Warmbrunn Warmbrun Warmbrun Warmedyten Warmenthal Warmhof Warmia Warmbrun al Warmbad, dawna nazwa os. Gruenthal, w pow. lignickim, pod miastem Lignic膮. Warmbrunn, w dok. r. 1281 Calidus fons, 1875 Warmenborn, 1492 Balneum naturale, zak艂ad zdrojowok膮pielowy i osada targowisko i dobra 艣r贸d g贸r Olbrzymich, nad pot. Giersdorfer al. Heidewasser i rzk膮 Zocken, wzn. 1110 et. npm. , w malowniczem po艂o偶eniu, pow. jeleniog贸rski Hirschberg. Posiada ko艣oi贸艂 par. katol. , ko艣ci贸艂 par. ewang. , urz膮d stanu cywil. , urz膮d pocz. i tel. , st. dr. 偶el. w Hirschbergu odl. 1 mile, zamek dziedzic贸w d贸br hr. Schaffgotsch, z pi臋kn膮 bibliotek膮 przesz艂o 50000 tom. i zbiorami dzie艂 sztuki, zbrojowni臋. Z zak艂ad贸w fabrycznych s膮 tu szlifiernia szk艂a i kamieni, fabryka sok贸w owocowych. Gmina wiejska ma 846 dm. i 925 gospodarstw, 3406 mk. 1619 m臋偶, , 1887 kob. , co do wyznania 2460 ew. , 918 kat. , 28 偶yd. Do gminy nale偶y 372 ha 251 roli, 75 艂膮k. Obszar d贸br ma 15 dm. , 26 gospod. , 154 mk. 82 ew. , 72 kai i 686 ha 280 roli, 149 艂膮k i 128 lasu. Cesarz Karol IV nada艂 swemu miecznikowi, burgrafowi na Kemnitz, nazwiskiem Gotsche Schof, Kynast i Greifenstein. Posiada艂 on jeszcze cz臋艣膰 d贸br Schmiedeberg, do kt贸rych nale偶a艂 i W. Cz臋艣贸 tej posiad艂o艣ci nada艂 on cystersom w Gruszowie r. 1408. Cz臋艣贸 t臋 dopiero po sekularyzacyi d贸br klasztornych dokupi艂 r. 1812 hr. Leopold Sohoffgotsch. Ko艣ci贸艂 par. katol, istniej膮cy tu ju偶 w XIII w. , zosta艂 po spaleniu w r. 1711 na nowo z kamienia wybudowany. Mie艣ci on grobowce Sohoffgotsch贸w. Ko艣oi贸艂 ew. , wzniesiony pierwotnie r. 1742 z drzewa, nast臋pnie r. 1777 z kamienia, ma pi臋kn膮 wie偶臋. Pa艂ac dziedzic贸w po po偶arze w latach 1777 89 na nowo odbudowany. Zak艂ad k膮pielowy powsta艂 przy znanych zdawna zr贸d艂ach siarczanych ciep艂ych. Odkryto je podobno w r. 1175, za ksi臋cia Boles艂awa IV. G艂o艣ne by艂y ju偶 w r. 1408. Budynki k膮pielowe wzniesiono w XVII w. , pierwszy drewniany w r. 1627 na gruncie kr贸lewskim, drugi na gruncie ko艣cielnym w r. 1692 wzni贸s艂 opat Bernard. W pocz膮tkach obecnego stulecia zak艂ady k膮pielowe zosta艂y rozwini臋te i uporz膮dkowane staraniem dr. Magalla z Wroc艂awia. W r. 1820 hr. Schoffgotsch zbudowa艂 szpital na 20 chorych. Dwa g艂owne 藕r贸d艂a, odleg艂e od siebie 88 st贸p, tryskaj膮 w g艂臋boko艣ci 20 st贸p od poziomu, z rozpadlin pok艂adu gruboziarnistego granitu. S膮 one alkalicznos艂one, z temperatur膮 27 do 29 R. Skuteczne w cierpieniach artrytycznych, reumatyzmach, chorobach sk贸ry. K膮piele urz膮dzone s膮 we wsp贸lnych basenach i oddzielnych 艂azienkach. Bywa tu rocznie oko艂o 3000 go艣ci k膮pielowych; pr贸cz tego przybywa mn贸stwo turyst贸w dla odbywania wycieczek po g贸rach Olbrzymich. W. par. kai, dek. jeleniog贸rskiego, mia艂a 1869 r. 839 kat. , 2075 ewang. , 64 izr. Warmedyten w dok. , ob. Orneta Warmenthal niem. , pow. kozielski, ob. Ciep艂yd贸艂. Warmhof niem. , ob. Cieple, W艣 ma 716 ha 476 roli orn. , 13 艂膮k, 5 lasu; 1885 r. 21 dm, , 39 dym. , 180 mk. , 157 kat. , 23 ewang. ; szko艂a ewang. W 1789 r. 18 dym. K艣. Fr. Warmia, niem. Ermland, dokum. Warmia, Wermenlant, Ermin, Erminlant, Ermelandia, nazwa obszaru dawnych Prus, stanowi膮cego pierwotnie jedno z terytory贸w, a nast臋pnie jedn膮 z dyecezyi pruskich. I. Ziemia warmi艅ska, terra Warmiensis Jedno ze starych terytory贸w pruskich, graniczy艂a na wsch贸d z ziemi膮 barck膮 i Natangi膮, na p艂n. zach贸d z zatok膮 艢wie偶膮, a na p艂d. zach. z Pogezani膮. Kraina ta mia艂a kszta艂t nieregularnego czworoboku, kt贸rego najbardziej wysuni臋te punkty by艂y na zach. staro偶ytna osada Warmia dzi艣 Frombork, na p艂n. nieistniej膮ca ju偶 os. Lenzenburg, niedaleko uj艣cia Pregla, na wsch贸d Licbark niem. Heilsberg nad 艁yn膮, a na p艂d. G艂otowo ob. Toeppen Hist. compar. Geogr. , str. 16 18. Krzy偶acy wkroczyli do Warmii r. 1239, zdobyli najprz贸d pod wodz膮 mistrza ziemskiego Hermana Balke gr贸d pruski, p贸藕niej przez Krzy偶a Warmia k贸w Balg膮 zwany, nad zatok膮 艢wie偶膮. W grodzie tym zaraz si臋 usadowili. Gdy ich tu Warmiacy oblegali, przyszed艂 Krzy偶akom w pomoc ksi膮偶臋 brun艣wieki Otto, zwany Dzieckiem. Warmiacy zaczepieni z dw贸ch stron, ponie艣li kl臋sk臋. Ju偶 oko艂o r. 1241 zmusili ich rycerze do poddania si臋 i przyj臋cia wiary chrze艣cia艅skiej ob. Dusburg w Script. rer. pr. I, str. 61 65. Lecz Warmiacy jeszcze kilkakrotnie za podniet膮 艢wi臋tope艂ka, ks. pomorskiego, brali si臋 do or臋偶a. Wreszcie 1249 r. stan臋艂a za po艣rednictwem legata papieskiego Jakuba Pantaleona p贸藕niejszego papie偶a Urbana IV, ugoda mi臋dzy zakonem a Warmiakami, Pomeza艅czykami i Natangianami. Akt tej ugody mie艣ci wiele szczeg贸艂贸w o tych plemionach. Zakon przyrzeka im zupe艂n膮 wolno艣膰 osobist膮 omnimodam libertatem personalem, dalej prawo nabywania i sprzeda偶y maj膮tku nieruchomego i ruchomego, z tem zastrze偶eniem, i偶 je艣liby zapisali dobra nieruchome jakiemu ko艣cio艂owi lub osobie duchownej, ten, kto je otrzyma艂, winien by艂 sprzeda膰 je naturalnym sukcesorom nieboszczyka w. ci膮gu roku; w przeciwnym razie dobra przechodzi艂y na w艂asno艣膰 zakonu, bo, jak utrzymywali Krzy偶acy, sami b臋d膮c zgromadzeniem duchownem, nie mieli prawa odst臋powa膰 na rzecz innych duchownych d贸br nieruchomych, kt贸rych w艂asno艣膰 przyzna艂 im ko艣oi贸艂. Opr贸cz tego nadaje im zakon prawo spadkowe i do krewnych rozci膮gaj膮ce si臋, podczas gdy za poga艅stwa dzieci tylko bra艂y sukcesy臋 po ojcu. Wolno im zawiera膰 ma艂偶e艅stwa, wyst臋powa膰 samodzielnie w s膮dach, robi膰 testamenty, zostawa膰 ksi臋偶mi lub zakonnymi, a szlachcie da膰 si臋 pasowa膰 na rycerzy qui sunt vel erant ex nobili prosapia pro creati, aceingi possunt cingulo militari. Jako prawo 艣wieckie obrali sobie po naradzie prawo Polak贸w, swych s膮siad贸w elegerunt legem mandanam et secularia judicia Polonorum, vicinorum suorum, lecz prosili o to, aby pr贸ba gor膮cego 偶elaza by艂a zniesion膮. Ze swej strony przyrzekaj膮, i偶 nie b臋d膮 palili swych umar艂ych wraz z lud藕mi 偶ywymi, ko艅mi i ich kosztowno艣ciami, lecz 偶e ich b臋d膮 chowali na cmentarzach wedle zwyczaju chrze艣cia艅skiego. Przyrzekli tak偶e nie czyni膰 wi臋cej ofiar ba艂wanowi Curche po sko艅czonem 偶niwie, ani innym bo偶yszczom; nie mie膰 偶on wi臋cej jak jedn臋, nie sprzedawa膰 c贸rek wydaj膮c je zam膮偶 i nie kupowa膰 偶on dla syn贸w, nie zabija膰 wi臋cej, ani te偶 kaza膰 zabija膰 swoje dzieci. Ktoby si臋 w przeci膮gu miesi膮ca nie da艂 ochrzci膰, mia艂 by膰 wygnany z kraju. Zobowi膮zali si臋 dalej wybudowa膰 pewn膮 liczb臋 ko艣cio艂贸w w miejsach wskazanych, mianowicie 13 w Pomezanii, 6 w War mii i 3 w Natangii i to w przeci膮gu trzech lat. Krzy偶acy przyrzekli mianowa膰 do tych ko艣cio艂贸w proboszcz贸w, przeznaczaj膮c dla ka偶dego na utrzymanie po 4 w艂贸ki roli i 4 lasu, dziesi臋ciny od 20 rade艂 decimam viginti unchorum, dwa wo艂y, konia i krow臋. Nowonawr贸ceni za艣 przyrzekaj膮 nieograniczon膮 s艂u偶b臋 wojskow膮, przyznaj膮 zakonowi prawo odziedziczania maj膮tku w braku prawnych spadkobierc贸w i zwozi膰 dziesi臋ciny do 艣pichrz贸w zakonu w ziarnie i przystaj膮 na to, 偶e powy偶sze prawa trac膮 wrazie niewierno艣ci i odst臋pstwa ob. Cod. Dipl Warm, , I, Nr. 19, str. 28 41 i Dzieje Krzy偶ak贸w przez Rogalskiego, I, 300 302. W samej rzeczy stracili Warmiacy potem te prawa przez krwawe powstania. II. Dyecezya warmi艅sku. Roku 1243 dnia 4 lipca podzieli艂 legat papieski Wilhelm z Modeny, moc膮 dekretu w Anagni wystawionego, ziemi臋 prusk膮 i che艂mi艅sk膮 na 4 dyecezye sambijsk膮, warmi艅sk膮, pomeza艅sk膮 i che艂mi艅sk膮. Podzia艂 ten potwierdzi艂 papie偶 Innocenty IT tego偶 roku d. 8 pa藕dz. Dyecezya warmi艅ska obejmowa艂a pierwotnie Pogezani臋, Warmi臋, Natangi臋 i dalej na wsch贸d do niej przytykaj膮ce ziemie. Jako granice dyecezyi zaznaczy艂 legat na zach. zatok臋 艣wie偶膮, na p艂n. rz. Prego艂臋, na p艂d. jez. Druzno i wpadaj膮c膮 do niego strug臋 Wysok臋, wzd艂u偶 kt贸rej granica ci膮gn臋艂a si臋 dalej ku wschodowi a偶 do ziemi Litwin贸w Tertiam quoque sc. diocesim limitavirnus sicut claudit recens mare ab occidente et flumen quod dicitur Pregora, ab aquilone et stagnum praedictum Drueniae, a meridie ascendendo per praedictum Passalucense flumen, contra orientem usque ad terminos Letuinorum ob. Cod. Dipl. Warm. , I, Nr. 5, str. 7. Poniewa偶 granica wschodnia by艂a tylko og贸lnie oznaczona a kraje tu po艂o偶one dopiero p贸藕niej zosta艂y podbite, dla tego stan臋艂a r. 1340 mi臋dzy bisk, warmi艅skim a sambiskim ugoda, moc膮 kt贸rej granica i艣膰 mia艂a od Prego艂y wzd艂u偶 rz. W臋gorapi a偶 do jez. Swokieken, kt贸re si臋 dzi艣 zowie Mamry, zt膮d za艣 wprost na wsch贸d a偶 do granicy litewskiej ob. Cod. Dipl Warm. , I, Nr. 311, str. 500 i rozpraw臋 Die Grenzen des ermland. Bisthumssprengels seit d. XIII Jahrh. , w. Zeitsch, f. d. Gesch. Ermlands. Takiemi by艂y granice dyecezyi a偶 do reformaeyi. Po apostazyi bisk. sambijskiego Jerzego Polenz przesz艂a jurysdykcya nad t膮 zwini臋t膮 dyecezy膮 na biskup贸w warmi艅skich. Lecz poniewa偶 tu po wprowadzeniu reformacyi nie by艂o prawie woale katolik贸w, dla tego opiek膮 nad rozproszonymi tu i owdzie wiernymi, g艂贸wnie nad granic膮 dyecezyi, zajmowali sie duchowni z klasztor贸w w Myszy艅cu i Kretyndze. 艢redni膮 cz臋艣ci膮 zawiadywali ksi臋偶a z 艢w. Lipki i z Drangowskiego pod Tybi膮. Biskup Jan Wyd藕ga zacz膮艂 si臋 te偶 r. 1660 mianowa膰 bisk. sambijskim, ale rz膮d pruski protestowa艂 przeciwko temu i gdy Warmia przysz艂a pod ber艂o pruskie zosta艂 贸w tytu艂 ca艂kiem zniesiony. Sambijska dyecezya obejmowa艂a wchodni膮 cz臋艣膰 艢wie偶ej mierzei, ci膮gn臋艂a si臋 potem przez mierzej臋 Kuro艅sk膮, wzd艂u偶 granicy 偶mujdzkiej i litewskiej, a偶 do granicy oznaczonej r. 1340 mi臋dzy biskupstwem warmi艅skiem i sambijskiem. R. 1821 zosta艂a dyec. warmi艅ska zn贸w znacznie powi臋kszona. Moc膮 bulli De saluto animarum przy艂膮czono do niej jeszcze 5 dekanat贸w dawniejszej dyec. pomeza艅skiej kiszporski, malborski, nytyski, sztumski i Fueratenwerder, tak 偶e teraz Wis艂a i Stara Wis艂a stanowi膮 tam granic臋. Obszaru obejmuje dzisiejsza dyecezya oko艂o 733 mil kwadr. Obszar ten nale偶y do 4 obwod贸w regencyjnych, mia nowicie gda艅skiego, g膮bi艅skiego, kr贸lewieckiego i kwidzy艅skiego. Na obszarze tym liczono w 1880 r. 2340331 dusz, mi臋dzy niemi 410216 katol. Liczba za艣 polskich katolik贸w wynosi wed艂ug jednych oko艂o 75000, wed艂ug drugich do 100000. Granicz膮ce dyecezye s膮 偶mujdzka, augustowska, p艂ocka i che艂mi艅ska. Parafii liczy艂a dyecezya warm. 1880 r. 136, kapelanii 9, filii 19, ksi臋偶y 280, dekanat贸w wreszcie 16, mianowicie olszty艅ski, brunsberski, elbl膮ski, dobromiejski, lidzbarski, litewski, kt贸ry r. 1885 po艂膮czony zosta艂 z dek, sambijskim, malborski, mazowiecki, melzacki, nytyski, reszelski, sambijski, zyborski, sztumski, wartemborski, ornecki. Zakon贸w m臋zkich nie ma w dyecezyi. Dawniej byli reformaci w Kiszporku do r. 1832 i w Kadynach do r. 1826; bernardyni w Wartemborku do r. 1832 i w Springborn pod Lidzbarkiem; wreszcie jezuici w Brunsberdze i Reszlu; tak偶e w dawniejszej dyec. sambijskiej by艂o kilka klasztor贸w m臋zkich ob. Sambia. Klasztor贸w 偶e艅skich jest kilka, mianowicie katarzynki w Brunsberdze z 52 sistrami w Fromborku 3 w Dobremmie艣cie 3, w Lidzbarku 29, w Reszlu 32, w Ornecie 34; siostry mi艂osierdzia 艣w. Wincentago a Paulo s膮 w Olsztynie 5, w Malborki 4; boromeuszki w Brunsberdze 5; wreszcie szarytki w Kr贸lewcu 10. Siedziba biskupa i kapitu艂y, sk艂adaj膮cej si臋 teraz z 2 pra艂at贸w, 8 kanonik贸w gremialnych i 4 honorowych, znajduje si臋 w Fromborku, Dawniej rezydowa艂a tu tylko kapitu艂a, biskupi za艣 w Lidzbarku Heilsberg. Seminaryum dyecezyalne i liceum hozya艅skie s膮 w Brunsberdze. Z kasy rz膮dowej pobiera stolica biskupia 18505 tal, mianowicie biskup 9000, sufragan 800 tal. ., generalny wikary 800, zak艂ad emeryt贸w 1370, zak艂ad demeryt贸w 1465 tal; kapitu艂a dostaje 12075 tal, mianowicie proboszcz tumski i dziekan po 1200 tal. , dw贸ch kanonik贸w po 1000 tal, 3 po 900, trzech po 800, cztereoh kanonik贸w honorowych po 100 tal. , 7 wikarych po 250 tal. , fabryka ko艣cielna 2027, seminaryum z sekularyzowanych d贸br kolegiaty w Dobrem Mie艣cie 2471 tal. Liceum Hozyusza pobiera, g艂贸wnie z zabranych d贸br, 37730 marek III Biskupstwo warmi艅skie czyli w艂a艣ciwa Warmia. Wed艂ug aktu erekcyjnego z r. 1243 mia艂 zakon w czterech ustanowionych w贸wczas dyecezyach posiada膰 2 3 ziemi, biskupi za艣 1 3 z prawem zwierzchnictwa 艣wieckiego cum omni jurisdictione et jure. Nadto mieli biskupi prawo sprawowania wszelkich funkcyi biskupich tak偶e w dw贸ch drugich dzia艂ach dyecezyi. W dyecezyi warmi艅skiej dokonano podzia艂u tylko w cz臋艣ci podbitej, kt贸ra na p艂n. wsch贸d graniczy艂a z zatok膮 艣wie偶膮 i Prego艂a a偶 do Wystrucia; na p艂d. zach. za艣 sz艂a granica od 艢wie偶ej zatoki pod Elbl膮giem a偶 do pola Curchsadel, kt贸re przypomina dzisiejsza w艣 Kurki; wreszcie na p艂d. ci膮gn臋艂a si臋 granica zt膮d w prostej linii a偶 do Wystrucia ob. Zeitsch, f. d. Gesch. Ermlands, I, 51 Pierwszy biskup warmi艅ski Anzelm obra艂 swoje dzielnic臋 w 艣rodku dyecezyi, dla bezpiecze艅stwa od napad贸w pogan. Granice tej cz臋艣ci, zwanej p贸藕niej wy艂膮cznie biskupstwem warmi艅skiem, s膮 wed艂ug aktu Anzelma z 1254 r. potwierdzonego przez Aleksandra IV r. 1255 nast臋puj膮ce Na p艂n. wschodzie od uj艣cia rzeczki Runy, wpadaj膮cej do zatoki 艢wie偶ej, wzd艂u偶 Runy a偶 do boru sosnowego, nale偶膮cego jeszcze do biskupstwa. Dalej stanowi艂 granic臋 b贸r, dziel膮cy Natangia od ziemi Pluth, ku granicom ziemi Wore na p艂n. zach. od Melzaku, tego boru po艂owa nale偶a艂a do biskupa, a potem pewne miejsce nad rz. 艁yn膮, od kt贸rego br贸d nazwiskiem Kath dzi艣 w艣 Katzen by艂 o p贸艂 mili oddalony. Dalszemi granicami by艂y b贸r Lakmedie dzi艣 Lindenmedie pomi臋dzy Wielk膮 i Ma艂膮 Barty膮, rzeczka Schotiche, dzi艣 Altes Zainfliess zwana, p艂yn臋艂a w pobli偶u, a nakoniec b贸r Kracotin, gdzie dzi艣 wie艣 tego偶 nazwiska. Na wsch贸d stanowi艂a granic臋 linia przecinaj膮ca bor Kracotin w ten spos贸b, i偶 granica biskupstwa ku Polsce przechodzi艂a o mil臋 od zamku raszelskiego, a偶 do pola Kurchsadel, kt贸re przypomina dzisiejsza w艣 Kurki, w zach. cz臋艣ci pow. olszty艅skiego. Na zach贸d ci膮gn臋艂a si臋 granica od pola Kurchsadel na mil臋 a偶 do 藕r贸d艂a rz. Pasaryi, kt贸ra odt膮d stanowi granic臋 a偶 do punktu nad ni膮 po艂o偶onego, o p贸艂 mili od brodu Chucnnbrasch nieco na p艂n. od rzeczki Waszkoniki, dop艂. Pasaryi. Od tego miejsca wprost do punktu, gdzie rzeczka Bauda przep艂ywa o 2 mile od zatoki 艢wie偶ej, zt膮d wprost do rzeczki Narusy Narzer Beck pod Fromborkiem, Warmia Warmia kt贸ra odt膮d w oddaleniu 1 1 2 mili a偶 do zatoki 艢wie偶ej stanowi dalsz膮 granic臋 ob. Cod. dipl. Warm. , I, Nr 31. Powy偶ej wytkni臋te granice zachowa艂y si臋 prawie nienaruszone a偶 do r. 1772 a w艂a艣ciwie do dzi艣 dnia, gdy偶 rz膮d pruski dziel膮c Warmi膮 na 4 powiaty brunsberski, lidzbarski, olszty艅ski i reszelski, ca艂o艣ci jej nie naruszy艂. Ca艂y ten obszar obejmuje blisko 80 mil kwadr. i przedstawia pas ziemi, ci膮gn膮cy si臋 od zatoki 艢wie偶ej najprz贸d w膮zko, a potem nagle rozszerzaj膮jCy si臋 w Prusy wschodnie, dawniej ksi膮偶臋ce. Biskupstwo warmi艅skie otoczone od zachodu i wschodu ziemiami pruskiemi, a od p艂d. puszcz膮 bezludn膮, wskazane by艂o z g贸ry na kolonizacy膮 niemieck膮, zar贸wno dla tego, i偶 od strony morza Niemcy mieli 艂atwy przyst臋p, jak i dla tego, 偶e biskupi byli Niemcami. Ruguj膮c powoli Prusak贸w, zak艂adali stopniowo miasta i wsi niemieckie. Polska kolonizacya rozpocz膮膰 si臋 mog艂a dopiero wtedy, gdy ludno艣膰 polska rozsiedlaj膮ca si臋 w puszczy, dotar艂a w zbitej masie do granic biskupich. Nast膮pi艂o to dopiero w pocz膮tku panowania polskiego nad Warmi膮 w XT w. , gdy biskupi Polacy lub Polakom przychylni, zmuszeni byli oprze膰 si臋 na 偶ywiole polskim. Gdy za艣 Polacy dotarli do granic warmi艅skich, prowincya ta by艂a ju偶 dobrze zaludnion膮, zaj臋li wi臋c przewa偶nie wioski przez wojny spustoszone i rozszerzyli si臋 asymilizuj膮c resztki Prusak贸w tam mieszkaj膮cych. By艂o w Warmii do艣膰 Polak贸w ju偶 w XIII w. ob. O ludn. poL, str. 546; ale by艂y to jednostki odosobnione, gin膮ce w艣r贸d obcego, niemieckiego i pruskiego 偶ywio艂u. Kolonizacya niemiecka, posuwaj膮ca si臋 z p贸艂nocy na po艂udnie, przedstawia trzy okresy. Pierwszy obejmuje rz膮dy bisk. Henryka I. Flemminga z Lubeki 1264 1300, kt贸ry zaludni艂 p贸艂nocn膮 cz臋艣膰 biskupstwa przybyszami z dolnych Niemiec, zk膮d sam pochodzi艂. Dla tego lud jeszcze dzi艣 m贸wi tu narzeczem dolnoniemieckim plattdeutsch, zwanem narzeczem koz艂owskiem KaeslauerDialekt. Dla tego te偶 z 12 miast warmi艅skich tylko dwa w贸wczas za艂o偶one Frombork i Brunsberga uzyska艂y prawo lubeckie. Biskup Eberhard z Nisy szl膮skiej 1300 1326, z kt贸rym si臋 rozpoczyna drugi okres kolonizacyi, sprowadzi艂 osadnik贸w z okolic g贸rnoniemieckich a prawdopodobnie po wi臋kszej cz臋艣ci z Szl膮ska i zaludni艂 nimi g艂贸wnie 艣redni膮 cz臋艣膰 biskupstwa, mi臋dzy Walsz膮 i Drw臋c膮, prawemi dop艂ywami Pasargi, a 艁yn膮. W tym czasie otrzyma艂y przywileje, pr贸cz Melzaku, Orneta nad Drw臋c膮, Dobre Miasto i Lidzbark nad 艁yn膮. Ci osadnicy zachowali te偶 wiernie swoje odr臋bne obyczaje i narzecze, zwane wroc艂awskiem. Tylko w Melzaku, gdzie si臋 po cz臋艣ci osiedlili dolnoniemieccy osadnicy, u偶ywaj膮 te偶 tego dyalektu. Nast臋pni biskupi w XIII i XIV w. , pochodz膮cy przewa偶nie z Warmii, obsadzili po艂udniow膮 cz臋艣贸 biskupstwa ludno艣ci膮 warmi艅sk膮. Ona to przewa偶nie zaludni艂a miasta w tym okresie za艂o偶one, jak Olsztyn, Jeziorany al. Zybork, Reszel, Wartembork, Biskupice i Bisztynek; nie wykluczono od kolonizacyi starej pruskiej ludno艣ci. Zt膮d posz艂o, 殴a trzy z tych sze艣ciu miast i to w艂a艣nie najbardziej ku ziemi che艂mi艅skiej wysuni臋te, mianowicie Olsztyn, Wartembork i Biskupice, p贸藕niej 艂atwo si臋 spolszczy艂y. Wszystkie te miasta, z wyj膮tkiem dwu wy偶ej wymienionych, mia艂y prawo che艂mi艅skie inter jura municipalia, m贸wi przywilej melzacki z r. 1312, jus culmense in Prussia praacipuum reputetur, eo quod sub regimine juris illiua ivitates in populo et honore divitiis multiplex recipiunt incrementum ob. Cod. dipl. Warm. , I, str. 284. Dla tego te偶 i posiad艂o艣ci ziemskie zwykle wydawano na prawie che艂mi艅skiem, tylko wyj膮tkowo nadano w艂o艣ciom w obwodzie Fromborka i Brunsberka le偶膮cym, prawo lubeckie, na kt贸rem te dwa miasta by艂y osadzone. Posiad艂o艣ci te dziel膮 si臋 na dobra rycerskie i wsi w艂o艣cia艅skie. Pierwsze p艂aci艂y podatek od liczby p艂ug贸w i rade艂 w maj膮tku u偶ywanych, drugie od ilo艣ci w艂贸k. Dobra ryc, by艂y bez wyj膮tku zobowi膮zane do tak zwanej rekognicyi, t. j. do oddania rocznie 2 funt贸w wosku i 1 fen. kolo艅skiego lub 5 6 che艂mi艅skich. Czasem ta danina jest podw贸jna. S艂u偶ba wojskowa, pomaganie w budowlach, rozbierania warowni i inne obowi膮zki by艂y postanowione wedle g艂贸wnego przywileju che艂mi艅skiego. Tym, co takie dobra otrzymali, udzielano zwykle s膮downictwo wi臋ksze i mniejsze. Z s膮downictwa za艣 p艂yn臋艂y znaczne dochody, kt贸re ju偶 to po cz臋艣ci, ju偶 to ca艂kiem lennikom odst臋pywano. Cz臋sto otrzymy wa艂 lennik tej klasy, gdy ko艣oi贸艂 w jego dobrach by艂 fnudowamy, prawo patronatu. Tak damo by艂o mu wolno zak艂ada膰 m艂yny i karczmy, jako te偶 wsi w艂o艣cia艅skie. Pszczo艂y le艣ne, polowanie wi臋ksze i mniejsze, z wyj膮tkiem bobr贸w, nale偶a艂o si臋 lennikowi na jego gruncie, a zwykle tai uzyska艂 wolne rybo艂贸wstwo w poblizkich wodach, lecz tylko na w艂asny st贸艂 i z mniejszemi narz臋dziami. Z tych to lennik贸w powsta艂a nowa szlachta warmi艅ska, kt贸ra tu jednak nigdy nie wzi臋艂a przewagi nad mniejszymi w艂a艣cicielami z tej przyczyny, 偶e siedzia艂a pod rz膮dem ko艣cielnym, dbaj膮cym wi臋cej o pok贸j, ni偶 o zas艂ugi i odznaczenie si臋 w sztuce wojennej. Daleko wa偶niejsi s膮 w dziejach kolonizacyi biskupstwa warmi艅skiego za艂o偶yciele wsi w艂o艣oia艅skich, kt贸re, r贸wnie偶 jak dobra ryc. , na prawo che艂m. dawano. Za艂o偶enie wsi tych u skutecznia艂o si臋 w ten spos贸b, i偶 pewien obszar ziemi dawano osobie daj膮cej r臋kojmi臋, z obowi膮zkiem podatkowania od ilo艣ci odebranych w艂贸k wed艂ug prawa che艂m. Dziesi膮 ta w艂贸ka by艂a jako posiad艂o艣膰 so艂tysa woln膮 od czynszu i pa艅szcyzny, rzadko od dawania zbo偶a, kt贸re si臋 w miejsce dziesi臋cin odstawia艂o. Wosku i pieni臋dzy nie wymagano. Od w艂贸k pozosta艂ych p艂aci艂o si臋 czynsz roczny, zazwyczaj p贸艂 grzywny, a cz臋sto te偶 2 kury, a plebanowi mesznego od w艂贸ki 1 korzec pszenicy i 1 owsa. R贸wnie偶 wymagano od w艂贸k tych偶e pa艅szczyzny servitia rusticalia, a tylko sam so艂tys by艂 wolny, lecz za to w wyprawach s艂u偶y艂 konno w lekkiej zbroi, od czego gospodarze wolni byli, dopomagaj膮c zato przy budowlach itd. So艂tys dzier偶y艂 nad osad膮 s膮downictwo w sprawach mniejszych, w sprawach wi臋kszych, przez w贸jta rozstrzyganych, bra艂 trzeci膮 cz臋艣贸 dochod贸w. Zreszt膮 by艂 so艂tys obowi膮zany 艣ci膮ga膰 od gospodarzy czynsz i sk艂ada膰 takowy do kas rz膮dowych, gdy偶 on sam za ca艂膮 sum臋 by艂 odpowiedzialnym. So艂tysi zadawalniali si臋 zwykle w艂贸kami wolnemi, reszt臋 oddawali innym osadnikom, kt贸rzy jednakowo偶 nie posiadali dzia艂贸w swych z osobna, lecz wsp贸lnie, o tyle, 偶e rozdzieliwszy ca艂y obszar na pastwiska, ziemi臋 orn膮, las, 艂膮ki itd. , corocznie wydzielali losem dzia艂y dla ka偶dego. Prawo polowania i rybo艂贸wstwa mia艂 so艂tys sam. Tak偶e Zag艂贸wne czyli kara za zabicie so艂tysa by艂a wy偶sza. Celem 艣ci膮gania podatk贸w i 艂atwiejszego zarz膮du by艂o biskupstwo warmi艅skie podzielone na komory Kammeraemter, w kt贸rych zamieszkiwali burgrabiowie czyli kapitanowie. Komory te by艂y Brunsberg, Orneta, Dobre Miasto, Lidzbarka Jeziorany, Reszel, Wartembork. Stanowi艂y one w艂asno艣膰 biskupa; do kapitu艂y za艣, kt贸ra wed艂ug przywileju bisk. Anzelma posiada艂a trzeci膮 cz臋艣膰 biskupstwa, nale偶a艂y Melzak, Olsztyn i Frombork. Dochody ca艂ego biskupstwa, tak z cz臋艣ci biskupiej jako i kapitulnej i kolegiaty w Dobrem Mie艣cie, wynosi艂y 1656 r. blizko p贸艂 miliona marek dzisiejszej warto艣ci ob. Zeitsch. f. d. Gesch. Ermlands, 1880, str. 184 i 296. Biskupi warmi艅scy obejmowali w艂adz臋 w nast臋pnej kolei Anzelm 1250 1264; Henryk I Flemming 1264 1300; Eberhard de Nysa 1300 1326; Jordan 1326 28; Henryk de Wogenap 1329 1334; Hermann de Praga 1338 1349; Jan I de Meissen, t. j. z My艣ni 1350 1855; Jan II Streifrock 1355 1373; Henryk III Sauerbaum 1373 1401; Henryk IV Heilsberg v. Vogelsang 1401 1415; Jan III Abezier 1415 1424; Franciszek Kuhschmalz 1424 1457; Aeneas Silvius Piccolomini 1457 1458; Pawe艂 Stange t. Legendorf 1458 1467; Miko艂aj v. Tuengen 1467 1489; 艁ukasz Watzelrode 1489 1512, wuj Kopernika, kt贸rego r. 1497 powo艂a艂 na kanonika; Fabian Tetinger t. Losaainen 1512 1523; Maurycy Ferber 1523 1537; Jan t. Hoefen Dantiscus 1537 1548, poeta 艂aci艅ski; Tidemann Giese 1549 1550; Stanis艂aw Hozyusz 1551 1579, pierwszy Polak, legat papiezki na soborze trydenckim, za艂o偶yciel Liceum Hosianum w Brunsbergu i kardyna艂; Marcin Kromer 1579 1589, historyk; Andrzej Batory 1589 1599, bratanek kr贸la Stefana; Piotr Tylicki 1600 1604; Szymon Rudnicki 1604 1621; Jan Albert 1621 1633, z kr贸lewskiej familii jagiello艅skiej; Miko艂aj Szyszkowski 1633 1643; Jan Karol Konopacki 1644; Wac艂aw Leszczy艅ski 1644 1659; Jan Stefan Wyd偶ga 1659 1679; Micha艂 Stefan Radziejowski 1679 1688; Jan Stanis艂aw Zb膮ski 1688 1697; Andrzej Chryzostom Za艂uski 1698 1711, kt贸rego Epistolae historicofa miliares s膮 g艂贸wnem 藕r贸d艂em dla hist. poL od r. 1667 1710; Teodor Andrzej Potocki 1711 1723; Krzysztof Andrzej Jan Szembek 1724 1740; Adam Stanis艂aw Grabowski 1741 1766; Ignacy Krasicki 17671795, ostatni z bisk. polskich; Karol hr. v. Hohenzollern 1795 1803; ksi膮偶臋 J贸zef v. Hohenzollern 1808 1836; Stanis艂aw t. Hatten 1836 1841; J贸zef Ambro偶y Geritz 1841 1867; Filip Krementz 18671885, obecnie kardyna艂 i arcybiskup kolo艅ski; Andrzej Thiel od r. 1885. R. 1357 uzyska艂 biskup Jan II Steifrock od Karola IV osobn膮 bul膮 z艂ot膮 tytu艂 ksi臋cia rzeszy niem. , nadto prawo mianowania szlachty i bicia monety; z tego ostatniego jednak biskupi, wskutek ugody z zakonem zawartej, nie korzystali. Tytu艂u ksi膮偶臋cego u偶y艂 najprz贸d biskup Leszczy艅ski, podpisuj膮c si臋 princeps sacri Romani imperii. Opr贸cz tego przys艂ugiwa艂y biskupom nast臋pne prawa 1 Nadawania posiad艂o艣ci ziemskich osadnikom. 2 Najwy偶sze s膮downictwo i prawodawstwo. 3 Mianowania urz臋dnik贸w pa艅stwowych 4 Potwierdzenia urz臋dnik贸w miejskich, tudzie偶 wilkierzy miast i korporacyi 5 Patronat nad ko艣cio艂ami w dzielnicy biskupiej. Dla ustanowienia nowych praw i podatk贸w nadzwyczajnych odbywa艂y si臋 zwykle w Lidzbarku rezydencyi biskupiej sejmiki, na kt贸rych prezydowa艂 biskup sp贸inie z delegatami kapitu艂y. W sejmikach tych brali udzia艂 pos艂owie z grona szlachty, wolnych w艂a艣cicieli i miast, z ka偶dego stanu po dw贸ch z ka偶dego kameratu. Kiedy Warmia dosta艂a si臋 r. 1466 pod panowanie Polski, sk艂adali biskupi i kapitu艂a, jako i ich lennicy i poddani, kr贸lowi przysi臋g臋 wierno艣ci. Hufce posi艂kowe warmi艅skie zostawa艂y pod dow贸dztwem wojew. malbor Warmia Warmia skiego. Biskup za艣 prezydowa艂 na sejmie generalnym pruskim i by艂 tam reprezentantem ziemi warmi艅skiej, z kt贸rej pos艂贸w na sejm pruski nie wyprawiano. W senacie polskim zajmowa艂 biskup warmi艅ski miejsce po biskupie p艂ockim na przemiany z biskupem 艂uckim. Musia艂 by膰 urodzonym w Prusach albo uzyska膰 indygenat pruski, a poniewa偶 kapitu艂a obiera艂a kandydata z swego grona, dla tego ubiegaj膮cy si臋 o t臋 godno艣膰, je偶eli nie by艂 kanonikiem, musia艂 wprz贸d postara膰 si臋 o t臋 godno艣膰, je偶eli nie by艂o wakansu to uprosi膰 jednego z kanonik贸w o ust膮pienie mu miejsca. Sp贸r dotycz膮cy sposobu obierania biskup贸w, tocz膮cy si臋 mi臋dzy kapitu艂膮 a koron膮 polsk膮, zosta艂 za艂atwiony przez traktat w Piotrkowie 1512 r. zawarty, a przez papie偶a r. 1513 potwierdzony. Na mocy tego traktatu mianowa艂 kr贸l polski z grona kapitu艂y, w przeci膮gu 8 dni po odebraniu wiadomo艣ci o osieroceniu katedry, 4 kandydat贸w, z kt贸rych kapitu艂a jednego obiera艂a, prosz膮c kr贸la o polecenie go celem potwierdzenia apostolskiego. P贸藕niej jednak kr贸lowie nieomal ca艂kiem ow艂adn臋li obiorem biskup贸w. Kapitu艂a warmi艅ska sk艂ada艂a si臋 pierwotnie z 16 kanonik贸w, na kt贸rych czele sta艂o 4 pra艂at贸w prepozyt, dziekan, kantor i scholastyk. Wa偶niejsze sprawy rozstrzyga艂 biskup tylko za jej rad膮. Ju偶 pierwszy bisk. Anzelm da艂 kapitule prawo uzupe艂niania siebie samej drog膮 wolnego wyboru i obierania biskupa z grona swojego. Kanonik贸w za艣 mia艂a wybiera膰 kapitu艂a w porozumieniu z biskupem. Na tych zasadach opiera艂a si臋 pomy艣lno艣膰 katedry warmi艅skiej i zt膮d te偶 pochodzi, 偶e Krzy偶acy nie zdo艂ali zagarn膮膰 biskupstwa warmi艅skiego pod w艂adz臋 swoj膮, podczas kiedy trzema pozosta艂emi wnet zaw艂adn臋li, obsadzaj膮c je biskupami z po艣r贸d ksi臋偶y swego zakonu. Bisk. Anzelm wyposa偶y艂 kapitu艂臋 bardzo hojnie, odst膮piwszy jej trzeci膮 cz臋艣膰 swej dzielnicy, czyli dzisiejszy dekanat melzacki i olszty艅ski, z wszystkiemi prawami zwierzchnictwa. To te偶 dzi艣 jeszcze kapitule przys艂uguje prawo prezentacyi na 30 parafii, biskupowi na 70 oko艂o, rz膮dowi tylko na 33, a osobom prywatnym na 6. Moc膮 traktatu toru艅skiego z r. 1466 stali si臋 biskupi, ze sprzymierze艅c贸w Krzy偶ak贸w, lennikami korony polskiej. Traktat labiawski z r. 1656 oddal Warmi膮 w r臋ce elektora brandenburskiego, ale ju偶 r. 1657 podpisa艂 Brandenburczyk we Welawie traktat wieczysty z Wac艂awem Leszczy艅skim, biskupem warmi艅skim, p贸藕niej prymasem, w kt贸rym elektor, wyswobodzony z lennictwa polskiego, za Warmi膮 dosta艂 Bytowo i L臋bork w lennictwo. Wreszcie r. 1772 zosta艂o biskupstwo warmi艅skie wcielone do kr贸lestwa pruskiego. Dochody biskupie i kapitulne wzi膮艂 rz膮d w administracy膮, zobowi膮zuj膮c si臋 p艂aci膰 po艂ow臋 czystego dochodu, kt贸re wed艂ug notyfikacyi z r. 1773 dla biskupa wynosi艂y 24045 tal 12 sbr. 7 fen. , a dla kapitu艂y 14094 tal 29 sbr. 2 fen. W sprawach duchownych odda艂 Innocenty III r. 1211 okolice tutejsze prowizorycznie pod metropoli膮 gnie藕nie艅sk膮, za艣 r. 1255 przy艂膮czy艂 Innocenty IV biskupstwo warmi艅skie do metropolii rygskiej. Lecz stosunek ten zawsze by艂 bardzo lu藕ny, a za czas贸w bisk. 艁ukasza Watzelrode prawie ju偶 ca艂kiem usta艂. Wreszcie Juliusz II uwolni艂 r. 1512 biskup贸w warm. z pod w艂adzy arcybiskupi膮, tak, 偶e dzi艣 samej stolicy apostolskiej podlegaj膮. P贸藕niejsze zabiegi arcybiskup贸w gnie藕n. co do przywr贸cenia dawnego stosunku sparali偶owali biskupi Hozyusz 1554, 1556, Kromer 1577, Rudnicki 1613 i Szyszkowski 1634. Bandera biskupstwa warmi艅skiego przedstawia艂a Baranka wielkanocnego; D艂ugosz tak j膮 opisuje, , Item decimum banderium episcopi et episoopatus Varmiensis, quod in Campo pro medietate rubeo Agni Dei albam imaginem, vexillum parvulum pede uno supra se porrigentem et ex cujus gutture sanguis in calicem antepositum defluebat, item alteram medietatem campi albam tantummodo habet pro insigni. Hufiec, kt贸ry biskup jako sprzymierzeniec Krzy偶ak贸w wys艂a艂 pod Tannenberg, liczy艂 przesz艂o 100 zbrojnych ob. D艂ugosza Banderia Prutenorum, Script. rer. pruss. , IV, 29. Warmia polska. Biskupstwo warmi艅skie le偶a艂o prawie w艣r贸d Prus ksi膮偶臋cych i tylko w p贸艂nocnym rogu od strony zach. dotyka艂o wojew, malborskiego. Tem si臋 te偶 t艂umaczy, dla czego Warmia, maj膮ca w znacznej cz臋艣ci ludno艣膰 polsk膮 i nale偶膮ca od r. 1466 do Polski, rz膮dzona od r. 1551 do 1795 przez 17 biskup贸w Polak贸w, przy pomocy duchowie艅stwa polskiego, ma艂o si臋 z Polsk膮 komunikowa艂a i ma艂o by艂a znana w ziemiach polskich. Uwa偶a艂a si臋 zreszt膮 Warmia za przedstawicialk臋 odr臋bno艣ci Prus kr贸lewskich w stosunku do Polski, ksi膮偶臋 biskup warmi艅ski by艂 z urz臋du marsza艂kiem na gienerale wsp贸lnym sejmie ziem pruskich, a otrzymawszy od Karola I, cesarza, tytu艂 ksi臋cia rzeszy niem. , mu艂 si臋 pokrzywdzonym w Rzeczypospolitej, kt贸ra tytu艂贸w, a zw艂aszcza zagranicznych, nie uznawa艂a. Zt膮d te偶 to pochodzi艂o, 偶e Warmia tak troskliwie przestrzega艂a warunku indygenatu pruskiego, dla biskup贸w. Rodziny szlacheckie polskie nie osiada艂y w Warmii na czas d艂u偶szy; trzyma艂y si臋 zwykle dworu biskupiego i kapitu艂y oraz d贸br ko艣cielny oh i klasztornych. Dzi艣 napotyka si臋 tu I owdzie w zniemcza艂ych rodzinach szlacheckich polskie nazwiska; o innych wiadomo, ze mieszka Warmia 艂y przed niedawnym jeszcze czasem. W r贸偶nyoh czasach w Warmii spotykamy nast臋pnie rodziny polskie Bady艅scy, Bogda艅scy, Bro艅scy, Burchartowie, Bruscy, Bystramowie, Cichowscy, Chwosowie, Czajkowscy, Czarli艅scy t. Schedel, D膮browscy, Drygalscy, Filipowscy, G膮siorowscyHelden, Gierczy艅scy, Gnatowscy, Grekowiczowie, Grzyma艂owie, Katy艅scy, Hozyuszowie, Jagody艅scy, Janoszycowie, Kalnasowie, Kami艅scy, Kobierzyccy, Kurowscy, 艁膮ccy, 艁膮czy艅scy, Matowie, Miecznikowscy, Mielicza, Milewscy, Moccy, Murzynowscy, Nyczowie, Openkowscy, P艂acheccy, Pakoszowie, P艂occy, Prawicze, Prusowie, Przeworscy, Przysiorowscy, Rcszkowscy, Robakowscy, Rogalowie, Rostkowie, Ro偶y艅scy, Rusieccy, Sasowie, Sikorscy, 艢lescy, Soczy艅scy, Soko艂owscy, Stanis艂awscy, Strachowscy, 艢wiedliccy, Szajkowscy, Szymonowscy, Trzci艅scy, W膮tkowscy, Weissewie h. Poraj, Wierzbowscy, Wilamwscy, Wilka艅cowie, Wora艅scy, Wostrowscy, Wolscy, Wypczy艅scy, Zaworscy, 呕贸rawscy, 呕uchowscy ob. K臋trzy艅ski, O ludn. poL, str. 564 566. Inaczej mia艂a si臋 rzecz z ludno艣ci膮 wiejsk膮 i niekt贸rych miast, na p艂d. ku granioy polskiej po艂o偶onych. Pomimo zabieg贸w niemcz膮cych krzy偶ackich ludno艣贸 polska, uczepiwszy si臋 biskupiego p艂aszcza, zdo艂a艂a sw膮 narodowo艣膰 utrzyma膰 a偶 do po艂膮czenia si臋 Polsk膮. W ostatnich czasach, kiedy rz膮d pruski zacz膮艂 dalej prowadzi膰 dzie艂o Krzy偶ak贸w, ludno艣贸 ta posiada艂a ju偶 dosy贸 wyrobionej 艣wiadomo艣ci narodowej, aby zachowa膰 sw膮 mow臋, pomimo braku wy偶szej intelligiencyi, kt贸rej grono jest zbyt szczup艂e. Sz艂o wprawdzie z po艣r贸d ludu nie ma艂o m艂odzie偶y do szk贸艂 wy偶szych, ale takich, co zdobywszy stanowisko w 艣wiecie uczonym, pozostali mimo to Polakami, jest ma艂o. Na wzmiank臋 zas艂uguj膮 Samuel Maciejowski, prof. Pietraszewski, t艂umacz Zendawesty, zmar艂y przed kilkunastu laty w Berlinie, dr. Sieniawski, autor Biskupstwa warmi艅skiego, wreszcie k艣. dr. Schreiber, za艂o偶yciel Tow. czeladzi w Olsztynie, kt贸re za jego staraniem posiada dom w艂asny dla posiedze艅. Dzisiejsz膮 ludno艣贸 polsk膮 w Warmii sk艂ada sam lud roboczy, rolniczy wiejski i rzemie艣lniczy po miasteczkach. Kierownikami jego s膮 w艂o艣cianie, t. zw. gburzy. Granice kawa艂ka Warmii zaj臋tego przez polsk膮 przewa偶nie ludno艣贸, schodz膮 si臋 do艣膰 艣ci艣le z granicami pow. olszty艅skiego i reszelskiego, kt贸rego pln. cz臋艣贸 przecie偶 jest wi臋cej niemieck膮. Naturalne za艣 granice tej polskiej Warmii s膮 od zachodu rzeka Pasarga po sargi czyli moczary i szarugi mazurskie si臋gaj膮ca, wraz z jez. P艂u偶e艅skim, od p艂d. wschodu jez. Pasymskie i Sirwi艅skie, od wschodu za艣 rozlewiska jezi贸r z sob膮 po艂膮czonych rzeczkami, jak Dadalskiego i 艁owtrowskiego, od p艂n. za艣 prosta linia od jez. B艂onkowskiego do Mor膮skiego. Powiat olszty艅ski obejmuje 23, 86 mil kw. , reszelski za艣 14, 84, razem 38, 70. Bior膮c z pow. reszelskiego tylko po艂ow臋 po艂udniow膮, dzi艣 jeszcze g臋sto przez ludno艣贸 polsk膮, nasiad艂膮, b臋dzie to obszar 30, 28 mil kw. Pow. olszty艅ski i reszelski obejmuj膮 4 dekanaty biskupstwa warmi艅skiego olszty艅ski, wartemborski, jeziora艅ski i reszelski. W dek. olszty艅skim jest 13 parafii Olsztyn, Brunswa艂d, Gietrzwa艂d, Gry藕liny, Jonkowo, Olsztynek na Mazurach, Bart膮g al. Bert膮g, Dywity, Gutkowo al. Jetkowo, Nowy Kokendorf, Szembruk, Szembark i Wutryny. W Olsztynie kazania bywaj膮 na przemiany po polsku i po niemiecku. W N. Kokendorfie i w Jonkowie jest ju偶 nie ma艂o Niemc贸w. Pozosta艂e parafie s膮 prawie zupe艂nie polskie. Mieszkaj膮ce tu i owdzie rodziny niemieckie po niejakim czasie spolszczaj膮 si臋 zwykle. Kazania niemieckie bywaj膮 tu tylko 4 razy do roku, w drugie 艣wi臋to Bo偶. Narodz. , Wielkiejnocy, Zielonych 艢wi膮tek i w uroczysto艣膰 g艂贸wnego patrona ko艣cio艂a, zarazem po polsku i niemiecku. Do dekanatu wartemborskiego nale偶膮 w Warmii miasto Wartembork, Stary Wartembork, S臋tal, Klewki, W. Klebark, Purda, Barto艂ty, Ramzy, Lamkowo, Lesiny. Stary Wartembork, S臋tal i Lamkowo posiadaj膮 ju偶 znaczn膮 cz臋艣贸 Niemc贸w. W St. Wartemborku kazania niemieckie bywaj膮 podobno co czwart膮 niedziel臋. W S臋talu jest wi臋cej Niemc贸w ni偶 Polak贸w, ale kazania s膮 jeszcze po wi臋kszej cz臋艣ci po polsku. W Lamkowie jest po艂owa Niemc贸w a przynajmniej takich co po niemiecku umiej膮 i kazania s膮 tam zapewne naprzemiany po polsku i po niemiecku. Inne parafia s膮 zupe艂nie polskie. W Klebarku by艂o przed kilku laty na 1600 komunikant贸w tylko 25 nieumiej膮cych po polsku, a 130, kt贸rzy i kazania w obu j臋zykach zrozumie膰 mogli. S膮 to po wi臋kszej cz臋艣ci spolszczeni Niemcy. Kazania niemieckie w tych parafiach bywaj膮 4 razy do roku jak w dek. olszty艅skim; Tylko w Wartemborku bywaj膮 oo trzeci膮 niedziel臋. Dekanat jeziora艅ski ma 7 parafii, z kt贸rych tylko dwie Biskupiec i Biesowo maj膮 kazania polskie, W Biskupcu, obok Olsztyna i Wartemborka trzeciem mie艣cie polskim na Warmii, s膮 podobno trzy kazania polskie a czwarte niemieckie. W Biesowie, gdzie ju偶 przewa偶aj膮 Niemoy, i kazania niemieckie musz膮 by膰 cz臋stsze. Dekanat reszelski, z艂o偶ony z 10 parafii, ma ju偶 tylko dwie, w kt贸rych bywaj膮 kazania polskie Z膮dzbork, miasto le偶膮ce ju偶 na Mazurach, i 艢wi臋tolipk臋 w pow. rastemborskim, s艂awn膮 jak Gietrzwa艂d odpustami. Zupe艂niejszy obraz pow. olszty艅skiego pod wzgl臋dem rze, g艂adkie na czole, zmarszczone i zszyte w tyle g艂owy, maj膮ce wierzch aksamitny albo te偶 bia艂y czepcowy. Cz贸艂ko wyszywane z艂otog艂owiem, wko艂o koronka bia艂a przy twarzy. Dziewcz臋ta za艣 u偶ywaj膮 mi臋kkich mycek, to jest czapeczek czyli czepeczk贸w z bia艂ego mu艣linu lub tiulu, a na tym przewi膮zuj膮 g艂ow臋 t. z. kitajk膮, to jest jedwabn膮 chusteczk膮 koloru czerwonego lub niebieskiego. Lud uprawia wiele lnu, kt贸ry si臋 doskonale udaje i dot膮d jeszcze prace oko艂o niego wykonywa gromadnie. Do rwania lnu przybywaj膮 s膮siedzi i s膮siadki z pomoc膮, tak samo i do tarcia lnu, a wtedy uczta w domu przy pracy, pocz臋stne, na kt贸re ka偶da gospodyni si臋 sadzi. W wieczory zimowe prz臋d膮 cz臋sto jeszcze przy 艣wietle 艂uczywa. Na takich wieczorkach brzmia 艣piewy pobo偶ne, ale odzywaj膮 si臋 i 艣wieckie. W ka偶dej chacie stoj膮 tu krosna, a Warmianka umie si臋 z niemi dobrze obchodzi膰. Wyrabiaj膮; za艣 nie tylko p艂贸tno z oprz臋dzionego lnu, ale te偶 i tkaniny bawe艂niane, na kt贸re zakupuj膮 po miastach bia艂膮 i farbowan膮 prz臋dz臋, a raczej nici kr臋cone bawe艂niane, z kt贸rych robi膮 pasiate, kropkowane tkaniny na okrycie siebie, m臋偶a i dzieci. Kolory bywaj膮 w tych tkaninach czerwone, 偶贸艂te, niebieskie i brunatne, nie jaskrawe i dosy膰 gustownie dobierane. Lud tan nie zna gwiazdki i wieczerzy na wili臋. Podarki dzieciom daje Pan B贸g w pierwsze 艣wi臋to Bo偶ego Narodz. Nie roznosz膮 tu op艂atk贸w, a na Wielkanoc ksi膮dz nie 艣wi臋cie 艣wi臋cono tu bowiem nieznane. W domu zmar艂ego wstrzymuj膮 si臋 od wszelkiej roboty, dop贸ki cia艂o nie zostanie pochowanem. Skoro trumn臋 umieszczono ju偶 na wozie, kieruj膮cy pogrzebem uderza pi臋艣ci膮 po trzykro膰 w trumn臋, wo艂aj膮c Siadaj duszo z nami, a偶eby dusza, nieodst臋puj膮ca jeszcze cia艂a, nie musia艂a pieszo i艣膰 obok wozu. Wkr贸tce po zar臋czynach narzeczeni obieraj膮 sobie dru偶b贸w, placmistrzami zwanych, zwykle kogo z krewnych. Dru偶bowie ci maj膮 obowi膮zek zaproszenia go艣ci na gody, tudzie偶 obs艂ugiwania ich podczas uczty. 艢lub bierze si臋 zwykle we wtorek. W czwartek tedy przed 艣lubem przybywa dru偶ba panny m艂odej, sam i ko艅 Jego przystrojeni w wst膮偶eczki, do domu rodzic贸w panny i nie zsiadaj膮c z konia wje偶d偶a do izby i w swej przemowie zapytuje Czyli z konika zsiada膰 czyli na nim ma napowr贸t wraca膰. Oni tedy prosz膮 aby zsiad艂 z konia, cz臋stuj膮 i powiadaj膮 mu, gdzie i do kogo ma jecha膰 i na wesele prosi膰. Wtedy obje偶d偶a dru偶ba domy wskazane. W poniedzia艂ek przed 艣lubem wie艅ce wij膮. Na to dawniej dru偶ba musia艂 zaprasza膰 dziewcz臋ta i ch艂opc贸w, ale tylko w tej wiosce, w kt贸rej m艂oda panna mieszka艂a. We wtorek rano dru偶ba obje偶d偶a narodowo艣ci daje statystyka urz臋dowa, opracowana z polecenia regiencyi przez dr. Grunenberg, w r. 1864 drukiem og艂oszona. Wed艂ug niego wynosi艂a ludno艣膰 pow. olszty艅skiego 47901 dusz mi臋dzy niemi 35529 Pol. i 12372 Niem. Rodzin by艂o w pow. w og贸le 9888, mi臋dzy niemi 7592 polskich, 2296 za艣 niemieckich. Osad liczy艂 pow. 230, mianowicie 2 miasta Olsztyn i Wartembork i 228 wsi. Wartemborku by艂o 3143 mk. i to 1946 PoL i 1197 Niem. ; w Olsztynie liczono 4271 mk. , 1841 Pol. i 2430 Niem. Pomi臋dzy 228 os. wiejskiemi by艂o 59 czysto polskich, 35 za艣 czysto niemieckich, 131 osad mia艂o ludno艣膰 mieszan膮, lecz w 13 tylko przewa偶ali Niemcy. Wed艂ug Sembrzyckiego liczy pow. olszty艅ski obecnie 62331 mk. , mi臋dzy nimi 36500 Polak贸w. Pow. reszelski liczy艂 1886 r. 50143 mk. , mi臋dzy nimi wed艂ug Schlotta Uebersicht des Reg. Koenigsberg ludno艣膰 polska stanowi艂a 1861 r. sz贸st膮 cz臋艣膰, co czyni przesz艂o 8000. Lecz cyfra ta jest za ma艂a. Polak, umiej膮cy po niemiecku, podawany bywa cz臋sto za Niemca. Wynika zt膮d, 偶e w samem biskupstwie warmi艅skiem 偶yje oko艂o 50000 Polak贸w, Ludno艣膰 ta zapomniana i odci臋ta od reszty narodu, styka艂a si臋 tylko z s膮siednimi Mazurami pruskimi, luteranami. Przez d艂ugie lata lud tutejszy czytywa艂 tylko polskie ksi膮偶ki do nabo偶e艅stwa, drukowane w okolicznych miastach Olsztynie, Mor膮gu, Sztumie i Kwidzynie, pe艂ne b艂臋d贸w j臋zykowych i drukarskich. Kalendarzy nie by艂o wcale. Dopiero che艂mi艅skie kalendarze tu si臋 przedar艂y a za niemi inne. Dzi艣 istniej膮 ju偶 biblioteki ludowe i towarzystwa w艂o艣cia艅skie w Gietrzwa艂dzie i Butrynach. W Olsztynie wychodzi na 偶yczenie w艂o艣cian warmi艅skich ju偶 od 8 lat dwa razy w tydzie艅 Gazeta olszty艅ska Przechowa艂y sie w ustach ludu dawne pie艣ni religijne, jak Kto si臋 w opiek臋 i Przez Twoje 艣wi臋te Zmartwychwstanie, lecz melodya ich uleg艂a zupe艂nej zmianie. Z zabytk贸w przesz艂o艣ci przechowa艂 si臋 w Warternborku pomnik fundatora kaplicy przy tamecznym ko艣ciele, kardyna艂a Andrzeja Batorego. Jestto monument marmurowy, 25 st贸p 8 cali wysoki. W pami臋ci ludu utrzymuj膮 si臋 Hozne podania do miejsc historycznych si臋 odnosz膮ce, jak np. o trzech krzy偶ach pod Olsztynem, gdzie Jagie艂艂o pobi艂 Krzy偶ak贸w. Po wsiach wznosz膮 si臋 wysokie krzy偶e z wizerunkiem Zbawiciela i pi臋kne kapliczki na cze艣膰 N. M. Fanny lub 艣wi臋tych. Str贸j ludowy ju偶 prawie wsz臋dzie ust膮pi艂 miejsca miejskiemu. W niekt贸rych okolicach zachowa艂y si臋 tylko jeszcze t. z. twarde mycki, to jest czapeczki na g艂owy dla niewiast zam臋偶nych. Jest to cz贸艂ko aksamitne na sztywnej tektu Warmia Warmie Warminie Warmunt贸w Warmuntowice Warna Warnadzo艂 Warmiaki jeszcze raz domy, spraszaj膮c go艣ci aby towarzyszyli m艂odej parze do ko艣cio艂a, Po oracyi dru偶by jad膮 wszyscy do ko艣cio艂a, a po 艣lubie udaj膮 si臋 najprz贸d do ober偶y, albo te偶, je偶eli 艣lub si臋 odbywa w tej samej wiosce, wprost do domu weselnego. Wieczorem zaczyna si臋 uczta godowa. Sto艂y pownosi膰 i potrawy na nich ustawi膰 jest obowi膮zkiem dru偶b贸w. P贸藕no w noc dopiero go艣cie si臋 rozchodz膮. Zamiejscowych bior膮 gospodarze wioski na noc. U nich zostaj膮 zwykle na obiedzie drugiego dnia. Po obiedzie wyje偶d偶a dru偶ba znowu sprasza膰 go艣ci do domu weselnego, w kt贸rym si臋 bawi膮 zwykle jeszcze do czwartku lub pi膮tku. Narzecze warmi艅skie jeszcze dot膮d naukowo nie jest zbadane. Obok licznych odr臋bno艣ci zachowa艂o ono wiele form staro偶ytnych. Ludno艣膰 tutejsza wymawia w przed i jak z, tak np. zilk zamiast wilk, 偶yzica za 偶ywica zianek za wianek, wtr膮ca te偶 z mazurska s, m贸wi膮c psiwo zamiast piwo. U偶ywaj膮 tu form noja za nam, woja za wam. Przytaczamy na pr贸b臋 wyj膮tek z opisu kiermasz贸w na polskiej Warmii Te偶 to dzisiaj i ludu by艂o na tym odpu艣cie, bodajemci tu jeszcze nigdy tyle nie zidzia艂 widzia艂, cho膰 mi ju偶 艂osmy 贸smy dziesi膮tek na kark w艂azi. Ale te偶 bu艂o i na co przyj艣膰, co to za 艣liczne nabo偶e艅stwo, przytem 艂adne pozietrze, 偶e a偶 pachnie, a i ten tryumf muzyka mi jeszcze w 艂uszach brzmi. Kubalu, co to za jedni teraz muzykuj膮 na ch贸rze To wejcie dziadku wszystko s膮 gospodarskie syny, kt贸rzy si臋 ko艣cielnej muzyki wyuczyli i nigdzie na weselach grywa膰 nie wychodz膮 Matani贸w Fr膮cek grywa na tubzie, Zieczork贸w J贸zef na trompecie, Zientak贸w Jochim na waltorni, Barzi艅skiego Kuba na tynorze, Duliusz贸w Matys na bekornecie, Zielizi臋skiego Jendrys na pykolu a stary 艁olander na b臋bu偶e. To wejta zuchy, a偶 ci mi si臋 chce ich pochwali膰. Ale jeszcze zi臋cej chwa艂y zas艂u偶yli te nieboraki ksi臋偶a, jak ci si臋 pocili, co ci mieli za prac臋; ale te偶 i nie driw, na tyle narodu czteraoh ksi臋偶y; przy tem trzy kazania, suma, procesya, tyle ludzi do s艂uchania i do komunikowania, wszyscy czterej jeszcze 艂ostali w s艂uchanicach i do nieszporu ledwo sko艅cz膮. Maj膮tek przechodzi z ojca na syna. Gdzie si臋 jaki Niemiec o偶eni, wnet nauczy si臋 troch臋 po polsku, a dzieci ju偶 zupe艂nie polskie. Gospodarze posiadaj膮 zwykle po 2 w艂贸ki che艂mi艅skie dosy膰 dobrej roli. Opr贸cz nich s膮 jaszcze t. z. ogrodnicy, posiadaj膮cy w艂asn膮 cha艂up臋 i par臋 morg贸w roli; trudni膮 si臋 wszyscy rolnictwem. Zak艂ad贸w fabrycznych jest bardzo ma艂o, Kolej toru艅skowystrucka przerzyna na 12 milowej przestrzeni sam 艣rodek polskiej Warmii, 艂膮cz膮c zarazem jej trzy miasta Olsztyn, Wartembork i Biskupiec. Ludno艣贸 protestancka osiad艂a na Warmii dopiero po okupacyi pruskiej. Hozyusz bowiem, wr贸ciwszy z soboru Trydenckiego, rozporz膮dzi艂, aby 偶aden protestant w granicy biskupstwa nie mieszka艂, ani 偶adnych d贸br nie posiada艂. Rz膮d pruski zni贸s艂 ten zakaz, a potem umieszcza膰 zacz膮艂 po miastach za艂ogi luterskie i urz臋dnik贸w, nadto u艂atwia艂 rodzinom ewangielik贸w roboczych osiedlanie si臋 na Warmii. Za艂ogi otrzyma艂y naturalnie swoich predykant贸w, a gminy luterskie swoich katechet贸w, kt贸rzy nie tylko uczyli w szkole ale i spe艂niali funkcye ko艣cielne. Ju偶 r. 1817 by艂o na Warmii 1364 rodzin protestanckich, licz膮cych blisko 6000 dusz. R. 1836 za艣 10 miast warmi艅skich mia艂o swoich predykant贸w i nauczycieli. W 1880 r. by艂o ju偶 22000 prot. , t. j. dziesi膮ta cz臋艣贸 ludno艣ci ob. Westfaelisches Volksblatt, 1886, Nr 316. 呕r贸d艂a Dr. Sieniawski Biskupstwo warmi艅skie, Pozna艅, 1878; Freiburger Kirchenlexikon v. Wetzel u. Weite, mieszcz膮cy obszerny artyku艂 o Warmii pi贸ra obecnego biskupa dr. Andrzeja Thiel; Zeitschrift f. Gesch. u. Alterth. Ermlands; Cod. dipl. Warmiensis. K艣. Romuald Frydrychowicz. Warmiak al. Wermiak, w艣, pow. kolne艅ski, gm. 艁yse, par. Myszyniec. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 142 mk. Warmiaki, w艣 nad rzk膮 Nabor贸wk膮, pow radzymi艅ski, gm. i par. Jad贸w, ma 58 mk. , 197 mr. W 1827 r. 17 dm. , 116 mk. Warmie, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Wenty. Warmie, pow. szawelski, ob. Gierdzia艂y. Warmiki, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. B艂agowieszcze艅sk, o 56 w. od Szawel. Warminie, w艣, pow. rossie艅ski, gm. Stulgie. Warmunt贸w, 1806 Warmunthowicz, 1516 Warmo艂towicze w艣, pow. kozielski, . par. katol. Rzeczyca, ew. Gnadenfeld. W艣 mia艂a 258 ha, 70 dm, , 431 mk. 68 ew. . Warmuntowice, niem. Warmuntowitz, dobra i w艣, pow. wielkostrzelecki, par. katol, Centawa, ew. Wielkie Strzelce. W r. 1885 dobra mia艂y 498 ha, 8 dm. , 93 mk. 5 ew. ; w艣 240 ha, 32 dm. , 267 mk. 6 ew. . Warna, ob. Wrona. Warna, za艣c. nad potokiem t. nazwy, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 15 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Fryczy艅skich Zameczek, o 6 1 2 w. od Wilna, ma 3 dm. , 2 mk. prawos艁, 31 katol. , 4 偶yd贸w pod艂ug spisu z 1865 r. 8 dusze rewiz. . Warna. w艣, nale偶a艂a do d贸br zadnieprskich ze Skwiry Po艂owc贸w Ro偶ynowskich ob. t. X, 744. Warnadzo艂, ob. Warnau艂y. Warmiak Warmiak Warmiki Warnele Warnagiry Warnagiry, w spisie z r. 1827 Wornogiry, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 39 w. , ma 51 dm. , 375 mk. W 1827 r. by艂o 36 dm. , 252 mk. Warnajcie 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. poL, gm. i par. Botoki, o 47 w. od Rossie艅. 2. W. , w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Telsz. Warnakallen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Schillehnen. Warnakiele al. Warnokiele, w艣, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. P艂utyszki, odl. od Maryampola 26 w. , ma 10 dm. , 88 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 21 mk. , par. Preny. Warnaliszki al. Karcieliszki, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Jan贸w, par. Ludwin贸w, odl. od Kalwaryi 70 w. , ma 8 dm. , 36 mk. , 162 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Ludwin贸w. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Warnaliszki, folw. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, o 65 w. od Wi艂komierza. Juchniewiczowie maj膮 tu 26 dzies. 3 1 2 lasu 2 nieu偶. . Warnarej偶ys, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wi艂ko mierza. Warnaschelen, w艣, pow. darkiejmski, st. p. Trempen. Warnau. Tak od r. 1887 zowi膮 urz臋dowo w艣 Ko艣cieleczki, w pow. malborskim. K艣. Fr. Warnauly al. Wanadzo艂, folw. , pow. mi艅 ski, w 3 okr. poL Kojdan贸w o 27 w. , gm. Zasule, o 66 w. od Mi艅ska, ma 32 w艂贸k. W艂a sno艣膰 dawniej 艢wi臋torzeckich, od 1876 r. Spirydonowa. A. Jel. Warnawin, mto powiat. gub. kostromskiej, na prawym wynios艂ym brzegu Wet艂ugi, pod 57 15 p艂n. szer. a 63 wsch. d艂ug. , odl, o 385 w. od Kostromy, ma 184 dm. 1 murow. , 1215 mk, 3 cerkwie, 2 domy go艣cinne z 35 sklepami, szko艂臋 miejsk膮, st. poczt. , przysta艅 handlow膮. Do miasta nale偶y 2644 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosi艂y oko艂o 600 rs. W t. r. by艂o w mie艣cie 112 rzemie艣lnik贸w. Przemys艂 fabryczny nie istnieje, handel nieznaczny, pomimo 4 jarmark贸w dorocznych. Pierwszym osadnikiem miejscowo艣ci by艂 b艂og. Warnawa Barnaba, kt贸ry przebywaj膮c tu 28 lat jako pustelnik, zmar艂 w 1492 r. Uczniowie jego wznie艣li pustelni膮 i 3 cerkwie. W 1764 r. zniesiono monaster, oko艂o kt贸rego powsta艂a s艂oboda, zamieniona w 1778 r. na mto powiat. namiestnictwa kostromskiego. Warnawi艅ski powiat le偶y w p艂d. wsch. cz臋艣ci gubernii i zajmuje 185 mil al. 8947 w. kw. Powierzchnia r贸wna, gleba przewa偶nie piaszczysta, w cz臋艣ci p艂d. ilasta. Z rzek najwa偶niejsza Wet艂uga, przerzynaj膮ca powiat z p艂n. na p艂d. , sp艂awna i przybieraj膮ca od lew. brz. 艁apszeng臋 i Kudrom臋, od pr. Ust臋, Czarn膮 i in. Jezior wiele; powsta艂y one przewa偶nie ze starego koryta rz. Wet艂ugi i w og贸le s膮 nie znaczne. R贸wnie偶 wiele bagnisk 艣r贸dle艣nych, zw艂aszcza na lewym brz. Wet艂ugi. Lasy do 800000 dzies. pokrywaj膮 prawie ca艂膮 po wierzchni臋 powiatu. W drzewostanie przewa 偶a sosna, jod艂a, osina, lipa, brzoza, d膮b, nie kiedy klon, wi膮z i in. W 1860 r. by艂o w po wiecie bez mta 78279 mk 6915 rozkolni k贸w i 1700 jednowierc贸w, zamieszkuj膮cych w 604 miejscowo艣ciach, maj膮cych 11341 dm. W powiecie jest 29 cerkwi i 57 kaplic prawos艁, 1 cerkiew Jednowierc贸w i 6 dom贸w modlitwy rozkolnik贸w. Rolnictwo ma艂o roz wini臋te. Pod rol膮 znajduje si臋 do 84000 dzies. , pod 艂膮kami do 18000 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 22900 sztuk koni, 26180 byd艂a rogatego, 44650 owiec i 6100 trzody chlewnej. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi przemys艂 le艣ny, na kt贸rym opiera si臋 r贸wnie偶 i przemys艂 fabryczny 60 smolarni i 30 dziegciami. Nadto w 1860 r. by艂o w po wiecie 2 olejarnie, 4 cegielnie, 1 gorzelnia, 1 garbarnia i 6 niewielkich fabryk wyrob贸w bawe艂nianych. J. Krz. Warnawino, w艣, pow. m艣cis艂awski, gm. Bochota, ma 14 dm. , 54 mk. Folw. , dziedzictwo Wyskowskich, 115 dzies. 56 roli, 14 艂膮k, 34 lasn. Warwa Woda dok. , miejscowo艣膰 pod Lupowem, w pow. s艂upskim, wymieniona w przywileju margr. Waldemara z r. 1310 ob. Perlbach P. U. B. , str. 603, jako odgraniczaj膮ca ziemi臋 s艂upsk膮 od krzy偶ackiego Pomorza. Warnehlen, w艣, pow. g膮bi艅ski, st. pocz. Gumbinnen. Warneinen, w艣 i dobra, ob. Worniny, Warnele 1 w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 93 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , w艣, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Telsz. Warneliszki, za艣c. szl. nad jez. Wiszinta, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 51 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 8 mk. katol. Warnen 1. w艣, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken. 2. W. , w艣, pow. go艂dapski, st. pocz. Tollmingkehmen. Warnia, rzka, pow. borysowski, ob. Pijany Las t. VIII, 123. Warnia艅ce, w spisie z r. 1827 Wornia艅ce, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, odl. 34 w. od Sejn, ma 20 dm. , 159 mk. , 13 osad, 737 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Lejpuny. W r. 1827 w艣 prywatna, mia艂a 13 dm. , 94 mk. Zapewne w pobli偶u tej wsi znajduj膮 si臋 jeziora Warninajtys i Warnianis, Warnia艅ce Warnia Warnen 1 Warneliszki Warneinen Warnehlen Warwa Warnawino Warnawin Warnau Warnaschelen Warnarej偶ys Warnaliszki Warnokiele Warnakallen Warnajcie Warnigkeim Warnianis i Warninajtys, jeziora, w pow. sejne艅skim, w pobli偶u wsi Warnia艅ce, w dobrach Lejpuny, zapewne w zlewie rzki Serejki. Warnicka, przysta艅 na Dniestrze, pod Benderami o 3 w. . Warnickam 1 dobra ryc, pow. 艣wi臋tosiekierski, st p. Ludwigsort. 2. W. , folw. , pow. pruskohol膮dzki, st. p. Schlobitten. Warnicken, nadle艣nictwo, pow. fyszhuzki, st. p. Lorenz. Rozleg艂e lasy li艣ciaste, ro z艂o偶one nad morzem, w najpi臋kniejszej cz臋艣ci brzeg贸w Samlandyi. W lecie zwiedzane przez go艣ci k膮pielowych. J. B. Warinien Gross i Klein, w艣 i folw. , i Warnienhof, posiad艂o艣膰, pow, welawski, st. p. Taplacken. Warnigkeim, folw. , pow. frydl膮dzki, st. p. Domnau. Warnikeim, posiad艂o艣膰, pow. rastemborski, st. p. Korschen. Warningken Klein i Gross, dwie wsi, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Pilkallen dla W. Klein i Sodargen dla W. Gross. Warnin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. bia艂ogrodzki, st. p. i kol Gr. Tychow; 3289 ha 1147 roli orn. , 128 艂膮k, 1804 lasu. Ca艂y ten klucz, obejmuj膮cy 9 miejsoowo艣ci, mia艂 1885 r. 44 dm. , 104 dym. , 677 mk. ew. R. 1892 zakupili te dobra kupcy Arndt i Erdt z Koszalina celem rozparcelowania. K艣. Fr. Warnis, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, w dobrach Przyja藕艅. Warniszki, pow. w艂adys艂awowski, gm. Tomaszbuda, odl od W艂adys艂awowa 2 w. , ma 4 dm. , 57 mk Warniszki, jezioro, w pow. wile艅skim, pod za艣c. Podjeziorce. Warniszki 1. za艣c. nad rzk膮 Konciarzyn, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Swi臋ciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Symoniszki, o 5 w od gminy a 11 w. od 艢wi臋cian, ma 1 dm. , 18 mk. starow, w 1865 r. 2 dusze rewiz. 2. W. , za艣c. nad jez. Ejsiaty, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, gm. 艁abonary o 8 w. , okr. wiejski i dobra Ja艂owieckich Sy艂guciszki, o 39 w, od 艢wi臋cian, ma 1 dm. , 10 mk kat. w 1865 f. 2 dusze rewiz. . 3, . W. , w艣 w艂o艣c, nad Jez. Poka艂as, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe 艁yngmiany o 4 w. , o 31 w. od 艢wi臋cian, 11 dusz rewiz. W spisie z 1866 r, wykazana jako za艣c, maj膮cy 1 dm. , 10 mk. katol. 4. W. , za艣c. szlach. nad jez. Poworninka, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 68 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 17 mk. katol 5. W. , w艣 w艂o艣c nad jez. t. nazw. , pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 30 w. od Wilna, 6 dm. , 39 mk 1 prawos艁, 38 katol. 6. W. w艣 w艂o艣c. , pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 8 1 2 w. , okr. wiejski Kazimierzowo, o 75 w. od Wilna, 3 dm. , 29 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bia艂odw贸r. 7. W. 9 w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. poL, o 85 w. od Kowna. 8. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 9. W. , w艣, pow. rossie艅ski, gm. Szweksznie, o 114 w. od Rossie艅. 10. W. w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Kupiszki, o 80 w. od Wi艂ko mierza. 11. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Wi偶uny, o 60 w. od Wi艂ko mierza. J. Krz. Warniszki, niem. Warnischky, osada, w okr. zelburskim, pow. i艂ukszte艅ski, par. dyneburska Kurlandya. Warno al Warny, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. Dukszty, o 30 w. od Nowoaleksandrowska, ma 3 dm. Nale偶y do dworu Ku藕mierki, dawniej Salmonowicz贸w, dzi艣 Mi艅skiego. Warnobuda, w艣 i os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Ig艂贸wka, odl od Maryampola 14 w. ; w艣 ma 3 dm. , 17 mk. ; os, 1 dm. , 17 mk. W 1827 r. 1 dm. , 18 mk. Warnokiele, ob. Warnakiele, Warnold, os. ryb. i le艣nictwo, pow. z膮dzborski, st. p. Rudozanny. Warno艂awki 1. w艣, pow, rossie艅ski, par. Poszyle. 2. W. okolica szlach. , pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki, o 30 w. od Rossie艅. Posiada ko艣ci贸艂 filialny, p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesiony w drugiej po艂owie zesz艂ego wieku, a odnowiony w 1860 r. przez mieszka艅c贸w. Maj膮 tu Bejnarowiczowie 84 dzies. 18 lasu, 3 nieu偶. , Giedgowdowie w dw贸ch dzia艂ach 160 dzies. 34 lasu, 6 nieu偶. , Juszkiewiczowie 38 dzies. 7 lasu, Kumpikiewiczowie 60 dzies. 7 lasu, 6 nieu偶. , Wasilewscy 50 dzies. 3 lasu, 5 nieu偶. , Wojtkiewiczowie 40 dzies. 9 lasu, 8 1 2 nieu偶. . Warno艂awkiele 1 okolica, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki Miniatowie maj膮 60 dzies. 8 lasu, 20 nieu偶. . 2. W. folw. ., pow, telszewski, w 1 okr. pol, gm. Gadon贸w, w艂asno艣c Budryk贸w, ma 45 dzies. 3 lasu, 17 nieu偶, . Warno艂cica rzka na 艁u偶ycach, prawy dop艂yw Czornicy. Warnolcicy 艂u偶. , w艣 i st. dr. 偶el, niem, Arnsdof. ob. , Warnoszyle, os. , pow. w艂adya艂awowski, gm. Zyple, par, 艁uksze, odl od W艂adys艂awowa 34 w. , ma 1 dm. , 27 mk. Warnow al Warnawa, rzeka, dop艂yw morza Baltyckiego, mi臋dzy Elb膮 a Odr膮; przybiera z prawej strony rz. Nebel Warnow, Warnold, jedna z odn贸g jeziora 艣niardwy, na Mazurach pruskich. Warnianis Warnianis Warnicka Warnickam Warnicken Warinien Warnikeim Warnin Warnis Warniszki Warno Warnobuda Warnokiele Warnold Warno艂awki Warno艂awkiele Warno艂cica Warnolcicy Warnoszyle Warnow War贸w Warp Warpalice Warowce Warowen Warowicka Warowicze Warnow Warnowica Warnowicze Warowsk Warnowickie Warnow Warnow, pierwotna nazwa wsi Ko艣cieliczki, w pow. malborskim. Warnowica, rzeczka, dop艂yw D藕winy w Kurlandyi, uchodzi w par. ueberlantzkiej. Jest to odp艂yw jez. Warnowickiego. Warnowicze, Warnowice, niem. Warnowitz, mko i dobra prywat. , w okr. zelburskim, pow. i艂ukszte艅ski, par. ueberlautzka, na wschodniej ko艅czynie gub. kurlandzkiej. Posiada ko艣ci贸艂 katol, p. w. N. M. P. , wzniesiony w 1823 r. przez obywatela 艁apkowskiego, filialny par. Elerna. Do d贸br nale偶y folw. Zaro艣le niem. Sarosla. Dobra nale偶a艂y dawniej do Plater贸w. Dzieje d贸br i ko艣cio艂a skre艣li艂 k艣. J贸zef Ja艂owiecki, proboszcz kras艂awski, w Przegl膮dzie katol Nr 26 z r. 1887. Warnowickie, jezioro, w pow. zelburskim w Kurlandyi, 3 w, d艂ugie, 1 4 w. szerokie, odp艂ywa do D藕winy za po艣rednictwem rzki Warnowicy. Warn贸wka, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol, o 33 w. od Kowna. Warnupiany, w spisie z r. 1827 Wornupiany, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl od Kalwaryi 23 w. , w pobli偶u bagna Fale, ma 68 dm. , 448 mk. , 1396 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Ludwin贸w. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 40 dm. , 318 mk. Warnupis, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Warnupka, za艣c, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 46 w. od Kowna. Warny, ob. Warno. Warny, w艣, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Waroniczy, w艣, pow. dryssie艅ski, par. Rosica. Warony, w艣, pow. dryssie艅ski, par. Rosica. Warow, Warowo, Warowny, m艂yn, w pow. chodzieskim, ob. Karczewnik Warow, nie Helmsgruen, Wierzbnik Helmsgruen i Wierzbno, jezioro Warower See, War贸w, folw, do Ole艣nicy, pow. chodzieski. Warowce, w艣 nad Smotryczem, pow. pro skurowski, okr. pol i par. kat. Fulsztyn, gm. Ku藕min, s膮d w Proskurowie, o 22 w. od Jar moliniec, ma 205 osad, 1570 mk. 70 jedno dworc贸w, 1182 dzies. ziemi w艂o艣c, 1126 dworskiej, 34 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w, 艣w. Anny, wzniesion膮 w 1790 r. , z 1167 parafianami. Nale偶a艂a do Mniszch贸w, Gra biank贸w, obecnie Martyny z Grabiank贸w Za leskiej. Dr. M. Worowciszki, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe 艁yngmiany o 5 w. , 12 dusz rewiz. Warowen, pow. chodzieski, ob. Karczewnik. Warowicka Buda, w艣 nad rzk膮 Olszank膮, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm. Martynowicze, par. praw. Warowicze o 10 w. , o 135 w. od Radomy艣la, ma 161 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 225 mk. ; w艂o艣cianie, w liczbie 37 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 573 dzies. , ze sp艂at膮 po 141 rs. 98 kop. rocznic Warowicze, w艣 i kolonia, pow, radomyski, w 4 okr. pol, gm. Martynowicze o 4 w. , o 135 w. od Radomy艣la. Po艂o偶one w nizinie, otoczonej lasami, przy bezim. ruczaju, uchodz膮cym o 1 1 2 w. poni偶ej wsi do Uszy od lew. brzegu, w pobli偶u rozleg艂ego b艂ota, zwanego Kazimierowskie. W艣 na 641. mk. , kolonia za艣 99 mk. 偶yd贸w. Pod艂ug Pochilewicza we wsi jest 731 mk. prawos艂. , 144 katol w ca艂ej parafii i 85 偶yd贸w; w kolonii za艣 29 dusz m臋偶. 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 180 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 2867 dzies, , ze sp艂at膮 po 960 rs. 53 kop. rocznie. We wsi cerkiew par. , p. w. 艣w. Parascewii, z drzewa wzniesiona w pierwszej po艂owie zesz艂ego wieku a odnowiona w 1858 r. , uposa偶on膮 jest 75 dzies. ziemi 40 dzies. lasu. Do par. praw. nale偶膮 wsi Warowicka Buda, Kowszy艂贸wka Ma艂a i Wielka, Paw艂owicze, Barany, Rudnia Stara i Klewin. W艣 W. istnia艂a ju偶 w 1543 r. jak wida膰 z nadania Zygmunta Starego monasterowi Michaj艂owskiemu w Kijowie dw贸ch s艂u偶b w tym siole W ko艅cu XVII w. nale偶a艂a do Karola na 艁ohojsku Tyszkiewicza i by艂a na mocy prawa zastawnego w posiadaniu Krynickiego. Obecnie wraz z Martynowiczami nale偶y do Steckich. J. Krz. Warowsk mylnie Waworsk, ob. Rozwa偶贸w, w艣 nad rzk膮 O艣nic膮, pow, radomyski, w 4 okr. pol, gm. i par. Rozwaz贸w o 12 w. , o 70 w. od Radomy艣la, ma 462 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 500 mk. prawos艁, 30 katol i 30 rozkolnik贸w w chutorze Rafa艂贸wka. W艂o艣cianie, w liczbie 132 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 466 dzies. , ze sp艂at膮 po 186 rs. 73 kop. rocznie. Dawniej istnia艂a tu warzelnia saletry. W. wraz z Olizar贸wk膮, Krapiwn膮, Warchalewem i O艣nic膮 nabyty zosta艂 w 1824 r. od Narcyza Olizara przez Alojzego 呕mijewskiego, dzi艣 jego syna Rafa 艂a i dzieci drugiego syna Ludwika, posiada j膮cych wsp贸lnie 400 dzies. ziemi u偶ytkowej, 416 las贸w i 600 nieu偶. J. Krz. Warp, jezioro, ob. Neuwarp. Warpalice al Warpolice, w艣 i folw. , pow. rypi艅ski, gra. W膮pielsk, par. Radziki dawniejsze spisy podaj膮 Strzygi, odl 6 w, od Rypina, ma 15 dm. , 216 mk, m艂yn wodny, Bucha zwany. W r, 1827 by艂o 10 dm. , 83 mk. , par. Skrwilno. Na obszarze wsi jezioro bez nazwiska, majace obszaru 15 mr. Dobra Warn贸wka Warnupiany Warnupis Warnupka Warny Waroniczy Warony Warow Warschow W. sk艂ada艂y si臋 r. 1873 z folw. W. , rozl. mr. 682. W艣 W. os. 25, mr. 128; w艣 Tomaszewo os, 12, mr. 662. Wed艂ug reg. pob. pow. rypi艅skiego z r. 1564 siedzia艂o ta 2 poddanych kaszt. 艂臋czyckiego na ca艂ym 艂anie i sta艂 m艂yn. P艂acono 1 fl. 15 gr. i 1 sold. Pawi艅ski, Wielkp. , I, 298. R. 1789 w艂asno艣膰 Cissowskich; 25 kor. 偶yta wysiewu, 434 z艂p. . czynszu. Warpechy al. Werpechy Nowe i Stare, dwie wsi, pow. Mokki gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. poL, gm. Rajsk, o 13 i 15 w. od Bielska. Warpensy, w艣 i folw. , pow. gr贸jecki, gm. i par. Jasieniec, odl 6 w, od Gr贸jca. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 39 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1876 z fol W. , Polichno i Wierzchowiny, rozl. mr. 1334 fol W. gr or. i ogr. mr. 375, 艂ak mr. 167, nieu偶. mr. 23; bud. mur 5, drewn. 21; p艂odozm. 7pol; fol Polichno gr. or. i ogr. mr. 176, 艂膮k mr. 18, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 12; p艂odozm. 7pol; folw. Wierchowiny gr. or, i ogr. mr. 439, 艂膮k mr. 7, lasu mr. 113, nieu偶. mr. 9; bud. drew. 12; las nieurz膮dzony, wiatrak. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 8, mr. 4; w艣 Gniejewice os, 30, mr. 556; w艣 Wierzchowiny os. 13, mr. 48. Wed艂ug reg. pob, z r. . l540 w par. Jasieniec pow. warecki bracia Varpesowie Jakub Varpes i Piotr Varpes p艂acili ze wsi PoliknoVarpasz od p贸艂 膰wierci 艂anu, za wsi Gnijevyewijcze dzi艣 Gniejewice od 3 艂an. i 膰wierci i ze wsi JassijonaVarpasz od 1 1 2 艂anu i 膰wierci Ksi臋gi s膮dowi ziemi czerskiej, Lubomirskiego, XIV. Warpie, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol, o 28 w. od Kowna. Warpiszki 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. Tauroginie o 54 w. od Nowoaleksandrowska. Stefanowicz i 呕ylenas maj膮 tu 64 dzies. 2 lasu, 4 nieu偶. . 2. W. folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. 艁ukniki, o 44 w. od Szawel Warpuciany 1 folw. , pow. kowie艅ski, w okr. pol, gm. Ejrago艂a, o 88 w. od Kowna, w艂asno艣膰 D膮browskich, ma 200 dzies. 48 lasu 2. W, dobra, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 60 w. od Kowna. 3. W. , 偶mujdz. Warpyutienaj, folw. i dobra, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. i par. Szawkiany, o 85 w. od Szawel a 18 w. od Kurszan, Ko艣c. katol filialny, p. w, 艣w. Antoniego, z drzewa wzniesiony w 1792 r. przez Macieja Jele艅skiego. W艂asno艣膰 dawniej Jele艅skich, dzi艣 drog膮 wiana Burb贸w, maj膮 961 dzies. 178 lasu, 72 1 2 nieu偶ytk贸w. Do d贸br nale偶膮 folw. Wizderki i 艁opkajcie, oraz wsi Kapiele 8 dm, , Skajzgiry 7 dm. , 艢mieltynie 9 dm. i 呕ygajcie 5 dm, , Warpuny, niem, Warpuhnen, w艣, pow. . z膮dzborski, st. p. Sorkquitten. R. 1373 Winryk v. Kniprode nadaje Samglobowi i jego S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. synom Warpunowi, Medytowi, Glabunowi i Permojowi 120 w艂贸k w Weisteinen Wejsztuny, nad jez. i n. , na prawie che艂m. , z obowi膮zkiem 4 s艂u偶b zbrojnych i przy 16 latach wolno艣ci. Na tym obszarze powsta艂y wsi Warpuny i Zyndaki Sonntagsfeld. Znaleziono tu cmentarzysko poga艅skie. Warrasch, pow. czarnkowski Wiele艅, ob, Wara偶. Warrengen, fol, pow, wyszhuzki, st, p. Powayen. WarribenAlt, dobra pryw. , z folw, W. Neu i Garrosen, w okr. i pow, tukumskim, par, zabelnska Kurlandya. Warrischken, posiad艂o艣膰 nad rzk膮 Rus膮, przy uj艣ciu Jegi, pow, tyl偶ycki, st. p, Plaschken, Waruss al. Warrusz w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Russ. Warsau niem. ob, Warzewo. Warschallen, zapewne Warsza艂y, w艣, pow. niborski, st. p. Jedwabno. Warschau, pow. szamotulski, ob. War szawa, Warschienen al Warszienen, w艣, pow. nizinny, st, p. Neukirch. Warschkau, ob. Warzkowo. Warschkauer Muehle niem. , ob. Warzkowski M艂yn. Warschkeiten, w艣 i le艣n. , pow. i艂awkowiki, st. p. Pr, Eylau, Warschlegen, w艣, pow, g膮bi艅ski, st. p, Walterkehmen. Warschnau niem. , ob. Warzno. Warschow niem. , dok. Varscowe, w艣 w Pomeranii, pow. s艂awi艅ski, niedaleko S艂awna, R, 1301 potwierdza Sambor, ks. Rugii, burgrabi Mateuszowi wszystkie jego posiad艂a, mi臋dzy niemi i villam Warsecowe ob, Perlbach P. U. B. , str. 527. K艣. Fr. Warsin al Warszyn, niem. Warszin i War szyn, kol, pow, chojnicki, st. p. Brusy, ob w贸d domin, Kaszuba, par. kai Le艣no; 1401, 79 magd, mr. ; 1885 r. 4 dm. , 29 mk. Wymienio na w wizycie Rybi艅skiego z r. 1780 str. 80 jako attyn. Kaszuby, a w topogr. Goldbecka z r. 1789 jako kr贸l pustkowie o 2 dymach str. 248. Lustracya sstwa tucholskiego z r. 1664 opiewa Warszyn Pustkowie Pan Szymon Laskowski trzyma w艂贸k臋 1 plus mi nus; prawo na to pokaza艂 Kr贸lowej Jejm. ob. Odpisy w Pelplinie, K艣. Fr. Warschowitz, ob. Warzowice. WarsenSee, jezioro, ob. Warzno. Warsew niem. , ob. Warzewo. Warsiady, w spisie urz臋d. Worsiady w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol, gm. i par. Ko艂tyniany, o 54 w, od Rossie艅, posiada ko艣ci贸艂 Warpechy Warpiszki 1 Warpie Warpensy Warpechy Warschowitz Warsin Warsen Warsew Warsiady Warpuciany Warpuny Warrasch Warrengen Warriben Warrischken Waruss Warsau Warschallen War Warschienen Warschkau Warschkeiten Warschlegen Warschnau Warsin filialny, p. w. 艣w. Rocha, z drzewa wzniesiony w 1570 r. Warsin, ob. Warzyn. Warsine, kol, w gm. Kniegnitz. Warskillen, dwie wsi, pow. nizinny, st. p. Kankehmen i Lappienen. Warsna dok. z r. 1283 jezioro, pod Tuchomiem, pow. bytowski, nale偶a艂o do klasztoru w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , Str. 320. Warsow dok. , miejscowo艣膰 pod Pelplinem, zachodzi w dok. Mestwina z r. 1284 ob. Perlbach P. U. B. , str. 347. Dzi艣 nieznana. Warsownica w dok. z r. 1466, nazwa rzeczki na obszarze Obroszyna, w pow. gr贸deckim. Warstaciszki, os. , pow. sejne艅ski, gm. i par. Miros艂aw, odl. od Sejn 45 w. , ma 1 dm. , 20 mk. Varsune w dok. , jezioro, nale偶膮ce do Kiszewy; ob. Kiszewa Stara. Warszawa, pierwotnie Warszowa, niekiedy Warszewa 艂aci艅. Varsovia i Varschovia, g艂贸wne miasto w dorzeczu Wis艂y, le偶y na lewym brzegu tej rzeki, kt贸ra pod Warszaw膮 oddalon膮 jest o 592 w. od 藕r贸de艂 a 407 w. od swego uj艣cia do Baltyku. Miasto le偶y pod 52 13 1 szer. geogr. a 38 41 8 d艂ug. od F. Obserwatoryum astronomiczne na p艂d. kra艅cu miasta pod 52 13 5 szer. i 38 41 25 5 d艂ug. od F. Wzniesienie si臋ga 110 mt. 艣rednio npm. a oko艂o 33 mt. n. p, Wis艂y wzn. 76, 99 mt. . Pod艂ug ostatnich oblicze艅, za podstaw臋 kt贸rych przyj臋to ko艣ci贸艂 ewang. augsburski, szer. geogr. krzy偶a na tym ko艣ciele wynosi 52 4 23, 1, d艂ugo艣膰 38 40 43, 6 od F. al. 18 40 43, 6 od po艂ud. paryskiego; wzniesienie npm. coku艂u wierzchni koniec fundamentu 371, 3 st, , wzniesienie za艣 nad zero Wis艂y najni偶szy poziom wody w 1840 r. 118, 7 st. Obszar zajmowany przez Warszaw臋 przedstawia nieregularn膮 figur臋, ci膮gn膮c膮 si臋 wzd艂u偶 lewego brzegu Wis艂y. Rogatki matymonckie, po艂o偶one na p贸艂n. kra艅cu obszaru, s膮 odleg艂e o 7 1 2 wiorst oko艂o 8 klm. od rogatek czerniakowskich, le偶膮cych na p艂d. wschod. kra艅cu, odleg艂o艣膰 za艣 punkt贸w kra艅cowych w stronie zachodniej od brzeg贸w Wis艂y od rogatek wolskich do pocz膮tku, mostu na Wi艣le, od rogatek jerozolimskich do lew. brzegu Wis艂y przy Solcu wynosi 艣rednio do 3 wiorst. W cz臋艣ci po艂udniowej odleg艂o艣膰 granicy zachodniej miasta od Wis艂y wynosi oko艂o l 1 2 w. rogatki mokotowskie. Obw贸d Warszawy bez linii brzegu Wis艂y wynosi 16 w. Pragi za艣 z nowo w艂膮czonemi przedmie艣ciami tak偶e bez linii Wis艂y 12 1 2 wiorst. Ca艂kowity obw贸d wi臋c wynosi przesz艂o 28 wiorst. D艂ugo艣膰 Wis艂y 艣r贸d miasta wynosi 7 1 2 w. , przestrze艅 je w granicach miasta 578200 sa偶. al. 2632082 mt. kw. Pod艂ug wylicze艅 dope艂nionych przez in偶yniera miasta Mo艣cickiego, Warszawa zajmuje 4980000 sa偶. al. 22669956 mt. kw. , Praga Stara 1039000 sa偶. al. 4729736 mt. kw. , nowo przy艂膮czone dzielnice 700000 sa偶. al. 3186540 mt. kw. , razem 6719000 sal al 30586232 mt. kw. Warszawa zatem razem z Prag膮 zajmuje przesz艂o 30 1 2 klmt kw. przestrzeni. Z powy偶szej przestrzeni wypada w Warszawie i Pradze Starej na ulice i place publiczne 699519 sa偶. al. 3184350 mt. kw. , na ogrody i skwery 186042, 5 sa偶. al. 846903 mt. kw. , na domy i posesye 5133438, 5 sa偶. al 23368439 mt. kw. W Warszawie znajduje si臋 254 ulic, na Pradze razem z nowo przy艂膮czonemi przedmie艣ciami 71 czyli razem 325 ulic. Granice miasta stanowi膮 od wschodu koryto Wis艂y, oddzielaj膮ce W. , od przedmie艣cia Pragi, w艂膮czonej pod wzgl臋dem administracyjno policyjnym w obr臋b Warszawy; od p艂d. wsi Sielce i Mokot贸w, kt贸re w cz臋艣ci wcielone s膮 do miasta; od zachodu Rakowiec, Czyste, Wola i Pow膮zki; od p贸艂nocy Pow膮zki i Marymont. Cz臋艣ci Woli i Pow膮zek, cho膰 po艂o偶one za rogatkami i wa艂em miejskim, s膮 w艂膮czone do miasta, podobnie jak i przedmie艣cia otaczaj膮ce Prag臋 Nowa Praga, Szmulowizna, Targ贸wek. A. Stosunki fizyczne. a Uk艂ad powierzchni. Warszawa le偶y na obszarze niziny ci膮gn膮cej si臋 w kierunku od wschodu ku zachodowi i zamkni臋tej od p贸艂nocy wy偶yn膮 pojezierza a od po艂udnia wy偶yn膮 lubelsk膮 i ma艂opolsk膮. Nizina ta bardzo d艂ugo, stosunkowo do przyleg艂ych wy偶yn, zostawa艂a pod wod膮, stanowi膮c dno wielkiego jeziora czy te偶 morza 艣r贸dl膮dowego, kt贸re powoli przez opadanie poziomu w贸d i osadzanie si臋 materya艂贸w nanoszonych przez wody sp艂ywaj膮ce z s膮siednich wy偶yn, wynurza艂o ze swego 艂ona wyspy i stopniowo rozdzieli艂o si臋 na 艂a艅cuch oddzielnych jezior, 艂膮cz膮cych si臋 z sob膮 kana艂ami, z kt贸rych powstanie z czasem Wisla. Jeszcze obecnie mo偶na na obszarze lew. brzegu Wis艂y, w pow. gosty艅skim i w艂oc艂awskim obserwowa膰, ostatnie pozosta艂o艣ci takiego zespolenia si臋 sieci jezior i osuszonych ju偶 wielkich kotlin pojeziornych jedna z nich ma do 30 w. d艂ugo艣ci, przy 6 w. szerok. ; ob. Gostynin, t. II, 750. Obszar zaj臋ty przez W. wynurzy艂 si臋 z 艂ona w贸d wcze艣niej niew膮tpliwie ni偶 poblizkie obszary pow. sochaczewskiego i b艂o艅skiego. Podczas gdy najbli偶sze okolice W. i pow. gr贸jecki s膮 wzniesione 艣rednio od 350 do 400 st. npm. , to dawna puszcza kampinoska pow. sochaczewski i okolice B艂onia maj膮 od 250 do 800 st. Zt膮d te偶 droga l膮dowa dla d膮偶膮cych na obszary praw. brzegu Wis艂y, ju偶 w czasach przed Warstaciszki Warszawa Warsin Warskillen Warsna Warsownica Warsow Warsine historycznych skierowan膮 by艂a zapewne, na ten punkt wybrze偶a Wis艂y, na kt贸rym powstanie Warszawa. Dzisiejszy obszar miasta przedstawia r贸wnin臋 lekko pofa艂dowan膮 i pochylaj膮c膮 si臋 w stron臋 Wis艂y, ku kt贸rej wreszcie spada stromym do艣膰 zboczem. Podczas gdy wzniesienie p艂askowzg贸rza dosi臋ga 372 st. przy ko艣ciele ewang. i o kilka st贸p wi臋cej na ulicy Bia艂ej i Smoczej, gdy w alei Ujazdowskiej Rozdro偶e mamy 364, na Krakowskiem Przedmie艣ciu wprost Uniwersytetu 360, na placu Zamkowym 344 a na Rynku Starego miasta 337, to poziom Wis艂y zero wodowskazu wznies. 252 1 2 st贸p dolna cz臋艣膰 miasta zapewne nie wi臋cej nad 270 do 280 st. Zgodnie z prawem asymetryi zboczy brzeg prawy Wis艂y na Pradze wznosi si臋 bardzo nieznacznie. W odleg艂o艣ci oko艂o 3 w. w linii powietrznej od praw. brzegu Wia艂y spotykamy w Grochowie wzn. 317 st. npm. Geologiczny uk艂ad obszaru, na kt贸rym stoi W. , jest dot膮d bardzo niedok艂adnie znany. Wielka grubo艣膰 warstw naj艣wie偶szych i dyluwialnych utrudnia dostanie si臋 do g艂臋boko schowanych starszych formacyi. Dotychczasowe wiercenia, si臋gaj膮ce niekiedy do 500 st贸p, nie zdo艂a艂y przebi膰 warstw nap艂ywowych. Na lewym brzegu Wis艂y od G贸ry Kalwaryi do Bielan pod Warszaw膮 wyst臋puj膮 siwe i pstre gliny plastyczne, nale偶膮ce do utwor贸w oligocenicznych, powsta艂ych pod dzia艂aniem w贸d s艂odkich owego wielkiego jeziora, wype艂niaj膮cego 艣rodkowe niziny. O stosunku warstw nowszych formacyi na terytoryum W. mog膮 da膰 poj臋cie rezultaty 艣widrowania przy poszukiwaniu wody dla studni miejskiej na ulicy Ch艂odnej, a wi臋c w zach. , wy偶ej po艂o偶onej cz臋艣ci miasta, wzn. od 360 do 370 st npm. a 108 do 118 nad poziom Wis艂y. Pod czterostopowym nasypem napotkano pi臋ciostopowy pok艂ad mu艂ku bia艂ego, dalej a偶 do 48 st. gruby pok艂ad piask贸w, przeci臋ty trzema warstwami margl贸w i jedn膮 cienk膮 warstw膮 i艂u, Nast臋pnie na trzech stopach piasek 偶wirowaty a pod nim mu艂ek twardy Sandlette, zwany zwykle martwic膮 i wyst臋puj膮cy w ni偶ej po艂o偶onych cz臋艣ciach miasta tu偶 pod powierzchni膮. Pod martwic膮 znowu piasek 偶wirowaty Kiessand, dalej glina 偶贸艂ta, i艂 niebieskawy, margiel, piasek, ponowna warstwa 10stopowa mu艂ku do 87 st. , dalej naprzemiany warstwy piasku i i艂u szarego Thonlette, dalej piasek drobny, piasek gruby ze 偶wirem do 130 st. , glina, wreszcie szlam do 187 st. ze skamienia艂o艣ciami kawa艂ki drzewa, muszle. Dalej napotkano gruby pok艂ad 偶wiru do 149 st. , pod nim warstwa gliny z piaskiem do 160 st. , mu艂ek i glina naprzemiany, od 173 st. gliny kolorowe w cienkich przewa偶nie warstwach, przeplatane pok艂adami mu艂ku, kamienia wapiennego na 191 st, rudy 偶elaznej na 227 st. . Na stopie 253 spotkano zn贸w 9 stopow膮 warstw臋 piasku 偶贸艂tego, pod nim i艂, mu艂ek, i艂 z lignitem, dalej gliny czarne, ciemne, kolorowe. Wiercenie doprowadzono do 360 st贸p. Dane powy偶sze podane wed艂ug graficznego oznaczenia nast臋pstwa i grubo艣ci warstw, dokonanego przez in偶yn. Stanowskiego, kt贸ry zebra艂 pr贸bki pok艂ad贸w, przechowywane w Magistracie warszawskim. Wykopy przy prowadzeniu rob贸t kanalizacyjnych wykaza艂y, obok znacznych zbiorowisk w贸d zask贸rnych, nie maj膮cych odp艂ywu a gromadz膮cych si臋 na pok艂adach i艂贸w nieprzepuszczalnych, tak偶e ci膮g艂e przerywanie si臋 wierzchnich pok艂ad贸w. Pozwala to przypuszcza膰, i偶 p艂askowzg贸rze warszawskie przedstawia艂o, podobnie jak dzi艣 to widzimy na wy偶ynie pojezierza, powierzchni膮 pokryt膮 przez liczne wi臋ksze i mniejsze zag艂臋bienia wype艂nione wod膮 i dopiero powoli zasypywane nanoszonemi przez wody i wiatry materya艂ami. W okolicy Warszawy znaleziono w ostatnich czasach szcz膮tki zwierz膮t zaginionych, w艂a艣ciwych epoce dyluwialnej. We wsi Szcz臋艣liwiec, o 4 w. na p艂d. od miasta, przy dobywaniu gliny do cegielni niejednokrotnie znajdywano liczne szcz膮tki zwierz臋ce, kt贸rych cz臋艣膰 pewn膮, ocalon膮 od zag艂ady, zbada艂 i opisa艂 prof. Sl贸sarski Pami臋tnik fizyogr. , t. III, str. 581 i nast. . By艂y to szcz膮tki 偶ubra kopalnego, jelenia kopalnego, s艂onia elephas antiquus, starszego jeszcze od mamuta, nosoro偶ca. Przy uj艣ciu Pilicy do Wis艂y pod Mniszewem znaleziono ko艣膰 ramieniow膮 lew膮 mamuta, wielkich rozmiar贸w. Stosunki hydrograficzne. Las pierwotny, pokrywaj膮cy ten obszar, u艂atwiaj膮c przechowywanie w zbiornikach opad贸w atmosferycznych, op贸藕nia艂 proces osuszania. Jeszcze w czasach historycznych p艂askowzg贸rze warszawskie pokryte jest do艣膰 licznemi zbiornikami wodnemi i przerzni臋te kilkoma strumieniami. Od strony zachp艂n okr膮偶a艂a obszar dzisiejszej Warszawy rzeczka Drna, uchodz膮ca do Wis艂y na obszarze Folkowa dzi艣 zaj臋tym przez cy tadele. Uprowadza艂a ona wody ca艂ego szeregu sadzawek i jezior, szcz膮tk贸w rozleg艂ego jeziora jakie istnia艂o w okolicy dzisiejszych rogatek pow膮zkowskich, le偶膮cych dzi艣 o 24 st. ni偶ej poziomu poblizkich rogatek wolskich. Na obszarze mi臋dzy ulic膮 G臋si膮, Dzik膮 i Podokopow膮, nosz膮cym dawniej og贸ln膮 nazw臋 Stawki dzi艣 ulica, dot膮d jeszcze mo偶na obserwowa膰 szcz膮tki dawnych zbiornik贸w i mokradli. Rzeczka ta obraca艂a ca艂y szereg m艂yn贸w. P艂askowzg贸rze obszaru Woli i przyleg艂ej p艂d. zach. cz臋艣ci Warszawy gromadzi艂o wody, zasilaj膮ce 藕r贸d艂a i zbior Warszawa Warszawa niki istniej膮ce w miajscu dzisiejszych Nalewek. Woda tych zbiornik贸w, rozprowadzona rurami, zasila艂a nast臋pnie studnie Zamku i Rynku Starego miasta. Obszar na kt贸rym mieszcz膮 si臋 najpi臋kniejsze cz臋艣ci nowej Warszawy, okolice alei Jerozolimskiej, dworca wiede艅skiego i placu Wareckiego, stanowi艂y bagniska, kt贸rych wody zasila艂y strumie艅, pod膮偶aj膮cy w kierunku ulicy 呕urawiej 呕urawinowej i Ksi膮偶臋cej ku Wi艣le. Na rogu Nowego 艢wiatu i placu Trzech Krzy偶y sta艂 jeszcze na pocz膮tku obecnego stulecia most na murowanych filarach. Na ulicy Wareckiej by艂 tak偶e dawniej most, niewiadomo tylko czy na bagnie, czy na strumieniu. Okolice ulicy Chmielnej by艂y mokrem pastwiskiem, zwanem Chmielnik. Przy ulicy D艂ugiej mie艣ci艂y si臋 sadzawki i wielka ka艂u偶a bagnista. Obfite 藕r贸d艂a wytryskiwa艂y i dot膮d po cz臋艣ci tryskaj膮 ze zboczy nadwi艣la艅skich. Dzi艣 spotykamy je w 艁azienkach pod Ogrodem botanicznym, na Obo藕nej przy gmachu Uni wersytetu, pod Cytadel膮. Dawniej jeszcze tryska艂y w pobli偶u zamku, zt膮d ulica Zr贸d艂owa. b Klimat. G艂贸wn膮 cech膮 klimatu W. jest jego zmienno艣膰, wynikaj膮ca z po艂o偶enia miasta 艣r贸d wielkiej r贸wniny, rozci膮gaj膮cej si臋 od Atlantyku do Wo艂gi, w pasie stanowi膮cym granic臋 mi臋dzy klimatem l膮dowym, cechuj膮cym obszar wschodniej Europy, a klimatem morskim, w艂a艣ciwym zachodniej. Wsp贸艂czesne oddzia艂ywanie i kolejna przewaga czynnik贸w wytwarzaj膮cych te dwa klimaty wywo艂uje t臋 charakterystyczn膮 niesta艂o艣膰 klimatu warszawskiego, wyst臋puj膮c膮 najjaskrawiej w zimie i podczas wiosny, w zmianach ci艣nienia, kierunku wiatru, wilgotno艣ci, ilo艣ci opad贸w i ciep艂oty atmosfery. Dopiero przy ko艅cu lata i w pierwszej po艂owie jesieni zmienno艣膰 ta dochodzi do swego minimum. Zt膮d najpi臋kniejsz膮 por膮 w roku bywa zwykle umiarkowanie ciep艂a, pogodna, wolna od burz jesie艅. Zmienno艣膰 klimatu i niesta艂o艣膰 jego stan贸w uwydatnia si臋 naprz贸d w zmienno艣ci ci艣nienia atmosferycznego, wyst臋puj膮cej najsilniej w miesi膮cach zimowych. Barometr wtedy opada do 720 a niekiedy i 718 milim. lub wznosi si臋 do 777. W miesi膮cach letnich za艣 spada 732 a wznosi si臋 do 768. 艢rednia roczna wysoko艣膰 od 1826 do 1880 r. jest 749, 97. 艣rednie miesi臋czne wahaj膮 si臋 w zimie od 742 do 750, w lecie od 745 do 753. 艢rednie ci艣nienie powietrza zmniejsza si臋 od 9 stycz. do 3 kwietnia o 3, 16 milim. , nast臋pnie do 4 czerw. nieco si臋 podnosi 0, 77, poczem z kolei cokolwiek si臋 zmniejsza do 20 lipca 0, 49, znowu si臋 podnosi do 30 wrze艣nia 2, 37, opada do 16 listop. 0, 94 i podnosi si臋 do 9 stycz, o 1, 40 milim. Zmienno艣膰 w kierunku i nat臋偶eniu ruch贸w powietrza wiatr贸w 艂膮czy si臋 艣ci艣le ze zmianami w ci艣nieniu i w ciep艂ocie. Najcz臋stsze s膮 wiatry zachodnie, przewa偶aj膮ce na wiosn臋 i w jesieni i sprowadzaj膮ce odwil偶e w zimie. P贸艂nocnowschodnie i wschodnie towarzysza silnym mrozom i zamieciom 艣nie偶nym. P贸艂nocnozachodnie sprowadzaj膮 w lecie kilkodniowe s艂oty tak zw. trzydni贸wki. Od maja do ko艅ca sierpnia przewa偶aj膮 wiatry w kierunku od p艂n. do zach. , od wrze艣nia do maja przewa偶a kierunek od p艂d. do zach. pod wp艂ywem cyklonu islandzkiego. Przewaga kierunku zachodniego i najwi臋ksza si艂a wiatru przy tym kierunku zale偶y do pochodu cyklon贸w, posuwaj膮cych si臋 od Atlantyku ku wschodowi. 艢rednia szybko艣膰 jest najwi臋ksza przy wietrze zachodnim 4, 9 mt. na sekund臋, najmniejsz膮 przy p艂n. wschod. 3, 7. Jaskrawsz膮 Jeszcze bo dotkliwiej odczuwan膮, jest zmienno艣膰 temperatury, naturalnie najsilniejsza w miesi膮cach zimowych. W grudniu, styczniu i lutym termometr si臋 podnosi niekiedy do 14, 4 Cels. lub spada do 33, w marcu bywaj膮 ciep艂a dochodz膮ce 20 C. i mrozy si臋gaj膮ce 27, 5. Jedynie w czerwcu, lipcu i sierpniu termometr nie opada do zera. W maju i wrze艣niu trafiaj膮 si臋 mrozy si臋gaj膮ce do 5. Mi臋dzy temperatur膮 dnia i nocy zachodz膮, przy niebie pogodnem zw艂aszcza, r贸偶nice bardzo wielkie Noce ciep艂e w miesi膮cach letnich s膮 do艣膰 rzadkie i to zwykle przy zachmurzonem niebie. W zimie r贸偶nice s膮 mniejsze a przy pochmurn em niebie bardzo nieznaczne. 艢rednia temperatura roczna z lat 1826 1880 wynosi 7, 39. 艢rednie dzienne zaczynaj膮 podnosi膰 si臋 po nad zero od 7 marca, by 10 zn贸w spa艣膰 ni偶ej zera. Dopiero od 17 marca znowu 艣rednia wznosi si臋 po nad O, by dosi臋gn膮膰 w ko艅cu miesi膮ca 4, 25. W ci膮gu kwietnia wzrasta do 9 87 w dniu 21 epoka rozbudzenia si臋 ro艣linno艣ci drzewnej i obni偶a si臋 w ko艅cu do 9, 27. Najszybszy przyrost ciep艂a przedstawia maj od 9, 43 do 16. Czerwiec, lipiec i sierpie艅 cechuje powolny przyrost ciep艂oty od 15, 7 do 19, 31 i stopniowe obni偶anie w drugiej po艂owie sierpnia do 16, 40. Obni偶anie to wzmaga si臋 we wrze艣niu z 15, 98 do 11, 64 a w pa藕dzierniku przedstawia gwa艂towny spadek z 11, 48 do 4, 51. Ni偶ej zera ciep艂ota 艣rednia opada dopiero 20 listopada, by po ma 艂ych wahaniach si臋 w kierunku ku. g贸rze, rozpocz膮膰 mi臋dzy 13 a 20 grudnia por臋 zimow膮, ze 艣redni膮 3, kt贸ra dosi臋gnie 5, 69 w dniu 3 stycznia. Peryod ostrzejszego zimna trwa do 15 lutego, Podczas gdy 艣rednia tego dnia wynosi 4, 15, to 16go mamy 2, 41 a 17go 1, 96, wreszcie 27go tylko 0, 36. Tempe Warszawa ratury 艣rednie miesi臋czne s膮 normalna najwy偶sza najni偶sza stycze艅. .. 4, 52 1, 33 13, 48 luty. .. .. .. .. . 3, 00 3, 62 1141 marzec. .. 068 7, 82 6, 84 kwiecie艅. . 7, 29 11, 253, 38 maj13, 16 17, 98 806 czerwiec. . 17, 70 20, 79 13, 72 lipiec. .. . 18, 83 22, 64 14, 93 sierpie艅. . 17, 98 21, 64 14, 22 wrzesie艅. . 13, 5916, 61 1029 pa藕dziernik 8, 07 11, 40 395 listopad. . 1, 436, 10 2, 66 grudzie艅. . 2, 57 2, 61 1219 Najwy偶sza i najni偶sza ciep艂ota prawie jednakowo oddalaj膮 si臋 od zera, a mianowicie ciep艂o dochodzi艂o wyj膮tkowo 36 Cel. , 艣rednio za艣 32 Cel. a zimno najwi臋ksze 33 0. , 艣rednio za艣 30 C. W艂a艣ciwie s膮 tylko dwie wybitne pory roku ciep艂a od maja do ko艅ca wrze艣nia i zimna od listopada do ko艅ca marca, za艣 miesi膮ce kwiecie艅 i pa藕dziernik s膮 przej艣ciami od jednej do drugiej pory. 艢rednia pora zamarzania Wis艂y przypada na 28 grudnia a puszczania lod贸w 5 marca. Najd艂u偶ej l贸d trwa艂 przez; 125 dni w zimie z 1829 na 1830 r. 艢redni peryod wynosi 68 dni. Niekiedy Wis艂a zamarza po dwa i trzy razy a niekiedy ca艂膮 zim臋 jest woln膮 od lodu. 艣rednia ilo艣膰 opadu wynosi 571 milim. , minimum 1862 r. 368, 2 maximum 1883 r. 1051 mm. W rozk艂adzie na pory roku najwi臋cej opadu przypada, na lato 222, 3, najmniej na zim臋 93, 9. 艢rednie miesi臋czne s膮 grudzie艅 86, 8; stycze艅 29, 3; luty 27, 8; marzec 34, 5; kwiecie艅 35, 2; maj 53, 7; czerwiec 67, 3; lipiec 77, 2; sierpie艅 77, 7; wrzesie艅 49, 0; pa藕dziernik 43, 7; listopad 38, 8. Minimum lipcowe wynosi艂o r. 1874 5, 9 mm, , maximum 1844 228, 9 mm. ; listopadowe minimum O r. 1814, max. 78, 5 1850r. . Najwi臋ksza dostrze偶ona ilo艣膰 opadu w ci膮gu 24 godzin wynosi艂a 87 mm. w lipcu, 艣rednie maximum 22 mm. 艣rednia ilo艣膰 dni deszczu bywa 137, 3 maximum 198; 艣niegu 40, 8 dni w ci膮gu 8 miesi臋cy od pa藕dz. do ko艅ca maja. 艢rednia wilgotno艣膰 atmosfery wynosi 81 stopni na 100 przy nasyceniu zupe艂nem par膮 wodn膮. Dni pogodnych zupe艂nie bywa w ci膮gu roku, 艣rednio, 60, na p贸艂 pogodnych 121, pochmurnych 184. W ci膮gu miesi臋cy zimowych chmury zwykle pokrywaj膮 widnokr膮g; dni pogodne zupe艂nie s膮 bardzo rzadkiemi, najcz臋艣ciej trafiaj膮 si臋 przy silnych mrozach i wietrze wschodnim. Mg艂y silne s膮 do艣膰 rz膮dkiem zjawiskiem. Burze letnie wyst臋puj膮 w og贸le do艣膰 rzadko, w czasie od po艂owy maja do po艂owy wrze艣nia. Najsilniejsze i najcz臋stsze przypadaj膮 w epoce najwy偶szego nat臋偶enia ciep艂oty, w drugiej po艂owie lipca i pierwszych dniach sierpnia. Streszczaj膮c w kilku s艂owach podane powy偶ej w艂a艣ciwo艣ci mo偶na okre艣li膰 klimat Warszawy jako zmienny umiarkowanie w lecie, do艣膰 silnie w zimie i na wiosn臋, wilgotny, 艂agodny pod wzgl臋dem ciep艂oty, niesta艂y pod wzgl臋dem ci艣nienia barometrycznego i kierunku wiatru, 艣rednio pogodny co do stanu nieba, obfity w opady. Silne mrozy i upa艂y wyst臋puj膮 rzadko i trwaj膮 zwykle kr贸tko. Gwa艂towne burze bo do si艂y wiatru nale偶膮 tak偶e do rzadkich zjawisk. B. Cz臋艣膰 statystyczna. I, W艂adze i instytuacye ko艣cielne maj膮ce siedzib臋 w W. s膮 nast臋puj膮ce a prawos艂awne arcybiskup che艂mskowarszawski i konsystorz prawos艂awny. Bractwo 艣w. Tr贸jcy, szko艂a duchowna, Sob贸r 艣w. Tr贸jcy przy ulicy D艂ugiej i cerkwie; Wniebowzi臋cia NT. M. Panny ul. Miodowa, 艣w. Tr贸jcy Podwale, Maryi Magdaleny na Pradze, 艣w. Aleksandra Newskiego przy pa艂acu w 艁azienkach, M. B. W艂odzimierskiej na Woli, 艣w. Aleksandra w Cytadeli, 艣w. Konstantego w Zamku, Opieki N. P. Maryi na Smolnej, b rzymskokatolickie arcybiskup warszawski, konsystorz generalny archidyecezyi warszawskiej, seminaryum duchowne. Miasto dzieli si臋 z Prag膮 na 12 parafii 艣w. Jana przy katedrze, P. Maryi Nowe Miasto, Przemienienia Pa艅skiego po kapucy艅ski, Miodowa, Narodzenia N. P. M. po karmelicki, Leszno, 艣w. Karola Boromeusza Ch艂odna, WW. 艢wi臋tych Plac Grzybowski, 艣w. Antoniego po reformacki, Senatorska, 艣w. Krzy偶a po misyonarski, Krakowskie Przedmie艣cie, 艣w. Barbary z ko艣cio艂em pod w. 艣w. Piotra i Paw艂a Nowogrodzka, 艣w. Tr贸jcy po trynitarski, Solec, M. B. Loreta艅艣skiej Praga, obecnie wznosi si臋 nowy ko艣ci贸艂 pod w. 艣w. Floryana. Nowa parafia ma by膰 utworzon膮 przy wznosz膮cym si臋 obecnie ko艣ciele 艣w. Augustyna przy ul. Dzielnej. Przedmie艣cia Warszawy maj膮 ko艣cio艂y parafialne w Czerniakowie, Mokotowie, Woli, Pow膮zkach. Pr贸cz parafialnych znajduj膮 si臋 jeszcze ko艣cio艂y; 艣w. Marcina po augustya艅ski, Piwna, N. M. P. 艁askawe po piarski, a poprzednio jezuicki, 艢to Ja艅ska, 艣w. Anny po bernardy艅ski, Krakow. Przedmie艣cie, 艣w. Franciszka po franciszka艅ski, Zakroczymska, 艣w. Jacka po dominika艅ski, Freta, 艣w. Jana Bo偶ego po bonifratrach, Bonifraterska, 艣w. Kazimierza przy klasztorze Sakramentek, Nowe Miasto, 艣w. Andrzeja przy zgromadzeniu Kanoniczek, Plac Teatralny, 艣w. Kazimierza przy klasztorze Si贸st Mi艂osierdzia, Tamka, 艣w. J贸zefa Oblubie艅ca po karmelicki, Krakow. Przedmie艣cie, Opieki 艣w. J贸zefa przy klasztorze Wizytek, Krakow. Przedmie艣cie. Kaplice znajduj膮 si臋 przy szpitalach Dzieci膮tka Jezus, 艣w. Ducha, 艣w. Rocha, 艣w. 艁azarza, Warszawa Szpitalu dla dzieci, w Zak艂adzie paralityk贸w, szpitalu Ujazdowskim, w gmachu Tow. Dobroczynno艣ci, Instytutu g艂uchoniemych, Przytuliska Wilcza, w Instytucie muzycznym, w Zak艂adzie Maryi Magdaleny 呕ytnia, Instytucie AleksandryjskoMaryjskim dla panien Wiejska, Przytu艂ku dla starc贸w Przyrynek, w zak艂adzie pod w. Rodzina Maryi 呕elazna, o ewangielickoreformowane konsystorz, superintendent ko艣cio艂贸w w Kr贸lestwie Polskiem, kollegium zboru ewang. re form. w Warszawie, ko艣ci贸艂 ewang. reform. Leszno, d ewangielickoagsburskie konsystorz, superitendent generalny ko艣cio艂贸w ewang. w Kr贸lestwie Polskiem, kollegium ko艣cielne, ko艣ci贸艂 ewang. augsb. Krolewska. e wyznania moj偶szowego Zarz膮d gminy izraelskiej warszawskiej, komitet synagogi, synagoga T艂omackie. Procz tego dla 偶yd贸w chassyd贸w, istnieje znaczna liczba dom贸w modlitwy i kilkaset szk贸艂 wyznaniowych cheder贸w. Inne wyznania nie maj膮 swych instytucyj. Istniej膮 tylko domy modlitwy anglika艅ski Smolna 25 i mahometa艅ski Nowolipie 33. Cmentarze, prawostawny na Woli, katolicki na Pow膮zkach i drugi na obszarze wsr Brudno za Prag膮, ewangielickoaugsb. i ewang. reform. za rogatk膮 Wolsk膮, 偶ydowski za rogatk膮 Wolsk膮 i mahometa艅ski. II W艂adze rz膮dowe a wojskowe zarz膮d okr臋gu wojennego warszawek. , sztab okr臋gu wojennego, zarz膮d okr臋gu artyleryjskiego, zarz膮d okr臋gu in偶ynierskiego, zarz膮d wojennole karski, s膮d wojenny okr臋gowy, zarz膮d fortecy warszawskiej, zarz膮d komendantury warszawskiej, zarz膮d okr臋gu 偶andarmskiego na ca艂e Kr贸lestwo, zarz膮d biura topograf贸w. Wojska stale stoj膮ce w Warszawie sk艂ada dywizya gwardyi, z艂o偶ona z czterech pu艂k贸w litewski, austryacki, pruski, wo艂y艅ski, dwa pu艂ki jazdy gwardyi u艂a艅ski i huzar贸w, brygada artyleryi gwardyi 6 bateryi i batery膮 konnej artyleryi. Obok tego znajduj膮 si臋 w W. sztaby 5, 6 i 15 korpusu armii, sztab 10ej dywizyi piechoty, 90ty pu艂k piechoty ko艂ywa艅ski, trzy baterye 6ej brygady artyleryi, sztab 6ej dywizyi jazdy, 8 dywizyi piechoty, 30ty pu艂k piechoty po艂tawski, sztab 13ej dywizyi jazdy, pu艂k kozak贸w orenburski, sztab 9ej dywizyi saper贸w, 9ty batalion saper贸w, trzy parki wojennotelegra ficzne. Wojska forteczne sk艂ada 7 batalion贸w artyleryi i 4 bataliony piechoty fortecznej i jeden batalion rezerwy. Przebywa tak偶e w mie艣cie oddzia艂 kozak贸w kuba艅skich. Pod zarz膮dem wojskowym zostaje te偶 ochrona Miko艂ajewska dla dzieci 偶o艂nierskich, b Cywilne Genera艂gubernator warszawski, kancelarya genera艂gubernatora, archiwum akt dawniejszych, zarz膮d pa艂ac贸w cesarskich, rz膮d gubernialny, zarz膮d dla spraw w艂o艣cia艅skich gubernii, rada gubernialna zak艂ad贸w dobroczynnych, wi臋zienie karne, wi臋zienie 艣ledcze, komitet cenzury, zarz膮d powiatu warszawskiego, redakcya Dniewnika warszawskiego. Magistrat warszawski sk艂ada si臋 z wydzia艂贸w administracyjnego, budowlanego, kasowego, kanalizacyi i wodoci膮g贸w, wojskowego, ubezpiecze艅, s艂u偶by gospodarczej komisarze kasy, lombardu, deputacyi handlowej. Zarz膮d ruskiego towarzystwa Czerwonego Krzy偶a. Komitet towarzystwa Czerw. Krzy偶a dla opieki nad by艂ymi 偶o艂nierzami i ich rodzinami. Zgromadzenie si贸str 艣w. El偶biety. Warszawska rada miejska dobroczynno艣ci publicznej. Pod jej zarz膮dem zostaj膮 nast臋pne instytucye Szpitale Dzieci膮tka Jezus z domem dla podrzutk贸w, 艣w. Ducha, 艣w. Rocha, 艣w. 艁azarza dla chor贸b sk贸rnych i syfilitycz nych, 艣w. Jana Bo偶ego dla ob艂膮kanych, szpital pragski, ewangielicki, wolski, zapasowy, 偶ydowski, Instytut oftalmiczny z funduszu ks. Lubomirskich; Domy przytu艂ku i ochrony Instytut 艣w. Kazimierza przy klasztorze si贸str Mi艂osierdzia, Instytut dla moralnie zaniedbanych ch艂opc贸w w Mokotowie, Dom przytu艂ku dla starc贸w p. w. 艣w. Ducha i P. Maryi, 呕ydowski dom przytu艂ku dla starc贸w i sierot, sze艣膰 przytu艂k贸w dla po艂o偶nic. Pod dozorem Rady miejskiej zostaj膮 Szpital dla dzieci, 呕ydowski szpital dla dzieci, Przytu艂ek dla nieuleczalnych, Schronienie 艣w. W艂adys艂awa dla paralityk贸w, Towarzystwo opieki nad biednymi matkami z zak艂adem dla po艂o偶nic, Towarzystwo pomocy dla wstydz膮cych si臋 偶ebra膰, Dom dla sierot po robotnikach, Przytu艂ek Rodziny Maryi, Towarzystwo pa艅 mi艂osiernych 艣w, Wincentego a Paulo, Zak艂ad 艣w, Marty szwalnia, Przytulisko, Schronienie dla nauczycielek, Towarzystwo dobroczynno艣ci pod kt贸rego zarz膮dem zostaj膮; zak艂ad dla starc贸w i dom sierot, 28 ochron, 19 czytelni bezp艂atnych, 14 kas oszcz臋dno艣ci groszowych, 4 kasy po偶yczkowe dla rzemie艣lnik贸w, trzy tanie kuchnie, Przytu艂ek dla starc贸w i sierot gminy ewangaugsb, Przytu艂ki dwa dla wychodz膮cych ze szpitali chrze艣cia艅ski i 偶ydowski, Ochrona dla dzieci ewang. reform. wyznania, Dom pracy i przytu艂ku, Sale zarobkowe z zapisu Staszyca, Towarzystwo osad rolnych i przytu艂k贸w rzemie艣lniczych. Ruskie Towarzystwo dobroczynno艣ci w kr贸lestwie polskiem a pod jego zarz膮dem ochrona Maryjska, Towarzystwo opieki nad zwierz臋tami. Zarz膮d warszawskiego oberpolicmajstra kancelarya, biuro adresowe, urz膮d lekarski, stacya higieniczna, czasowy komitet lekarski, wydzia艂 艣ledczy, areszt policyjny, redakcya Gazety policyjnej 12 cyrku艂贸w policyjnych, na jakie rozdzielo nam jest miasto, stra偶 ogniowa, sk艂adaj膮ca si臋 z pi臋ciu komend. Warszawski okr膮g pocztowotelegraficzny, g艂贸wny zarz膮d pocztowy i 9 filii pocztowych miajskich, centralny zarz膮d telegrafu, stacya telegrafu indoeuro pejskiego. Warszawski okr膮g naukowy, dyrekcya naukowa, uniwersytet cesarski, przy nim biblioteka, obserwatoryum astronomiczne i ogr贸d botaniczny. Inatytut weterynaryi, Szko艂a felczer贸w, Klasa rysunkowa, Instytut g艂uchoniemych i ociemnia艂ych, Inspekcya szk贸艂 miejskich i prywatnych w Warszawie, siedm gimnazy贸w m臋zkich, szko艂a realna dwa oddzia艂y, dwa progimnazya, seminaryum nauczycielskie, cztery gimnazya 藕e艅skie, progimnazyum 偶e艅skie, szko艂a miejaka 3klas, szko艂a rzemie艣l 3klas. , szko艂a handlowa niedzielna. Pr贸cz tego kilkana艣cie szk贸艂 miejskich jedno i dwuklasowych. Z zak艂ad贸w prywatnych naukowych wa偶niejsze s膮 m臋zkie Szko艂a handlowa z 4 letnim kursem utrzymywana z zasi艂ku Kronenberg贸w, dwie szko艂y realne 6klasowe, szko艂a rzemios艂 3klas, , dwie szko艂y klasyczne 4klas. 呕e艅skie jedena艣cie pensyi 6klasowych z pensyonatami, jedna 5klas. , siedm 4klasowych. Zak艂ad hr. Plater zaj臋膰 praktycznych, po艂膮czony ze szko艂膮 2klas. Do艣膰 znaczna liczba szk贸艂 2klas. i lklas. tudzie偶 zak艂ad贸w freblowskich dla pocz膮tkowego kszta艂cenia. Pr贸cz tego liczne zak艂ady lklas. prywatne. Zak艂adami naukowemi wy艂膮czonemi z pod zarz膮du minister. o艣wiaty s膮 Instytut aleksandryjsko maryjski dla panien i Instytut muzyczny. Pod zarz膮dem ministeryum finans贸w zostaj膮 nast臋puj膮ce w艂adze Komisya emerytalna. Kantor warszawski Banku pa艅stwa w miejsce dawnego Banku polskiego, z kas膮 oszcz臋dno艣ci i jej 4 oddzia艂ami w mie艣cie, tudzie偶 z zarz膮dem loteryi klasycznej, Izba skarbowa warszwska, przy niej siedmiu inspektor贸w podatkowych dla miasta, Kasa gubernialna, Zarz膮d akcyzy, Zarz膮d okr臋gu celnego kaliskiego G艂贸wna komora celna warszawska, Izba probiercza, Inspekcya fabryczna, Komitet przemys艂owy, Zarz膮d d贸br pa艅stwa dla gubernii warszawskiej, piotrkowskiej, kaliskiej i p艂ockiej. Z w艂adz s膮dowych znajduj膮 m膮 Izba s膮dowa dla ca艂ego kr贸lestwa, s膮d okr臋gowy, s膮d handlowy, zjazd s臋dzi贸w pokoju miasta Warszawy, 24 okr臋g贸w s膮d贸w pokoju, zjazd s臋dzi贸w pokoju I okr臋gu gub. warszawskiej. Prokuratorya w kr贸lestwie polskiem. Pod zarz膮dem ministerstwa komunikacyi zostaj膮 Zarz膮d komunikacyi okr臋gu warszawskiego, Zarz膮d drogi 偶elaznej warszawskowiede艅skiej, Zarz膮d drogi 偶el fabryczno艂贸dzkiej, Zarz膮d drogi 偶el terespolskiej, Zarz膮d drogi 偶el nadwi艣la艅skiej, Rady zarz膮dzaj膮ce wymienionych dr贸g, Bada zarz膮dzaj膮ca drogi iwangrodzkod膮browskiej. Warszawska izba obrachunkowa kontroluj膮ca, Kontrola rz膮dowa dr贸g 偶elaznych Warszawskowiede艅skiej, warsz. terespolskiej i nadwi艣la艅skiej, Towarzystwo kredytowe ziemskie Komitet Towarzystwa, G艂贸wna dyrekcya na ca艂e kr贸lestwo i Dyrekcya szczeg贸艂owa dla gubernii warszawskiej, Oddzia艂 warszawski Banku ziemskiego w艂o艣cia艅skiego, Zarz膮d Teatr贸w warszawskich. Ze stowawarzysze艅 i instytucyi prywatnych, pod kontrol膮 rz膮du zostaj膮cych a poprzednio nie wymienionych, wa偶niejsze s膮 Kasa pomocy naukowej imienia dr. Mianowskiego, Towarzystwo lekarskie, oddzia艂 Towarzystwa popierania russkiego handlu i przemys艂u i Muzeum przemys艂owe Towarzystwo ogrodnicze, Towarzystwo farmaceutyczne, Towarzystwo zach臋ty sztuk pi臋knych ze sta艂膮 wystaw膮 obraz贸w, Towarzystwo muzyczne, oddzia艂 Towarzystwa wy艣cig贸w konnych, oddzia艂 Towarzystwa ochrony zwierzyny i racyonalnego polowania, Towarzystwo 艣piewacze Lutnia, Towarzystwo wio艣larskie, Towarzystwo cyklist贸w, Klub ruski, Klub strzelecki, Resursa kupiecka, Resursa obywatelska, Towarzystwo subjekt贸w handlowych. C. Statystyka miasta. a Zaludnienie, W. w ci膮gu wieku bie偶膮cego ulega艂o rozmaitym zmianom liczebnym, okresy powi臋kszania ludno艣ci poprzedza艂y okresy jej zmniejszania i na odwr贸t. Kiedy w 1816 r. W. liczy艂a tylko 81, 220 os贸b, ludno艣贸 lat nast臋pnych si臋 zwi臋ksza艂a, dosz艂a do 100, 338 w 1820 r. i do 139, 654 w 1829 r. Nast臋pnie widzimy okres zmniejszonej ludno艣ci miasta tak, 偶e zaledwie w 1840 r. liczy艂a W. prawie tyle co w 1829 r. , mianowicie 139, 591 os贸b. Od 1840 r. nast臋puje okresu zwi臋kszaj膮cej si臋 ludno艣ci do 1847 r, w kt贸rym roku liczy艂a W. 166, 997 os贸b. Od tego roku zmniejsza si臋 ludno艣贸 W. i wynosi艂a najmniej w 1856 r. 156, 072 osoby. Odt膮d nast臋puje okres zwi臋kszania ludno艣ci, kt贸ra wynosi艂a w 1858 r. 158, 817 i w 1864 r. 222, 906 os贸b. W ci膮gu ostatnich 25 lat ludno艣膰 miasta wzrasta艂a z niezwyk艂膮 szybko艣ci膮, do czego przyczyni艂 si臋 znaczny nap艂yw nietylko ludno艣ci wiejskiej z bli偶szych gubernii, szukaj膮cej tu s艂u偶by lub zarobku w fabrykach, lecz tak偶e zamo偶niejszej ludno艣ci z klasy ziemian, urz臋dniczej, handlowej 偶yd贸w, z bli偶szych i dalszych gubernii cesarstwa. Rozw贸j przemys艂u sam przez si臋 niewiele wp艂yn膮艂 na to zjawisko, za to wa偶niejszym by艂 wp艂yw dr贸g 偶elaznych, u艂atwiaj膮cych komunikacy膮 z dalekiemi stronami. W ci膮gu okresu od 1868 do 1893 r. ludno艣贸 miasta prawie si臋 podwoi艂a, wynosi艂a bowiem Warszawa Warszawa na pocz膮tku 1868 r. .. . 251, 584 os贸b. 1893 r. .. . 500. 931 powi臋kszenie zatem wynosi. 249, 347 czyli 99, ll Sk艂ad ludno艣ci pod wzgl臋dem wyznaniowym bardzo ma艂o si臋 odmieni艂. W za艂膮czonej tablicy podajemy podzia艂 ludno艣ci W. pod艂ug wyzna艅 w 1864, 1882 i w 1892 r. Bok Prawos艂awnego Rzymskokatolick. Ewang. augsbursk. Ewang. reformow. Moj偶eszowego Innych wyzna艅 Razem 1864 1882 3, 026 1, 36 13, 640 3, 56 16, 898 3, 45 131, 808 59, 13 223, 127 58, 26 293, 372 59, 82 13, 479 6, 05 16, 362 4, 27 1, 530 069 1, 281 0. 33 72, 776 32, 65 127, 917 33, 40 163, 232 33, 28 287 013 637 017 454 009 222, 906 100 382, 964 100 1892 16, 461 3, 36 490, 417 100 dniowy znalaz艂 20, 240 wi臋cej kobiet ni偶 m臋偶czyzn. Pod艂ug stanu cywilnego by艂o w 1882 r, w W. Najwi臋cej zwi臋kszy艂a si臋 liczba prawos艂awnych, z 3000 w 1864 r. do 17000 w 1892 r. , wynosz膮c na pocz膮tku okresu 1 1 2 sumy og贸lnej, na ko艅cu 3 1 2. Zmniejszy艂a si臋 przeciwnie stosunkowo liczba protestant贸w, zar贸wno wyznania augsburskiego jak i reformowanego kalwin贸w. By艂o ich w 1864 r. 15, 000 7, w 1892 r. troch臋 wi臋cej, bo 16, 500, ale za to tylko 3 1 2 sumy og贸lnej; katolicy stanowili 59 ludno艣ci og贸lne w 1864 r. i 60 w 1892 r. , 偶ydzi za艣 33 1864 i 33 w 1892 r. Charakterystyka ludno艣ci pod艂ug spisu jednodniowego 1882 roku. Najdok艂adniejszego materya艂u dla charakterystyki ludno艣ci W. daj膮 rezultaty spisu jednodniowego ludno艣ci, dokonanego na pocz膮tku 1882 r. Pod艂ug tego spisu urodzonych w samej W. by艂o pomi臋dzy ludno艣ci膮 troch臋 wi臋cej ni偶 po艂owa 52. Z powodu wzrostu ludno艣ci, spowodowanego przewa偶nie ludno艣ci膮 nap艂ywow膮, najwi臋cej os贸b by艂o w wieku od 15 do 20 lat 125 na 1000 ludno艣ci, od 8 do 15 119, 4 i w wieku od 20 do 25 lat 111, 8 Jest to m艂odzie偶 szukaj膮ca zaj臋cia albo nauki. Je偶eli jako wiek produkcyjny uwa偶a膰 b臋dziemy od 15 do 60 lat, to znajdziemy na 1000 ludno艣ci os贸b tego wieku. .. . 644, 2 dzieci do 5 lat wieku 302, 4 os贸b w wieku wy偶ej 60 lat. .. 49, 4 os贸b wieku nieoznaczonego. .. 4, 0 1000 Zatem prawie 2 3 ludno艣ci miasta stanowi膮 osoby w wieku wytw贸rczym i pracy. Pomi臋dzy ludno艣ci膮 W. przewa偶aj膮 liczebnie kobiety nad m臋偶czyznami. Spis jednowolnych w ma艂偶e艅stwie, . owdowia艂ych. .. rozwiedzionych. . stanu niewiadomego Razem Wolnych i 224, 572 58, 64 130, 527 34, 08 26, 149 6, 83 1, 320 0, 34 396 0, 10 382, 964 pozostaj膮cych w zwi膮zkach ma艂偶e艅skich by艂o wi臋cej m臋偶czyzn ni偶 kobiet, za to wd贸w by艂o 5 1 2 razy wi臋cej ni偶 wdowc贸w i kobiet rozwiedzionych 2 1 2 razy wi臋cej. ni偶 rozwiedzionych m臋偶czyzn. O偶enionych m臋偶czyzn by艂o najwi臋cej w wieku od 30 do 35 lat, zam臋偶nych kobiet w wieku od 25 do 30 lat, poniewa偶 kobiety wcze艣niej ni偶 m臋偶czy藕ni zawieraj膮 zwi膮zki ma艂偶e艅skie. Pod艂ug narodowo艣ci liczono w 1882 r. 4, 05 90, 66 2, 01 2, 62 0, 65 Rossyan 15, 515 Polak贸w. .. .. 347, 211 Niemc贸w 7, 700 Narodowo艣ci 偶ydowskiej 10, 031 Innych narodowo艣ci. . 2, 507 382, 964 100 Z 127, 917 os贸b wyznania moj偶eszowego tylko 10031 osoba poda艂a narodowo艣膰 偶ydowsk膮, pozosta艂e przyzna艂y si臋 do narodowo艣ci ruskiej lub polskiej, stosownie do miejsca urodzenia. Protestant贸w by艂o 17643, z kt贸rych do narodowo艣ci niemieckiej zaliczy艂o si臋 7, 700 os贸b. Z pomi臋dzy pozosta艂ych narodowo艣ci nali czono Francuz贸w. 501 418 S艂owian r贸偶nych szczep贸w Litwin贸w i Zmujdzin贸w. .. 351 Szwajcar贸w. .. .. .. . 230 W臋gr贸w. .. .. .. .. . 194 Anglik贸w 180 W艂och贸w. .. .. .. . 136 i t. p. razem 2, 507 os贸b. Pod wzgl臋dem wykszta艂cenia by艂o nieumiej膮cych ani czyta膰 ani pisa膰 w W. w 1882 r. m臋偶czyzn. 77, 649 42, 81 kobiet. . 111, 590 55, 38 Razem 189. 239 Umiej膮cych tylko czyta膰 by艂o m臋偶czyzn 1, 48 sumy og贸lnej, kobiet 3, 17 Umiej膮cych tylko po hebrajsku by艂o 3, 4 liczby og贸lnej m臋偶czyzn i l, 47 liczby kobiet. Nakoniec os贸b, kt贸re otrzyma艂y przynajmniej elemantarne wykszta艂cenie by艂o m臋偶czyzn. 52, 31 sumy og贸lnej, kobiet. 40, 01 Z m艂odzie偶y w wieku od 5 do 20 lat nieucz臋szcza艂o do 偶adnych zaklad贸w naukowch tak publicznych jak i prywatnych p艂ci m臋skiej 45, 054 czyli 79 1 2 sumy og贸lnej m艂odzie偶y p艂ci 偶e艅skiej 55, 563 czyli 90 1 2 Na jedn臋 osob臋 ucz臋szczaj膮c膮 do szk贸艂 by艂o nieucz臋szczaj膮cych p艂ci m臋skiej 4, p艂ci 偶e艅skiej 9 1 2 os贸b. Mieszka艅c贸w W. dziel膮 pod wzgl臋dem policyjnym na mieszka艅c贸w sta艂ych i na niesta艂ych, mieszkaj膮cych za paszportami. Ci ostatni stanowi膮 prawie po艂ow臋 ludno艣ci zamieszka艂ej w mie艣cie; w 1882 r. by艂o ich 40, 03 ludno艣ci og贸lnej. Poddanych obcych pa艅stw by艂o w 1882 roku m臋偶czyzn. . 8, 984 kobiet 8, 199 Razem. 17, 183 W tej liczbie by艂o najwi臋cej poddanych niemieckich 9818 os贸b 57 sumy og贸lnej, dalej poddanych austryackich 6129, francuskich 418, szwajcarskich 273, angielskich 176 i i d. Pod wzgl臋dem zajmowania osobnego lokalu by艂o os贸b w tem po艂o偶eniu w 1882 r. m臋偶czyzn. .. .. .. .. . 60, 776 kobiet. .. . 10, 807 Razem 71, 688 Sublokator贸w liczono 48, 845 os贸b. W og贸le na 100 g艂贸wnych lokator贸w by艂o m臋偶czyzn 85 i kobiet 15. Na jednego g艂贸wnego lokatora bez r贸偶nicy p艂ci przypada艂o 4 4, 35 cz艂onk贸w rodzin razem ze s艂u偶b膮. S艂u偶by wypada艂o na 100 g艂贸wnych lokator贸w, bez r贸偶nicy p艂ci, 49 os贸b, t. j. zaledwie na dwa gospodarstwa przypada艂a jedna s艂uga. Podzia艂 ludno艣ci pod艂ug z膮j臋膰. Dziel膮c luduo艣膰 pod艂ug z膮j臋膰 znajdujemy 69, kt贸re liczy艂y wi臋cej ni偶 po 1, 000 os贸b w one nast臋puj膮ce Us艂uga osobista. .. .. . Wyrobnicy Szewcy. .. .. .. .. , Handluj膮cy przedmiotami nie wymienionemi szezeg贸艂owo. .. Oficyali艣ci prywatni. .. .. Stolarze Handluj膮cy produktami spo偶ywczemi Krawcy. . Prac膮jacy przy drogach 偶elazn. Urzednicy pa艅stwowi. .. . Kapitali艣ci W艂a艣ciciele dom贸w 艢lusarze Faktorzy. .. .. .. .. Zaj臋cia pedagogiczne. .. . Emeryci. .. . Osoby zaj臋膰 nieoznaczonych. . Furmani idoro偶karze. .. Szwaczki. .. .. .. .. .. Utrzymuj膮cy szynki i tam usluguj膮cy Zajmuj膮cy si臋 handlem ulicznym 呕o艂nierze i podoficerowie nie mieszkaj膮cy w koszarach. .. . Kowale W艂a艣ciciele d贸br ziemskich. . Piekarze Utrzymuj膮cy restauracye i kuchnie i tam us艂uguj膮cy. .. . Ucz膮ca si臋 m艂odzie偶 nie miesz kaj膮ca przy rodzicach wo藕ni i ni偶si oficyali艣ci. .. Blacharze Rze藕nicy Ni偶sze organa policyi. .. . Mularze. Wy偶sze stopnie wojskowe. . Utrzymuj膮ce magazyny m贸d i tam pracuj膮ce Utrzymuj膮ce pralnie i cerownie i tam pracuj膮ce Handluj膮cy drzewem, w臋glami, naft膮 i t. p Garbarze Introligatorzy Handluj膮cy towarami 艂okciow. Tokarze. .. ;. ., . 呕yj膮cy z dobroczynno艣ci publicznej Handluj膮cy. towarami kolonial nemi. . Ku艣nierze i. czapnicy. .. Modniarki. Cie艣le Malarze pokojowi i znak贸w. Brukarze. Szmuklerz. .. .. .. Felczerzy S艂u偶ba ko艣cielna Kamasznicy Utrzymuj膮cy dystrybucye. . Rymarze i siodlarze. .. . Jubilerzy Pracuj膮cy w fabrykach tytuniu Cukiernicy Wi臋藕niowie Zajmuj膮cy si臋 muzyk膮. .. Handluj膮cy towarami galanter. Zduny R臋kawicznicy 1882 ro ku, s膮 50, 209 13, 11 35, 064 9, 16 19, 284 504 15, 308 4 11, 458 2, 99 11, 093 2, 90 9, 865 2, 58 9, 614 2, 51 7, 954 2, 08 7, 802 2, 04 7, 793 2, 03 7, 264 1, 90 7, 164 l, 87 7, 112 1, 86 6, 915 l, 82 6, 713 1, 75 6, 672 1, 74 6, 518 1, 70 4, 778 1, 25 4, 150 108 4, 145 1, 08 3, 479 0, 91 3, 470 0, 91 3, 439 0, 90 3, 389 0, 86 3, 282 0 86 3, 151 3, 072 0, 82 0, 80 3, 034 0, 79 3, 014 0, 79 2, 945 0, 77 2, 874 0, 75 2, 852 0, 74 2, 218 0, 58 2, 215 056 0, 56 0, 56 0, 53 0, 52 2, 153 2, 148 2, 027 2, 018 1, 988 1, 905 0, 50 1, 892 1, 890 1, 820 1, 796 1, 792 1, 773 1, 714 1, 637 1, 605 1. 509 1, 487 1, 468 1, 428 1, 428 1, 372 1, 371 1, 362 1, 861 1, 360 1, 300 0, 49 0, 49 0, 48 0, 47 0, 47 0. 39 0, 39 0, 38 0, 38 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 34 Warszawa Tapicerzy 1, 262 0, 33 Pracuj膮cy w fabr. machin. . 1, 249 0, 33 Lekarze. 1, 248 0, 32 Pos艂a艅cy publiczni. .. .. 1, 200 0, 31 Pracuj膮cy na poczcie, w telegra fie i przy telefonach. .. .. 1, 178 031 Pracuj膮cy w fabrykach wyro b贸w metalowych. .. .. . 1, 160 0, 30 Handluj膮cy drobnemi towarami 1, 062 O 28 Bronzownicy 1, 010 0, 26 Wszystkie pozosta艂e zaj臋cia. 40, 748 10 64 Razem 382, 964 100 Najliczniej reprezentowanemi pomi臋dzy ludno艣ci膮 miejsk膮 by艂y zaj臋cia nast臋puj膮ce us艂ugi osobiste 13 sumy og贸lnej mieszka艅c贸w, wyrobnicy 9 i szewcy 5. M臋偶czyzn pracuj膮cych produkcyjnie liczono w 1882 r. 117, 739. Najwi臋cej by艂o wyrobnik贸w 8 1 2 sumy og贸lnej, szewc贸w 8, us艂ugi osobistej 7 1 2 i stolarzy 4. Kobiet pracuj膮cych niezale偶nie naliczono w Ww 1882 r. 61, 593. Najwi臋cej by艂o ich w zaj臋ciach nast臋puj膮cych us艂ugi osobiste 48 1 2 sumy og贸lnej, wyrobnice 9, szwaczki 6, kapalistki 4 1 4 i emerytki 3, W zaj臋ciach przemys艂owych pracowa艂o pro dukcyjnie kobiet, jako w艂a艣cicielki fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych. .. .. 4, 076 oficyalistki prywatne, zaj臋te w za k艂adach. .. . 865 i nakoniec robotnice. .. .. .. 8, 634 Razem 13 575 a poniewa偶 m臋偶czyzn tych kategoryi liczono 68, 245 prze o wypada na jedne kobiet臋 nie zale偶n膮 m臋偶czyzn. 5, 03 Na sum臋 og贸ln膮 179, 332, osoby niezale偶ne wypada艂o cz艂onk贸wrodziny 203, 632, czyli w og贸le na sto os贸b niezale偶nych obojga p艂ci przypada 114 cz艂onk贸w zale偶nych rodziny, 偶yj膮cych z pracy poprzednich. Najwi臋cej stosunkowo cz艂onk贸w zale偶nych rodziny by艂o u faktor贸w, mianowicie na 100 os贸b niezale偶nych 334 cz艂onk贸w rodziny, nast臋pnie u w艂a艣cicieli dom贸w 308 i u utrzymuj膮cych szynki i tam us艂uguj膮cych 283. Najmniej stosunkowo u zaj臋tych us艂ug膮 osobist膮 80, u szwaczek 32, u ni偶szych organ贸w policyi 79, u 艣lusarzy 100 i u szewc贸w 100. b Zabudowania i mieszkania. Przechodz膮c do statystyki zabudowa艅 znaleziono w 1882 r. dom贸w frontowych 4, 599 oficyn 7, 516 budowu nieprzeznaczonych do mieszkania. .. 7, 004 budek 1 lepianek 61 Razem 19, 180 Z tej liczby by艂o zabudowa艅 drewninych 9, 212, t. j. 48, 03 sumy og贸lnej. Pod艂ug ilo艣ci pi臋tr by艂o zabudowa艅 parterowych. .. .. .. . 55 jedno pi臋trowych. .. . 19 dwu. .. .. . 15 trzy. .. .. . 10 cztero. .. .. . 1 pi臋cio i wi臋cej pi臋trowych. .. .. 0, 08 Razom 100 Zabudowa艅 zatem parterowych jest wi臋cej ni偶 po艂owa ilo艣ci og贸lnej zabudowa艅. Oko艂o 45 wszystkich nieruchomo艣ci posiadaj膮 lokale na poddaszu. Ogrod贸w w mie艣cie by艂o w 1882 r. 1385. Liczba ich jednak co rok si臋 zmniejsza wskutek wznoszenia nowych dom贸w. Na 100 nieruchomo艣ci 90 posiada dziedzi艅ce, do kt贸rych wjecha膰 i z kt贸rych wyjecha膰 mo偶na. Wi臋cej ni偶 1 3 cz臋艣膰 wszystkich dziedzi艅c贸w nie jest brukowan膮. Na jedn臋 nieruchomo艣膰 przypada przeci臋ciowo 19 mieszka艅 i 93 mieszka艅c贸w w Petersburgu 1617 mieszka艅 i 106 107 mieszka艅c贸w. Najwi臋cej nieruchomo艣ci posiada艂o od 21 do 30 mieszka艅 19 sumy og贸lnej i od 51 do 100 mieszka艅c贸w 31 sumy og贸lnej. Tylko dwie nieruchomo艣ci mia艂y wi臋cej ni偶 po 1, 000 mieszka艅c贸w, W 1868 r. by艂o mieszka艅. ., 43, 763, w 1882 r. .. .. .. . 79, 477, prawie dwa razy wi臋cej. Mniej ni偶 polowa wszystkich lokali znajduje si臋 na parterze 42, 10 sumy og贸lnej, wi臋cej ni偶 1 5 21, 21, na lem pi臋trze, 12, 85 na 2cm pi臋trze, 11, 14 na poddaszu, 5, 86 na 3em pi臋trze, i nakoniec 5, 57 w suterenach. Do mieszka艅 nienormalnych zaliczaj膮 zwykle znajduj膮ce si臋 w suterenach, na 4em i wy偶szych pi臋trach i na poddaszu. Takich mieszka艅 by艂o w W. 17 1 2 sumy og贸lnej w 1882 r. ; w l868r. by艂o takich lokali 24, 11 sumy og贸lnej. Najwi臋cej mieszka艅 by艂o z 4 mieszka艅cami 13, 19 sumy og贸lnej i z 3 mieszka艅cami 12, 48 Prawie po艂owa mieszka艅 46 sk艂ada si臋 z jednego pokoju. W 1868 r. liczono izb 104, 982, w 1882 r. by艂o ich w mie艣cie 207, 120, t. j. prawie dwa razy wi臋cej. Na jedno mieszkanie prsypadaj膮 艣rednio 3 izby. Mieszka艅c贸w na jedne izb臋 wypada艂o 艣rednio w 1868 r 2, 89 w 1882 r. ,. . 1, 88 Najwi臋cej os贸b na jedne izb臋 wypada w suterenach 37 1 2 osoby i na poddaszu 3 1 4; najmniej w antresolach 1 osoba na jedne izb臋 i na drugiem pi臋trze 1 1 2 osoby. Okien w mieszkaniach naliczono 262, 005, z kt贸rych 33 1 2 wychodzi na ulic臋 i 66 1 2 na dziedziniec. Na jedno mieszkanie przypadaj膮 3 okna. Warszawa Ognisk licz膮c na r贸wni piece i kuchnie, naliczono 148, 506. Na sto mieszka艅 przypada 187 ognisk, czyli prawie dwa ogniska na ka偶de mieszkanie. Mieszka艅 z kuchniami by艂o 37, 693, t. j. na 100 mieszka艅 47 1 2 mia艂y kuchni臋, czyli prawie po艂owa wszystkich mieszka艅. Mieszka艅 bez ognisk, t. . j. bez piec贸w i kuchni, by艂o 2, 985, czyli prawie 4 na 100 mieszka艅. Na 100 mieszka艅 19 mia艂y przedpo koje. Charakterystyka mieszka艅 pod艂ug opisu sanitarmgo. Ankieta mieszkaniowa, odbyta w marcu 1891 r. z inicyatywy oberpolicmajstra miasta w celu zbadania stanu sanitarnego mieszka艅 w mie艣cie, wy艣wietli艂a strony ujemne lokali warszawskich, mianowicie mieszka艅 str贸偶贸w i mieszka艅 w suterenach. Ankieta powy偶sza nie obj臋艂a oko艂o 5, 000 mieszka艅 znajduj膮cych si臋 w domach rz膮dowych, w instytucyach filantropijnych, szpitalach, koszarach, wi臋zieniach i t. p. Obejrzano jednak 87, 583 lokale, z kt贸rych 22, 480 257 okaza艂y si臋 wilgotnemi i 2, 807 zupe艂nie nie mo偶liwemi do zamieszkania. Stronami ujemnemi stanu sanitarnego W. jest najprz贸d z艂a woda studzienna, z ma艂emi wyj膮tkami prawie zawsze nie kwalifikuj膮ca si臋 do u偶ytku wewn臋trznego, i powt贸re z艂e urz膮dzenie wychodk贸w i wywozu nieczysto艣ci. Poniewa偶 woda studzienna warszawska prawie jest nie mo偶liw膮 do u偶ycia, przeto powsta艂a konieczno艣膰 wodoci膮g贸w z wod膮 filtrowan膮 i ta woda zosta艂a przeprowadzon膮 do 68 wszystkich posesyi i w 57 z nich przeprowadzono rury do pojedynczych mieszka艅. W 580 domach nie znaleziono osobnych wychodk贸w i wszelkie nieczysto艣ci usuwane bywaj膮 艣rodkami najbardziej pierwotnemi. Znaczna bardzo cz臋艣贸 ludno艣ci W. mieszka bardzo skupiona, zajmuje zwykle jedne izb臋 i nie korzysta z 偶adnego komfortu lub z najmniejszych dogodno艣ci w swych mieszkaniach. Z liczby og贸lnej mieszka艅, 40 maj膮 tylko jedne izb臋 i 21, 4 jedn臋 izb臋 z kuchni膮 lub przedpokojem. Lokali niewynaj臋tych znaleziono w 1891 r. 2, 3 sumy og贸lnej, kiedy w 1882 r. liczono ich 9 06 Przyczyny wilgotno艣ci mieszka艅 warszawskich szuka膰 nale偶y w zbyt wczesnem zajmowaniu lokali zaraz po wybudowaniu, przed ostatecznem wyko艅czeniem i wyschni臋ciem. Mieszka艅 z jawnemi oznakami wilgoci by艂o najwi臋cej na ulicach le偶膮cych na granicach miasta i zamieszka艂ych przez wyrobnik贸w, drobnych, handlarzy i 偶yd贸w. Ulicami najlepszemi pod wzgl臋dem sanitarnym i z najmniejsz膮 艣miertelno艣ci膮 od chor贸b zaka藕nych, s膮 po艂o偶one w 艣rodku miasta, przeciwnie za艣 ulice znajduj膮ce si臋 w z艂ych warunkach hygienicznych le偶膮 na granicach miasta. Naj gorsze mi s膮 lokale str贸偶贸w warszawskich. Prawie po艂owa tych mieszka艅 na parterze 49, 8 i 49, 8 i 3 4 mieszka艅 w suterenach 68, 7 s膮 wilgotne; 140 tych mieszka艅 nie ma zupe艂nie okien i w 28 cz艂owiek wzrostu 艣redniego nie mo偶e sta膰 wyprostowany. Obliczono, 偶e w tych mieszkaniach przypada na osob臋 tak doros艂膮 jak i dziecko 2, 8 metra kw. , czyli mniej ni偶 si臋 przeznacza na cmentarzu na jedno cia艂o zmar艂e 4 metry kw. . W 2, 000 lokalach mieszcz膮 si臋 str贸偶e cia艣niej ni偶 nieboszczycy w mogi艂ach. W 2, 603 lokalach wypada na osob臋 mniej ni偶 10 metr. kub. powietrza i tylko w 206 wi臋cej ni偶 20 metr. kub. na osob臋. Tymczasem przyjmuj膮 jako minimum przestrzeni na jedn臋 osob臋 5 metr. kw. przestrzeni i 20 metr贸w sze艣膰. powietrza. Na ka偶de urz膮dzenie do spania przypada wi臋cej ni偶 2 osoby. I w takich lokalach, u艂atwiaj膮cych pr贸cz tego na wszelki mo偶liwy spos贸b wypadki zagorzenia i przezi臋bienia, mieszka 14, 239 os贸b razem z dzie膰mi. Drug膮 kategory臋 niehygienicznych miesz ka艅 stanowi膮 lokale w suterenach. Takich lokali by艂o w 1891 r. 5623 z 6993 izbami. Od 1882 r. przyby艂o ich 1, 201, czy li 27 W 1882 r. mieszka艂o w sutere nach 21, 664 os贸b w 1891 28, 175 Na jedne izb臋 w suterenach wypada mieszka艅c贸w 4, 36 os贸b, a przestrzeni na jedna osob臋 41 2 metr. kw. Na 20, 822 mieszka艅c贸w suteren by艂o 10, 275 艂贸偶ek, tak, 偶e na 100 osob wypada 49, 3 艂贸偶ka. W 1625 lokalach 28, 8 sumy og贸lnej okna zwr贸cone s膮 na p贸艂noc i nie otrzymuj膮 nigdy 艣wiat艂a s艂onecznego. Jedna trzecia cz臋艣贸 mieszka艅 w suterenach bywa corocznie zalewana wod膮 wi艣lan膮. Niepodobna jednak zamkn膮膰 dla mieszkania lokale w suterenach, albowiem jako nast臋pstwo by艂oby wyp臋dzenie 30, 000 ludno艣ci na ulic臋 i pozbawienie jej dachu. c Ruch ludno艣ci m. Warszawy. Powi臋kszenie ludno艣ci W. nie nast臋puje wskutek przewy偶ki wypadk贸w urodze艅 nad zej艣ciami ale w przewa偶nej cz臋艣ci wskutek przyp艂ywu zewn臋trznego. W. do ostatnich czas贸w s艂yn臋艂a ze swych niehygienicznych stosunk贸w i z wysokiego stosunku 艣miertelno艣ci. Od czasu jednak dostarczania mieszka艅com dobrze przefiltrowanej wody wi艣lanej i rozpocz臋cia kanalizacyi stosunki zdrowotne znacznie si臋 polepszy艂y i zmniejszy艂a si臋 艣miertelto艣膰. 1 Urodzenia. Co do liczby urodze艅 by艂o przeci臋ciowo z okresu 6letniego od r. 1864 do 1869 noworodk贸w 偶ywych 45, 23 na 1, 000 lu Warszawa Warszawa dnosci, by艂o nast臋pnie 艣rednio z okresu 10cio letniego 1877 do 188 r. 37, 77; za ostatnie 6 lat 1887 1892 r. 42, 87. Liczba stosunkowa noworodk贸w troch臋 si臋 zmniejszy艂a. Pod艂ug wyzna艅 wypada艂o na 1000 ludmo艣ci noworodk贸w 偶ywych 艣rednio w okresie 10 w 1892 r. letnim 18821891 r. u prawos艂awnych. 33, 44 37, 881 u katolik贸w. .. 40, 93 41, 05, u protestant贸w. . 42, 95 46, 84, u 偶yd贸w. .. . 51, 33 33, 88, bez r贸偶nicy wyzna艅 45, 02 39, 85. W roku ostatnim najwi臋cej noworodk贸w by艂o u 偶yd贸w, najmniej u prawos艂awnych. Pomi臋dzy noworodkami 偶ywymi zajmuj膮 noworodki nie艣lubne liczb臋 do艣贸 znaczn膮. Li czono ich na 1, 000 ludno艣ci w 1892 r. u prawos艂awnych 5, 44, a katolik贸w 6, 34, a protestant贸w. .. .. . 3, 40, a 偶yd贸w. .. 1, 98, bez r贸偶nicy wyzna艅 5, 56. Noworodki martwe nie zaliczaj膮 si臋 ani do liczby noworodk贸w 偶ywych ani do liczby zej艣膰. Pod艂ug wyzna艅 i na tysi膮c ludno艣ci by艂o noworodk贸w martwych 艣lubnych i nie 艣lubnych 艣rednio z okresu 10w 1892 r. letniego 1882189l r. u prawos艂awnych. . 0, 06 0, 01, u katolik贸w. .. . 1, 95 2, 07, u protestant贸w. .. 1, 46 1, 84, u 偶yd贸w. .. .. 1, 92 1, 54, bez r贸偶nicy wyzna艅. 1, 85 1, 82. 2 艢luby. Ilo艣膰 stosunkowa zawieranych zwi膮zk贸w ma艂偶e艅skich w W. troch臋 si臋 zwi臋kszy艂a. Kiedy bowiem na tysi膮c ludno艣ci by艂o 艣rednio z okresu 6letniego 1864 do 1869 r 911, 艣rednio z okresu 10 letniego 1877 do 1886 r. by艂o 9, 16, i 艣rednio z okresu 6 letniego od 1887 r. do 1892r. .. 9. 35, Pod艂ug wyzna艅 by艂o 艣lub贸w na 1, 000 ludno艣ci 艣rednia z okresu 10w 1892 r. letniego 188218911. u prawos艂awnych 11, 72 10, 98, u katolik贸w. .. 9, 32 10, 21, . u protestant贸w. . 11, 30 13, 41, u 偶yd贸w. .. . 11, 54 6, 59, bez r贸偶nicy wyzna艅 10, 20 914. Najwi臋cej 艣lub贸w bywa zawieranych pomi臋dzy osobami wolnemi obu p艂ci. I tak w 1892 r. by艂o mi臋dzy zawieraj膮cemi zwi膮zki ma艂偶e艅skie m臋偶czyzn kobiet wolnych. .. . 86, 13 92, 82 owdowia艂ych. . 13, 17 6, 64 rozwiedzionych. 0, 70 0, 54 Razem. 100 100 Wypada zatem, 偶e wi臋cej panien wychodzi za m膮偶 ni偶 偶eni si臋 kawaler贸w, za to dwa razy wi臋cej wdowc贸w zawiera powt贸rne zwi膮zki ni偶 wd贸w i to samo odnosi si臋 do rozwiedzionych. Najwi臋cej kobiet wst臋puje w zwi膮zki ma艂偶e艅skie w wieku od 21 do 25 lat 36 sumy og贸lnej dla 1892 r. , najwi臋cej m臋偶czyzn w wieku od 26 do 30 lat 35. M臋偶czy藕ni zatem o pi臋膰 lat 艣rednio p贸藕niej zawieraj膮 zwi膮zki ma艂偶e艅skie ni偶 kobiety. Wa偶ny wp艂yw na nast臋pstwa fizyologiczne i spo艂eczne zwi膮zk贸w ma艂偶e艅skich wywiera r贸偶nica wieku pomi臋dzy ma艂偶onkami, R贸偶nica ta wieku przedstawia si臋 jak nast臋puje a by艂o zwi膮zk贸w w kt贸艣rednio worych oboje ma艂偶onkowie kresie 10byli r贸wnego wieku, lub w 1892r. . 1891 r. r贸偶nica nie przenosi艂a 5lat. .. .. 31, 08 30, 55 b zwi膮zk贸w w kt贸rych m膮偶 by艂 starszy od 偶o ny o wi臋cej ni偶 5 lat. 53, 33 55, 75 c i nakoniec zwi膮zk贸w w kt贸rych m膮偶 by艂 m艂od szy od 偶ony o wi臋cej ni偶 5 lat. .. .. 15, 59 13, 70 Razem. 100 100 3 Zej艣cia, Liczba zej艣膰 w W. bardzo znacznie si臋 zmniejszy艂a, kiedy bowiem wypada艂o zmar艂ych na 1, 000 ludno艣ci 艣rednio w okresie 6le tnim 1864 1869. .. .. .. 44, 49, by艂o ich 艣rednio w okresie 10letnim od 1873 do 1882 r 37, 66, i 艣rednio w okresie 10letnim od 1883 do 1892 r. . 26, 83. Pod艂ug pojedy艅czych wyzna艅 wypada艂o zej艣膰 na 1, 000 ludno艣ci; 艣redniookresu 10w 1892 r. lat 18821891 r. u prawos艂awnych. 16, 85, 24, 89, u katolik贸w. .. 30, 33, 29, 20, u protestant贸w. . 30, 44, 30, 89, u 偶yd贸w. .. , 26, 72, 22, 66, bez r贸偶nicy wyzna艅 28. 65, 27, 20. Bardzo znaczn膮 jest 艣miertelno艣膰 dzieci do 5 lat wieku. Dzieci stanowi膮 wi臋cej ni偶 po艂ow臋 wszystkich os贸b zmar艂ych. I tak stanowi艂y 艣rednio z okresu 10w 1892 r. lat 18821891 r. dzieci do 5 lat wieku 55, 89 54, 71, z tej liczby 艣lubnych 50, 55 47 nie艣lubnych 5, 34 7, 71 Poniewa偶 od dnia 1 lipca 1881 roku dla ka偶dej zmar艂ej osoby wymagane jest 艣wiadectwo lekarskie, oznaczaj膮ce przyczyn臋 艣mierci, przeto od tego czasu statystyka 艣miertelno艣ci nabra艂a wi臋kszej dok艂adno艣ci. Zwr贸cono szczeg贸ln膮 uwag臋 na choroby pomorkowe, zaka藕ne i epidemiczne. I tak w 1892 r. os贸b zmar tych z cnor贸b pomorkowych by艂o 18, 74 su. my og贸lnej zmar艂ych. Od czasu zaprowadzenia kanalizacyi sp艂awnej zmniejszy艂a si臋 szczeg贸lnie liczba umar艂ych od tyfusu duru. Z chor贸b w og贸lno艣ci najbardziej panuj膮cemi s膮 zapalenie p艂ac 15, 16 sumy og贸lnej zmar艂ych w 1892 r. , nie偶yt kiszek 13, 52 i suchoty p艂uc 9, 97. Wypadk贸w nag艂ej 艣mierci by艂o w 1882 r. 160, 艣rednio za艣 okresu 10letniego od 1882 da 1891 r. 150. Z tej liczby by艂o samob贸jstw w 1892 r. 57, 艣rednio z okresu 10letniego 1882 1891 r. 49. d Kanalizacija i wodoci膮gi Wp艂yw przewa偶ny na stosunki zdrowotne miasta maj膮 kanalizacy膮 i wodoci膮gi. W 1850 r. przyst膮piono do budowy pierwszej kategoryi wodoci膮g贸w, Pod艂ug projektu budowniczego Henryka Markoni zbudowano zak艂ad wodoci膮gowy przy ul. Dobrej, kt贸ry uko艅czono w 1853 r. Zak艂ad ten od 1855 r. zacz膮艂 zaopatrywa膰 miasto regularnie wod膮 wi艣lan膮, filtrowan膮 przez piasek w zbiornikach odkrytych. Dostarcza艂 on do 400, 000 st贸p sze艣ciennych wody dziennie. Poniewa偶 te ilo艣ci by艂y niewystarczaj膮ce i woda by艂a czerpan膮 z Wis艂y w 艣rodku miasta i by艂a niedostatecznie filtrowan膮, postanowiono przeto zbudowa膰 nowy wodoci膮g, jednocze艣nie z zaprowadzeniem kanalizacyi miasta. Zak艂ad zatem pierwotny zosta艂 zamkni臋ty z ko艅cem 1888 r. Nowy projekt budowy wodoci膮g贸w i kanalizacyi sporz膮dzony przez in偶eniera angielskiego Wiliama Lindley w 1876 r. , zosta艂 zatwierdzony w 1882 r. i przyst膮piono niezw艂ocznie do jego urzeczywistnienia. Wodoci膮g zosta艂 zaprojektowany dla ludno艣ci p贸艂milionowej po 8 st贸p sze艣c, na mieszka艅ca, i z ko艅cem 1893 r. b臋dzie uko艅czon膮 kompletna sie膰 rur w mie艣cie. Kanalizacy膮 rozpocz臋to od budowy trzech kolektor贸w i jednego og贸lnego, Biela艅skiego. System kanalizacyi jest sp艂awny, Idzie wszystko do kana艂贸w, t j. wody domowe, odchody i wody deszcz贸w zwyczajnych, odprowadza kolektor na Bielawy do Willy, w odleg艂o艣ci 5 wiorst od granicy miasta, na p贸艂noc od niego. W przysz艂o艣ci b臋d膮 urz膮dzone pola irygacyjne w okolicy 艁omianek. Wody z ulew odprowadzaj膮 si臋 wprost do Wis艂y w 艣rodku miasta. Dot膮d 1893 r. zbudowano 50 wiorst kana艂贸w i u艂o偶ono 130 wiorst rur wodoci膮gowych, kt贸re dostarczaj膮 miastu dziennie 800, 000 st贸p sze艣c, wody, czerpanej po za miastem w g贸rze rzeki, nale偶ycie filtrowanej w 12 filtrach piaskowych, pokrytych sklepieniami, z kt贸rych ka偶dy ma 25000 st贸p kwadr. powierzchni. Z ko艅cem IV seryi rob贸t kanalizacyjnych b臋dzie ustawionych na stacyi pomp 3 machiny parowe, ka偶da o sile 110 koni, na stacyi filtr贸w tak偶e 3 machiny, ka偶da po 110 koni. Stacya pomp, zbudowana przy ulicy Czerniakowskiej podaje wod臋 stacyi filtr贸w na Koszykach, odleg艂ej o 3 1 2 wiorst. Stacya filtr贸w podaje wod臋 miastu na wysoko艣ci 64 1 2 metr贸w, licz膮c od zera przy mo艣cie Aleksandrowskim i na 100 st贸p wy偶ej nad poziom stacyi filtr贸w. Serya IV rob贸t kanalizacyjnych b臋dzie uko艅czon膮 w 1895 r. Na roboty czterech seryi zaci膮gn臋艂o miasto po偶yczk臋 w wysoko艣ci 10, 580, 000 rubli. Sp艂ata procent贸w i amortyzacya wymagaj膮 rocznie 635, 000 rub, Utrzymanie, wodoci膮g贸w i s艂u偶by kosztuje rocznie 178, 000 rub. Doch贸d za wod臋 pobiera si臋 wedle specyalnej taryfy i stanowi rocznie 600, 000 rub. Doch贸d za 艂膮czenie si臋 z kana艂ami, wynosz膮cy 40 podatku od wody, obliczony na 65, 000 rub. Dom贸w zaopatrzonych w wod臋 jest dot膮d 2, 800. Dom贸w skanalizowanych 600. e W艂a艣ciciele nieruchomo艣ci. Je偶eli zwr贸cimy si臋 do dzia艂alno艣ci wytw贸rczej produkcyjnej mieszka艅c贸w W. to mamy najprz贸d w艂a艣cicieli nieruchomo艣ci, Stan ich bardzo si臋 polepszy艂 od 1866 r. I tak ilo艣膰 dom贸w wynosi艂a w 1866 r 3, 111, w 1891 r 4, 806, przyjmuj膮c ilo艣ci 1866 r. za 100 otrzymamy dla 1891 r. 154, 48. Ilo艣膰 dom贸w zatem wi臋cej ni偶 p贸艂tora raza si臋 zwi臋kszy艂a. Doch贸d og贸lny z dom贸w pod艂ug oblicze艅 Magistratu wynosi艂 w 1866 r. . 5, 529, 771 rub. w 1891 r. . 19, 473, 713, przyjmuj膮c ilo艣ci 1866 r. za 100, otrzymamy dla 1891 r. 352, 16, powi臋kszenie wynosi zatem 31 2 razy. Op艂aty skarbowe i miejskie z nieruchomo艣ci wynosi艂y w 1866 r. ,. 1, 180, 193 rub, w 1891 r. .. 2, 583, 570 powi臋kszenie wynosi. , 2l8, 91 czyli wi臋cej ni偶 dwa razy. By艂o ubezpieczonych dom贸w w 1866 r. 3, 419, w 1891 r. 5, 000, przyjmuj膮c dla 1866 r. liczb臋 100, mamy dla 1891 r. 146, 24. Warto艣膰 ubezpieczenia wynosi艂a w 1866 r. . 45, 616, 190 rub. w 1891 r. . 115, 050, 860 przyjmuje liczby 1866 r. jako 100, otrzymamy dla 1891 r. 252, 22; powi臋kszenie wynosi 2 1 2 razy. Pewne dane dostarcza nam jeszcze Towarzystwo Kredytowe m. Warszawy, kt贸re pod koniec 1892 r. oceni艂o technicznie 2, 734 domy na sum臋 127, 591, 299 rub. , kt贸rych warto艣膰 przeda偶na mia艂a wynosi膰 133, 284, 800 rub. ; Warszawa Warszawa domy te by艂y ubezpieczone murowane na 78, 964117 rub. , drewniane na 260, 891 mb. f Przemys艂 fabryczny i rzemie艣lniczy. Warszawa, obok 艁odzi i Sosnowic, stanowi trzecie ognisko przemys艂owe kr贸lestwa. Produkcya fabryczna tego miasta w ci膮gu okresu 27letniego powi臋kszy艂a si臋 wi臋cej ni偶 dwa i p贸艂 razy o 271 1 2, wynosi艂a bowiem w 1866 r. 10, 060, 884 rub. , w 1892 r. 27, 314, 931 rub. Jeszcze znaczniej zwi臋kszy艂a si臋 produkcya rzemios艂, z 5, 849, 581 rub. w w 1866 r. wzros艂a do 46, 395, 400 rub. w 1892 r. , czyli o 793. Wytw贸rczo艣膰 fabryczna W. dozna艂a znacznego zmniejszenia w 1869 i 1870 r. , kiedy ten przemys艂 musia艂 szuka膰 nowych dr贸g zbytu. Nast臋puje potem okres powi臋kszonej dzia艂alno艣ci a偶 do 1883 r. Rok ten jest punktem kulminacyjnym. Po nim, wskutek przesilenia przemys艂owego, zmniejsza si臋 dzia艂alno艣膰 fabryczna miasta i obecnie znajdujemy si臋 jeszcze w okresie przesilenia. I tak by艂o Zak艂adowy RoboWarto艣膰 produkcyi fabrycznych tnik贸w w 1000 rubli W 1869 r. 324 5, 627 9, 763 w 1883 r. 317 16, 348 31, 634 w 1892 r. 374 17, 253 27, 315 Pod wzgl臋dem wysoko艣ci produkcyi pierwsze miejsce zajmuj膮 fabryki wyrob贸w metalowych, do kt贸rych zaliczono odlewnie i walcownie 偶elaza, fabryki machin, drutu i tkanin metalowych, fabr. instrument贸w stalowych i chirurgicznych, wyrob贸w 艣lusarskich, wyrob贸w z blachy, miedzi i bronzu, fabr. rob贸t kanalizacyjnych i wodoci膮gowych i fabr. wyrob贸w ze z艂ota, srebra i nowego srebra. Pierwsze miejsce wywalczy艂y te fabryki zaledwie w 1886 r. , do tego bowiem roku pierwsze miejsce zajmowa艂y fabryki wyrob贸w do pokarmu s艂u偶膮cych. Fabryki wyrob贸w metalowych przedstawia艂y najmniejsz膮 wytw贸rczo艣膰 w 1867 r. , bo tylko 1, 787 tysi臋cy rubli. Nast臋pnie wytw贸rczo艣膰 ich wzrasta艂a i dosi臋g艂a 11, 577 tys. rub. w 1890 r. Rok 1892 przedstawia ma艂e zmniejszenie, wytw贸rczo艣膰 w tym roku wynosi艂a 9, 794 tys. rub. Drugie miejsce pod wzgl臋dem wysoko艣ci produkcyi przynale偶y fabrykom wyrob贸w s艂u偶膮cych za pokarm. Nale偶膮 do tej kategoryi dystylarnie, browary, fabryki tytuniu, m艂yny parowe, fabr. krochmalu, czekolady, makaron贸w i musztardy, octu i w贸d mineralnych sztucznych. Minimum ich wytw贸rczo艣ci przypada w 1869 r. 4, 581 tys. rub. Nast臋pnie produkcya coraz wzrasta艂a i dosz艂a w 1882 r. do 11, 709 tys. rub. W 1892 r, wy. nosi ona zaledwie 7, 639 tys. rubli. Trzecie miejsce zajmuj膮 fabryki przerabiaj膮ce p艂ody zwierz臋ce, do kt贸rych zaliczono fabr. 艣wiec i myd艂a, garbarnie, bia艂osk贸rnie, fabr. wyrob贸w ze sk贸ry, kleju i wyrob贸w z w艂osia, rogu i pi贸r. Najmniejsz膮 by艂a ich produkcya w 1868 r. , tylko 1, 841 tys. , i najwy偶sz膮 w 1885 r. , 6, 138 tys. rub. W 1892 r. wyprodukowa艂y one za 4, 261 tys. rub. Przemys艂 tkacki razem z fabrykami przerabiaj膮cemi materya艂y w艂贸kniste nie mo偶e si臋 rozwin膮膰 w Warszawie, pomimo kilkakrotnych pr贸b w kierunku utrwalenia jego w naszem mie艣cie. Do tej kategoryi nale偶膮 fabryki tkackie, dywan贸w, trykot贸w, wst膮偶ek i ta艣my gumowej, ceraty, kapeluszy, obi膰 papierowych, papieru kolorowego i wyrob贸w papieru i farbiarnie. Wytw贸rczo艣膰 ich wynosi艂a ju偶 1, 827 tys. rubli w 1883 r. , by w nast臋pnym zaraz roku spa艣膰 do 608 tys. rub. W ostatnich latach znowu widoczno s膮 pr贸by podniesienia tej ga艂臋zi przemys艂u i jej wytw贸rczo艣膰 w 1892 r. dosi臋g艂a 1, 968 tys. rub. Do kategoryi fabrykwyrob贸w chemicznych zaliczono fabryki w艂a艣ciwych wyrob贸w chemicznych, farb, lakier贸w, atramentu, laku, szuwaksu, perfum i myd艂a toaletowego. Produkcya ich wynosi艂a 274 tys. rub. w 1871 r. i dosz艂a do 1, 075 tys, w 1889 r. W ostatnich latach produkcya troch臋 si臋 zmniejszy艂a i wynosi艂a 945 tys. rub. w 1892 r. Kategorya fabryk przerabiaj膮cych drzewo obejmuje fabryki mebli i wyrob贸w stolarskich, bilard贸w i mebli gi臋tych. Wyprodukowa艂y one tylko za 27 tys. rub. w 1867 r. Nast臋pnie, przy zwi臋kszeniu produkcyi, dosz艂y do 1132 tys. rub. w 1889 r. Jednak nie utrzyma艂y si臋 na tej wysoko艣ci i w 1892 r. wytworzy艂y tylko za 826 tys. rubli. R贸偶ne zak艂ady fabryczne, obejmuj膮ce zak艂ady, kt贸rych niemo偶na by艂o zaliczy膰 do siedmiu kategoryi specyalnych, s膮 nast臋puj膮ce fabr. sztucznych kwiat贸w i krawat贸w, asfaltu i tektury smo艂owcowej, instrument贸w muzycznych fortepian贸w, organ贸w, instrument贸w d臋tych, powoz贸w, gazu o艣wietlaj膮cego, o艂贸wk贸w, parasoli i wachlarzy. Wyprodukowa艂y one najwi臋cej w 1884 r. bo 1, 635 tys. rub. Wytw贸rczo艣膰 ich w 1802 r. wynosi艂a 1, 613 tys. rubli. Nakoniec fabryki przerabiaj膮ce p艂ody kruszczowe ziemi nie dosz艂y nigdy do wielkiego znaczenia w Warszawie, Do nich nale偶膮 fabryki wyrob贸w betonowych, gipsu i wyrob贸w gipsowych, kafli, luster i kamieni m艂y艅skich. Wyprodukowa艂y one najwi臋cej w 1880 r. za 523 tys. rub. Wytw贸rczo艣膰 ich w 1892 r. wynosi艂a prawie po艂ow臋 wy偶ej podanej sumy, bo tylko 270 tys. rubli. W rozwoju przemys艂u rzemi艣lniczego znajdujemy objawy troch臋 odmienne od znalezionych przy przy przemy艣le fabrycznym. Po ma艂em zmniejszeniu wytw贸rczo艣ci rzemie艣l Warszawa niczej oko艂o 1870 r. nast臋puje okres sta艂ego wzrostu kt贸ry nie dozna艂 przerwy a偶 do ostatniego roku. Przyczyn膮 tego wzrostu by艂o po cz臋艣ci powstanie nowych zgromadze艅 cechowych kucharzy i cukiernik贸w i zaliczenie do rzmi贸s艂 zaj臋膰 dawniej pomijanych, jakiemi sa produkcya w臋dliniarzy, ramiarzy, poz艂otnik贸w, utrzymuj膮cych szwalnie i apteki. Kiedy w 1870 r. liczono w W. razem rzemie艣lnik贸w 5735, produkcy膮 og贸ln膮 3, 338 tys. rub. , mamy dla 1892 r, majstr贸w. .. 9, 221 czeladnik贸w. . 21, 922 uczni贸w. .. 19, 185 razem 50, 328 z produkcy膮 46, 395 tys. rubli. Najwa偶niejsze zaj臋cia rzemie艣lnik贸w by艂y nast臋puj膮ce mie艣lnik贸w Produkcya r 1000 rubli Rze藕nicy, .. 1, 645 6, 925 Piekarze. .. . 1, 038 6, 650 Szewcy. .. .. 6, 460 4, 700 Mularze 1, 568 2, 750 1, 355 1, 180 1, 011 945 820 730 6, 774 430 274 1, 455 270 6, 420 W臋dliniarze, .. 1, 476 2, 600 Trzewikarze. .. 4, 366 2, 515 Krawcy. .. .. 2, 856 2, 450 Kucharze. .. . 820 1, 700 Cukiarnicy. . 545 1, 670 Szwaczki utrzymuj膮cy szwalnie. Cie艣le. .. .. Aptekarze i tam pra cuj膮cy Stolarze. . Kamieniarze. . Modniarki. .. i t. d. Na jednego rzemie艣lnika wypada艂o najmniej produkcyi w 1871 r. , bo tylko 440 rub, liczby to oo rok wzrasta艂y i dosi臋g艂y maximum w 1879 r 1, 119 rab. Od tego roku warto艣膰 produkcyi przypadaj膮ca 艣rednio na jednego rzemie艣lnika troch臋 si臋 zmniejszy艂a. Warto艣膰 produkt贸w fabrycznych przypadaj膮ca na jednego robotnika wynosi艂a najwi臋cej, bo wi臋cej ni偶 2000 rub. , w 1882 i 1884 r. Na jednego mieszka艅ca Warszawy wypada艂o wytwor贸w fabrycznych najmniej w 1869 r. , bo za 38 rub. , najwi臋ksz膮 by艂a ilo艣贸 dla 1880 r. 86 rub. , kt贸ra nast臋pnie obni偶y艂a si臋 do 58 ruk w 1891 r. Por贸wnywaj膮c ludno艣膰 og贸ln膮 Warszawz ludno艣ci膮 pracuj膮c膮 w zak艂adach fabrycznych i w rzemios艂ach znajdujemy, 偶e liczba ostatnich nie jest bardzo znaczn膮 i wynosi艂a zaledwie 4 1 2 sumy og贸lnej w 1870 r. Nie nale偶y jednak zapomina膰, 偶e do tej ludno艣ci pracuj膮cej nie zostali zaliczeni robotnicy przy drogach 偶elaznych i cala ludno艣贸 偶ydowska, produkuj膮ca wyroby rzemie艣lnicze. Liczba pracuj膮cych w fabrykach i rzemios艂ach ci膮gle wzrasta艂a i dosi臋g艂a 14 1 2 ludno艣ci og贸lnej miasta w 1889 r. , z kt贸rych 47 przypada艂y na robotnik贸w fabrycznych i 10 na rzemie艣lnik贸w. W latach nast臋pnych stosunek ten troch臋 si臋 zmniejszy艂 i wynosi艂 dla 1892. r. 14 ludno艣ci og贸lnej, z kt贸rych 3 1 2 stanowili robotnicy fabryczni i 10 1 4 rzemie艣lnicy. g Finanse m. Warszawy. , Dochody i wydatki miejskie z okresu 1883 do 1893 r. daj膮 bardzo dok艂adny obraz gospodarki finansowej W. Doch贸d og贸lnej kasy miejskiej m. Warszawy, po odtr膮ceniu wp艂yw贸w zwrotnych, pobieranych przez zarz膮d miejski w celu ich zwr贸cenia stronom lub w艂adzom interesowanym, lecz w艂膮czaj膮c dochody nadzwyczajne, by艂 nast臋puj膮cy w 1883 r. .. 2, 541, 423 rab. w 1891 r. .. 3, 868, 548 i wedle projektu do bud偶etu ma wynosi膰 w 1893 r. 4, 746, 808 rubli. Kiedy ludno艣贸 W. , w ci膮gu tego okresu powi臋kszy艂a si臋 o 25, dochody miasta w 1891 r. powi臋kszy艂y si臋 o 52 w stosunku do dochod贸w 1883 r. i to powi臋kszenie b臋dzie wynosi艂o dla 1893 r. 87. Na jednego mieszka艅ca W. wypada艂o dochodu kasy miejskiej w 1883 r. .. . 6, 49 rub. w 1891 r. .. . 8, 31 pod艂ug projektu bud偶etu 1893 r. 9, 68 Doch贸d zatem powi臋kszy艂 si臋 o p贸艂tora raza w stosunku do jednego mieszka艅ca. Dochody nadzwyczajne, poniewa偶 zawieraj膮 wp艂ywy osi膮gni臋te z po偶yczek, wp艂ywaj膮 bardzo na wysoko艣膰 dochod贸w og贸lnych miasta. Najmniejsze dochody nadzwyczajne by艂y w 1887 r. 176, 308 rub. , najwi臋ksze s膮 oczekiwane w 1893 r. 1, 402, 670 rub. Wydatki og贸lne miejskie, wy艂膮czaj膮c zwrotne, a zaliczaj膮c nadzwyczajne, wynosi艂y w 1883 r. .. 2, 394, 844 rub, w 1891 r. .. 4, 092, 247 wed艂ug projektu bud偶etu 1893 r 4, 839, 653 Maj膮 zatem wynie艣膰 w 1893 r. o 102 wi臋cej ni偶 na pocz膮tku okresu, t. j. maj膮 si臋 wi臋cej ni偶 podwoi膰. Wydatki nadzwyczajne, spowodowane po cz臋艣ci robotami kanalizacyjnemi i wodoci膮gowemi, zmieniaj膮 si臋 bardzo w swej wysoko艣ci z jednego roku na drugi. Wynosi艂y one najmniej w 1884 86, 330 rub. i w 1883 r. 95, 746; najwi臋cej w 1888 r, 1, 554, 276 i przewidziane dla 1893 r. 1, 402, 670 r. . Bud偶ety m. Warszawy zaczynaj膮 przedsta 107, 72 281, 62 60, 67. 87, 7 wia膰, podobnie jak wielu innych miast, deficyty, t. j. przewy偶ki wydatk贸w nad dochodami. Te deficyta dot膮d nie s膮 bardzo znaczne i by艂y najwy偶sze w 1891 r. 223, 699 r. W bud偶eocie 1893 r. przewidziany jest deficyt 92, 845 rub. Na pokrycie deficyt贸w bud偶etowych posiada kasa miejska pozosta艂o艣ci kasowe, kt贸re przy zamkni臋ciu rachunk贸w w 1892 r. wynosi艂y 497. 979 rub. Cech膮 wielkich miast s膮, pr贸cz deficyt贸w bud偶etowych, znaczne d艂ugi. W 1883 r. d艂ug m. Warszawy wynosi艂 556, 346 rub. , obok kapita艂u umieszczonego w Banka pa艅stwa 941, 788 rub. i wierzytelno艣ci hipotecznych 65. 583 rub. Przy uk艂adaniu bud偶etu 1893 r. d艂ugi miasta wynosi艂y 10, 230, 729 rub. a kapita艂y i wierzytelno艣ci tylko 413, 322 rub. D艂ugi te powsta艂y wskutek uskutecznienia cztereoh seryi rob贸t kanalizacyjnych i wodoci膮gowych. Wszystkie dawniejsze d艂ugi miejskie zosta艂y sp艂acone. Tak 1, 200, 000 rub. zaci膮gni臋tych w b. Banku Polskim w 1844 r. dla urz膮dzenia zjazdu do Wis艂y, zosta艂y sp艂acone w 1893 r. Zap艂acono r贸wnie偶 zarz膮dowi g贸rniczemu za dostarczony bruk 偶elazny i zarz膮dowi wojskowemu 326, 000 rub. za plac po by艂ych koszarach mirowskich. h Dochody miejskie. Przechodz膮c do szczeg贸艂owego rozbioru dochod贸w W. mo偶na je po艂膮czy膰 do 10 kategoryi. S膮 one nast臋puj膮ce 1883 r. 1891 r, 1898 r. tysi臋cy rubli 1. Podatki bezpo艣rednie. . 1, 085 1, 567 1, 563 32, 72 2. po艣rednie. .. 568 594 654 13, 79 8. Dochody z nieruchomo艣ci. 65 89 86 1, 80 I. z kapita艂贸w. . 22 110 94 1, 97 5. ze sprzeda偶y ruchomo艣ci. .. . 1 1 1 0. 02 6. ,, z dzier偶awy plac贸w publicznych 38 13 12 026 7. z przedsi臋biorstw specyalnych. . 189 611 804 16, 94 8. , z po偶yczek, .. 585 1057 32, 26 9. Zasi艂ki i pomocy. .. 89 117 117 2, 47 toInne dochody. .. . 485 182 369 7, 78 Razem 2, 541 3, 869 4, 747 100 300 15222 186, 78 Widzimy z powy偶szego, 偶e znaczenie stosunkowa r贸偶nych rodzaj贸w dochodu zaciemniaj膮 po偶yczki, kt贸rych nie by艂o zupe艂nie w 1883 r. , a w 1893 r. maj膮 dosi臋gn膮膰 22 dochodu og贸lnego. Podatki bezpo艣rednie i po艣rednie stanowi艂y w 1883 r. 65 dochodu og贸lnego, w 1891 r. 56 i w 1893 r. maj膮 wynosi膰 47 Podatk贸w bezpo艣rednich liczy W. osiem rodzaj贸w, a mianowicie Powi臋ksz. 1883 1891 1893 od 1883 r. tysi臋cy rubli 688 996 977 42, 03 238 123 16 242 48, 60 52Podatek szacunkowy. .. . 33 Jedna trzecia procent do podymnego 123 135 81 136 Op艂ata dodatkowa do patent贸w i 艣wiadectw handlowych. ., 50 procent do op艂aty akcyzy od trunk贸w. .. .. 125 34 Op艂ata towarz. tramwajowego 16 Podatek od przemys艂u przewozowego. . 10 Pod. od patent贸w adwokackich, 2 8. Pod. od przewozu przez Wis艂臋. 83 4319 3 殴 Razem 1, 085 1, 067 l, 553 W ci膮gu okresu 10letniego podatki bezpo艣rednie powi臋kszy艂y si臋 o 43 Najwi臋kszego powi臋kszenia dozna艂y op艂aty od przemys艂u przewozowego; wynosi to powi臋kszenie 281 1 2, czyli doch贸d si臋 potroi艂, wskutek zmiany sposobu pobierania op艂aty. Od 1889 r. podatek teu wynosi po 10 rub. od konia w doro偶ce lub omnibusie i po 5 rub. od konia przy wozie zwyczajnym. Nast臋pnie podnios艂a si臋 op艂ata towarzystwa belgijskiego tramiwaj贸w miejskich o 108, kt贸re do 1884 r. op艂aca艂o 3 od dochodu og贸lnego, a od tego偶 czasu 5. Op艂ata od 艣wiadectw, wydawanych przez zjazd s臋dasi贸w pokoju obro艅com s膮dowym, powi臋kszy艂a si臋 o 61 O p贸艂tora raza 52 zwi臋kszy艂a si臋 wysoko艣膰 dodatku miejskiego do patent贸w i 艣wiadectw handlowych i przemys艂owych, i prawie tyle 49 op艂ata 33 1 3 do podymnego skarbowego. Podatek szacunkowy zwi臋kszy艂 si臋 o 42 Podatek ten wynosi 2 od dochodu og贸lnego z nieruchomo艣ci nie przenosz膮cego 500 rub. , 3 od dochodu 500 1000 rub. , 4 od 1000 2000 i nakoniec 5 od dochodu przenosz膮cego 2000 rubli. Od plac贸w pustych, nie przynosz膮cych dochodu, op艂aca si臋 1 4 od warto艣ci obliczonej. Doch贸d og贸lny z dom贸w w ci膮gu okresu 25ciu lat prawie w czw贸rnas贸b si臋 powi臋kszy艂. Najmniej zwi臋kszy艂 si臋 doch贸d z dodatku 50 do op艂aty patentowej od wyrobu i sprzeda偶y trunk贸w, powi臋kszenie wynosi tylko 8. Od 1892 r. w艂a艣ciciele statk贸w parowych op艂acaj膮 po 50 kop. od ka偶dego miejsca pasa偶erskiego na statku, przewidywany doch贸d w 1893 r. ma wynosi膰 1, 500 rub. i 39 rub. na wp艂yn膮膰 od 艂贸dek przewozowych na Wi艣le Podatk贸w po艣rednich liczy W. 17 kategoryi s膮 one nast臋puj膮ce Powi臋ksz. 1883 1891 1883 od 1883. tysi臋cy rubli 181 199 l13, 83 124 124 0, 99 51 51 46, 56 39 91 66, 21 39 123 51 18, 58 65 65 48, 66 17 16 U 11 22, 01. 4 3 34, 57 7 9 37, 99 3 8 0, 8 0, 7 41, 37 4 4 6, 70 0, 5 0, 5 2 2 58, 57 0, 03 0, 02 60 1. Rogatkowo od koni I byd艂a. . 175 2. od kolei. .. , 123 8. Od akt贸w notar. i protestu weksli 55 Od kart pobytu, 55 Od kart meldunkowych. ., 0. Od paszport贸w. .. ., , 40 7. Od spraw cyw, w sadach pokoju 45 8. Od marek 10 kop. od po艣w, policyi 9. Po 3 kop. od 1000 st贸p gazy do starczanego osobom prywatnym. 9 10. Od przedstawie艅 i widowlsk. , 4 11. Od ps贸w 7 Od koni os贸b prywatnych. ,, Po 6 kop. od paszportu. ,. 0, 5 14. Z biura adresowego. .. .. 3 Od sprawdzania gazometr贸w, Od sprawdzania miar i wag. , 4, 3 Od bilet贸w na letnie mieszkania. 0, 05 Razem 568 694 654 16, 30 Suma og贸lna podatk贸w po艣rednich powi臋kszy艂a si臋 w ci膮gu okresu 10letniego tylko Warszawa S艂ownik Geograficzny T Warszawa o 15 pomimo 偶e niekt贸re z tych podatk贸w powsta艂y zaledwie w ostatnich lakach Takiemi nowopowsta艂emi op艂atami s膮 marki 10 kop. od wszelkich po艣wiadcze艅 policyjnych, oplata od koni os贸b prywatnych i op艂ata za sprawdzanie gazometr贸w. Podwy偶szono tak偶e od maja 1892 r. op艂at臋 od 3miesi臋cznych kart pobytu w mie艣cie z 30 do 50 kop. , z kt贸rych 35 kop. idzie na korzy艣膰 miasta i 15 dla skarbu. St膮d te偶 ta op艂ata powinna przynie艣膰 kasie miejskiej o 66 wi臋cej w 1893 r. ni偶 w 1888 r. Op艂ata od spraw cywilnych, wytaczanych przed s臋dziami pokoju, powi臋 kszy艂a si臋 o 44. Przewidywane jest zwiekszenie podatku od ps贸w o 38. Podatek rogatkowy od koni i byd艂a, przychodz膮cego do miasta luzem lub w upsz臋偶y, wydzier偶awiony na 8 lata powi臋kszy艂 si臋 o 14 w stosunku do 1883 r. Podatek rogatkowy i kopytkowy od os贸b, zwierz膮t 艂adunk贸w, wchodz膮cych do miasta kolejami, powi臋kszy艂 si臋 tylko o 1. Doch贸d od akt贸w notaryalnych i protestu weksli zmniejszy艂 si臋 o 60. Op艂ata po 3 kop. od 1. 000 st贸p tza艣ciennych gazu dostarczonego osobom prywatnym, powi臋kszy艂a si臋 o 22. Doch贸d od sprawdzania miar i wag zmniejszy艂 si臋 o 54 wysoko艣ci 1883 r. Doch贸d z przedstawie艅 i widowisk zmniejszy艂 si臋 o 35. Doch贸d paszport贸w krajowych i zagranicznych powi臋kszy艂 si臋 o 18 1 2. Do przedsi臋biorstw specyalnych m. Warszawy zaliczono kanalizacy臋, wodoci膮gi, rze藕nie i targ bydl臋cy, drukarni臋 miejsk膮, Gazet臋 policyjn膮, targ we艂niany i na chmiel W sumie og贸lnej przedstawiaj膮 te przedsi臋bierstwa tylko straty, doch贸d bowiem 9letni 1883 1791 r. z nich wynosi艂 2, 969, 783 rs. wydatki tego okresn. .. 9, 605, 618 przewy偶ka zatem wydatk贸w wynosi, ,, .. .. . 6, 535, 735 rs. i wyra偶a wydatki, poniesione na kanalizacy臋 i na rozszarzenie sieci wodoci膮gowej. Dla 1893 r. oczekiwany jest deficyt w wysoko艣ci 606, 167 rubli Niekt贸re jednak z tych przedsi臋biorstw daj膮 pewne zyski; tak doch贸d od rzezi byd艂a i z targu bydl臋cego wynosi艂 w 1891 r. 149, 060 rub. wydatki 35, 876, czysty doch贸d 113, 184 rub. R贸wnie偶 Gazeta policyjna przynios艂a w 1891 r 49, 859 rub. wydatki wynosi艂y. .. . 34, 465 czysty zysk 15, 394 Dawniej znaczn膮 rubryk臋 dochod贸w miejskich stanowi艂y zasi艂ki ze skarbu Kr贸lestwa. Kiedy od 5 wrze艣nia 1866 r. zniesiono op艂aty S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. konsumcyjne i propinacyjne, miasto utraci艂o pod艂ug bud偶etu 1866 r. op艂aty od trunk贸w krajowych 345, 000 rub. ,, mi臋sa. .. .. 128, 000, , Razem 473, 000, , Skarb kr贸lestwa mia艂 wynagrodzi膰 te straty i dlatego zaprowadzono dwa nowe podatki skarbowe 1 dodatkow膮 op艂at臋 50 od patent贸w dla utrzymuj膮cych zak艂ady z trunkami i 2 dodatek do podymnego w wysoko艣ci 50 Utracony doch贸d od spo偶ycia mi臋sa mia艂o miasto wynagrodzi膰 sobie przez pob贸r od rzezi zwierz膮t w byd艂ob贸jniach miejskich, nabytych w 1866 r. od skarbu. Miasto kupi艂o w tym roku szlachtuz skarbowy na Solcu i wydzier偶awi艂o dwa inne szlachtuzy na Biernacczy藕nie i na Pradze. Rze藕 wszelkiego rodzaju byd艂a powinna by膰 odt膮d dokonywana wy艂acznie w szlachtuzach miejskich, pod zagro偶eniem wysokich kar. Drug膮 pozycy膮 zasi艂k贸w skarbowych by艂y koszta utrzymania policyi Warszawskiej, W 1866 r. skarb dop艂aci艂. 387, 000 rub. kasa miejska 253, 534, 36 koszta utrzymania policyi wynosi艂y 640, 534, 36 W 1867 r. skarb kr贸lestwa na utrzymanie policyi wydatkowa艂. 465, 120 rub. 50 kop. kasa miejska og贸艂em. 261, 751 92 1 2 Razem 716, 872 42 1 2 W sumie ostatecznej zawarty jest koszt lokali dla zarz膮d贸w policyjnych w cyrku艂ach, kt贸ry wynosi艂 natenczas 60. 459 rub, z kt贸rych po艂ow臋 30. 229 rub. 50 kop. pokrywa艂 skarb Kr贸lestwa. Obecnie te zasi艂ki bardzo si臋 zmniejszy艂y. W 1893 r, maj膮 one wynosi膰 Z kasy pa艅stwa na mieszkania dla policyi wykonawczej 18, 669 rub. na szko艂y rzemie艣lnicze i ludowe 6, 937 na sekcy臋 spraw skarbowych przy magistracie. .. . 2, 775 Z sum ubezpiecze艅 od ognia, . 69, 970 Od gminy 偶ydowskiej na szko艂y tego wyznania, ,. 17, 355, , Z sum kwaterunkowych 1, 655 Razem 117, 362 Doch贸d z nieruchomo艣ci miejskich ma艂ym uleg艂 zmianom, wynosi艂 bowiem w 1883 r. 64, 633 rub. , w 1893 ma doj艣膰 85. 581 rub. G艂贸wne pozycye tego dochodu w 1893 r. s膮 nast臋puj膮ce rubli Czynsz dzier偶awny z dom贸w miejskich. . 56, 864 Dzier偶owa studni miejskich 7, 860 Za prawo rozlepiania og艂osz e艅 w mie艣cie. 5, 205 Za zaj臋cie czasowe ulic i tr otuar贸w przy budowie dom贸w. .. .. .. .. . 4051 Czynsz z grunt贸w w Warszawie i na Pradze 3, 826 Dier偶awa grunt贸w miejskich. .. ., 3, 509 Za miejsca zaj臋te na sprzeda偶 wody sodowej, kwiat贸w i t. p. 2, 740 3 Za prawo 艂owienia ryb, brania plasku i loda i urz膮dzania k膮pieli letnich. .. .. 779 Czynsz emfitentyczny od b. dom贸w miejskich 550 Laudemium z gnnt贸w miejskich. .. . 350 Kanon od jatek mi臋snych. .. 347 Razem. 85, 581 Doch贸d z dzier偶awy miejsc na rynkach dla sprzeda偶y produkt贸w spo偶ywczych ma wynosi膰 w 1893 r. tylko 12. 001 rub. , kiedy pod t膮 rubryk膮 zapisano w 1883 r. 57, 889 rub. Wydatki miejskie. Wydatki kasy miejskiej warszawskiej dadz膮 si臋 spowadzi膰 do 18 pozycyi kt贸re wynosi艂y w tysi膮cach rubli Powi臋ksz. 1883 1891 1893 od 1888r. tysi臋cy rubli 3, Utrzymanie 艣rodk贸w komunikacyjaych 121 106 165 8610 2. Nowe. 艣rodki komunikacyjne 259 44 167 36, 74 3. Koszta rozszerzenia ulic. . 36 9 17 52, 97 4. Ogrody, aleje i skwery. .. 26 32 53 10716 5. Utrzymanie budowli, pomni k贸w 艂 studni 8 18 40 388, 48 Oczyszczanie ulic 46 69 76 66. 71 O艣wietlanie miasta 50 154 168 237, 75 Kanalizacya 481 503 712 47, 98 Przedsi臋biorstwa specyalne. 128 763 698 443, 77 10. Utrzymanie policyi miasta. . 417 678 732 75. 77 11. stra偶y ogniowej. 156 179 193 23, 36 Suma 2, 8 Zak艂ady naukowe. .. . 71 132 143 100, 62 Szpitale 1 instytucye filantropijne 75 146 155 107, 26 Procent i amortyzacya d艂ug贸w 107 751 737 587, 94 Zarz膮d miejski 145 201 228 52, 02 S膮dy pokoju 66 106 105 59 62 呕andarmerya i wydatki wojsk. . 84 89 90 606 inne wydatki 119 111 362 204, 94 4, 092. 4, 840 102, 08 Wydatki miejskie w ci膮gu 10 lat podwoi艂y si臋, najwi臋cej wzros艂a sp艂ata d艂ug贸w, t. j. op艂ata odsetk贸w i amortyzacya; ich powi臋ksze nie wynosi 588 czyii jest prawie sze艣cio krotne. Inne powi臋kszenia wynosz膮 Dla przedsi臋biorstw specyalnych. 4447 Utrzymaniu budowli, pomnik贸w i stu dni miejskich 388 Koszta o艣wietlania miasta. .. 238 Zasi艂ki szpitalom i instytucyom filan tropijnym 107 Utrzymanie ogrod贸w, alei i skwer贸w 107 Zasi艂ki zak艂adona naukowym. .. 101, Utrzymanie policyi 76 Oczyszczanie miasta 67 Utrzymanie s膮d贸w pokoju. .. . 60 zarz膮du miejskiego. 57 Kanalizacya. .. 48, , Utrzymanie bruk贸w, trotoar贸w, most贸w, mostk贸w i baryer. .. .. 36 Utrzymanie stra偶y ogniowej. .. 23 Wydatki na 偶andarmery膮 i wojskowe 6 Przeciwnie zmniejszy艂y si臋 wydatki na rozszerzenie ulic o. .. .. . 53 i na nowo 艣rodki komunikacyjne. . 36 艢rodki komunikacyjne, do kt贸rych nale偶膮 bruki, trotoary, drogi szosowe, mosty, mostki i baryery, wa艂y miejskie i brzegi Wis艂y, przyczyni膮 w 1893 r. kasie miejskiej prawie 7 sumy og贸lnej wydatk贸w. Nowe roboty b臋d膮 wynosi艂y 3 1 2 kiedy w 1883 r. wynosi艂y 11 sumy og贸lnej. Na nowe roboty w 1893 r. przeznaczono na bruki drewniane. .. . 26, 860 rub. z sze艣cian贸w granitow. 59, 730 z kamieni zwyczajn. 37, 540 na trotoary betonowe. .. 33, 940 asfaltowe. .. 2, 050 z kamieni. .. 2, 800 na nowe schody i baryery. . 3, 700 Razem 166, 620 mb. Utrzymanie 艣rodk贸w komunikacyjnych b臋dzie kosztowa艂o w 1893 r. bruk贸w 偶elaznych. .. . 6, 000 rub. asfaltowych. .. . 3, 600 z sze艣cian贸w kamien. 37, 500 z kamieni sztucznych 300 zwyczajnych 46, 800 Utrzymanie dr贸g szosowych. 20, 230 trotuar贸w beton. 3, 000 asfalt. 15, 679 most贸w, mostk贸w i baryer. .. 8350, wa艂贸w miejskich. 630 Wzmocnienie brzeg贸w Wis艂y 9, 19 r贸偶ne wydatki in偶. miejskiej. 12, 806 Razem 164, 795 rub. Ogrody, aleje i skwery spowoduj膮 nast臋puj膮oe wydatki w 1893 r. Ogr贸d Saski. .. .. .. 23, 502 mk, 9 Krasi艅skich. .. . 6, 845, Szk贸艂ka drzew na Koszykach, 5, 467 Skwery i aleje. .. .. 12, 700 Plantacye na Pradze. .. 4, 712 Budowie miejskie, pomniki i studnie obci膮偶膮 kas臋 miejsk膮 nast臋puj膮cymi wydatkami w 1893 r. n n Reparacya budynk贸w miejskich 32, 933 rub. Odnowienie pomnika Kopernika 5, 600 Inne pomniki. ., .. . 1, 050 Reparacya studni miejskich. 580 Oczyszczanie ulic zwi臋kszy艂o wydatki kasy miejskiej z 45, 827 rub. w 1883 r. do 76, 398 w 1898 r. Z sumy wyznaczonej na 1898 r, wypada na wyw贸z 艣mieci i b艂ota. . 53, 712 rub. 艣niegu i lodu. .. 7, 656 na op艂at臋, 77 str贸偶贸w dla oczysz czania plac贸w i ulic. ., 14, . 503 na wynagrodzenie str贸偶贸w na placu po b. koszarach Mirow skich 377 na narz臋dzia do oczyszczania. 150 O艣wietlanie miasta Warszawy przyczynia kasie miejskiej wydatku na 168. 099 rub. czyli 3 1 2 sumy og贸lnej. Gazu dostarcza miastu Warszawa zak艂adowi p. PlaterZyberg, 500 Towarzystwo niemieckie Dessau. Od os贸b prywatnych bierze towarzystwo za 1000 st贸p ang. sze艣c. gazu 2 rub 10 kop. , z kt贸rych 3 kop. p艂aci towarzystwo miastu. W projekcie bud偶etu 1893 r. przeznaczono na kanalizacy膮 711380 rab. , czyli 15 sumy og贸lnej wydatk贸w. S膮 to przewa偶nie nowe roboty kanalizacyjne. Z przedsi臋biorstw specyalnych najwi臋ksze wydatki poci膮gaj膮 za sob膮 wodoci膮gi. S膮 one obliczone na 1893 r. w wysoko艣ci nast臋puj膮cej Utrzymanie starej sieci wodoci膮gowej. .. .. .. 16, 051 rub. Utrzymanie nowej sieci. ,. 194, 221. , Rozszerzenie sieci wodoci膮g贸w. 401, 023, , Na pokrycie tych wydatk贸w spodziewa si臋 Z 2, 650 dom贸w, maj膮cych zaprowadzone wodoci膮gi, licz膮c 艣rednio po 150 rub. z ka偶dego 397, 500 rub. Za wod臋 dostarczan膮 pod艂ug wodomiar贸w, do fabryk, zak艂ad贸w rz膮dowych i t. p. .. . 118, 000, , Za wodomiary 艣rednio po 9 rub. rocznie. .. .. .. . 28, 850, , Za sprawdzanie wodomiar贸w i ich reparacy膮. .. .. . 120 W Warszawie wypada 艣rednio op艂aty za 1 metr sze艣膰. wody 8 kop, w Berlinie 20 fen. czyli 10 kop. Targi na we艂n臋 i chmiel pokrywaj膮 swoje wydatki, ale nie daj膮 przewy偶ki. Koszta utrzymania policyi w Warszawie o bliczone s膮 dla 1893 r. na 732, 098 rub. , czyli 15 sumy og贸lnej wydatk贸w. Obejmuj膮 one, pr贸cz wydatk贸w zarz膮du oberpolicmajstra i policyi miejskiej, wydatki na policy膮 rzeczn膮 i lekarsk膮, na telegraf, areszt policyjny i na lokale dla cyrku艂贸w policyjnych. Koszta stra偶y ogniiowej obliczone s膮 dla 1898 r. na 192, 542 rub, , czyli 4 wydatk贸w og贸lnyoh. Zak艂ady naukowe nie znajduj膮 si臋 pod zarz膮dem miasta, kt贸re tylko daje fundusze na ich utrzymanie. W 1893 r. b臋d膮 te wydatki wynosi艂y 3 sumy og贸lnej Sk艂adaj膮 si臋 pozycyi nast臋puj膮cych rubli na szko艂y elementarne chrze艣cija艅s, 68, 695 rzemie艣lniczoniedzielne. 21, 280 偶ydowskie 17, 355 zasi艂ek instytutowi g艂uchoniemych i ociemnia艂ych. ., .. 6, 400 zasi艂ek gimnazyum praskiemu. . 17, 430, , realnemu. . 10, 000, , progimnazyum 偶e艅skiemu. 900 Razem 142, 560 i instytucyom filantropijnym Z tego przypaZasi艂ki szpitalom wynosz膮 3 sumy og贸lnej da膰 b臋dzie w 1893 r. na rad臋 miejsk膮 dobroczynno艣ci rubli publicznej. 25, 850 47, 832 w 1883 r. 16, 815 rub. zasi艂ek szpitalom warszawskim. na szpital dla chor贸b zaka16, 000 170 1, 064 270 2, 000 3, 400 7, 000 藕nych. szpitalowi wolskiemu. ., , Dzieci膮tka Jezus Oftalmicznemu. Dzieci臋cemu. . warsz. Tow. dobroczyno艣oi osadom w Studzie艅cu i Puszczy zak艂adowi poprawczeniu w Mo kotowie. .. . 2, 000 utrzymanie 6 przytu艂k贸w po艂o偶nicz. 12, 840 Dr. Bujwidowi dla zak艂adu leczenia w艣cieklizny. .. .. .. 2, 010 utrzymanie 150 kalek i chorych w G贸rze Kalwaryi i 30 kobiet w przytu艂ku warszawskim. .. .. 19, 530 5, 400 5, 000 4, 400 wynagrodzenie szpitali innych miejscowo艣ci za leczenie mieszka艅c贸w warszawskich utrzymanie ambulatoryum i wydawanie darmo lekarstw. .. . koszt utrzymania 20 kobiet ob艂膮kanych przy szpitalu Dziec. Jezus. Razem 154, 766 Op艂ata odsetk贸w i amortyzacya d艂ug贸w miejskich zwi臋kszy艂a si臋 bardzo znacznie w latach ostatnich, spowodowana po偶yczkami, zaci膮gni臋temi na dokonanie czterech seryi rob贸t kanalizacyjnych i wodoci膮gowych. W 1893 r. przewidziany jest wydatek z tego tytu 736, 522 rub. , czyli 15 sumy og贸lnej; w 1883 r. pozycya ta bud偶etowa wymaga艂a 107, 062 rub. Koszta zarz膮du m. Warszawy maj膮 wynosi膰 w 1893 r. 228, 402 rub. , czyli prawie 5 wydatk贸w og贸lnych. Do tej kategoryi naliczono op艂ata sk艂adu osobistego magistrata 154, 270 rub. pensye emerytalne. ., . 11, 820 wsparcia jednorazowe. .. 900 wydatki gospodarcze, .. 36, 697, , utrzymanie gmachu Ratusza. 16, 185 wydatki urz臋du miar i wag. 950, , podatki i ci臋偶ary 3, 080 og艂oszenia w gazetach o licyt. 4, 500 Razem 228, 402 rub. Pomi臋dzy innemi wydatkami m. Warszawy znajdujemy op艂at臋 wydatk贸w poprzednich okres贸w bud偶etowych, kt贸re wynosi艂y w 1883 Warszawa Warszawa r. 46, 385 rub. , w 1893 r. maj膮 doj艣膰 248, 022 rubli. Mamy dalej wydatki na uregulowanie brzeg贸w Wis艂y, na kt贸re w 1889 r, przeznaczono 388, 950 rub. ; opracowanie planu m. Warszawy, na kt贸re w 1887 r. przeznaczono 290; 000 r. i w 1802 r. dodatkowo 60, 000 rub. ; wystaw臋 hygieniczna w Warszawie w 1887 r. z wydatkiem 4, 936 rub. ; opis sanitarny Warszawy, na kt贸ry przeznaczono 9, 800 rubli. Nakoniec na koszta udzia艂u w wystawie hygienicznej w Petersburgu przeznaczono w bud偶ecie 1893 r. 8, 000 rub. i na koszta walki z choler膮 50, 000 rub. D. Budowle, pomniki, mosty, cmentarze, ogrody. Zamek kr贸lewski. Pocz膮tkowe dzieje zamku warszawskiego s膮 r贸wnie ciemne, jak samego miasta. Wiemy, 偶e Ziemowit I mieszka艂 jeszcze w Jazdowie i tam poleg艂 1262 r. W p贸艂 wieku potem, r. 1313, po zej艣ciu Boles艂awa I, ziemi臋 sochaczewska z Warszaw膮 otrzyma艂 Trojden, zapewne wi臋c przy niej dworzec posiada艂. Nie by艂 jednak widocznie obszernym, skoro sprawa krzy偶ak贸w 1339 r. toczy si臋 w ko艣ciele 艣w. Jana. Dopiero pod d. 14 czerwca 1350 r. mamy pewn膮 wiadomo艣膰 o zamku, jako zdawna istniej膮cym. Kazimierz ks. mazowiecki, pan warszawski, potwierdzaj膮c swobody dla wsi archidyakonatu warszawskiego, wk艂ada na nie obowi膮zek dopomagania ku odbudowie zamku warszawskiego. Od r. 1377 jest Warszawa stolic膮 ksi臋ztwa, a przeto i siedzib臋 ksi膮偶臋c膮 posiada, jako偶 dokument z r, 1379 m贸wi o dwu wie偶ach zamkowych i bramie miejskiej. W r. 1432 ks. Boles艂aw nadaje grunta W pobli偶u bramy miejskiej i podle dworu naszego. Ze 艣lad贸w starych mur贸w okazuje si臋, 偶e dw贸r ksi膮偶膮t mazowieckich ci膮gn膮艂 si臋 od Kanonii ku KrakowskiemuPrzedmie艣ciu, mia艂 bram臋 od strony Wis艂y i dziedziniec dzi艣 zwany kuchennym. Kszta艂t budowy stosowa艂 si臋 do 贸wczesnego biegu rzeki i mur贸w miejskich, kt贸re ci膮gn臋艂y si臋 lini膮 艂aman膮 i mia艂y baszt臋 czyli strzelnic臋 od strony Krakowskiego Przedmie艣cia, lecz znacznie bli偶ej zamku ani偶eli p贸藕niejsza brama Krakowska, zbudowaua na fosie po za murami. Pomi臋dzy dworem a murem miejskim le偶a艂y grunta, kt贸re cz臋艣ciowo ksi膮偶臋ta rozdawali, i w ten spos贸b si臋 zabudowa艂y, co sprowadzi艂o p贸藕niej wykupywanie grunt贸w i burzenie zacie艣nionych uliczek. Okrom tego dworu posiadali ksi膮偶臋ta mazowieccy wielk膮 kamienic臋 dzi艣 r贸g rynku Starego Miasta i Dunaju, Nr 31; odnowi艂a j膮 ostatnia ksi臋偶na mazowiecka Anna w r. 1535, na kr贸tko przed oddaniem r臋ki Stanis艂awowi Odrow膮偶owi ze Sprowy, co j膮 ostatecznie z ojcowizny wyzu艂o. Na lat dziesi臋膰 przedtem, kiedy Zygmunt I, po zgonie ks. Janusza, przyjechawszy do Warszawy d. 25 sierdnia 1526 r. , okre艣la艂 wzajemne stosunki, pomi臋dzy innemi dozwoli艂 ks. Annie, , wolnego u偶ywania domu czyli zamku ksi膮偶臋cego mniejszego, w kt贸rym obecnie przebywa, w mie艣cie naszem w Warszawie, aby tam do woli mieszka膰 i jego u偶ywa膰 mog艂a, 贸w mniejszy zamek warszawski Ogr贸dkiem zwano, ale czy to by艂a kamienica na rogu Dunaju, czy te偶 inna budowla bli偶ej Wis艂y, powiedzie膰 nie umiemy. Nast臋pn膮 wzmiank臋 o zamku znajdujemy dopiero w dok. z 19 stycz. 1570 r. kt贸rym Zygmunt August kaza艂 wyp艂aci膰 kanonikowi Kasprowi Sedlasce flor. 400 na budowanie mostu i dworu warszawskiego; tak膮 sam膮 prawie kwot臋 wyp艂acano oo tydzie艅 a偶 do wyjazdu Zygmunta do Knyszyna d. 19 czerwca 1572 r. By艂a to budowa rzetelna, skoro Stefan Batory d. 12 grudnia 1579 r. wynagradza nadaniami gruntowemi masztalerza dawnego kr贸la, Wawrzy艅ca Grzyma艂臋, oraz Matysa Waszik臋 cie艣l臋, kt贸ry oko艂o budowania zamku i mostu warszawskiego, tak偶e te偶 naszego Jazdowskiego, prawie wszyciek sw贸j wiek zdar艂. Zygmunt III, zjechawszy do Warszawy d. 18 marca 1596 r. , po po偶arze zamku krakowskiego w roku poprzednim, zasta艂 ju偶 rezydency臋 gotow膮, kt贸r膮 dopiero w kilka lat p贸藕niej na nowo budowa膰 pocz膮艂. R臋kopis biblioteki Akademii Umiej臋tno艣ci tak o tem pisze Far臋 warszawsk膮 艣w. Jana Chrzciciela ozdobi艂 o艂tarzem wielkim, o艂tarzem marmurowym, tabernaculum i krat膮 przejrzyst膮, gipsowem sklepieniem wewn膮trz, obrazami 艣wi臋temi, organem, posadzk膮, chodnikiem do pa艂acu i kru偶gankiem z zamku wiod膮cym. Trzy boki tego zamku, pozosta艂e szcz膮tki dawnego dr茅wnianego, z gruntu zbudowa艂. Bok od strony Wis艂y, poprzednio z grubsza wzniesiony, przebudowa艂, doda艂 trzecie pi臋tro z wie偶膮, odpowiednie na mieszkanie i na odbywanie narad, wewn膮trz i zewn膮rz uczyni艂 je okaza艂em, wie偶臋 za艣 ozdobi艂 god艂em. Jerzy Braun za艣 1593 1613 m贸wi Zamek niegdy艣 z drzewa przez k艣 mazowieckich od strony p贸艂nocnej miasta wystawiony, potem od Zygmunta Augusta z kamienia i ceg艂y w dobrym gu艣cie pobudowany; nakoniec Zygmunt III ostatecznie budynki drewniane, kt贸re jeszcze w tym zamku zosta艂y, rozrzuci艂, a natomiast wystawi艂 z kamienia wielce chwalone i dla ca艂o艣ci ozdobne. Zamek nowy ci膮gn膮艂 si臋 od starego ku KrakowskiemuPrzedmie艣ciu, jakby skrzyd艂o mur贸w miejskich, w kszta艂cie pentagonu, na podobie艅stwo zamku Drotingham na wyspie Lafon w Szwecyi. Otacza艂 zamek mur podw贸jny i fossa. Ze skrzyd艂a od Krakowskiego Przedmie 艣cia wiod艂y dwie bramy Jedna poprzez zabudowania na dawnych placach ksi膮偶臋cych, a pod贸wczas Jurydyki PP. Bernardynek, druga ku Wi艣le, w tyle klasztoru tych偶e Bernardynek P贸藕niej, w r. 1643, W艂adys艂aw IV skupi艂 i zburzy艂 przedzamkowe budowle, otwieraj膮c wolny dost臋p do zamku od bramy krakowskiej i miejsce na pomnik swojego ojca. Rachunki budowania zamku warszawskiego, z艂o偶one przez ks. Andrzeja Barskiego, kustosza warszaw. i sekretarza kr贸l. zaczynaj膮 si臋 d. 16 marca 1603 r. , a ko艅cz膮 si臋 17 kwietnia 1604 r. Summ臋 wydatk贸w obliczono na 9, 839 floren贸w 29 groszy 16 szel膮g贸w. Opr贸cz wapna kupnego sprowadzano pozosta艂o z Jazdowa, ceg艂y u偶yto 372, 000 sztuk, dopomagaj膮c sobie dostarczan膮 z Kozienic i z cegielni od 艢w. Tr贸jcy na ul D艂ugiej, gdzie wyrabiano dach贸wki; drzewo sz艂o z Krakowa i Kozienic; kraty 偶elazne i posadzki kamienne z Gda艅ska; by艂y te藕 posadzki d臋bowe i gliniane. Kierowa艂 budow膮 architekt Andrzej Hegner Abrahamowicz, kt贸ry w r. 1623 ju偶 nie 偶y艂, bo d. 10 marca t. r. ustanowiono opiek臋 nad pozosta艂膮 wdow膮 i dzie膰mi. Murarzem by艂 magister Jak贸b, kt贸ry bra艂 tygodniowo 5 fl. 15 gr. , kamiennikiem Pawe艂 de Corte razem wzi膮艂 102 fl 10 gr. , zdunem do piec贸w kaflowych Jan Jaktorowski z 艁owicza, cie艣l膮 Hanusz po 63 fl 18 gr. , tygodniowo. Robotnicy brali po 4 gr. na dzie艅; liczba robotnik贸w dochodzi艂a 99, Fundamenta wszystkich trzech nowych cz臋艣ci ku Bernardynom, ku Wi艣le i ku ko艣cio艂owi 艢w. Jana, za艂o偶y艂 murarz Jak贸b w jednym dniu 23 marca 1603 r. Wie偶a nowa zegarowa nad bram膮 zamkow膮 by艂a uko艅czona d. 4 lutego 1619 r. Jarzemski 1643 r. tak opisuje 艣wie偶o wybudowany zamek W dole piwnice, na dole sklepy; dwa rz臋dy pokoj贸w wko艂o, w rogach dwie wie偶yczki, trzecia w po艣rodku, zegarowa z kamiema, wysoka na staj臋, z ga艂k膮 z艂ot膮, sale marmurem wyk艂adane, zdobne malowid艂ami; dziedziniec zamkowy w kszta艂cie czworoboku, wybrukowany; z boku Jego kuchnia; od strony Wis艂y mury Jak forteca, przez Zygmunta wymurowane, tamuj膮ce impet rzeki kt贸ra tu偶 pod niemi p艂yn臋艂a; na tym murze w p贸艂nocnowschodnim rogu czworobocznej fortyfikacyi, Jakby baszta nad Wis艂膮 ks. Karol Ferdynand biskup wroc艂awski wystawi艂 zamek z pi臋kn膮 sal膮; w bok od niego ku ul Jezuickiej stary zamek z gankiem do ko艣cio艂a 艣w. Jana; umieszczono w nim po odnowieniu kuchni臋, 艂a藕ni臋 z cynow膮 cystern膮, do kt贸rej woda p艂ynie rurami; po za bram膮 zamkow膮, maj膮c膮 ganek drewniany, znajduje si臋 niewielki ogr贸d owocowy i kwietny, a tu偶 przy wie偶y krynica, z kt贸rej woda bie偶y do zamku. Kl臋ski spad艂e na Warszaw臋 w drugiej po艂owie XVII w. zmieni艂y posta膰 rzeczy; run膮艂 pa艂ac Karola Ferdynanda; zamek obr贸cony na lazaret, zniszcza艂, opustosza艂 i prawie przez lat sto pozostawa艂 w zaniedbaniu, Erndtel 1725 1730 m贸wi o trzech cz臋艣ciach zamku, ka偶da z osobnym dziedzi艅cem i bram膮; w jednej, zwanej Grodem, sprawowa艂 s膮dy starosta warszawski rozebrana w r. 1818, w drugiej toczy艂y si臋 obrady i przechowywano archiwum, w trzeciej mie艣cili si臋 dworzanie z kuchni膮. Odnow膮 zaj膮艂 si臋 dopiero August III; wystawi艂 korpus z frontem i facyat膮 od Wis艂y, drug膮 stron膮 zwr贸cony ku dziedzi艅cowi dawnego zamku, oraz mury sklepione od Wis艂y pod g贸r膮 zamkow膮. Kierowa艂 budow膮 i odnow膮 Antoni Solari; roboty malarskie i dwa obrazy wykonali Bolo, Kucki i Kamer, za co wzi臋li 4, 542 tynf贸w; ozdoby rze藕bione i sztukaterye da艂 Jan Grzegorz Plersch 389 tynf贸w, roboty kamieniarskie Stiellot, snycerskie Sedlinger, obrazy pode drzwi Hoese. Rachunki z robotnikami zaczynaj膮 si臋 d. 1go lutego 1741 r. ; w r. 1742 koszta uczyni艂y 111, 854 z艂. 8 gr. ; w r. 1746 umieszczono tablic臋 pami膮tkow膮 od strony tarasu, wszelako fabryka zamku sz艂a jeszcze w r. 1748. W r. 1763 Jan Plersch zobowi膮zuje si臋 namalowa膰 sufity w izbie obrad, stylem jonickim, z herbami, za 5, 600 tynf贸w. Konfederacya generalna, na konwokacyi warszawskiej d. 7 maja 1764 r. z艂o偶ona, pomy艣la艂a te偶 o zamku warszawskim, uchwalaj膮c aby rozpocz臋ta fabryka tego偶 zamku kontynuowana i pod艂ug podanych abrys贸w do nale偶ytej doskona艂o艣ci przywiedziona by艂a; tak偶e pokoje, kt贸re ju偶 dot膮d s膮 doko艅czone, obiciami i innemi rekwizytami przyozdobione by艂y. Co wszystko sumptem skarbu ma nast膮pi膰. .. A 偶e dla rozprzestrzenienia tego偶 zamku, place Rowennowski i Rafa艂owiczowski cum superficiebus, nazwane, stykaj膮ce si臋 z murami zamkowemi, pod艂ug uznania architekt贸w s膮 potrzebne, wi臋c praevia taxatione architekta, takowe place podskarbi legitimis onych 偶e haeredibus zap艂aci et ad cirumferentiam zamku przy艂膮czy. W grudniu tego偶 roku owe place i domy by艂y ju偶 skupione i zniesione, lecz postanowiono znowu dla dostateczniejszego rozprzestrzenienia tego偶 zamku i dziedzi艅ca na wygod臋 publiczn膮 jeszcze jeden dom Rafa艂owiczowski, do Krakowskiej bramy rozci膮gaj膮cy si臋, i drugi dom s艂awetnych Zambergier贸w, w samej bramie Krakowskiej sytuowany, tudzie偶 z drugiej strony domy i place cztery, id膮c od bramy zamkowej Grodzkiej nazwanej, do ko艣cio艂a 艣w. Jana po prawej r臋ce, do urodzonego P艂ochockiego i innych nale偶膮ce, a偶 do rogu kana艂u, t. j. do kamienicy ks. Mansyonarz贸w warszawskich, rozci膮gaj膮ce si臋. ,. . Warszawa Warszawa za s艂uszn膮 i sprawiedliw膮 taks臋 onych naby膰 i w okr膮g zamkowy indilate wpu艣ci膰. W pa藕dzierniku 1766 powiedziano, 偶e po cz臋艣ci zado艣膰 si臋 sta艂o doprowadzeniu do nale偶ytej doskona艂o艣ci i przyozdobieniu zamku, 偶e jednak do zupe艂nego udoskonalenia znaczne ekspensa s膮 jeszcze potrzebne, postanowiono na doko艅czenie doskona艂e fabryki wyp艂aca膰 co rok 400, 000 z艂. W r. 1767 po偶ar zniszczy艂 cz臋艣贸 zamku, kt贸rego odnow膮 zaj膮艂 si臋 wnet architekt Dominik Merlini. W r. 1770 1772, kosztem 123, 921 z艂. , uformowano przejazd z g贸rnego tarasu do Wis艂y, wzmocniono g贸r臋 skarpami, tamami za艣 brzeg obwarowano. W d. 8 maja 1777 r. , w dzie艅 艣w. Stanis艂awa, po obiedzie na 50 os贸b, pierwszy raz otwar艂y si臋 pokoje zamkowe, przerabianie jednak i ozdabianie trwa艂o do r. 1786. Powsta艂a wtedy sala balowa z kolumnad膮 marmurow膮 o z艂oconych bronzach, sale marmurowa i rycerska. Na ozdobieni ich wysilili si臋 Canaletti, Bacciarelli, Pilmenti, Belloti, Plersch, Monaldi, Le Brun, Rhigi, Smuglewicz, Boucher, Vien i inni. Na stropie sali balowej Bacciarelli wymalowa艂 al fresco plafon, , Rozbudzenie 偶ycia 艣wiata. Stan臋艂y rz臋dem 22 popiersia z marmuru czarnego, zawieszono 10 portret贸w w owalach, 8 w izbie przed sal膮 marmurow膮 i t. d. Na poczatku bie偶膮cego stulecia przyst膮piono znowu do przebudowy zamku. W r. 1818 zburzono brame krakowsk膮. Na wiosn臋 1819 r. , pod艂ug planu Jak贸ba Kubickiego, urz膮dzono ogr贸d przed zamkiem i na tarasie zamkowym, d艂ugim na 200 s膮偶ni, opartym na murowanych arkadach. W r. 1821, pod艂ug plan贸w Andrzeja Go艂o艅skiego i Kubickiego, rozpocz臋to nowe przer贸bki, kt贸ra sko艅czy艂y si臋 na rozebraniu budowli s膮siednich, dzi臋ki czemu wytworzy艂 si臋 plac Zamkowy. W r. 1854 zewn臋trzn膮 posta膰 zamku ujednostajni艂 pu艂kownik in偶ynieryi Ludwik Kori. W r. 1893 odnowiono niekt贸re sale. Przytyka do zamku pa艂ac pod Blach臋 W d. 21 maja 1650 r. by艂y tam puste grunta, kt贸re otrzyma艂 w darze Wawrzyniec Reffus i wzni贸s艂 tam kamienic臋, , przy murze zamku od schod贸w do Wis艂y ci膮gn膮cego si臋 z jednej strony, a ogrodu zamkowego z drugiej. Kazimierz Reffus od藕wierny z ma艂偶onk膮 Maryann膮 z Zaleskich sprzedali ow膮 kamienic臋 kanonikowi Krysztofowi Montwidowi Bia艂ozorowi, ten za艣 Sebastyanowi Dembowskiemu sekretarzowi, od niego za艣 naby艂 t臋 posesy臋 d. 14 grudnia 1720 r. Jerzy Dominik Lubomirski i Magdalena z Czekarzewic Tar艂贸wna ma艂偶onkowie. D. 16 listopada 1776 r. Jerzy Marcin Lubomirski sprzedaje sw贸j pa艂ac pod blach膮 Henrykowi Colignonowi ze wszystkiemi budowlami, meblami, za 27, 000 dukat贸w. Dnia 20 sierpnia 1776 r. za t臋 sam膮 kwot臋 odkupuje ten pa艂ac od Colignona koniuszy i plenipotent Jan Kicki na rzecz Stanis艂awa Augusta. Przy艂膮czony do zamku, s艂u偶y艂 nast臋pni za mieszkanie Mniszcha, a potem J贸zefa ks. Poniatowskiego. Ratusz. Na samym 艣rodku rynku Starego Miasta, oznaczony numerem porz膮dkowym 34, sta艂 ratusz miasta Starej Warszawy. Kiedy by艂 zbudowany niewiadomo. Pierwsz膮 o nim wzmiank臋 znajdujemy w dok. z r. 1479, z kt贸rego wida膰, 偶e pod ratuszem by艂y piwnice do sprzeda偶y piwa. Nast臋pnie pod r. 1580 zapisano umow臋 rajc贸w warszawskich z murarzem W艂ochem Antonim dol Ralia o wymurowanie wie偶y ratuszowej z wi臋zieniem podziemnem. Nadwer臋偶ony staro艣ci膮 ratusz przebudowa艂 gruntownie i odnowi艂 w r, 1642 burmistrz Miko艂aj Giss, jak 艣wiadczy艂 napis na tablicy marmurowej, nad wej艣ciem do skarbca. Nad bram膮 dwaj anio艂owie trzymali pod贸wczas herby; w izbie s膮dowej, na pi臋trze, sta艂 pos膮g Sprawiedliwo艣ci, na 艣cianach wisia艂y wizerunki ksi膮偶膮t mazowieckich; do skarbca, z posadzk膮 marmurow膮, gdzie chowano klejnoty i przywileje, wiod艂y drzwi 偶elazne. Wie偶a z gankiem mia艂a u szczytu ga艂k臋 z艂ot膮 i Syren臋. W r. 1672 uchwalono podatek na wie偶臋 ratusza. Ali艣ci w r. 1686 by艂 znowu zniszczony i wie偶a grozi艂a zawaleniem; w oko艂o niego sta艂y drewniano budy, w kt贸rych Szkoci i inni kupczyli. Wi臋c w r. 1700 postanowiono wznie艣膰 sklepy murowane pod艂ug planu architoeta Tylmana Gamerena. Jako偶 na sesyi 23 lipca 1701 r. zawiadomiono o uko艅czeniu wszystkich sklep贸w w liczbie 36. W r. 1706 August II przeni贸s艂 na ratusz s膮dy w贸jtowskie, tam si臋 ju偶 odbywa艂y radzieckie. W izbie s膮dowej zasiada艂 tedy burmistrz nobilis et. spectabilis proconsl, w贸jt nobilis et spectabilis advocatus, 6 rajc贸w dawnych consules antiqui i 6 nowych consules novi, 12 艂awnik贸w honorati domini scabini z seniorem i 20 gmi艅nych, wybieranych z po艣r贸d rzemie艣lnik贸w. W r. 1751 i ratusz i wie偶a sp艂on臋艂y, tak dalece, 偶e dzwony si臋 stopi艂y i przysz艂o je przelewa膰. Przerabiano te偶 ratusz za Stanis艂awa Augusta 1781 r. i po uszkodzeniu od pioruna 1782 r. By艂 to naonczas gmach prostok膮tny o dw贸ch pi臋trach, z piwnicami, z g艂贸wnem wej艣ciem od lewej strony Rynku, z galery膮 wzd艂u偶 i wie偶膮 drewnian膮, na kt贸rej szczycie powiewa艂a chor膮giewka z herbem. Na wie偶y przebywa艂 tr臋bacz, by oznajmia膰 wydarzony ogie艅 i otr膮bywa膰 godziny na zegarze. Schody od g艂贸wnego wej艣cia wiod艂y do dwu sal radzieckich do艣膰 obszernych, na drugiem za艣 pi臋trze mie艣ci艂o si臋 archiwum miejskie. Na 艣cianie, mi臋dzy pierwszem a drugiem pi臋trem, pod gankiem, by艂a Syrena herbowna. W r. 1817, rz膮d, uznaj膮c ratusz za szczup艂y i za zacie艣niaj膮cy placyk, wystawi艂 go na sprzeda偶, a kiedy ta w dw贸ch terminach spe艂z艂a, d. 3 maja i r. og艂osi艂 licytacy臋 na rozebranie budynku. Podj膮艂 si臋 tej czynno艣ci majster mularski Micha艂 R贸偶ycki i rozpocz膮艂 burzenie staromiejskiego ratusza w d. 27 czerwca 1817 r. Takie by艂y losy ratusza Starej Warszawy, ostatniemi laty wsp贸lnego ju偶 dla ca艂ego miasta. Poprzednio ka偶da jurydyka posiada艂a osobny magistrat, a wi臋c i ratusz. W r. 1785 ratusze jurydyk znajdowa艂y si臋 pod nast臋puj膮cemi numerami hypotecznemi Dziekanka N. 380, Nowo艣wiecka N. 1255, Leszno N. 722, Solec N. 2977, Bo偶ydar i Ka艂臋czyn N. 1284, Grzyb贸w N. 1017 c, Aleksandrya N. 2775, Wielopole N. 1011, , Ordynacka Zamoyskich N. 1305, Bieliny N. 1414, Maryensztad i Stanis艂awowska N. 2629. W r. 1817 magistrat naby艂 pod budow臋 nowego ratusza posesye wprost Marywillu i przyleg艂e od ul. Dani艂owiczowskiej. W XVII w. by艂y tam domy i ogr贸d w艂oski Dani艂owicza; w r. 1655 zniszczyli je Szwedzi, tak, 偶e do r. 1692 plac sta艂 pustk膮. Zabudowa艂 go na pocz膮tku XVIII w. Hieronim Petrykowski; od jego spadkobierc贸w 1722 r. naby艂a t臋 posesy臋 Marya Ludwika z Morsztyn贸w Bieli艅ska i postawi艂a pa艂ac, kt贸ry po jej 艣mierci kupi艂 1733 r. Stanis艂aw Jab艂onowski. Syn jego Antoni, rozebrawszy stary, postawi艂 nowy pa艂ac 1785 r. , pod艂ug planu Dominika Merlini ego. Ten w艂a艣nie pa艂ac, przerobiony przez Fryderyka Lessla, sta艂 si臋 nowym ratuszem. Po偶ar 18 pa藕dziernika 1863 zniszczy艂 trzy pi臋tra frontowe i pi臋tro oficyny, magistrat przeto umie艣ci艂 si臋 tymczasowo w b, pa艂acu Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmie艣ciu, zarz膮d za艣 oberpolicmajstra w b. pa艂acu Prymasowskim przy ul. Senatorskiej. Przykupiwszy gruntu, w r. 1864 rozpocz臋to na zgliszczach budow臋 ratusza, kt贸ra trwa艂a do 1869 r. Kierowa艂 robotami naczelnik okr臋gu komunikacyi Ernest Szuberski ze wsp贸艂udzia艂em prezydenta miasta Kaliksta Witkowskiego, Jako prezesa komitetu budowlanego. Plany sporz膮dza艂 g艂贸wnie J贸zef Or艂owski; konstrukcyami 偶elaznemi zarz膮dza艂 Tadeusz Chrzanowski. Na inauguracy臋 nowego gmachu wydano w nim bal d. 8 stycznia 1870 r. Obszar przez ratusz zajmowany wynosi 154, 500 stop kw. Zewn臋trzny kszta艂t pozosta艂 dawny z przydaniem balkon贸w po skrzyd艂ach i dachu w stylu francuzkim z facyatkami. Cz臋艣膰 now膮, mieszcz膮c膮 biura oberpolicmajstra, zbudowano w stylu XVIII w. Pomi臋dzy jedn膮 a drug膮 cz臋艣ci膮 wznosi si臋 wie偶a 190 stop wysoka, z potr贸jnym zegarem i czatowni膮 stra偶y ogniowej. Gmach ma sze艣膰 dziedzi艅c贸w; g艂贸wne zabudowane w kwadrat dwupi臋trowemi pawilonami. Sala g艂贸wna, Aleksandrowska, zajmuje 艣rodek gmachu, na wysoko艣膰 dw贸ch pi臋ter; posiada 36 okien i przesz艂o 5, 000 stop kw. przestrzeni. Ma dwie galerye, oraz dwa ch贸ry, oparte na 偶elaznych, bronzowanych filarach. Ozdobiona malowid艂ami, rze藕bami i 艣wiecznikami, posiada na 艣cianie g艂贸wnej wizerunek Cesarza Aleksandra II penzla Bethmann a; po bokach cztery pos膮gi z gipsu mozaikowego Ceres, Westalka, oraz cesarzowe rzymskie Faustyna i Kryspina Sala hr. Berga posiada na suficie trzy freski Bacciarellego, przeniesione przez dekoratora Karola Martini ego z b. pa艂acu Prymasowskiego Tryumf Prawdy i Dzieci igraj膮ce; w sali taj przechowuj膮 si臋 chor膮gwie cech贸w warszawskich. W sali przyj臋膰 wisz膮 na 艣cianach 23 portrety; tam r贸wnie偶 znajduje si臋 marmurowe popiersie Miko艂aja Kopernika d艂uta Kry艅skiego i w gipsowej wypuk艂orze藕bie plan Warszawy, sporz膮dzony przez biuro pomiar贸w zarz膮du kanalizacyi. Posiada艂o te偶 sw贸j ratusz Nowe Miasto, na rynku Nowej Warszawy Nr. 342. Najdawniejsz膮 wiadomo艣膰 o nim mamy pod r. 1600, aczkolwiek przechowywano w nim erekcy臋 w贸jtowstwa przez ks. Janusza z r. 1414. Ratusz sta艂 tu偶 prawie przy rogu rynku i ul. Freta, gdzie dzi艣 skwer, zwr贸cony bokiem do ko艣cio艂a PP. Sakramentek. Sk艂ada艂 si臋 z trzech piwnic sklepionych, 4 sklep贸w na dole, dolnego i g贸rnego pi臋tra; na dachu wznosi艂a si臋 wie偶a z dzwonem i wie偶yczki przy wystawie. Tam si臋 odbywa艂y s膮dy radziecki, w贸jtowskie za艣 w kamienicy miejskiej Nr 340. Po zniesieniu osobnych ratusz贸w w r. 1796, lokale ratusza nowomiejskiego by艂y wydzier偶awiane. Od r. 1815 zasiada艂 w nim s膮d pokoju i sporny wydzia艂u I. Wr. 1818 rozkazano ratusz zburzy膰, do czego te偶 przyst膮piono w d. 23 lipca. W r. 1830 zawali艂o si臋 sklepienie dawnych piwnic, wi臋c d贸艂 zasypano gruzem. 艢wi膮tynie. Cerkiew Wniebowzi臋cia N. M. Panny przy ul. Miodowej. Ks. Bazylianie, sprowadzeni z Supra艣la do Warszawy przez metropolit臋 kijowskiego Leona Kiszk臋 w r. 1740, odprawiali nabo偶e艅stwo w kaplicy domowej przy ul. Podwale. Dopiero metropolita Jazon Smogorzewski w艂asnym kosztem postawi艂 艣wi膮tyni臋 greckokatolickiego obrz膮dku przy ul. Miodowej, u偶ywszy po temu cz臋艣ci pa艂acu w艂asnego. Kamie艅 w臋gielny po艂o偶ono 12 maja 1781 r. , po艣wi臋cenia dope艂niono 25 sierpnia 1784 r. Zbudowana pod艂ug plan贸w budowniczego Dominika Merlini ego. Obecnie Jest to cerkiew prawos艂awna z dobudowanem Warszawa ozdobnie wej艣ciem w stylu bizanty艅skim. W trzech o艂tarzach znajduj膮 si臋 obrazy F. Smuglewicza Za艣ni臋cie N. M. Panny, Cudowne przera偶enie cesarza Walensa na widok Bazylego W. , oraz, , 艣w. Onufry. Cerkiew 艣w. . Tr贸jcy przy ul. Podwale, Prawos艂awni mieszka艅cy Warszawy posiadali kaplic臋 z razu przy poselstwach, nast臋pnie w wynajmowanych ze sk艂adek lokalach. Skoro ilo艣膰 sk艂adek uros艂a, a kupiec Stefan Dobrycz pomno偶y艂 je ofiar膮, nabyto w r. 1817 posesye przy ul. Podwale Nr. 497 i w podw贸rzu jej, pod艂ug planu Kubickiego, . wzniesiono cerkiew czworok膮tn膮, sklepion膮. O艂tarz z ikonostasem zdobi膮 cztery rz臋dy staro偶ytnych malowide艂, przed nim za艣 wznosz膮 si臋 na z艂oconych drzewcach sztandary z blachy z艂oconej. Do r. 1825 parafia grecka 艣w. Tr贸jcy by艂a zale偶na od arcybiskup贸w Bukowiny, W臋gier i Grecyi, nast臋pnie przesz艂a pod zwierzchnictwo synodu petersburskiego, pod bezpo艣rednim zarz膮dem arcybiskupstwa prawos艂awnego, utworzonego w Warszawie ukazem Cesarskim z r. 1840. Cerkiew 艣w. Aleksandra Newskiego w cytadelli Aleksandrowskiej, w formie krzy偶a, w stylu Odrodzenia, stan臋艂a w r. 1835, pod艂ug planu architekta Go艂o艅skiego. Pod tem samem wezwaniem w r. 1846 wzniesiono cerkiew w 艁azienkach, posiadaj膮c膮 obraz, , Chrystus w ogr贸jcu penzla K. Brulowa. Cerkiew katedralna 艣w. Tr贸jcy przy uh D艂ugiej, 艣wi膮tyni臋 zbudowan膮 w stylu Odrodzenia gruntownie przerobili i do stylu bizanty艅skiego zastopowali w r. 1837 architekci Corazzi i Go艂o艅ski. Nade drzwiami wielkiemi, do kt贸rych si臋 zd膮偶a po stopniach, mie艣ci si臋 malowany na tle z艂otem obra藕 艣w. Tr贸jcy, po obu za艣 stronach god艂a aroykap艂a艅skie Starego i Nowego Testamentu. Na dachu jedna kopu艂a wielka i cztery ma艂e, pokryte blach膮 w ogniu z艂ocon膮. Ikonostas trzypi臋trowy, rze藕biony z drzewa z艂oconego pod艂ug rysunku budowniczego Ruska; w nim o艣m obraz贸w g艂贸wnych i 12 po obu stronach wrot Carskich, malowanych przez akademik贸w petersburskich. Przy oba drzwiach ikonostasu obrazy 艣w. Micha艂a Archanio艂a i 艣w. Konstantego. Za o艂tarze m 艣w. Tr贸jca, malowid艂o Aleksandra Kokulara. Cerkiew Matki Boskiej W艂odzimierskiej na Woli, przebudowana w r. 1841, odznacza si臋 wspania艂em urz膮dzeniem wewn臋trznem i licznemi malowid艂ami prof. Kokulara. Na sze艣ciu tablicach miedzianych, wmurowanych w 艣ciany, wypuk艂emi g艂oskami sa opisane dzia艂ania wojenne 1830 1831 r. , a zw艂aszcza zdobycie Warszawy przez feldmarsza艂ka Paskiewicza. Cerkiew Przemienienia Pa艅skiego wzniesiona po 1864 r. na przedmie艣ciu Praga. Ko艣ci贸艂 archikatedralny 艣w. Jana przy ul. 艣w. Ja艅skiej przesz艂o艣ci膮 swoj膮 si臋ga pocz膮tk贸w Warszawy. Jest domniemanie, 偶e pierwiastkowo z drzewa wzniesiony, zgorza艂 w r. 1261, poczem Ziemowit I ksi膮偶臋 mazowiecki odbudowa艂 go z kamienia. Ko艣cio艂em parafialnym zosta艂 w r. 1313, na co r贸wnie偶 dowod贸w niema. Pierwsze 艣wiadectwo historyczne o ko艣ciele parafialnym 艣w. Jana znajdujemy pod r. 1339, kiedy wybrano go na miejsce rokowa艅 legat贸w papiezkich i delegat贸w Kazimierza W. w sprawie z Krzy偶akami. W r, 1390 ksi膮偶臋 Janusz ko艣ci贸艂 rozszerzy艂; w r, 1406 podniesiono go do znaczenia kollegiaty i utworzono kapitu艂臋; Anna ks. mazowiecka oko艂o 1450 r. pobudowa艂a wierz臋 i u艂o偶y艂a posadzk臋 marmurow膮. W r. 1598 nawiedzi艂 ko艣ci贸艂 po偶ar, w kt贸rym sp艂on膮艂 akt erekcyjny. W r. 1602 huragan obali艂 wie偶臋 i cz臋艣贸 sklepienia, poczem Zygmunt III 艣wi膮tyni臋 gruntownie odnowi艂 i po艂膮czy艂 z zamkiem. Za Micha艂a Korybuta por贸wnano j膮 z katedrami. W r. 1792 wy艂膮czono archidyakonat warszawski z dyecezyi pozna艅skiej i utworzono biskupstwo warszawskie, kt贸rego potwierdzenie przysz艂o dopiero w r. 1797. W r. 1817 Pius VII Papie偶 uczyni艂 ko艣oi贸艂 艣w. Jana archikatedralnym i metropolitalnym. Ostatniemi czasy odnawiano ten przybytek Fa艅ski w r. 1816 zewn膮trz, w r. 1822 wewn膮trz, wreszcie nadano mu kszta艂ty dzisiejsze w r. 1836 1840, pod艂ug plan贸w Adama Id藕kowskiego. Fasad臋 w stylu gotyckoan gielskim zdobi pos膮g Chrystusa na wie偶yczce 艣rodkowej, N. M, P. Niepokalanej i 艣w. Maryi Magdaleny na bocznych, d艂uta Jana Hagena. Przez wej艣cie z napisem Sit nomen Domini benedictum wchodzi si臋 do przedsionka z dwiema p艂askorze藕bami Konstantego Hagena. J贸zef w Egipcie i Znalezienie puhara w worku Beniamina. Dwie nawy boczne przedziela od g艂贸wnej sze艣膰 filar贸w gotyckich, ozdobionych pos膮gami roboty Ludwika Kauf manna. O艂tarz wielki, w r. 1610 przez Zygmunta III fundowany, z drzewa misternie rze藕biony, obejmuje dwa pos膮gi Jezusa Chrystusa i Jana Chrzciciela, oraz malowid艂o Jana Palmy m艂odszego, Wenecyanina, z r. 1618, wystawiaj膮ce N. M. Pann臋 ze 艣w. Dzieci膮tkiem, 艣w, Jana, tudzie偶 艣w. Stanis艂awa z Piotrowinem, Stalle s膮 sprawione przez Jana III, Zakrysty臋, przebudowan膮 pod艂ug planu Jak贸ba Fontanny, ozdobi艂 freskami 艁ukasz Smuglewicz. Kazalnic臋 gotyck膮, z ciosu wykut膮 i na 偶elaznych filarach opart膮, przykrywa nadg艂贸wnik, rze藕biony z drzewa przez Konstantego Hagena, przyozdobiony figur膮 Religii i 12 aposto艂贸w. Chrzcielnic臋 wyku艂 z marmuru czarnego i Warszawa przykry艂 wiekiem z miedzi Piotr Noir Francuz r. 1631 Z kaplic najozdobniejsze s膮 Niepokalanego Pocz臋cia, nale偶膮ca do Arcybractwa Literackiego czyli listu N. M. Panny, w stylu Odrodzenia, oraz Naj艣wi臋tszego Sakramentu, ze staroniemieckiej roboty figur膮 drewnian膮 Zbawiciela ukrzy偶owanego, umieszczon膮 w marmurowym o艂tarzu, a sprowadzon膮 przez burmistrza Warszawy Jerzego Baryczk臋 w r. 1539. Nadto w r. 1891 pod艂ug planu Konstantego Wojciechowskiego urz膮dzono z lewej strony kruchty kaplic臋 przedpogrzebow膮 w stylu gotyckim. Z nagrobk贸w i pomnik贸w wymieni膰 trzeba ostatnich ksi膮偶膮t mazowieckich Stanis艂awa 1524 r. i Jana 1526 r. , z marmuru czerwonego i czarnego; pierwszego metropolity warszawskiego, ks. Stanis艂awa Choroma艅skiego 1838 r. , z marmuru bia艂ego, d艂uta L. Kaufmanna; arcybiskupa warszawskiego, Jana Paw艂a Woronicza 1827, z ciosu kowany przoz W艂. Oleszczy艅skiego, z portretem przez K. Kaniowskiego; braci Wolskich biskupa kujawskiego Miko艂aja 1550 i kasztelana sandomierskiego Stanis艂awa 1566; Stanis艂awa Ma艂achowskiego 1809 r. z marmuru karraryjskiego d艂uta F. M. Laboureura; muzyka Asprilla Pacellego 1623 r. ; arcybiskupa Ignacego Raczy艅skiego, z wizerunkiem na miedzi przez Fuhrmana malowanym; prymasa Micha艂a Poniatowskiego, z mozaiki, przoz Rafaelego; Zygmunta Kazanowskiego 1634 r. , z marmuru kolorowego; prezydenta Jana Dekreta 1790 i syna jego biskupa Jana Dekerta 1861, wystawione 1863 r z malowid艂ami K. Kaniowskiego; malarza Marcellego Bacciarellego 1818, Franciszka i Kazimierza Bieli艅skich, prezydenta Jak贸ba Dzianoty, Wojciecha Baryczki, Jana Szembeka i w. in. Nadto w grobach archikatedry spoczywaj膮 pomi臋dzy innymi arcybiskupi Ho艂owczyc i Skarszewski, biskupi augustowcy Czy偶ewski i Manugiewicz; oraz bibliograf Jan Daniel Janocki. Archiwum ko艣cio艂a posiada dokumenta od r. 1402, akta s膮du dziekanow od r. 1449 i akta kapitu艂y od r. 1517. Ko艣ci贸艂 艣w. Marcina przy ulicy Piwnej. Innocenty VI Papie偶 bull膮 z 5 lipca 1356 r. pozwoli艂 OO. Augustyanom za艂o偶y膰 klasztor w Warszawie. Jako偶 Ziemowit ksi膮偶臋 rawski z 偶on膮 wymurowali dla nich klasztor i ko艣ci贸艂 pod wezw. 艣w. Marcina, z kaplicami 艣w. Ducha i 艣w. Doroty Po偶ar 1478 r. zniszczy艂 艣wi膮tyni臋, kt贸r膮 na mocy bulli z 1494 r. odbudowano. Odnawiano j膮 i rozszerzano nast臋pnie w latach 1552, 1601, 1672, 1705, 1816 i wreszcie po po偶arze 1886 r. Ko艣ci贸艂 ten, w stylu Odrodzenia zbudowany, ma facyat臋 dwupi臋trow膮 z p贸艂 wystaj膮cemi kolumnami po obu stronach okr膮g艂ego zag艂臋bia, w kt贸rem znajduje si臋 wej艣cie; w czterech niszach pomi臋dzy kolumnami pos膮gi trzech biskup贸w z zakonu augustya艅skiego, oraz 艣w. Stanis艂aw. Po nad drzwiami god艂o zgromadzenia i N. M. Panna Bolesna w p艂askorze藕bie. Trzy nawy sklepione z pilastrami w stylu doryckim. W o艂tarzu wielkim obraz Matki Boskiej Pocieszenia, dar Ziemowita rawskiego; w innych o艂tarzach 艣w. Jan Nepomucen, Onufry i Dawid, penzla Kazimierza Wojniakowskiego, 艣w. Agnieszka penzla F. Smuglewicza. W kaplicy N. M. Panny cztery staro偶ytne pos膮gi 艣wi臋tych z drzewa; w kaplicy Zbawiciela statua ukrzy偶owanego Chrystusa, dar Ambro偶ego Czempi艅skiego 1768 r. , kt贸ry te偶 posiada w tym ko艣ciele nagrobek. Ko艣ci贸艂 艣w. Ducha przy ul. Freta, kiedy powsta艂, niewiadomo. W r. 1388 sta艂 ju偶 tutaj szpital dla ubogich i ko艣ci贸艂 drewniany 艣w. Ducha, nadany miasta przez ks, Janusza; odt膮d te偶 mia艂 w艂asnego proboszcza. Po szturmie Szwed贸w 1655 roku pozosta艂y z niego ruiny. Wdzi臋czny ks. Kordeckiemu Jan Kazimierz wyjedna艂 u magistratu oddanie ko艣cio艂a Paulinom cz臋stochowskim. Przybyli oni w niedziel臋 czwart膮 po Trzech Kr贸lach 1662 r. , dopiero jednak w pa藕dzierniku 1707 r. , pod艂ug plan贸w J贸zefa Pioli, W艂ocha, z ofiary Jak贸ba Rybi艅skiego i innych, rozpocz臋to budow臋 nowego ko艣cio艂a. Pod okiem architekta J贸zefa Belloti ego sko艅czono budow臋 w r. 1717. W r. 1819 przeniesiono kks. Paulin贸w z powrotem na Jasn膮 G贸r臋, ko艣ci贸艂 za艣 oddano bractwu niemieckiemu. W gmachu klasztornym od r. 1825 do 1835 mie艣ci艂o si臋 seminaryum g艂贸wne. W r. 1845 艣wi膮tyni臋 gruntownie odnowiono. Ma ona facyat臋 dwupi臋trow膮 w stylu Odrodzenia, z wie偶ami trzypi臋trowemi po obu stronach. Do ko艣cio艂a prowadz膮 z dwu stron schody z gankiem, na kt贸rym wznosi si臋 pos膮g N. M. Panny, d艂uta T. Czajkowskiego, postawiony w r. 1868. W niszach, po bokach drzwi, pos膮gi 艣艣w. Paw艂a i Romualda, powy偶ej 艣艣w, Zygmunta i Heleny, wszystkie cztery d艂uta B. Bernatowicza 1730 r. . Nawa g艂贸wna w stylu korynckim, dwie boczne w doryckim. W o艂t arzu wielkim Zes艂anie Ducha 艣w. pendzla Micha艂a 艢wierkiewicza 1709 r. ; w jednym z o艂tarzy bocznych 艣w. Tobiasz pondzla F. Smuglewicza, Nagrobki nie si臋gaj膮 po za wiek XVIII. Ko艣ci贸艂 N. Maryi Pan ny na Nowem Mie艣cie zbudowa艂a Anna, c贸rk a Kiejstuta, ma艂偶onka ks. Janusza starszego mazowieckiego, za przywilejem m臋偶a z r. 1409Po艣wi臋cenia dope艂ni艂 biskup pozna艅ski Wojciech Jastrz臋biec i dokumentem z r. 1411 utworzy艂 tam parafi臋 dla Warszawa Nowego Miasta. Boles艂aw IV ks. warszawski i zakroczymski ko艣oi贸艂 rozszerzy艂. W r. 1562 przy艂膮czono parafi臋 N. M. Panny do kollegiaty 艣w. Jana, lecz w r. 1608 biskup J臋drzej Opali艅ski przywr贸ci艂 osobn膮 parafi臋. Wojna szwedzka 1655 1656 uczyni艂a ruin臋 tej 艣wi膮tyni, kt贸r膮 dopiero za Jana III odbudowano z pozostawieniem staro偶ytnych mur贸w. Odnawiano j膮 nast臋pnie w latach 1829, 1836, 1840, 1841 i ostatnio 1883 r. pod kieruukiem Feliksa Zygadlewicza. Zewn臋trzne mury ko艣cio艂a, a zw艂aszcza pi臋ciopi臋trowa dzwonnica z zegarem nosz膮 艣lady stylu roma艅skiego; nawa 艣rodkowa ma sklepienie gotyckie 偶ebrowane krzy偶owo, dwie nawy boczne sklepienia okr膮g艂e. Jeden z dawnych o艂tarzy jest ca艂kowicie z drzewa rze藕biony, z M臋k膮 Fa艅sk膮. Z nagrobk贸w wymieniamy ks. Mateusza Jagodowicza, protonotariusza apostolskiego, kanonika katedry p艂ockiej, zm. 1666 r. ; Stanis艂awa Woytowicza, burmistrza miasta Nowej Warszawy proconsul, zm. 1663 r. za presbiteryum, po stronie lewej o艂tarza wielkiego; Miko艂aja Mateusza Zachniewicza, kanonika warszawskiego, zm. 1735 r. ; Katalo艅czyka Bonawentury de Galves, lekarza, zm. 1774 r. za ko艣cio艂em, wprost mensy o艂tarza wielkiego; Antoniego Kotowskiego, biskupa nominata, suffragana 艂owickiego, zm. 1845. Bez nagrobk贸w spoczywaj膮 tutaj; biskup janopolita艅ski Karski, suffragan gnie藕nie艅ski, zm. 1784 r. ; ks. Antoni Portalupi, nauczyciel Stanis艂awa Augusta, zm. 1791 r. ; Bart艂omiej J贸zef Wessel, kasztelanic warszawski, kawaler malta艅ski, zm. 1781 r. Dwa pos膮gi 艣w. Piotra i Paw艂a, przy kaplicy 艣w. Barbary, pochodz膮 z nieistniej膮cego ko艣cio艂a 艣w, Benona. Ko艣ci贸艂 艣w. Anny na Krakowskiem Przedmie sciu. Anna ks. mazowiecka, wdowa po ks. W艂adys艂awie, za艂o偶y艂a w r. 1454 ko艣ci贸艂 murowany i klasztor drewniany dla OO. Bernardyn贸w, sprowadzonych przez ks. Jana Kapistrana. W r. 1507 ko艣oi贸艂 i klasztor sp艂on膮艂. Mieszczanin warszawski Baltazar odbudowa艂 go, lecz po dw贸ch latch 艣wi膮tynia znowu pad艂a ofiar膮 po偶ogi. Dopiero w r. 1533, dzi臋ki ofiarno艣ci Anny, wdowy po Konradzie II mazowieckim, i biskupa pozna艅skiego Jana Lubra艅skiego, stan膮艂 nowy przybytek Pa艅ski. W r. 1657 zniszczono go tak dalece, 偶e po odnowie 1749 r. ze starych mur贸w pozosta艂a jeno zakrystya. Nareszcie w r. 1788, za staraniem Stanis艂awa Potockiego, a w cz臋艣ci kosztem mieszczanina J贸zefa Kwieci艅skiego, odnowiono gruntownie ko艣oi贸艂 pod kierunkiem budowniczego Piotra Aignera. On r贸wnie偶 w r. 1818 wzni贸s艂 szereg arkad przy ko艣ciele. Facyata na wz贸r 艣w. Jerzego w Wenecyi, sk艂ada si臋 z 艂uku 艣rodkowego, otoczonego przez cztery kolumny i dwa pilastry korynckie; w niszach pos膮gi ewangelist贸w d艂uta Jak贸ba Monaldi ego, dar Stanis艂awa Augusta, Nad wielkiemi drzwiami, zamiast herbu, umieszczono teraz 艣w. Ann臋, malowan膮 przoz Antoniego Murzynowskiego. Wn臋trze ko艣cio艂a posiada malowid艂a 艣cienne Bernardyna Walentego 呕ebrawekiego 1749 r. , wyobra偶aj膮ce 偶ywot 艣w. Anny, tudzie偶 pi臋kne dzie艂a snycerskie konfesyona艂y, 艂awki, odrzwia i t. d. braciszka Paschalisa Scholtza r. 1722 33 Przy ko艣ciele dwie kaplico 艣w. 艁adys艂awa z Gielniowa, prowincya艂a niegdy艣 OO. Bernardyn贸w, zmar艂ego w Warszawie 1505 r. , patrona Warszawy, kt贸rego zw艂oki w kaplicy spoczywaj膮, tudzie偶 N. M. Fanny Loreta艅skiej, zbudowana 1837 r. , z obrazem N. M. F. , przeniesionym z ko艣cio艂a na Pradze. Przed t膮 kaplic膮 wznosi si臋 wsp贸艂cze艣nie postawiony pos膮g N. M. P. , d艂uta Czajkowskiego. Pierwsza fundatorka ko艣cio艂a, ks. Anna W艂adys艂awowa mazowiecka, posiada grobowiec na lewo od wielkiego o艂tarza, przy stallach. Liczne nagrobki z kt贸rych kilka wymienia Paprocki zniszcza艂y w XVII w. Ko艣ci贸艂 艢w. Krzy偶a, przy ulicy Krakowskie Przedmie艣cie. Na granicy grunt贸w Starej Warszawy, pod koniec XV w. , stan臋艂a kaplica drewniana, w miejsce kt贸rej z zapisu Marty, wdowy po rajcy Molierze, zbudowano 1526 r. ko艣cio艂ek drewniany. Rajca Pawe艂 Zembrzuski 1615 r. odnowi艂 go, przyda艂 dwie kapliczki i wystara艂 si臋 o utworzenie parafii 1628 r. Za spraw膮 Maryi Ludwiki oddano 贸w ko艣cio艂ek 1653 r. ks. Misyonarzom z Francyi przyby艂ym i rozebrano go. D. 1 kwietnia 1682 r. biskup Stefan Wierzbowski po艂o偶y艂 kamie艅 w臋gielny pod budow臋 murowanej 艣wi膮tyni, Po艣wi臋ci艂 j膮 tego偶 dnia 1698 r. ks. Micha艂 Bart艂omiej Tar艂o proboszcz, p贸藕niejszy biskup pozna艅ski. Ostateczne wyko艅czenie nast膮pi艂o dopiero 1757 r. Plany da艂 I budow膮 kierowa艂 W艂och J贸zef Belloti; wie偶e, wysokie na 91 艂okci wystawi艂 pomi臋dzy 1726 a 1754 r. Antoni Fontanna, Fasada ma dwa pi臋tra dolne w stylu toska艅skim, g贸rne w korynckim; nad portykiem pos膮gi wyobra偶aj膮ce Wiar臋 i Nadziej臋 we wn臋kach pos膮gi 艣w. Piotra i Paw艂a, d艂uta Jana Jerzego Plerscha 1756. Na 艣rodku ganku, prowadz膮cego do ko艣cio艂a, odlana z cementu figura Chrystusa Pana, dzie艂o Andrzeja Pruszy艅skiego 1858 r. . Ko艣oi贸艂 g贸rny ma naw臋 g艂贸wn膮 i dwie boczne z kaplicami. Wielki o艂tarz roboty snycerskiej Matysa Hankisa z Elbl膮ga 1700 r. miesci obraz Jerzego Eleuthera Zbawiciel na krzy偶u; w o艂tarzu 艣w. Wincentego wizerunek patrona przez Szymona Czechowicza, w o艂tarzu 艣w, Karola Boromeusza obraz Antoniego Albertrandego, w o艂tarzu kaplicy N. M. Fanny Warszawa malowid艂a Jana 艢cis艂y. Ambona, na wz贸r paryskiej, wykuta misternie z 偶elaza 1698 r. przez braciszka Miko艂aja Tetra. W presbiteryum stalle d臋bowe w stylu Odrodzenia i malowid艂a owalne Alfreda Schoupp茅go. Nagrobki i pomniki Piotra Desnoyers 1693 r. , ks. M. B. Tar艂y 1715, kardyna艂a Micha艂a Radziejowskiego 1705, biskupa Kazimierza Szczuki 1694, Adama ks. Czartoryskiego, w kaplicy N. M. P. 1823, Fryderyka Chopina, d艂uta Leonarda Marconiego, proboszcza Adama Jakubowskiego, d艂uta B. Syrewicza, i dra Polikarpa Girsztowta, roboty Kazimierza Ostrowskiego, Ko艣oi贸艂 dolny s艂u偶y za kaplic臋 przedpogrzebow膮. W katakumbach spoczywaj膮 Micha艂 Jerzy Czartoryski 1692 r. , Marya d Arquien Wielopolska 1735, August Aleksander Czartoryaki 1782, dr. Jan Czempi艅ski 1786, Stanis艂aw Ma艂achowski 1809, Gabryel Piotr Baudouin 1768; Jerzy Flemming 1771, Walenty Sobolewski, Tadeusz Dembowski i inni. Do r. 1864 ko艣oi贸艂 nale偶a艂 do zgromadzonia Misyonarzy, obecnie parafialny. Ko艣ci贸艂 艣w. Jacka przy ul. Freta, Kapitu艂a pozna艅ska OO. Dominikan贸w postanowi艂a w r. 1603 ufundowa膰 klasztor w Warszawie i, poruczy艂a t臋 spraw臋 ks. Abrahamowi Bzowskiemu, otrzymawszy pozwolenie biskupie d. 14 sierpnia t. r. , nabyto za 2, 000 z艂. posesy臋 przy ul Zatylnej, 艂膮cz膮cej ul Freta z Rybakamij od braci ks. Wincentego i Szymona Oozk贸w. Na tych gruntach ks. Bzowski postawi艂 tymczasowo kaplic臋 drewnian膮, w kt贸rej pierwsze nabo偶e艅stwo publiczne odprawiono d. 8 listopada 1603 r. Przykupiwszy gruntu, zacz臋to budow臋 ko艣cio艂a murowanego w r. 1612, uko艅czono za艣 j膮 w r. 1638, pod艂ug planu Jana W艂ocha. Klasztor wzniesiono 1646 r. Powietrze morowe, tudzie偶 zaj臋cie ko艣cio艂a na koszary przez Szwed贸w 1655 r. wyludni艂y klasztor i doprowadzi艂y 艣wi膮tyni臋 do ruiny, tak, i偶 przysz艂o z gruntu j膮 odnawia膰 i na nowo po艣wi臋ca膰, czego dope艂ni艂 biskup pozna艅ski Wojciech Tolibowski r. 1661. Podczas zarazy 1677 1679 r. ks, Dominikanie przenie艣li si臋 do Ml臋cina. W r, 1750 po偶ar zniszczy艂 wie偶臋 z dzwonnic膮. Kl臋skom atoli towarzyszy艂a zawsze hojna ofiarno艣膰. Za Ks. Warszawskiego zabrano gmachy dominika艅skie na szpital i magazyny wojskowe, Odnowiony w r. 1815 ko艣ci贸艂, w r. 1823 podleg艂 nowej zmianie. Hilary Szpilewski przybudowa艂 szereg arkad gotyckich, kt贸re do po艂owy zas艂oni艂y facyat臋 w stylu Odrodzenia; nadto w arkadach tych umieszczono sklepy. Ostatnia odnowa dokonana r. 1887. Sam ko艣ci贸艂 ma kszta艂t taki, jaki posiada艂 niegdy艣 ko艣ci贸艂 艣w. Jana; facyat臋 dwupi臋trow膮 wie艅czy pos膮g N. M. Panny z Dzieci膮tkiem Jezus; po bokach dwaj 艣wi臋ci zakonnicy. Nawa g艂贸wna i dwie boczne. W wielkim o艂tarzu obraz Chrystusa na krzy偶u, przeniesiony z b. ko艣cio艂a kks. Bernardyn贸w na Pradze; w innym 艣艣w. Kryspin i Kryspinian, patronowie szewc贸w; w jednym z o艂tarzy, zamiast obrazu, , 232 cz膮stki relikwii 艣wi臋tych. W kaplicy Ciemnnej cztery freski na sklepieniu penzla Wojciecha Gersona. Kazalnica, dzie艂o snycerskie, wykonana 1746 r. Cztery kaplice 艣w. Dominika ca艂a z porfiru i marmuru, wystawiona w stylu Odrodzenia 1690 r. przez Adama Kotowskiego; N. M. P. 艣nie偶nej, wybudowana przez Radziejowskich, gdzie te偶 spoczywaj膮 zw艂oki kardyna艂a Micha艂a, Hieronima i t. d. ; kaplica Skonania Pana Jezusa Ciemna stanowi najstarsz膮 cz臋艣贸 ko艣cio艂a; wreszcie kaplica g贸rna zak艂adu sierot Towarzystwa Dobroczynno艣ci im. Stanis艂awa Jachowicza. W tym偶e ko艣ciele posiadaj膮 nagrobki lub pomniki Katarzyna Ossoli艅ska 1607, Aleksander Polanowski 1687, Stanis艂aw Baryczka, ostatni z rodu 1682 i in. W posadzce, pomi臋dzy 2ma 3m filarem ko艣cio艂a, znajduj膮 si臋 bronzowe tablice nagrobkowe kupieckiej rodziny ormia艅skiej Menian贸w. We drzwiach g艂贸wnych zachowa艂y si臋 otwory, przez kt贸re podczas zarazy 1677 r. ks. Dominikanie s艂uchali spowiedzi i udzielali komunii. Ko艣ci贸艂 艣w. Antoniego przy ulicy Senatorskiej ufundowa艂 w wykonaniu 艣lubu Zygmunt III. Na posesyi zwanej obozem lub na piaskach po艂o偶ono kamie艅 w臋gielny 4 pa藕dziernika 1623 r. , wobec nuncyusza Lancelloti ego i audytora Jana d Altieri p贸藕niej Papie偶a Klemensa X. Po艣wi臋ci艂 贸w ko艣ci贸艂 drewniany, suffragan wroc艂awski ks. Liesch 13 maja 1635 r. Rakoczy 1655 r. zrabowa艂 do szcz臋tu 艣wi膮tyni臋. Rozebrawszy ko艣ci贸艂 drewniany, rozpocz膮艂 budow臋 murowanego Stanis艂aw Leszczyc Skarszewski w d. 15 maja 1671 r, r. Konsekrowa艂 ks. Stefan Wierzbowski 12 sierpnia 1679 r. Facyat膮 kwadratowa z p艂askos艂upami ma okno z szyb kolorowych na ch贸r, nad oknem Bogarodzica na tle zlotem penzla R. Hadziewicza 1850 r. . We wn臋trzu, opr贸cz nieznanego autora obraz贸w Zdj臋cie z krzy偶a i, , 艣w. Piotr z Alkantary wisi we framudze odnowiony przez F. Smuglewicza obraz, wystawiaj膮cy nadanie przywileju OO. Reformatom przez Zygmunta III. Od ulicy wiod膮 do ko艣cio艂a dwie galerye murowane z tablicami nagrobkowemi. Przed ko艣cio艂em za krat膮, statua NT. M, Panny, wyciosana przez Antoniego Messinga 1851 r. . W zakrystyi przechowuj膮 srebrn膮 puszk臋 do komunikant贸w roboty Zygmunta III. Ko艣ci贸艂 N. M. Panny 艁askawej przy ulicy 艣w. Warszawa Ja艅skiej, Za po艣rednictwem ks. Piotra Skargi ks. Jezuici kupili 1597 r. kamienic臋 przy cmentarzu kollegiaty 艣w. Jana i tam osiedli. W r. 1609 Zygmunt III darowa艂 im plac miejski obok kollegiaty i po艂o偶y艂 kamie艅 w臋gielny pod budow臋 ko艣cio艂a, kt贸ry otwarto 1626 r. Po kassacie zakonu Jezuit贸w, od r. 1773 do 1781 zarz膮dzali ko艣cio艂em ksi臋偶a 艣wieccy, a nast臋pnie bractwo 艣w. Benona. W r. 1815 oddano 艣wi膮tyni臋 OO. Paulinom; kiedy atoli po trzech latach zwini臋to ich klasztor, ko艣ci贸艂 N. M. P. 艁askawej sta艂 si臋 sk艂adem ruchomo艣ci s膮siedniej kollegiaty. W r. 1828 obr贸cono go na sk艂ad we艂ny b. Banku Polskiego. Dopiero w r. 1834 osadzono tutaj ks. Pijar贸w, przeniesionych z kollegium Konarskiego przy ul. D艂ugiej. Ponowne po艣wi臋cenie ko艣cio艂a, odnowionego przez architekta Alfonsa Kropiwnickiego, nast膮pi艂o 19 marca 1836 r. Od r. 1866 jest to ko艣ci贸艂 艣wiecki. Facyata ko艣cio艂a jest zako艅czona piramidami, uwie艅czonemi znakiem krzy偶a; kwadratowy portyk zas艂ania pilastry korynckie. Nawa g艂贸wna i jedna boczna, pierwsza w korynckim, druga w doryckim stylu; sklepienie krzy偶owe. Wielki o艂tarz, 1836 r. postawiony pod rotund膮 w formie elipsy, mie艣ci obraz Zbawiciela penzla Czechowicza; w innych o艂tarzach J贸zef Oblubieniec Czechowicza, 艣w. Jan Nepomucen i Zes艂anie Ducha 艣w. Jana Plerscha, tudzie偶 N. M. P. 艁askawa penzla w艂oskiego; przy tym o艂tarzu istnia艂o bractwo, kt贸rego cz艂onkowie nosili nazw臋 Sodalis Marianus. Nagrobki i pomniki Jana Tar艂y 1750, odnowiony 1865 r. przez Cenglera, Macieja Sarbiewskiego, d艂uta J. Kry艅skiego, oraz ks. Pijar贸w Stanis艂awa Konarskiego, Onufrego Kopczy艅skiego, Kajetana Kami艅skiego i Edmunda Andraszka. Ko艣ci贸艂 艣w. J贸zefa Oblubie艅ca przy ul. Krakowskie Przedmie艣cie. Sprowadzeni przez W艂adys艂awa IV ks. Karmelici Bosi, otrzymawszy w ofierze posesy臋 Krasi艅skich na Krakowskiem Przedmie艣ciu, d. 13 kwietnia 1643 r. po艂o偶yli kamie艅 w臋gielny pod budow臋 ko艣cio艂a, kt贸remu dali nazw臋 Wniebowzi臋cia N. M. Panny i 艣w. J贸zefa Oblubie艅ca. Najazd Szwed贸w 1665 r. zniszczy艂 艣wi膮tyni臋, kt贸r膮 w r. 1672 zacz臋to na nowo murowa膰. Po艣wi臋cenia dope艂ni艂 Miko艂aj 艢wi臋cicki, biskup pozna艅ski, 28 pa藕dziernika 1701 r. Tera藕niejsz膮 facyat臋, pod艂ug planu Efraima Sohr枚gera, kosztem Karola ks. Radziwi艂艂a Panie kochanku, wzniesiono 1782 r. Zbudowana z piaskowca, o jednem pi臋trze, posiada kolumny i p艂askos艂upy w stylu toska艅skim, oraz dwie dzwonnice; w przycz贸艂ku nawy 艣rodkowej okno, kolumny korynckie, dwa pos膮gi 艣艣w. Karmelit贸w i dwa medaliony 艣wi臋tych; powy偶ej grupa wyobra偶aj膮ca Nadziej臋 i Mi艂o艣膰, na szczycie za艣 kr膮g ziemski, opasany przez w臋偶a z jab艂kiem w paszczy; na globie kielich z hosty膮. Nade drzwiami wielkiemi herb Radziwi艂艂贸w, O艂tarz wielki zbudowa艂 Tylman 1701 r. . Obrazy 艣w. Anna z N. M. P. penzla K. Woj makowskiego, Jan od krzy偶a Fr. Smuglewicza, 艣w. Szymon, Zwiastowanie i Niepokalane Pocz臋cie S. Czechowicza, N. M. P. Szkaplerzna R. Hadziewicza i t. d. W kaplicy, w r. 1862 przez H. Marconiego wzniesionej, Chrystus w grobie i Anio艂 zmartwychwstania, dzie艂a rze藕biarskie Oskara Sosnowskiego, z marmuru carrara wykute. Malarz Rafa艂 Hadziewicz ma tutaj nagrobek z popiersiem d艂uta B. Syrewicza. W gmachu poklasztornym mie艣ci艂a si臋 od r. 1866 Akademia duchowna rzymskokatolicka, obecnie za艣 seminaryum archidyecezyi warszawskiej. Ko艣ci贸艂 艣w, Franciszka Serafickiego przy ul. Zakroczymskiej. Ks. Franciszkanie posiadali od r. 1646 na Nowem Mie艣cie ko艣ci贸艂 i klasztor drewniany, Kiedy ten uleg艂 zniszczeniu w r. 1655, zacz臋li w r. 1679 murowa膰 nowy, na tera藕niejszem miejscu, pod艂ug plan贸w Jana Coroni ego, uzupe艂nianych przez Antoniego Solari ego, oraz J贸zefa i Jak贸ba Fontann臋, a wreszcie przez J贸zefa Boretti ego. Ostatecznie uko艅czono ko艣ci贸艂 dopiero w r. 1737. Zbudowany w kszta艂cie krzy偶a, w styla jo艅skim, z dwiema wie偶ami, ma trzy nawy o sklepieniu krzy偶owem. W o艂tarzu wielkim obraz 艣w. Franciszka, w presbiteryum kopia Przemienienia Pa艅skiego Rafaela, malowana przez J贸zefa Oleszkiewicza. W nawie bocznej 艣w. J贸zef penzla Czechowicza. W kaplicy N. M. Panny Pocieszenia, po za o艂tarzem g艂贸wnym, w trumnie szklanej na o艂tarzu marmurowym spoczywaj膮 zw艂oki 艣w. Witalisa m臋czennika, przys艂ane przez Papie偶a Benedykta XIV wr. 1754. Od r. 1837 do 1866 w gmachu poklasztornym mie艣ci艂a si臋 Akademia duchowna rzymskokatolicka. Ko艣ci贸艂 Opieki 艣w. J贸zefa przy ul. Krakowskie Przedmie艣cie. Sprowadziwszy z Francyi PP. Wizytki, Marya Ludwika zabudowa艂a dla nich ko艣ci贸艂 i klasztor drewniany 1654 r. na gruntach pa艂acu Kazimierowskiego. Kiedy pad艂y one ofiar膮 po偶aru 1666 i 1695 r, , El偶bieta z Lubomirskich Sieniawska powierzy艂a budow臋 nowej 艣wi膮tyni murowanej J贸zefowi Belloti emu, kt贸ry rozpocz膮艂 prac臋 1728 r. Z braku fundusz贸w po zgonie Sieniawskiej zaniechano budowy, kt贸r膮 wznowiono dopiero za staraniem prze艂o偶onej zakonu Franciszki Mazini 1755 r. , przy pomocy ofiary z Sieniawskich Czartoryskiej. Dnia 20 wrze艣nia 1761 biskup J贸zef Andrzej Za艂uski po艣wi臋ci艂 nowy ko艣oi贸艂, wzniesiony w stylu rococo francuskiego, z kolumnami jo艅skiemi i korynckiemi. Warszawa Warszawa Wn臋trze o trzech nawach posiada w o艂tarzu wielkim obraz Tadeusza Konicza Nawiedzenie N. M. Panny, dar biskupa Za艂uskiego; na o艂tarzu cyboryum z hebanu, rze藕bione we Francyi, dar kr贸lowej fundatorki. W innych o艂tarzach Tajemnice Serca Jezusa i, , 艣w. J贸zef S, Czechowicza, tudzie偶 malowid艂a szko艂y w艂oskiej. W nawie bocznej pos膮gi Tadeusza Czackiego, d艂uta 0. Sosnowskiego 1861 r. i Kazimierza Brodzi艅skiego, d艂uta W艂. Oleszczy艅skiego 1863 r. . Na filarach tablice pami膮tkowe Juliana Bartoszewicza, roboty A. Pruszy艅skiego, oraz Boles艂awa Podczaszy艅skiego, d艂uta B. Syrewicza. Ambona z drzewa wyobra偶a 艂贸d藕 z rozpi臋tym 偶aglem. W 艣cianie obok o艂tarza wielkiego, od strony ch贸ru zakonnego, znajduje si臋 oprawne w srebro, za szk艂em umiaszczone serce Maryi Ludwiki. W kurytarzu i sali zgromadze艅 wiele portret贸w historycznych. Ko艣ci贸艂 艣w. Kazimierza przy ul. Tamka. Marya Ludwika 1651 r. sprowadzi艂a z Pary偶a Siostry Mi艂osierdzia i na folwarku Ka艂臋czyn, obok Solca, na placu zwanym Glinki, zbudowa艂a dla nich drewniany ko艣oi贸艂 i klasztor 1659 r. Przy pomocy kardyna艂a Radziejowskiego, biskupa pozna艅skiego 艢wi臋cickiego i ks. Missyonarza Bart艂omieja Tar艂y wymurowa艂y Szarytki tera藕niejszy ko艣cio艂ek, przy kt贸rym maj膮 sw贸j instytut, W wielkim o艂tarzu obraz 艣w. Kazimierza, przy ambonie wizerunek pierwotnej fundatorki. Kaplica iw, Teresy na Krakowskiem Przedmie艣ciu. Lubomirscy, nabywszy pa艂ac Kazanowskich w r. 1661, we dwa lata p贸藕niej ofiarowali go Karmelitkom Bosym, przerobiwszy na klasztor i wymurowawszy ko艣cio艂ek 艣w. Teresy. W r; 1818, po wyje藕dzie panien zakonnych, ca艂a posesya dosta艂a si臋 Towarzystwu Dobroczynno艣ci, kt贸re w r. 1839 powierzy艂o Antoniemu Corazzi emu odnow臋 kaplicy. W o艂tarzu wielkim 艣w. Wincenty a Paulo penzla R. Hadziewicza; pod o艂tarzem zamurowana trumienka ze zw艂okami Maryi Teresy, c贸rki Jana Kazimierza, zmar艂ej 1651 roku. Ko艣ci贸l Narodzenia N. Maryi Panny przy ul. Leszno. Karmelici trzewiczkowi w r. 1677 kupili kamienic臋 w owoczesnem m. Lesznie i urz膮dzili z niej kaplic臋. Przykupiwszy grunt贸w, za艂o偶yli kamie艅 w臋gielny pod budow臋 ko艣cio艂a i klasztoru w r. 1683. Po艣wi臋cenie ko艣cio艂a przez nuncyusza Paulucci ego nast膮pi艂o dopiero 22 kwietnia r. 1732. Fasada jego, w stylu barocco, sk艂ada si臋 z cztereoh cz臋艣ci, ozdobionych p艂askorze藕bami. O艂tarz wielki, wystawiony przez J贸zefa Potockiego, z herbem Pilawa, posiada obraz N. M. Panny w srebrnej sukience, z licznemi wotami. Cztery o艂tarze maj膮 malowid艂a S. Czechowicza 艣w. Marya Magdalena, Wojciech karmelita, J贸zef i Eliasz. W drzwiczkach cyboryum wielkiego o艂tarza malowany na miedzi Chrystus 艁askawy, zdaniem Kokulara, orygina艂 Corregia. Z nagrobk贸w wyr贸偶niaj膮 si臋 Antoniego Kos sowskiego 1771 r. , Kajetana Sierakowskiego 1841, Aleksandra Preyssa 1887. Przed ko艣cio艂em pos膮g N. M. Panny d艂uta Tadeusza Czajkowskiego 1867 r. . Ko艣ci贸艂 艣w. Kazimierza na rynku Nowego Miasta. Wywi膮zuj膮c sie ze 艣lubu, uczynionego przed wypraw膮 wiede艅sk膮, Marya Kazimiera Sobieska, na gruntach kupionych od rajcy Kacpra Waltera, rozpocz臋艂a w r. 1683 budow臋 ko艣cio艂a, kt贸ry, w pi臋膰 lat p贸藕niej uko艅czywszy, odda艂a sprowadzonym z Francyi PP. Benedyktynkom Sakramentkom. Sprowadzi艂y si臋 one do ko艣cio艂a i klasztoru w d. 27 czerwca 1688 r. 艢wi膮tynia jest zbudowana w kszta艂cie krzy偶a r贸wnoramiennego, w stylu Odrodzenia z pilastrami porz膮dku toska艅skiego; ca艂o艣膰 wie艅czy kopu艂a o艣mioboczna, zako艅czona latarni膮, na kt贸rej wznosi si臋 krzy偶. We frontonie, nad oknem, herby Janina Sobieskich i Trzy kozy Kazimiery d Arquien. Wn臋trze ozdobione w porz膮dku korynckim; kopu艂a ma wewn膮trz malowan膮 al fresco apoteoz臋 chwa艂y Najwy偶szego. W o艂tarzu wielkim zdobne srebrem tabernaculum marmurowe ze czterema cherubinami, na tle malowid艂a 艣ciennego, wyobra偶aj膮cego adoracy臋 Naj艣w. Sakramentu. W drugim o艂tarzu 艣w. Kazimierz, w trzecim 艣w. Benedykt, r贸wnie偶 al fresco. Z nagrobk贸w wyr贸偶niaj膮 si臋 J贸zefy z Wessl贸w Konstantowej Sobieskiej 1761 r. , sarkofag marmurowy z medalionem, i Maryi Karoliny ks. de Turenne Bouillon, c贸rki Jak贸ba Sobieskiego 1740 r. , z marmuru, z p艂acz膮c膮 niewiast膮 na trumnie. W kapitularzu wizerunki Jana III i Maryi Kazimiery, oraz inne pami膮tki po nich. Ko艣ci贸艂 Przemienienia Pa艅skiego przy ul. Miodowej. Na gruntach, kt贸re w r. 1661 Wojciech Baryczka, dziedzic O艂tarzowa, sprzeda艂 Andrzejowi Staniewiczowi, w贸jtowi Starej Warszawy, Jan III d. 23 lipca 1683 po艂o偶y艂 kamie艅 w臋gielny pod budow臋 ko艣cio艂a dla ks. Kapucyn贸w. Wznie艣li go w stylu toska艅skim architekci Affati, Locci i Ceroni. Po艣wi臋cenie nast膮pi艂o w r. 1692. Fasad臋 wie艅czy krzy偶, pod kt贸rym Janina Sobieskich. Przed fasad膮 pos膮gi 艣w. Franciszka, Antoniego i Feliksa p贸藕niejszy. Ma naw臋 g艂贸wn膮 i dwie boczne. W o艂tarzu wielkim Przemienienie Pa艅skie Szymona Czechowicza, kt贸ry w tym ko艣ciele spoczywa i ma nagrobek. Znajduje si臋 te偶 tutaj obraz N. M. Panny, koronowany w r. 1739 przez nuncyusza Paulucci ego. S膮 dwie kaplice. Kr贸lewska, odnowiona kosztem Cesarza Miko艂aja I przez Henryka Marconiego, mie艣ci sarkofag z sercem Jana III; marmurowe popiersie jego wykona艂 L. Kaufmann. Z innych pomnik贸w wymieniamy Maryi Bruehlowej 1762 w kaplicy 艣w. Kajetana; Konstantego Przezdzieckiego z p艂askorze藕b膮 O. Sosnowskiego; Antoniego Wyczechowskiego, biskupa Adama Pra偶mowskiego, Wojciecha Szwejkowskiego, J贸zefa Paszkowskiego, Ludwika Dmuszewskiego i in. Kurytarz przy ko艣ciele zbudowa艂 w r. 1891 architekt Dzieko艅ski. Ko艣ci贸艂 艢w. Tr贸jcy na Solcu rozpocz臋to budowa膰 d. 4 sierpnia 1693 r. dla sprowadzonych z Hiszpanii OO. Trynitarzy, na gruncie kupionym od Matczy艅skiego przez Ottona Fryderyka Felkerzamba, kt贸rego ojciec Jan ewangelickiej na katolick膮 przeszed艂 wiar臋. Po艣wi臋cenia kamienia w臋gielnego dope艂ni艂 biskup Witwicki. Zgon fundatora 1705 r. , zaraza morowa 1708 i wylew Wis艂y 1713 przerywa艂y budow臋, tak, 偶e dopiero w r. 1726 po艣wi臋ci艂 now膮 艣wi膮tyni臋 biskup Samuel O偶ga. Odnowiono go w r. 1871. Skromnej struktury ko艣ci贸艂 obecnie parafialny, posiada w wielkim o艂tarzu rze藕bion膮 z drzewa statu臋 Zbawiciela naturalnej wielko艣ci. Budowle klasztorne przesz艂y na w艂asno艣膰 fabryki wyrob贸w chemicznych. Ko艣ci贸艂 艣w. Andrzeja na placu Teatralnym, Arcybiskup gnie藕nie艅ski Tomasz Potocki wystawi艂 tu 1722 r. kaplic臋 dla ks. Jezuit贸w pod wezwaniem 艣w. Krzy偶a. Po kassacie zakonu utworzono przy tym ko艣cio艂ku parafi臋 艣w. Andrzeja, kt贸r膮 w r. 1817 przeniesiono do ko艣cio艂a 艣w. Antoniego; gmach za艣 i s膮siednie budowle oddano stowarzyszeniu religijnemu PP. Kanoniczek, kt贸re dotychczas tam przebywaj膮, w zamian za gmachy na Marywillu. Pod艂ug planu Piotra Aiguera odnowiono gruntownie 艣wi膮tyni臋 1819 r Facyata sk艂ada si臋 z frontonu, cztereoh kolumn jo艅skich i muru nad frontonem, na kt贸rym wznosi si臋 krzy偶. W o艂tarzu wielkim pos膮g N. M. Panny, pochodz膮cy z b. kaplicy Kanoniczek w Marywillu. Ko艣ci贸艂 sw. Jana Bo偶ego przy ul. Bonifraterskiej. Bracia Mi艂osierdzia Bonifratelli, sprowadzeni 1660 r. przez Bogus艂awa Leszczy艅skiego, posiadali razu ko艣ci贸艂 i klasztor w owoczesnem miasteczku Lesznie, od roku za艣 1673, fandacyi Tobiasza i Jana Morsztyn贸w na Krakowskiem Przedmie艣ciu. August II, zakupiwszy grunta pod pa艂ac saski, ko艣ci贸艂 ich zburzy艂. Bonifratrowie zbudowali wtedy skromn膮 艣wi膮tyni臋 na tera藕niejszem miejscu pod艂ug planu W艂och贸w J Fontanny i A. Solari ego. Sko艅czono budow臋15 czerwca 1726 r. Od r. 1887 ko艣ci贸艂 i szpital ob艂膮kanych, kt贸rych braciszkowie dozorowali, przeszed艂 pod zarz膮d 艣wiecki. Ko艣ci贸艂 艣w. Karola na Pow膮zkach. Kamie艅 w臋gielny po艂o偶y艂 Stanis艂aw August przy po艣wi臋ceniu cmentarza 20 maja 1792, otwarcie za艣 nast膮pi艂o 6 listopada 1793. W o艂tarzu wielkim, , 艣w. Karol Boromeuaz penzla ucznia Bacciarellego, Jana Wahla, poni偶aj za艣 odmalowane przez niego porwanie kr贸la 1771 r. Ko艣ci贸艂 ten by艂 gruntownie odnowiony i po艣wi臋cony 22 wrze艣nia 1850 r. W r. 1891 rozpocz臋to przebudow臋 pod kierunkiem J贸zefa Dzieko艅skiego z zachowaniem kszta艂t贸w w stylu Odrodzenia; dobudowano mianowicie ramiona krzy偶a, zakrysty臋 i presbiteryum, dwie wie偶e i kopu艂臋 nad przeci臋ciem nawy g艂贸wnej z poprzeczn膮. Ko艣ci贸艂 艣w. Aleksandra, na placu tej偶e nazwy, stan膮艂 w miejsce 艂uku tryumfalnego na pami膮tk臋 pierwszego wjazdu Cesarza i kr贸la Aleksandra I przez rogatki mokotowskie do Warszawy d. 12 listopada 1845 r. Kamie艅 w臋gielny po艂o偶ono 15 czerwca 1818 r. , po艣wi臋cono ko艣ci贸艂 18 czerwca 1826 r. Wybudowa艂 go Piotr Aigner na kszta艂t ko艣cio艂a 艣w. Karola w Medyolanie. Przeniesiono tu parafi臋 z Ujazdowa i proboszczem mianowano ks. Jak贸ba Falkowskiego d, 28 pa藕dz. 1826 r. Zapis Grodzickiej i ofiary pobo偶nych umo偶liwi艂y rozszerzenie ko艣cio艂a 1890 93 wedle planu J. Dzieko艅skiego. Podwy偶szono rotund臋, dobudowano dwie wie偶e i rozszerzono 艣wi膮tyni臋. 艢ciany zewn臋trzne zdobi膮 p艂askorze藕ba Chrystus b艂ogos艂awi膮cy d艂uta Jana Kry艅skiego od strony alei Ujazdowskiej, pos膮gi 艣w. Wojciecha, Aleksandra i Stanis艂awa d艂uta Teofila Godeckiego nad frontonem; Chrystus w ogr贸jcu p艂askorze藕ba d艂uta Wojtasiewicza od strony Nowego 艢wiatu; na szczyci za艣 N. M. P. 艁askawa d艂uta A. Pruszy艅skiego, pos膮gi oboczno 艣艣w. Joachima i J贸zefa d艂uta T. Godeckiego adoracy臋 imienia Jezus i Marya, dwie grupy od Nowego 艢wiatu, wykona艂 Jan Woydyga. W wielkim o艂tarza Zbawiciel ukrzy偶owany, pod mens膮 za艣, za szk艂em, marmurowa statua Chrystusa zdj臋tego z krzy偶a, sprowadzona z Rzymu; w innych o艂tarzach Wskrzeszenie 艁azarza Dietricha i M臋cze艅stwo 艣w. Piotra J. F. Romanellego. Ambona ze z艂oconego bronzu roboty Norblina. W oknach nawy przedniej witra偶e wykonane w warszawskim zak艂adzie 艣w. 艁ukasza, Ma tutaj pomnik 艣cienny, marmurowy, za艂o偶yciel instytutu g艂uchoniemych, ks. J. Falkowski. Ko艣ci贸艂 dolny s艂u偶y za kaplic臋 przedpogrzebow膮. Ko艣ci贸艂 艣w. Karola Boromeusza przy ul Ch艂odnej, Kamie艅 w臋gielny pod jego budow臋 po艂o偶ono naplacu pode Lwem d. 18 sierpnia 1841 r. , po艣wi臋ci艂 za艣 biskup rodopolita艅ski, suffragan kaliski, ks. Tadeusz 艁ubie艅ski d. 4 listopada 1849r. Zbudowano go kosztem 85, 754 Warszawa Warszawa ra. , na kt贸re si臋 z艂o偶y艂a ofiara 30, 000 rs. Klementyny z ks. Lubartowicz贸w Sanguszk贸w hr. Ma艂achowskiej, sk艂adki pobo偶nych i zasi艂ek skarbu. Plany sporz膮dzi艂 Henryk Marconi pod艂ug ko艣cio艂a Sta Maria Maggiore w Rzymie, wzniesionego przez Bramante go. Ko艣ci贸艂 ma form臋 krzy偶a, przedsionek z kolumnami i dwie wie偶o kwadratowe, U wej艣cia pos膮gi 艣艣w. Hieronima, Ambro偶ego, Grzegorza i Augustyna d艂uta Paw艂a Mali艅skiego, oraz 艣艣w. Piotra i Paw艂a d艂uta L. Kaufmanna. Na frontonie p艂askorze藕by tych偶e artyst贸w, tudzie偶 K. Hegla, W 20tu niszach oko艂o 艣wi膮tyni pos膮gi 艣wi臋tych d艂uta rze藕biarzy naszych. Sklepienie wspiera si臋 na 26 kolumnach 偶elaznych. Trzy nawy Wielki o艂tarz z marmuru bia艂ego roboty Kaufmanna ma szko艂y w艂oskiej wizerunek 艣w. Karola. Inne malowid艂a s膮 dzie艂em Chiarini ego, Rubia, J贸zefa Buchbindra, Rafa艂a Hadziewicza, Jana Strza艂eckiego i in. Ambona, w kszta艂cie kielicha, odlana w Chlewiskach z 偶elaza. Ko艣ci贸艂 艣w. Stani艂awa i Wawrzy艅ca na przedmie艣ciu Wola stan膮艂 kosztem rz膮du na gruntach ofiarowanych przez Biernackiego, pod艂ug planu J贸zefa Or艂owskiego, w 1860 r. Zbudowany w stylu roma艅skim, z ceg艂y nietynkowanej, ma wie偶臋 na froncie, obok kt贸rej pos膮gi 艣w. Stanis艂awa i Jana Nepomucena, d艂uta Cenglera, kt贸ry r贸wnie偶 wykona艂 p艂askorze藕b臋 nade drzwiami, W o艂tarzu wielkim, , 艣w, Stanis艂aw, w bocznych 艣w. Wawrzyniec i, Niepokalane Pocz臋cie, wszystkie penzla Aleksandra Kamie艅skiego; 艣w. Kazimierza za艣 i 艣w. El偶biet膮 malowa艂 na blasze Gierdziejewski. Przed ko艣cio艂em pos膮g N. M. Panny. Ko艣ci贸艂 Wszystkich 艢wi臋tych na placu Grzybowskim. Gabryella z hr. Gutakowskich Zabie艂艂owa f 1859 r. ofiarowa艂a w r. 1856 posesy臋 swoj膮 o obszarze 25, 000 艂okci kw. , oraz 20, 000 rs. na budow臋 ko艣cio艂a. Na konkursie dwukrotnie og艂aszanym utrzyma艂 si臋 plan Henryka Marconiego, kt贸ry wzi膮艂 sobie za wz贸r ko艣oi贸艂 艣w. Justyny w Padwie, wzniesiony w stylu odrodzenia weneckiego XVI w. Budowa nowej 艣wi膮tyni, rozpocz膮ta d. 15 marca r. 1801, trwa z przerwami podzi艣dzie艅. Sk艂ada ni膮 dwu cz臋艣ci, g贸rnej i dolnej, zbudowanych w kszta艂cie krzy偶a. D艂ugo艣贸 ko艣cio艂a g贸rnego wynosi 138 艂okci, szeroko艣膰 wewn臋trzna w nawach 51 艂okci, w ramionach krzy偶a 70 艂okci, wysoko艣膰 wie偶 budowanych obecnie 96 艂okci. Najwi臋kszy rozmiarami ze 艣wi膮ty艅 warszawskich, moze pomie艣ci膰 w ko艣ciele g贸rnym 5, 000, w dolnym 3, 000 pobo偶nych. Do ko艣cio艂a prowadz膮 szerokie schody; front posiada portyk g艂贸wny i dwa boczne. Wn臋trze, opr贸cz presbiteryum, ma trzy nawy i naw臋 poprzeczna sklepienie p艂askie. Wszystkie o艂tarze s膮 stiukowe, mensy za艣 z marmuru lub kamienia. W wielkim o艂tarzu wizerunek Zbawiciela na Krzy偶u penzla W艂ocha Franciszka Trevisani ego; po nad nim Chrystus zmartwychwsta艂y Henryka Siemiradzkiego i obraz Wszystkich 艢wi臋tych Wojciecha Gersona. W tym偶e o艂tarzu pos膮gi d艂uta Andrzeja Pruszy艅skiego 艣艣w. Piotr, Pawe艂, Moj偶esz i Eliasz. W 艣cianach presbiteryum 艣w. Kazimierz d艂uta Boles艂awa Syrewicza, oraz 艣w. Jacek i Jan z K臋t d艂uta Ludwika Pyrowicza. W innych o艂tarzach, wykonanych pod艂ug projektu Zygmunta Ki艣la艅skiego, s膮 malowid艂a J贸zefa Buchbindra, I. gn膮cego Jasi艅skiego, Leona Biedro艅skiego, Franciszka Tegazza, Ludwiki Kurelli, Boles艂awa 艁aszczy艅skiego i in. ; rze藕by Leona Molaty艅skiego, Hipolita Marczewskiego i t. d. Ambon臋 wyku艂 z 偶elaza Gosty艅ski pod艂ug rysunku J贸zefa Dzieko艅skiego i Apoloniusza Nieniewskiego. Z pomnik贸w wyr贸偶nia si臋 wzniesiony dla Stanis艂awa Moniuszki, d艂uta Cypryana Godebskiego, i dla biskupa Hollaka, dzie艂o Z. Ki艣la艅skiego i J. Buchbindra. Koszta budowy wynios艂y dot膮d przesz艂o p贸艂 miliona rubli. Od r. 1866 jest to ko艣ci贸艂 parafialny. Ko艣ci贸艂 艣艣w. Piotra i Paw艂a przy ul. Nowogrodzkiej. Na cmentarzu parafii 艣w. Krzy偶a za艂o偶ono w r. 1781, a po艣wi臋cono w r. 1783 ko艣cio艂ek ceglany, kt贸ry od r. 1865 sta艂 si臋 parafialnym pod wezwaniem 艣w. Barbary. Tekla Rapacka, z uwagi na jego szczup艂o艣膰, uczyni艂a ofiar臋 na budow臋 nowego ko艣cio艂a w tem偶e miejscu, poczem nap艂yn臋艂y dalsze dobroczynne zapisy, umo偶liwiaj膮ce wzniesienie 艣wi膮tyni. Jako偶 28 czerwca 1883 r. po艂o偶ono kamie艅 w臋gielny pod budow臋 ko艣cio艂a 艣艣w. Piotra i Paw艂a, kt贸ry konsekrowano 29 czerwca 1886 r. Zbudowano go pod艂ug plan贸w Edwarda Cichockiego i J贸zefa Dzieko艅skiego, w stylu roma艅skim, z ceg艂y nietynkowanej, w kszta艂cie krzy偶a. Po nad drzwiami g艂贸wnemi wyobra偶ono w rze藕bie fundatork臋, trzymaj膮c w d艂oni ko艣cio艂ek. Trzy nawy, prezbiteryum i nawa poprzeczna; w nawach bocznych kapliczki. Sklepienie i filary 偶ebrowane. O艂tarz wielki obejmuje obrazy mozaikowe weneckie 艣艣w. Piotra, Paw艂a i Leona. Inne o艂tarze, wykonane pod艂ug plan贸w J. Dzieko艅skiego i W艂. Hirszla, maj膮 malowid艂a Mireckiego, J. Jasi艅skiego, J. Buchbindra i in. Znajduj膮 si臋 tu pomniki biskupa Adama Naruszewicza d艂uta 0. Sosnowskiego, Pauliny Krakowowej d艂uta A. Pruszy艅skiego, Izabelli Ma艂achowskiej, Micha艂a Sokolnickiego, biskupa G. Wodzy艅skiego i in. Przed ko艣cio艂em figura Chrystusa b艂ogos艂awi膮cego, dzie艂o Faustyna Cenglera. Po lewej strome ko艣cio艂a wznosi si臋 zbudowane w stylu ro Warszawa ma艅skogotyckim mauzoleum hr. Przezdzieckich, zbudowane przez Wernera z Wiednia, zawieraj膮ce Anio艂a zmartwychwstania, wykutego z marmuru. Dawny ko艣cio艂ek 艣w. Barbary, pospo艂u z now膮 kaplic膮, s艂u偶y za dom przedpogrzebowy. Na cmentarzu umieszczono 14 stacyi M臋ki Pa艅skiej z p艂askorze藕bami polichromicznemi z Namouru. Mur dawnego cmentarza mie艣ci wiele tablic pami膮tkowych. Ko艣ci贸艂 艣w. Augustyna przy ul. Dzielnej, Na gruncie ofiarowanym przez J贸zefa Mikuckiego, z zapisu Augustowej hr. Potockiej, rozpocz臋to w r. 1891 budow臋 tej 艣wi膮tyni; kamie艅 w臋gielny po艂o偶y艂 arcybiskup warszawski ks. Popiel 20 pa藕dziernika 1892. Nowy a wielki ko艣oi贸艂, wznoszony pod艂ug plan贸w J贸zefa Hussa, uzupe艂nionych przez Edwarda Cichockiego, b臋dzie w stylu roma艅skim, z ceg艂y bez tynku, o jednej wie偶y. Ko艣ci贸艂 N. M. P. Loreta艅skiej na Pradze, ob. Praga. Obecnie na Pradze, pod艂ug planu J贸zefa Dzieko艅skiego, wznosz膮 ze sk艂adek ko艣ci贸l 艣w. Floryana i Micha艂a, B臋dzie to obszerna 艣wi膮tynia w stylu ostro艂ukowym, o trzech nawach. z dwiema wie偶ami. Ko艣ci贸艂 ewangelickoaugsburski przy ul. Kr贸lewskiej. W posesyi poselstwa du艅skiego, w r. 1767 urz膮dzili ewangelicy augsburscy drewniany dom modlitwy, a zagrzewani przez kaznodziej臋 Scheidenmantel a, nabyli ca艂膮 posesye, aby 艣wi膮tyni臋 wymurowa膰. Bankier Tepper wyjedna艂 pozwolenie Stanis艂awa Augusta d. 15 stycznia 1777 r. ; plany sporz膮dzi艂 Szymon Bogumi艂 Zug. Rozpocz臋to budow臋 24 kwietnia 1777, kamie艅 w臋gielny po艂o偶ono 4 maja 1778, wreszcie uwie艅czono szczyt krzy偶em 2 lipca 1779 r. Ko艣ci贸艂 ma kszta艂t rotundy o cztereoh przystawach, ze czterema kolumnami doryckiemi u wej艣cia, z wielk膮 kopu艂膮, na kt贸rej wznosi si臋 okr膮偶ona galeryjk膮 latarnia. Wewn膮trz dwa pi臋tra z galeryami o kolumnach jo艅skich i toska艅skich. W o艂tarzu wielkim obraz Bogumi艂a Sohiffnera Chrystus w ogr贸jcu. Ko艣ci贸艂 ewangelickoreformowany przy ul. Leszno rozpocz臋to budowa膰 w r. 1864, na gruntach niegdy艣 Dzia艂y艅skich, kupionych w r. 1777, gdzie te偶 mie艣ci艂a si臋 kaplica kalwi艅ska. Uroczysto艣膰 otwarcia i po艣wi臋cenia odby艂a si臋 d. 24 pa藕dziernika 1880 r. Uko艅czono budow臋 w r. 1882, pod艂ug plan贸w Adolfa L枚we go. Jest to 艣wi膮tynia w etylu 艣ci艣le gotyckim, ze wspania艂膮 wie偶膮 艣piczast膮 na froncie, z ostro艂ukowemi sklepieniami i oknami. Skromny wewn膮trz, posiada ambon臋 d臋bow膮, pod艂ug rysunku K. Wojciechowskiego. Synagoga na T艂贸mackiem stan臋艂a na gruntach, kupionych ze sk艂adek w r. 1872. Zbudowano j膮 w r. 1877 pod艂ug planu Leandra Marconi ego, w stylu Odrodzenia niemieckiego, z kopu艂膮 w kszta艂cie korony. W artystycznie urz膮dzonem wn臋trzu, w arce za zas艂on膮 przechowywane s膮 staro偶ytne roda艂y. Ko艣cio艂y nieistniej膮ce. Sw. Jerzego przy ul. 艣w, Jerskiej. Aleksander biskup p艂ocki, w po艂owie XII w. mia艂 sprowadzi膰 do Czerwi艅ska zakonnik贸w 艣w. Augustyna, zwanych Kanonikami Regularnymi latera艅skimi; to pewne, 偶e w r. 1155 mieli ju偶 tam klasztor i w艂o艣ci, bo z tej daty jest nadanie papie偶a Adryana. Nadania ich opactwa potwierdzi艂 Konrad mazowiecki 1222 r. Kiedy byli sprowadzeni do Warszawy, nie wiemy; w wizytach, przez opat贸w odbywanych, mia艂y by膰 wzmianki 偶e kaplica istnia艂a ju偶 w r. 1133. Z dokument贸w wiemy 偶e w r. 1326 mieli ju偶 tu sw贸j klasztor, ,extra muros, a w r. 1336 i ko艣ci贸艂. W r. 1450 nadano mu ogrody za miastem na Koziej ulicy, oraz wsie M艂otkowo i Borz臋cin wraz z ko艣cio艂em parafialnym. Z potwierdzenia tego nadania w r. 1454 wida膰, 偶e ko艣oi贸艂 艣w. Jerzego by艂 na nowo zbudowany i erygowany. Do 1579 r. istnia艂a przy ko艣ciele szko艂a parafialna. Na sejmie 1768 r. poddano probostwo 艣w. Jurskie kollacyi i patronatowi kr贸lewskiemu. W r. 1783 kaza艂 tam wymowny kanonik de Fiaselli. Za Ks. Warszawskiego w klasztorze obozowali Francuzi. W r. 1818 arcybiskup Malczewski skasowa艂 ko艣ci贸艂 i klaszt贸r, a w r. 1819 wyniesiono z niego sprz臋ty. Pozosta艂e mury ko艣cielne w r. 1823 nabyli Evansowie i w r. 1824 umie艣cili tam fabryk臋 machin kt贸ra po dzi艣 dzie艅 istnieje. Z ocala艂ych resztek 艣wi膮tyni wida膰, 偶e styl roma艅ski kojarzy艂 si臋 w niej z ostro艂ukiem, 藕e by艂a nietynkowana i posiada艂a wie偶臋 przy presbiteryum. Ko艣ci贸艂 Ujazdowski wznosi艂 si臋 pierwotnie na Solcu, parafia uposa偶ona by艂a dziesi臋cinami z Czerniakowa, Jazdowa i Solca; z utworzeniem kolegiaty iw. Jana, zosta艂 do niej przy艂膮czony. Zrujnowany przez pow贸d藕 1493 r. , w r. 1594 zosta艂przeniesiony do Ujazdowa, pami膮tk膮 za艣 pierwotnej 艣wi膮tyni jest statua 艣w. Barbary na Solcu. Przrniesiony ko艣ci贸艂, z drzewa zbudowany, sta艂 przy ko艅cu alei, potem Nr 1719, tu偶 przy p贸藕niejszym Belwederze. Arcybiskup Malczewski w r. 1818 skasowa艂 parafi臋 Ujazdowsk膮, przenosz膮c nabo偶e艅stwo do ks. Trynitarzy na Solec, Rz膮d kupi艂 ko艣ci贸艂, oraz probostwo Nr 1716, 1717 i 1718 i ze wzgl臋du na staro艣膰 drewnianej budowy, odda艂 j膮 na rozebranie w d. 14 lipca 1818 r. Ko艣ci贸艂 艣w. Tr贸jcy sta艂 przy ul. D艂ugiej, wprost Biela艅skiej, bokiem do Nalewek. W r. 1464 wznosi艂a si臋 ju偶 tam kaplica drewniana, ufundowana przez ulotni ka Jana Karnofa, rajc臋. warszawskiego. W r. 1541 Stanis艂aw Boniecki, officya艂 warszawski, ustanowi艂 przy kaplicy kapelana. R. 1564 nast膮pi艂a erekcya ko艣cio艂a i ustanowienie probostwa. W r. 1628 oddano ko艣ci贸艂 艣w. Tr贸jcy pp. Brygidkom, sprowadzonym z Lublina, Zygmunt III kupi艂 dla nich kamienic臋 Jeleniewskich, rajca Jan Figura ofiarowa艂 grunta, i na nich zakonnice tu偶 przy ko艣ciele postawi艂y klasztor. Aprobaoya przeniesienia przez Papie偶a Bonifacego IX przysz艂a w r. 1602. Andrzej Leszczy艅ski, zostawszy arcybiskupem gnie藕nie艅skim, w r. 1652, po rozebraniu drewnianego ko艣cio艂a, rozpocz膮l murowa膰 nowy z ceg艂y, lecz wojny szwedzkie przerwa艂y prac臋, kt贸r膮 uko艅czy艂 dopiero Stanis艂aw Leszczy艅ski na pocz膮tku XVIII w. W r. 1780 by艂a to 艣wi膮tynia ca艂a sklepiona, opasana murem, posiada艂a siedm o艂tarzy; w wielkim o艂tarzu by艂 wizerunek 艣w. Tr贸jcy. W r. 1807 klasztor zaj臋艂o wojsko, a nast臋pnie wys艂u偶eni 偶o艂nierze i wdowy po poleg艂ych. W r. 1808 zakonnice powr贸ci艂y, lecz w lipcu 1813 przeniesiono je do pp. Wizytek, ko艣ci贸艂 za艣 i klasztor oddano na warsztaty wojskowe. Do nich sprowadzono pierwsz膮 w Warszawie machin臋 parow膮. r. 1892 warsztaty artylleryjskie przeniesiono na Now膮 Prag臋, mury za艣 ko艣cielne i klasztorne w roku nast臋pnym zburzono, oddaj膮c place na sprzeda偶. Ko艣ci贸艂 艣w. Benona przy ul Pieszej Nr 1877. Zbudowali go z drzewa zamieszkali w Warszawie cudzoziemcy, tu偶 przy klasztorze pp. Sakramentek na Nowem Mie艣cie; kiedy, dok艂adnie niewiadomo. Po偶ar go strawi艂, wi臋c dworzanie i oficerowie cudzoziemscy wymurowali go i r. 1623 oddali bractwu 艣w. Benona, za艂o偶onemu przez ks. Jerzego Lejera, z obowi膮zkiem utrzymywania szpitala i szko艂y niemieckiej. Tego偶 roku otrzymawszy upowa偶nienie od nuncyusza papieskiego, mieszczanin warszawski Jan Jaski rodem z Gda艅ska i ks. Giorgon, w roku nast臋pnym zakupili dom poblizki i obr贸cili na szpital Biskup pozna艅ski Maciej 艁ubie艅ski potwierdzi艂 statuta bractwa 1 marca 1629 r. W r. 1634 by艂a ju偶 przy ko艣ciele kaplica Niepokalanego Pocz臋cia N. M. Panny. W r. 1652 bractwo za艂o偶y艂o dom dla sierot przy ko艣ciele. Zrujnowane przez procesa z magistratem i kompani膮 manufaktur. w r. 1772 bractwo zaniedba艂o swoich instytucyj, i ko艣ci贸艂 sta艂 opuszczony do r. 1786, w kt贸rym obj臋li go sprowadzeni z Rzymu ks. Redemptory艣ci z Janem Klemensem Mary膮 Hoffbaurem i Tadeuszem Hueblem na czele. Redemptory艣ci odnowili gruntownie ko艣ci贸艂, figur臋 艣w. Benona w o艂tarzu wielkim zast膮pili obrazem N M. Panny, przybudowali kaplico i w o艂tarzu jej ustawili statu臋 S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 145. Chrystusa, U艂o偶ywszy si臋 z bractwem, wskrzesili i rozwin臋li przytu艂ek sierot, szk贸艂k臋 elementarn膮 dla ch艂opc贸w przychodnich i szk贸艂k臋 dla ubogich dziewcz膮t. W Wielk膮 Sobot臋 16 kwietnia 1808 r. wynik艂o w ko艣ciele 艣w. Benona gorsz膮ce zaj艣cie z powodu uderzenia oficera francuskiego przez kogo艣 z t艂umu; 偶o艂nierze wpadli wnet do ko艣cio艂a i rozp臋dzili pobo偶nych. Po przeprowadzeniu 艣ledztwa, pod zarzutem agitacyi politycznej, Fryderyk August d. 9 czerwca 1808 r. rozkaza艂 ks. Benonitom kraj opu艣ci膰, jako偶 wywieziono ich d. 20 czerwca do granicy pruskiej. Bractwo utrzymywa艂o swoje zak艂ady jeszcze w r. 1816. W r. 1818 rz膮d odda艂 gmachy pobeno艅skie na fabryk臋 dla Evans贸w, a kiedy ta przenios艂a si臋 do b. ko艣cio艂a 艣w. Jerzego, w dawnym ko艣ciele 艣w. Benona za艂o偶y艂 fabryk臋 no偶ownicz膮 Gerlach, a p贸藕niej Bie艅kowski. Ko艣ci贸艂 艣w. Klary. Na rogu ul Maryensztad Nr 2660, dotykaj膮c ul Grodzkiej Nr 365 istnia艂 ko艣ci贸艂 艣w. Klary z klasztorem pp. Bernardynek regu艂y 艣w. Franciszka. Prawdopodobnie ju偶 w w. XV by艂 tam ko艣oi贸艂 drewniany; wymurowa艂 go za艣 starosta warszawski, Stanis艂aw Warszycki, za Zygmunta III. Budow臋 艣wi膮tyni rozpocz臋to w 1609 r. , uko艅czono 1617 r. By艂 to niewielki ko艣cio艂ek z wysmuk艂膮 wie偶膮; fundator mia艂 w nim grobowiec. W r. 1818 klasztor skasowano, umieszczaj膮c w jego gmachu konserwatoryum muzyczne pod rektoratem J贸zefa Elsnera; od r. 1830 by艂y tam koszary; w r, 1843 zburzono ko艣oi贸艂 i klasztor dla utworzenia zjazdu do Wis艂y. Poni偶ej, przy ogrodach zamkowych, na gruntach, nale偶膮cych p贸藕niej do pa艂acu pod Blach膮, znajdowa艂 si臋 klasztor panien i wd贸w Dewotek regu艂y 艣w. Franciszka, zwanych tak偶e Bernardynkami. Sprowadzi艂 je z Rawy kanonik kollegiaty warszawskiej, Dawid Zaremba i w d. 1 lutego 1563 r. wprowadzi艂 w posiadanie grunt贸w na przedmie艣ciu, Wale i ul Przedmiejskiej. Anna Jagiellonka i Zygmunt III pomno偶yli pierwotne nadanie. Klasztor Dewotek istnia艂 jeszcze w r. 1655, lecz p贸藕niej 艣lad jego ginie; burza szwedzka zmiot艂a go ze szcz臋tem. Ko艣ci贸艂 N. M. Panny od Zwyci臋ztwa. Dla zmar艂ych w Gostyninie Cara Bazylego Szujskiego i brata jego Dymitra, Zygmunt III wystawi艂 kaplic臋 zwan膮 Capella Moschovitica, gdzie te偶 pogrzebano ich w r. 1620, jak o tem 艣wiadczy艂 napis 艂aci艅ski na pomniku. Za panowania Cara Aleksego Micha艂owicza zw艂oki braci Szujskich przewieziono do Moskwy, kaplic臋 za艣 aktem donacyjnym z d. 3 lipca 1668 r. Jan Kazimierz odda艂 Dominikanom Obserwantom czyli kongregacyi 艣w. Ludwika Bertranda. Intromisya nast膮pi艂a d. 8 tego偶 mie S艂ownik Geograficzny T Warszawa si膮ca i roku. Nadanie kaplicy potwierdzili Micha艂 Korybut 14 wrze艣nia 1669 r. , Jan III 1696 r. , August II 28 czerwca 1698. Tego偶 roku, d. . 2 czerwca, Jan i Cecylia Wo艂czy艅scy, ofiarowali 230 艂okci wzd艂u偶 a 40 wszerz gruntu obok Muranowa, nad rzeczk膮 Drn膮 czyli Drzasn膮, na wybudowanie ko艣cio艂a i klasztoru. Sko艅czy艂o si臋 atoli na wymurowaniu i to niespe艂na, kaplicy, Dominikanie Obserwanci pozostali przeto na Krakowskiem Przedmie艣ciu, przy rozszerzonej 1763 r. kaplicy. W r. 1808 ucierpia艂a ona wiele od wilgoci; w r. 1813 by艂o przy niej tylko dw贸ch zakonnik贸w. Ostatecznie zamkni臋to j膮 w maju r. 1816 po zastrzeleniu si臋 w kaplicy administratora jej, ks. J贸zefa Dankowskiego. Z pozosta艂ych mur贸w Stanis艂aw Staszic wybudowa艂 1820 r. pod艂ug plan贸w Antoniego Corazziego gmach dla Towarzystwa Przyjaci贸艂 Nauk, zawi膮zanego r. 1800, zwini臋tego w r. 1833. Obecnie mie艣ci si臋 tam I gimnazyum m臋zkie. Gmach wskutek dokonywanej przebudowy r. 1893 zmieni sw膮 posta膰 dotychczasow膮. Ko艣ci贸艂 Zdj臋cia z Krzy偶a przy ul. Gwardyi Nr 1975. 艣wi膮tynia za艂o偶ona oko艂o 1625 r. , za Now膮 Warszaw膮, przy cmentarzu zmar艂ych na zaraz臋 morow膮, dzi臋ki zapisom Stefana Winklera 1675, nieznanego z nazwiska mieszczanina 1682 i Tomasza Jelmi艅skiego 1700 r. , z ubogiej kaplicy przekszta艂ci艂a si臋 w ko艣ci贸艂. W r. 1714 by艂a ju偶 murowana, dosy贸 ozdobna, z podwojami d臋bowemi, ch贸rem do muzyki z ma艂膮 pozytywa, z 28 obrazami, 12 艂awkami, ambon膮 drewnian膮 ozdobion膮 malowid艂ami czterech ewangelist贸w, z czterema o艂tarzami. O艂tarz wielki, krat膮 d臋bow膮, oddzielony, mia艂 obraz Zdj臋cia z krzy偶a Syna Bo偶ego; drugi o艂tarz by艂 艣w. Micha艂a, trzeci N. M. Panny, czwarty z rze藕bionym Chrystusem na krzy偶u. W r. 1735, z pocz膮tkowania genera艂a gwardyi Augusta ks. Czartoryskiego, przyst膮piono do gruntownej odnowy 艣wi膮tyni. By艂a to na贸wczas filia parafii N. M. Panny, ustanowiona dla potrzeb duchowych w s膮siedztwie lokowanego wojska. W r. 1814 ko艣ci贸艂 gwardyacki oddano ki. Pijarom, posiadaj膮cym konwikt na poblizkim 呕oliborzu. W r. 1816 zarz膮d ko艣cio艂a przeszed艂 w r臋ce kapelana wojskowego. Ko艣ci贸艂 N. M. P. 艁askawej przy ul D艂ugiej. W艂adys艂aw IT, we wrze艣niu 1642 r. sprowadzi艂 ks. Pijar贸w do Warszawy, naby艂 dla nich ogr贸d przy ul. D艂ugiej czyli Szerokiej od Stanis艂awa Zarzy艅skiego i hojnie uposa偶y艂. Na tem miejscu stan膮艂 ko艣oi贸艂 drewniany pod wezwaniem 艣w. m臋czennik贸w Pryma i Felicyana. Szwedzi 1656 r. spalili ko艣ci贸艂 i klasztor. W r. 1660 Jan Kazimierz rozpocz膮艂 budow臋 ko艣cio艂a murowanego, kt贸rego 艣ciany, dzi臋ki ofierze Ma艂gorzaty Kotowskiej i gorliwo艣ci samych偶e Pijar贸w, stan臋艂y w r. 1681. Z zewn膮trz wyko艅czono ko艣oi贸艂 dzi臋ki ks. Arnolfowi 呕eglickiemu w r. 1762, wewn膮trz za艣 dopiero w r. 1772. Nad g艂贸wnem wej艣ciem wznosi艂 si臋 艂uk na dwu kolumnach oparty; pilastry korynckie z piaskowca; na facyacie pos膮g patronki Warszawy, N. M. P. 艁askawej, po bokach Jej, pos膮gi 艣w. Pryma i Felicyana, pod Ni膮 za艣 god艂o zgromadzenia. Dach kryty dach贸wk膮 dwiema wie偶ami po bokach. Nawa g艂贸wna i dwie boczne z kolumnami w stylu doryckim. O艂tarzy siedm, opr贸cz kaplicy; w wielkim Chrystus ukrzy偶owany, w bocznych malowid艂a Czechowicza, Plerscha i in. Ch贸r, rozszerzony w r. 1826, wspiera艂 si臋 na 6 kolumnach. Przy tej 艣wi膮tyni, Stanis艂aw Hieronim Konarski, zostawszy prowincya艂em w r. 1741. tego偶 roku za艂o偶y艂 konwikt m艂odzie偶y szlacheckiej Collegium Nobilium Scholarum Piarum vel Conarscianum, Osobny gmach dla tej szko艂y wystawiono 1754 r. od strony ul. Miodowej. W r. 1807 konwikt zaj臋to na szpital wojskowy, a nast臋pnie na szko艂臋 aplikacyjn膮 wojskow膮. Kollegium przenios艂o si臋 tedy w r. 1813 do trzech gmach贸w przy ul. Gwardyjskiej nad Wis艂膮, kt贸re otrzyma艂y nazw臋 呕oliborza Jolibord. W r. 1819 dodano gmach czwarty, w r. 1829 pi膮ty. W ko艅cu 1831 r. przeniesiono konwikt na ul Zakroczymsk膮 a w roku nast臋pnym ostatecznie zamkni臋to. Przy kollegium na 呕oliborzu istnia艂a kaplica o trzech o艂tarzach z malowid艂ami szko艂y w艂oskiej, odnowionemi przez prof. Kokulara. Ko艣oi贸艂 艣w, Stani艂awa. O dwie wiorsty od rogatek wolskich, przy szosie do Kalisza, sta艂a niewiadomo kiedy wzniesiona kaplica drewniana. Ko艣ci贸艂 za艂o偶ono w r. 1695, atoli dopiero w r. 1755 wymurowa艂a go z ceg艂y Bruehlowa, ma艂偶onka ministra Augusta III, za probostwa Jana W臋drychowskiego. Ko艣oi贸艂 ten mocno ucierpia艂 w r. 1794 i by艂 zamkni臋ty do r. 1808, poczem ostatecznie go zamkni臋to w r. 1831. Kaplica domu Poprawy przy ul. Pokornej Nr 2219. Jan i Cecylia Wolczy艅scy 2 czerwca 1698 r. podarowali Dominikanom Obserwantom p贸艂w艂贸czek gruntu, na kt贸rym nasza cegielnia za pana Belotego Muranem dzi艣 Muran贸w le偶y, aby tam wznie艣li kaplic臋 i klasztor. Dominikanie rozpocz臋li budow臋 ko艣cio艂a, ale go nawet pod dach nie wyprowadzili; mury te z gruntem odkupi艂 przeto od nich biskup pozna艅ski Krzysztof Antoni Szembek w r. 1717 i urz膮dzi艂 w nim dom sierot opuszczonych i szpital dla pielgrzym贸w. Obok domu wystawi艂 kaplic臋, i akt erekcyjny wyda艂 d. 3 kwietnia 1720 r. Obs艂ugiwali j膮 ks. Warszawa Franciszkanie; wiod艂o do niej czworo drzwi, z kt贸rych g艂贸wne by艂y d臋bowe podw贸jne; posadzka ceglana, sufit z gipsu, o艂tarz jeden, obraz贸w wielkich cztery, ma艂ych siedm i krucyfiks. W r. 1730 ze sk艂adek wzniesiono na kaplicy wielki krzy偶 偶elazny. W pobli偶a tego ko艣cio艂ka biskup sufragan 艂ucki Adam Rostkowski wybudowa艂 1736 r. dom poprawy cuchthaus i pospo艂u z domem sierot, uposa偶ywszy w fundusze, odda艂 pod zarz膮d bractwa 艣w. Benona, co sejm potwierdzi艂 25 czerwca t. r. W r. 1768 zak艂ady bractwa za dekretem s膮du asesorskiego przesz艂y we w艂adanie kompanii, kt贸ra za艂o偶y艂a tam fabryk臋 we艂nian膮 i kartonow膮, utrzymuj膮c charakter instytucyi wychowawczopoprawczej. W r. 1770 kompania si臋 rozwi膮za艂a, i magistrat Starej Warszawy, wynagrodziwszy j膮 za nowo wzniesione budowle, obj膮艂 zarz膮d fundacyj Szembeka i Rostkowskiego i mianowa艂 Jana 艁aniego dyrektorem cuchtauzu i dozorc膮 nad sierotami w szpitalu przy cuchtauzie. W r. 1780 magistrat wydzier偶awi艂 cz臋艣膰 gmachu kompanii tabacznej, a inn膮 cz臋艣贸 obr贸ci艂 na magazyn 偶ydowski. W r. 1795, po zaprowadzeniu praw pruskich, dom poprawy zwini臋to, i wszystkie gmachy pospo艂u z kaplic膮 oddano na koszary dla wojska. W r. 1830, po przerobieniu, nazwano je koszarami Miko艂ajewskiemi i umieszczono w nich saper贸w. Wreszcie w r. 1855 zburzono je zupe艂nie dla rozszerzenia placu Broni. Ko艣ci贸艂 艣w. Kajetana, Przy ul D艂ugiej Nr. 543 a i b, gdzie sta艂 p贸藕niej pa艂ac Chreptowicza, przybyli z W艂och ks. Teatyni 1755 r. wystawili ko艣cio艂ek 艣w. Kajetana i gmach kolegium, gdzie umie艣cili konwikt szlachecki. W pa艂acu ich mie艣ci艂a si臋 nadto nuncjatura papiezka. W r. 1783 ks. Teatyni gmachy sprzedali i do Wioch powr贸cili. Dawne cmentarze. A偶 po koniec XVIII wieku grzebano zmar艂ych w podziemiach ko艣cielnych lub na cmentarzach przy ko艣cio艂ach i szpitalach. W r. 1780 biskup Antoni Ok臋cki zakaza艂 chowania nieboszczyk贸w po ko艣cio艂ach, w skutek czego w roku nast臋pnym za艂o偶ono cmentarz 艢wi臋tokrzyski, po艣wi臋cony w r. 1788. W obr臋bie tego dawnego cmentarza, kt贸ry zamkni臋to w r. 1831, wznosi si臋 dzi艣 ko艣ci贸艂 艣艣w. Piotra i Paw艂a z kaplic膮 艣w. Barbary W katakumbach i murach, kt贸re si臋 dot膮d przechowa艂y, znajduj膮 si臋 tablice pami膮tkowe, pomi臋dzy innemi ks. Franciszka Jezierskiego. Przy szpitalu Dzieci膮tka Jezus, w ogrodzie od ul. Marsza艂kowskiej, na miejscu dawnego cmentarza, znajduje si臋 pomnik z napisem Bo偶e, b膮d藕 mi艂o艣ci w zmar艂ym w szpitalu od 1757 r. , tu do 30, 000 pogrzebionym a偶 do 1797 r. . Naprzeciw szpitala Ujazdowskiego, na gruntach w cz臋艣ci pod ogr贸d Botaniczny zaj臋tych, znajdowa艂 si臋 cmentarz Jazdowski, na kt贸rym grzebano zmar艂ych od r. 1797 do 1806. Nast臋pnie, w r. 1830, przeniesiono ten cmentarz na Koszyki, gdzie trwa艂 do r. 1840. Przy szpitalu gminy ewangelickiej, przy ul. Karmelickiej znajdowa艂 si臋 r贸wnie偶 cmentarz, po kt贸rym pozosta艂o kilka pomnik贸w, a mi臋dzy niemi Jerzego Henryka Butzowa, zabitego podczas porwania kr贸la 1771 roku. Cmentarz katolicki na Pow膮zkach. Melchior Korwin Szymanowski w r. 1790 ofiarowa艂 miastu 6, 902 s膮偶ni kw. gruntu na cmentarz. Stanis艂aw August, biskup Ok臋cki, prymas Poniatowski, ks. 艁uskina i Wyrwicz, tudzie偶 wielu innych z艂o偶y艂o sute dary w gotowi藕nie. Za艂o偶ono cmentarz 4 listopada 1790 r. , po艣wi臋cono 20 maja 1792 r. , inauguracy膮 nast膮pi艂a 6 listopada 1793 r. ; dope艂ni艂 jej biskup Albertrandi. Pocz膮tkowo przeznaczony dla parafij 艣w. Jana, N. M. Panny i 艣w. Andrzeja, z biegiem czasu rozszerzony i od r. 1834 oddany pod zarz膮d magistratowi, cmentarz Pow膮zkowski sta艂 si臋 og贸lnym cmentarzem miejskim. Od ul. Pow膮zkowskiej, przez ca艂膮 d艂ugo艣膰 cmentarza ci膮gnie si臋 mur z ceg艂y. W r. 1836 podzielono cmentarz na kwatery. Od r. 1790 do 1889 pochowano na nim oko艂o 375, 000 zmar艂ych. G臋sto zadrzewiony, z murowanemi katakumbami, cmentarz Pow膮zkowski kryje szcz膮tki wielu znakomitych i s艂awnych m臋偶贸w i posiada liczne pomniki d艂uta uzdolnionych rze藕biarzy. Cmentarz katolicki Brudzie艅ski, skutkiem przepe艂nienia cmentarza na Pow膮zkach, za艂o偶ono w r. 1878, na polach wsi Brudno za Prag膮. Pochowano na nim ju偶 oko艂o 40, 000 zmar艂ych. Przy cmentarzu wznosi si臋 ko艣cio艂ek drewniany. Od czasu urz膮dzenia tego cmentarza przestano grzeba膰 zmar艂ych na cmentarzu praskim na Kamionku, za艂o偶onym w r. 1635 przy ko艣ciele skaryszewskim. Cmentarz prawos艂awny na Woli za艂o偶ono w r. 1841 w obr臋bie fortyfikacyj pozosta艂ych z r. 1831. Urz膮dzony nakszta艂t ogrodu, przeci臋tego szerokiemi alejami, dzieli si臋 na cztery kwatery, stosownie do stanowiska i pochodzenia grzebanych tam nieboszczyk贸w. Cmentarz starowierc贸w z nagrobkami 艣wie偶ej daty, znajduje si臋 przy szosie brzeskiej, zwanej teraz ulic膮 Grochowsk膮. Cmentarz ewangelickoaugsburski z kaplic膮 grobow膮 rodziny Halpert贸w, s艂u偶膮c膮 za kaplic臋 cmentarn膮, za艂o偶ono w r. 1792. Spoczywaj膮 tu pomi臋dzy innemi zw艂oki Samuela Bogumi艂a Lindego, pastora Leopolda Ottona, dra Malcza, Stefana Dobrycza, Wilhelma Kolberga, Jerzego i Jana Bandtk贸w i t. d. Cmentarz ewangelickoreformowany, za艂o偶ony Warszawa w r. 1792, posiada pomniki prezydenta Woydy, bankiera Teppera i innych. Cmentarz starozakonnych z domem przedpogrzebowym, za艂o偶ony w r. 1799, graniczy z ul Okopow膮 i M艂ynarsk膮; posiada liczne r贸偶nego kszta艂tu nagrobki. Cmentarz mahometa艅ski, za艂o偶ony w r. 1838, otwarty 1840 r. , le偶y przy ul. M艂ynarskiej pomi臋dzy cmentarzami ewangelik贸w i starozakonnych. Ma obszaru 3, 000 艂okci kw. Spoczywaj膮 tu pomi臋dzy innemi zw艂oki Aleksandra Buczackiego, t艂贸macza Koranu na j臋zyk polski. Szpitale Dzieci膮tka Jezus na placu Wareckim. Ks. Piotr Gabryel Baudouin ur. 5 kwietnia 1689 r, we Flandryi przybywszy do Warszawy i ujrzawszy wielk膮 liczb臋 sierot opuszczonych, z uzbieranych sk艂adek w r. 1732 kupi艂 kamienic臋 na Krakowskiem Przedmie艣ciu, na gruntach dawnej wsi Ka艂臋czyna, gdzie p贸藕niej stan膮艂 pa艂ac Karasia, i urz膮dzi艂 w niej dom wychowania pourzutk贸w. Przyjmowanie dzieci do tego domu, nazwanego szpitalem, zacz臋艂o si臋 24 sierpnia 1736 r. Biskup pozna艅ski Stanis艂aw Hozyusz listem pasterskim z 9 wrze艣nia 1736 r. upowa偶ni艂 Siostry mi艂osierdzia, tego szpitala opiekunki, przyjmowa膰 ja艂mu偶ny i ofiary, zebrane za艣 dochody obraca膰 na swoje i dziatek utrzymanie, dzieci na ulicach porzucone zbiera膰 i po zacnych, niewiastach na mamki umieszcza膰, a na domu w kt贸rym mieszkaj膮, wie偶yczk臋 z dzwonnic膮 wynie艣膰. Dzi臋ki gorliwo艣ci ks. Baudouina, mno偶y艂y si臋 zapisy i ofiary, tak, 偶e 24 czerwca 1754 r, m贸g艂 po艂o偶y膰 kamie艅 w臋gielny pod budow臋 dzisiejszego, og贸lnego ja藕 gmachu szpitalnego, na gruntach wydzier偶awionych od ko艣cio艂a 艣w. Krzy偶a. August HI d. 22 maja 1758 nada艂 przywilej erekcyi, , generalnego szpitala warszawskiego tak na chorych jako i ubogich ludzi r贸偶nej kondycyi. Temu g艂贸wnemu szpitalowi oddano zarazem w zarz膮d wszystkie inne szpitale warszawskie z ca艂em ich mieniem. D. 12 wrze艣nia 1762 r. nast膮pi艂o po艣wi臋cenie ko艣cio艂ka szpitalnego pod wezwaniem Dzieci膮tka Jezus, urzeczywistniwszy sw贸j zamiar, ks. Baudouin umar艂 w tym偶e szpitalu d. 10 lutego 1768 r. Gmach przez niego wzniesiony, 艂膮cz膮cy po dzi艣 dzie艅 dwie instytucye szpital i dom podrzutk贸w, by艂 gruntownie przebudowany w r. 1826 przez Aleksandra Groffego, wreszcie urz膮dzono go na nowo w r. 1838. W o艂tarzu kaplicy szpitalnej mie艣ci si臋 Dzieci膮tko Jezus penzla Bernarda Belloti ego, zwanego Canalettem. 艢w. 艁azarza przy ul. Ksi膮偶臋cej, za艂o偶ony przez ks. Piotra Skarg臋 w r. 1595, mie艣ci艂 si臋 pierwiastkowo przy ul Mostowej, w posesyi zwanej dot膮d 艁azsarskie. Tera藕niejszy gmach, wzniesiony w r. 1841 przez H. Marconi ego, stoi na miejscu rozleg艂ej posiad艂o艣ci Stanis艂awa ks. Poniatowskiego; znajdowa艂y si臋 tam budowle rozmaitych styl贸w, ko艣cio艂ek, sadzawka, teatr i t. d. 艢ladem tej rezydencyi jest budynek z wie偶yczk膮, na艣laduj膮c膮 minaret turecki. Szpital Ujazdowski stoi podobno na miejscu zamku ksi膮偶膮t mazowieckich, w kt贸rym 1262 r. Mendog i Swarnon zamordowali Ziemowita I i uwi臋zili jego syna Konrada. Od XVI w. zamek ksi膮偶臋cy s艂u偶y艂 b膮d藕 za mieszkanie dla panuj膮cych, b膮d藕 te偶 za mennic臋; tam Tytus Liwiusz Boratini wybija艂 os艂awione grosze i szel膮gi. Wreszcie Jan Kazimierz podarowa艂 贸w zamek 1668 r, Teodorowi Denhoffowi, od niego za艣 przeszed艂 wkr贸tce w r臋ce Stanis艂awa Lubomirskiego, za kt贸rego zamek sta艂 si臋 ozdobnym pa艂acem. Od Lubomirskich odkupi艂 pa艂ac Stanis艂aw August 1764 r. , lecz zaniechawszy przebudowy, odda艂 1784 r. magistratowi na koszary. Kwaterowa艂o tam woj sko do r. 1809, poczem gmach obr贸cono na szpital wojskowy. Po przebudowaniu w r. 1852, tylko od strony ul Wiejskiej i Czerniakowskiej pozosta艂y 艣lady starych mur贸w. 艢w. Ducha przy ul. Elektoralnej za艂o偶ony przez Ann臋 ks. mazowieck膮 w r. 1442, mie艣ci艂 si臋 przy ul. Piwnej, pod opiek膮 pp. Marcinkanek. Przeniesiony w r, 1825 do posesyi niegdy艣 Potockich, a pod贸wczas Oarpentier贸w przy ul. Przyrynek, pozostawa艂 tam do r. 1852, poczem mie艣ci艂 si臋 w kowarach Sierakowskich, przy ul Konwiktorskiej, dop贸ki nowy gmach szpitalny nie stan膮艂 przy ul. Elektoralnej. Przeznaczono na ten cel posesye, zajmowan膮 w r. 1779 przez fabryk臋 powoz贸w T. Dangla, od r. 1816 nale偶膮c膮 do rz膮du i obr贸con膮 na komor臋 sk艂adow膮. Budow臋 rozpocz臋to w r. 1856 pod艂ug plan贸w J贸zefa Or艂owskiego, otwarto za艣 nowy szpital w pa藕dzierniku 1861 r. 艢w. Rocha na Krakowskiem Przedmie艣ciu powsta艂 w r. 1712 ze sk艂adek zebranych przez bractwo 艣w. Rocha przy ko艣ciele 艣w. Krzy偶a. 艢w. Jana Bo偶ego przy ul Bonifraterskiej, przeznaczony dla ob艂膮kanych, zbudowano przy ko艣ciele Braci Mi艂osierdzia w 1726 roku. Inne szpitale powsta艂y w nowszych czasach. Instytut oftalmiczny przy ul Smolnej. Edward ks. Lubomirski d. 24 stycznia 1823 r. przeznaczy艂 60, 000 rub. i pa艂ac w Radzyminie na zak艂ad dobroczynny; wykonawca ostatniej jego woli, Edward hr. Raczy艅ski z zapisu tego utworzy艂 instytut dla chorych na oczy. Instytut mie艣ci艂 si臋 od r. 1827 do 1835 przy szpitalu Dzieci膮tka Jezus, od ul 艢w. Krzyzkiej; od r. 1836 do po艂owy 1864 przy ul Marsza艂kowskiej; w r. 1861 nabyto plac przy ul Smolnej i pod艂ug plan贸w Henryka Marco Warszawa Warszawa niego i dra Wiktora Szokalskiego wzniesiono gmach obszerny, wyko艅czony przez Adolfa Woli艅skiego. Otwarcie nast膮pi艂o d. 11 pa藕dziernika 1870 r. Przy instytucie znajduje si臋 kaplica z zakrysty膮. Instytut g艂uchoniemych i ociemnia艂ych przy ul Wiejskiej zawdzi臋cza sw贸j byt gorliwym zabiegom ks, Jak贸ba Falkowskiego, kt贸ry w r. 1816 za艂o偶y艂 by艂 szk贸艂k臋 dla g艂uchoniemych w Szczuczynie. Dzi臋ki staraniom za艂o偶yciela i poparciu os贸b dobroczynnych d. 23 pa藕dziernika r. 1817 otworzono instytut w jednani ze skrzyde艂 pa艂acu Kazimierowskiego. W r. 1825 rozpocz膮艂 ks. Falkowski zbiera膰 sk艂adki na budow臋 osobnego gmachu i w roku nast臋pnym przeni贸s艂 instytut na ul. Wiejsk膮. W r. 1842 ks. J贸zefat Szczygielski zi艣ci艂 ca艂kowicie zamiary ks. Falkowskiego, otwieraj膮c oddzia艂 ociemnia艂ych, W ogrodzie instytutu znajduj膮 si臋 pomniki dw贸ch jego rektor贸w Falkowskiego i Jana Pap艂o艅skiego, Mosty. Pierwszy sta艂y most na Wi艣le pod Warszaw膮, na palach, kosztem Zygmunta Augusta, rozpocz膮艂 d. 25 czerwca 1568 r. budowa膰 Erazm z Zakroczymia, owoczesny dzier偶awca dochodu przewozu i c艂a przez rzek臋. Doko艅czy艂a budowy siostra Zygmunta Augusta, Anna; otwarcie pierwszego mostu wprost tera藕niejszej ul. Mostowej nast膮pi艂o d. 5 kwietnia 1573 r. Nadto dla ochrony mostu ks. Anna wznios艂a r. 1582 wie偶臋 czworok膮tn膮 z 艂ukiem sklepionym, s艂u偶膮c膮 za bram臋 mostow膮. W r. 1603 zaniedbanie i I pow贸d藕 most zniszczy艂y. Zygmunt III w tem偶e miejscu urz膮dzi艂 most nowy, kt贸ry r贸wnie偶 d艂ugo nie trwa艂, albowiem kra zdruzgota艂a pale. W miar臋 tedy potrzeby, na czas zjazd贸w do Warszawy, wystawiano mosty w r贸偶nych miejscach; w r. 1656 Kazimierz Sapieha zbudowa艂 go z Solca na K臋p臋, tego偶 roku Jan Kazimierz z ul. Spadek za zdrojami dzi艣 esplanada cytadeli na Prag臋; 偶aden z nich Jednak d艂ugo nie trwa艂, tak samo, jak dwa mosty z r. 1707. W r. l775 Adam ks. Poni艅ski wystawi艂 most na statkach; w r. 1808 marsza艂ek francuski Davoust most na palach; otwarty jednak d, 31 grudnia, d. 7 lutego roku nast臋pnego ju偶 by艂 przez lody zerwany. Od tego czasu budowano mosty, rozbierane na czas zamarzania Wis艂y. W r. 1829 by艂y dwa z ul. Bednarskiej i z ul. Spadek. Pierwszy z nich, 艂y偶wowy, d艂ugi na 258 s膮偶ni, wprost ul. Bednarskiej, przetrwa艂 a偶 do uko艅czenia mostu 偶elaznego. Budow臋 tego ostatniego poprzedzi艂o urz膮dzenie zjazdu do Wis艂y, d艂ugiego 380 s膮偶ni, opartego na siedmiu arkadach murowanych. Plany zjazdu sporz膮dzi艂 inspektor komunikacyi Feliks Pancer i on te偶 kierowa艂 robotami, kt贸re zacz臋艂y si臋 na wiosn臋 1844 r. Otwarcie zjazdu nast膮pi艂o d. 24 pa藕dziernika 1846 r. Przysz艂a wtedy kolej na most sta艂y. Pod艂ug planu i pod kierunkiem Stanis艂awa Kierbedzia budowano go od lipca 1859 r. i otwarto w d. 22 listopada 1864. Sk艂ada si臋 on z 6 偶elaznych prz臋se艂, maj膮cych d艂ugo艣ci 1, 560 stop, opartych na 2 przycz贸艂kach i 5 filarach w rzece. Jako 艣lad dawnego mostu pozosta艂 dom N. 2564 przy ul Rybaki; jest to przycz贸艂ek mostowy ks. Anny, w r. 1764 przerobiony na prochowni臋, od r. 1769 obr贸cony na wi臋zienie, dzi艣 kamienica mieszkalna. Drugi 偶elazny most sta艂y na Wi艣le wybudowano pod cytadell膮 w r. 1878 1875 pod艂ug planu i pod kierunkiem Tadeusza Chrzanowskiego; most ten s艂u偶y dla dr. 偶el. Obwodowej. Pomniki. Kolumna Zygmunta III na placu Zamkowym jest najstarszym pomnikiem w Warszawie. Zygmunt III zamierza艂 wystawi膰 pomnik dla uwiecznienia pora偶ki Zebrzydowskiego i w tym celu rozkaza艂 w pierwszych latach XVII w. wyku膰 monolit z marmuru 偶y艂kowatego w Ch臋cinach. Kolumna p臋k艂a na dwoje, wi臋c projektu zaniecha艂; syn jego atoli, sprowadziwszy jedn膮 po艂ow臋 kolumny do Warszawy, postawi艂 z niej pomnik dla ojca w r. 1644. Sk艂ada si臋 on z piedesta艂u z czterema tablicami trzy z nich opiewaj膮 czyny Zygmunta III, czwarta mie艣ci jego herby, podstawy, kolumny z kapitelem korynckim, gzemsu i odlanej z bronzu statuy Zygmunta. Model statuy sporz膮dzi艂 Klemens Molus z Bononii, odla艂 j膮 w Warszawie Daniel Tym. Wysoko艣膰 ca艂ego pomnika wynosi 19 metr贸w 702 milimetry. Odnawiano ten pomnik kilkakrotnie; w r. 1854 urz膮dzono przy nim wodotrysk pod艂ug planu H. Marconiego z czterema trytonami, kt贸re odla艂 z cynku Karol Minter wedle rysunku rze藕biarza Kissa. Wreszcie w r. 1885, nadw膮tlon膮 kolumn臋 marmurow膮 zast膮piono kolumn膮 z granitu szl膮skiego i ca艂y pomnik gruntownie od艣wie偶ono. Sta艂o si臋 to za staraniem Ludwika hr. Krasi艅skiego, Ludwika G贸rskiego i Jana Zawiszy. Drugim pod wzgl臋dem dawno艣ci pomnikiem jest figura N, P. M. Passawskiej przed skwerem na Krakowskiem Przedmie艣oiu. Na gruncie, przez magistrat ust膮pionym, postawi艂 j膮 z kamienia ciosowego budowniczy w艂och, J贸zef Belloti, wdzi臋czny za zachowanie przy 偶yciu podczas zarazy morowej, tudzie偶 na upami臋tnienie zwyci臋ztwa pod Wiedniem. Uchwa艂a magistratu nosi dat臋 9, pomnik 12 sierpnia 1683 roku. Statua, o kt贸rej mowa, do r. 1866 sta艂a przed Towarzystwem Dobroczynno艣ci. Kiedy jednak od r. 1863 do 1865 rozebrano domy, stoj膮ce w poprzek KrakowskiegoPrzed mie艣oia od N. 372 do 385 w艂膮cznie i na miejscu ich skwer urz膮dzono, natenczas przenie siono i figur臋 N. Panny. Krzy偶e na Placu 艢w. Aleksandra s膮 szcz膮tkiem drogi Krzy偶owej czyli Kalwaryi, istniej膮cej od r. 1730 do 1791. Zaczyna艂y j膮. trzy krzy偶e z艂ote, poczem sta艂o w pewnych odst臋pach 28 kapliczek po prawej stronie Alei Ujazdowskiej a偶 do Belwederu; g艂贸wna kaplica marmurowa znajdowa艂a si臋 w tera藕niejszym ogrodzie Botanicznym. Obecnie pozosta艂y jeszcze dwa krzy偶e bronzowe poz艂acane na s艂upach kamiennych, po艣rodku za艣 nich ustawiono przeniesion膮 z pobli偶a figur臋 艣w. Jana Nepomucena, wzniesion膮 przez Franciszka Bieli艅skiego i Jerzego Mniszcha w r. 1752 na pami膮tk臋 wybrukowania i uregulowania ulic w Warszawie. Przy ul. Senatorskiej, przed pa艂acem hr. Prze藕dzieckich, wznosi si臋 r贸wnie偶 pos膮g iw. Jana Nepomucena, wyrze藕biony z ciosu przez Jana Civeroti ego w r. 1731 i postawiony kosztem J贸zefa Wandalina Mniszcha. Na uczcie z okoliczno艣ci uko艅czenia druku S艂ownika Lindego, d. 5 marca 1815 r. , Stanis艂aw Staszic poda艂 my艣l wystawienia w Warszawie pomnika Miko艂ajowi Kopernikowi, Pierwotnie zamierzono go wznie艣膰 przed pa艂acem Kazimierowskim, nast臋pnie jednak obrano tera藕niejsze miejsce. Koszta budowy pokry艂a hojna ofiara Staszica i sk艂adki. Plan og贸lny pomnika poda艂 Id藕kowski; figur臋 astronoma modelowa艂 w Rzymie Wojciech Thorwaldsen, odla艂 z bronzu Jan Gr茅goires i syn w Warszawie. Kamie艅 w臋gielny po艂o偶ono d. 3 listopada 1828 r. ; uroczyste ods艂oni臋nie nast膮pi艂o w d. 11 maja 1830 r. Odnawiany by艂 w r. 1834 i 1873; w r. 1894 marmurowe jego cz臋艣ci, przez czas zw膮tlone, b臋d膮 zast膮pione granitem. Obelisk na placu Saskim wystawiono w r. 1841 pod艂ug planu Antoniego Corazzi ego na uczczenie pami臋ci Polak贸w poleg艂ych w r. 1830 za wierno艣膰 swojemu Monarsze, Odlany z 偶elaza, sk艂ada si臋 z podstawy marmurowej i piedesta艂u kwadratowego 偶elaznego; piedesta艂 jest podparty o艣miu skarpami, przy kt贸rych spoczywa na wzniesieniu o艣m lw贸w spi偶owych. W cztereoh rogach podstawy cztery wielkie or艂y dwug艂owe gwardyjskie. Na cztereoh bokach znajduj膮 si臋 napisy w j臋zyku russkim i polskim. Pomnik feldmarsza艂ka Paszkiewicza na Krakowskiem Przedmie艣ciu wystawiono w r 1870 pod艂ug projektu prof. Pimenowa, wykonanego przez prof. Ton Bocka. Odlano go z bronzu w fabryce Nikolsa i Plinkego w Petersburgu. Sk艂ada si臋 z piedesta艂u granitowego i bronzowego i z pos膮gu bronzowego w postawie stoj膮cej. Na piedestale znajduj膮 si臋 cztery p艂askorze藕by, wyobra偶aj膮ce zdobycie Erywania, szturm Woli, herb feldmarsza艂ka, oraz wjazd Cesarzowej Maryi Aleksandr贸wny z Nast臋pc膮 Tronu do Warszawy w r. 1840. Pa艂ace i gmachy. Pa艂ac w 艁azienkach Dawny zwierzyniec i 艂azienki ksi膮偶膮t mazowieckich Stanis艂aw August obr贸ci艂 na park i w r. 1767 poruczy艂 Dominikowi Merlini ego, Antoniemu Fontannie i Janowi Kamsetzerowi zbudowanie pa艂acu, kt贸ry te偶 uko艅czono w r. 1788. Od spadkobierc贸w kr贸la naby艂 t臋 rezydency臋 Cesarz Aleksander I w r. 1817 za 1, 080, 000 z艂. Pa艂ac w stylu Odrodzenia w艂oskiego posiada jedno pi臋tro z dachem p艂askim; pi臋tro i dach otacza balustrada z czterema pos膮gami u naro偶nik贸w na pi臋trze cztery pory roku, na dachu cztery cz臋艣ci 艣wiata. W przedsionku, w niszach, wznosz膮 si臋 z marmuru bia艂ego wyciosane pos膮gi Kazimierza W. , Zygmunta I, Stefana Batorego i Jana III, d艂uta Jak贸ba Monaldi ego; na sklepieniu Sprawiedliwo艣膰, Lito艣膰, M膮dro艣膰 i Si艂a penzla Bacciarellego. Sale pa艂acu, wspaniale przyozdobione i umeblowane artystycznemi przedmiotami, zawieraj膮 galery臋 obraz贸w penzla pierwszorz臋dnych mistrz贸w, tudzie偶 liczne rze藕by. Przed pa艂acem rozpo艣ciera si臋 otoczony z trzech stron stawem taras, na kt贸rym wznosz膮 si臋 dwie grupy kamienne Merkury wyrywaj膮cy si臋 z obj臋膰 Salmacydy i Satyr obejmuj膮cy bachantk臋, tudzie偶 dwie figury symboliczne Wis艂a i Bug; przed pa艂acem za艣 pos膮gi Bachantka z amorkiem i Faun z willi Borghesych kopie Le Bruna, oraz dwa wazony z herbem Warszawy. Po drugiej stronie pa艂acu pos膮gi gladyator贸w. Na wysepce, sztucznie na stawie urz膮dzonej, ruiny na艣laduj膮ce Palmir臋, s艂u偶膮ce za scen臋 podczas lata; amfiteatr na 1, 500 os贸b le偶y po przeciwleg艂ej stronie stawu, ozdobiony 16 pos膮gami znakomitych tragik贸w d艂贸ta Rhigi ego. Naprzeciw pa艂acu, od p贸艂nocy, po za stawem, stoi na mo艣cie kamiennym pos膮g konny Jana Sobieskiego, wzniesiony przez Stanis艂awa Augusta r. 1788. Od strony ogrodu botanicznego wznosi si臋 Pomara艅czarnia z teatrem wystawionym 1786 r. , zdobnym malowid艂ami Plerscha i Antoniego Smuglewicza. W pobli偶u jej, na wzg贸rzu prof. Jastrz臋bowski w r. 1828 wyry艂 na bryk granitu polo nego zegar s艂oneczny. Studnia w parku ma kszta艂t grobowca Cecylii Metelli W jednej z alei mie艣ci si臋 Bia艂y domek, pe艂en pami膮tek i dzie艂 sztuki, a pomi臋dzy niemi Wenus w k膮pieli, staro偶ytna rze藕ba z marmuru. Domek My艣lewice zawiera galery臋 obraz贸w. W r. 1870, bli偶ej ogrodu Belwedorskiego, urz膮dzono now膮 oran偶ery臋 z rzadkiemi okazami ro艣linnemi. Belweder, s膮siaduj膮cy z 艁azienkami, posiada pa艂acyk w styla Odrodzenia, wzniesiony pierwotnie przez Krzysztofa Paca w r. 1659, w r. 1764 kupiony przez Stanis艂awa Augusta Warszawa na fabryk臋 fajansu, w r. 1818 nabyty przez rz膮d i w r. 1822, po rozebraniu starych mur贸w, nanowo odbudowany przez architekta Jak贸ba Kubickiego. Ogr贸d Belwederski jest urz膮dzony na stokach p艂askowzg贸rza warszawskiego; po 艣rodku sadzawki wysepka z pomnikiem z marmuru bia艂ego. Obserwatoryum astronomiczne mie艣ci si臋 w gmachu wystawionym w r. 1823 przez budowniczego Piotra Aignera, w ogrodzie Botanicznym. Urz膮dzeniem jego zajmowa艂 si臋 pierwszy dyrektor, prof. Franciszek Armi艅ski. Posiada dwie wie偶e do postrze偶e艅. W r. 1872 gmach ten przebudowano stosownie do potrzeb nowoczesnych. Teatr Wielki Jakkolwiek we dworze ujazdowskim, 12 styczni 1578 r. odegrano, , Odpraw臋 pos艂贸w greckich Kochanowskiego nie mo偶na zt膮d wnosi膰 o istnieniu specyalnej sali dla widowisk. Dopiero po ostatecznem zbudowaniu zamku warszawskiego, urz膮dzi艂 dworski teatr W艂adys艂aw IV; opis sali teatralnej z 1643 r. m贸wi o scenie z kolumnami, ganku dla orkiestry, lo偶ach dwuosobowych, oraz o sztucznej machineryi i dekoracyach. Grywali tam, przewa偶nie W艂osi, opery, balety i komedye pasterskie. August II przy pa艂acu Saskim, od strony ul. Kr贸lewskiej, zbudowa艂 Opernhaus, w kt贸rym sprowadzeni z Drezna aktorowie dawali opery i komedye. W d. 19 listopada 1765 r. , za dyrekcyi Thomatisa, pierwszy raz wyst膮pili tam arty艣ci polscy w komedyi Bielawskiego, , Natr臋ci. By艂o to zarazem pierwsze widowisko p艂atne, gdy poprzednio teatr s艂u偶y艂 wy艂膮cznie ku zabawie zaproszonych. W r. 1772 gmach Saski, staro艣ci膮 zw膮tlony, rozebrano. W roku nast臋pnym dawano oper臋 i balet w pa艂acu Karola ks. Radziwi艂艂a Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmie艣ciu, a w r. 1775 August Su艂kowski otworzy艂 teatr na Nowym 艢wiecie N. 1315. Po nim rz膮dy widowisk obj膮艂 Franciszek Ryx. 脫w Ryx pospo艂u z ma艂偶onk膮 swoj膮 Ludwik膮 i Melri nich d. 1 czerwca 1779 r. wzi膮艂 w dzier偶aw臋 wieczyst膮 grunta od Felicyanny z Dziarkowskich wdowy po Piotrze dc Latour, posiadaj膮cej pa艂acyk murowany i dwa dworki na ul. D艂ugiej, naprzeciw ko艣cio艂a kks. Pijar贸w, wychodz膮ce te偶 na ul. Tyln膮, 艢w. Jersk膮 i przytykaj膮ce do gruntu b. pa艂acu Krasi艅skich. Czynsz roczny wynosi艂 100 z艂. Na gruntach owych dwork贸w, pod艂ug planu Bonawentury Solari ego, Ryx j wybudowa艂 tego偶 roku gmach teatru, oznaczony Nr. 547 b i c, oraz kamienice od ul. 艢w. Jerskiej Nr. 1790 a i b. Otwarto nowy teatr d. 25 listopada 1779 r. oper膮 Bednarz i komedy膮 Amant, autor i s艂uga, odegran膮 przez trup臋 Wojciecha Bogus艂awskiego. W r. 1795 teatr uleg艂 mocnym uszkodzeniom i by艂 u偶yty na magazyn zbo偶owy. Przywr贸cony nast臋pnie do w艂a艣ciwego przeznaczenia, s艂u偶y艂 sztuce do d. 21 lutego 1833 r. , w kt贸rym wystawiono oper臋 Rossini ego Hrabia Ory. We trzy dni p贸藕niej wznowiono widowisko w nowym gmachu na Marywilu; ze starego teatru, po wytkni臋ciu ulicy wprost Nowiniarskiej, pozosta艂a tylko cz臋艣贸 mur贸w. Na tera藕niejszym placu Teatralnym, jeszcze za ksi膮偶膮t mazowieckich mie艣ci艂y si臋 sk艂ady soli, kt贸re uleg艂y zniszczeniu w r. 1655. Na tej pustce Marya Kazimiera wystawi艂a w r. 1695 gmach okaza艂y dla kupc贸w zagranicznych i nazwa艂a go Marieville. Mie艣ci艂y si臋 tam 54 sklepy. Wprost bramy frontowej sta艂a kaplica nakszta艂t rotundy. Po sprzeda偶y tego gmachu przez Sobieskich, naby艂y go w r. 1724 PP. Kanoniczki, od nich za艣 odkupi艂 t臋 posesye magistrat w r. 1819 i zburzywszy ruder臋, odda艂 plac pod budow臋 Teatru. Plany jego wykona艂 Antoni Corazzi, budowy doko艅czy艂 Ludwik Kozubowski. Kamie艅 w臋gielny po艂o偶y艂 d. 19 listopada 1825r. J贸zef ks. Zaj膮czek. Otwarcie Teatru nazwanego Wielkim nast膮pi艂o d. 24 lutego 1833 r. , wystawieniem Cyrulika Sewilskiego Rossini ego. W r. 1841 do艂膮czono do Teatru budynki komory konsumpcyjno sk艂adowej przy ul. Tr臋backiej. Przebudowywano go w r. 1844 i 1870, pod kierunkiem W艂adys艂awa Rittendorfa w r. 1883; wreszcie, pod kierunkiem 呕ochowskiego, dokonano gruntownej odbudowy, kt贸ra trwa艂a od 26 maja 1890 r. do otwarcia na nowo teatru w d. 11 wrze艣. 1891 r. Jest to gmach w stylu klasycznym, z trzema kondygnacyami kolumn ciosowych na froncie, z kolumnadami przy 2ch skrzyd艂ach bocznych. Front zdobi膮 p艂askorze藕by Powrot Edypa z igrzysk olimpijskich dzie艂o Paw艂a Mali艅skiego i Anakreon d艂uta Acciardi ego. W foyer stoj膮 pos膮gi znakomitych aktor贸w. Teatr Wielki opera i dramat mo偶e pomie艣ci膰 przesz艂o 1, 100 widz贸w. W pawilonie przytykaj膮cym do ul. Wierzbowej mie艣ci si臋 Teatr Rozmaito艣ci komedya, otwarty d. 18 wrze艣nia 1833 r. Po zniszczeniu przez po偶ar w r. 1883 odbudowany na nowo. Teatr Letni w ogrodzie Saskim stan膮艂 w r. 1871 pod艂ug planu A, Zabierzowskiego. Pa艂ac zwany Prymasowskim przy ul. Senatorskiej rozpocz膮艂 budowa膰 w r. 1593 biskup p艂ocki Wojciech Baranowski, nast臋pnie prymas; w r. 1613 podarowa艂 go kapitule gnie藕nie艅skiej na mieszkanie prymas贸w. Zniszczony przez Szwed贸w pa艂ac odnowi艂 1690 r. kardyna艂 Micha艂 Radziejowski; w r. 1784 przebudowa艂 go prymas Ostrowski pod艂ug planu Schroegera. Po 艣mierci ostatniego prymasa Micha艂a Poniatowskiego w r. 1794 pa Warszawa 艂ac obr贸cono na inny u偶ytek. Do r. 1864 podworze pa艂acu by艂o oddzielone od ulicy krat膮 偶elazn膮. Pa艂ac zwany Paca przy ul, Miodowej wystawi艂 pierwiastkowo Jan ks. Radziwio 1673 r. Od potomk贸w jego kupi艂 pa艂ac Ludwik Pac 1823 r. i przebudowa艂 pod艂ug plan贸w H. Marconi ego. Nad bram膮 w p贸艂kole zag艂臋bion膮 znajduje si臋 p艂askorze藕ba L. Kaufmanna, wyobra偶aj膮ca Tytusa Quinta Flaminiusza, og艂aszaj膮cego w Koryncie swobod臋 miast greckich. Od r. 1835 pa艂ac ten nale偶y do skarbu i mie艣ci instytucye s膮dowe. Pa艂ac zwany Br眉hlowskim przy rogu ul. Wierzbowej i placu Saskiego by艂 pierwotnie dworem Zebrzydowskich. W r. 1641 nowy nabywca tej posiad艂o艣ci, Jerzy Ossoli艅ski wystawi艂 pa艂ac; kt贸ry nale偶a艂 p贸藕niej do Lubomirskich i Sanguszk贸w. Od tych ostatnich 1750 r. kupi艂 go Henryk Bruehl i przebudowa艂; z r膮k Bruehl贸w wyszed艂 w r. 1775; wr. 1787 kupi艂 go rz膮d na pomieszkanie ambasadora ruskiego. Od r. 1816 do 1830 mieszka艂 w tym pa艂acu Wielki Ksi膮偶臋 Cesarzewicz Konstanty Paw艂owicz. Pa艂ac ten zdobi膮 pos膮gi d艂uta J贸zefa Deibla. Obecnie mie艣ci si臋 w nim zarz膮d telegrafu. Pa艂ac zwany Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmie艣ciu postawi艂 w r. 1645 Stanis艂aw Koniecpolski pod艂ug planu Konstantego Tomallego. Nast臋pnie nale偶a艂 do Lubomirskich i Radziwi艂艂贸w. W r. 1818 naby艂 go rz膮d i przebudowa艂 pod艂ug planu Piotra Aignera. Po po偶arze 1852 odbudowa艂 go Alfons Kropiwnicki. Zdobi膮 ten pa艂ac kolumnady korynckie i doryckie, ballustrady, oraz pos膮gi kamienne z dawnej bramy miejskiej Krakowskiej wprost Zamku. Pa艂ac zwany Kazimierowskim na Krakowskiem Przedmie艣ciu wznosi si臋 na miejscu zwierzy艅ca ksi膮偶膮t mazowieckich. Nast臋pnie by艂 tam ogr贸d i obo藕nia kr贸lewska, czyli stajnie i psiarnie. Dopiero W艂adys艂aw IV wymurowa艂 tam pa艂ac. Pa艂ac ten a g艂贸wnie jego ogrody bogate w osobliwo艣ci opisuje szczeg贸艂owo Jarzemski i wspomina Morsztyn w Psyche. Po spaleniu w r. 1656, odbudowa艂 go Jan Kazimierz 1660 r. Od wierzycieli Jana Kazimierza kupi艂 t臋 posesy臋 Jan III, a syn jego Konstanty podarowa艂 1724 r. Augustowi II. Cz臋艣贸 jej zaj臋艂y wojsk saskie, cz臋艣贸 za艣 otrzyma艂 w darze 1735 r. J贸zef hr. Su艂kowski i odnowi艂 pa艂ac 1740 r. Od niego za艣 odkupi艂 Stanis艂aw August w r. 1704 i w odnowionym gmachu umie艣ci艂 korpus kadet贸w, kt贸ry pozostawa艂 tam do r. 1795. Od r. 1804 pa艂ac Kazimierowski sta艂 si臋 w艂asno艣ci膮 komisji edukacyjnej; w r. 1815 umieszczono w nim bibliotek臋 publiczn膮 czyli g艂贸wn膮, oraz we dwa lata p贸藕niej liceum. W r. 1824 Henryk Szpilewski nada艂 pa艂acowi kszta艂t teraz niejszy. Od r, 1817 do 1880 mie艣ci艂 si臋 w nim, tudzie偶 w gmachach s膮siednich 艂ub dobudowanych, uniwersytet Aleksandryjski, potem gimnazya, i Szko艂a sztuk pi臋knych tudzie偶 gabinety zoologiczny, gips贸w i inne, od r. 1862 do 1869 Szko艂a G艂贸wna, obecnie za艣 uniwersytet Cesarski. W r. 1893 wed艂ug planu Szyllera i Jab艂o艅skiego zbudowano na miejscu skweru przed pa艂acem nowy gmach biblioteczny, w g艂贸wnym za艣 gmachu po bibliotece b臋d膮 umieszczone aule i pracownie uniwersytetu. Pa艂ac Krasi艅skich na Krakowskiem Przedmie艣ciu wystawi艂 Jan Ansgary Czapski 1740 r. ; p贸藕niej posiadali go Ma艂achowscy, od r. 1809 ordynaci Krasi艅scy. Znajduje si臋 w nim zbrojownia, w pawilonie za艣 dobudowanym od ul. hr. Berga, biblioteka po艂膮czona ze zbiorami Konstantego Swidzi艅skiego. Pa艂ac Potockich na Krakowskiem Przedmie艣ciu wystawi艂 Ludwik Tyszkiewicz 1792 r. pod艂ug planu Jana Kamsetzera. Pa艂ac instytutu muzycznego przy ul. Ordynackiej rozpocz膮艂 budowa膰 w kszta艂cie obronnego zamku ordynat Janusz Ostrogski 1597 r. Nast臋pni w艂a艣ciciele przerobili go na pa艂ac, w kt贸rym od r. 1869 mie艣ci si臋 instytut. Pa艂ac b. komisyi skarbu przy ul, Rymarskiej by艂 w艂asno艣ci膮 Leszczy艅skich; w r. 1824 przebudowa艂 go Antoni Corazzi w stylu klasycznym. Pa艂ac ordynat贸w Zamoyskich przy ul. Senatorskiej stan膮艂 w r. 1815 na miejscu pa艂acu B艂臋kitnego, wzniesionego przez Augusta II dla c贸rki kr贸la, Orzelskiej. Znajduje si臋 w nim biblioteka i zbrojownia. Pa艂ac b. Mennicy przy ul Biela艅skiej nale偶a艂 do Potockich, kupiwszy go w r. 1765, Stanislaw August obr贸ci艂 na mennic臋. Rozebrany w r. 1817, stan膮艂 znowu pod艂ug planu P. Aignera. Mie艣ci obecnie warsztaty wojskowe. Pa艂ac Za艂uskich przy ul. Dani艂owiczowskiej, zbudowany 1621 r. przez Miko艂aja Dani艂owicza, zniszczony w 1655 r. , po przerobieniu w 1741 r. u偶yty na umieszczenie biblioteki publicznej braci Za艂uskich. Otwarta dnia 3go sierpnia 1746 r. , pozostawa艂a tam do r. 1795. W niszach od strony dziedzi艅ca zn膮jduje si臋 37 popiersi Kr贸l贸w z kamienia. Pa艂ac zwany Mniszchowskim przy ul Senatorskiej, stoi na miejscu dom贸w Ossoli艅skich, a nast臋pnie Kazanowskich, Radziejowskich i Rej贸w. W r. 1730 wystawi艂 tam pa艂ac J贸zef Wandalin Mniszech; p贸藕niej by艂a to w艂asno艣膰 Potockich, od roku za艣 1829, po przebudowaniu, mie艣ci Resurs臋 Kupieck膮. Pa艂ac Resursy Obywatelskiej na Krakowskiem Przedmie艣ciu stan膮艂 w r. 1861 pod艂ug planu Leona Karasowskiego na gruncie pa艂acu Kazanowskich, nast臋pnie Zamoyskich i Mniszch贸w. Pa艂ac Uruskich na Krakowskiem Przedmie艣ciu wzni贸s艂 budowniczy A. Gole艅ski 1844 r. na miejscu Warszawa pa艂acu Poniatowskich. Gmach kantom Banku Pa艅stwa przy ul Rymarskiej zbudowa艂 w r. 18281830 Antoni Corazzi na miejscu pa艂acu Micha艂a Ogi艅skiego, na pomieszczenie biur b. Banku Polskiego. Ton偶e budowniczy wzni贸s艂 s膮siaduj膮cy z nim pa艂ac b. ministr贸w skarbu, na miejscu pa艂acu Leszczy艅skich. Gmach Towarzystwa Dobroczynnno艣ci Zawi膮zane w r. 1814, kiedy n臋dz臋 Warszawy zwi臋kszy艂 wielki po偶ar, Towarzystwo Dobroczynno艣ci mie艣ci艂o si臋 z razu przy ul Miodowej Nr 487, nast臋pnie w klasztorze ks. Franciszkan贸w przy ul Zakroczymskiej. W r. 1818 otrzyma艂o posesy臋 na KrakowskiemPrzedmie艣ciu, w kt贸rej dotychczas pozostaje. Jest to dawny pa艂ac Kazanowskich, od r. 1661 Lubomirskich, a nast膮pnie pp. Karmelitek bosych ob. ko艣cio艂y. Po oddaniu tych gmach贸w Towarzystwu, przebudowa艂 je A, Corazzi. Towarzystwo rz膮dzi si臋 ustaw膮 z 18 czerwca 1825, zmienion膮 w r. 1891. Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ul Mazowieckiej, z dolnem pi臋trem na wz贸r Prokuratoryj w Wenecyi, postawili Henryk Marconi i J贸zef G贸recki w r. 1856. Wznosi艂 si臋 tam poprzednio pa艂ac Czerwony biskupa pozna艅skiego Micha艂a Bart艂omieja Tar艂y, zbudowany 1661 r. , w kt贸rym mieszka艂o p贸藕niej poselstwo tureckie. Sala zebra艅 Towarzystwa jest ozdobiona malowid艂ami 艣ciennemi Karola Marconi ego. Pdac Kronenberg贸w przy ul Mazowieckiej wystawiono w r. 1869 pod艂ug planu Hitziga na miejscu dworu Radziwi艂艂贸w. Ma艂achowskich i t. d. Pa艂ac Saski ob. Ogr贸d Saski. Pa艂ac Krasi艅skich ob. Ogr贸d Krasi艅skich. Dworzec dr. 偶el warszawskowiede艅skiej wybudowa艂 H. Marconi 1844 r. ; dr. 偶. warszawskopetersburskiej wybudowano w r. 1862; dr. 偶. warszawskoterespolskiej w r, 1866, pod艂ug planu Adolfa Kropiwnickiego. Gmach hotelu Europejskiego zbudowa艂 H. Marconi 1859 r. w stylu Odrodzenia; na parterze znajduje si臋 plafon J贸zefa Simlera. Pa艂ac arcybiskupi przy ul. Miodowej. Na miejscu dwork贸w, w po艂owie XVIII w. Piotr de Rioncour postawi艂 pa艂ac przy ul Miodowej z murowan膮 oran偶ery膮, kt贸ra ci膮gn臋艂a si臋 ku cekhauzowi przy ul D艂ugiej, Przy dzia艂ach spadkowych w r. 1768 syn jego Andrzej, pose艂 saski, sprzeda艂 ca艂膮 posesye Janowi Borchowi; od r. 1793 do 1795 prawem zastawu posiada艂 ten pa艂ac Szczepan Zambrzycki; w r. 1800 od Borch贸w kupi艂 go Ludwik Nesti, restaurator i cukiernik; w r. 1810 przeszed艂 na w艂asno艣膰 Karola Kerna; od J贸zefy Kernowej d. 27 lipca 1838 rz膮d naby艂 pa艂ac na rzecz arcybiskup贸w warszawskich. Gmach Towarzystwa Kredytowego m. Warszawy, za艂o偶onego w r. 1870, mie艣ci si臋 przy ul W艂odzimierskiej; zbudowa艂 go w stylu Odrodzenia J. Ankiewicz, ozdobili pos膮gami alegorycznemi T. Rygier, A. Pruszy艅ski, L. Kucharzewski i K. Ostrowski Na stropie sali zebra艅 og贸lnych malowid艂o W. Gersona wyobra偶a Warszaw臋, udzielaj膮c膮 go艣cinno艣ci Religii, Nauce, Prawu, Sztuce, Rzemios艂u i bior膮c膮 w opiek臋 ubogich i sieroty. Gmach wi臋zienia karnego przy ul D艂ugiej od rogu ul Nalewek do ul. Przejazd. Na tem miejscu, w. r, 1582, Stefan Batory wystawi艂 szpital dla chorych i niedo艂臋偶nych 偶o艂nierzy. W艂adys艂aw IV w r. 1638 przerobi艂 szpital na zbrojowni臋 czyli cekhauz. Ten gmach okaza艂y stanowi艂 jedn膮 z osobliwo艣ci miasta. Po zrabowaniu przez Szwed贸w Jan III odnowi艂 arsena艂. Dnia 10 lipca 1702 r. piorun uderzy艂 we艅, zapali艂 prochy, i wtedy cz臋艣贸 gmachu od strony Nalewek z dachem i murem naro偶nym run臋艂a. Odbudowa艂 go za Augusta II genera艂 artyleryi Bruehl i bli偶ej ul. Przejazd wzni贸s艂 pa艂ac, w kt贸rym rezydowali genera艂owie artylleryi. W r. 1794 przy cekhauzie mie艣ci艂a si臋 rada wojenna. Prussacy zaj臋li go na swoj膮 artylery臋. Za Ks. Warszawskiego by艂a tu szko艂a artyleryi i in偶ynieryi; po r. 1815 gmach ten wewn膮trz i zewn膮trz odnowiono; w sali 艣rodkowej znajdowa艂y si臋 staro偶ytne zbrojo. W r. 1833 dano inne temu gmachowi przeznaczenie, umieszczaj膮c w nim dom kary i poprawy. Ogrody. Ogr贸d Botaniczny. Jeszcze za ksi膮偶膮t mazowieckich, kiedy rezydowali w Jazdowie, by艂y tu podobno ogrody, kt贸re pospo艂u z dziedzictwem ksi膮偶臋cem sta艂y sie w艂asno艣ci膮 panuj膮cych. Nast臋pnie Jan Kazimierz nada艂 owe zabudowania i ogrody ujazdowskie Teodorowi Deahoffowi w r. 1668; ten za艣 ust膮pi艂 je po sze艣ciu latach Stanis艂awowi Lubomirskiemu, od Lubomirskich za艣 kupi艂 je Stanis艂aw August w r. 1764. Wtedy to uporz膮dkowano i ozdobiono ogr贸d; tera藕niejsze jednak swoje przeznaczenie otrzyma艂 dopiero w r. 1817, kiedy Cesarz Aleksander I, nabywszy 艁azienki i posesye s膮siednie, cz臋艣膰 ogrod贸w podarowa艂 zwierzchno艣ci naukowej. Profesor botaniki w uniwersytecie warszawskim, Micha艂 Schubert i starszy ogrodnik Guenther przenie艣li tam ogr贸d Botaniczny, kt贸ry poprzednio mie艣ci艂 si臋 po za pa艂acem Kazimierowskim, czyli uniwersytetem. Nast膮pi艂o to w r. 1819. Ro艣liny s膮 zasadzone pod艂ug systemu Adryana Jussieu go; wielk膮 obfito艣ci膮 wyr贸偶niaj膮 si臋 zbiory palmowatych, obrazkowatych i storczykowatych. W ogrodzie tym przechowa艂y si臋 艣lady stacyj M臋ki Pa艅skiej Kalwaryi ujazdowskiej oraz fundament贸w 艣wi膮tyni pod wezwaniem Opatrzno艣ci, po艂o偶onych w r. 1792. Warszawa Warszawa Ogr贸d Saski. Na gruntach folwarku starostwa Warszawskiego Tobiasz Morsztyn wystawi艂 pa艂ac z. ogrodem 1675 r. Od Morsztyn贸w kupi艂 t臋 posesy臋 i s膮siednie August II r. 1713 i wybudowa艂 pa艂ac 1724 r. , ogr贸d za艣, po francuzku urz膮dzony, otworzy艂 d. 27 maja 1727 r. dla publiczno艣ci, kt贸ra wchodzi艂a z placu targowego, przez bram臋 呕elazn膮, przy zbiegu ul. 呕abiej i Granicznej. Obok muru, okalaj膮cego pa艂ac, sta艂 pod贸wczas gmach teatralny, Opernhaus. Od Sas贸w naby艂 pa艂ac i ogr贸d rz膮d pruski 1797 r. , poczem przesz艂y na w艂asno艣膰 rz膮du. W r. 1816 urz膮dzili ogr贸d na wz贸r angielski Sauvage i Strobel. W r. 1849 ogr贸d przeszed艂 pod zarz膮d magistratu. Po艂o偶ony w samym 艣rodku miasta ma 7 bram. Wprost g艂贸wnego wej艣cia od Saskiego placu, przez kolumnad臋, w r. 1842 przez Id藕kowskiego wzniesion膮, znajduje si臋 wodotrysk w kszta艂cie wazonu, o 艣rednicy 40 stop, po za nim za艣 kompas marmurowy, postawiony z zapisu meteorologa Antoniego Magiera. Na wzg贸rzu od strony ulicy Nieca艂ej wznosi si臋 budowla s艂u偶膮ca za zbiornik wody, zbudowana 1854 r, przez Henryka Marconi ego, pod艂ug wzoru 艣wi膮tyni w Tivoli. Oko艂o 30 figur symbolicznych kamiennych, pochodz膮cych przewa偶nie z czas贸w saskich, przyozdabia cieniste aleje. Jest te藕 sztuczna sadzawka, s艂u偶膮ca zim膮 za 艣lizgawk臋. 艢r贸d ogrodu znajduje si臋 budynek Teatru letniego. Przy ogrodzie mie艣ci si臋 zak艂ad w贸d mineralnych, w gmachu 1847 r. wystawionym przez H. Marconi ego na wz贸r 艂a藕ni Dyoklecyana. Gmach ten zdobi膮 pos膮gi symboliczne d艂uta L. Kaufmanna, oraz popiersia znakomitych lekarzy Augusta Wolffa, Franciszka Brandta, J贸zefa Czekierskiego i J贸zefa Celi艅skiego. Ogr贸d Krasi艅skich. Jan Dobrogost Krasi艅ski, na gruntach kupionych od Giz贸w, Dzianotich i innych zamo偶nych mieszczan, wybudowa艂 w stylu w艂oskim okaza艂y pa艂ac, z jednej strony z rozleg艂em podw贸rzem dzi艣 plac, otoczonem wysokim murem, z drugiej za艣 z ogrodem w formie czworok膮ta. W r. 1765 ca艂a ta posesya przesz艂a na w艂asno艣膰 rz膮du, ogr贸d za艣, uporz膮dkowany przez Knalkfusa, otwarto dla publiczno艣ci i kwietnia 1768 r. Front pa艂acu, zajmowanego dzi艣 przez izb臋 s膮dow膮, od strony placu zdobi p艂askorze藕ba, , Pojedynek trybuna Marka Waleryusza z Gallem, od strony ogrodu, , Wjazd tryumfalny Juliusza Cezara do Rzymu, obiedwie d艂uta Antoniego Bianchi ego. Pa艂ac ten jest jedn膮 z najpi臋kniejszych budowli miasta. Ogr贸d przez d艂ugi czas s艂u偶y艂 za miejsce uroczysto艣ci i zabaw publicznych. W s膮siednim ogr贸dku Dueckerta mie艣ci si臋 najstarszy instytut w贸d mineralnych, za艂o偶ony 1824 roku. Ogr贸d Frascati, urz膮dzony w r. 1772 1784 przez Kazimierza ks. Poniatowskiego, rozci膮ga艂 si臋 na przestrzeni od tera藕niejszego Instytutu G艂uchoniemych i od Nowego 艢wiatu w d贸艂, gdzie dzi艣 ul. Ksi膮偶臋ca, pod贸wczas nieistniej膮ca. By艂 to wspania艂y ogr贸d z osobliwemi ozdobami architektonicznemi. Przeci臋ty ul. Ksi膮藕臋c膮, w ma艂ej cz臋艣ci pozosta艂 przy szpitalu 艣w. 艁azarza, w wi臋kszej za艣, starannie urz膮dzonej, zatrzyma艂 dawn膮 nazw臋 i nale偶y do hr. Branickich, jako park przy ul. Wiejskiej. Oyr贸d Foksal. Na tem miejscu w XVII w. posiadali pa艂ac i ogr贸d Czapscy; od nich w r. 1746 przeszed艂 na w艂asno艣膰 Maryi i Anny z Kolowrath贸w Bruehlowej i nast臋pnie cz臋sto zmienia艂 w艂a艣cicieli; jednym z nich by艂 Ignacy Krasicki; od niego w r. 1768 odkupi艂 t臋 posesy臋 Franciszek Potocki. Nast臋pny posiadacz, Fryderyk Kabryt, bankier, urz膮dzi艂 miejsce zabaw nazwane Foksalem. Otwarcie nast膮pi艂o 15 maja 1776 roku. Z tego ogrodu wzni贸s艂 si臋 balonem s艂awny Jan Piotr Blanchard dnia 10 maja 1789 i spad艂 w lesie bia艂o艂臋ckim; by艂a to jego druga podr贸偶 napowietrzna w Warszawie; pierwsz膮 pospo艂u z Janem Potockim uskuteczni艂 w r. 1788 z ogrodu pa艂acu Mniszch贸w. Nast臋pnie urz膮dzano tam r贸偶ne widowiska; obecnie posesya zwana Foksalem sk艂ada si臋 z kilku pa艂ac贸w wzniesionych na miejscu uszczuplonego ogrodu. W jednym z nich znajduje si臋 biblioteka Przezdzieckich. Dolina Szwajcarska. Ogr贸d i posesya tej nazwy le偶a艂y przy go艣ci艅cu wiod膮cym ku zamkowi jazdowskiemu; w r. 1768 rz膮d podarowa艂 te grunta ks. Bazylianom pod budow臋 konwiktu dla m艂odzie偶y sko艅czy艂o si臋 atoli na za艂o偶eniu fundament贸w, gdy偶 w r. ks. Bazylianie zrzekli si臋 za wynagrodzeniem, przywileju. Rz膮d wydzier偶awi艂 grunt wieczy艣cie w r. 1825 Stanis艂awowi Sleszy艅skiemu, kt贸ry wzni贸s艂 kamienic臋 N. 13 i za艂o偶y艂 ogr贸d owocowy. W r. 1852 nabyli ca艂膮 posiad艂o艣膰 St. Dziechci艅ski i A. Winnicki i wybudowali gmach frontowy z sal膮 koncertow膮, przebudowany w r. 1867. Od jego wzniesienia Dolina Szwajcarska sta艂a si臋 miejscem koncert贸w letnich r贸偶nych orkiestr niemieckich i miejscowych. Wzniesiono tu tak偶e letni cyrk drewniany. W r. 1893 obszar ogrodu znacznie uszczuplono, oddaj膮c go pod budow臋 dom贸w. Ogr贸d Pomologiczny, za艂o偶ony w r. 1865 w Marymoncie, od r. 1870 przeniesiony na folwark nale偶膮cy niegdy艣 do ko艣cio艂a 艣w. Krzy偶a, pomi臋dzy ul. Nowogrodzk膮 i Koszyki, stanowi fili臋 ogrodu Botanicznego i s艂u偶y do hodowli drzew i krzew贸w owocowych. E. Historya miasta. I. Pocz膮tki Warszawy. Zbieg naturalnych dr贸g l膮dowych id膮cych grzbietami wododzia艂贸w i przecinaj膮cych Wis艂臋 w punkcie, le偶膮cym pomi臋dzy uj艣ciami jaj najwa偶niejszych dop艂yw贸w w 艣rednim biegu Pilicy, Bugu z Narwi膮 i Bzury, musia艂 ju偶 w odleg艂ej przesz艂o艣ci 艣ci膮gn膮膰 przedsi臋bierczych osadnik贸w, kt贸rzy pozajmowali dogodniejsze miejsca na wybrze偶ach rzeki i wa偶niejsze stacye przy dro偶ynach wij膮cych si臋 przez rozleg艂e, b艂otniste puszcze, pokrywaj膮ce obszar mi臋dzy Bugiem, Pilic膮 i Bzur膮. Wykopalisko monet rzymskich cesarza Adryana w Izdebnie pow. b艂o艅ski, oko艂o 4 mil od Warszawy, rzymski piani膮dz znaleziony w warstwie gliny w g艂臋boko艣ci 3 mt. przy prowadzeniu rob贸t kanalizacyjnych w alei Ujazdowskiej w Warszawie, monety angielskie z XI w. znalezione pod Kaskami w pobli偶u Izdebna, 艣wiadcz膮 o ruchu handlowym, cho膰 niezbyt o偶ywionym zapewne, na drogach wiod膮cych na p贸藕niejsz膮 Warszaw臋, ku Baltykowi i p艂n. wschodnim obszarom. Cmentarzyska przedhistoryczne, rozkopane w Raszynie 1852 r. , Ksi膮偶enicach 1856, Izdebnie, Skierniewicach 1860 r. , urny znalezione przy budowie pa艂acu belwederskiego r. 1823 i tarasu zamkowego w Warszawie, cmentarzyska okolic Pragi Brudno, Tarchomin, Targ贸wek, Groch贸w zbadane w ci膮gu ostatnich lat dwudziestu, stwierdzaj膮 dawno艣膰 osad ci膮gn膮cych si臋 po obu brzegach Wis艂y i wzd艂u偶 trakt贸w l膮dowych. Ludno艣贸 tych osad przedstawia艂a zapewne mieszanin臋 plemion, rozsiad艂ych nad brzegami rzek uchodz膮cych do Wis艂y w pobli偶u Warszawy. W mieszaninie tej g贸rowali przybysze od wybrze偶y Baltyku i okolic dolnego biegu Wis艂y Pomorzanie, przedstawiciele wy偶szej kultury. Ruch kolonizacyjny w kierunku ku wschodowi istnia艂 ju偶 niew膮tpliwie w epoce przedhistorycznej. Emigracya ta, pozbawiaj膮c zachodni膮 s艂owia艅szczyzn臋 zdolniejszych i dzielniejszych jednostek, u艂atwia艂a podb贸j niemiecki i wynarodowienie obszar贸w mi臋dzy Elb膮 a Odr膮, tudzie偶 wybrze偶y Baltyku. Pomorzanie posuwaj膮 si臋 brzegami Wi s艂y, Narwi i Bugu, w kierunku od uj艣cia ku 藕r贸d艂om i zak艂adaj膮 tam pierwsze przystanie, osady rybackie i pasterskie, targowiska. Wi臋ksza cz臋艣贸 najdawniejszych grod贸w, targowisk i osad nad Wis艂膮 w obr臋bie Mazowsza, od uj艣cia Pilicy pocz膮wszy, Narwi膮, Bugiem, nosi nazwy jakie spotykamy jedynie w dorzeczu dolnej Wis艂y, na dawnem Pomorzu lub w przyleg艂ych okolicach Wielkopolski. Nazw takich jak Arciszew, Czersk, Czerwi艅sk, I艂贸w, Nieszawa, P艂ock, P艂ochocin, Raci膮偶, Radzymin, Serock, Tarchomin, Tarczyn, Warszowice, Zuzola, nie spotykamy ani w Ma艂opolsce ani nawet na Mazowszu, w stronach oddalonych od wi臋kszych rzek. Warszawa pierwotnie Warszowa jest prawdopodobnie jedn膮 z tych osad pomorskich, za艂o偶on膮 przy pierwotnej osadzie rybackiej dzi艣 ulica Rybaki. Najdawniejsz膮 przystani膮 dla statk贸w p艂yn膮cych Wis艂膮 by艂 z lewego brzegu Solec, le偶膮cy na p艂d. wsch贸d od Warszawy za艣 na praw. brzegu w艣 Kamie艅, po艂o偶ona naprzeciw Solca. Rozleg艂a K臋pa Kawcza dzi艣 Saska na Wi艣le u艂atwia艂a przep艂awianie w tym miejscu koni jucznych i byd艂a, w epoce kiedy przewo偶ono towary na grzbiecie zwierz膮t, przedzieraj膮cych si臋 z trudem w膮zkimi dro偶ynami, przez g膮szcze bagnistych puszcz. Znaczenia tych dwu przeciwleg艂ych targowisk takie pary targowisk spotykamy zwykle nad brzegami wi臋kszych rzek dowodzi, zar贸wno wzniesienie grodu ksi膮偶臋cego w Ujazdowie, na p艂askowzg贸rzu g贸ruj膮cem po nad Solcem jak i wczesne nieznanej daty utworzenie parafii i wzniesienie ko艣ci贸艂k贸w zar贸wno na Solcu jak i w Kamieniu nadanym bisk. p艂ockim. Zwi臋kszaj膮cy si臋 ruch na drogach l膮dowych, w miar臋 zaludniania si臋 obszar贸w mi臋dzy Pilic膮, Bzur膮 a Narwi膮, utorowanie dr贸g ko艂owych przez puszcze zalegaj膮ce dorzecza tych dr贸g wodnych, wytworzy przy coraz liczniej ucz臋szczanym przewozie pod Warszaw膮, dwa nowe targowiska jedno z lew. brzegu przy wsi Warszawie na suchy m piaszczystym wzg贸rzu dzi艣 Rynek Starego Miasta, obok zjazdu ku rzece ulica Mostowa, drugie z praw. brzegu, powstanie w wi臋kszym oddaleniu od Wis艂y, przy wsi Brodno Brudno, po za nadbrze偶n膮 osad膮 Prag膮. B臋dzie to os. Targowe dzi艣 Targ贸wek. Rozw贸j tych nowych targowisk odbierze dawne znaczenie poprzednim i odci膮gnie od nich ludno艣膰. Obszar mi臋dzy dolnym biegiem Pilicy i dolnym biegiem Bugu wchodzi艂 niew膮tpliwie w sk艂ad pa艅stwa Piast贸w ju偶 przy ko艅cu X wieku. Le偶a艂 on jednak ju偶 po za lini膮 pogranicznych grod贸w rozmieszczonych ponad Bzur膮 i Narwi膮. Pokryty wielkiemi puszczami, s艂abo zaludniony, wystawiony od wschodu na najazdy plemion litewskich i ruskich, by艂 traktowany przez 贸wczesnych kierownik贸w pa艅stwa piastowskiego, jako nieu偶yteczny anneks, oddany na pastw臋 samowoli pogranicznych kasztelan贸w. Ko艣ci贸艂 nie wiele si臋 te偶 troszczy艂 o nieliczn膮 ludno艣贸 tego lesistego obszaru obejmuj膮cego oko艂o 200 mil kwadr. lecz licz膮cego mo偶e nie wi臋cej jak 50 mieszka艅c贸w na jednej mili. Kiedy przy urz膮dzaniu coraz nowych biskupstw, wykre艣lone b臋d膮 granice 艣wie偶ych dyecezyi, obszar ten, jako niepo偶膮dany, pozostanie pod w艂adz膮 swego pierwotnego biskupa pozna艅skiego, kt贸ry w stosunku do tego odleg艂ego i oddzielonego obszarami innych dyece Warszawa zyi, terytoryum, uwa偶a艂 si臋 poniek膮d za bi skupa, , in partibus infidelium. Nad opuszczo nym pograniczem rozci膮ga niekiedy z mi艂o sierdzia opiek臋 biskup p艂ocki, kt贸rego dyece zya si臋ga艂a prawego brzegu Wis艂y i obejmowa艂a oba targowiska pod Warszaw膮 Targo we i Kamie艅. Zas艂uga krzewienia chrze艣ci ja艅stwa w tych okolicach nale偶y si臋 klaszto rowi kanonik贸w regularnych w Czerwi艅sku istniej膮cemu ju偶 w po艂owie XII w. , osadzo nych przy grodzie i targowisku tamecznym jak o tem 艣wiadczy uposa偶enie z dochod贸w ksi膮偶臋cych 19ty targ, 19 grzywna z kar, 19 statek co do c艂a, 10 藕rebi臋 i 10 dzie艅. s艂u偶by dla zamku. Posiadaj膮c, ju偶 na pocz膮tku XII w, , kilka wsi w pobli偶u Warszawy S艂u偶ewo, Borz臋cino, Koczargi i Wojcieszyno, nast臋 pnie Wawrzyszewo pod B艂oniem uwa偶aj膮 ka nonicy za obowi膮zek zar贸wno zak艂ada膰 kaplice w swych posiad艂o艣ciach, jak i obs艂ugiwa膰 powznoszone przez ludno艣膰 czy ksi膮偶膮t nieli czne kaplice, niemaj膮ce sta艂ej obs艂ugi ducho wnej. Tak膮 kaplic膮 by艂 ko艣cio艂ek 艣w; Jerze go, wzniesiony zapewne ju偶 na pocz膮tku XIII w. przy wsi Warszawie, niedaleko traktu kie ruj膮cego si臋 ku Wi艣le ko艣cio艂ek sta艂 na uli cy 艢w. Jerskiej a trakt szed艂 w kierunku uli cy D艂ugiej i Mostowej, za艣 wie艣 Warszaw ska zajmowa艂a obszar okolic dzisiejszego No wego Miasta. Erndtel w opisie Warszawy z r. 1730 uwa偶a, zgodnie z owczesn膮 trady cy膮, ko艣cio艂ek ten za najstarsz膮 艣wi膮tyni膮 miasta. Kiedy wzniesion膮 by艂a kaplica na Solcu, kto i kiedy utworzy艂 przy niej parafi膮, niewiadomo. Mo偶na domy艣la膰 si臋 tylko i偶 dzieje tej parafii i kaplicy wi膮偶膮 si臋 z nie znan膮 te偶 history膮 grodu ksi膮偶臋cego w Jaz dowie. Zar贸wno pocz膮tki organizacyi ko艣ciel nej jak i wprowadzenie porz膮dk贸w pa艅stwo wych na obszarze okolic Warszawy dokony wa si臋 za rz膮d贸w Konrada I od r. 1199. Zar贸wno pod wzgl臋dem ko艣cielnym jak i po litycznym obszar W. i jej okolic zostaje pod dany zwierzchnictwu w艂adz utworzonych przy grodzie czerskim. Kasztelani膮 czersk膮 I wymienia dokument z r. 1231 Kod. Wielk. Nr 132. Miro kasztelan pojawia si臋 w akcie z r. 1236, Albert wojewoda r. 1246, archi dyakonat czerski dyecezyi pozna艅skiej ist nieje ju偶 r. 1252 a Wiktor archidyakon zna ny w r. 1267. O p贸藕nem, stosunkowo, zapro wadzeniu organizacyi parafialnej, w najbli偶 szej okolicy W. 艣wiadczy fakt, i偶 przy za艂o 偶eniu ko艣cio艂a paraf. w Zegrzu nad Narwi膮 oko艂o 4 mil na p贸艂n. od W. a wi臋c na ob szarze dyecezyi p艂ockiej, nadane mu zosta艂y dziesi臋ciny z wsi Polik贸w, M艂ociny, Wawrzyszew, Sochaczew, Czerwonka, Rybno i Rozlaz艂owo. Nadanie to pochodzi zapewne z pierwszych lat wieku XIII. , O istnieniu grodu ksi膮偶臋cego w Jazdowie przy W. , dowiadujemy si臋 z opowie艣ci rocznikarskiej o napadzie Litwin贸w, kt贸rzy przeprawiwszy si臋 przez Wis艂臋, w wigili膮 艣w. Jana r. 1262, ow艂adn臋li dw贸r ksi膮偶臋cy, zamordowali ks. Ziemowita a syna jego wzi臋li do niewoli i wypu艣cili dopiero za z艂o偶eniem okupu. W r. 1288 wydaje w Jazdowie Konrad II syn Ziemowita akt nadania ko艣cio艂a w B艂oniu klasztorowi czerwi艅skiemu. Pierwotna Warszawa, wie艣 ksi膮偶臋ca, le偶a艂a prawdopodobnie na obszarze p贸藕niejszego Nowego Miasta, nad Wis艂膮 niedaleko uj艣cia rzeczki Drny. Tradycya podaje i偶 ko艣oi贸艂 Panny Maryi na Nowem Mie艣cie stoi na miejscu zajmowanem kiedy艣 przez 艣wi膮tyni膮 poga艅sk膮. Wytworzenie si臋 wspomnianych powy偶ej targowisk, przy przewozie wi艣lanym pod Warszaw膮, poci膮gnie i wzniesienie dworca ksi膮偶臋cego wraz z kaplic膮 w s膮siedztwie targowiska z lewego brzegu. Akt nadania wsi S艂u偶ewo pod Warszaw膮 przez ks. Konrada niejakiemu Gotardowi, w nagrod臋 za pogrom Jad藕wing贸w, wed艂ug Paprockiego kt贸ry, podaj膮c dok艂adnie tekst dokumentu, znanego zreszt膮 z innych 藕r贸de艂, musia艂 przepisa膰 wiernie i miejsce wystawienia, zast膮pione w kopiach powo艂aniem si臋 na inne wsp贸艂cze艣nie wydane akty ut supra by艂 sporz膮dzony r. 1241 w Warszawie, , actum et datum Varscheviae. Ten偶e Gotard wraz ze Stanis艂awem bratem wyst臋puj膮 w akcie Konrada z r, 1231 jako dziedzice Rakowa pod Warszaw膮. Jeszcze regestra pob. z 1580 r. podaj膮 w tej wsi sors Gotardi kt贸rego w艂a艣cicielk膮 jest Barbara Rakowska. Wed艂ug Paprockiego potomkowie Gotarda posiadali pr贸cz tego w XIII czy XIV w. wsi; Nadarzyn, Rusiec, Skorosze, Urzuty, Star膮 Wie艣 i 呕abiniec le偶膮ce w par. Nadarzyn; stwierdzaj膮 to regestra pobor. z 1580 podaj膮ce pod wsi膮 Rusiec de sorte olim Gothardi de Rusiec. 脫w pogromca Jad藕wing贸w by艂 niew膮tpliwie wybitn膮 postaci膮 w otoczeniu ks. Konrada, kt贸ry nagradzaj膮c jego zas艂ugi obdarza go licznemi w艂o艣ciami w okolicy Warszawy. Mi臋dzy rodzinami kt贸re. wywodz膮 si臋 od Gotarda, spotykamy g艂o艣nych w XVI w. Ucha艅skich. Powy偶sze dane pozwalaj膮 przypuszcza膰 i偶 Warszawa, Jakkolwiek by艂a w r. 1241 tylko wsi膮 z targowiskiem i dworcem ksi膮偶臋cym i nie posiada艂a jak Czersk lub Sochaczew znaczenia centru politycznego i ko艣cielnego, przerasta艂a te starsze osady ludno艣ci膮 i ruchem handlowym i dla tego sta艂a si臋 zapewne najdogodniejsz膮 i najprzyjemniejsz膮 z rezydencyi ksi膮偶臋cych, skoro Ju偶 w XIII w. spotykamy tu a偶 dwa dworce ksi膮偶臋ce a Konrad obdarza zas艂u偶onego i u偶ytecznego mu wodza dobrami le偶膮cemi w po Warszawa bli偶u najwa偶niejszego z grod贸w ksi膮偶臋cych. Targowisko warazawskie mog艂o ju偶 za Konrada posiada膰 niekt贸re urz膮dzenia s膮dowe zw艂aszcza niemieckie, jakie spotykamy w P艂ocku r. 1237 w akcie biskupa Piotra omnes habitatores civitatis sive Theutonicos sive Polonos iudicet scultetus. Conrad scultetus de Dobrin wyst臋puje ju偶 w akcie z 1239 r. spisanym w Troszynie w gosty艅skiem. R. 1239 Boles艂aw syn Konrada, nadaje jeszcze za 偶ycia ojca niemieckim Templaryuszom wsi Orzechowo, Dr臋szewo, Skuszewo le偶膮ce o kilka mil na p艂n. od Warszawy, nad Bugiem, w pobli偶u Kamie艅czyka Perlbach, Regesta Konrada I z powo艂aniem na Ledebuhr, Archiv XVI, 834. Kiedy i od kogo otrzyma艂o targowisko warszawskie prawo miejskie, nie wiadomo dot膮d. Odszukany przez J. S. Bandtkiego r. 1251 w kalendarzach krakow. z r. 1728 do 1757 Jest wielce prawdopodobn膮 dat膮. Za艂o偶ycielem miasta by艂by w tym razie Ziemowit 1262. Erndtel opisuj膮cy z wielk膮 staranno艣ci膮 W. pod wzgl臋dem fizycznym, podaje na podstawie og贸lnej opinii w r. 1730 rok 1269 i ks. Konrada II jako za艂o偶yciela. Wydana w r. 1764 broszura Informacya o prawach i swobodach miasta Starej Warszawy przytacza kilka szczeg贸艂贸w ze znanego pisz膮cemu widocznie z tre艣ci dokumentu lokacyjnego. Nieznany autor broszury powiada i偶 ksi膮偶臋 mazowiecki, fundator Warszawy, wyznaczaj膮c obszar ziemi dla miasta zastrzeg艂 sobie 60 grzyw. czynszu i podwody Dane te stwierdza akt Zygmunta I z r. 1537 w kt贸rym powiedziano i偶 mieszczanie warszawscy p艂acili ksi膮偶臋tom 60 grzyw. czynszu kt贸ry nast臋pnie w XVI w. , z powodu zmniejszenia warto艣ci monety, podniesiony zosta艂 do 80 grzyw. Wynika zt膮d i偶 Warszawa otrzyma艂a przy lokacyi 120 艂an贸w z obszaru wsi ksi膮偶臋cej z op艂at膮 15 gr. p贸艂 grzywny z 艂anu podniesion膮 w XVI w. na 20 gr. Pr贸cz tego dostali osadnicy pastwisko na przyleg艂ych ziemiach ksi膮偶臋cych a zapewne i wolny wr臋b w lasach ksi膮偶臋cych. Rzecz naturalna i偶 prawo wyrobu i sprzeda偶y trunk贸w stanowi艂o niezb臋dny dla targowiska przywilej. Ludno艣贸 targowiska sk艂ada艂a si臋 niew膮tpliwie z r贸偶noplemiennych pierwiastk贸w. Akt kt贸rym Konrad uwalnia r. 1222 w艣 艁omn臋 nad Wis艂膮 od juryzdykcyi grodu ksi膮偶臋cego pozwala domy艣la膰 si臋 偶e w艂adz臋 s膮dow膮 wykonywa膰 b臋dzie tam so艂tys wylicza osadnik贸w tej wsi. Ich nazwiska r贸wnie偶 jak i nazwy obecnych aktowi duchownych, 艣wiadcz膮 o niemieckiem i pruskolitewskim pochodzeniu. O znacznej ludno艣ci niemieckiej w P艂ocku 艣wiadczy powo艂any powy偶ej akt biskupa p艂ockiego z r. 1237. Ziemowit dozwalaj膮c w r. 1254 wprowadzi膰 prawo niemieckie we wsiach biskupa p艂ockiego wzywa temi s艂owy osadnik贸w, , Accedant itaque securi hospites de quacunque natione ad incolendas terras dicti Episcopatus, scientes quod omni servitute ab eis relegata, gaudebunt pleno jure theutonico cujuscunque provincie vel civitatis, prout ipsimet elegerint Kod. Maz. , 19. Po艂o偶ona w punkcie krzy偶owania si臋 wa偶nych dr贸g handlowych l膮dowych i wodnych Warszawa, musia艂a od pocz膮tku 艣ci膮ga膰 r贸偶noplemiennych osadnik贸w, 艣r贸d kt贸rych Niemcy i Pomorzanie byli przedstawicielami wy偶szej kultury. . Centr powiatu, ziemi i prowincyi. Wkr贸tce po przekszta艂ceniu targowiska warszawskiego na miasto, przy wzrastaj膮cem zaludnieniu okolic W. , staje si臋 ona centrem nowo utworzonego powiatu i ziemi, siedzib膮 艣wie偶o zorganizowanych dla tej ziemi instytucyi. Jeszcze w akcie Konrada syna Ziemowita wystawionym w Jazdowie r. 1288, a nadaj膮cym klasztorowi czerwi艅skiemu ko艣cio艂 w B艂oniu ze wsiami Wawrzyszewo, Nag贸rna wie艣 i Wola Swola, spotykamy samych dostojnik贸w czerskich; widocznie niema jeszcze kasztelanii warszawskiej. Jednak偶e w nast臋pnym roku 1289 w akcie nadania wsi Miedzieszyno nad Wis艂膮 w pobli偶u Pragi ko艣cio艂owi w B艂oniu powiedziano Villam Myedzyeszyno. .. . in districtu Varszaviensi Kod. Maz. 31. W dok. z r. 1295 wyst臋puje wie艣 Miel臋cin pod B艂oniem po艂o偶ona in terra Varsoviensi. W r. 1313, 1321 i 1324 przy boku ksi臋cia Trojdena pojawia si臋 Albertus dictus Cuzma kasztelan warszawski; 1340 urz膮d ten spe艂nia Panetha. W r. 1384 Bart艂omiej w贸jt warszawski pe艂ni funkcy膮 pisarza ksi膮偶臋cego. Naraz z pomroki dziejowej wynurza si臋 wyrazisty, cho膰 nie do艣膰 pe艂ny obraz m艂odego, ruchliwego, zakwitaj膮cego miasta, zd膮偶aj膮cego do zaj臋cia stanowiska g艂贸wnego centra dla Mazowsza i jednego z g艂贸wnych miast w pa艅stwie. Obraz ten przechowa艂y nam akta procesu z Krzy偶akami jaki si臋 toczy艂 w murach W. w r. 1339. Jestto pierwszy donio艣lejszy fakt wprowadzaj膮cy nazwisko W. na karty historyi. W motywach uzasadniaj膮cych wyb贸r W. na miejsce odbycia s膮du, powiedziano, i偶 miejsce to otoczone murem, posiada sta艂膮 rezydency膮 ksi臋cia Mazowsza Trojden od r, 1313, kt贸ry tu rozs膮dza sprawy cywilne, za艣 osoby duchowne za艂atwiaj膮 sprawy ko艣cielne zapewne archidyakoni czerscy przebywali przy boku ksi臋cia w W. . Bezpieczny i 艂atwy dost臋p, istnia艂y widocznie ju偶 dawno utorowane trakty l膮dowe, obfito艣膰 wszelkich potrzeb, porz膮dne gospody, dobre podwody 艣wiadczy to o 偶ywym ruchu Warszawa handlowym, bezpiecze艅stwo zar贸wno dla miejscowych jak i przybysz贸w, pod opiek膮 dba艂ego o spok贸j ksi臋cia oto pobudki, kt贸re wed艂ug s艂贸w aktu, przemawia艂y za wyborem na miejsce s膮du tego m艂odego i nieznanego dot膮d miasta. Znaczenie W. jako centru handlowego wzrasta膰 zacznie coraz wi臋cej, w miar臋 zaludniania obszar贸w prawego brzegu Wis艂y, i dorzecza Bugu i Narwi; kolonizacya ta, wzmaga膰 si臋 znowu b臋dzie wraz z coraz wi臋kszem bezpiecze艅stwem. Jad藕wingowie zgnieceni, litwini pod wp艂ywem ma艂偶e艅stw ksi膮偶膮t mazowieckich z ksi臋偶niczkami litewskiemi, zaprzestaj膮 艂upie偶czych najazd贸w. Ruch na traktach handlowych koncentruj膮cych si臋 w Warszawie musi by膰 znaczny, je偶eli w przywileju wydanym r. 1339 w S膮czu, przez Jadwig臋 wdow臋 po 艁okietku, na za艂o偶enie miasta na obszarze wsi Jakubkowic pow. limanowski wymieniono jako g艂贸wne drogi handlowe trakt w臋gierski, krakowski i warszawski. Kod. dypl. poL Bartoszewicza III, 202. Po Trojdenie 1341 obejmuje rz膮dy w ksi臋stwie warszawskim syn Kazimierz, rezyduj膮cy w Warszawie. Przy boku jego jest kasztelanem po Albercie Kuzmie 1313 1334 i Dobrogo艣cie 1338, Pan膮ta Panetha, Pan膮tha jeszcze w r. 1340 kaszt. , kt贸ry ju偶 w 1343 jest kasztelanem czerskim, a warszawsk膮 kaszt. po nim obj膮艂 Tomasz Thomazius. G艂o艣ny w贸jt warszawski Bart艂omiej, odgrywaj膮cy wa偶n膮 rol臋 na dworze ksi臋偶臋cym, 艣wie偶o, bo w r. 1339 bawi艂 w W艂odzimierzu przy boku Jerzego ks. Rusi, ob. Kod. dypl. pol. III, 190 jest przy 偶yciu jeszcze w r. 1343 i k艂adzie sw贸j podpis zaraz po kasztelanie przed wojskim i kapelanami ksi膮偶臋cemi. Kazimierz podj膮艂 czy te偶 zamierza艂 podj膮膰 odbudow臋 zamku ksi膮偶臋cego widocznie ju偶 starego i zaszczup艂ego, bo w potwierdzeniu swob贸d dla wsi biskupa pozna艅skiego, wydanym r. 1350 zastrzega, i偶 mieszka艅cy tych wsi jedynie tylko obowi膮zani b臋d膮 pomaga膰 ad reedificationem castri in Warschovia cum aliis militibus. Za艂o偶enie miasta w Tarczynie r. 1353 za przywil Kazimierza mo偶na uwa偶a膰 za dow贸d wzrastaj膮cego ruchu handlowego i zaludnienia okolic Warszawy. Po 艣mierci Kazimierza 26 lut. 1354 obejmuje jego dzielnic臋 brat Ziemowit, kt贸ry zaj臋ty sprawami politycznemi na szerszej widowni, nie ma czasu opiekowa膰 si臋 Warszaw膮, w kt贸rej zapewne rzadko go艣ci. Przysposobi on dla niej tylko znakomitego organizatora w osobie syna Janusza, kt贸ry m艂odo艣膰 sw膮 sp臋dza w wybornej szkole, na dworze Kazimierza W, i zapewnie wkr贸tce po 艣mierci tego kr贸la otrzymuje od ojca w zarz膮d ksi臋stwo warszawskie. Podczas gdy Ziemowit dwukrotnie si臋 偶eni z ksi臋偶niczkami szl膮skiemi, zniemczonemi lub niemkami przez matki, a c贸rki swe wydaje te偶 za zniemczonych ksi膮偶膮t szczeci艅skiego i opolskiego, to syn Janusz, id膮c za przyk艂adem Kazimierza W. , 偶eni si臋 z ksi臋偶niczk膮 litewsk膮 Dawnut膮 Ann膮 c贸rk膮 Kiejstuta. Kiedy obj膮艂 rz膮dy ksi臋stwa warszawskiego nie mo偶na 艣ci艣le oznaczy膰. Wiadomo, i偶 w r. 1376 wyda艂 miastu przywilej na zbudowanie 艂a藕ni z przeznaczeniem dochodu na rzecz kasy miejskiej. W r. 1377 Janusz ks. wizki, warszawski, zakroczymski, sprzedaje w Zakroczymiu przew贸z pod Warszaw膮, obywatelowi warsz, Kuncza zwanemu za 32 kop gr. prag. Ma on p艂aci膰 z przewozu ksi臋ciu rocznie 10 kop gr. i przewozi膰 darmo dw贸r ksi膮偶臋cy. Statki sam b臋dzie budowa膰 akt znany z potwierdz. w r. 1552 na sejmie w Piotrkowie. W tym偶e roku 1377 odb臋dzie si臋 w Sochaczewie wielki zjazd dostojnik贸w mazowieckich, zwo艂anych przez Ziemowita ojca Janusza, dla uporz膮dkowania praw mazowieckich i usuni臋cia przestarza艂ych zwyczaj贸w s膮dowych. Ostatni to tryumf starszego grodu nad Warszaw膮. W r. 1378 nadaje Janusz dux Masoviae, dominusque et haeres cirnesis, warscheviensis miasta W. ko艣ci贸艂 艣w. Ducha za murami extra muros civitatis nostre warszev. z juryzdykcy膮 i prawem patronatu. Ko艣cio艂owi temu odda艂 obywatel warsz. Micha艂 Panczatka trzeci膮 cz臋艣贸 dochod贸w z w贸jtostwa warsz. , kt贸ry to doch贸d naby艂 on od Ma艂gorzaty wdowy po Brunonie, jej ojca Miko艂aja i wnuczki Katarzyny. Matka owej Ma艂gorzaty nazwana w akcie Kenna otrzyma艂a ten doch贸d drog膮 procesu po w贸jcie Klemensie ojcu ozy m臋偶u wed艂ug zasad prawa che艂mi艅, jure et justo judicio culmensi juridice acquisivit. Klemens 贸w by艂 widocznie nast臋pc膮 Bart艂omieja. Pozosta艂e po Klemensie dzieci, sprzeda艂y swe prawa do w贸jtowstwa ksi臋ciu, kt贸ry nast臋pnie odst臋puje to w贸jtowstwo w r. 1408 prudenti viro Petro dicto Pelgrzim, civi ibidem de Warschevia za 200 seksagen gr. prag. Do juryzdykcyi w贸jta nale偶a艂o miasto z przyleg艂ymi folwarkami i ogrodami, wie艣 Jazdowo z ogrodem przy w si zwanym Chmielnik, dalej M艂ociny, Wawrzyszew i Pow膮zki. Do w贸jta nale偶膮 karczmy w tych wsiach, dwie w艂贸ki magd. roli i 艂a藕nie w mie艣cie, trzeci denar od spraw s膮dowych. Niew膮tpliwie ksi膮偶臋 wybra艂 na w贸jta odpowiednio uzdolnionego cz艂owieka, kt贸ry zap艂aciwszy za to stanowisko poka藕n膮 na owe czasy sum臋, b臋dzie stara艂 si臋 o powi臋kszenie dochod贸w swych przez 艣ci膮ganie z dalszych stron osadnik贸w, kupc贸w, rzemie艣lnik贸w, zak艂adanie karczem, jatek i t. p. Dla nadania szybko rosn膮cemu miastu nale偶ytej powagi, Warszawa Warszawa potrzeba by艂o podnie艣膰 jego znaczenie ko艣cielne. Wskutek zale偶no艣ci obszar贸w zawi艣la艅skich ksi臋ztwa warsz, od Mak. p艂ockiego ks. Janusz zostaje w cz臋stych kollizyach z tym偶e biskupem. Dla za艂agodzenia spor贸w odbywa si臋 r. 1400 w Czerwi艅sku s膮d polubowny pod prezydency膮 bisk. pozna艅. Nie mog膮c posiada膰 w swej rezydencyi katedry, chce Janusz mie膰 przynajmniej kollegiat臋. Zapewne przebudowa czy te偶 rozszerzenie tylko, istniej膮cego ko艣cio艂a 艣w. Jana poprzedzi艂y przeniesienie z Czerska trzech zdawna istniej膮cych tam prebend kanonickich przy kaplicy zamkowej, dla utworzenia, przy powi臋kszeniu liczby prebend, nowej kollegiaty w Warszawie. Dnia 12 marca 1402 r. wyda艂 w Czersku Janusz przywilej, uposa偶aj膮cy przenoszon膮 do Warszawy kollegiat臋, ogrodami i gruntami w obr臋bie Warszawy i kilkoma wioskami. Nadane kollegiacie ogrody ksi膮偶臋ce w liczbie 12, ci膮gn臋艂y si臋 w膮skiemi pasami, poza murami miasta, oko艂o cegielni, na zboczu p艂askowzg贸rza warszawskiego od strony Wis艂y, mi臋dzy ulic膮 Bednarsk膮 a dzisiejszym ko艣cio艂em pokarmelickim. Biskup pozn. Wojciech Jastrz臋biec wyda艂 w r. 1406 akt erekcyi, motywuj膮cy potrzeb臋 kolegiaty licznym nap艂ywem ludzi, a zw艂aszcza cudzoziemc贸w do Warszawy. Rzecz naturalna, i偶 przewa偶aj膮 艣r贸d przybysz贸w niemcy. Wkr贸tce po utworzeniu kollegiaty, widocznie z powodu jakiej艣 niedok艂adno艣ci w akcie uposa偶enia, zaczyna dziekan kollegiaty i kanonicy upomina膰 si臋 u mieszczan i rolnik贸w podmiejskich o dziesi臋cin臋 snopow膮. Ks. Janusz wraz z Ders艂awem kan. p艂ockim, zasiad艂szy na s膮dzie polubownym, w kt贸rym ze strony miasta stawa艂 w贸jt Pielgrzym, burmistrz proconsul Jottman, rajcy consules, przysi臋gli jurati mieszczanie i rolnicy z Jazdowa, rozstrzygn膮艂 spraw臋 w ten spos贸b, i偶 zamieni艂 dziesi臋cin臋 na pieni臋偶n膮 po 17 gr. rocznie na 艣w. Miko艂aj z wielkich 艂an贸w 1 1 2 艂anu che艂m. si臋gaj膮cych usque agros curiae ducalis varsov. . Zapisy i ofiary na ko艣oi贸艂 mia艂y by膰 odawane, , in manus vitricorum seu provisorum ecclesiae colleg. i z nich rachunku nie maj膮 sk艂ada膰 dziekanowi, a sami wed艂ug Boga i sumienia u偶ywa膰 pieni臋dzy pro fabrica et necessariis Ecclesiae. Tak samo b臋d膮 niezale偶ni w zarz膮dzeniu 艣wiat艂em ko艣cielnym przy pogrzebach. Za dziesi臋cin臋 z r贸l znajduj膮cych si臋 przy m艂ynach ksi膮偶臋cych nad Drn膮 dawa膰 maj膮 dziekanowi 1 1 2 beczki wina. Akt datowany Varsaviae in pallatio nostro ducali. Akt ten rzuca 艣wiat艂o na organizacy膮 贸wczesnego zarz膮du miejskiego. W艂adza w贸jta uleg艂a ju偶 ograniczeniu. Pierwotnie by艂 on s臋dzi膮 i administratorem zapewne, poniek膮d urz臋dnikiem ksi膮偶臋cym, ale wskutek dziedziczno艣ci urz臋du, niezale偶nym do pewnego stopnia od ksi臋cia, kt贸ry jednak偶e w pewnych razach m贸g艂 odebra膰 mu urz膮d i powierzy膰 sprzeda膰 innemu. W贸jt spe艂nia艂 niekiedy i czynno艣ci pisarza ksi膮偶臋cego. Wzrost ludno艣ci i wytworzenie si臋 艣r贸d niej r贸偶nych grup i warstw, na podstawie r贸偶nicy w zaj臋ciach, stopniu zamo偶no艣ci, interesach, a zarazem wzrastaj膮ce potrzeby i coraz liczniejsze sprawy rozwijaj膮cego si臋 organizmu miejskiego, wywo艂a膰 musia艂y wytwarzanie coraz nowych organ贸w centralnych, zorganizowanie w艂adzy administracyjnej obok s膮downiczej, dopuszczenie przedstawicieli ludno艣ci do kierownictwa sprawami miejskiemi. W贸jt dobiera sobie grono rajc贸w consules, ci za艣 nast臋pnie z pomi臋dzy siebie prezyduj膮cego proconsul, kt贸ry stopniowo zapewne, jako przedstawiciel interes贸w miasta, zyskuje przewag臋 nad w贸jtem, zw艂aszcza gdy otrzyma pod sw膮 w艂adz臋 piecz臋膰 miasta. Obok burmistrza proconsul wyst臋puj膮 w akcie rajcy i przysi臋gli jurati zar贸wno mieszczanie jak i rolnicy z Jazdowa. W贸jt staje si臋 tylko cz艂onkiem magistratu. Wobec prawdopodobnego zatracenia pierwotnego aktu lokacyjnego i innych przywilej贸w w po偶arze mo偶e z r. 1378, wobec coraz wi臋kszej potrzeby ustalenia i uzupe艂nienia r贸偶noczasowych nada艅, wydaje Janusz w r. 1413, w niedziel臋 po oktawie Wniebowst膮pienia, dokument, nazywany cz臋sto aktem lokacyjnym Warszawy, w kt贸rym potwierdzaj膮c prawo che艂mi艅skie, nadaje magistratowi nie za艣 w贸jtowi jurysdykcy膮 nad mieszczanami i przybyszami, zar贸wno w sprawach tycz膮cych si臋 porz膮dku jak i przest臋pstw zbrodniczych. Uwalnia mieszczan od s艂u偶by wojskowej, wyj膮wszy potrzeb臋 obrony wrazie najazdu. Nadaje mieszczanom czynsze z jatek, sklep贸w, las zwany 艁臋g w nizinie nadwi艣la艅skiej oko艂o Tamki dzisiejszej, u偶ywanie p贸l miejskich. Przy艂膮cza do miasta wie艣 Solec. Nadaje wolne pastwisko na 艂膮kach ksi膮偶臋cych, m艂yn i przew贸z na Wi艣le. Pozwala bra膰 glin臋 i wapno z grunt贸w ksi膮偶臋cych. Zamienia kanonikom warszawskim nadane im czynsze ze Solca na p艂ac臋 roczn膮 po 6 k贸p groszy z potwierdzenia Zygm. I, w r. 1527. Wzrastaj膮cego znaczenia W, 艣wiadectwem s膮 podpisy przedstawicieli miasta na traktacie zawartym przez Jagie艂艂臋 z Krzy偶akami, nad jez. Mielno r. 1422. Dw贸r ksi膮偶臋cy zaczyna zape艂nia膰 coraz liczniejszy poczet dostojnik贸w ziemi i ksi臋stwa warszawskiego i urz臋dnik贸w ksi膮偶臋cych. Pr贸cz spotykanych od pocz膮tku XIV w. kasztelan贸w, wyst臋puj膮 w dokumentach starostowie Wszeb贸r ze Sm贸lska roku 1474; podskarbiowie Stefan z Mniszewa 1432; podkomorzowie Pawe艂 Nag贸rka 1381, Henryk Czedlicz z Czerniko wa 1423, 1431, Micha艂 1433 35, Jan z Sobiekurska 1475; chor膮偶owie Pawe艂 1385, Jak贸b z Bia艂o艂臋ki 1431, Miko艂aj Dru藕bicz z Zastowa 1474; cze艣nicy Krystyn 1363; wojscy Przybys艂aw 1343, Wawrzyniec z Targowa 1409. Ko艂o intelligencyi dworskiej stanowi膮 zapewne tacy dostojnicy jak kanclerze. Guntherus 1342, Pawe艂 z Borzewa 1377 1423, Gotbardus de Babsk 1429 39, Stefan z Mniszewa, doktor dekret贸w 1433 48; archidyakoni warszawscy Albricus de Modlna 1428; zapewne i s臋dziowie ksi膮偶臋cy Panatha judex curiae 1347, Maronus 1363, Albertus de Chebdowo 1435. Do spisywania akt贸w znajduj膮 si臋 specyalni notaryusze, jak Thylio notarius curiae 1350, Dominions 1388 r. . Akt ugody mieszczan z kapitu艂膮 spisa艂 w r, 1409 Martinus Albertus de Czerwinsko clericus plocen. dioec, scriba consistorii varsov. , publice Imperiali auctoritate notarius, Mikoko艂aj z B艂onia doktor dekret贸w 1436, Grzegorz z Brze藕na 1437. W r. 1474 wyst臋puje w dok. Mayster Petrus de Chotkowo medicinae doctor, kanonik p艂ocki, warszawski, 艂owicki. Przedstawicielami intelligencyi s膮 te偶 贸wcze艣ni w贸jci warszawscy, spe艂niaj膮cy niekiedy funkcy臋 notaryusz贸w na dworze ksi膮偶臋cym. Rzecz naturalna, i偶 sta艂y pobyt dworu ksi膮偶臋cego oddzia艂ywa膰 b臋dzie zar贸wno na wzrost dobrobytu i ludno艣ci, jak te偶 na og艂ad臋 umys艂ow膮 i obyczajow膮. Przytem bezpo艣rednia opieka ksi膮偶膮t niema艂o si臋 przyczyni do rozwoju instytucyi miejskich i ko艣cielnych, porz膮dku i bezpiecze艅stwa ludno艣ci. W r. 1425 Janusz nadaje szpitalowi 艣w. j Ducha domui pauperum hospitali circa sanctum Spiritum extra muros Varschovienses m艂yn ma艂y, ksi膮偶臋cy prope Varschoviam super rivulo Drzanszna ze sadzawk膮, tudzie偶 folwark Pustola przy drodze do B艂onia retro villam nostram Wola ofiarowany przez Wawrzy艅ca, pods臋dka warszaw. , dziedzica Targ贸wka Thargowe za Prag膮 Wejnert Star. Warsz. , I, 121. Z powodu ukradzenia przywileju m艂ynarzowi ksi膮偶臋cemu, wydaje ks. Janusz w grudniu r. 1425 odnowiony dokument. M艂ynarz, wed艂ug tego aktu, pobiera艂 trzeci膮 miar臋, dwie sz艂y do ksi臋cia. Wydatki na reperacy臋 ponosi艂 m艂ynarz tylko w trzeciej cz臋艣ci, dwie za艣 ksi膮偶臋. Zwyczajem innych m艂ynarzy obowi膮zany by艂 przerabia膰 i naprawia膰 sprz臋ty we dworze ksi膮偶臋cym scampna, scabella, gradus, hostia, fenetras ac lectas. 艢mier膰 ks. Janusza w r. 1428 cho膰 pozbawi miasto opieki dba艂ego i rozumnego w艂adcy, nic powstrzyma pomy艣lnego rozwoju W. , opartego g艂贸wnie na wzmagaj膮cym si臋 ruchu handlowym i nap艂ywie ludno艣ci. 艢wiadczy o tem naprz贸d powstawanie coraz nowych fundacyi ko艣cielnych. Do ko艅ca XIV w. mia艂a W. , pr贸cz drewnianego ko艣cio艂a parafialnego 艣w. Jana, dwa ma艂e ko艣cio艂y a raczej kaplice, po za murami, 艣w. Jerzego i 艣w. Ducha; ubogi ko艣cio艂ek paraf. na Solcu. Jedno tylko by艂o zgromadzenie zakonne Augustyan贸w przy ko艣ciele 艣w. Marcina. W ci膮gu XV w. ufundowan膮 zosta艂a kollegiata przy nowo wzniesionym ko艣ciele 艣w, Jana, wzniesiony nowy ko艣ci贸艂 par. p. w. P. Maryi na Nowem Mie艣cie, ko艣ci贸艂 艣w. Anny z klasztorem Bernardyn贸w, kaplica 艣w. Jerzego zostaje przebudowan膮 na ko艣oi贸艂, przy kt贸rym r. 1454 powstaje klasztor kanonik贸w regularnych filia Czerwi艅ska. Powstaje te偶 roku 1444 nowy szpital przy ko艣ciele 艣w. Marcina pod opiek膮 panien Marcinkanek. Dworzec ksi膮偶臋cy zosta艂 podobno przebudowany 艂 rozszerzony zapewne. Cho膰 by艂 drewniany ale otoczony zosta艂 murem obronnym bramami i wie偶ami. Kierunek tego muru okre艣la akt Janusza z roku 1379. Rozw贸j przemys艂u miejskiego uwydatnia si臋 w powstaj膮cych przy mie艣cie m艂ynach, postrzygalniach sukna, foluszach, cegielniach, rosn膮cych dochodach z przewozu na Wi艣le. Ksi膮偶臋 Boles艂aw IV wnuk Janusza ustanawia w r. 1461 cztery doroczne jarmarki, dozwalaj膮c przybywa膰 na takowe zar贸wno krajowcom jak i obcym, lecz tylko chrzescianom. 呕ydom zabroni艂 ksi膮偶臋 osiedla膰 si臋 w mie艣cie. W r. 1402 wydaje postanowienie w sprawie op艂at przewozowych. Od op艂aty wolni by膰 maj膮 bartnicy i wszyscy przybywaj膮cy z daninami ksi膮偶臋cemi w miodzie, owocach, p艂aci膰 za艣 maj膮 wtedy kiedy zarazem wioz膮 c贸艣 na sprzeda偶. Kupcy prowadz膮cy byd艂o i konie mog膮 je przep艂awia膰 przez Wis艂臋 fluctuare, pellere bez op艂aty, byleby przytem nikt zwierz臋tom nie pomaga艂 r臋kami lub innym sposobem. Mieszczanie warszawscy, kupcy i praso艂owie maj膮 si臋 przeprawia膰 na tym jedynie przewozie. W r. 1483 potwierdzony zosta艂 przywilej ks. Boles艂awa III zapewne, co do wy艂膮cznej sprzeda偶y piwa wareckiego w piwnicy ratuszowej. Podana przez Wajnerta, a wyj臋ta z rozprawy Vossberga, wiadomo艣膰 o akcie urz臋dowym magistratu warszawsk. z r. 1469, spisanym w j臋zyku niemieckim, w kt贸rym redagowane by艂y w贸wczas akta urz臋du radzieckiego, mo偶e w zestawieniu z innemi danemi, s艂u偶y膰 za 艣wiadectwo, i偶 偶ywio艂 niemiecki odgrywa艂 przewa偶n膮 rol臋 艣r贸d mieszcza艅stwa warszawskiego, podobnie jak w Krakowie i Poznaniu, Na zwi臋kszenie nap艂ywu niemieckich rzemie艣lnik贸w i kupc贸w wp艂yn臋艂a niema艂o wojna tocz膮ca si臋 mi臋dzy Polsk膮 a Zakonem na obszarze Prus i ucisk jakiego ludno艣膰 miast pruskich doznawa艂a za rz膮d贸w Zakonu. W tym czasie zaczynaj膮 si臋 Warszawa zapewne organizowa膰 cechy rzemie艣lnicze. Ju偶 w r. 1462 Pawe艂 biskup p艂ocki potwierdza cech kowali w Pu艂tusku. Pomy艣lny rozw贸j miasta przerywaj膮 i op贸藕niaj膮 kl臋ski b膮d藕 lokalna, jak wielkie wylewy Wis艂y 1475, 1493, po偶ary 1478, b膮d藕 og贸lniejsze, jak wielka susza i sprowadzony przez ni膮 g艂贸d i epidemia w latach od 1473 do 1475. Mimoto miasto rozwija si臋, dzi臋ki swobodnemu handlowi z przy艂膮czonemi przez traktat toru艅ski 1466 Prusami, swobodnej 偶egludze na Wi艣le a przytem o偶ywionej kolonizacyi rolnej na obszarze Mazowsza. Trzebienie puszcz i zak艂adanie wsi w bli偶szych i dalszych okolicach Warszawy, wytwarza miastu, w coraz liczniejszej ludno艣ci wiejskiej, zar贸wno dostarczycieli produkt贸w jak i konsument贸w na wyroby przemys艂u miejskiego. 艢r贸d mieszcza艅stwa wyrasta arystokracya kupiecka i przemys艂owa, kt贸ra uj膮wszy w swe r臋ce ster rz膮d贸w miasta, usi艂uje monopolizowa膰 dla siebie handel i urz臋dy miejskie. Wywo艂uje to op贸r drobniejszych kupc贸w i przemys艂owc贸w, kt贸rzy wyprawiaj膮 deputacy臋 do rady miejskiej z przedstawieniem swych 偶膮da艅. Delegatami byli Marcin Flis, Stanis艂aw Lacheta, Jan Figara a communitate verbum dicebant. Urz膮d miejski odrzuci艂 te 偶膮dania i na艂o偶y艂 kary na delegat贸w zapewne przyw贸dzc贸w ruchu. Ludno艣膰 odwo艂a艂a si臋 do ksi臋cia. Na zje藕dzie dostojnik贸w ksi臋stwa warszawskiego in comitiis w poniedzia艂ek przed niedziel膮 Laetare, r. 1525, zapad艂o postanowienie, kt贸rem ksi膮偶臋, kasuj膮c wyrok urz臋du miejskiego, postanawia dla zabezpieczenia na przysz艂o艣膰 ludno艣ci od ucisku arystokracyi mieszcza艅skiej, i偶 wszystkim obywatelom miasta, zar贸wno bogatym jak ubogim, rzemie艣lnikom i wszelkim mieszka艅com, nadaje prawo prowadzenia handlu i sprzeda偶y napoj贸w propinationem vini, cerevisiae, medonis et aliorum puculorum co 艂膮czy膰 mog膮 z prowadzeniem rzemios艂, a to wed艂ug nadania pierwotnego przywileju a prima fundatione. Ka偶dy handluj膮cy winien tylko wpisa膰 si臋 do cechu kupieckiego fraternitas mercatorum. Mieszka艅cy obu przedmie艣膰 utraque suburbio a wi臋c Krakowskie i Praga nie mog膮 warzy膰 piwo w domach lecz maj膮 nabywa膰 je do sprzeda偶y w Starem Mie艣cie pod艂ug dawnego zwyczaju. Widocznie, w liczbie za偶ale艅 wniesionych przez ludno艣膰, by艂a skarga na wykupywanie zbo偶a na rynkach miejskich, przez spekulant贸w prowadz膮cych nim handel, gdy偶 dekret ksi膮偶臋cy stanowi, i偶 Jerzy Baryczka maj膮cy za murami ko艂o ko艣cio艂a 艣w. Ducha dom zajezdny hospitalis et diversoria, mo偶e kupowa膰 owies i zbo偶e na potrzeby domu na targu, lecz na wyw贸z Wis艂膮 tylko po wsiach. A偶eby zaS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. bezpieczy膰 trwale interesa ludno艣ci, postanowienie ksi膮偶臋ce okre艣la porz膮dek apelacyi, kt贸ra ma i艣膰 od decyzyi burmistrza proconsul do ca艂ej rady starej i nowej a wi臋c z 12 rajc贸w z艂o偶onej, od wyroku rady za艣 do decyzyi og贸艂u 艂awnik贸w i starszych cech贸w, , scabinos et seniores a wreszcie do s膮du kr贸lewskiego, kt贸ry wrazie potrzeby naka偶e burmistrzowi zwo艂a膰 ca艂膮 rad臋 艂awnik贸w i starszych, by spraw臋 ponownie rozpatrze膰. Obok tego mia艂y istnie膰 dawne s膮dy w sprawach prywatnych mi臋dzy mieszczanami, z apelacy膮 wed艂ug prawa che艂mi艅skiego. Nast臋pnie dekret zastrzega by przy wyborach na 艂awnik贸w i przysi臋g艂ych nie dopuszcza膰 r贸wnoczesnego wyboru wielu krewnych. Burmistrz winien corocznie wobec dwu 艂awnik贸w wydelegowanych i dwu deputat贸w z gminu, tudzie偶 delegata od cech贸w, zdawa膰 rachunki z kasy miejskiej. Powy偶szy akt i wypadki kt贸re go wywo艂a艂y, 艣wiadcz膮 o rozwij膮cem si臋 艣r贸d mieszcza艅stwa warszawskiego ruchu pokrewnym wielce z gminow艂adnemi d膮偶eniami 贸wczesnej szlachty. Dzia艂alno艣膰 handlowa i przemys艂owa mieszczan uzdalnia艂a t臋 klas臋 do samorz膮du miejskiego na podstawach demokratycznych, jak rozw贸j rolnictwa i przemys艂u z niem zwi膮zanego wypas wo艂贸w, przemys艂 le艣ny, huty i smolarnie uzdolnia艂y i pobudza艂y szlacht臋 do 偶ycia politycznego. 艣mier膰 dwu ostatnich ksi膮偶膮t mazowieckich i wcielenie Mazowsza do korony w r. 1526, cho膰 pozbawi Warszaw臋 opieki w艂adzc贸w, kt贸rzy maj膮c tu sw膮 rezydency臋, dbali o jej pomy艣lny rozw贸j, b臋dzie faktem korzystnym dla miasta bo otworzy przed nim daleko 艣wietniejsz膮 przysz艂o艣膰 i uczyni centrem nie prowincyi ju偶 lecz ca艂ego kraju. Zaraz po 艣mierci ksi臋cia Janusza, kr贸l Zygmunt I, w powrocie z Gda艅ska, przyb臋dzie do Warszawy 25 sierp. 1526 r. , by wyprawie pogrzeb zmar艂emu i przeprowadzi膰 wcielenie Mazowsza do korony. Zar贸wno z艂o偶enie przysi臋gi kr贸lowi przez delegat贸w szlachty mazowieckiej jak i zebrania dla przedstawienia kr贸lowi r贸偶nych swob贸d i odr臋bno艣ci prowincyonalnych, odb臋d膮 si臋 w Warszawie r. 1526 i 1528. Zygmunt I potwierdzi艂 statuta, przywileje i zwyczaje prawne ksi臋stwa mazowieckiego d. 27 grud. 1529 r. na sejmie piotrkowskim, w ktorym poraz pierwszy uczestniczyli pos艂owie mazowieccy. Na ich pro艣b臋 kr贸l zwo艂a艂 do W. r. 1531 sejm ksi臋stwa mazowieckiego, na kt贸rym pod lask膮 Wawrzy艅ca z Pra偶mowa, wojewody i wiceregenta mazow. , zebrano statuta ksi膮偶膮t i zwyczaje s膮dowe na podstawie ksi膮g s膮dowych i spisanych w XV wieku zwyczaj贸w. 艣mier膰 Walentego z Pra偶mowa i niech臋膰 5 Warszawa szlachty, przeszkodzi艂y potwierdzeniu tego zbioru. Z tego powodu zwo艂ano ponownie sejm w r. 1536. Marsza艂kuje mu Piotr Gory艅ski, wojew. i wiceregent mazow. Przejrzano na niem ponownie zbi贸r poprzedni i ze zmianami korzystnemi dla szlachty zatwierdzono a nast臋pnie og艂oszono drukiem w Krakowie 1540. Miasto uzyskuje, od czasu do czasu, drobne jedynie ulgi u kr贸la kt贸ry rzadko bardzo go艣ci w Warszawie powt贸rnie w r. 1544. R. 1530 potwierdza przywilej Janusza z r. 1525 na wolny handel suknem i trunkami, r. 1531 zmniejsza szos z 144 na 50 z艂. na reparacy膮 mur贸w, r. 1538 nadaje Nowemu Miastu 艂a藕ni臋 i wag臋 osobn膮 a nast臋pnie r. 1546 pozwala wybudowa膰 cztery jatki rze藕nicze, z kt贸rych czynsz przeznacza na mury, z czynszu ksi膮偶臋cego p艂aconego przez mieszczan Starej Warszawy w ilo艣ci 80 pierwotnie 60 grzyw. opuszcza w 1537 r. 5 grzyw. , na reparacy膮 mur贸w miasta, w r. 1518 z powodu po偶aru przeznacza po艂ow臋 c艂a kr贸lewskiego w ilo艣ci 60 z艂. na korzy艣膰 miasta a drug膮 po艂ow臋 na utrzymanie mur贸w. Jak widzimy kr贸l troszczy si臋 jedynie o obronno艣膰 miasta. Jako centr Mazowsza 艣ci膮ga艂a W. dla rozmaitych spraw okoliczn膮 szlacht臋. Mo偶niejsi, zw艂aszcza dostojnicy maj膮cy cz臋st膮 styczno艣膰 z dworem ksi膮偶臋cym, zapewne ju偶 w XV w. zacz臋li stawia膰 sobie pod miastem dwory, nabywa膰 place i folwarczki od mieszczan. Lustracya z r. 1564 wylicza ca艂y szereg pa艅skich i szlacheckich dwor贸w. Biskup pozna艅ski ma sw膮 kamienic臋. Dwory za艣 maj膮 Ucha艅ski wojew. p艂ocki, Radziejowski Miko艂aj kasztel. gosty艅ski, Oborski Stanis艂aw ststa piasecki, Zawisza starosta liwski, Borek starosta sochaczewski, Sobek z Sulejowa, ststa warszawski i solecki, Wodzy艅ski, Mi艅ski, Le艣niowolski, Obr膮palski, Wawrzyszewski, Pilichowski. Nabywanie grunt贸w miejskich przez szlacht臋 i zak艂adanie na nich dwor贸w, sprowadzi艂o zam臋t w stosunkach prawnych i administracyi, poniewa偶 panowie i szlachta wy艂amuj膮 si臋 z pod juryzdykcyi miejskiej i nie chc膮 p艂aci膰 podatk贸w. Wy艂膮czenie to rozci膮gaj膮 do wszystkich jakiegokolwiek stanu mieszka艅c贸w, osiad艂ych na ich gruntach szlacheckich, przyw艂aszczj膮c sobie nad niemi juryzdykcy臋. Swoboda od op艂at miejskich zach臋ca rzemie艣lnik贸w, kupc贸w i przemys艂owc贸w, do osiedlania si臋 w powstaj膮cych tym sposobem nowych osadach, z krzywd膮 miasta. Zt膮d na pro艣by mieszczan kr贸l Zygmunt I na sejmie r. 1544 stanowi, i偶 wszyscy mieszkaj膮cy w mie艣cie i okolicy miasta, nawet i podlegaj膮cy prawu ziemskiemu t. j. szlachta zale偶膮 od juryzdykcyi miejskiej i winni s膮 wnosi膰 op艂aty miejskie. Rozporz膮dzenie z r. 1558 rozci膮ga juryzdykcy臋 miejsk膮 i obowi膮zek p艂acenia podatk贸w na wszystkich siedz膮cych na gruntach i placach dawniej miejskich a nale偶膮cych do duchownych lub 艣wieckich, zastrzegaj膮c, i偶 偶adne wy艂膮czenia nigdy nie b臋d膮 przyznawane komukolwiek. Postanowienie z r. 1570 znosi wszelkie juryzdykcye ustanowione przez duchownych lub 艣wieckich w艂a艣cicieli. Konstytucya z r. 1616 potwierdza to postanowienie. Wszystkie te uchwa艂y sz艂y jednak w zapomnienie a wzrastaj膮ce w pot臋g臋 mo偶now艂adztwo, zak艂adaj膮c coraz nowe siedziby pod Warszaw膮, nie b臋dzie si臋 kr臋powa艂o niedogodnemi dla siebie prawami, lecz osiedla膰 b臋dzie doko艂a swych okaza艂ych dwor贸w ca艂e dzielnice. Ucierpi przez to Stare Miasto, lecz temu zawdzi臋cza sw贸j pocz膮tek nowa, szeroko rozpostarta Warszawa. III. Centr 偶ycia pa艅stwowego 1556 1795 Po艂o偶enie centralne, przy dogodnych warunkach komunikacyjnych, uczyni艂o W. zar贸wno wa偶nym punktem handlowym, jak i ogniskiem 偶ycia politycznego. Zygmunt August ju偶 rzadko i na kr贸tko zwykle, go艣ci w Krakowie, do艣膰 cz臋sto za艣 nawiedza W. , w kt贸rej sp臋dza ca艂膮 zim臋 r. 1570. Tu przyjmuje d. 20 kwietnia 1571 poselstwo od Iwana Gro藕nego, tu pisze sw贸j testament w r. 1572. Mieszka tu jaki艣 czas Bona od r. 1548 po owdowieniu i przebywaj膮 siostry kr贸lewskie. Anna Jagiellonka stale tu zamieszka艂a. Przy ko艅cu 1556 r. zbiera si臋 w W. pierwszy sejm, kt贸rego dzia艂alno艣膰 nie jest dot膮d znan膮 i zt膮d nie mo偶na wyja艣ni膰 jogo stosunku do sejmu z r. 1557. Drugi sejm odbywa si臋 w r. 1564. Sejm lubelski z r. 1569 przeznacza W. na sta艂e miejsce odbywania obrad. Zygmunt August buduje pod W. wielkim nak艂adem przez lat pi臋膰 1568 1573 pierwszy sta艂y most na Wi艣le, w celu zapewnienia trwa艂ej komunikacyi dla p贸艂nocnowschodniej po艂owy Rzpltej z nowym centrem pa艅stwowym. Po 艣mierci Zygmunta Augusta zbieraj膮 si臋 panowie i przedstawiciele szlachty w Kaskach w pobli偶u Warszawy a sejm r. 1578 przeznacza W. na miejsce elekcyi kr贸l贸w. Pierwsza elekcya Walezego odbywa si臋 na polach staro偶ytnej wsi Kamie艅 na prawym brzegu Wis艂y, wprost Solca pod Warszaw膮, nast臋pne na suchem p艂askowzg贸rzu Woli na p艂nzach. od W. . W r. 1578 d. 26 lutego Jerzy Fryderyk margrabia z linii Anspach, sk艂ada w W. ho艂d kr贸lowi. Batory daleko cz臋艣ciej przebywa w W. ni偶 w Krakowie, gdy偶 zt膮d 艂atwiej mu kierowa膰 sprawami pa艅stwa i przygotowaniami do wielkich wypraw. Przybycie Zygmunta III do W. z ca艂ym dworem w d. 18 marca 1596 r. by艂o ostatecznem uznaniem dawno ju偶 spe艂nionego faktu, przeniesienia si臋 do W. ogniska 偶ycia pa艅stwowego. Warszawa Warszawa Za panowania Zygmunta III odbywa si臋 w W. trzydzie艣ci sejm贸w. Nim jeszcze dw贸r kr贸lewski przeni贸s艂 si臋 tu na sta艂y pobyt, dostojnicy koronni, senatorowie 艣wieccy i duchowni, buduj膮 sobie pod W. dwory i dworki, by mie膰 w艂asn膮 siedzib臋 na czas sejm贸w i pobytu dworu. Po za murami Starej i Nowej W. zaczyna si臋 tworzy膰 nowe miasto, kt贸rego rozw贸j oparty b臋dzie na odr臋bnych warunkach. Obszar otaczaj膮cy W. od strony po艂udnia, zachodu i p贸艂nocy, przedstawia艂 w贸wczas pod wzgl臋dem u偶ytkowania grunt贸w, rozdzia艂a jego na odr臋bne posiad艂o艣ci, praw i obowi膮zk贸w os贸b u偶ytkuj膮cych z ziemi lub posiadaj膮cych takow膮, niezmiern膮 rozmaito艣膰 i dziwaczn膮 pl膮tanin膮 stosunk贸w. Przy pierwotnem uposa偶eniu miasta zak艂adanego na obszarze dawnej wsi ksi膮偶臋cej, wydzielono z ca艂o艣ci nadane miastu w艂贸ki, pozostawiaj膮c przy kmieciach i osadnikach wsi ksi膮偶臋cej, zdawna do nich nale偶膮ce dzia艂y a pr贸cz tego wy艂膮czono dla dworu ksi膮偶臋cego pewien obszar r贸l, 艂膮k, pastwisk i lasu zapewne. 艁any miejskie zachodzi艂y klinami mi臋dzy pola ksi膮偶臋ce. 艁any te z r膮k miesz Czan w cz臋艣ci poprzechodzi艂y drog膮 zapis贸w na ro偶ne ko艣cio艂y i szpitale; t膮 sam膮 drog膮 przechodzi艂y cz臋艣ci obszaru ksi膮偶臋cego na w艂asno艣膰 r贸偶nych instytucyi i os贸b. Wedle lustracyi z r. 1560 by艂o 24 艂an贸w tej kategoryi, wolnych od czynsz贸w i juryzdykcyi tak miejskiej jak i staro艣ci艅skiej. W miar臋 tego jak wzrasta znaczenie polityczne W. , mno偶膮 si臋 nadania grunt贸w pod miastem, przez ksi膮偶膮t mazowieckich i kr贸l贸w, rozmaitym panom, dworzanom, s艂ugom dworskim, a jednocze艣nie rozpoczyna si臋 zakupywanie przez pan贸w i szlacht臋, zar贸wno kamienice w obrebie mur贸w miejskich jak folwark贸w, r贸l i plac贸w pod miastem. Wzrastaj膮ca warto艣膰zi emi wywo艂uje podzia艂 dawnych 艂an贸w na cz臋艣ci a wreszcie na drobne ogrody i place. Ksi膮偶臋ta mazowieccy poddali juryzdykcyi w贸jta warszawskiego nietylko mieszczan ale i mieszka艅c贸w przyleg艂ych wsi Jazdowa, M艂ocin, Wawrzyszewa i Pow膮zek. Jakkolwiek wsi te nie podlegaj膮 w XVI w. s膮dom miejskim, to jednak偶e ludno艣贸 osiadlona na 艂anach miejskich i na obszarze nadanego miasta Solca zostaje pod juryzdykcy膮 magistratu. Ludno艣膰 nieszlachecka mieszkaj膮ca na gruntach nadanych bezpo艣rednio przez ksi膮偶膮t i kr贸l贸w zostaje pod juryzdykcy膮 w艂a艣cicieli tych obszar贸w. Pr贸cz tego istniej膮 jeszcze grunta folwarku kr贸lewskiego zostaj膮cego pod zarz膮dem starost贸w, kt贸rych juryzdykcyi podlega ludno艣贸 zar贸wno rolnicza zaj臋ta prac膮, przy gospodarstwie jak i osiedlaj膮cy si臋 tam rzemie艣lnicy i przemys艂owcy, kt贸rym starosta daje na prawie czynszu wieczystego place 70 艂ok. d艂ugie, 40 szer. . Istnieje wi臋c czworaka juryzdykcy膮 miejska, staro艣ci艅ska, szlachecka i duchowna; obok nich powstanie teraz pi膮ta marsza艂kowska, wynik艂a z konieczno艣ci zcentralizowania w艂adzy s膮dowopolicyjnej, w czasie sejm贸w i podczas bytno艣ci dworu. Nowo wytworzone stosunki odbi膰 si臋 musz膮 na losach starej Warszawy, kt贸ra doszed艂szy na pocz膮tku XVI w. najwy偶szego szczebla swej pomy艣lno艣ci, zacznie si臋 chyli膰 ku upadkowi, wskutek przekszta艂cenia dotychczasowych warunk贸w bytu Wzrost ludno艣ci w mie艣cie i na przedmie艣ciach wywo艂a 艣r贸d mieszcza艅stwa opozycy膮 przeciw rz膮dom patrycyatu, kt贸remu zada艂a silny cios ustawa z r. 1525, uzyskana przez lud przy poparciu ksi臋cia Janusza. Dalszym krokiem na tej drodze jest dekret kr贸lewski z r. 1566 6 sierp. stanowi膮cy i偶 zamiast 12 m臋偶贸w wybieranych po to by z ich grona uzupe艂nia膰 w razie 艣mierci komplet rajc贸w, b臋dzie ludno艣贸 wybiera膰 20 przed kt贸remi podskarbiowie miejscy maj膮 zdawa膰 rachunki a rajcy naradza膰 si臋 wraz z niemi. Pierwsz膮 wybran膮 wtedy rad臋 stanowili Pawe艂 Siekiera, Wojciech Ko艣ciesza, Bart艂omiej Faber, Stanis艂aw Oczko, Hieronim Stolarz, Jan Tregier, Gotard Wenraidt, Mateusz Karp, Franc z艂otnik, Marcin Zlidzie艅, Jan Minski, Marcin Grisz, Maciej Urba艅ski, N贸偶, Albert aptekarz, Maciej Grabowski, J贸zef Ko艣cielnik, Jak贸b Zamecznik, Melchior Flis, Jan Nossek. Nazwiska te pozwalaj膮 si臋 domy艣la膰 w wybranych, obok przedstawicieli intelligencyi miejskiej do jakich nale偶y aptekarz Albert a zapewne i Stanis艂aw Oczko z rodziny g艂o艣nego lekarza, wybitniejszych rzemie艣lnik贸w z艂otnik i stolarz, zapewne paru rze藕nik贸w i piekarzy i wreszcie kilku mieszczan rolnik贸w z przedmie艣膰, W r. 1580 Stefan Batory potwierdzaj膮c dawne zwyczaje przy wyborze burmistrza, stanowi i偶 艂awnicy i 20 m臋偶贸w przedstawia膰 maj膮 co rok dnia 18 stycznia dwu rajc贸w z kt贸rych starosta lub podstaro艣ci wybierze burmistrza. Pozosta艂y rajca dobiera sobie drugiego, drugi trzeciego i tak a偶 do sze艣ciu rajc贸w starszych, przy zachowaniu zastrze偶e艅 postanowienia z r. 1325. Na stopniowy upadek dawnych rodzin mieszcza艅skich, trzymaj膮cych dot膮d w swych r臋kach kierunek spraw miasta i handel miejski, wp艂ynie tak偶e zmiana w stosunkach ekonomicznych, wywo艂ana przez osiedlenie si臋 dworu i magnat贸w, kt贸rych potrzebom skromny przemys艂 i handel warszawski i nieliczna inteligencya miejska nie b臋d膮 mog艂y zado艣膰 czyni膰. Nap艂yn膮 wi臋c kupcy szkoccy, ormia艅scy, gda艅scy, aptekarze i lekarze niemieccy, w艂oscy muzycy, ogrodnicy, architekci, wi niarze cudzoziemcy i b臋d膮 si臋 osiedla膰 przy dworze kr贸lewskim i pa艂acach pa艅skich lub otwiera膰 sklepy w Starem mie艣cie, zabijaj膮c sw膮 konkurency膮 dawniejszy handel i przemys艂 przystosowany do skromnych potrzeb szlachty mazowieckiej i ludu okolicznego. Nowem 藕r贸d艂em dochodu ale jednocze艣nie i przykrym ci臋偶arem dla bogatszych, b臋dzie obowi膮zek dawania kwater na czas sejmu przybywaj膮cym do miasta dygnitarzom. Zygmunt August wydaje r. 1570 dekret uwalniaj膮cy mieszczan z pod juryzdykcyi marsza艂ka dworu i urz臋dnik贸w dworskich i okre艣la jakim osobom obowi膮zani s膮 dawa膰 kwatery w czasie sejmu i bytno艣ci dworu wy偶szym dostojnikom koronnym i ziemskim, pos艂om zagranicznym, dworzanom kr贸lewskim oraz kr贸lowej Anny. Nast臋pnie poddaje juryzdykcyi miejskiej wszystkich mieszka艅c贸w przedmie艣膰, bez wzgl臋du na to na czyich siedz膮 gruntach duchownych, szlacheckich. 呕aden obcy sukiennik nie mo偶e w czasie sejmu i bytno艣ci dworu wykonywa膰 swej profesyi przy wywieszeniu znaku. Burmistrz warszawski proconsul Piotr Korb otrzymuje w r. 1566 przywilej uwalniaj膮cy jego dom kt贸ry dla ozdoby miasta wielkim kosztem wzni贸s艂 od obowi膮zku dawania kwater. O zabudowaniu i zaludnieniu miasta mo偶emy wytworzy膰 sobie poj臋cie z danych jakie zawiera lustracya z r. 1564. Czytamy w niej, , Miasto Warszawa i starostwo g艂贸wne, s膮dowe w wojew. i ksi臋stwie mazow. , s膮dz膮 w niem roki ziemskie i grodzkie, na powiat贸w cztery b艂o艅skie tarczy艅ski, kamieniecki Kamie艅czyk, nurski. Na tem mie艣cie starosta. .. p. Krzysztof Sobek z Sulejowa solecki i warszawski starosta, S膮 dwie mie艣cie od siebie oddzielone, jedno murowane, kt贸re zowi膮 Stare Miasto a drugie drewniane kt贸re zowi膮 Nowe Miasto. Ka偶de z nich swego prawa u偶ywa i osobny urz膮d maj膮. W mie艣cie Starem, Warszawie, jest dom贸w wszystkich i przed miastem pod juryzdykcy膮 staromiejsk膮 in summa w rynku dom贸w 39, w ulicy Nowomiejskiej 12, na Krzywem Kole 18, na ul. 艢w. Jana 6, mi臋dzy niemi kamienica ks. bisk pozn. , na ul Grodzkiej 23, Bernardynskiej 9, 艣w. Marcina 13, Piekarskiej 17, Piwnej 15, 呕ydowskiej 5, Dunaju 12, na Frecie 24, na Waliszewie Podwal 34, na Rybitwi Rybaki 86, na rynku przedmiejskim Krakowskie Przedmie艣cie 40, tam偶e dom贸w mniskich 10, za mniszkami Bernardynki dom贸w miejskich 7, ksi臋偶ych 2, na ul. 艢w. Krzyskiej dom. miejskich 27, ksi臋偶ych 12, dwor贸w kanon. 4 i t. d. Og贸艂em pod juryzdykcy膮 Starej Warszawy by艂o 488 dom贸w murowanych w obr臋bie mur贸w, zapewne parterowych i pi臋trowych, przewa偶nie drewnianych po za murami, w tej liczbie oko艂o 80 wolnych od czynszu. Nowe miasto mia艂o 204 posesyi drewnianych. Licz膮c 艣rednio po 12 mieszka艅c贸w na jeden dom wypadnie na obie Warszawy oko艂o 8000 mk. W czasie sejm贸w naturalnie zwi臋ksza艂o si臋 zaludnienie do 10, 000 zapewne. Doch贸d og贸lny na rzecz skarbu kr贸lewskiego wykazany przez lustracya, zar贸wno ze Starego jak i Nowego Miasta wynosi艂 1564 r. z艂. 1567 gr. 17, den. 9. Przy cenie owczesnej 10 gr. za korzec 偶yta a 18 gr. za pszenic臋, summa ta przedstawia warto艣膰 4700 korcy 偶yta lub 2612 korcy pszenicy. O do艣膰 znacznym ruchu ludno艣ci i jej zamo偶no艣ci 艣wiadcz膮 dochody m艂yn贸w kr贸lewskich nad Drn膮 pod Warszaw膮. Z mielenia s艂od贸w, pr贸cz miary m艂ynarskiej, przychodzi艂o na cz臋艣膰 kr贸lewsk膮 rocznie co najmniej 220 s艂od贸w miary warszawskiej wierzchowatej po 6 korcy, obejmuj膮cych 1320 korcy. Z mielenia m膮ki otrzymuje si臋 偶yta na cz臋艣贸 kr贸lewsk膮 162 kor. , pszenicy 140 kor. z dwu ma艂ych m艂yn贸w 艂odnych pod miastem 120 korcy. Og贸lna warto艣膰 wynosi艂a 1174 z艂. 4 gr. lecz starosta dzier偶awi膮cy p艂aci艂 tylko 700 z艂. Pr贸cz wyrabianego w tak znacznej ilo艣ci piwa w samej Warszawie dowo偶膮 je z innych miast. Wareckie ju偶 widocznie wysz艂o z mody, za to rozpowszechnia si臋 Pi膮tkowskie z Pi膮tka pod 艁臋czyc膮. Stawne od tego piwa po 3 gr. od wozu przynosi rocznie przesz艂o 38 z艂. a wi臋c co najmniej 380 woz贸w sprowadzano. Zaczyna si臋 te偶 zaludnia膰 Praga i przyleg艂e wioski. Osady prawego brzegu maj膮ce sw贸j centr dawniejszy w Targ贸wku Targowe, zbli偶aj膮 si臋 teraz do brzeg贸w Wis艂y i skupiaj膮 ko艂o przewozu a nast臋pnie mostu warszawskiego. Puszcze zawi艣la艅skie znikaj膮 pod siekier膮 kolonist贸w, posuwaj膮cych si臋 z ludnych cz臋艣ci Mazowsza. Paprocki m贸wi膮c o rodzinie Wodzy艅skich, pochodz膮cych z Mniszewa nad Pilic膮 a maj膮cych swe p贸藕niejsze nazwisko od Wody艅 w okolicy Kuflowa i Ka艂uszyna, powiada; ale w tym wieku XVI gdy lasy rozkopano by艂o do samych Wody艅 lepiej ni偶 20 wsi, okrom inszych folwark贸w, kt贸re tak偶e na tej puszczy, w tej偶e dzielnicy by艂y rozkopane. Kolonizacya ta wzmaga ruch na drogach l膮dowych przecinaj膮cych Wis艂臋 pod Warszaw膮 i sp艂aw na Wi艣le. W r. 1564 p艂acono dzier偶awy z przewozu warszawskiego z艂. 600 co pozwala wnosi膰 i偶 doch贸d brutto by艂 co najmniej dwa razy wi臋kszy. Licz膮c 艣rednio grosz od osoby przewiezionej wypad艂oby przy 1200 z艂. dochodu i偶 36, 000 ludzi przebywa艂o Wis艂臋 w ci膮gu 9 miesi臋cy wolnych od lod贸w. Dw贸r kr贸lewski mia艂 zastrze偶ony bezp艂atny przew贸z. Pobo偶nych Mazowszan 艣ci膮gaj膮 do W. tak偶e li Warszawa czne ko艣cio艂y, klasztory i okaza艂e nabo偶e艅stwa odpustowe. Cho膰 niema miasto katedry biskupiej ale goszcz膮 tu cz臋sto biskupi i arcybiskupi. Kolegiata warszawska rozwija si臋 z pomoc膮 licznych fundacyi. Pr贸cz okaza艂ego grona kanonik贸w, przybywaj膮 jej liczni wikaryusze i mansyonarze. W gronie kanonik贸w spotykamy przedstawicieli zamo偶nych rodzin szlacheckich. Za Zygmunta Augusta odbywaj膮 si臋 w W. dwa synody prowincyonalne. ,, W mie艣cie znajduje si臋 6 ko艣cio艂贸w, trzy klasztory, 5 kaplic, 4 szpitale, dwie szko艂y parafialne. Szlachta okoliczna a niekiedy i panowie wybieraj膮 sobie w ko艣cio艂ach warszawskich miejsce wiecznego spoczynku. Ko艣ci贸艂 Bernardyn贸w pe艂en jest nagrobk贸w starannie je obejrza艂 i zu偶ytkowa艂 dla swego herbarza Paprocki. Tu spocznie m艂odziutka Krystyna Zamojska Radziwi艂艂贸wna z domu zmar艂a w 18 roku 偶ycia w dwa lata 1580 po okaza艂em weselu, u艣wietnionem przedstawieniem Odprawy Pos艂贸w Jana Kochanowskiego, obecno艣ci膮 dworu i ca艂ego owczesnego 艣wiata politycznego. Cz臋ste przebywanie dworu i odprawianie sejm贸w, sprowadzaj膮c przedstawicieli owczesnego 偶ycia politycznego i umys艂owego, oddzia艂ywa艂o zapewne korzystnie na obyczajowy i umys艂owy rozw贸j ludno艣ci miasta. Rej prawdopodobnie, Orzechowski, Modrzewski, Kochanowski, G贸rnicki, Nidecki, Heidensztein, wreszcie Skarga, Grochowski, Sarbiewski, s膮 tu cz臋stymi go艣膰mi a niekt贸rzy i wieloletnimi mieszka艅cami Skarga, Nidecki, Sarbiewski. Jednak偶e z wyj膮tkiem Skargi a w cz臋艣ci Nideckiego, nie zostaj膮 oni w bli偶szych stosunkach z mieszcza艅stwem warszawskim. Nawiedzaj膮 cz臋sto zapewne winiarnie i piwiarnie, zawi膮zuj膮 przelotne znajomo艣ci z warszawiankami, robi膮 zakupy po sklepach, i na tom koniec. Nie og艂aszaj膮 tu prac swych drukiem bo chwilowo jedynie pojawia si臋 w W. drukarnia filia krakowskiej w kt贸rej wychodzi Odprawa pos艂贸w i Trzy pie艣ni Kochanowskiego, tudzie偶 podobno kilka drobniejszych pism politycznyoh. Gromadzenie si臋 t艂um贸w szlacheckich w W. obok korzy艣ci materyalnych, szerzy艂o demoralizacy膮, nieuchronn膮 w takich warunkach a przytem by艂o powodem rozlicznych strat i dolegliwo艣ci o kt贸rych 艣wiadczy dekret Zygmunta III wcielaj膮cy w r. 1609 w贸jtowstwo warszawskie do miasta, by wynagrodzi膰 szkody jakie ponosz膮 mieszczanie w czasie sejm贸w gdy nietylko publiczne ale i prywatne budowle s膮 rujnowane, dachy odzierane spoliantur, p艂oty i drzewa owocowe podcinane a sami obywatele trapieni r贸偶nemi ci臋偶arami i kl臋skami calamitates. G贸rnicki w Rozmowie Polaka z W艂ochem i Grochowski w Skardze snu nocnego potwierdzaj膮 szczeg贸艂ami r贸偶nemi s艂owa aktu kr贸lewskiego. Nizki poziom umys艂owy mieszcza艅stwa nie pozwala mu odnosi膰 korzy艣ci z pobytu intelligencyi szlacheckiej i bra膰 udzia艂 w 贸wczesnym ruchu umys艂owym. Nowe poj臋cia religijne nie znajduj膮 tu podatnego gruntu. Wincenty Laureo legat papiezki powiada w li艣cie z Warszawy r. 1574 偶e ju偶 za Zygmunta Augusta we dworze wojewody rawskiego nei borghi di Varsovia miewa艂 kazania minister lutera艅ski, co utrzymywa艂o si臋 jeszcze w r. 1574. Na kazania te zgromadzali si臋 kupcy niemieccy zamieszkali w Warszawie. Rada miejska stanowi w 1574 r. z powodu szerzenia si臋 b艂臋d贸w przeciw wierze, i偶 obywatele nie pos艂uszni na pierwszy raz za kar臋 wypal膮 ceg艂y na rzecz miasta za 30 z艂, drugi raz za 60, za trzecim razem zap艂ac膮 100 z艂. w臋g. a za 4ym b臋d膮 wydaleni z miasta. Heretycy maj膮 w ci膮gu roku zakupi膰 grunty i przyj膮膰 prawo miejskie. Chodzi艂o tu o wydalenie z miasta nap艂ywaj膮cych z dalszych stron propagator贸w protestantyzmu. W r. 1581 Jerzy Niemsta z Chrzci臋cic h. Jastrz臋biec, starosta warszawski, gorliwy wyznawca nowych poj臋膰 Kalwin, zacz膮艂 budow臋 zboru murowanego w W. lecz nie zdo艂a艂 jej doprowadzi膰 do ko艅ca. Og贸艂 mieszczan, podobnie jak ca艂e Mazowsze, nie bra艂 udzia艂u w ruchu religijnym XVI w. nie posiadaj膮c odpowiedniego stopnia kultury umys艂owej. Z wyj膮tkiem niewielkiej liczby rodzin kupieckich, niemieckiego przewa偶nie pochodzenia, zbogaconych na handlu zbo偶em, sol膮, dzier偶awach op艂at i podatkow, utrzymywaniu gosp贸d, mieszcza艅stwo sk艂ada艂o si臋 przewa偶nie z rolnik贸w, zajmuj膮cych si臋 jednocze艣nie wyrobem i szynkowaniem piwa lub rzemios艂ami, rybak贸w, m艂ynarzy, rze藕nik贸w, drobnych kupc贸w i kramarzy. Zamo偶niejsi posiadali folwarki na obszarze grunt贸w miejskich lub przyleg艂ych wsi w Mokotowie, Burbachowie; na obszarze Nowego Miasta, Fukierowie, Franczowie, rodziny nale偶膮ce do patrycyatu mieszcza艅skiego, mniej zamo偶ni mieli swe dworki z ogrodami, lub cho膰 po kilka zagon贸w roli kt贸rej uprawa nieprzeszkadza艂a im zajmowa膰 si臋 szewctwem, piekarstwem lub drobnym handlem na rynku. Nie brakuje te偶, zw艂aszcza na gruntach pa艅skich i duchownych, takich kt贸rzy za otrzymane mieszkanie lub prawo wzniesienia cha艂upy, i kilka zagon贸w ziemi pod upraw臋 rzepy, obowi膮zywali si臋 do r贸偶nych rob贸t i pos艂ug we dworze. Furma艅stwo i sp艂aw na Wi艣le dawa艂y zapewne spos贸b do 偶ycia nie jednemu. Paprocki, znaj膮cy dobrze Warszaw臋, wyra偶a si臋 przychylnie o mieszcza艅stwie, powiadaj膮c i偶 znajduje si臋 tu kupc贸w i mieszczan boga Warszawa Warszawa tych wiele, porz膮dnych i bogobojnych, kt贸rzy nie cierpi膮 heretyk贸w mi臋dzy sob膮. Zar贸wno Skarga, syn mieszczanina rolnika z Gr贸jca o 6 mil od Warszawy, jak i znakomity lekarz Oczko, syn stelmacha rolnika z Warszawy, 艣wiadcz膮 i偶 艣r贸d mieszcza艅stwa tego mog艂a by si臋 rozwin膮膰 wy偶sza kultura umys艂owa, przy sprzyjaj膮cych warunkach ekonomicznych, politycznych i spo艂ecznych. Ciekawemi s膮 dzieje rodziny Oczk贸w. Maciej Oczko stelmach 1518 zostawia trzech syn贸w Jana, Stanis艂awa i Wawrzy艅ca. Jana losy nieznane, Stanis艂aw obj膮艂 warsztat i dzia艂 roli pod miastem, sp艂aciwszy braci, Wawrzyniec zosta艂 ksi臋dzem. Stanis艂aw dochodzi do dobrobytu, obok swej cz膮stki bierze za dwiema 偶onami posagi. Ma 4 syn贸w i c贸rk臋. Ro艣cis艂aw najstarszy, jest baka艂arzem sztuk zapewne uczy艂 si臋 w Krakowie i zostaje wikaryuszem u 艣w. Jana w Warszawie, drugi syn Baltazar jest stelmachem, 偶eni si臋 bogato do艣膰, kupuje w 1563 r. dom na Frecie za 40 k贸p, 6 talar. i czapk臋 tomakow膮. Rozszerzywszy warsztat trudni si臋 te偶 ko艂odziejstwem, na co pomimo opozycyi cechu ko艂odziej贸w zyskuje 1542 r. przywilej kr贸lewski. Siostra jego Jadwiga wychodzi za Macieja mularza. Wreszcie Wojciech, przysz艂y lekarz kr贸lewski, odbywa nauki w Krakowie, z pomoc膮 zasi艂ku danego przez kollegiat臋 zapewne za staraniem brata, poozem jest nauczycielem szko艂y przy kollegiacie 1562 1565. Jedzie do W艂och otrzymawszy od kapitu艂y na drog臋 10 talar贸w, wraca 1569 i otrzymuje od kapitu艂y dom przy szpitalu 艣w. Marcina. Wreszcie 1576 r. zostaje lekarzem Batorego. Brat Wojciecha, Wincenty, uko艅czywszy uniwersytet, zostaje lekarzem i przebywa na dworze arcyb. gnie藕n, 1612 w Gnie藕nie. Wsp贸艂czesny Lw贸w, przedstawia jeszcze ciekawsze pojawy rozkwitu wy偶szej kultury 艣r贸d zamo偶nego i do艣膰 swobodnie rozwijaj膮cego si臋 mieszcza艅stwa. Rozw贸j pomy艣lny Warszawy w pierwszej po艂owie XVII w. , b臋dzie dzie艂em dworu i magnat贸w. Oni to pobuduj膮 ko艣cio艂y i pa艂ace, pozak艂adaj膮 ogrody okaza艂e, przeprowadz膮 wodoci膮gi, zaludni膮 miasto wielkimi orszakami dworzan i s艂u偶by. Siara Warszawa i Nowe Miasto zaczn膮 upada膰, bo nowo powstaj膮ce dzielnice przedmie艣ciowe, odci膮gn膮 ku jurydykom magnackim znaczn膮 cz臋艣贸 ludno艣ci. W r. 1620 Stare Miasto ma 180 dom贸w, Nowe 126, co w por贸wnaniu r. 1564 przedstawia ubytek 386 dom贸w. Na tak znaczn膮 r贸偶nic臋 musia艂o wp艂yn膮膰 wiele przej艣cie w r臋ce duchowie艅stwa i pan贸w znacznej cz臋艣ci grunt贸w miejskich, kt贸re cho膰 le偶a艂y po za murami ulega艂y jednak juryzdykcyi miejskiej. Wraz z gruntami i domy na nich stoj膮ce z mieszka艅cami przesta艂y zale偶e膰 od miasta. Obok tego dom贸w zniszczonych przez ogie艅 nie odbudowywano zapewne, stare zrujnowane zostawiano pustkami a za to osiedlano si臋 na gruntach pa艅skich, na przedmie艣ciach, by unikn膮膰 op艂at miejskich i cechowych. Panowie sprowadzaj膮 dla swych dwor贸w wi臋ksz膮 cz臋艣膰 przedmiot贸w z Gda艅ska lub z zagranicy, skutkiem czego nie mo偶e si臋 rozwin膮膰 ni przemys艂, ni handel warszawski. Mo偶e do tego przyczyni艂 si臋 nizki stopie艅 uzdolnienia rzemie艣lnik贸w warszawskich. Do sypania wa艂u magistrat u偶ywa Niemc贸w. W rachunkach miejskich z r. 1624 podano, i偶 kary do wywo偶enia b艂ota zosta艂y zam贸wione w Gda艅sku, zk膮d te偶 sprowadzono 35 taczek. Za reperacy膮 58 taczek starych zap艂acono, , Niemcom z艂. 8 gr. 24. O rozmiarach W. w r. 1621 daje nam do艣膰 pok艂adne poj臋cie kierunek wa艂a jakim z rozkazu kr贸lewskiego obwarowano miasto po kl臋sce cecorskiej. Do budowy wa艂u u偶yci byli przewa偶nie robotnicy niemieccy t. zw. holendrzy, kt贸rych cz臋艣膰 osiad艂a wtedy na dzisiejszej k臋pie saskiej zwanej przedtem holendersk膮. Robota trwa艂a od 13 sierpnia 1621 do 16 grudnia. Do wo偶enia ziemi u偶yto szarwarku. Wa艂 ten uzbrojony zosta艂 armatami i zaopatrzony w 艂awy drewniane od strony wewn臋trznej dla wojska broni膮cego miasta. Wiadomo艣膰 o zwyci臋ztwie chocimskiem w pa藕dziernika r. 1621 wstrzyma艂a post臋p rob贸t, do kt贸rych uko艅czenia znagli艂o morowe powietrze r. 1624. Opasano w贸wczas miasto wa艂em dla przerwania komunikacyi z reszt膮 kraju. W wale tym by艂y trzy wjazdy Ko艂o 艣w. Krzy偶a, Krakow. Przedmie艣cie, przy 艣w. Tr贸jcy, D艂uga przy dawnym arsenale, i u starosty warszawskiego Zakroczymska, Obejmowa艂 on Star膮 i Now臋 Warszaw臋 z przedmie艣ciami, zaczyna艂 si臋 nad Wis艂膮 przy ko艣ciele P. Maryi, przecina艂 ulic臋 Przyrynek, os艂ania艂 bok p贸艂nocny rynku Nowego Miasta, okr膮偶a艂 ko艣ci贸艂 i klasztor Franciszkan贸w, ci膮gn膮艂 si臋 przy ul. Czarnej, nast臋pnie Bonifratersk膮, cz臋艣ci膮 Franciszka艅skiej, dalej w kierunku ul. Wa艂owej dzi艣 Wo艂ow膮 zwanej, przecina艂 koniec 艣w. Jerskiej, bieg艂 przez cz臋艣膰 Nalewek, ko艂o ko艣cio艂a 艣w. Tr贸jcy p贸藕niej arsena艂, dzi艣 艣wie偶o rozebrany, dawnego arsena艂u ceghauz, dzi艣 wi臋zienie karne, dosi臋ga艂 dzisiejszej ulicy Przejazd nazwanej widocznie od znajduj膮cego si臋 w wale wjazdu i dosi臋gn膮wszy tu najwi臋kszego oddalenia si臋 od Wis艂y, zbli偶a艂 si臋 znowu ku niej biegn膮c w kierunku ul. Rymarskiej, oko艂o dzisiejszej Resursy Kupieckiej, okr膮偶aj膮c ko艣ci贸艂 i klasztor Reformat贸w, cz臋艣ci膮 Wierzbowej i Czystej hotel Europejski, nast臋pnie r贸wnolegle z Krakow. Przedmie艣ciem a偶 po za 艣w. Krzy偶. Warszawa Dalszy kierunek w d贸艂 ku Wi艣le nie daje si臋 oznaczy膰 dla braku wszelkich 艣lad贸w. Mo偶naby si臋 domy艣la膰, 偶e przechodzi艂 w kierunku ulic Aleksandrya i Tamka, obejmuj膮c warowny dw贸r ks. Ostrogskich dzi艣 Instytut muzyczny. W tych granicach zawarty obszar stanowi zaledwie 12t膮 cz臋艣膰 dzisiejszego terytoryum bez Pragi i Przedmie艣膰. Poniewa偶, z wyj膮tkiem cz臋艣ci w obr臋bie mur贸w po艂o偶onej, obszar ten obejmowa艂 du偶o p贸l i ogrod贸w, a rzadko rozrzucone domki drewniane by艂y parterowemi, przeto ludno艣膰 stanowi膰 musia艂a ju偶 nie 12t膮, ale co najwy偶ej 36t膮 cz臋艣贸 dzisiejszej i to bior膮c pod rachub臋 wi臋ksze zapewne nat艂oczenie w ciasnych mieszkaniach 贸wczesnych. Wypad艂oby wi臋c w takim stosunku 14, 000 jako najwy偶sza przypuszczalna cyfra zaludnienia, bez Pragi naturalnie, kt贸ra wtedy w艂a艣nie zaczyna si臋 rozwija膰 i odci膮ga膰 tak偶e ludno艣膰 Starej Warszawie. Przy takim zaludnieniu zaraza morowa, kt贸ra w ci膮gu siedmiu i p贸艂 miesi臋cy od 1 pa藕dziernika 1624 do 16 maja 1625, sprz膮tn臋艂a 2, 375 os贸b w tem do 400 z folwark贸w podmiejskich, niew膮tpliwie dotkn臋艂a ci臋偶ko ludno艣膰, zabieraj膮c prawie ka偶dego sz贸stego mieszka艅ca. Walka z t膮 zaraz膮 ods艂ania nam du偶o ciekawych rys贸w kultury 贸wczesnego mieszcza艅stwa. Szerz膮ce si臋 w ca艂ym kraju powietrze morowe, w 1622 r. najsilniej, omija艂o Warszaw臋, cho膰 panowa艂o w poblizkich wsiach i miasteczkach w Warce, na Pradze nawet. Wskutek tego, przedstawiciele magistratu Stanis艂aw Baryczka burmistrz, Jan Giza w贸jt i Pawe艂 Zambrzuski klucznik i rajca ofiarowali w r. 1623 dnia 4 maja. 200 z艂. i srebn膮. lamp臋 dla altaryi przy kaplicy Naj艣w. Sakramentu w ko艣ciele 艣w. Jana. Pomimo zarz膮dzonych 艣rodk贸w ochronnychj jak uko艅czenie wa艂u miejskiego, oczyszczenie miasta kary do wywo偶enia b艂ota, i rozci膮gni臋cie nadzoru nad przybyszami rogatki w wale, zaraza wybuch艂a w pocz膮tku pa藕dziernika 1624. Na kie rownika walki z zaraz膮 wybra艂o miasto zacnego i powa偶anego aptekarza, 艁ukasza Drewno, kt贸ry otrzyma艂 urz膮d burmistrza powietrznego. W liczbie pierwszych ofiar zarazy by艂a c贸rka tego 艁ukasza, jej m膮偶 i troje dzieci. Dla odosobnienia chorych urz膮dzono dla nich budynki na k臋pie polkowskiej dzi艣 nie istnieje, znajdowa艂a si臋 na Wi艣le naprzeciw Nowego Miasta. Dla obs艂ugi chorych zorganizowano odpowiedni膮 s艂u偶b臋 Ksi膮dz oddzielny, kucharz, tragarze i grabarze i stra偶 do przestrzegania porz膮dku. Usuni臋to z miasta w艂贸cz臋g贸w i 偶ebrak贸w, do czego utworzono specyalnych, , wyganiaczy; dla od艣wie偶ania powietrza palono proch zu偶yto 552 funt贸w. Dla oczyszczania ulic i dom贸w u偶yto wi臋藕ni贸w. Domy i ulice zara偶one odoosobniano palisadami. Schwytanych na rabunku w mieszkaniach zmar艂ych karano 艣mierci膮. Polecenia og艂aszano po mie艣cie przy d藕wi臋ku tr膮b. Wspieraniem biednych i osieroconych rodzin zajmowa艂o si臋 istniej膮ce od po艂owy XVI w. Bractwo Mi艂osierdzia, kt贸re rozda艂o ze swych fundusz贸w 9, 000 z艂. Kr贸l na r臋ce burmistrza przes艂a艂 w kilku sumach z艂. 6, 100, panowie tak 艣wieccy jak i duchowni z艂o偶yli 316 z艂. 19 gr. 呕aden z biskup贸w nie przy艂o偶y艂 si臋 do sk艂adki. 艢r贸d tej oboj臋tno艣ci szlachty i duchowie艅stwa na n臋dz臋 i cierpienia stolicy pa艅stwa, odbija tem silniej ofiarno艣膰 i gorliwo艣膰 jak膮 w niesieniu pomocy miastu okaza艂 Krzysztof Wiesio艂owski marsza艂ek W. Ks. Lit. , fundator przytu艂ku dla starych 偶o艂nierzy w Tykocinie. On to energicznie przeprowadzi艂 budow臋 wa艂u ochronnego ko艂o Warszawy, da艂 od siebie raz 1. 200 nast臋pnie 100 z艂. na wsparcie ubogich, wreszcie wyjedna艂 u kr贸la przeznaczenie funduszu z kar pieni臋偶nych na rzecz miasta. Zt膮d wp艂yn臋艂o z艂. 38 gr. 6. Za wskaz贸wk臋 warto艣ci pieni臋dzy mog膮 pos艂u偶y膰 ceny warszawskie z r. 1625, podczas wielkiego nieurodzaju, g艂odu i nies艂ychanej dro偶yzny, ot贸偶 korzec 偶yta p艂acono po z艂. 4 gr. 15, a grochu po z艂. 8 gr. 15, jaje kosztowa艂o grosz, 膰wier膰 wo艂u z艂. 8, a korzec rzepy z艂. 1 gr. 25. Wszystkie szczeg贸艂y akcyi ratunkowej i statystyk臋, bardzo dok艂adn膮, 艣miertelno艣ci codziennej, ze wskazaniem miejsc silniejszego rozwijania si臋 zarazy, poda艂 Drewno w sumiennych sprawozdaniach magistratowi, kt贸ry w r. 1625 sk艂adali Henryk Plumhoff burmistrz, Jak贸b Szlichting, rajca i podskarbi, Horlemus, szafarz i rajca. Pomocnikami 艁ukasza Drewno byli Jan Czorn i Jakob t. Garcen. Wielk膮 ofiarno艣膰 okazali te偶 dwaj bracia Gizowie, Sprawozdanie swe przeplata 艁ukasz Drewno wierszami religijnemi, przypominaj膮cemi form膮 i tre艣ci膮 utwory Reja, kt贸rego Wizerunek by艂 niew膮tpliwie ulubion膮 lektur膮 zacnego aptekarza, gdy偶 pisz膮c podczas moru, wiersz p. t. Dla melankoliej zabawa, my艣li, rymy i ca艂e wiersze Reja 偶ywcem wk艂ada do swego utworu. Prostacza naiwno艣膰 poj臋膰 tego wybitnego przedstawiciela mieszcza艅stwa warszawskiego, daje nam miar臋 nizkiego stopnia poziomu umys艂owego w zamo偶niejszych warstwach ludno艣ci Warszawy. O ile偶 wy偶ej umys艂owo stoj膮 tacy przedstawiciele 贸wczesnego mieszcza艅stwa jak Zimorowicze i Klonowicz, nic niem贸wi膮c ju偶 o Szymonowiczu. Ciekawym bardzo, jako pierwszy szczeg贸艂owy opis miasta, rodzaj przewodnika wierszem u艂o偶onego, jest Go艣ciniec napisany przez Adama Jarzemskiego, muzyka kapeli kr贸lewskiej, i og艂oszony drukiem w r. 1643. Autor przebywaj膮c od m艂odo艣ci w Warszawie, z naiwnym podziwem patrzy na wznosz膮ce si臋 w jego oczach okaza艂e pa艂ace, w miejscu skromnych dwork贸w i cha艂up, na pokrywaj膮ce si臋 budowlami i ogrodami piaszczyste pola, po kt贸rych ugania艂 si臋 z ca艂膮 swobod膮 w dzieci艅stwie. Nie maj膮c podstawy do oceny tego co widzi, przez por贸wnanie z innemi wi臋kszemi miastami, nie posiadaj膮c wykszta艂cenia wy偶szego, bez oczytania, nie umie on nawet dok艂adnie okre艣li膰 tego na co patrzy, odr贸偶ni膰 rzeczy g艂贸wnych od drobiazg贸w. Pa艂ace magnat贸w opisuje z podziwem i szacunkiem uni偶onego s艂ugi i ol艣nionego blaskiem z艂ota i marmur贸w biedaka. To te偶 opisowi swemu nadaje form臋 rozmowy z kmiotkiem. Ma艂o zajmuj膮c si臋 ko艣cio艂ami, interesuje si臋 Jarzemski g艂贸wnie pa艂acami i dworami. Kraw臋d藕 p艂askowzg贸rza opadaj膮cego stromo ku Wi艣le by艂a najdogodniejszym miejscem dla wznoszenia pa艅skich siedzib. Rozleg艂y widok na dolin臋 Wis艂y, obfito艣膰 藕r贸de艂 tryskaj膮cych z gliniastych zboczy, 艂atwo艣膰 zak艂adania malowniczych ogrod贸w, poci膮ga艂y kr贸l贸w i pan贸w. Pocz膮wszy od zamku kr贸lewskiego a偶 do rezydencyi Pac贸w w Belwederze istniej膮cym ju偶 z t膮 nazw膮 w pierwszej po艂owie XVII w. , spotykamy tu ca艂y szereg pa艂ac贸w i dwor贸w. Szereg ten zaczyna zamek kr贸lewski 艣wie偶o uko艅czony przez W艂adys艂awa IV z wie偶膮 dot膮d istniej膮c膮 i okaza艂膮 sal膮 teatraln膮, w kt贸rej daje przedstawienia sta艂a trupa w艂oskich 艣piewak贸w i tancerzy. Obok zamku klasztor Bernardynek, z nowo wzniesionym ko艣cio艂em r. 1609, dalej ko艣oi贸艂 i klasztor Bernardyn贸w, przynim wspania艂y pa艂ac Kazanowskich, pe艂en pos膮g贸w, obraz贸w, kosztownych sprz臋t贸w, z ogrodem i belwederami od strony Wis艂y. Gdzie dzi艣 si臋 mie艣ci rz膮d gubernialny, sta艂 nowo wzniesiony pa艂ac Koniecpolskich na miejscu dworu drewnianego, dalej dwory drewniane Boglewskich, Gostomskich, Czarneckiego burgr. krakow. , Radziejowskich dzi艣 Wizytki. Dwory te mniej wi臋cej wed艂ug jednego zak艂adano planu. Z przodku stajnia i podw贸rze, studnia z wod膮 w bok przy dworze, wrota z ulicy do艣膰 wielkie, zmieszcz膮 si臋 karety wszelkie. Przytem zwyle sta艂a Kuchnia przeciw stajni z boku. Starano si臋 cz臋sto o przyozdobienie takiej drewnianej rezydencyi. W ko艂o parkan z baszteczkami, kszta艂tny w rogach z wie偶yczkami, a brama sama wpo艣rodku, z altaneczk膮. Przy dworze bywa艂 ogr贸d, niekiedy z winnic膮. Gdzie dzi艣 mie艣ci si臋 uniwersytet, sta艂 pa艂ac kr贸lewski parterowy z wie偶yczkami i belwederami. Przy nim wielkie stajnie i kuchnia. W pa艂acu kaplica 艣w. Franciszka, w kt贸rej towarzystwo 艣piewacze, ,Zwi膮zek 艣w. Cecylii wykonywa艂o msze i nieszpory. Przy pa艂acu od Wis艂y ogrody i cieplarnie. Ogr贸d kwiatowy zdobi艂y liczne altany, jedna z bilardem i pos膮gi, , Herkules dusz膮cy Nessusa. W drugim ogrodzie chodowano pomara艅cze, figi, kasztany, tyto艅 i wiele innych rzadkich ro艣lin. Po za, , kaplic膮 wzniesion膮 przez Zygmunta III, w pobli偶u dzisiejszego pos膮gu Kopernika, zaczyna艂a si臋 skromniej zabudowana cz臋艣膰 przedmie艣cia. Nowy 艢wiat si臋 pokazuje; Znacznie si臋 pobudowali, Rolnicy ich fundowali. Na staro艣cinych, na wiejskich, Szpitalnych gruntach, na miejskich Siedz膮. Pewne czynsze daj膮; , Co rok si臋 w polu wydaj膮 wedle drogi. Z budynkami wedle drogi Zbocza od Wis艂y i nizina nadrzeczna zaj臋te s膮 przez pola i folwarki. Gdzie dzi艣 klasztor 艣w. Kazimierza, sta艂 dw贸r Osmolskich. Mieli oni 12 poddanych, gumna, sady, sadzawki i role. Obok mie艣ci艂y si臋 folwarki mieszczan i szpitalne a偶 do Ujazdowa si臋 ci膮gn膮ce. Gdzie dzisiejszy instytut muzyczny, sta艂 pustkami dw贸r ks. Dominika Ostrogskiego ze stajniami na 100 koni. Doko艂a za艣 puste i nieuprawne zapewne obszary, b艂oto w okolicy ul. Topiel. Dw贸r kr贸lewski w Ujazdowie, drewniany, zosta艂 przebudowany i 艣wie偶o urz膮dzony na przyjazd Cecylii Renaty. Sale ozdobiono malowid艂ami przedstawiaj膮cemi sceny z 偶ycia i panowania W艂adys艂awa IV, koronacy膮, zwyci臋ztwa, chrzciny syna. Przy pa艂acu figarnia dostarczaj膮ca korcami owoc贸w, przy niej stary okop szaniec mazowiecki, resztka pierwotnego grodu ksi膮偶臋cego dzi艣 g贸rna cz臋艣膰 parku 艂azienkowskiego poza obserwatoryum. Z okien pa艂acu widok na Wis艂臋, kt贸r膮 p艂yn膮 liczne szkuty, na brzegu za艣 mieszcz膮 si臋 sk艂ady wapna i drzewa. Tam obaczysz czego w Rzymie, niemasz w Turczech tak i w Krymie, bory, lasy i krzewiny, g贸ry, jeziora, g臋stwiny. Trudno znale艣膰 pi臋kniejszego miejsca i oczom milszego powiada w naiwnym zachwycie Jarzemski. Druga strona Krakowskiego Przedmie艣cia, by艂a ma艂o zabudowana. Sta艂y tu zapewne w sporych odst臋pach, dwory Gosiewskiego, Sobieskiego woj. ruskiego, Lasockiego, Denhofa, Oborskiego ststy sochacz. , Podoskiego, wreszcie ko艣oi贸艂 艣w. Krzy偶a, ze szpitalem, szko艂膮, kaplic膮 i dzwonnic膮 z boku, otoczony zapewne ogrodami. Dalej za艣 mia艂 sw贸j dw贸r Petrykowski oficya艂 pu艂tuski. Okaza艂e dwory i pa艂ace powznoszono te偶 w okolicy dzisiejszego placu teatralnego. Arcybiskupi gnieznie艅scy wznie艣li sobie okaza艂膮 rezydency臋 pa艂ac prymasowski otoczon膮 murem. Stoi w po艣rodku wysoki, murowany, do艣膰 szeroki, w tym pokoje s膮 ksi膮偶臋ce, obicia Warszawa szumne. Przy pa艂acu budynki dla go艣ci osobny dla pra艂at贸w i trojakie stajnie. I w ulicy s膮 mieszczanie, u tych stawaj膮 dworzanie, siedz膮 za prawem duchownym. .. Do pa艂acu wjazd z ulice, drugi z furt膮 od przecznice. Najokazalszy w tej cz臋艣ci miasta jest wielki pa艂ac Ossoli艅skich, tam gdzie p贸藕niej Bruchla, wed艂ug innych gdzie Resursa kupiecka. Wielkie sale ozdobione obrazami. Na jednym W艂adys艂aw IV na bia艂ym koniu na czele wojska, na innym bitwa wojsk kr贸lewskich z rokoszanami. Ossoli艅ski po艣redniczy w uk艂adach. Dalej portrety rodziny kr贸lewskiej, p臋dzla Ammama. Jedn膮 ze sal zdobi艂y marmurowe popiersia cesarz贸w rzymskich. Inne pokoje mie艣ci艂y zbiory zwierz膮t i ro艣lin Zwierz臋ta z floryzowaniem. W pokojach dla kr贸la przeznaczonych mozaikowe obrazy, kryszta艂y, zegary. Grupy mitologiczne odlewane z metalu konie, ptaki r贸偶ne, ch艂opy, m贸wi nie znaj膮cy si臋 na tem Jarzemski. By艂a te偶 urz膮dzona winda. Okaza艂膮 budowl膮 zwracaj膮c膮 uwag臋 ka偶dego przybysza by艂 arsena艂 ceghauz wzniesiony przez W艂adys艂awa IV przy go艣ci艅cu ul D艂uga, gdzie wi臋zienie, sta艂 tam ko艣cio艂ek 艣w. I Tr贸jcy, przy kt贸rym by艂 szpital i mieszka艂y panny Brygitki. Sam za艣 arsena艂 Jak forteca tu偶 pod wa艂em, Dyrektorem by艂 Piotr Grodzicki, wewn膮trz zbiory broni i dzia艂, mo藕dzierze centnarowe. Dalej przy tej ulicy by艂a Gie艂da dla pos艂贸w cudzoziemskich, murowana ze stajniami i gospody dla podr贸偶nych. Najpi臋kniejsze mieli G膮siorek i Kalina, przy nich 艂a藕nia z fontannami. W okolicy dzisiejszych ulic Senatorskiej, Biela艅skiej, T艂umackiego, Miodowej, mieli dwory Mniszech, G贸rajski, Kazanowski Adam, marsz. nadw. , ks. Dominik Wiszniowiecki, koniuszy koronny, Radziwi艂 podkom litew. , Gembicki stolnik kor. , Szyszkowski bisk. warm. , Dani艂owicz podskarbi koronny, pi臋kny pa艂ac drewniany 艣r贸d ogrod贸w, w zygary i kryszta艂y obfity, ze stajniami, w kt贸rych cugi na ka偶dy tydzie艅 inne, Dzia艂y艅ski wojen. pozn. , Zamoyski ststa ka艂uski, Lipski, Ma艂agoski ststa rawski, Wituski chor膮偶y gosty艅ski, Ostror贸g wojewodzic pozn. , Mokronowski wojski warsz. , biskup krakowski pa艂ac niewyko艅czony, Witowski kaszt. sandom. , Grzybowski podkom. czerski, Ch膮dzy艅ski, wojen. podlaski, Le艣niowolski, Sza艂ajski; Pac i Lubomirski posiadali ogrodzone place bez budowli jeszcze. Firlejowie mieli kamienic臋 tam gdzie stan膮艂 potem pa艂ac Teppera na Miodowej. Kamienica ta mia艂a pokoje na dole, a pod dachem kom贸reczki, dla s艂ug w艂asne alkiereczki. Przy niej stajnie, studnia, ogr贸d, wszystko otoczone murem, W okolicy Nowego Miasta, w kt贸rym znalaz艂 Jarzemski tylko dwa domy w murynek, sta艂y dwory Chodkiewicz贸w, Sapiehy kaszt. wile艅, Opali艅skiego warsz. kor. nie ma艂o gmachu, budowania, stajen, dach贸w, tam konie i masztalerze, karety, wozy, szpiklerze, same pa艅stwo w nim nie stawa, czeladzi to w moc poddawa, wreszcie dwor Radzimi艅skich. Na rogu D艂ugiej i Miodowej by艂 wielki plac oparkaniony z krzy偶em, oddany uroczy艣cie Pijarom, kt贸rzy tam zamierzali wznie艣膰 sw贸j ko艣ci贸艂 i szko艂y. By艂 obecny te偶 Jarzemski inauguracyi Kamedu艂贸w na Bielanach. Reformaci mieli w贸wczas ma艂y ko艣cio艂ek w praski mur zbudowany o trzech o艂tarzach. Opisuj膮c dw贸r Szyszkowskiego dom Loewenberga przy Senatorskiej przypomina Jarzemski, i偶 za jego m艂odo艣ci tu by艂y piaski. Natenczas najmniejszej laski, nie znalaz艂by 偶aden cz艂owiek. A teraz wielkie budynki, onych komin贸w murynki, stajnie, studnie i ogrody, przed wroty zgin臋艂y brody. Ze szczeg贸艂ami podanemi przez Jarzemskiego, zgadza si臋 og贸lna charakterystyka skre艣lona przez francuza Laboureur a, towarzy sz膮cego Maryi Ludwice w podr贸偶y do Polski. Miasto rozprzestrzenia si臋 dziwacznie, wielu nowemi w rozmaitych kszta艂tach zbudowanemi domami przez pan贸w dworskich. Wi臋ksza cz臋艣膰 tych dom贸w jest z drzewa, niekt贸re z ceg艂y lub gliny wapnem pokrytej Jarzemski o dworze Lipskiego m贸wi, , W glin臋 kamyczkami sadzi艂, jak mozaik臋 wyg艂adzi艂, potem wapno na wierzch dawszy; dziedzi艅ce s膮 w nich bardzo pi臋kne, a okolice zdobi膮 wsie i lasy. .. .. Warszawa wiele ma kupc贸w i znaczny handel, kt贸ry si臋 codzie艅 pomna偶a. Jest ona w wielu miejscach brukowana, a ka偶dy rok przydaje jej ozdob臋. Ma r贸偶nego rodzaju ko艣cio艂y i klasztory. S膮 one po wi臋kszej cz臋艣ci z drzewa i do艣膰 偶le budowane, lecz ko艣ci贸艂 艣w. Jana, kt贸ry jest g艂贸wnym, z ciosu. Pomy艣lny rozw贸j Warszawy wp艂ywa na zaludnienie prawego brzegu Wis艂y naprzeciw miasta. Cho膰 most przez Zygmunta Augusta wzniesiony, uleg艂 zniszczeniu od naporu lod贸w, mimo to powstaj膮 naprzeciw Warszawy dwa odr臋bne miasteczka Praga i Skaryszew. Gospody szlacheckie i handel stanowi膮 podstaw臋 bytu tych osad. Przy Warszawie powstaje te偶 nowe miasto Leszno, za艂o偶one przez Leszczy艅skich w r. 1648, a nast臋pnie w r. 1650 Grzyb贸w. Wskutek rozporz膮dzenia sejmowego z r. 1654, magistrat Starej Warszawy dokonywa szczeg贸艂owego spisu wszystkich posesyi zostaj膮cych pod jego w艂adz膮. Wed艂ug tego ciek膮wego bardzo wykazu ulic, dom贸w i w艂a艣cicieli, by艂o pod juryzdykcy膮 Starej Warszawy 737 dom贸w, w tem 160 murowanych z tych 149 w mie艣cie, 11 Warszawa na przedmie艣ciach. Rachuj膮c po 15 g艂贸w na posesy膮, otrzymamy oko艂o 11, 000 ludno艣ci. Dodawszy do tego ludno艣贸 Nowego Miasta, Pragi i jurydyk pa艅skich i duchownych, wypad艂oby zapewne oko艂o 20, 000 na ca艂y obszar. Kr贸lom i panom zawdzi臋cza艂o miasto obok okaza艂ych pa艂ac贸w, wzniesienie licznych ko艣cio艂贸w, klasztor贸w i szk贸艂 jezuickie i pijarskie. Jednocze艣nie pojawiaj膮 si臋 sta艂e drukarnie ju偶 na pocz膮tku XVII w. W rachunkach miejskich spotykamy w r. 1612 wydatek na kupno kalendarzy. W r. 1625 nieznany z nazwiska drukarz przypisawszy magistratowi sw贸j kalendarz otrzymuje, z fun dusz贸w miejskich 30 z艂, kontentacyi. W r. 1635 pojawia si臋 drukarnia Trelpi艅skiego, a nast臋pnie Piotra Elerta muzyka kr贸lewskiego, kt贸ry te偶 na mocy przywileju z 12 stycz. 1643 r. zostaje nadwornym typografem i bibliopol膮. Ksi臋garni臋 sam膮 prowadzi gda艅ski wydawca Jerzy Forster, kt贸ry jako nadworny bibliopola i serwitor zostaje wy艂膮cznie pod juryzdykcy膮 marsz艂kowsk膮. Mimo to w Warszawie wychodz膮 jedynie ksi膮偶ki do nabo偶e艅stwa, kazania, kalendarze, konstytucye sejmowe, za艣 poezye, dzie艂a naukowe, historyczne i polityczne wychodz膮 przewa偶nie w Krakowie, a pocz臋艣ci i w Gda艅sku. Pomy艣lny rozw贸j miasto przerywa najazd szwedzki. Za zbli偶eniem si臋 wojsk szwedzkich, miasto opuszczone przez kr贸la, ogo艂ocone z za艂ogi, wezwane w dniu 8 wrze艣nia 1655 r. przez Karola Gustawa, kt贸ry si臋 zatrzyma艂 mi臋dzy Wol膮 a W艂ochami, wys艂a艂o deputacy膮 z o艣wiadczeniem uleg艂o艣ci i gotowo艣ci poddania si臋 nowemu panu. Po zaj臋ciu miasta gubernatorem zosta艂 Oxestiern, komendantem Radziejowski, kt贸ry wsp贸lnie ze Szwedami na艂o偶y艂 kontrybucy臋 w sumie 240, 000 z艂. 50, 000 twardych talar贸w, w po艂owie na pa艂ace i dwory magnat贸w, w drugiej na ko艣cio艂y, klasztory i mieszczan. W braku got贸wki p艂acono srebrami sto艂owemi, towarami i t. p. W nast臋pnym roku 15 czerwca, w dzie艅 Bo偶ego Cia艂a, Jan Kazimierz podst膮piwszy pod miasto z silnym wojskiem, po odbyciu uroczystej procesyi przez Nowy 艢wiat do Ujazdowa, przypu艣ci艂 szturm i zmusi艂 Szwed贸w do kapitulacyi. S艂u偶ba obozowa bior膮ca 偶ywy udzia艂 w szturmie, rzuci艂a si臋 do rabunku zaj臋tego miasta. Wkr贸tce potem, po wielkiej trzydniowej bitwie ze Szwedami pod Prag膮 dnia 28 lipca i nast臋pnych, miasto powt贸rnie podda艂o si臋 Szwedom, kt贸rzy zburzywszy mury i obwarowania Warszawy i wycisn膮wszy wszystkie zasoby ludno艣ci, ust膮pili w jesieni 1656r. wobec niepowodze艅 jakie ich spotyka艂y w innych stronach kraju. Na zlecenie Jana Kazimierza i przy udzielonych przez kr贸la 艣rodkach pomocniczych, miasto odbudowa艂o w ci膮gu dwu miesi臋cy od 13 kwiet. 1657 zburzone mury. Robotami kierowa艂 podskarbi i rajca miejski Jan Lancberk. Wkr贸tce potem przy ko艅cu czerwca ujrzy miasto nowego nieprzyjaciela i ulegnie po raz trzeci zaj臋ciu. Tym nowym zdobywc膮 by艂 Rakoczy, ks. siedmiogrodzki, sprzymierzeniec Szwed贸w, kt贸ry stan膮wszy obozem pod Warszaw膮 oko艂o 14 czerwca 1657 r. , po tygodniowem obl臋偶enia zaj膮艂 j膮 na mocy kapitulacyi, pozwalaj膮cej komendantowi miasta Eliaszowi 艁膮ckiemu wraz z za艂og膮 wyj艣膰 swobodnie z rozwini臋tymi sztandarami i dwoma dzia艂ami, przy odg艂osie b臋bn贸w i zape wniaj膮cej poszanowanie mienia i os贸b mieszka艅c贸w. Rakoczy poda艂 tak 艂agodne warunki dlatego, i偶by zaj膮膰 miasto przed przybyciem genera艂a szwedzkiego Steinbocka, zw艂aszcza, 偶e jednocze艣nie toczy艂y si臋 uk艂ady mi臋dzy magistratem a szwedzkim genera艂em prowiantmajstrem o poddanie stolicy Szwedom. To mog艂o pobudzi膰 Rakoczego do z艂amania warunk贸w kapitulacyi, przez na艂o偶enie kontrybucyi, rabunek zamku i ko艣cio艂贸w i liczne mordy pope艂niane na mieszka艅cach. Wprowadzony przez Steinbocka oddzia艂 Szwed贸w te偶 grabi艂 na sw膮 r臋k臋. Obawiaj膮c si臋 osaczenia zewsz膮d przez zbli偶aj膮ce si臋 wojska polskie, wobec niepowodze艅 armii szwedzkiej, Rakoczy, po kr贸tkim lecz krwawo upami臋tnionym pobycie, opuszcza Warszaw臋. Jak wygl膮da艂o teraz kwitn膮ce niedawno miasto 艂atwo sobie wystawi膰. Wi臋kszo艣膰 drewnianych dom贸w sp艂on臋艂a, pa艂ace zamienione przez ogie艅, szturmy i rabunki w rudery bez drzwi i okien, ludno艣膰 zmniejszona liczebnie i zubo偶ona. Fundusze instytucyi r贸偶nych potracone lub zachwiane. Mieszczanie zamo偶niejsi porazpraszani, magnaci nie pr臋dko powr贸c膮. W r. 1660 wykazano w Warszawie i na przedmie艣ciach tylko 342 dom贸w, a wi臋c przesz艂o 400 mniej ni偶 w r. 1654. Mimo to, szcz臋艣liwe po艂o偶enie miasta i skoncentrowanie w nim interes贸w politycznych rozleg艂ego pa艅stwa, a umys艂owych i handlowych ludnej prowincyi jak膮 by艂o Mazowsze, sprowadzi spieszne odbudowanie i zaludnienie. Uchwa艂a z 1659 r. postanawia, i偶 aby miasto ozdobi膰 i ubezpieczy膰, wyznaczona ma by膰 komisya, aby wymierzy艂a okr膮g fortyfikacyi miasta Starej i Nowej Warszawy, pod艂ug in偶yniera naszego delineacyi. Tam偶e oraz ulice po przedmie艣ciach popalonych, stare wyprostuj膮 i nowe powymierzaj膮, aby budynki, kt贸re nowe stawia膰 b臋d膮 publiczne, bezpieczne i ozdobne by艂y. W dziesi臋膰 lat potem 1669 r. , liczba dom贸w wzro艣nie do 1, 200. Stare Miasto ma 209, przedmie艣cia 520, Nowe Miasto 240, Leszno 44, Grzyb贸w 14. Naturalnie budowle drewniane, drobne Warszawa dworki i cha艂upki stanowi膮 3 4 powy偶szej cyfry. Jak pustemi jednak by艂y wtedy jeszcze 艣rodkowe cz臋艣ci miasta i w jaki spos贸b si臋 zabudowywa艂y, poucza nas ciekawe opowiadanie Rybczynskiego, pisarza nadwornego wyst臋puj膮cego r. 1740 w charakterze 艣wiadka, w sprawie o grunta jurydyki Zadzikowskiej. Wed艂ug jego zezna艅, oko艂o r. 1680, pa艂ac Zadzikowski stoj膮cy na Podwalu dzi艣 przy Kapitulnej, by艂 ruin膮 bez dachu, drzwi i okien; mury tylko i belki same. Przez plac otaczaj膮cy pa艂ac by艂o przej艣cie z Podwala na Miodow膮. Plac ten by艂 otoczony p艂otem chru艣cianym, w kt贸rym by艂 prze艂az z 艂aweczk膮, prowadz膮cy do ogrodu Staniewicza. Oko艂o r. 1683, ks. Kierzkowski, kanonik warszawski, proboszcz raszy艅ski, kaza艂 wkopa膰 na placu s艂up z napisem na wolno艣膰, aby si臋 ludzie budowali na tym placu. Pierwszy osiedli艂 si臋 i pobudowa艂 szewc, nast臋pnie inni obywatele warszawscy budowali si臋 i murowali i ulic臋 zrobiono. Kr贸l Jan trzeci po powrocie z wojny wiede艅skiej poskupowawszy ogr贸d Staniewiczowski jako i niekt贸re dworki z ogrodami na ulicy Miodowej, kaza艂 ko艣oi贸艂 i klasztor dla ojc贸w Kapucyn贸w murowa膰. Verdum zwiedzaj膮cy W. w r. 1671, spotka艂 po drodze we wsi W艂ochy, niewyko艅czony, ci臋偶ko zbudowany pa艂ac, stawiany przez prymasa Leszczy艅skiego. Wola przedstawia艂a mu si臋 jako r贸wnina piaszczysta, 艣r贸d niej jakby forteczka czworoboczna, szeroka na strza艂 muszkietowy. Wa艂 i fosa j膮 otacza, wewn膮trz poprzeczny wa艂 dzieli na dwie cz臋艣ci mniejsza od strony Warszawy s艂u偶y艂a dla senatorow, do wi臋kszej prowadzi艂y trzy bramy. Po za Wol膮, jecha艂 przez Stawki dzi艣 ulica niedaleko rogatki pow膮zkowskiej, tam widzia艂 prze艣liczny pa艂ac prymasa Pra偶mowskiego, weso艂o wygl膮daj膮cy 艣r贸d kilku jezior staw贸w. Zt膮d by艂o jeszcze 膰wier膰 mili do Warszawy. O mie艣cie powiada, i偶 藕le zabudowane i s艂abo ufortyfikowane. Zamek kr贸lewski nieregularnych kszta艂t贸w. Na zach贸d, na przedmie艣ciu, arsena艂 z p艂yt贸w kamiennych. Morsztyn podskarbi budowa艂 przy swoim pa艂acu na przedmie艣ciu klasztor dla Bonifratr贸w. Liska, Cudzoziemcy 120, 121 Chrapowicki, wojew. witebski, marsza艂ek izby poselskiej w r. 1668, podaje w swym dyaryuszu r贸偶ne szczeg贸艂y z cz臋stych bytno艣ci w Warszawie. Najmuje stancy膮 na czas sejmu, to u aptekarza za 200 z艂, to u wdowy po od藕wiernym kr贸lewskim Trosi艅skiej, na Krakow. Przedmie艣ciu. Raz zatrzymuje si臋 u ksi臋偶y Bernardyn贸w na Pradze, nocuje i obiaduje. Odbiera z poczty istniej膮cej ju偶 od 1647 r. , listy i gazety. Opisuje po偶ar wielki w nocy dnia 9 czerwca 1669 r. , kt贸ry zniszczy艂 sto dom贸w w dzielnicy Starego Miasta by艂 srogi ogie艅 i ha艂as bo rabowano srodze. Uczestniczy w procesyi Bo偶ego Cia艂a w ko艂o rynku, przy udziale kr贸la. Jest 艣wiadkiem koronacyi kr贸lowej w ko艣ciele 艣w. Jana 19 pa藕dz. 1670 r. i uczty dla ludu, na kt贸rej by艂y trzy wo艂y pieczone, i bi艂y fontany z napojami, rozrzucano pieni膮dze koronacyjne. Dla pomy艣lnego rozwoju miasta by艂o wa偶n膮 spraw膮 uregulowanie s膮downictwa miejskiego rozporz膮dzeniem kr贸lewskim z 14 czerw. 1659 r. Wed艂ug tej ustawy s膮dy radzieckie maj膮 si臋 odbywa膰 w Ratuszu, w poniedzia艂ki, 艣rody i pi膮tki. Je偶eli w poniedzia艂ek zajdzie potrzeba roztrz膮sania spraw miejskich, to posiedzenie s膮du ulega艂o zawieszeniu. Sprawy drobniejsze, tycz膮ce porz膮dku lub nag艂e, rozstrzyga sam burmistrz z pomoc膮 pisarza radzieckiego, przysi臋g艂ego. Od wyrok贸w burmistrza wolno apelowa膰 do Rady. S臋dzia t. j. w贸jt warszawski, wraz z 艂awnikami, ma s膮dzi膰 sprawy podleg艂e jego juryzdykcyi, we wtorki, czwartki i soboty. Do wysoko艣ci 100 z艂. , s膮dzi sam w贸jt wobec notaryusza, kt贸ry akt do ksi膮g wnosi, z dozwoleniem apelacyi do s膮du radzieckiego. W贸jt ma schodzi膰 sam na grunt dla wizyi miejsc spe艂nienia przest臋pstwa, intromisyi, rozgraniczenia, spisania zrzecze艅, testament贸w. Obro艅cy patroni, prokuratorzy, ferendarze, za nieprzyzwoite zachowanie si臋 i wyra偶enia niew艂a艣ciwe, maj膮 by膰 pod s膮d oddawani. Wreszcie ustawa wzbrania niepotrzebnego przewlekania spraw. Dwie kr贸lowe francuskie Marya Ludwika i Marya Kazimiera Sobieska, zostawi艂y po sobie kilka u偶ytecznych dla miasta fundacyi. Marya Ludwika, sprowadziwszy z Francyi w r. 1654 Siostry Nawiedzenia N. P. Maryi, osadzi艂a je w klasztorze wzniesionym przy rezydencyi kr贸lewskiej na Krakowskiem Przedmie艣ciu. Za staraniem kr贸lowej przygotowano plan ko艣cio艂a wystawionego dopiero w sto lat p贸藕niej. Na stoku p艂askowzg贸rza, na kt贸rym sta艂 pa艂ac kr贸lewski, w dolinie Wis艂y, na obszarze dawnego folwarku Ka艂臋czyn zwanego, osadzi艂a kr贸lowa w r. 1659. sprowadzone ju偶 w 1651 Siostry mi艂osierdzia. Na przeciwko pa艂acu z drugiej strony Krakowskiego Przedmie艣cia, przy ko艣cio艂ku 艣w. Krzy偶a, stoj膮cym ju偶 w po艂owie XV w. . osadzi艂a 1653 r. misyonarzy francuskich, kt贸rzy utrzymywali przy ko艣ciele szko艂臋, szpital, a nast臋pnie seminaryum duchowne. Marya Kazimiera znowu sprowadzi艂a z Francyi, zakon benedyktynek 艣ci艣lejszej regu艂y, zwanych Sakramentkami i osadzi艂a je oko艂o r, 1683 na Nowem Mie艣cie. Zar贸wno wizytki jak i sakramentki zajmowa艂y si臋 kszta艂ceniem panien i utrzymywa艂y pensyonaty do r. 1884. Warszawa Warszawa Jan Sobieski sprowadzi艂 Kapucyn贸w, za艂o偶y艂 im klasztor i wystawi艂 ko艣ci贸艂 uko艅czony w r. 1692. Ciekawym 艣wiadectwem r贸偶noplemiennej mieszaniny 艣r贸d 贸wczesnego zaludnienia Warszawy jest wiersz Andrzeja Morsztyna, , Na bankiet JMci Pana Kazim. K艂okockiego, stolnika p艂ockiego, ekonoma JO ksi臋偶nej Radziwi艂艂owej, na kt贸rym by艂o 18 narod贸w, w Warszawie 21 junii 1674. Mi臋dzy innemi m贸wi w tym wierszu poeta Byli Hiszpanie, W艂osi, Francuzowie, Niemcy, Holendrzy, Wo艂osze, W臋growie, Multan, Czerkasin, Serbowie, Ormianie, Turczyn, Pers, Arab i Ordyniec dziki. .. . na nim cygan, karaim i 偶ydzi Skoczkowie, kunszty swoje wyprawowali, Nadczym si臋 srodze Turcy zdumiewali. Kiedy si臋 popili, powiada poeta, zapomnieli o swych odr臋bno艣ciach i ka偶dy si臋 zgodzi艂 z w臋grzynem. Zaledwie p贸艂 wieku min臋艂o od cios贸w zadanych miastu przez Szwed贸w i Rakoczego za czas贸w Jana Kazimierza, nowy szereg kl臋sk wojennych spad艂 na Warszaw臋 w ci膮gu kilkoletniej wojny mi臋dzy Augustem II a Karolem XII. Ten drugi okres kl臋sk i ci臋偶ar贸w b臋dzie cztery kro膰 d艂u偶szy, bo o艣mioletni od 1702 i sprowadzi w ko艅cu najstraszniejsz膮 epidemi臋 moru jaka panowa艂a w Warszawie. Ksi臋ga uchwa艂 publicznych prowadzona przez magistrat od r. 1669 zawiera ciekawy, bogaty w szczeg贸艂y dyaryusz tych czas贸w. Dnia 15 maja 1702 r. magistrat uchwala wyjednanie audencyi po偶egnalnej u odje偶d偶aj膮cego Augusta II i nakazuje wybieranie od mieszczan, zgodnie z dekretem kr贸lewskim, op艂aty miesi臋cznej na utrzymanie wojska. Pr贸cz tego, zaleca utworzenie sta艂ej stra偶y miejskiej 40 ludzi pod komend膮 Szerzanta gminnego i stra偶y z obywateli miasta z艂o偶o偶onej. W tydzie艅 potem staje na Pradze kr贸l szwedzki, kt贸ry 25 maja zajmuje zamek, zaczyna budow臋 mostu na Wi艣le i nak艂ada na miasto dostaw臋 偶ywno艣ci dla 40, 000 偶o艂nierzy na dni 4 w ilo艣ci 320, 000 funt贸w chleba, 320, 000 funt. mi臋sa, 80, 000 funt. s艂oniny, 1, 000 korcy grochu i kaszy, 4, 000 beczek piwa po 40 garcy i 4, 444 talar贸w na tabak臋 i gorza艂k臋. W dniu 1 czerwca na艂o偶yli Szwedzki kontrybucy膮 pieni臋偶n膮 w ilo艣ci 80, 000 z艂. 12. 000 bitych talar贸w. Pokwitowanie z wyp艂aty nosi dat臋 25 czerwca. We wrze艣niu tego偶 roku powraca do Warszawy August II z wojskiem, dla kt贸rego 偶膮da od magistratu 3, 000 korcy m膮ki, 4, 000 kor. owsa. W kilka miesi臋cy potem 5 lutego r. 1703 znowu Szwedzi zajmuj膮 Warszaw臋, a pu艂kownik Mardefeleldt nie zwa偶aj膮c na pi艣mienne zobowi膮zanie dane przez poprzednich wodz贸w, i偶 nie b臋d膮 nak艂ada膰 na miasto nowych kontrybucyi, 偶膮da wyp艂acania 20, 000 tynf贸w tygodniowo, na utrzymanie wojska i rozmieszczenia chorych i rannych po domach na koszt ludno艣ci. Do roz艂o偶enia proporcyonalnego kontrybucyi wyznaczeni przez magistrat JP. Loupia z bratem, JJPP. Mokolin, Witoff, Bucholtz, Szulcendorff rajcy; 艁osacki, Majeur, Witt, Czamer, Chomowicz 艂awnicy; Dudowicz, Czy偶ewski, Zbirkowski, Chodykiewicz, Szerzant gminni. Poborc膮 jest wybrany Sacres. Na radzie z 16 marca uchwalono, aby zwyk艂ym obyczajem dla zjednania wzgl臋d贸w mo偶nych pan贸w dla miasta, ko艂acze na Wielkanoc upiec i rozes艂a膰, Ks. Jmci Prymasowi, biskupowi pozna艅. , marsza艂kowi W. kor. i pisarzowi dekretowemu kor. Za艂oga szwedzka w mie艣cie zwi臋ksza艂a si臋 ci膮gle przybywaniem drobnych oddzia艂贸w po 50 do 100 koni. Ci臋偶ar 偶ywienia i mieszczenia ludzi i koni spada艂 na miasto. W ko艅cu marca przybywa sam Karol XII z dywizy膮 i stan膮wszy na Pradze, ka偶e dostarczy膰 wojsku 400, 000 funt. suchar贸w i 4, 000 beczek piwa po 60 garncy. Wkr贸tce potem miasto musi dostarczy膰 na budow臋 mostu 偶elastwa i gwo藕dzi. Nie poprzestaj膮c na dawniejszych kontrybucyach, nak艂adaj膮 na miasto Szwedzi w kwietniu r. 1703 obowi膮zek p艂acenia po 15, 000 tynf贸w tygodniowo, dostarczenia dla chorych 偶o艂nierzy 500 materac贸w, 500 艂贸偶ek, 1, 000 poduszek i p艂acenia 70 talar贸w tygodniowo na st贸艂 dla komendanta, a po 60 korcy owsa dla jego koni. Obok tego za偶膮dano po偶yczki 10, 000 tal. na weksel p艂atny w Sztokholmie. Dla u艂agodzenia komendanta i genera艂贸w, magistrat posy艂a im ci膮gle podarki w pieni膮dzach 200 i 100 dukat贸w, w winie i t. p. Cho膰 18 maja wyjecha艂 Karol XII z Warszawy, a 4 maja ust膮pi艂o wojsko, rozebrawszy most na Wi艣le, nie usta艂y przecie偶 wymagania coraz nowych op艂at i po偶yczek. Dnia 26 czerwca 1704 r. , genera艂 Horn, nakazuje bezzw艂ocznie dostarczenie 25, 000 tal, kt贸re maj膮 by膰 zap艂acone wekslem p艂atnym w Gda艅sku, gro偶膮c wrazie oporu, oddaniem miasta na rabunek wojskom kwarcianym ze stronnictwa Leszczy艅skiego, 艢wie偶o obrany kr贸l Stan. Leszczy艅ski, zwraca si臋 do miasta w dniu 17 sierpnia 1704 r. , z 偶膮daniem po偶yczki 100, 000 z艂, , pozwalaj膮c cz臋艣贸 z艂o偶y膰 w suknach potrzebowa艂 na zap艂at臋 wojsk kwarcianych. Zabezpieczenie tej sumy dawa艂 na swem miasteczku Lesznie pod Warszaw膮. Wkr贸tce potem wojska Augusta II obieg艂y Warszaw臋, kt贸rej mieszka艅cy do艣膰 skwapliwie u艂atwili kr贸lowi zaj臋cie miasta, podczas gdy szczup艂a za艂oga szwedzka zamkn臋艂a si臋 w zamku, by po kr贸tkim oporze kapitulowa膰. Nie d艂uga by艂a rado艣膰 mieszczan z pogromu Szwed贸w, gdy偶 18 wrze艣nia 1704 magistrat otrzyma艂 rozkaz do starczenia na potrzeby kr贸la Augusta II 150, 000 talar贸w, oko艂o miliona z艂otych. Pu艂kownik Goltz wys艂any z rozkazem kr贸lewskim, zagrozi艂 wrazie oporu sekwestrem mienia i os贸b. Rzecz naturalna, i偶 spe艂nienie rozkazu by艂o niemo偶liwem, Zacz膮艂 si臋 targ. Miasto zaproponowa艂o 30, 000 tynf贸w i stopniowo post臋powa艂o, kr贸l ust臋powa艂, sko艅czy艂o si臋 wreszcie na 10, 000 talar贸w. Ciekawym jest rozk艂ad kontrybucyi ze wzg臋du na nazwiska 贸wczesnych bogacz贸w. Jan Loupia w贸jt, dobrowolnie zap艂aci艂 wi臋cej nad taks臋, by ul偶y膰 ubo偶szym, Rowenna rajca 6, 000 tynf贸w, Riocour 3, 000; Kora 3, 000; Simonetty rajca reszt臋 1, 000; Wittoff rajca reszt臋 2, 500; Jak贸b Tagno gminny, reszt臋 1, 800 tyn. ; Isz reszt臋 600; Majchrowiczowa 1, 000; Rivoe 500; Witt 1, 000 tynf贸w. Kupcy szkoccy Szoci zacz臋li si臋 wynosi膰 z miasta, by unikn膮膰 ci膮gle si臋 wal膮cych ci臋偶ar贸w; magistrat nie puszcza ich i ka偶e wyje偶d偶aj膮cych aresztowa膰. Kupc贸w ormia艅skich przedstawicielem w deputacyi do rozk艂adu kontrybucyi jest Augustynowicz. Rzecz ciekawa, i偶 wypadki wojenne nie wstrzymuj膮 zabaw i 偶ycia towarzyskiego w dworach pa艅skich. Krzysztof Zawisza wojew. mi艅ski, bawi膮cy w Warszawie, opowiada w swym pami臋tniku, i偶 na kolacyi u Radziejowskiego kardyna艂a, w r. 1702, byli jako go艣cie, , Saxgotta prezydent ksi臋stwa saskiego, genera艂owie i wielu oficer贸w szwedzkich. Ta艅cowali艣my do trzeciej z p贸艂nocy. C贸rka nasza Barbara po rusku ta艅cowa艂a. W r. 1703 w 艣wi臋ta Bo偶ego Narodzenia byli u Zawiszy go艣cie ca艂y dzie艅 u mnie bawili, obiad jedli, ta艅cowali, 艣piewania francuskiego s艂uchali, bo by艂a francuzka muzyka i dw贸ch 艣piewak贸w Mr Renan i Mr Borgarde. W zimie z r. 1704, znowu szereg bankiet贸w i polowa艅. W po艂owie pa藕dziernika, August II skoncentrowa艂 swe si艂y mi臋dzy B艂oniem a Warszaw膮, za艣 dnia 28 pa藕d. kr贸l szwedzki stan膮艂 z wojskiem na Pradze, a nazajutrz wraz z Leszczy艅skim wjecha艂 do Warszawy. Komendant szwedzki Adlersztein, wzi膮艂 pod areszt ca艂y magistrat a偶eby wym贸dz pr臋dsze z艂o偶enie prowiantu dla wojska i pieni臋dzy. W dniu 31 lipca 1705 r. , toczy si臋 na polach Ujazdow膮 i Woli walka mi臋dzy wojskami Augusta II pod wodz膮 Rzewuskiego referend, kor, a Szwedami, kt贸remi dowodzi gen. Nerott. Z przedmie艣膰 przenosi si臋 b贸j do Starego miasta ulica 艣w. Jana i D艂uga i ponad Wis艂臋 oko艂o Bernardyn贸w. Utrzymanie wojaka, kuracya chorych i rannych, spada na mieszczan znowu. Ci膮gle zreszt膮, przy tocz膮cej si臋 wojnie, przechodz膮 przez miasto czy te偶 pod miastem r贸偶ne oddzia艂y domagaj膮ce si臋 prowiantuj i pieni臋dzy. Magistrat naprz贸d wysy艂a zwykle deputat贸w z darami dla dow贸dzc贸w pieni膮dze, wino i t. p. , by ich sobie zjedna膰 i 艂agodniejsze warunki wytargowa膰. Tak np. na sesyi z 22 marca 1707 r. , prezydent przedstawia rachunek do zap艂acenia z pieni臋dzy miejskich za zegarki jakie sobie wybra艂 genera艂 Rhen i pier艣cie艅 wzi臋ty przez gen. Hejna, tudzie偶 p艂贸tna i korzenie do kuchni wybrane w sklepie Pora. W lutym 1707 r. , zajmuj膮 Warszaw臋 wojska ruskie popieraj膮ce Augusta II, i trzy chor膮gwie polskie. W lipcu tego偶 roku przybywa car Piotr W. z ks. Menszykowem, powitany nad Wis艂膮 przez magistrat, kt贸ry ofiarowa艂 ksi臋ciu wino, pomara艅cze, cytryny i 200 korcy owsa dla koni. Piotr W. bawi w mie艣cie do 25 wrze艣nia. Dnia 25 pa藕dz. wojska ruskie regularne opu艣ci艂y Warszaw臋, pozostali tylko czas jaki艣 kozacy i ka艂mucy. A偶eby zrozumie膰 jakim sposobem niezbyt ludne i bogate miasto mog艂o ponosi膰 przez tyle lat takie ci臋偶ary, wyp艂aci膰 tyle kontrybucyi i utrzymywa膰 tyle wojsk, trzeba zwr贸ci膰 uwag臋, i偶 pobyt tych wojsk dawa艂 niew膮tpliwie wielkie zarobki kupcom, przemys艂owcom i r臋kodzielnikom. Oficerowie i 偶o艂nierze po trudach wojennych spragnieni byli wyg贸d i rozrywek. 呕o艂d wysoki i 艂upy z rabunk贸w pochodz膮ce przechodzi艂y do kieszeni mieszczan, kt贸rzy swe us艂ugi i produkty cenili zapewne w tr贸jnas贸b. Kilkakrotne przechodzenie miasta z pod w艂adzy Sas贸w pod rz膮dy Szwed贸w, a wreszcie Leszczy艅skiego, musia艂o utrwali膰 w duszach mieszczan indyferentyzm polityczny, do czego przyczynia艂o si臋 obce pochodzenie zamo偶niejszych warstw, a ciemnota biedniejszej ludno艣ci. Z drugiej strony wsp贸lne niedole umacnia艂y w臋ze艂 solidarno艣ci 艣r贸d r贸偶noplemiennego mieszcza艅stwa. Ci臋偶sz膮 kl臋sk膮 od kontrybucyi wojennych by艂o morowe powietrze panuj膮ce z przerw膮 ma艂膮 od r. 1708 do 1712. Pa艂ace magnat贸w opustosza艂y ju偶 z pocz膮tkiem wojny szwedzkiej i z ust膮pieniem dworu, wielu kupc贸w obcych wojna wystraszy艂a, teraz za艣 nawet biedniejsza ludno艣贸 pozak艂ada艂a koczowiska po lasach i zaro艣lach w okolicy Woli. Miasto opustosza艂o zupe艂nie. Pierwszy wybuch w ko艅cu czerwca r. 1708 by艂 tak nag艂y i gwa艂towny, 偶e nim mo偶na by艂o pomy艣le膰 o ucieczce 艣mier膰 zabra艂a setki ofiar. Jeden tylko dom zosta艂 wolnym od zarazy. W zamku z 40 mieszka艅c贸w zosta艂o przy 偶yciu 3, w pa艂acu Kazimierowskim z 50 tylko 8, we dworze wojew. p艂ockiego z 72 os贸b 7 艣mier膰 oszcz臋dzi艂a. Klasztory, z wyj膮tkiem Teatynow i Karmelitanek gdzie dzi艣 dom Tow. Dobrocz. sta艂 klaszor 艣w. Teresy, powymiera艂y. W magistracie zosta艂o 3 rajc贸w. 2 艂awnik贸w Warszawa i 3 gminnych. Ze 150 szewc贸w polak贸w, przetrwa艂o zaraz臋 8, a z 36 Niemc贸w 3, z 21 miecznik贸w zosta艂 1. Grabarzy umar艂o do 100. Cz艂onk贸w bractwa 艣w. Benona, dogl膮daj膮cego chorych, zmar艂o 49. Wszelka praca w mie艣cie usta艂a. Nie mo偶na by艂o dosta膰 produkt贸w spo偶ywczych, znale艣膰 pomoc lekarsk膮 lub spowiednika. Ko艂o Bo偶ego Narodzenia usta艂 m贸r, by wznowi膰 si臋, tylko s艂abiej, w nast臋pnym roku, wreszcie po raz trzeci wyst臋puje w 1711 i trwa cztery miesi膮ce nie przerywaj膮c jednak 偶ycia miejskiego W czasie pierwszego wybuchu kierownikiem dzia艂alno艣ci ratunkowej by艂 Adam Bucholtz, komendant miasta, a bohaterem po艣wi臋cenia si臋 ks. Henryk, kapelan bractwa 艣w. Benona, bractwo niemieckie za艂o偶ono r, 1623, mia艂o sw贸j ko艣ci贸艂 i szpital gdzie dzi艣 klasztor Sakramentek. On nawiedza艂 zapowietrzonych, roznosi艂 偶ywno艣膰 i wyczerpawszy swe si艂y w nadmiernym trudzie sam pad艂 ofiar膮. Liczby zmar艂ych dok艂adnie oznaczy膰 nie mo偶na dla braku danych. Podawana zwykle cyfra 30, 000 jest co najmniej dwa razy wi臋ksz膮 od prawdopodobnej, w wielko艣ci tej cyfry odbi艂 si臋 przestrach 贸wczesnej ludno艣ci wobec niezwyk艂ych rozmiar贸w kl臋ski. Rozliczne interesa i potrzeby koncentruj膮ce si臋 Warszawie, 艣ci膮gn臋艂y tu wkr贸tce licznych przybysz贸w z dalszych stron, przewa偶nie z Wielkopolski i Prus, a wreszcie i z Saksonii. Zape艂nili oni luki jakie wytworzy艂a sr贸d ludno艣ci zaraza. Po d艂ugotrwa艂ych kl臋skach i zastoju nast臋puje zwykle peryod o偶ywionej dzia艂alno艣ci. Teraz dopiero obszar po艂o偶ony po za murami traci charakter zbiorowiska pa艂ac贸w, dwor贸w i gosp贸d szlacheckich, przeznaczonych przewa偶nie dla czasowego pobytu w艂a艣cicieli wczasie sejm贸w, a staje si臋 miastem, ogniskiem zbiorowej pracy i wy偶szych funkcyi 偶ycia narodowego. August II urz膮dza sobie w ci膮gu 11 lat 1713 1724 przy Krakowskiem Przedmie艣ciu now膮 rezydency膮 zwan膮 zwykle Saskim pa艂acem. W pobli偶u pa艂acu od ulicy Kr贸lewskiej wzniesiono z muru pruskiego teatr, w kt贸rym od r. 1726 wyst臋puj膮 arty艣ci sprowadzani z Drezna i grywa orkiestra dworska. Dawane s膮 zwykle opery w艂oskie i balety, Kr贸l sam rozsy艂a艂 bilety osobom zapraszanym. Dla wojsk kr贸lewskich powznoszono koszary Mirowskie i przy pa艂acu Kazimirowskim. W 1743 r. powstaje Collegium nobilium za艂o偶one przez Konarskiego i stanowi膮ce pierwszy akt w dziele reformy wychowania. Dnia 27 lipca 1746 otwiera Za艂uski na u偶ytek publiczny sw膮 wielk膮 bibliotek臋. Dnia 31 lipca 1755 r. , rozpoczyna sw膮 dzia艂alno艣膰 Szpital Dzieci膮tka Jezus utworzony niezmordowan膮 zabiegliwo艣ci膮 ksi臋dza Piotra Baudouin a, ze zgromadzenia Missyonarzy. Pocz膮tkowo przeznaczony dla podrzutk贸w staje si臋 od r. 1761 szpitalem dla biednych chorych. Drupi szpital przy klasztorze Bonifratr贸w, maj膮cy obok zwyk艂ych chorych przyjmowa膰 ob艂膮kanych, powstaje w r. 1757. Obok drobnych pisemek jak Kuryer polski od r. 1739 i Wiadomo艣ci uprzywilejowane od r. 1750, Wiadomo艣ci warszawskie od r. 1761, pojawiaj膮 si臋 pierwsze pisma naukowe i literackie, pocz膮tkowo w obcych j臋zykach jak Warschauer Bibliotek 1753 55, Journal litteraire de Pologne 1754, Acta littoraria 1755 66; nast臋pnie po polsku jak, , Nowe wiadomo艣ci ekonomiczne 1758 61, Wiadomo艣ci literackie 1760 1763. wreszcie tyle zas艂u偶ony, , Monitoru 1765 1784 i Zabawy przyjemne i po偶yteczne 1770 1777. Nowe poj臋cia naukowe i filozoficzne przenikaj膮 do umys艂贸w, za po艣rednictwem szk贸艂, pism i ksi膮偶ek rozszerzanych przez rozwijaj膮ce si臋 drukarnie i ksi臋garnie. Zamiast ciasnych sklepik贸w z ksi膮偶kami religijnemi, statutami, kalendarzami i broszurkami b艂achej tre艣ci, pojawiaj膮 si臋 ksi臋garnie zaopatrzone we wsp贸艂czesne nowo艣ci literatury francuzkiej i odradzaj膮cej si臋 z u艣pienia polskiej. Z drukarni pijarskiej wychodz膮. , Volumina legum wydane staraniem Konarskiego, w jezuickiej drukuje Bohomolec Zbi贸r dziejopis贸w polskich, wreszcie Grell, przy by艂y z Drezna, wyst膮pi z ca艂ym szeregiem wytwornie wydawanych utwor贸w wsp贸艂czesnych pisarz贸w Krasickiego, Knia藕nina, Karpi艅skiego i innych. Do szerzenia nowych poj臋膰 przyczynia si臋 te偶 dzia艂alno艣膰 lo偶 wolnomularskich. Pierwsza powstaje w 1744. Na zebraniach przyj臋tym jest j臋zyk francuzki z powodu r贸偶noplemiennego sk艂adu. Dawne targowisko i obozowisko magnackoszlacheckie staje si臋 teraz ogniskiem 偶ycia duchowego. Wraz z post臋pami na polu o艣wiaty rozwija si臋 coraz wi臋ksza dba艂o艣膰 o zewn臋trzna upi臋kszenie miasta i udogodnienie 偶ycia mieszka艅com. Ju偶 przy ko艅cu XVII w, , Marya Kazimiera wznosi r. 1695 wielki bazar, zbudowany w p贸艂kole, z kaplic膮, ogrodem, sklepami w liczbie 32 i mieszkaniami dla kupc贸w. Bazar ten zwany Marywilem Marieville, mia艂 by膰 na艣ladownictwem paryzkiego Palais Royal. Stat on w tem miejscu gdzie dzi艣 gmach Teatru. Wsp贸艂cze艣nie wzniesion膮 zosta艂a Jedna z najpi臋kniejszych budowli dawnej i dzisiejszej Warszawy, pa艂ac Krasi艅skich. Ju偶 w r. 1695 ustanowion膮 zosta艂a na sejmie komisya brukowa, maj膮ca zaj膮膰 si臋 uporz膮dkowaniem ulic i na艂o偶eniem na w艂a艣cicieli dom贸w i plac贸w op艂aty na wybruko Warszawa Warszawa wanie miasta. Czynno艣ci tej komisyi rozpocz臋te w r. 1693, ci膮gn臋艂y si臋 dos膰 d艂ugo po r. 1700, ale doprowadzi艂y tylko do wymierzenia ulic i posesyi. Dopiero gdy na czele tej w艂adzy stan膮艂 Franciszek Bieli艅ski, marsza艂ek w. kor. , cz艂owiek energiczny, bezinteresowny i dba艂y o dobro og贸艂u, doprowadzono w r. 1743 do ko艅ca pomiar ulic i dom贸w, ustanowiono op艂at臋, nizk膮 bardzo, bo przynosz膮c膮 do 30, 000 z艂. rocznie. Pr贸cz tego uzyska艂 od sejmu zasi艂ek z fundusz贸w skarbu, naprz贸d po 5, 000 z艂. , a nast臋pnie po 12, 000 z艂. , co kwarta艂 przez lat dwana艣cie. Zadanie swe uko艅czy艂a komisya w r. 1762, wybrukowawszy 18 g艂贸wnych ulic, na przedmie艣ciach g艂贸wnie, kosztem 406, 000 z艂. Na pami膮tk臋 tego wa偶nego faktu wystawi艂 Bieli艅ski statu臋 艣w. Jana Nepomucena dzi艣 na placu przed ko艣cio艂em 艣w. Aleksandra. Jednocze艣nie dokona艂 pomiaru miasta Ricaud de Tirregaille, in偶ynier podpu艂kownik w s艂u偶bie kr贸lewskiej i wyda艂 nast臋pnie r. 1762 plan Warszawy na 4 arkuszach z wizerunkami g艂贸wniejszych budowli. R. 1754 Jan Dulfus, prezydent Starej Warszawy, pozaprowadza艂 latarnie w bramach miasta i na rynku a nast臋pnie wydano polecenie by ka偶dy w艂a艣ciciel przed swoj膮 posesy膮 zawiesi艂 i o艣wieca艂 jedn膮 lub dwie latarnie. Do nadzoru nad tem ustanowiono oddzielnych pacho艂k贸w. R. 1758 w dworku za 呕elazn膮 bram膮 otwarto pierwsz膮 kawiarni膮. Pod juryzdykcy膮 magistratu Starej Warszawy mieszka艂o w tym czasie 714 rzemie艣lnik贸w i przemys艂owc贸w 124 szewc贸w, 116 krawc贸w, 85 kupc贸w, 54 szynkarzy, 7 piekarzy, 5 rze藕nik贸w, 7 winiarzy, 1 piwowar, 4 rybak贸w, 10 cyrulik贸w, 1 aptekarz, 3 doktor贸w, 1 jubiler, 5 patron贸w. Trzeba pami臋ta膰 偶e ci procederzysci kt贸rzy chcieli unika膰 uci膮偶liwych op艂at miejskich i cechowych, osiadali po jurydykach pa艅skich, kt贸rych liczb臋 zwi臋kszy艂a nowo utworzona w r. 1757 jurydyka Bieliny cz臋艣贸 dzisiejszej Marsza艂kowskiej i przyleg艂ych ulic, Ordynacka, za艂o偶ona r. 1769 przez Zamojskich i Maryensztadt nad Wis艂膮 w r. 1762 przez Eustachego i Mary膮 Potockich. Rz膮dy Stanis艂awa Augusta, kt贸ry wychowywa艂 si臋 w m艂odo艣ci w kolegium Teatyn贸w w Warszawie, przyczyni膮 si臋 wielce do szybkiego i pomy艣lnego rozwoju miasta, zar贸wno pod wzgl膮dem stosunk贸w materyalnych i porz膮dku jak i pod wzgl臋dem rozwoju 偶ycia duchowego, 艣r贸d warstw intelligencyi mieszcza艅skiej, zasilanej przez licznie osiedlaj膮cych si臋 cudzoziemc贸w lekarzy, nauczycieli, artyst贸w, kupc贸w, przemys艂owc贸w. Wprawdzie komisya brukowa po 艣mierci Bieli艅skiego r. 1766 przestaje rozwija膰 sw膮 dzia艂alno艣膰, tak 偶e ulica D艂uga niema jeszcze bruku i Solec ze swemi sk艂adami drzewa, wapna, nie jest po艂膮czony z miastem drog膮 brukowan膮, ale za to powstaje r. 1765 komisya dobrego porz膮dku boni ordinis pod kierunkiem Bazylego Walickiego wojew. rawskiego, kt贸ra cho膰 daremnie stara si臋 o zniesienie jurydyk sam kr贸l tworzy now膮 jurydyk臋 Stanis艂aw贸w i nabywa od Potockich Maryenstadt, to jednak偶e uporz膮dkowa艂a ona stosunki miejskie, rozstrzygn臋艂a mn贸stwo spor贸w i proces贸w o granice i grunta, zdawna zalegaj膮cych w s膮dach asesorskich, ustanowi艂a porz膮dek ogniowy, upro艣ci艂a wymiar sprawiedliwo艣ci w s膮dach miejskich i wybory magistratu. Usi艂owaniom tym sta艂o na przeszkodzie istnienie jurydyk wy艂amuj膮cych si臋 z pod ci臋藕ar贸w miejskich i nie s艂uchaj膮cych rozporz膮dze艅 wydawanych dla miasta. Kiedy Stara Warszawa na mocy dawnych przywilej贸w nie chcia艂a dopuszcza膰 偶yd贸w do osiedlania si臋 i prowadzenia handlu to panowie ks. Su艂kowski, Poni艅ski, Potocki J贸zef osiedlaj膮 ich w swych jurydykach, lub tworz膮 dla nich nowe osady Nowa Jerozolima za rogatkami kt贸re zt膮d nosz膮 nazw臋 jerozolimskich. Gdy na usilne starania magistratu Mniszech marsza艂ek w. kor. wyda艂 dekret ruguj膮cy 偶yd贸w z miasta i okolic, wtedy to bankier Tepper ofiarowa艂 im wie艣 sw膮 Raszyn na miejsce osiedlenia. Miasto ostatecznie zgodzi艂o si臋 na pobyt 偶yd贸w w pewnych okre艣lonych 艣ci艣le miejscowo艣ciach. Takiem miejscem by艂y zabudowania niedaleko Marywilu dawnej rezydencyi Warszyckich, potem Pociej贸w, zt膮d Pociejowem zwane, nabyte r. 1778 przez szambelana Tomasza Uruskiego kt贸ry istniej膮ce w tych budowlach sklepy i mieszkania wynaj膮艂 偶ydom. Powoli obj臋li oni ca艂y Marywil i ulic臋 Senatorsk膮. Porwanie kr贸la przez konfederat贸w dnia 3 list. 1771 r. z ulicy Miodowej, wywo艂a艂o 偶yw膮 dzia艂alno艣膰 na polu uporz膮dkowania miasta. otoczono je wa艂em i fos膮, poprzybijano na rogach ulic tablice z nazwami, wa偶niejsze o艣wietlono, pomierzono miasto. Obw贸d wa艂u od P贸lkowa nad Wis艂膮 Cytadela do Solca wynosi艂 19, 793 艂okci. Wjazdy by艂y na Czerniakowskiej, Marsza艂kowskiej, Ch艂odnej, na Faworach od Zakroczymskiej. Dla 190 ulic b膮d藕 nadano nowe nazwy b膮d藕 te偶 ustalono dawniejsze, W mie艣cie znajdowa艂o si臋 31 ko艣cio艂贸w pr贸cz kaplic, rozdzielonych mi臋dzy cztery parafie, 8 szpitali, 3 konwikty duchowne dla ucz膮cej si臋 m艂odzie偶y, 5 szk贸艂 i szk贸艂ek jezuickie, pijarskie, parafialna 艣w. Jana i u P. Maryi i niemiecka na Bielinie pod nadzorem pastora Scheidemantela, Miasto mia艂o dwa ratusze, dwa g艂贸wne rynki, 17 plac贸w na targowiska, 6 gmach贸w publicznych zamek kr贸lewski, pa艂ac Krasi艅 Warszawa skich zwany, arsena艂, koszary gwardyi koronnej, magazyn brakowy i karowy na ul. Przejazd, 4 budowle dla u偶ytku publicznego Biblioteka Za艂uskich, ludwisarnia, na Podwalu, Marywil, sk艂ad na towary 偶ydowskie przy ul Pokornej. Wi臋zie艅 by艂o cztery wie偶a marsza艂kowska koronna, wie偶a grodzka w zamku, wi臋zienie dla skazanych przez s膮d marsza艂kowski, dom poprawy cuchthauz. Pa艂ac贸w prywatnych by艂o 65, studni publicznych 16. W r. 1775 ks. Adam Poni艅ski podskarbi kor. wystawi艂 swoim kosztem most 艂y藕wowy na Wi艣le i pobiera艂 z niego op艂aty przez lat 10. Gdy dawny teatr nadworny przy pa艂acu Saskim popad艂 w ruin臋 i zosta艂 rozebrany w r. 1772 widowiska odbywa艂y si臋 w wynaj臋tych salach pa艂ac Radziwi艂艂owski, dzi艣 rz膮d gubernialny, wreszcie przy pomocy kr贸la i El偶biety Lubomirskiej stan膮艂 nowy gmach teatralny wed艂ug planu Bonawentury Solarego na placu Krasi艅skich w r. 1779. Pospiesznie wzniesiona budowla ju偶 w r. 1791 wymaga艂a reparacyi. Liczna i zamo偶na gmina ewangielicka lutera艅ska uzyskawszy pozwolenie kr贸la w r. 1777, wystawi艂a z ofiar okaza艂y ko艣ci贸艂 ewangielicki wed艂ug planu Szymona Zuga, uko艅czony w r. 1779. Liczono wtedy w Warszawie do 7000 luteran贸w i oko艂o 250 reformowanych kt贸rzy te偶 wznie艣li sobie ma艂y zb贸r na Lesznie. Pr贸cz tego by艂o od 150 do 200 grek贸w. Zamek pozostawiony przez Sas贸w w opuszczeniu, zosta艂 przez Stanis艂awa Augusta odnowiony i przyozdobiony przez znakomitych malarzy Bacciarelli, Cannaletti, Belloti, Smuglewicz i snycerzy Monaldi, Lebrun, Rhigi. Zakupiwszy 艁azienki od ks. Kaspra Lubomirskiego kr贸l urz膮dzi艂 tam sw膮 letni膮 rezydency膮 stanowi膮c膮 dot膮d jedn膮 z najwi臋kszych ozd贸b miasta. Wa偶n膮 reform膮 dla miasta by艂 wydany r 1782 zakaz grzebania umar艂ych przy ko艣cio艂ach i urz膮dzenie oddzielnych cmentarzy po za miastem, W r. 1790 powstaje cmentarz taki na obszarze wsi Pow膮zki, przy kt贸rym kr贸l stawia swoim kosztem ko艣oi贸艂 p. w. Karola Boromeusza. W r. 1779 liczono w Warszawie 2663 posesyi W r. 1784 komisya brukowa po dokonaniu pomiar贸w posesyi oznaczy艂a takowe numerami kt贸re dot膮d przetrwa艂y jako numery hipoteczne. Wed艂ug u艂o偶onego wtedy wykazu, miasto mia艂o 197 ulic z jurydykami, pr贸cz Pragi, posesyi 3140 w tej liczbie murowanych 980 a 2160 drewnianych. Dym贸w by艂o 11, 692. Ludno艣膰 w r. 1787 wynosi艂a 89, 448 krom Pragi w tej liczbie by艂o 914 duchownych, 14, 721 m臋偶czyzn doros艂ych z wojskowymi i 偶ydami, 10, 391 m艂odzie偶y doros艂ej, 8797 s艂u偶膮cych m臋偶czyzn, 3328 czeladzi rzemie艣lniczej, 2377 ch艂opc贸w w terminie, 6105 rozmaitych m臋偶czyzn z 偶ydami nie偶onatymi, razem 46, 633 p艂ci m臋zkiej; 14, 658 niewiast zam臋偶nych z 偶o艂nierkami i 偶yd贸wkami, 11, 100 dziewcz膮t doros艂ych, 10, 927 s艂u偶膮cych, 6130 rozmaitych kobiet, razem 42, 815 p艂ci 偶e艅skiej. W r. 1781 by艂o 3532 偶yd贸w. Praga w r. 1787 mia艂a 655 dym贸w i 6695 mk. Gor膮czka reformatorska jaka ogarn臋艂a w latach mi臋dzy 1785 a 1790 ca艂e spo艂ecze艅stwo, wywo艂a艂a donios艂e zmiany w po艂o偶eniu mieszcza艅stwa w og贸le a szczeg贸lniej w losach Warszawy. Nadanie mieszczanom praw obywatelstwa i dopuszczenie do udzia艂u w 偶yciu publicznem ustaw膮; z d. 18 kwiet. 1791 r, mog艂o mie膰 przede wszystkiem znaczenie dla Warszawy, kt贸rej ludnos膰 dosi臋gn臋艂a wtedy cyfry 100, 000, podczas gdy inne miasta biedne, nieludne, zamieszka艂e przez 偶yd贸w i mieszczan rolnik贸w, nie doros艂y jeszcze do korzystania z nowych praw i pe艂nienia nowych wa偶nych obowi膮zk贸w. Owczesny prezydent Warszawy Jan Dekiert, jest przedstawicielem post臋pu jakiego dokona艂o mieszcza艅stwo warszawskie na drodze rozwoju umys艂owego i wyrobienia obywatelskiego. Ju偶 po 艣mierci tego zas艂u偶onego obro艅cy praw i interes贸w miasta i mieszcza艅stwa, zapad艂a uchwa艂a 18 kwiet. 1791 znosz膮ca wszystkie jurydyki i jednocz膮ca odr臋bne pod wzgl臋dem administracyi, policyi i s膮downictwa, cz膮stki miasta, w jedn膮 ca艂o艣膰 podleg艂膮 jednemu zarz膮dowi i jednej juryzdykcyi. Ca艂o艣膰 t臋 podzielono na 6 cyrku艂贸w a z Pragi utworzono si贸dmy. Cyrku艂y za艣 podzielono na dozory oko艂o stu dom贸w ka偶dy. W ka偶dym cyrkule w艂adz臋 policyjn膮 oddano w r臋ce komisarza. Skutkiem zakazu stawiania dom贸w drewnianych, zwi臋ksza si臋 ilo艣膰 murowanych. G艂贸wn膮 cech膮 miasta jest kontrast mi臋dzy licznemi, pi臋knemi bogato urz膮dzonemi pa艂acami, rozsianymi po przedmie艣ciach Starej Warszawy a skromnemi domkami, cz臋sto cha艂upkami, otaczaj膮cymi te wspania艂e rezydencye. Pi臋kno艣ci膮 i ilo艣ci膮 pa艂ac贸w, zdaniem niemieckich podr贸偶nik贸w, g贸ruje Warszawa nad Berlinem, kt贸ry za to ma porz膮dniejsze domy. W zwi膮zku z ilo艣ci膮 pa艂ac贸w zostawa艂a ilo艣膰 powoz贸w i okaza艂ych ekwipa偶y, kt贸rych zdaniem Schulz a pisze on w r. 1792 wi臋cej mo偶na spotka膰 w Warszawie, w ci膮gu jednego dnia, jak w Barlinie przez miesi膮c. B艂oto wielkie zar贸wno na ulicach brukowanych ale 藕le utrzymywanych co do bruku i czysto艣ci jak tembardziej na niebrukowanych, utrudnia艂o ruch pieszych. Zt膮d to powstaj膮 tak wcze艣nie w Warszawie powozypubliczne fiakry i doro偶ki a nawet Warszawa lektyki ju偶 od r. 1771. Sta艂y pobyt tylu rodzin magnackich i zamo偶nej szlachty, przy upodobaniu do zbytku i marnotrawstwa, wywo艂a艂 powstanie licznych i bogatych sklep贸w, zaopatrzonych w przedmioty zbytkowne, zagranicznego wyrobu. S艂yn膮, zw艂aszcza sklepy Reslera, Hempla Hampli, Jaziewioza. Wielkie te magazyny maj膮 wszystko, od igie艂, szpilek, papieru listowego, pi贸rek do z臋b贸w, chustek do nosa i mu艣lin贸w, do marmur贸w, obraz贸w, rz臋d贸w na konie, 偶yrandoli, mebli, karet, naturalnie po bajecznie wysokich cenach, 艣ci膮gaj膮cy do W. licznie francuzi i szwajcarzy, zak艂adali zar贸wno pensyonaty dla m艂odzie偶y jak cukiernie, restauracye, zak艂ady fryzyerskie, magazyny m贸d. Niemcy otwieraj膮 hotele, handle korzenne, warsztaty rzemie艣lnicze. Powstaj膮 te藕 wtedy pierwsze domy bankierskie. G艂o艣ny bogacz bankier Tepper ma wspaniale urz膮dzony pa艂ac na ulicy Miodowej, jeden z najpi臋kniejszych co do urz膮dzenia w Warszawie. Kiedy znany uczony Bernouilli zwiedza W. w r. 1778 przybywa tu z Mitawy, dnia 26 wrze艣nia, wje偶d偶a ju偶 po mo艣cie 艂y偶wowym, staje w hotelu Pod trzema liliami jednym z pi臋ciu g艂贸wnych i bawi膮c czas d艂u偶szy, ogl膮da szczeg贸艂owo miasto, bywa po domach pan贸w polskich i przedstawicieli 艣wiata naukowego. Na dworze kr贸lewskim poznaje wybitniejsze figury, Ksi膮偶臋 Stanis艂aw Poniatowski ma zbiory archeologiczne i etnograficzne tatarskie i chi艅skie, Zinmmermann, kontroler generalny kr贸lewski, pi臋kny zbi贸r ptak贸w, kapitan Oarosi zajmuje si臋 mineralogi膮. Lekarzami kr贸la s膮 Boeokler i Jones, bibliotekarzem ReTerdil. Malarz nadworny Bacciarelli 偶onaty jest z niemk膮 Fryderyk膮 Rychter. Architektami s膮 Merlini, Zug i Karasetzer wys艂any przez kr贸la do Grecyi. Dyrektorem mennicy jest hr. Unrug, Zwiedza bibliotek臋 Za艂uskich w kt贸rej mieszcz膮 si臋 zbiory Sobieskich, Gotscheda, lotary艅skie Leszczy艅skich a w wielkiej sali odbywa posiedzenia komisya edukacyjna. Lhuillier wprowadz膮 go do ka. Czartoryskiego, mieszkaj膮cego w tak zw. b艂臋kitnym pa艂acu. Zwiedza ksi臋garni膮 Grella, cz艂owieka 艣wiat艂ego rodem z Norymbergi, kt贸ry wydawa艂 w艂a艣nie pismo niemieckie Dar Landwirth pod redakcy膮 Hubego z Torunia. Na obiedzie u gener. Coccejiego poznaje kawalera de Boscamp b. pos艂a w Konstantynopolu, ks. Benvenuti uczonego rzymskiego i Reverdila. Radzca tajny Kortum, znaj膮cy 10 j臋zyk贸w, zajmuje si臋 szerzeniem wolnomularstwa. Hr. Micha艂 Mniszech, wychowany w Lozannie, go艣ci艂 艣wie偶o w swym pa艂acu markiza de Paulmy ambasadora francuskiego. Z grona profesor贸w szko艂y kadet贸w, pozna艂 uczony turysta, franS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146 cuza Dubois, przyrodnika, kt贸ry nauczywszy si臋 po polsku prze艂o偶y艂 na j臋zyk francuzki Myszeid臋 i wyda艂 Essai sur Phistoire 11teraire de Pologne Berlin 1778 r. str. 566. Ten偶e Dubois zawi膮za艂 艣wie偶o w Warszawie Towarzystwo fizyczne. Drugi profesor Zernitz, sekretarz hr. Augusta Moszy艅skiego 偶onaty jest z Leonor膮 Deeling z Drezna, literatk膮. Trzeci nauczyciel Pfleiderer jest rodem z Wirtembergii, uczy fizyki. Z rozm贸w na zebraniach dowiaduje si臋 Bernouilli ze zdziwieniem, i偶 znaczna liczba kobiet polskich zajmuje si臋 nauk膮 i literatur膮. Wymienia on ca艂y szereg polek pisz膮cych. Rzecz naturalna i偶 nie moze on jako cudzoziemiec, oceni膰 znaczenia wsp贸艂czesnego rozkwitu literatury polskiej, za spraw膮 ca艂ego grona znakomitych pisarz贸w, kupi膮cych si臋 ko艂o dworu kr贸lewskiego lub znajduj膮cych przyjazne poparcie w domu Czartoryskich. Ciekaw膮 mieszanin臋 plemienn膮 przedstawia 贸wczesne kupiectwo warszawskie. Liczy ono w r. 1789 a偶 181 firm chrze艣cija艅skich, maj膮cych stosunki handlowe z zagranic膮. Komisya skarbu pozwoli艂a im paki z towarami sprowadza膰 wprost do Warszawy, gdzie podlega艂y dopiero rewizyi celnej. Za Augusta III na rynku Starego Miasta sprzedawano towary tureckie i ostyndyjskie Trudnili si臋 tem ormianie; Paschalis, Muradowioz, J臋drzej ewicz, Minasowicz, Krzysztofo wicz, 艁ukasiewicz, Makarewicz. Winami handlowali Przyby艂owski, Abrahamowicz i baron Desymanowicz. G艂贸wny sk艂ad sukna mia艂 Gautier przy 艣w. Janie, Tkaniny b艂awatne sprzedawali Dulfus, Nazon, Denoyer. Clermont mia艂 g艂贸wny magazyn m贸d na Saskim placu. Fontana, Bisty i Syrakuzyna dostarczali tabaki na ca艂y kraj a Fontana ojciec mia艂 wielki sk艂ad korzeni, w贸dek i likwor贸w. Za Stanis艂awa Augusta wzmaga si臋 ilo艣膰 sklep贸w i nowe przybywaj膮 firmy. Wina sprzedaj膮 Kurowski, Maruszewski, Fukier, Owoce w艂oskie Camploni; cukry Lentz i Perosiera; magazyny m贸d trzymaj膮 Richard, Toussaint ginie r. 1794, Carpentier sprzedaj膮cy fraki, kapelusze, sprz膮czki i guziki. Damy obs艂uguj膮 艁azarewiczow膮, Rogalska, Ledoux pucmacherki i korneciarki. Hurtig sprzedaje materye i wst膮偶ki. 艢r贸d ksi臋garzy, obok drobnych sklep贸w na ulicy 艣w, Ja艅skiej kt贸rych w艂a艣ciciele maj膮 polskie nazwiska, pierwszemi firmami s膮 Groell, Dufour, Gay, Poser niemiecka ksi臋garnia, Lex i Phaff czytelnia francuzk膮. Wielkie bazary z r贸偶norodnemi przedmiotami, przewa偶nie zbytkownemi, mieli wspomniani ju偶 po cz臋艣ci Hampli, Jarzewicz, Roesler, Prot Potocki, Tepper kt贸ry w r. 1783 ma w sklepach swych, wed艂ug inwentarza, towar贸w za 7, 452, 000 z艂. Bernouil6 Warszawa li powiada i偶 w oczach mu si臋 膰mi艂o gdy ogl膮da艂 w sklepie Hampli Hempla, w oficynie pa艂acu radziwi艂艂owskiego, zbiory marmur贸w, kryszta艂贸w, bronz贸w, sreber. Jarzewicz trzyma艂 wy艂膮cznie angielskie wyroby; najmniejsza rzecz kosztowa艂a szyling. Sklep Prota Potockiego zawiera艂 tak偶e angielskie wyroby przewa偶nie. Dwaj genue艅czycy, za pozwoleniem rz膮du, za艂o偶yli w r. 1768 lotery膮 i utrzymywali kantor kt贸rym zarz膮dza艂 Boccardo. Trwa艂o to do zaprowadzenia loteryi krajowej w r. 1776. Liczni bankierzy byli przewa偶nie pochodzenia niemieckiego. W r. 1790 otrzymuj膮 nobilitacy膮 pierwsi bankierowie Piotr Tepper z Ferguson贸w i zi臋ciowie jego Karol Szulc, August Arndt, dalej Fryderyk Kabryt i zi臋膰 jego Jan Meysner, wreszcie Piotr Blank. Drugiego rz臋du byli Klug, Segebarth, trzej Frybesowie, Fenger, Morino, Kapostas s艂owak i 艁askiewioz. Prgemys艂 fabryczny, popierany przez rz膮d i pan贸w, zaczyna si臋 powoli rozwija膰. Zaraz po wst膮pieniu na tron kr贸l zak艂ada w Warszawie, wzorowo prowadzon膮 mennic臋, kt贸ra od r. 1766 do 1794 wybi艂s 205, 231 dukat贸w w z艂ocie, 5, 306, 194 talar贸w i p贸艂talar贸w i 749365, 378 z艂otych w groszach srebrnych a drobnej miedzianej monety za 11, 878, 692 z艂. Og贸艂em wybito za 130, 988, 350 z艂p. Wsp贸艂cze艣nie za艂o偶y艂 kr贸l ludwisarni膮 i za jego inicyatyw膮 zawi膮zano w r. 1766 kompani膮 manufaktur we艂nianych do kt贸rej jako akoyonaryusze 120 akcyi, weszli obok senator贸w i os贸b z dworu, znakomitsi kupcy i mieszczanie warszawscy. Kompania ta za艂o偶y艂a fabryk臋 kapeluszy i po艅czoch na Gol臋dzinie Praga pod Warszaw膮, w mie艣cie za艣 fabryk臋 sukna i kilka na prowincyi. Lecz przedsi臋biorstwo to z powodu braku kierunku i nietrafnego wyboru ludzi upad艂o w r. 1770. Lepiej poprowadzi艂 fabryk臋 powoz贸w Dangel, siodlarz, kt贸ry kszta艂ci艂 si臋 w Londynie. Przerzuciwszy si臋 od wyrobu siode艂 do karet, utworzy艂 zak艂ad zatrudniaj膮cy do 300 ludzi, samych polak贸w podobno. Miewa艂 na sk艂adzie po 100 powoz贸w w cenie od 100 do 2000 dnkst贸w. Wyroby jego dor贸wnywa艂y angielskim. Inne ga艂臋zie przemys艂u fabrycznego nie mia艂y tak 艣wietnych przedstawicieli. Kilka wi臋kszych garbarni, fabryka pas贸w i tkanin Paschalisa, kilka fabryk krochmalu na Solcu, wyr贸b cyc贸w perkali w Folkowie gdzie cytadela, obi膰 papierowych, bulionu oto i wszystko. Jak widzieli艣my Warszawa w tym czasie przekszta艂ca艂a si臋 z targowiska, po艂膮czonego z obozowiskiem pa艂ac贸w i gosp贸d szlacheckich, na miasto, ognisko 偶ycia duchowogo, interes贸w politycznych i materya艂aych. Dzieje tego miasta wchodz膮 ju偶 na karty dziej贸w kraju. Z potomstwa dawnych kramarzy, szynkarzy i rzemie艣lnik贸w, k艂aniaj膮cych si臋 nizko ka偶demu kto im dal zarobek, wychodz膮 teraz 艣wiatli, powa偶ni, o偶ywieni szlachetnymi uczuciami obywatele nie tylko miasta lecz i kraju. R贸偶nice plemienne wyr贸wnywa艂y 艣i臋 do艣膰 szybko, pomimo obco brzmi膮cych nazwisk i odr臋bnych rys贸w twarzy, w duszach, intelligencyi zw艂aszcza, szybko ustala艂a si臋 harmonia poj臋膰 i uczu膰. Na kartach dziej贸w i w pami臋tnikach wsp贸艂czesnych, mo偶na znale藕膰 mn贸stwo ciekawych fakt贸w, stwierdzaj膮cych niezwyk艂膮 szybko艣膰 tych przekszta艂ce艅. IV. Ognisko 偶ycia duchowego pracy przemys艂owej centr polityczny i administracyjny 17951830. Wypadki r. 1794 zako艅czy艂y si臋 zdobyciem Pragi przez Suworowa w dniu 4 listopada i zaj臋ciem Warszawy, na mocy kapitulacyi podpisanej 7 listopada. Uk艂ad mi臋disy Rossy膮 a Prusami podpisany 24 pa藕dz. 1795 oddawa艂 Warszaw臋 wraz z zachodni膮 po艂ow膮 Rzpltej pod w艂adz臋 Prus. Dnia 9 stycznia 1796 przy zaprowadzeniu administracyi 艣wie偶o zaj臋tych prowincyi, Warszawa zosta艂a g艂贸wnem miastem nowoutworzonych Prus po艂ndniowych. Dnia 6 czerwca zniesiono istniejacy departament policyi a urz膮dzono dyrekcy膮 policyi pod kierunkiem prezydenta Schimmelfening Ton der Oye. Nast臋pnie 6 sierpnia i r. zniesiono dawne s膮dy miejskie i zorganizowano magistrat sprawiedliwo艣ci dla miasta i przedmie艣膰, Zaprowadzono taks臋 artyku艂贸w 偶ywno艣ci, zniesiono monopol tabaczny, ustanowiono policy膮 lekarsk膮, 13 sierp. 1796. Wa偶n膮 reform膮 by艂o zaprowadzenie nowych urz膮dze艅 hypotecznych, rozporz膮dzeniem z 12 kwiet. 1797. W dniu 8 czerwca 1797 otworzono lombard, pod dyrekcy膮 magistratu, po偶yczaj膮cy na 8, wreszcie zorganizowano Towarzystwo ogniowe ubezpiecze艅 z op艂at膮 do 10 groszy od 100 z艂 warto艣ci zabezpieczonych budowli. Kollegiata 艣w. Jana, bull膮 Plusa VI, wyniesion膮 zosta艂a do godno艣ci katedry i utworzono 27 lut. 1707 r. osobne biskupstwo warwawskie, kt贸rego pierwszym pasterzem zosta艂 J贸zef Bo艅cza Miaskowski. W zakupionym przez rz膮d pa艂acu Saskim urz膮dzono liceum ni偶sze klasy mia艂y oddzia艂y polskie i niemieckie, wy偶sze by艂y wsp贸lne otwarte dnia 2 stycz. 1805 r. Kr贸l pruski nawiedza艂 miasto w 1798, 1802 i 1805 r. Od r. 1801 do 25 lipca 1804 przemieszkiwa艂 w W. Ludwik XVIH pod nazwiskiem hr. de Fisie, z dworem i ks. d Angoul枚me. Gubernatorem miasta by艂 od 16 kwiet. 1798 r. ganera艂 lejtnant Koehler. Przewr贸t w po艂o偶eniu ca艂ego kraju odbi艂 si臋 naturalnie i na pomy艣lno艣ci miasta. Utra Warszawa ta bytu politycznego, wyjazdkr贸la, dworu, magnat贸w i dostojnik贸w, opustoszy艂y i zubo偶y艂y Warszaw臋, kt贸rej ludno艣贸 ze 100, 000 z g贸r膮 zesz艂a do 64, 829 w r. 1799. Ilo艣膰 偶yd贸w za to wzros艂a do 7688. Miasto posiada艂o 7 ko艣cio艂贸w paraf, katolicklch, 2 protestanckiej 28 ko艣cio艂贸w nieparafialnych, 24 klasztor贸w, 369 duchownych, 107 zakonnic. Ulic by艂o 190 a posesyi 3619, w tej liczbie; 48 rz膮dowych, 117 pa艂ac贸w prywatnych, 39 ko艣cielnych, 1996 dom贸w mia艂o pokrycie z dach贸wki a 1623 by艂o pod gontem. Kupc贸w liczono 241, fabrykant贸w 16, rzemie艣lnik贸w 3523. Wy偶sza klasa zostaje pod wp艂ywem francuzczyzny rozszerzonej tak w XVIII w. Salon pani de Vauban gromadzi te sfery. W 偶yciu mieszcza艅stwa szerzy si臋 艂atwo wp艂yw niemczyzny, nie przenikaj膮cy jednak do g艂臋bi dusz. 呕ycie umys艂owe, po chwilowem st艂umieniu, zaczyna si臋 rozwija膰 uzyskawszy dla siebie organ w utworzonym r. 1801 Towa; rzystwie Przyjaci贸艂 nauk, kt贸rego pierwszy prezes Albertrandi pochodzi艂 ze sfer mieszcza艅stwa warszawskiego. Ca艂y szereg prac naukowych donios艂ego znaczenia wychodzi wtedy z drukar艅 Warszawy. Kopczy艅ski, Linde, Bentkowski, Bandtkie, Czacki, Surowiecki, Sniadecki J臋drzej, og艂aszaj膮 tu prace 艣wiadcz膮ce o odrodzeniu ci臋 zapomnianej przez wieki nauki. Podczas gdy towarzystwa teatralne niemieckie nawiedzaj膮ce Warszaw臋 nie mog膮 si臋 utrzyma膰, to trupa Bogus艂awskiego cieszy si臋 wielkim powodzeniem. Kl臋ski poniesione przez wojska pruskie w wojnie z Napoleonem w pa藕dzierniku r. 1806 spowodowa艂y ust膮pienie w艂adz i wojsk pruskich z Warszawy w listopadzie t. r. Genera艂 Koehler opuszczaj膮c miasto 26 listopada zda艂 zarz膮d na ks. J贸zefa Poniat贸w. skiego, prowadz膮cego dot膮d lekkomy艣lne wielce 偶ycie w g艂o艣nym pa艂acyku Pod blach膮. Dnia 28 listopada Murat wkroczy艂 do Warszawy na czele wojsk francuzkich. Rozporz膮dzeniem z dnia 5 grudnia dotychczasowa Kamera zosta艂a przekszta艂cona na Najwy偶sz膮 Izb臋 administracyjn膮 a Regencya na Izb臋 najwy偶szej Sprawiedliwo艣ci. Rz膮d kraju powierzono Komisyi rz膮dowej z艂o偶onej z prezesa i kilku cz艂onk贸w. Szefem departamentu i prezydentem Warszawy zosta艂 Joachim Moszy艅ski. W nocy z 18 na 19 grudnia przyby艂 do Warszawy Napoleon i bawi艂 tu do 30 stycznia 1807 r. Na mocy traktatu zawartego w Tyl偶y dnia 7 lipca 1807 r. Warszawa zosta艂a stolic膮 nowo utworzonego, z prowincyi odebranych Prusom, ksi臋stwa warszawskiego, kt贸rego zarz膮d powierzony zosta艂 Fryderykowi Augustowi kr贸lowi saskiemu. Nowy w艂adzca bywa艂 w Warszawie tylko jako go艣膰 przelotny, zatrzymuj膮c si臋 po kilka lub kilkana艣cie dni raz na rok. Tylko wr. 1811 bawi艂 od 21 wrze艣nia do 28 grudnia. Dnia 1 maja 1808 og艂oszono uroczy艣cie wprowadzenie w ca艂ym kraju kodeksu Napoleona. Gdy w zwi膮zku z akcy膮 polityczn膮 Napoleona, ksi臋stwo warszawskie rozpocz臋艂o wojn臋 z Austry膮, po bitwie pod Raszynem. Warszawa by艂a chwilowo zaj臋t膮 przez wojska austryackie od 23 kwiet, do 19 maja 1809 r. . Kl臋ski poniesione przez armi膮 francuzk膮 w czasie kampanii r. 1812 sprowadzi艂y odwr贸t wojsk francuzkich. Dnia 3 lutego 1813 r. wojska ruskie zajmuj膮 Warszaw臋 a genera艂 Pale艅 zostaje chwilowo gubernatorem wojennym warszawskim. Zarz膮d ksi臋stwa oddano Radzie Najwy偶szej utworzonej dnia 3 kwiet. 1813 r. Ci臋偶ary wojen ne, jakie ponosi艂o ksi臋stwo warszawskie, wyniszcza艂y zasoby materyalne kraju i oddzia艂ywa艂y niekorzystnie na rozw贸j Warszawy kt贸rej ludno艣贸 podnosi si臋 bardzo wolno. Og贸lny brak pieni臋dzy i niepewno艣贸 po艂o偶enia powstrzyma艂y rozw贸j przemys艂u i handlu i wznoszenie nowych budowli. Szerz膮ca si臋 n臋dza by艂a powodem do zawi膮zania w r. 1814 Towarzystwa Dobroczynno艣ci dot膮d istniej膮cego. W tych ci臋偶kich czasach powstaj膮 jednak偶e zawi膮zki instytucyi jakiej dot膮d tak wa偶ny centr 偶ycia duchowego by艂 pozbawiony uniwersytetu. Staraniem Najwy偶szej izby edukacyjnej, otworzono w Warszawie 18 marca 1808 szko艂臋 prawa, a r. 1809 szko艂臋 lekarsk膮, a przy niej ogr贸d botaniczny przy pa艂acu Kazimiero w skim. Bada dozorcza szk贸l 偶e艅skich, z kobiet w cz臋艣ci z艂o偶ona, og艂osi艂a r. 1810 regulamin dla pensyi i szk贸艂 偶e艅skich. Pensyonaty prywatne zak艂adane dla zysku przez francuz贸w i francuzki podejrzanej moralno艣ci i bez odpowiednich kwalifikacy i, znikn膮 stopniowo ust臋puj膮c miejsca coraz lepszym zak艂adom wychowawczym. Smutnym objawem zar贸wno biedy materyalnej jak i ub贸stwa umys艂owego jest upadek prasy peryodycznej. Gdy w r, 1791 istnia艂o w Warszawie oko艂o 11 pism, to mi臋dzy 1810 a 1815, pr贸cz paru gazet niewychodzi tutaj 偶adne pismo peryodyczne tre艣ci literackiej lub naukowej. Ludno艣膰 miasta z 68, 411 w r. 1806 wzros艂a do 78, 767 w r. 1813. Zyd贸w by艂o oko艂o 8, 000 Utworzenie Kr贸lestwa Polskiego, uchwa艂膮 traktatu wiede艅skiego z dnia 18 maja 1815 r. nada艂o nowy impuls rozwojowi miasta. Warszawa przesta艂a spe艂nia膰 rol臋 koszar nape艂nianych przez ci膮gle zmieniaj膮ce si臋 korpusy, zapewniony pok贸j pozwoli艂 swobodnie oddawa膰 si臋 pracy, a utworzone liczne instytucye polityczne, administracyjne, s膮dowe, naukowe, uczyni膮 miasto centrem skupiaj膮cym interesy cho膰 nie rozleg艂ego lecz szybko roz wijaj膮cego si臋 kraju. Wraz z post臋pami pracy rolniczej i przemys艂u krajowego, podnosi膰 si臋 b臋dzie ludno艣贸 i zamo偶no艣膰 stolicy, a jej 偶ycie umys艂owe oddzia艂ywa膰 coraz szerzej i dalej, za po艣rednictwem 艣wie偶o utworzonego uniwersytetu, licznych szk贸艂 rz膮dowych i prywatnych, Towarzystwa przyjaci贸艂 nauk, i mno偶膮cych si臋 czasopism zar贸wno literackich jak i specyalnych. Ruch budowlany wzm贸g艂 si臋 od razu. Od r. 1817 do 1823, stan臋艂o 200 nowych dom贸w murowanych, a odbudowano 769. Zaprowadzono nowe o艣wietlenie za pomoc膮 latarni zwanych genewskimi. Ustawiono ich 245. W r. 1817 rozebrano ostatni膮 z bram dawnej Warszawy, bram臋 Krakowsk膮 i przyleg艂e mury, przez co utworzono pi臋kny plac przed zamkiem. Marywil oczyszczono i rozszerzono. Z przyleg艂ego Pociej owa usuni臋to 偶yd贸w i porozbierano szpetne budy i sklepiki. Rynek Starego Miasta, po rozebraniu stoj膮cego na 艣rodku ratusza, rozszerzono. Pod zamkiem od strony Wis艂y urz膮dzono pi臋kny taras ogrodowy na murowanych arkadach wsparty. Ogr贸d Saski rozszerzono i uporz膮dkowano, otoczono krat膮 偶elazn膮. To偶 samo dokonano i w ogrodzie przy pa艂acu Krasi艅skich. Plac za 呕elazn膮 bram膮 uregulowano. Od r. 1821 zacz臋to na g艂贸wnych ulicach urz膮dza膰 chodniki z p艂yt granitowych i marmurowych. Przy porz膮dkowaniu znikn臋艂o kilka starych ko艣cio艂贸w i klasztor贸w zagro偶onych ruin膮 klasztor Dominikan贸w Obserwant贸w gdzie stan膮艂 potem pa艂ac Staszyca, klasztor 艣w. Jerzego ko艣oi贸艂 przerobiono potem na fabryk臋, ko艣cio艂ek drewniany na Ujazdowie; klasztor Bernardynek przy Zamku u偶yto na pomieszczenie dla konserwatoryum muzycznego. W 1825 r. miasto ma 214 ulic 1, 402 dom贸w murowanych, 1, 730 drewnianych, 112 pa艂ac贸w, 61 gmach贸w publicznych, 5618 fabryk i warsztat贸w r臋kodzielniczych. Budodowle asekurowane by艂y od ognia na sum臋 54, 612, 528 z艂 Ludno艣膰 wynosi艂a 126, 433 w tem 28, 044 偶yd贸w. Przemys艂 warszawski zaczyna produkowa膰 na wyw贸z w dalsze strony. Sukna, obuwie i powozy warszawskie pozyska艂y og贸lne uznanie. Urz膮dzono w Warszawie dwa wielkie jarmarki w maju i listopadzie na towary przywo偶one z zagranicy. Zorganizowano gie艂d臋 kupieck膮 w 1817 r. Utworzono Towarzystwo Kredytowe ziemskie w 1825 r. Dnia 6 maja 1828 r. rozpocz膮艂 swe czynno艣ci Bank polski rozszerzaj膮cy dzia艂alno艣膰 sw膮 na kraj ca艂y i wszystkie ga艂臋zie przemys艂u i handlu. Obok w艂adz rz膮dowych centralnych komisyi, skupiaj膮cych tu r贸偶norodne interesa szybko wzrastaj膮cej ludno艣ci Kr贸lestwa, powstaje ca艂y szereg instytucyi maj膮cych na ce艂u rozw贸j 偶ycia duchowego. W r. 1818 otwarty zosta艂 uniwersytet o czterech wydzia艂ach. Na mocy ustawy z r. 1816, za艂o偶ono w Marymoncie pod Warszaw膮 Instytut gospodarstwa rolniczego i weterynaryi; wsp贸艂cze艣nie powstaje szko艂a le艣nik贸w. R. 1825 powstaje szko艂a politechniczna. Dawniejsz膮 szko艂臋 dramatyczn膮 przekszta艂cono w konserwatoryum muzyki i deklamacyi dramatycznej. W 1817 r. powstaje Instytut g艂uchoniemych i ociemnia艂ych, za艂o偶ony staraniem ks. Jakuba Fa艂kowskiego, przy pomocy ofiar prywatnych i zasi艂ku od rz膮du. Obok tych zak艂ad贸w w 1825 r. WarBzawa ma 3 szko艂y wojew贸dzkie, 2 wydzia艂owe, 64 elementarnych i niedzielnych dla rzemie艣lnik贸w, 50 szk贸艂 cyrku艂owych m臋zkich i tyle偶 偶e艅skich, 16 szk贸艂 偶e艅skich. W zak艂adach tych by艂o 324 nauczycieli, 5, 265 uczni贸w i 2, 125 uczenie. Po przewiezieniu dawnej biblioteki Za艂uskich do Petersburga, w 1795 r. powsta艂a biblioteka przy liceum warszawskiem licz膮ca 12, 000 tom贸w. Dary prywatne i ksi臋gozbiory po zamkni臋tych w r. 1819 klasztorach pomno偶y艂y j膮 do 120, 000 tom贸w. Obserwatoryum astronomiczne za艂o偶one r. 1819 a uko艅czone r. 1824, kosztowa艂o 800, 000 z艂. Przy gmachu obserwatoryum urz膮dzono po r. 1819 ogr贸d botaniczny. W tym czasie powstaj膮 przy nowo otworzonym uniwersytecie gabinety i zbiory naukowe zoologiczny, mineralogiczny, fizyczny, laboratoryum chemiczne, gabinet numizmatyczny, zbior贸w gipsowych. Budz膮ce si臋 偶ycie umys艂owe znajduje sw贸j wyraz w mno偶膮cych si臋 czasopismach b膮d藕 literacko naukowych jak Pami臋tnik Warszawski 1816 1823, Dziennik Warszawski 1825 1880, b膮d藕 te偶 specyalnych, pewnej ga艂臋zi wiedzy po艣wi臋conych jak Temis, Sylwan, Kolumb, Izys polska, Piast, Ceres, S艂owianin, po艣wi臋cone technologii, rolnictwu, Pami臋tnik lekarski, Tygodnik i wiele innych. Jako wyraz zainteresowania sprawami bie偶膮cymi 偶ycia miejskiego powstaje Kuryer Warszawski. Szereg humorystycznych wydawnictw rozpoczyna g艂o艣ny w ca艂ym kraju, , Momus Aloizego 呕贸艂kowskiego. Budowa nowego gmachu teatralnego rozpocz臋艂a si臋 w r. 1825. Wzrost ludno艣ci wywo艂a艂 potrzeb臋 utworzenia drugiego teatru, kt贸ry pocz膮tkowo urz膮dzono w sali gmachu Towarzystwa dobroczynno艣ci. Z tej scenki ma艂ej wytworzy艂 si臋 Teatr Rozmaito艣ci. Na scenie warszawskiej pojawiaj膮 si臋 od r. 1820 pierwsze komedye Fredry, opery Kurpi艅skiego i Elsnera. W tym czasie przebywa w Warszawie i tu og艂asza swe 艢piewy i powie艣ci Warszawa Warszawa historyczne Niemcewicz, tu przewodniczy r贸偶nym instytucyom Staszyc. Tu rozwijaj膮 si臋 m艂odzie艅cze umys艂y i serca Brodzi艅skiego, Zaleskiego, Goszczy艅skiego, Chopina i Krasi艅skiego. Tu uczony autor Uwag nad Mateuszem herbu Cholewa spotyka艂 si臋 z tw贸rc膮 dzie艂a O literaturze polskiej wieku XIX Obfito艣膰 wielka objaw贸w r贸藕nostronnych 偶ycia Warszawy, wa偶no艣膰 donios艂ych wypadk贸w jakich to miasto jest widowni膮 w ci膮gu ostatnich lat sze艣膰dziesi臋ciu, przy braku danych dok艂adnych, tycz膮cych si臋 rozwoju mataryalnych stosunk贸w i trudno艣ciach jakieby przedstawia艂a historya tej epoki, zniewalaj膮 do zako艅czenia tego zarysu dziejowego na pierwszej 膰wierci obecnego stulecia. Stara艂em si臋 przedstawi膰 tu stopniowe kszta艂towanie si臋 organizmu miejskiego i wyrabianie si臋 w臋z艂贸w 艂膮cz膮cych 偶ycie Warszawy z 偶yciem materyalnem I du chowem dalszych okolic kraju. Wp艂yw tego miasta na stosunki ekonomiczne, spo艂eczne, 偶ycie towarzyskie, obyczaje, wreszcie rozw贸j sztuki, literatury i nauki staje si臋 coraz szerszym i donio艣lejszym. Koncentruje i absorbuje poniek膮d Warszawa wszystkie czynniki 偶ycia duchowego ze szkod膮 prowincyi. Cywilizacyjne dzia艂anie i owoce pracy duchowej miasta by艂yby wi臋ksze niezawodnie, gdyby 艣r贸d p贸艂milionowej ludno艣ci nie znajdowa艂o si臋 oko艂o 50 nieumiej膮cych czyta膰 ni pisa膰, i gdyby ludno艣膰 偶ydowska, stanowi膮ca tak wielki procent zaludnienia, nie tworzy艂a z nielicznymi wyj膮tkami osobnego organizmu 偶yj膮cego odr臋bnem 偶yciem duchowem. Ma艂a warto艣膰 wytw贸rczej pracy robotnik贸w i wyrobnik贸w warszawskich, nieposiadaj膮cych elementarnego wykszta艂cenia, i fachowego wyrobienia, nie pozwala Warszawie sta膰 si臋 wielkim ogniskiem handlu i przemys艂u, do czego centralne po艂o偶enie i liczne drogi komunikacyjne powo艂uj膮 j膮 w przysz艂o艣ci. Obecnie m艂oda 艁贸d藕, mimo gorszych daleko warunk贸w po艂o偶enia, wyprzedzi艂a na tem polu Warszaw臋. Nie mog膮c poda膰 nale偶ycie obrobionej historyi miasta w ostatnich czasach, odsy艂amy czytelnik贸w do poprzednich cz臋艣ci, w kt贸rych znajd膮 obraz post臋pu jakiego dokona艂o ono w tych latach, zar贸wno w cyfrach dzia艂u statystycznego, jak w opisach budowli i wyliczeniu instytucyi, kt贸rych wsp贸lna dzia艂alno艣膰 sprowadzi艂a rezultaty cechuj膮ce dzisiejszy stan wielkiego ogniska nadwi艣la艅skiego. F. 殴r贸d艂a i opracowania, a Archiwa. Archiwum g艂贸wne krajowe w Warszawie, niezale偶nie od akt m. Warszawy i jego jurydyk, zawiera w ksi臋gach obojej Metryki, w aktach s膮d贸w, komisyj i t. d. wiele doIkument贸w wa偶nych dla dziej贸w miasta. Osobliwie obfituj膮 w nie w Metryce Koronnej Statuta ducatus et terrarum MasoYiae sub regimine Joannis Senioris, Joannis Junioris, Vladislai, Boleslai, ducum. Cz臋艣膰 metryki Konrada ks. mazowieckiego od r. 1475. Ks. Jana Starszego i Boles艂awa od 1416 do 1446 r. Ks. Boles艂awa i Jana od 1446 do 1454 r. Ks. Kazimierza i Konrada od 1470 do 1497r. Ks. Ziemowita, Boles艂awa, Jana, Konrada i in. od 1471 do 1490. Pensiones Joannis, Janusii et Boleslai ducum od 1471 do 1490 r. Boleslai, Conradi, Janusii et Annae ducum od 1471 do 1499. Ks. Stanis艂awa i Jana od 1515 do 1527 r. W aktach s膮d贸w asesoryi koronnej od r. 439 akta z ratusza Starej Warszawy od 1757 do 1792 r. Akta s膮d贸w marsza艂kowskich od r. 1611 do 1794; w nich Regestr spraw 偶ydowskich czyli o bezprawne w Warszawie bawienie si臋 呕yd贸w od r. 1781 do 1783. W aktach komisyi edukacyjnej i pojezuickioh Raporta i wizyty szk贸艂 warszawskich. W aktach trybuna艂u radomskiego akta komisyi warszawskiej z r. 1677. W lustracyach lustracye wojew贸dztwa Mazowieckiego. W aktach kameralnych akta komory solnej mazowieckiej z r. 1743. W aktach komisyi bankowej ksi臋gi s膮dowe massy Teppera i in. Akta ziemstwa i grodu Warszawskiego od 1421 do 1579 r. Akta ziemstwa Warszawskiego od 1579 do 1796 r. Akta s膮d贸w grodzkich warszawskich Q, uerelarum od 1579 do 1792 r. Akta s膮d贸w potocznych grodu warszawskiego Judicia solita od 1649 do 1792 r. Akta wieczyste grodu warszawskiego donationum, perpetuitatis, transactionum od 1579 do 1801 r. Akta grodu warszawskiego obligationum et debitorum od 1617 do 1808 r. Inducta oblatarum od r. 1772 do 1837 i pojedy艅cze sprawy do obiaty podane od r. 1739 do 1791, pomi臋dzy kt贸remi Wyrok pomi臋dzy ks. Radziwi艂艂ami a Bieli艅skimi 1767 r. , wyrok podzia艂owy d贸br Czerniakowa i Siekierek 1789 r. , Lustracya ofiary dziesi膮tego grosza ziemi Warszawskiej z r. 1789, ksi膮偶ka dochodu i rozchodu w magazynach warszawskich na Solcu, Grzybowie, Muranowie i t. d. z r. 1767, regestr ludno艣ci wyznania augsburskiego w Warszawie 1791 r. , ludno艣膰 parafii 艣w. Krzy偶a 1791 r. Plenipotencye od 1651 do 1808 r. Rozk艂ad podatk贸w podymnego i ofiary w ziemi Warszawskiej z r. 1791. W aktach pruskich Akta Prus po艂udniowych. W archiwum dyplomatycznem Litterae ducatus MasoYiae, Litterae palatinatus Masoviae, razem sztuk 180. Akta miasta Warszawy i jego jurydyk w archiwum g艂贸wnem Akta m. Starej Warszawy; Radzieckie Acta officii consularis civitatis Warszawa antiquae Varsaviae Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1474 do 1795. Akta doczesne, jako to relacye, kwity, obdukcyej manifesta, obiaty, plenipotencye i t. p. od 1696 do 1796 r. Produkta do tranzakcyj wieczystych, i doczesnych od 1723 do 1793 r. Ksi臋gi inwentarzy, eksdywizyj, tradycyj, oblat od i 1758 do1796 r. Ksi臋gi zapis贸w czyli d艂ug贸w, od 1777 do 1795 r. Ksi臋gi testamantowe od 1670 do 1793 r. Dekreta radzieckie od 1734 do 1794 r. Dekreta potoczne prezyzydenckie od 1755 do 1794 r. Protok贸艂y kalkulacyj i likwidacyj od 1755 do 1795 r. Sentencyonarze i rezolucye magistratu od 1792 do 1796 r. Inkwizycye radzieckie od. 1669 do 1792 r. Inkwizycye s膮d贸w potocznych prezydenckich od 1775 do 1793 r. Ksi臋gi radzieckie taxarum od 1592 do 1766 r, Album civium od 1638 do 1755 r. Liber conferentiarum od 1751 do 1779 r. Liber electionum od 1749 do 1774 r. Akta W贸jtowskie acta advocatialia et scabinalia Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1427 do 1796 r. Ksi臋gi testamentowe od 1769 do 1795 r. Tranzakcye doczesne od 1775 do 1796 r. Produkta czyli obiaty od 1777 do 1796 r. Dekreta w贸jtowsko艂awnicze od 1775 do 1796 r. Ksi臋gi calculationum et liquidationum od 1744 do 1790 r. Dekreta potoczne w贸jtowskie od 1776 do 1794 r. Dekreta burmistrzowskie i w贸jtowskie od 1794 do 1796 r. Inkwizycye s膮d贸w w贸jtowskoiawniozych od 1660 do 1782 r. Inkwizycye potoczne w贸jtowskie od 1778 do 1795 r. Regestra wpis贸w od 1792 do 1796 r. Urz膮dzenia i rozporz膮dzenia magistratu od 1792 do 1795 r. Memorya艂y i rezolucye magistratu z r. 1792. Miscellanea od 1689 do 1795 r. Akta kancelaryi g艂贸wnej tranzakcye, kwity, dzia艂y i t. p. od 1794 do 1806 r. Ksi臋gi s膮du apellacyjnego od 1791 do 1796 r. Akta m. Nowej Warszawy Radzieckie Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1480 do 1794 r. Relacy臋, protestacye i in. od 1728 do 1795 r. Wyroki, napisy, intromisye i t. d. od 1728 do 1794 r. Zapisy, d艂ugi, weksle protestacye wekslowe od 1777 do 1795 r. Testamenta, kalkulacye i likwidacye od 1743 do 1792 n Dekreta potoczne prezydenckie od 1767 do 1794 r. Inkwizycye od 1729 do 1790 r. Memorya艂y z r. 1792. Tranzakcye acta signaia od 1777 do 1792 r. Akta w贸jtowsko lawnicze Tranzakcye, dekreta, relacya, obiaty, zapisy i t. d. od 1487 do 1794 r. Dekreta potoczne od 1781 do 1794 r. Manifesta, relacy臋, pozwy, obiaty od 1779 do 1794 r. Roboracye, rezygn膮cye, donacye, cessy臋, wwi膮zania, kwity i t. d. od 1779 do 1794 r. Inkwizycye od 1784 do 1792 r. Obiaty od 1703 do 1794 r. Miacellauea Ksi膮偶ka podatk贸w miejskich m. Nowej Warszawy od 1772 do 1788 n, Wpisy spraw, Liber consultationum publiearum in praetorio civitatis N. Varsaviae celebrataram od 1728 do 1754 r. , Spis obywateli na deputat贸w wotuj膮cych r. 1791, Insoriptiones od 1611 do do 1621 r. , regestr precepty z dochod贸w szpitala ko艣cio艂a parafialnego N. M. Panny Nowego Miasta, oraz ekspensy z tych偶e dochod贸w pochodz膮cej od 1767 do 1787 r. , Regestrum causarum od 1680 do 1681 t. , Inkwizycye od 1673 do 1677r, Akta burmistrzowakie cyrku艂u II czyli Nowej Warszawy od do 1796 t. Akta jurydyk Maryensztadu od 1763 do 1784 r. , Stanis艂awowa od 1774 do 1784 r. , Dziekanki i Kapitulnej od 1617 do 1794 r. , Kapitulnej i 艣w. Dioha od 1686 do 1794 r. , Tamki i Ka艂臋czyna od 1687 do 1766 r. , Bo偶ydaru i Ka艂臋czyna od 1708 do 1794 t, , Aleksandryi od 1769 do 1794 r. , Ordynackiej od 1761 do 1794 r. , Solca od 1675 do 1794 r. , Krakowskiego Przedmie艣cia ozyli cyrku艂u III od 1792 do 1796 r. , Nowego 艢wiata czyli cyrku艂u VI od 1792 do 1796 r. , Grzybowa czyli cyrku艂u V od 1736 do 1794 r. , Leszna czyli cyrku艂u IT od 1652 do 1794 r. Wielopola od 1738 do 1792 r. , Bielina od 1758 do 1794 r. , Zadzikowskiej od 1781 do 1786 r, Ksi臋gi burmistrzowskie cyrku艂owe i rozmaite, pomi臋dzy kt贸remi protok贸艂 urz膮dze艅 magistratu z r. 1792. Akte miasta Fragi Akta jurydyki biskup贸w kamienieckich od 1668 do r, , pomi臋dzy kt贸remi Liber susceptorum civium pragensium ad jus civile pragense et privilegia S. E. M. od 1742 do 1775 r, Czynsz ziemski od obywatel贸w m. Pragi od 1767 do 1783 r. , tabela podatk贸w m. Pragi 1779 r. Akta jurydyki Skaryszew od 1659 do 1794 r. Akta jurydyki Lubomirskich, Czartoryskich, Kazanowskich, od 1657 do r. Akta jurydyki Kamie艅 od 1781 do 1793 r. Akta jurydyki Gol臋dzin贸w od 1762 do 1787 r. Akta cyrku艂u VII od 1792 do 1796 r. Nadto Lustracya m. Staraj Warszawy z deputacyi Jana fel. Dulfusa prezydenta, t j. ile nale偶y pod jurysdykcyi magistratu kamienic, dwork贸w i domostw, gospodarz贸w, co za ludzie, ozem si臋 bawi膮 i co za profesyi s膮, wiele s艂u偶膮cych u nich i si艂a dzieci maj膮. .. lustrowano i spisano inenii Juuii a. 1754 przeze ronie Jerzego Joz. . D amp; widsona G. M. S. W. , oraz; Opisanie m. Pragi z jurydykami z r. 1790. Nadmieni膰 trzeba, 偶e akta m. Warszawy bywaj膮 dwojakie indukty, czyli przepisane na czysto, i manua艂y, czyli bruliony; czego nie dostaje w induktach, wielekro膰 znajduje si臋 w manua艂ach. Akta mazowieckie, wzd艂u偶 arkusza przez po艂ow臋 艂amane, nazywaj膮 si臋 dudkami. W r. 1893 w艂膮czono do archiwum g艂贸wnego krajowego Warszawa archiwum akt dawnych magistratu, obejmuj膮ce ksi臋gi i pliki dokument贸w niespisane i pozostawione w ratuszu podczas przenoszenia akt do archiwum g艂贸wnego w r. 1810. Archiwum magistratu Codex privilegiorum civitatis Anticque Varsaviae consoriptus a. 1692. Continuatio conscriptionis jurium, privilegiorum et decretorum ciritatis Antiquae Varsaviae servientium, a. 1747 peracta. Dziewi臋膰 wolumin贸w ksi膮g uchwa艂 miejskich czyli wielkierzy od r. 1669 do d. 8 listopada 1796 r. brak r. 1717. Ksi臋gi obrad publicznych magistratu Nowej Warszawy z r. 1678 i 1774. Akta komisyi Boni Ordinis, mianowicie Dzie艂o komisyi Boni Ordinis od d. 5 sierpnia 1765 r. do d. 6 marca 1779 r, Protok贸艂y czynno艣ci komisyi od r. 1765 do 1777, Oblata akt贸w komisyi z r. 1769 i Raporta z r. 1782. Akta komisyi brukowej Protok贸艂y dekret贸w i submisyj od r. 1742 do 1778, Submisye od r, 1769 do 1796, Regestra spraw od r. 1784 do 1791. Protok贸艂 dekret贸w od 1778 do 1794 r. , Protok贸艂 spraw od 1795 do 1796 r. , Protok贸艂 anneks贸w do dekret贸w od r. 1795 do 1796. Ksi臋gi egzekucyjne 艂okciowego miasta Starej Warszawy od r. 1743 do 1796, tom贸w 44. Ksi臋gi r贸偶nych urz膮dze艅 magistratu p. t. Protok贸艂 konferencyjny od r. 1728 do 1746, od r. 1771 do 1779 i do r. 1792. Ksi臋gi urz臋du ekonomicznego. Regestra sk艂adak na wojska szwedzkie, rossyjskie i polskie od r. 1655 do 1712, tom贸w 11. Lustracye m. Starej i Nowej Warszawy z lat 1564, 1569, 1620, 1655, 1660, 1659, 1669 i 1722. Tabela mieszka艅c贸w w Warszawie w r. 1795 przez intendenta Wr贸blewskiego sporz膮dzona. Taryfy m. Warszawy z r. 1655, 1659, 1722 i 1782. Akta municypalne og贸lne i szczeg贸艂owe, oraz akta gruntowe od r. 1815. W gmachu magistratu znajduje si臋 te偶 muzeum pami膮tek i wykopalisk warszawskich. Inne archiwa w Warszawie Hypotekim. Warszawy. Akta kapitu艂y ko艣cio艂a 艣w. Jana od r. 1617, akta ko艣cio艂a, akta s膮du dziekan贸w od r. 1449 do 1492. Akta konsystorza archidyecezyi warszawskiej i Wizyty biskup贸w. Akta, pojedynczych ko艣cio艂贸w. Akta bractw. Archiwum akt dawnych b. komisyi rz膮dowej przychod贸w i skarbu, posiadaj膮ce pomi臋dzy innemi lustracya starostwa Warszawskiego z r. 1564, 1620, 1660, 1765, 1789 i 1824, tudzie偶 Akta m. Warszawy tom贸w 24. Archiwum okr臋gu naukowego. Archiwum b. komisyi wojny. Akta zak艂ad贸w dobroczynnych, szpitali, instytucyj i t. d. Archiwum w Willanowie. Biblioteka ordynacyi Zamoyskich, posiadaj膮ca pomi臋dzy innemi Kodeks czerwi艅ski i r臋kopis prof. Antoniego Magiera p. t. Estetyka miasta sto艂ecznego Warszawy czyli historyczne opisanie rozmaitej zmiany postaci tego miastaobyczaj贸w mieszka艅c贸w r贸偶nego stanu, sposobu ich 偶ycia, zabaw, wychowania m艂odzie偶y, wzrostu literatury, kunszt贸w, rzemios艂, handlu i odmieniaj膮cego si臋 gustu w strojach, sprzetach, pojazdach i t. p. od pocz膮tku panowania Stanis艂awa Poniatowskiego, tudzie偶 z kr贸tkim zarysem 偶ycia jego domowego, a偶 do tera藕niejszych czas贸w, wraz z opisem niekt贸rych w tydh latach przytrafionych zdarze艅. W zbiorach prywatnych Juramentum proconsulis, advocati, consulis novi, scabini novi etc. Regestr rewiziey gospod m. Stary Warszawy 1669 r. Taryfa miasta 1672 r. Rewisia y pomierzenie na pr臋ty ulic warszawskich do brukowania 1694 r. Historia domus varsaviensis Scholarum Piarum 1729 1788 r. Artyku艂y bractwa. kupieckiego warszawskiego z dawnych przywilej贸w zebrane 1729 r. Prze艂o偶enie praw m. Warszawy wzgl臋dem og贸lnej juryzdykcyi y wy艂uszczenie, iakim pretextem jurydyki r贸偶ne przy tym mie艣cie utrzymui膮 si臋. Praerogativa marsalcorum in usum Casimir Ludovici Bieli艅ski. Informacya o funduszach ko艣cio艂a, szk贸艂 y Coliegii Varsaviensis Societatis Jesu 1773. 呕ywoty i ciekawo艣ci tegoczesne przez ks. Alipiego Niedzielskiego, w r. 1815 prowincya艂a klasztoru warszawskiego O. Augustyan贸w. Po za Warszaw膮 posiadaj膮 wa偶ne do historyi tego miasta dokumenta Biblioteka Cesarska w Petersburgu, Akademii i uniwersytetu w Krakowie, Muzeum Czartoryskich np. Opis grobu i cia艂a Jana III w ko艣ciele Kapucyn贸w warszawskich i t. d. b 殴r贸dta drukowane. Og贸lne Zbiory praw, przywilej贸w i dokument贸w Volumina legum, Dziennik praw, Swod zakon贸w, Rzyszczewskiego i Muczkowskiego Codex diplomaticus Poloniae, Raczy艅skiego Codex diplomaticus Majoris Poloniae, Kodeks mazowiecki J. T. Lubomirskiego, W. Platera Zbi贸r pami臋tnik贸w, Gawareckiego Przywileje i Pami臋tnik historyczny p艂ocki, Pawi艅skiego 殴r贸d艂a dziejowe t. IV, IX, XI, XVI Do prawodawstwa miejskiego; Porz膮dek s膮d贸w i spraw miejskich praw majdeburskiego, Speculum Saxonum, Tucholczyka Farrago actionum, Bandtkiego Jus culmense, Czackiego Rozprawa o prawach mazowieckich. Kronikarze, geografowie i historycy D艂ugosz, Sarnicki, Kromer, Gwagnin, Jan Krasi艅ski, Starowolski, Rudawski, Kochowski, Za艂uskiego Epiatolae, Brauna Theatrum urbium 1593 1613, Laboureura Relation du voyage 1647, 艢wieckiego Topographia Masoviae, z r. 1634 w przek艂adzie polskim pomieszczona w Kwartalniku K艂os贸w t. II z r. 1880, Cellaryusza Descriptio Regni Poloniae, 艁ubie艅skiego Warszawa 艢wiat we wszystkich cz臋艣ciach 1740, Regnard OeuTres 1783, Reise eines Lifl盲nderl 1793, Niemcewicza Pami臋tniki o dawnej Polsce Jarzemski, Dziennik poselstwa kardyna艂a Gaetano, Pami臋tniki Cillego, Jezierskiego Wyrazy porz膮dkiem abecad艂a, Portofolio Maryi Ludwiki, 艢wieckiego Opis staro偶ytnej Polskij Bali艅skiego i Lipi艅skiego Staro偶ytna Polska, Koz艂owskiego Dzieje Mazowsza, Maciejowskiego Historya rzemios艂 i Historya miast i mieszczan, Makowieckiego Przemys艂 i Rzemios艂a, Jaroszewicza Matka 艣wi臋tych, Lipi艅skiego Czasy Augusta II i Wiadomo艣ci historyczno numizmatyozne, L. Jamio艂kowskiego O stanie narodu, J. Przyborowskiego Wycieczki archeologiczne, G贸ra Kalwarya czyli Nowy Jeruzalem, Pawi艅skiego Ostatnia ksi臋偶na mazowiecka, 艁臋skiego Jan Sobieski, 艁ukaszewicza Historya szk贸艂, 艢wie偶awskiego i Wendy Wojciech Oczko, Pami臋tniki Albrychta Radziwi艂艂a, Kitowicza, Lubomirskiego, Ochockiego, Nakwaskiej i in. Roczniki Towarzystwa Przyjaci贸艂 Nauk, instytut贸w religijnych i edukacyjnych i t. d. , Kalendarze Obserwatoryum astronomicznego warszawskiego, Ga艂臋zowskiego, Str膮bskiego, Jaworskiego, Ungra i in. , Pami臋tnik fizyograficzny i t. d. Czasopisma dawne Merkuryusz Polski, Kuryer polski, Kuryer warszawski, Wiadomo艣ci warszawskie, Gazeta warszawska, Courier de Pologne, Gazette de Varsoyie, Warschauer Zeitung, Korespondent krajowy i zagraniczny, Monitor, Gazeta narodowa i obca, Pami臋tnik polityczny i historyczny, Polnische Bibliothek, Thornische Nachrichten, z nowych Dziennik powszechny, Dziennik warszawski, Dziennik politechniczny, Przegl膮d techniczny, Tygodnik illustrowany, Biblioteka warszawska, K艂osy, Wieniec, Wszech艣wiat, Kuryer warszawski i Codzienny. c Taryfy m. Warszawy s膮 z lat 1655, 1659, 1669, 1672, 1685, 1722, 1754 i 1775, wszystkie r臋kopi艣mienne. Pierwsz膮 drukowan膮 jest Taryfa m. Warszawy do sk艂adki na koszary, u艂o偶ona w r. 1784, wydana 1786, drug膮 za艣 Opis wszystkich pa艂ac贸w, dom贸w, ko艣cio艂贸w, szpitali 1797 r. Nast臋pnie id膮 taryfy z lat 1807 dwie, 1808, 1812, 1813, 1817, 1821, 1825, 1831, 1839, 1844, 1848, 1849, 1852, 1853 w Kalendarzu Ungra, 1854 Skorowidz mieszka艅c贸w m. Warszawy z taryf膮 dom贸w, u艂o偶ony pod kierunkiem zarz膮du policyi, 1856 w Kalendarzu Ungra. Od r. 1857 mamy co rok taryfy w kalendarzach i wydawane przez biuro Oberpolicmajstra. Z tych p贸藕niejszych taryf wymieni膰 trzeba Przewodnik warszawski informacyjnoadresowy na r. 1869, z do艂膮czeniem taryfy dom贸w m. Warszawy i przedmie艣cia Pragi, zamieniaj膮cej hypoteczne numera na nowe policyjne, u艂o偶ony przez Wiktora Dzier藕anowskiego. Brak taryf z r. 1826 i 1827 zast臋puje poniek膮d Przewodnik warszawski N. Glucksberga ze skorowidzem ulic. d Plany m. Warszawy. Najdawniejszym, bo mo偶e jeszcze z czas贸w Stefana Batorego, jest plan na arkuszu 艣redniego formatu, wydany w Amsterdamie, p. t. Tarsavia, nobile in Polonia oppidum ad Viatulam positum, accuratissima delineatio, bez wskazania roku i autora; jest on zdj臋ty z lotu ptaka, na wz贸r wydawanych przez Brauna w Kolonii od 1593 do 1613 r. Urbs Vareavia sedes regum Poloniae ordinaria eo statu representata quo a 8. R. M. Syeciae d. 30 Augusti 1655 oceupabatur w Dziejach Karola. Gustawa przez Puffendorfa, Norymberga, 1696; wykona艂 go Eryk hr. J枚nsen Dahlberg, genera艂 kwatermistrz i senator szwedzki. Dwa plany z czas贸w Jana Kazimierza w Atlasie Stanis艂, hr. Platera. Delineacia miasta Starej i Nowej Warszawy, oraz cyrcumferencya pryncypalniejszych jurydyk, wykona艂 in偶ynier Augustyn Locci stosownie do uchwa艂y sejmu 1686 r. Plan de la Tille de Varsovie. .. Iev茅 par l ordre de comte Bieli艅ski par M. Ricaud de Tirre Gaille lieutenant colonel et ingenieur. .. 1762 r. , sk艂ada si臋 z 12 sekcyj, ka偶da o 4 wielkich arkuszach, dot膮d nierytowany w zbiorach magistratu. Ta偶 sama mapa zmniejszona na 4 arkusze, rytowana w Dreznie 1762 r. przez Marstalskiego z widokiem Warszawy, 16 gmach贸w i ko艣cio艂a 艣w. Krzy偶a, z granicami jurydyk w bibliotece uniwersytetu warszawskiego. Delincacya miasta rezydencyalnego Warszawy, przedmie艣ci贸w i ca艂ej okolicy z wyra偶eniem rynk贸w, ulic, ko艣cio艂贸w, zamku, pa艂ac贸w, pod rz膮dem laski Stanis艂awa Lubomirskiego marsza艂ka, w r. 1771 zdzia艂ana, rysunek og贸lny, plan贸w 11 na wielkich arkuszach, oraz 10 plansz tuszem i kolorami malowanych widok贸w. Special Chaertgen Ton Warschau oder geographisohe Delineation der Warschauer Sudwestlichen Gegend und Situation der auf der Mittags und AbendSeite umherligendan Orte, oraz Grundriss oder verjungte Delineation der im Grunde proportionirt vorgestellen Situation der wornehmsten Gegenden, Gassen und Geb盲ude von Warschau, na ma艂ym arkuszu, z podpisem O. P. Bo毛tins fc. Plan de Varsovie. .. dedi茅 a comta Wielhorski par Rizzi Zanoni 1772, grav茅 par Chalmandier, Arrives fecit aedes et ord. , Chalmandier sculpsit urbem, Andr茅 scrip. , z widokiem miasta i temi偶 gmachami co wy偶ej, z pierwszy raz do艂膮czonym planem Pragi w Atlasie Zanoniego. Plan icnographique de la ville de Varsovie, Planta miasta Warszawy z przedmie艣ciami 1779, a Varsovie chez Michael Groell, z podpisem Major Hennequin del. Varsoviae, M. Keyl soulp. Dresde, z wymienieniem ulic, ko艣cio 艂贸w, drukarni i t. d. Mapa okr臋gu Warszawy w promieniu mil pi臋ciu, przez pu艂kownika Karola de Perthes geografa, odbita w Pary偶u u Tardie go. Plan de la Tille de Varsovie, Grundriss yon Warschau, D. F. Solzman delin. , Jlltting sculpsit w Historisch genealoBche Kalender auf J. 1796, Berlin, bei Johann Unger. Plan Warszawy w r. 1794 w Memoires par M. le General Pistor, Pary偶, 1806. Plan miasta Warszawy, Plan Ton der Stadt Warschau, odrysowany w r. 1808, z podpisem Bach sc. Dresde, 1809, wykonany dok艂adnie pod艂ug pomiar贸w pruskich, z okolicami i wyszczeg贸lnieniem gmach贸w. Rys og贸lny Warszawy zdj臋ty przez oficer贸w in偶ynieryi 1819 r. , litografowany przez konduktor贸w korpusu in偶ynieryi, wyci艣ni臋ty w prassie sztabu kwatermistrzowstwa generalnego w Warszawie na arkuszu. Plan bez tytu艂u w litografii tego偶 sztabu 1820 r. Plan og贸lny Warszawy pod艂ug zrobionego przez in偶ynier贸w wojskowych, w litografii Ludwika Letronne w Warszawie, 1820 r. Pian generale de Varsovie fait d apr茅s celui des ingenieurs militaires, Varsovie, k la litographie de Louis Letronne, Vivier fecit. Plan de Varsovie avec les principaaux 茅difices, dessin茅 et litographi茅 par Leonhard Schmidtner, 1825, z 55 rysuneczkami gmach贸w. Plan m. Warszawy kopiowany w r. 1826, w instytucie litograficznym szkolnym, z podpisem J. S艂awi艅ski. Tam偶e, zdj臋ty przez Wilhelma Kolberga, 1827 r. , litografowany przez Wilhelma Ruchacza. Plan miasta sto艂ecznego Warszawy z rozkazu Jego Cesarzowiozowskiej Mo艣ci W. Ks. Konstantego Cesarze wioz膮, Naczelnego Wodza, przez oficer贸w korpusu in偶ynier贸w wojsk Kr贸lestwa Polskiego uskuteczniony 1829 r. ; tryangulowa艂 i dyrygowa艂 zdj臋cie planu podpu艂. in偶ynier贸w Koriot, wymierzali porucz. Szymanowski i Dunin, podpor. ; Starowolski, Zalewski i Brochocki, litografowali porucz. in偶. Dunin, podpor. 呕alewski, Zakrzewski i Brochocki, konduktor in偶. Wa艣kiewicz, pismo litografowa艂 Al. Zakrzewski podpor, kor. in偶. ; sk艂ada si臋 z 9 sekcyj na tylu偶 arkuszach. Plan okolic Warszawy. Plan des enivirons de Varsovie lev茅 et litographi茅 par le Quartier Maitral G茅neral de 1 armee Royale Polonaise en 1829, z podpisem Litographie par lieutnantes du Quartier Maitral G茅neral Polakiewicz, Markowski, Mys艂akowski et Chyli艅ski. Plan i obraz Warszawy. Plan et panorama de Varsovie, N. Gl眉cksberg, 1831; sk艂ada si臋 z planu og贸lnego i 18 kart oddzielnych z planami ulic; tekstu obja艣niaj膮cego w dwu j臋zykach stronic 30. SituationPlan von Warschau nach der Aufnahme der russischpolnischen GeneralQuartiermaister Stabes gezeichnet von L. Scaupae premier Leitenant in der K枚nigl. Preussisch. sechsten ArtillerieBrigade, 1831; lith. u. gedr. bei W. Steinmetz in Breslau; napisy i wymienienie znakomitych gmach贸w po polsku i niemiecku. Warsav published under the Superintendance of the Society. .. z podpisem Drawn by W. B. Ciark臋, Engraved by T. E. Nickolson, Londyn, 1831, z napisami polskiemi i angielskiemi, z 15 widokami gmach贸w. Plan Warszawy z obja艣nieniem przy wydanej przez Maire a w Pary偶u 1883 r. Carte itineraire et politique de l Europe. Plan de la ville de Varsovie revu, corrig茅 et litographi贸 al echelle de 1 4200 par ordre de S. A. le Feldmar茅chal Prince de Varsovie, Conate Paskiewitsch d Erivan, Namestnik de Boyaume en 1846 par les officiers d Etats Major. Plan Warszawy wydany przez W. Kolberga, w litografii J. Herknera 1848, 1850 i 1868 r. Pian z r. 1850, w j臋zyku russkim, wykonany w litografii okr臋gu naukowego przez Seweryna Oleszczy艅skiego. Z nowych plan贸w wymieniamy tylko wa偶niejsze Plan og贸lny m. Warszawy i przedmie艣cia Pragi z dodaniem 120 cz膮stkowych plan贸w na oddzielnych kartkach i 9 przedmie艣cia Pragi, z taryf膮 dom贸w, wykonany przez in偶yniera 艢wi膮tkowskiego, w litografii F, Schustra. Plan m. Warszawy i okolic 1856 r. , przez pu艂kownika sztabu generalnego Witkowskiego, z dodaniem planiku miasta w r. 1656, w j臋zyku ruskim i polskim. Plan m. Warszawy z oznaczeniem numer贸w posesyj, cyrku艂贸w i rewir贸w policyjnych; wykona艂 w r. 1865 in偶ynier Stanis艂aw Modli艅ski, w j臋zyku russkim i polskim; sk艂ada si臋 z 18 arkuszy. Plan wykonany w litografii F. Kasprzykiewicza, z dodaniem mapki okolic w j臋zyku russkim i polskim. Obraz uk艂adu warstw geologicznych gruntu Warszawy mi臋dzy 7 a 8 stop膮 ni偶ej poziomu brak贸w, u艂o偶y艂 pod艂ug rezultatu wierce艅 dokonanych przez magistrat w r. 1876 dr. Aleksander M. Weinberg, Plan Warszawy na skal臋 1 16, 800, wykonany w r. 1888 pod kierunkiem W. Lindley a przez wydzia艂 pomiar贸w za naczelnika H. Lichtweissa; odbito w litografii W. G艂贸wczewskiego. Plan informacyjny m. Warszawy, 1890 r. , nak艂ad litografii Ottona Flecka. W sali ratusza znajduje si臋 plan miasta w wypuk艂orze藕bie z gipsu, Wydzia艂 pomiar贸w zarz膮du kanalizacyjnego i wodoci膮g贸w pracuje nad szczeg贸艂owym, na wielk膮 skal臋 planem miasta i przedmie艣膰. Plan贸w pojedyn Warszawa czych posesyj, ogrod贸w i t. d. , bardzo licznych, nie wymieniamy, jako znajduj膮cych si臋 przewa偶nie w r臋kach prywatnych. e Widoki. Najdawniejszym widokiem Warszawy jest ma艂y drzeworyt pod艂u偶ny, umieszczony jako winieta przy konstytucyach sejmu walnego warszawskiego roku 1581 na str. 213 dzie艂a Constitucie, Statuta y Przywileje, na walnych seymiech koronnych od roku Pa艅skiego 1550 a偶 do roku 1581 uchwalone Krak贸w, Miko艂aj Szarffenberger, 1581. Ten偶e drzeworyt powt贸rzony na str. 3 oddzielnie wydanych konstytucyj sejmu 1589 r. Krak贸w, Szarffenberger. Widok Warszawy w formacie arkuszowym, z herbami pa艅stwa i miasta, z 2 figurami m臋偶czyzn i 4 kobiet, z tekstem obja艣niaj膮cym 艂aci艅skim na odwrotnej stronie, znajduje si臋 w dzie艂o sze艣ciototomowem Theatrum urbium praecipuarum mundi, wydanem w Kolonii, przez Jerzego Brauna pospo艂u z Franciszkiem Hogenber giem, od r. 1593 do 1613. Varsovia, miedzioryt z herbami pa艅stwa, wojew贸dztwa i miasta. Urbs VarsaTia ex facie exhibita qua conspiciebatur postquam amisso praetio a S. R. Poloniae et a S. M. Sveciae secunda vice ocoupata fuit d. 22 Jun. a. 1656. Perelle sculp. , E. J. Dahlberg delin. , w dziele Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis Norymberga, 1696. Widok Warszawy w dziele Andrzeja Zeiler a Cellarius Regni Poloniae descriptio Amsterdam, 1659. Warschau, G. Bodenehr fec. et exoud. Aug. V. Augsburg, z obja艣nieniem wzmiankuj膮cym r. 1708. Varsovia, z herbem pa艅stwa i grupami os贸b pieszych i konnych, F, B. Werner del. Joh. Friderich Probst haeres Jer. Wolffy exc. A. V. Augsburg. Warsovia, Elias Boeck fecit tam偶e, Augsburg. Warsovia, Warschau, Johann Christoph Haffner excud. Augsburg Warsaria, nach dem Natural gezeichnet von C. F. Erndl. Ingen. Capit. , M. Bodenehr sc. Dresd. , w dziele Erndtela Warsavia phisice illustrata Drezno, 1730 Bernard Beiotto de Canaletto z w艂asnych obraz贸w olejnych rysowa艂 widoki Warszawy Prospekt placu przed ks. Bernardynami, bior膮c wejrzenie z nad bramy Krakowskiej 1771 r. , Widok Warszawy, zacz膮wszy od pa艂acu Sapie偶y艅skiego a偶 na koniec Solca i dalej a偶 do zamku willanowskiego z cz臋艣ci膮 m. Pragi po drugiej stronie Wie艂y malowany 1770, sztychowany 1772 r. , Prospekt Warszawy od pa艂acu Ordynackiego a偶 do zamku z cz臋艣ci膮 Pragi za Wis艂膮 malowany 1772, sztychowany 1774. Vue de Varsovie prise depuis le ch芒teau de Vilanow, 芒 Varsovie 1776, chez Jean Auguste Poser, libraire z popiersiem Stanis艂awa Augusta. Varsovie, vue prise de Praga, W. Ulrich litogr. , de la lithographie F. Schuster, widok og贸lny z 16 widokami gmach贸w. Warszawa od strony Pragi, litograf. B. w litografii Banku Polskiego. Widok Warszawy, J. Herkner. Varsovie dessin茅e d apres naturo par Schurr 1836 a Varsovie chez fr茅res Pellizaro, rysowa艂 Rychter. Licznych widok贸w p贸藕niejszych nie wymieniamy, jako te偶 wydanych w ko艅cu XVIII i na pocz膮tku XIX w. bez miejsca, roku i autora. Widok贸w poszczeg贸lnych gmach贸w, osobno wydanych, niepodobna tutaj wylicza膰, gdy偶 w jednym tylko zbiorze Gwalberta Pawlikowskiego by艂o ich przesz艂o 300. Najcelniejsze ze sztych贸w s膮 Leonarda Schmidtnera, F. Bietricha, Kielesi艅skiego i Pili艅skiego, litografie W. Ulricha, W. Gersona, Leroy i Pajansa, fotografie Beyera, Mieczkowskiego, Brandla i Karolego. Od lat 40 pisma illustrowane, jak Przyjaciel ludu, Tygodnik i艂lustrowany, K艂osy, Wieniec, Tygodnik powszechny, poda艂y wiele widok贸w Warszawy. 呕ycie warszawskie illustruje. Album i Kram malowniczy Jana Feliksa Piwarskie, go, oraz Album Franciszka Kostrzewskiego. f Opracowania a Opisy og贸lne. Adam Jarzembski Go艣ciniec albo kr贸tkie opisanie Warszawy z okoliczno艣ciami jej dla kompanii dworskiej. Wydany r. P. 1643. Chrystyan Henryk Erndtel. Varaavia physice illustrata sive de aere, aquis, locis et incolis Warsaviae, eorundemque moribus et morbis tractatus. Qui annexum est viridarium vel catalogus plantarum circa Warsaviam nascentium. Drezno, 1730. Johann Bernonilli. Reise durch Brandeburg, Pomern, Preiszen, Curland, Ruszland und Pohlen in den Jahren 1777 und 1778 Lipsk, 1780. Gottlieb Merkel. Reise eines Lifl盲nders von Riga nach Warschau Berlin, 1796. J. W. Krasi艅ski Guide de voyageur en Pologne, orn茅 d une carte de poste, d un plan de Varsovie et de 10 gravures Warszawa, 1820. To偶 po polsku tam偶e, 1821 艁. Go艂embiowski Opis historycznostatystyczny miasta sto艂ecznego W. Nowy kalendarz polityczny na r, 1826. Opisanie historycznostatystyczne m. W. z planem miasta i 6 widokami Warszawa, 1826. Opisanie histo ryczno statystyczne m. W. , wydanie drugie poprawione, znacznie pomno偶one i rozszerzone Warszawa, 1827. A. Wejnert. Staro偶ytno艣ci Warszawy. Tom I Wiadomo艣膰 historyczna o herbie W. O g艂贸wnych podzia艂ach W. o pierwszych okopach otaczaj膮cych Prag臋. Opis historycznostatystyczny szpitali 艣w. Ducha i P. Maryi. Opis trzech bram nowomiejskich. O ratuszu Grzybowa pod W. Tom II o przeniesieniu rezydencyi kr贸l贸w z Krakowa do W. O herbie W. z r. 1589. O najdawniejszych widowiskach teatralnych w W. do r. 1776. Opis herbu m. Pragi pod W. Warszawa O dochodach Starej W. z r. 1580. Wiadomo艣膰 o pa艂acu pod N. 369. Tom III Opis trzech k臋p na Wi艣le pod W. Opis za艣lubin kr贸lewicza Jak贸ba Sobieskiego z El偶biet膮 Jadwig膮 Amali膮 ksi臋偶niczk膮 Nejbursk膮. Wiadomo艣膰 o morowem powietrzu w W. w latach 1624 i 1625. Obch贸d uroczysto艣ci Bo偶ego Cia艂a w W. w XVII i XVIII w. Rozwi膮偶膮nie w膮tpliwo艣ci o istnieniu w W. ko艣cio艂a N. M. Panny Zwyci臋偶kiej i K臋py na Wi艣le przy Be艂ku. Odkrycie wodoci膮g贸w dawnych Nowej W. Tom IV O zapisach posagowych dla ubogich panien w W. od r. 1481. Najdawniejsza taryfa W. wydana w r. 1655. Opis ho艂d贸w ks, Kurlandyi i Semigalii odbywanych w W. O kaplicy w domu Poprawy Ouchthanzie. O cechu malarskim od r. 1515. O wykrycia dawnych wodoci膮g贸w i wykopalisku przy kolumnie Zygmunta III w r. 1853. o rozwalisku dawnych wa艂贸w W. w r. 1853. o przywileju za艂o偶enia W. O podarunkach z ryb w Warszawie w XVI i XVII w. O zbytku w ubiorach w XVIII w. Co byli ko艣cielni i op艂ata workowego. O pierwszych meldunkach os贸b r. 1672. O najdawniejszym ko艣ciele ewangelickim od r. 1581. O bractwie muzycznem p. n. Artyst贸w Maryackioh w XVIII w. Tom V O domie Poprawy i szpitalu sierot moralnie zaniedbanych. Zbiorki o ko艣ciele 艣w. Krzyzkim czyli Gwardyackim. Szwedzi w W. O karze aresztu przez odsiedzenia w klatce. Bractwo muzyczne Uzualist贸w od r. 1717. Tom VL O zgromadzeniu Panien i Wd贸w Dewotek. Opis szpitali warszawskich w XVIII w. O projekcie wystawy sztuk w r. 1851. Obwieszczenie marsza艂kowskie. Obwieszczenie wzgl臋dem gazet pisanych. Obwieszczenie wzgl臋dem doktor贸w, cyrulik贸w i t. p. Obwieszczenie co do os贸b do teatru nale偶膮cych. Obwieszczenie taksy sk贸rowej. Lustracye Warszawy. Przywilej za艂o偶enia Pragi. Opis kolumny Zygmunta III Pomnik Kopernika. Dowody kapitulacyi z r. 1794. Pomnik N, M. Panny Paasawskioj, Warszawa, 1848 1855. F. M. Sobieszcza艅ski. Eye historycznostatysty czny wzrostu i stanu Warszawy od najdawniejszych czas贸w a偶 do 1847 r. Warszawa, 1848. Przewodnik po W. z planem miasta, ozdobionym 10 rycinami na stali. Warsz. , 1857. To偶 samb wysz艂o jednocze艣nie po francuzku i niemiecku. Warszawa w Encyklopedyi powszechnej, t. XXVI, 1867. F. Fryz臋 i J. Chodorowicz, Przewodnik po W. i jej okolicach z map膮 miasta i drzeworytami. Warsz. , 1873. W. Czajewski, Illustrowany przewodnik po W. Warszawa, 1892. F. K. Martynowski, W. i jej osobliwo艣ci Przewodnik kolejowy W. Rakowskiego, p贸艂rocze letnie 1892. Eryk Jachowicz A. Messyng, W. Przyborowski, A. Skrzyneckie W艂. K. Zieli艅ski i L. V. Zieli艅ski. Illustrowany przewodnik po Warszawie wraz z tre艣ciwym opisem okolic miasta; 132 illustracyj w tek艣cie, oraz plan m. Warszawy i Pragi. Warsz膮wa, 1893. Prace szczeg贸艂owe, Albertrandi. Historya pocz膮tku W. Pami臋tnik warsz. , 1809; tamie krytyka przez Bandtkiego. M. Bali艅ski. Fundacya zakonu i ko艣cio艂a ks. Kapucyn贸w w W. Warszawa, 1840. T. Bartma艅ski. Przyczynek do archeologii W. 1855. J. Bartoszewicz Ko艣ci贸艂 艣w. Andrzeja i Kanoniczki w W. Biblioteka warsz. , 1850; Historycy W. Bibl. warsz. , 1853; Karol de Tomatys Kalend. Ungra na r. 1854; Tre艣膰 i wyj膮tki z Estetyki Magiera Dziennik warsz. r. 1855 Nr. 299 313; Ko艣cio艂y warszawskie rzymskokatol. opisane pod wzgl臋dem historycznym. Wizerunki ko艣cio艂贸w i celniejsze w nich nagrobki rysowa艂 na drzewie Micha艂 Starkman. Warszawa, 1855; Wyj膮tki z Historyi Warszaw I w Dzienniku warsz. 1855 r, , II w Kalendarza Ungra 1855 r. , w Ksi臋dze 艣wiata 1855 r. , IV w Kalend. Ungra 1856 r. p t. Warszawa w r. 1705; Teatyni w Warszawie. Kalendarz Ungra na 1859; Mazowsze, Mazury Kalendarz Ungra na r. 1865; Warszawskie Ksi臋stwo Piast贸w Encykl powszechna tom 26; W. Ks. Warszawskie od r. 1807 do 1815 tam偶e; Kronika pa艂acu Krasi艅skich w Warszawie. Podr贸偶 Regnarda po Polsce. Dzie艂a, t. IX, Krak贸w, 1880; Warszawa i Krak贸w Dzie艂a t. X. J. Bloch. G艂os w kwestyi kanalizacyi W. 1859. W. Bogus艂awaki, Dzieje Teatru Narodowego Warszawa 1820 1823. B. P. Instytut szlachecki w W. Kalend. Ungra na r. 1854. B. Chlebowski Pocz膮tki W. Ateneum, 1892. Dekret Fryderyka Augusta w ks. warsz, z d, 16 marca 1809 r. o 呕ydach w W. F. S. Dmochowaki, Obrazki na tle historycznem skre艣lona z XVIII i XIX w. I Rok 1726. II Rok 1758, Zacni wsp贸艂zawodnicy. III Rok 1788, Pa艂ac i ogr贸d Krasi艅skich. Rok 1809, Rada wojenna. Kalendarz astronomicznogosp. na r. 1864. Ks. A. K. Diehl. Wiadomo艣ci ko艣cielne ze zboru ewang. reform. warsz, za lat 25 od r. 1860 do r. 1884. 1885; Wiadomo艣ci historyczne o cmentarzu ewang. raform. w W. , 1893; Dyaryusz zgromadze艅, miejscowego m. Warszawy y wydzia艂owego miast ks. Mazowieckiego i wojew. Rawskiego, do wydzia艂u warszawskiego nale偶膮cych w dniach 1 i 10 sierpnia r. 1791 w ko艣ciele farnym kollegiaty warszawskiej 艣w. Jana odprawionych; B. Flatt Wiadomo艣膰 historyczna o instytucie agronomicznym w Marymoncie. Warszawa, 1830. Flatt Oskar. Brzegi Wis艂y od W. do Ciechocinka Warszawa z 7 widokami i 2 mappami. Warsz. , 1854. P, Fliderbaum, Projekt centralnego dworca kolei 偶elaznych w W. Petersburg, 1879, po russku. Fundacya ks. P. Skargi Kalendarz na r. 1870. A. Gagatnicki. Ko艣ci贸艂 W. W. 艢w. w W. na podstawie dokument贸w urz臋dowych. 1893. W. Gawarecki Wiadomo艣膰 o 偶yciu y czynach X. Piotra Boduina missyonarza, za艂o偶yciela instytutu p. t. Dzieci膮tko Jezus. Warsz. 1818. F. Girsztowt. Rys hiBtoryczno statystyozny Warszawskiej Medyko Chirurgicznej Akademii od jej zawi膮zku w d. 4 ozerwca 1857 r. a偶 do wcielenia do Szko艂y G艂贸wnej d. 1 pa藕dz. 1863 r. Warsz. , 1865. W. Gomulicki Przechadzki po W. Tyg. illustr. , 1892. Stanis艂aw Go艣licki Pami臋tnik Teatr贸w Warszawskich. 1871. Gravamina et prejudicia, kt贸re miasto Stara Warszawa ponosi summarie zebrane. 1766. J, K. Gregorowicz. 呕ebractwo uliczne. Obrazek warsz. Kalendarz Ungra na r. 1859. Br. Oregorowicz Warszawa pod wzgl臋dem topograficznym, hygienioznym i geologicznym wraz z planem miasta wystawiaj膮cym warto艣膰 hygieniczna ka偶dego domu. Warszawa, 1862. Gronau, Ueber den Verfall der Hauptstadt Warschau. Warszawa, 1804. J. Heppen, Pierwsza piwiarnia piwa bawarskiego w W. Kalendarz dla wszystkich na r. 1879. J. Heppen i A. Mieszkowski, Otwarcie Teatru wielkiego Kuryer warsz. 1891 r. , N. 251; Serh Warszawy Dziennik warsz. 1853 r. , N, i. Historya konwiktu warsz. ks. Pijar贸w. Popisy publiczne 1815 i 1816 r. . Historya zaprowadzenia instytutu ks. Pijar贸w do Warszawy. Popis publiczny uczni贸w. Warszawa, 1820. L. Hubert. Projekt ustawy wzgl臋dem 偶ebrak贸w za Stanis艂awa Augusta. Kalendarz Jaworskiego na r. 1858. Informacya o prawach i swobodach m. Starej Warszawy y o ubli偶eniu onym przez r贸偶ne osoby. Za Stanis艂awa Augusta. W. Jastrz臋bowski, Karta meteorograficzna stolicy Kr贸lestwa Polskiego, przedstawiaj膮ca 1 obraz g艂贸wnych wypadk贸w dostrze偶e艅 meteorografioznyoh w Warszawie od 1803 do ko艅ca 1828 r. przez A. Magiera; 2 podzia艂 roku na pory naturalne czyli gospodarskie; 3 zmiany d艂ugo艣ci dnia, z do艂膮czeniem tablicy. Warszawa, litogr. W. Ruchacz; Karta klimatologiczna Warszawy, jako 艣rodkowego punktu Europy, przedstawiaj膮ca sposobem rysunkowym, liczbowym i opisowym, obraz og贸lny klimatu tego miejsca, skre艣lony wep艂ug wypadk贸w rachunku i dostrze偶e艅 meteorologicznych, czynionych w W. , blizko przez p贸艂 wieku, t. j. od 1779 do 1828 przez Karola Bystrzyckiego i Antoniego Magiera. Warsz. , 1846. J. L. Jastrz臋bski, Polskie Wizytki czyli historya fundacyi pierwszego klasztoru zakonnic Nawiedzenia N. M. P. w W. Rzym, 1849. KT. Jeziorowski. Historya Warsz. Towarzystwa Dobroczynno艣ci od 1814 do 1852 r. Warsz. , 1863. Kalendarz zwyczajowy Kalendarz Ungra na r. 1854. Kocha艅ski, Akt uroczystego otwarcia r. 1857 Warszawskiej MedykoChirurgicznej Akademii, oraz wiadomo艣ci dotycz膮ce pierwotnego jej urz膮dzenia. Warsz. , 1858. W. Kolber. Notice sur projet d un pont permanent sur la Vistule pres de VarsoYie. Warsz. , 1858; Kilka bada艅 staro偶ytno艣ci warsz. I. 艢lady dawnych mur贸w otaczaj膮cych Miasto Stare, odszukane w r. 1868. Warsz. , 1870, z planem; Odpowied藕 na artyku艂u Wyja艣nienie za艂o偶enia mur贸w obronnych m. Warszawy. Gazeta polska, 1871, Nr. 16. W. Kole偶ak Pos膮g kr贸la Zygmunta III w Warszawie. Z 7 rycinami. Warsz. , 1887. J. Korzeniewski. Napisy na tablicach miedzianych wpuszczanych w 艣ciany cerkwi na cmentarzu wolskim pod Warszaw膮. Warszawa, 1887, po russku. Grzegorz Kostrzewa, Smakosze. Obrazek miejski. Kalendarz Jaworskiego na rok 1858. Ko艣ci贸艂 艣w. Karola Boromeusza Alleluja, Warszawa, 1842. Ko艣cio艂y na Pradze Pami臋tnik religijnomoralny, 1854. J. Kowalczyk, O spostrze偶eniach meteorologicznych w Warszawie Pami臋tnik fizyografiozny, 1881. A. Kraushar, Siedmiolecie Szko艂y G艂贸wnej warsz. 1862 1869. Wydzia艂 prawa i administracyi. Warsz. , 1883; Drobiazgi historyczne Marek Reverdil, Obrazek pod艂ug A. Magiera, Wspomnienia trybunalskie, Przygody Francuza Payen a Petersburg, 1892. J. I. Kraszewski, Podr贸偶 p. L. S. M. A. 8. D. P. z r. 1776 do Polski Kalendarz Ungra na r. 1872. Kronika m. Warszawy od 1800 do 1863 r. Kalendarz na r, 1866, nak艂adem J. Radomi艅skiego, Bendelikon, 1866. F. Krupi艅ski. Dwana艣cie ko艣cio艂贸w warszawskich z rysunkami Kalendarz Jaworskiego na r. 1876. Tam偶e widok z nowego mostu. A. Krzy偶anowski, Pogl膮d na powo艂anie, dzieje i sprawy zakonm Trynitarzy w Polsce Pami臋tnik religijnomoralny tom XX, XXI. K Kucz. Pami臋tniki na. Warszawy z r. 1853 Warszawa, 1854. Dr. J. Kulesza, Instytut 艣w. Kazimierza w Warszawie. Rzecz czytana na publicznem posiedzeniu Towarzystwa lekarskiego warsz. w d. 25 stycznia 1852. Kupcy m. Starej Warszawy, dla ocalenia Comertii niekt贸re Materye publicznego Dobra tycz膮ce si臋, kr贸tko zebrane na Seym tera藕niejszy podai膮 za Stanis艂awa Augusta. Ks. K. Kurowski Wiadomo艣膰 historyczna o ko艣ciele, kollegium i gmacbach nale偶膮cych dawniej do ks. Jezuit贸w warsz. , og艂oszona po otwarciu na nowo ko艣cio艂a w d. 19 marca 1836 r. Warszawa, Warszawa Warszawa 1836; Wiadomo艣膰 historyczna o ko艣ciele metropolitalnym warsz. p. w. 艣w. Jana Warszawa, 1841; Wiadomo艣膰 historyczna o ko艣ciele parafialnym P. Maryi w W. Alleluja, rocznik religijny, Warsz. , 1842; Wiadomo艣膰 historyczna o pa艂acu rz膮dowym w Warszawie zwanym Krasi艅skich Kalendarzyk polityczny Fr. Radziszewskiego na r. 1842; Wiadomo艣膰 historyczna o zamku warszawskim tam偶e na r. 1845; Grobowiec ostatnich ksi膮偶膮t mazowieckich w ko艣ciele katedralnym 艣w. Jana tam偶e na r. 1846; Rynek warszawski tam偶e na r. 1847; Ko艣ci贸艂 i klasztor PP. Wizytek Warszawa, 1856; Ko艣ci贸艂 艣w. Jerzego Pami臋tnik religijny t. I. F. H Lewestam. O wynalazku i rozwoju sztuki drukarskiej i o zak艂adach S. Orgelbranda w Warszawie Kalendarz. Warsz. Towarzystwa Dobroczynno艣ci na r. 1863. T. Lipi艅ski. Kronika Ujazdowa do ko艅ca XVIII w. Biblioteka warszawska, 1843 r. ; Wydatki magistratu Starej Warszawy z r. 1579 Biblioteka warszawska, 1849. St. . Lisowski. Wiadomo艣膰 historyczna o ksi臋garniach i drukarniach warszawskich od najdawniejszych czas贸w a偶 do r. 1793, czerpana z akt dawnych. W. A. Maciejowski, Rozbi贸r krytyczny dzie艂a p. t. Staro偶ytno艣ci Warszawskie Ateneum, 1848. Antoni Magier. Estetyka ob. Archiwa. Karta meteorograficzna stolicy Kr贸lestwa Polskiego czyli obraz odmian powietrza wystawiaj膮cy graficznym sposobem najwa偶niejsze wypadki z dostrze偶e艅 meteorycznych czynionych w W. od 1803 do 1828 r. , przez Antoniego Mai giera u艂o偶ony i zmianami d艂ugo艣ci dnia obliczonemi na szeroko艣膰 ieogr. warsz, pomno偶ony przez Woy. Jastrz臋bowskiego Warszawa, 1828, z obja艣nieniem po polsku i francuzku. Estreicher wymienia te偶 kart臋 meteorologiczp膮 Magiera z r. 1829. Dr. St. Markiewicz, O kanalizacyi m. Warszawy, X. Marmier, Le艣 chateaux de Varsorie Revue da Paris. Most na Wi艣le Dziennik politechniczny, Warszawa, 1860. Napisy na sze艣ciu tablicach wstawionych w 艣ciany cerkwi wolskiej Warszawa, 1847, po russku. W. Narkiewicz Jodko, Pierwsze sprawozdanie z Instytutu Oftalmicznego imienia E. ks. Lubomirskiego Warsz. , 1872. Adam Naruszewicz. Biograficzne opisanie do portret贸w tych os贸b, kt贸re kr贸l zwyk艂 by艂 sprasza膰 do siebie na czwartkowe obiady i uczone po nich posiedzenia. Zbi贸r tych portret贸w znajdowa艂 si臋 w zamku warszawskim, w izbie poprzedzaj膮cej pok贸j kr贸l贸w marmurowy Gazeta Korespondent; Warszawski, 1826. W. Niewiadomski, Przechadzka po ogrodzie Botanicznym Kalendarz Jaworskiego na r. 1875. A, Niewiarowski Gwiazdka Warsz. , 1860. W. Nowicki. Ks. Jak贸b Falkowski, za艂o偶yciel instytutu warsz, g艂uchoniemych Warszawa, 1876. Obja艣nienie sprawy m. Starej Warszawy y konfraternii kupieckiej z Grekami y innemi przeciwko prawu handle prowadz膮cemi w s膮dach marsza艂kowskich koronnych mianey Za Stanis艂awa Augusta. Obraz TreTisani ego w ko艣ciele WW. 艢wi臋tych na Grzybowie Kalendarz Ungra na r. 1869. Obwo艂anie wzgl臋dem 偶yd贸w przez Stanis艂awa Lubomirskiego d. 3 kwietnia 1778 r. Obzor gor. Warszawy, wydawany bywa w ostatnich czasach co rok przez magistrat. Odpowiedz od stanu szlacheckiego miastom 偶膮daj膮cym posiadania d贸br ziemskich za Stanis艂awa Augusta. O Instytucie G艂uchoniemych Warszawskim Warsz. , 1819. Opis budowy Zjazdu w W. z Krakowskiego Przedmie艣cia od Zamku do Wis艂y Dziennik politechniczny, Warszawa, 1862, z tablicami. Opisanie festynu danego w 艁azienkach z okoliczno艣ci inauguracyi statui Jana III d. 14 wrze艣nia r. 1788. Opisanie uroczysto艣ci danej z okoliczno艣ci imienin JP. Stanis艂awa Ma艂achowskiego w pa艂acu i ogrodzie Krasi艅skich zwanym d. 14 maja r. 1789. O prawach konfraterniom y cechom po miastach erygowanym s艂u偶膮cych; o potrzebie i u偶yteczno艣ci onych za Stanis艂awa Augusta. Ks. L. Otto. Przyczynek do historyi zboru ewang. augsburs. warsz. 1650 1781 Warszawa, 1881; Kazania w dniu pami膮tki obchodu stuletniej rocznicy po艣wi臋cenia ko艣oion 艂a Tr贸jcy 艣w. zboru ewang. augsbur. warsz, d. 30 grudnia 1881 r. wypowiedziane Warszawa, 1882. L. P. Po艂o偶enie geograficzne W. Kalendarz domowy i gospodarski St. Janickiego na r. 1841. Ch. P茅reyra, Epitre adress茅e aux dames de Varsovie Warsz. , 1852. Ks. Jak贸b Piasecki, Opisanie kla. sztor贸w i ko艣cio艂贸w ks. Franciszkan贸w prowincyi polskiej Pami臋tnik religijnomoralny, tom VIII. S. Pisulewski. Opis ro艣lin w sztuce lekarskiej u偶ywanych, w okolicy W. rosn膮cych Kalendarz Ungra na r. 1858. Podanie do kr贸la i rady nieustaj膮cej starosty warszawskiego o zniesienie odr臋bno艣ci s膮dowej jurydyk 1786. B. Podczaszy艅ski, Dawne pismo w贸jta warszawskiego z 1459 r. Bibl. warsz. , 1849. Dr. J. Polak. O cholerze w r. 1892 w Warszawie w zwi膮zku z history膮 epidemij cholerycznych u nas Warszawa, 1893. Prace warszawskiego sta艂ego komitetu sanitarnego Warsz. 1892 1893, po russku, dwa tomy. Projekt budowy i eksploatacyi kolei konnych w W. Warsz. , 1879, litografowana w j臋z. russkim. Projekta dochod贸w i wydatk贸w m. W. , wydawane co rok przez magistrat. Projekt kanalizacyi m. W. , wydanie magistratu. Ks. Prusinow ski. Jam Klemens Marya Hoffbauer, ust臋p z dziej贸w ko艣cio艂a XIX w. w Warszawie Wiedniu Grodzisk, 1864. Przechadzka po ochronach warszawskich Wieniec dla St. Jachowicza, tom III. A. Przezdziecki, Zdobycie Warszawy przez Szwed贸w w r. 1656 Bibl. warsz. , 1851. E Rastawiecki. Niekt贸re wiadomo艣ci o posadzie, r贸偶noczesaych kolejach, pobudowaniach i wewn臋trznych przyozdobieniach zamku warsz. Bibl warsz. , 1853. Ratusze w Warszawie Gazeta warszawsk膮, 1866 r. , Nr. 37. F. Reinsztein. Pani majstrowa z Podwala Wis艂a. Cechy rzemie艣lnicze w Warszawie Tygod. illustr. , 1892 93. Replika dziedzica d贸br Gaw艂owa Wielkiego w kategoryi granicznej w, Gaw艂贸wkiem. Kwesty膮 graniczna mi臋dzy temi dziedzicami jest o Zak膮d czyli pole naprzeciw Bieli b臋d膮ce y sam膮 Biel za Stanis艂awa Augusta. Ignacy Lojola Rychter. Wiadomo艣膰 historyczna o ko艣ciele i klasztorze warsz. ks. Dominikan贸w na Nowem Mie艣cie Popis szko艂y wydzia艂owej ks. Dominikan贸w, Warsz. , 1828. Rys histor. statyst. szpitali i innych zak艂ad贸w dobroczynnych w Kr贸lestwie Polskiem Warsz. , 1872, tom贸w III, zawiera Szpital 艣w. Jana Bo偶ego przez dra Rothego, Dzieci膮tka Jezus przez J. Bartoszewicza, 艣w. Ducha przez dra Groera, Instytutu 艣w. Kazimierza przez dra J. Kulesz臋, szpitala ewangelickiego przez L. Spiessa, starozakonnych przez J. Rosenthala, 艣w. Rocha przez F. Czajewicza, Dom przytu艂ku i pracy i t. d. . S. M. Rz臋tkowski. Szynki i bawarye Kalendarz Ungra na r. 1872. Ks. P. S. Stan konwiktu warsz. ks. Pijar贸w na 呕oliborzu Popis publiczny uczni贸w, Warszawa, 1820. Z. S. Przechadzki po Warszawie I. Od 艣w. Jana do 艣w. Aleksandra Kalendarz domowy Noskowskiego na r, 1876. P. Seifman, Wiadomo艣膰 statystycznohistoryczna o szkole weterynaryi w W. Warszawa, 1866. J. S艂owikowski. Stan wody na Wi艣le pod W. od 1869 do 1880 z oznaczeniem stawania i puszczania lod贸w Pami臋tnik fizyogr. , 1881. Charakterystyka Wis艂y tam偶e, 1892. F. M, Sobieszcza艅ski. Wiadomo艣ci historyczne o sztukach pi臋knych w dawnej Polsce Warsz. , 1847 1850, dwa tomy; Materya艂y do historyi bibliotek w Polsce. Informacya o fundacyi biblioteki J. I. Za艂uskiego. Nota biskupa Za艂uskiego Bibl warsz. , 1848; O najdawniejszej piecz臋ci m. Warszawy tam偶e; Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784 przez Szy mona Zug budowniczego ko艣cio艂a ewangielickiego w W. Przypisami obja艣nione Kale艅 darz powszechny; O najdawniejszej piecz臋ci m. Warszawy Bibl, warsz. , 1848; Dope艂ni臋 ni膮 i poprawki rozprawy J. Bartoszewicza p. i Ko艣ci贸艂 艣w. Andrzeja w Warszawie tam偶e, 1850; Nieco o historyi Warszawy Kalendarz powsz. na r. 1851; Pogl膮d na posta膰 m. Warszawy w rozmaitych czasach i zmianach a偶 do dnia dzisiejszego Taryfa 艢witkowskiego na r. 1852; Ko艣ci贸艂 艣w. Jana w Warszawie Kalendarz Str膮bskiego na r. 1852. Brama Krakowska w Warszawie tam偶e. Kamienica przy ul. Dani艂owiczowskiej pod Nr. 617 w Warszawie, dawniej Biblioteka Za艂uskich tam偶e; Pa艂ac i 艁azienki Kr贸lewskie Kalendarz powsz. na r. 1852; Pochodzenie nazwisk, po艂o偶enie i rozleg艂o艣膰 ulic m. Warszawy czyli spis abecad艂owy ulic pod wzgl臋dem topograficznym, etymologicznym i historycznym Kalendarz Ungra na r, 1856; Pomniki w ko艣ciele katedralnym tam偶e, r. 1856; Pochodzenie nazwisk pa艂ac贸w, kamie nic, plac贸w i ogrod贸w w m. Warszawie czyli spis abecad艂owy takich posiad艂o艣ci, kt贸re oddawna ustalone a osobliwe maj膮 nazwiska tam偶e, 1857. Kalendarz historyczny m. Warszawy u艂o偶ony na ka偶dy dzie艅 ca艂ego roku z wypadk贸w, zdarze艅 lub wspomnie艅, jakie kiedykolwiek si臋 tu sta艂y tam偶e, na r. 1858; Wiadomo艣膰 historyczna o archikonfraternii literackiej w W. tam偶e, r. 1859; Ulica Miodowa Wienieo dla St. Jachowicza, tom III; Wiadomo艣膰 historyczna o dawnem zgromadzeniu kupieckiem w W. czyii o t. zw. konfraternii kupieckiej Kalendarz Ungra na r, 1860; Pa艂ac Ordynacki w W. , mieszcz膮cy w sobie Instytut Muzyczny Kalendarz astronomiczno gospodarski na r. 1864; Wiadomo艣膰 histor, bibliogr. o kalendarzach wychodz膮cych w W. od najdawniejszych czas贸w a偶 do r. 1863 Kalendarz Ungra na r. 1864; Dawne urz膮dzenia w W. tam偶e na r, 1865; Dawne zgromadzenia i obrady miejskie w W. istniej膮ce do XVIII w. ; Dawne prawa miejskie w W. do ko艅ca XVI w. ; Kr贸tka wiadomo艣膰 historyczna o 呕ydach w W. od najdawniejszych czas贸w Kalendarz Ungra na r. 1866; Wiadomo艣膰 historyczna o zgromadzeniach rzemie艣lniczych czyli cechach w W. tam偶e; Ulica Leszno w W. tam偶e, 1868; Ulica Nowy 艢wiat tam偶e; Nowolipie i Nowolipki tam偶e; Ulica Senatorska tam偶e, r. 1869; Historya Saskiej K臋py pod Warszaw膮 Kalendarz rodzinny nar. 1870; 艢lady warownych mur贸w w Warszawie Kalendarz Jaworskiego na r. 1871; Zk膮d powsta艂 w W. zwyczaj udawania si臋 do Bielan na drugi dzie艅 Zielonych 艢wi膮tek Kalendarz rodzin ny na r. 1871; Historya warszawskiego Towarzystwa Dobroczynno艣ci Historya szpitali w Kr贸lestwie Polskiem, tom II; Pa艂ac zwany Krasi艅skich przy ul. D艂ugiej Kalendarz Jaworskiego na r. 1872; Opowiadania o W. , jej przesz艂o艣ci i pami膮tkach miasta Bibliote Warszawa ka warszawska, 1872; Ulica Ogrodowa Kalendarz Ungra na r. 1872; Stra偶 miejska i Towarzystwo Strzeleckie w dawnej W. Kalendarz Jaworskiego na r. 1874; Dzieje dobroczynno艣ci w Warszawie do ko艅ca zesz艂ego wieku Kalendarz Ungra na r. 1874; Kronika gmach贸w warsz, uniwersytetu tam偶e, r. 1875; O dawnym magistracie m. W. w ko艅cu XVIII w. Kalendarz Jaworskiego na r. 1876; Ogrody publiczne Kurjer warszawski, 1877; Rynek Starego Miasta tam偶e; Kamienica w rynku etaromiejskim tam偶e; Stara W. tam偶e, 1877 i 1878. J. Sporny, Pow贸d藕 rz. Wis艂y w r. 1867 pod W. Kalendarz Ungra na r. 1868. Zabawa w 艁azienkach tam偶e; O kanalizacyi miast, a w ezczeg贸lnoioi o kanalizacyi m. W. Kalendarz Ungra na r. 1866; O wodoci膮gach, a mianowicie o zaopatrzeniu wod膮 m. Warszawy tam偶e. Sprawozdanie z ruchu ludno艣ci m. Warszawy, wydawane co rok przez wydzia艂 statystyczny magistratu. Steinkeller Piotr Kalendarz Ungra na r. 1858. A. Suligowski, Kwesty膮 mieszka艅 Warsir. awa, 1889; O kanalizacyi m. W. ze stanowiska ekonomicznego Warszawa, 1890. Prof. M. Szubert Raport o ogrodzie botanicznym uniwersytetu z roku 1828 29. S. Szyller. Jak mog膮 wygl膮da膰 przysz艂e halle targowe w Warszawie Warszawa, 1887, z tablic膮 rysunk贸w. J. 艢wieszewski. O studniach artezyjskich w Warszawie Dziennik politechniczny, Warszawa, 1860. W. Szymanowski 呕ebracy warszawscy Kalendarz Ungra na r. 1857; Handel starzyzny w W. tam偶e na r. 1865; Gry tam偶e, r. 1868; Charakterystyka butelki z rysunkami F. Kostrzewskiego tam偶e, 1866; Charakterystyka szyld贸w warszawskich tam偶e, 1858; Nadwi艣la艅skie ulice Warszawy Kalendarz Jaworskiego na r. 1865. Ks. M. Szymanowicz. Ko艣ci贸艂 艣w. Krzy偶a Rozmaito艣ci warsz. , 1825, Nr. 2 3. Ustawa archi konfraternii literackiej Warszawa, 1842. Ustawy konfraternij dobrey smierci za pozwoleniem Nay艣wi臋tszego Oyca Benedykta XIII w Warszawie, w ko艣ciele WW. OO. Karmelit贸w Bosych erygowaney, J. W. Kr贸tki opis ko艣cio艂a 艣w. Marcina w W. Warszawa, 1886. J. B. Wagner. Pomniki 艣wi臋te w W. Kalendarz Ungra na r. 1855, 1856 i 1859. A. Weinberg, Warszawska woda do picia pod wzgl臋dem sanitarnym Warsz. , 1877. A. Wejnert. Wiadomo艣膰 o pierwszej mennicy w W. Biblioteka warszawska, 1848; Ulica. Baryczkowska od 1438 do 1766 r. ; Wyj膮艣nienie odkopanych fundament贸w przy ko艣ciele po pauli艅skim Gazeta warsz. , 1854; Odkopalisko dawnych wa艂贸w tam偶e, 1855; Najdawniejszy cmentarz Biblioteka warsz. , 1858; Wykopalisko baszty ochronnej Gazeta warszawska, 1862; Ulica i wojna Kokosza Bibl. warsz. , 1863; Kolumna Zygmunta III Kalendarz Jaworskiego, 1863; Ulica Krzywokolna Bibl. warsz. , 1864; Wiadomo艣膰 o ul. Bazylia艅skiej tam偶e, 1869; Zabytki dawnych urz膮dze艅 s膮dowych m. Warszawy Warszawa, 1869 1872, cz臋艣ci IV; Wykopalisko baszty przy ul. Podwale Gazeta warsz. , 1870; Wiadomo艣膰 o Wilanowie z 1338 r. Bibl warsz. , 1870; Wyja艣nienie za艂o偶enia mur贸w W. , jako odpowied藕 na zarzuty pp. W. Kolberga i F. M. Sobieszcza艅skiego Gazeta polska, 1871, Nr 12; O lasach w obr臋bie Warszawy od r. 1133 do 1872 Kalandarz Jaworskiego na r. 1874; O obserwacyach 艁uskiny 1761 r. Biblioteka warsz. , 1874. Uwolnienie z podda艅stwa w艂o艣cianina w XVII w. dla talentu muzycznego Kalendarz Jaworskiego na r. 1876; Ko艣cio艂y niegdy艣 istniej膮ce w Warszawie I. Ko艣ci贸艂 i klasztor pp. Karmelitanek Bosych przy Krakowskiem Przedmie艣ciu Kalendarz Echa na r. 1879. Wiadomo艣膰 o za艂o偶eniu i otworzeniu Akademii Duchownej rzymskokatolickiej w W. Warsz. , 1837. Wis艂y zamarzanie i puszczanie na niej lod贸w od r. 1761, oraz trwanie lod贸w na Wi艣le pod W. Kalendarz Jaworskiego na r. 1858 A. Wi艣licki, Obrazki z historyi og艂osze艅 warszawskich Kalendarz Jaworskiego na r. 1865 Wizerunek Zbawiciela na krzy偶u w kaplicy 艣w. Jana w W. Kalendarz Ungra na r. 1875. Wodnicki. Jak to bywa艂o przed laty. List do redakcyi Monitora 1766 r, Kalendarz Ungra na r. 1854. Wodoci膮gi Kalendarz Ungra na r. 1854 K. W, Wojcicki W. od r. 1339 1656 z 2 rycinami Stare gaw臋dy i obrazy, 1840; Dyplom Augusta II na postanowienie kongregacyi muzyk贸w przy ko艣ciele katedralnym 艣w. Jana w W. Bibl. star. pisarzy polskich, 18431844; Pomnik Jana III w 艁azienkach Niezapominajki noworocznik, 1843; Czerniak贸w pod W. ; Rynek Starego Miasta Album literackiej 1848; Cmentarz Pow膮zkowski, litografia M. Fajansa, ryciny A. Matuszewskiego Wars. ,, 1855 1858, tom贸w III; Dw贸r i zarysy domowego 偶ycia Stanis艂awa Augusta, zebrane z r臋kopismu Antoniego Magiera; List pasterski M艂odziejowskiego w r. 1777 wydany z powodu zag臋szczonych w Warszawie spraw rozwodowych Archiwum domowe, 1856; Wspomnienia literackie z lat 1813 1830 Kalendarz Ungra, 1864; Flis tam偶e, 1865; Stanis艂aw i Janusz ks. mazowieccy; Charakterystyka dawnych Mazur贸w Szkice historyczne, 1869; Dawne warowne mury K艂osy, 1870; Kawa literacka w W. 1829 1830 Warszawa, 1873; Warszawa i jej spo艂eczno艣膰 w pocz膮tkach naszego stulecia Warsz. , Warszawa 1875; Spo艂eczno艣膰 W. w pocz膮tkach naszego stulecia Warsz. , 1877. Dr. August de Woff. Bys topografii medycznej m. W. Roczniki Towarzystwa Przyjaci贸艂 Nauk, Warsz. , 1830. J贸zef Woli艅ski, Uwagi o brukowem w mie艣cie sto艂ecznem W. Warsz, 1831. Wyniki zapis贸w do szk贸艂 elementarnych miejskich w W. na r. 1890 91 Wydanie magistratu. Wywod z praw kraiowyoh y szczegulnych m. Warszawie nadanych okazuj膮cy, 偶e pretendowana przez ip. Teppera lokocya 呕yd贸w w Raszyniu iest prawu maiestatycznemu y mieyskiemu przeciwna, a skarbowi koronnemu szkodliwa 1783. W. Za艂臋ski, Rys statystyki por贸wnawczej m. Warszawy. Cz臋艣膰 I. Statystyka zabudowa艅 i ludno艣ci. Warszawa, 1872. Cz臋艣膰 II. Statystyka przemys艂u rzemie艣lniczego Warsz. , 1873. W. K Zieli艅ski, Kartka z dziej贸w Warszawy Pa艂ac Kazanowskich w Upominku dla E. Orzeszkowej, 1893. K. 呕ukowski, Kompania kupiecka warszawska w kraju Polskim zamieszkana czyli przewodnik sprawunkowy populo et polo w W. r. 1790. 呕yciorys Armi艅skiego z widokiem obserwatoryum warsz, Kalendarz astronom. gospodarski na r. 1864; Tygodnik illustrowany i K艂osy mieszcz膮ce liczne artyku艂y o Warszawie, wyda艂y spisy rzeczy; nie wymieniamy przeto szeregu rozprawek tam umieszczonych. Warszawska archidyecezya, utwrzona pierwotnie w 1797 r. , obejmuje dawn膮 gub. warszawsk膮 i dzieli si臋 na 14 dekanat贸w z tych gr贸jecki, gosty艅ski, grodziski, kutnowski, 艂owicki, nowomi艅ski, radzymi艅ski, skierniewicki, sochaczewski, warszawski, mieszcz膮 si臋 w obr臋bie gub. warszawskiej, z wyj膮tkiem nowomi艅skiego i radzymi艅skiego, kt贸rych cz臋艣膰 mianowicie 4 parafie pierwszego i 2 drugiego le偶膮 w gub. siedleckiej, za艣 dekanaty brzezi艅ski, 艂贸dzki, rawski w gub. piotrkowskiej, 艂臋czycki w kaliskiej. Archidyecezya posiada艂a w 1885 r. 288 ko艣cio艂贸w paraf. , 44 filialnych i kaplic, 5 klasztor贸w etatowych, 564 ksi臋偶y, si贸str mi艂osierdzia 203, wkonnic 64, wiernych 830, 212 z Warszaw膮. Map臋 archidyecezyi warszawskiej wyda艂 1887 r. ks. Berdard Gratoweki, kapucyn. Pod艂ug takowej archidyecezya obejmowa艂a 12 parafii w Warszawie i 270 po za Warszaw膮. Opr贸cz tego by艂o 9 ko艣膰. filialnych, 12 ko艣膰. nieparafialnych w Warszawie i 8 po za Warszaw膮, 18 kaplic w Warszawie i 61 po za Warszaw膮, 7 resp. 6, opr贸cz kanoniczek i szarytek, klasztor贸w, 12 koso. poklasztornych w Warszawie i tyle偶 po za Warszaw膮. Warszawska gubernia utworzon膮 zosta艂a w r. 1867, z cz臋艣ci dawniejszej gubernii t. n. kt贸r膮 rozdzielono na trzy gubernie warszawsk膮, kalisk膮, piotrkowsk膮. . Obszar obecny wynosi 264, 46 mil kwadr, czyli 14, 562, 2 klm. al 12796, 1 wiorst kw. Obszar ten ci膮gnie si臋 pasem wzd艂u偶 lewego brzegu Wis艂y od uj艣cia Pilicy a偶 po granic臋 od Prus W. ks. Pozna艅skie. Niewielka stosunkowo cz臋艣贸 obszaru le偶y na praw. brzegu Wis艂y cz臋艣膰 powiatu warszawskiego i dwa ca艂e powiaty radzymi艅ski i nowomi艅ski. Granice gubernii s膮 od p贸艂nocy i p贸艂n. wschodu Wis艂a a偶 do uj艣cia Bugu, dalej Bug prawie po uj艣cie Liwca, rzeki te oddzielaj膮 obszar gubernii od gub. p艂ockiej i 艂om偶y艅skiej, od wschodu graniczy z gub. siedleck膮, od po艂d. z siedleck膮, radomsk膮 i piotrkowsk膮, od po艂d. zach. z gub. kalisk膮 od zach. z W. ks. Pozna艅skiem pow. inowroc艂awski. Obszar gubernii le偶y w pasie 艣rodkowych dolin, w dorzeczu Wis艂y przewa偶nie. Przedstawia r贸wnin臋 obni偶aj膮c膮 si臋 stopniowo z biegiem Wis艂y, pokryt膮 w czasach przedhistorycznych licznemi jeziorami, b艂otami i puszczami, kt贸rych 艣lady dot膮d przechowa艂y si臋 w puszczy kampinoskiej pow. sochaczewski, w jeziorach i b艂otach pow. gosty艅skiego i w艂oc艂awskiego ko艂o Kowala zw艂aszcza. Dzia艂anie w贸d, kt贸re jeszcze w czasach historycznych by艂y wa偶nym czynnikiem kszta艂tuj膮cym ten obszar, zostawi艂o swoje rezultaty w niezwykle licznych i grubych pok艂adach alluwialnych i dyluwialnych, z艂o偶onych z piask贸w, glin, i艂贸w, 偶wir贸w i obfituj膮cych w licznie rozsiano g艂azy narzutowe, dostarczaj膮ce od wiek贸w materya艂u na bruki miejskie, fundamenta budowli i na drogi bite. obecnie obszar jezi贸r wynosi tylko 0, 75 mili kwadr. ; ci膮gn膮 si臋 pasem r贸wnoleg艂ym do Wis艂y, w okolicach G膮bina, Gostynina i Kowala, tudzie偶 w po艂udn, cz臋艣ciach pow. w艂oc艂awskiego i nieszawskiego. Jeziora z okolic Kowala nale偶膮 do systematu jezior zalegaj膮cych obszar mi臋dzy Wart膮 a Wis艂膮, z bardzo niewyra藕n膮 lini膮 dzia艂u wodnego. Pr贸cz wielkich rzek jak Wis艂a, Bug z Narwi膮, w cz臋艣ci Pilica, p艂yn膮cych przewa偶nie granicami gubernii, przerzynaj膮 jej obszar mniejsze dop艂ywy Wis艂y, z lew. brzegu Jeziorna, Bzura z licznemi dop艂ywami, Skrw膮 i Zg艂owi膮czka, z praw. brzegu Swider Mimo wielkiego wyniszczenia las贸w w obecnem wieku zw艂aszcza, jest na obszarze gubernii w r. 1880 408, 808 morg. w tem 233, 827 prywatnych, reszta rz膮dowe, miejskie, instytutowe. Gleba sk艂ada si臋 przewa偶nie z lekkiej glinki przeplatanej warstwami lotnego piasku. Czysta glina pokrywa wi臋ksze przestrzenie w powiatach b艂o艅skim, sochaczewskim i gosty艅skim; czarnoziem pojawia si臋 w okolicy Radziejowa nad granic膮 W. ks. Pozna艅skiego, za艣 wzd艂u偶 brzeg贸w Wis艂y, w jej dolinie cz臋 Warszawa ste wylewy osadzaj膮 grube warstwy 偶yznego b艂ota t. zw. mady. Obszar zaj臋ty przez lasy wynosi艂 w 1880 r. 408, 808 morg. Nieurz膮dzonych by艂o 234, 803 m. , urz膮dzonych 174, 005. Lasy prywatne zajmowa艂y 233, 827 morg. 73, 859 urz膮dzonych, koron. 14, 048 m. , instytutowe i miejskie 13, 457 m. , rz膮dowe 60, 987 m. , poduchowne 2, 946 m. , donacyjne 9, 712 m. , zaj臋te przez rz膮d 420 m. 艢wie偶o wyr膮banych by艂o 79, 795 m. , z tych zasiano i zadrzewiono 25, 475; instytutowych i koron. zadrzewiono 5, 342 m. W艂o艣cianie mieli 1, 944 m. , za serwituty dostali 12, 550. Do osad miejskich nale偶a艂o 2, 057 m. 艁膮k by艂o w gubernii oko艂o 170, 000 morg, , dawa艂y ona oko艂o 5, 000, 000 pud贸w siana. Uprawa roli stanowi g艂贸wne zaj臋cie ludno艣ci, a produkcya rolna najmuje pierwsze miejsce w og贸lnej wytw贸rczo艣ci obszaru. W r. 1891 wed艂ug urz臋dowych wykaz贸w wysiano na obszarze gubernii 345, 335 czetw oziminy zebrano 1, 300, 018, 309, 612 jarzyny zebr. 1, 082, 380, 762, 306 kartofli 2, 009, 597, podczas gdy w r. 1889 wysiano 291, 645 czetw. oziminy 1, 129, 151, 280, 664 jarzyny 776, 340 i wysadzono kartofli 849, 593 czetw. 4, 604, 152 zebr. . Burak贸w cukrowych zebrano w 1889 r. 1, 071, 000 czetw. Sady owocowe zajmowa艂y w dobrach prywatnych i koloniach 8, 177 m. , u w艂o艣cian 2, 556 m. , w osadach miejskich 123 m. , w dobrach koronnych 229, rz膮dowych i instytutowych 145 m. ; og贸艂em 11, 002 morg. Hodowla byd艂a jest do艣膰 rozwini臋ta. Wr. 1891 liczono 24, 348 wo艂贸w i buhaj贸w; 242, 660 kr贸w, 35, 478 ja艂贸wek, 37, 506 ciel膮t. Cyfry owiec znacznej z powodu rozpowszechnionej ich hodowli dla produkcyi we艂ny, wykazy urz臋dowe nie podaj膮. Oko艂o r. 1879 by艂o w gubernii 655, 145 sztuk owiec, w tej liczbie 295, 732 merynos贸w, 315, 992 zwyczajnych i 43, 421 chodowanych na mi臋so. Oo do rozmiar贸w wi臋kszych posiad艂o艣ci, to wed艂ug danych zebranych przez Towarz. Kredyt, ziemskie, maj膮tki z po偶yczk膮 od 3, 000 do 25, 000 rs. stanowi艂y 78, z mniejsz膮 od 8, 000 rs. 10 1 2 wi臋ksz膮 nad 25, 000 rs. 11 1 2 og贸lu d贸br. Przewa偶a wi臋c 艣rednia w艂asno艣膰. Wielkich posiad艂o艣ci, pr贸cz d贸br cesarskich Ksi臋stwo 艂owickie niema woale. Przemys艂 fabryczny dzi臋ki licznym i 艂atwym komunikaoyom rozwija si臋 pomy艣lnie, W r. 1892 istnia艂o w gubernii pr贸cz Warszawy 1892 fabryk zatrudniaj膮26, 076 robotnik贸w; wyprodukowa艂y one za 31, 033, 939 rs. W r. 1889 by艂o 1, 667 zak艂ad贸w, 26, 163 robotn, a produkcya wynosi艂a 32, 215, 413 rs. W ci膮gu r. 1891 przyby艂o 15 nowych fabryk, 12 zamkni臋to, 5 przeniesiono do Warszawy. W produkcyi fabrycznej pierwsze miejsce zajmuje powiat warszawski S艂ownik geograficzny T. XIII. Zeszyt 146. 7, 627, 865 rs. , drugie b艂o艅ski 7, 015, 101, ostatnie za艣 radzymi艅ski 230, 632 rs. . Produkcy膮 rzemie艣lnicz膮 oceniaj膮 wykazy urz臋dowo na 4, 671, 915 rs. Liczono 59 ceoh贸w, 9, 965 rzemie艣lnik贸w. Na wiejskich domowych warsztatach wyrobiono p艂贸tna 806, 021 arszyn贸w. Najg艂贸wniejsze ga艂臋zie przemys艂u fabrycznego s膮 oparte na przerabianiu produkt贸w rolniczych. Cukrownie, w liczbie 19 z tych 13 z rafinerjam艁 zajmowa艂y 7, 701 robotnik贸w, przerobi艂y w 1889 r. 1, 868, 107 berkowc贸w burak贸w i wyprodukowa艂y 2, 156, 624 pud贸w cukru warto艣ci 9 664, 053 rs. Gorzelnie w liczbie 46, wyprodukowa艂y oko艂o 37 milion贸w stopni spirytusu warto艣ci 3, 705, 880 rs. W 1876 r. by艂o 71 gorzelni, kt贸re wyrobi艂y 25, 769, 519 stopni spirytusu, przewa偶nie z kartofli 1, 611, 385 pud贸w. Pomimo znacznego zmniejszenia ilo艣ci zak艂ad贸w z 71 na 46 produkcya og贸lna wzros艂a. Browar贸w by艂o 31 i te przerobi艂y 153, 000 pud贸w s艂odu i wyda艂y piwa oko艂o 700, 000 wiader warto艣ci 542, 525 rs. Najznaczniejszym zak艂adem przemys艂owym w gubernii jest fabryka wyrob贸w p艂贸ciennych i konopnych w 呕yrardowie w powiecie B艂o艅skim, zatrudniaj膮ca 8, 454 robotnik贸w z produkcy膮 na 5, 566, 210 rs. Fabryka wyrob贸w we艂nianych w Markach, pow. warszawski, zatrudnia艂a 917 robotnik贸w i wyprodukowa艂a za 1, 800, 000 rs. Papiernia w Soczewce 560 robotn. wyprodukowa艂a 585, 712 rs. Papiernia w Jeziornie 665 robotn. wyrobi艂a za 300, 000 rs. Do wi臋kszych zak艂ad贸w fabrycznych zaliczy膰 tak偶e nale偶y 7 fabryk myd艂a i 艣wiec w pow. warszawskim, zatrudniaj膮cych 152 robotn. , z produkcy膮 481, 427 rs. , jako te偶 6 fabryk 偶elaza w tym偶e powiecie z 378 robotn. , z produkcy膮 na 600, 000 rs. Fabryka gazu dla Warszawy we Woli zatrudnia艂a 420 robotn, i produkowa艂a na 757, 000 rs. , 19 cegielni w pow. warszawskim o 768 robotn. , wyprodukowa艂y za 330, 650 rs. , 180 wiatrak贸w i m艂yn贸w w powiecie warszawskim o 150 robotnikach wyprodukowa艂y za 1, 021, 310 rs. a pr贸cz tego 3 m艂yny parowe w tym偶e powiecie, zatrudniaj膮ce 95 robotnik贸w, wyrobi艂y za 619, 450 rs. , og贸艂em za艣 w gubernii 1, 216 zak艂ad贸w m艂ynarskich w po艂owie wiatraki o 1, 373 robotnikach, dostarczy艂o za 3, 508, 994 rs. Dwie fabryki szk艂a w pow. warszawskim, przy 204 robotnikach wyprodukowa艂y za 169, 684 rs. Dwie fabryki fajansu w W艂oc艂awku o 336 robotnikach wytworzy艂y za 165, 000 rs. Garbarni by艂o 38 o 138 robotn. . z produkcya 227. 881 rs. Drobny przemys艂 nie posiada wa偶niejszych ognisk, produkcya jego w po艂膮czeniu z rzemie艣lnicz膮 obliczon膮 zosta艂a na 4, 653, 436 rs. O roznaiarach handlu w gubernii po za obr臋bem Warszawy da膰 Warszawa Warszawa moze pewne poj臋cie liczba 艣wiadectw handlowych wr. 1889 wydanych 艢wiadectw 1ej gildyi by艂o 15, 2ej gildyi 396, na drobny handel 3, 8105 na handel rozwozowy 4l, dla kramarzy w臋drownych 467. Z jarmark贸w w gubernii jeden tylko nasgo Mateusza w 艁owiczu, gdzie handel ko艅mi jest bardzo rozwini臋ty, na zaznaczenie tu zas艂uguje. Oo do zak艂ad贸w naukowych pr贸cz Warszawy w r. 1891 posiada艂a gubernia szk贸艂 637, 73 w miastach, 464 we wsiaohj 2 wy偶szych. Dwie szko艂y realne w W艂oc艂awku i 艁owiczu. Progimnazyum 偶e艅skie. Seminaryum nauczycielskie ze szko艂膮 wzorow膮. Seminarym duchowne rzymskokatolickie. 12 szk贸艂 elementarnych 2u klas. , 12 szk贸艂 niedzielnorze mie艣lniczych, 78 kantorat贸w ewang. i 128 szk贸艂 pocz膮tkowych prywatnych. W zak艂adach tych z d. 1 stycznia 1891 r. by艂o 18, 675 ch艂opc贸w i 10, 473 dziewcz膮t. Do cheder贸w ucz臋szcza艂o 8, 762 dzieci. Wedle wyzna艅 ucz膮cz膮cych si臋 by艂o w r. 1890 prawos艂. 461, katol. 24, 365, protest. 4, 782, 偶yd贸w 1, 609. G艂贸wna droga naturalna, Wis艂a, przez 7 do 9 miesi臋cy w roku sp艂awn膮 jest na ca艂ym przep艂ywie, we wn臋trzu i na granicy gubernii. Drogi 偶elazne na obszarze gubernii s膮 warszawskowiede艅ska z odnog膮 aleksandrowsk膮 dawniej warszawskobydgoska, przebiegaj膮ca ca艂膮 guberni臋 od Warszawy a偶 do granicy pruskiej wiorst 211; odga艂臋zienie tej偶e z Aleksandrowa do Ciechocinka 7 wiorst, cz臋艣贸 od Skierniewic do granicy gubernii w. 10. Na prawym brzegu Wis艂y do obszaru gubernii nale偶y drogi warsz. peterb. do 艁ochowa wiorst 50, nadwi艣la艅skiej od Celestynowa do Nowegodworu w, 72 i terespolskiej do Mroz贸w w. 52. Razem 402 wiorsty dr贸g 偶elaznych przecina gub. warszawsk膮. We wszystkie strony gubernii rozchodz膮 si臋 z Warszawy tak偶e trakty bite szosy. Ludno艣膰 gubernii pr贸cz Warszawy wynosi艂a d. 1 stycz. 1892 r. 1, 158, 462 mk. 569. 923 m臋偶. 588, 639 kob. ; 艣r贸d ludno艣ci tej by艂o 132, 666 zapisanych do ksi膮g niesta艂ego zaludnienia. W ci膮gu r. 1891 wodzi艂o si臋 44, 324 23, 510 eh艂opc, 22, 814 dziew. , zmar艂o 25, 669 13, 080 m臋偶. , 12, 689 kob. , zawarto ma艂偶e艅stw 8, 304. W r. 1890 z 1, 113, 592 mk. przypada艂o na miasta 117, 887, a na gminy wiejskie i osady miejskie 995, 706. Z pomi臋dzy niesta艂ych mieszka艅cow, w liczbie 113, 803, by艂o 10, 131 cudzoziemc贸w, 1, 782 pochodzi艂o z gubernii Cesarstwa, pozostali byli przybyszami z bli偶szych gubernii. Najsilniej zaludnionym by艂 powiat warszawski 148, 436 mk. , a wi臋c 5420 na 1 mile kw. Obszar gubernii pod wzgl臋dem ko艣cielnym stanowi cz臋艣贸 archidyecezyi warszawskiej ob. . Pod wzgl臋dem s膮dowym gubernia posiada jeden s膮d okr臋gowy w Warszawie, dwa okr臋gi zjazdu s臋dzi贸w pokoju w Warszawie jeden dla miastapodzielonego na 25 okr臋g贸w s膮d贸w pokoju, drugi dla po艂owy gubernii i jeden s膮d zjazdowy w W艂oc艂awku. S膮dy pokoju dla miast i s膮dy gminne wymienione s膮 w opisach powiat贸w. Pod wzgl臋dem administracyjnym rozpada si臋 gubernia na 12 powiat贸w i oddzielny zarz膮d miasta Warszawy. Powiaty s膮 warszawski, radzymi艅ski, nowomi艅ski, gr贸jeckie b艂o艅ski grodziski, sochaczewski, gosty艅ski, kutnowski, skierniewicki, 艂owicki, w艂oc艂awski, nieszawski. Warszawski powiaty utworzony w r. 1867 z cz臋艣ci dawnego powiatu t. n. , zajmuje obszar okolic Warszawy, po obu brzegach Wis艂y. Ci膮gnie si臋 pasem w kierunku od p艂d. ku zach. p艂n. i p艂n. Koryto Wis艂y dzieli obszar powiatu na dwie prawie r贸wne po艂owy. P贸艂nocn膮 granic臋 stanowi Naraw z艂膮czona z Bugiem, oddzielaj膮ca obszar powiatu od pow. p艂o艅skiego i pu艂tuskiego, od wschodu dotyka pow. radzymi艅skiego i nowomi艅skiego, od p艂d. graniczy z gr贸jeckim, a od zach. z b艂o艅skim i sochaczewskim. Powierzchnia obejmuje 2723 mil kwadr, al 14991 klm. P艂d. zaoh. polowa pochyla si臋 nieznacznie ku Wi艣le, lecz p贸艂n. wschod. na praw, brzgu Wis艂y nale偶y, z wyj膮tkiem w膮kiego pasu wybrze偶a, do dorzecza Narwi Bugu, do kt贸rych uchodz膮 wody tej cz臋艣ci. Ca艂y ten obszar jest r贸wnin膮, nizko po艂o偶on膮 艣rednio 300 st. n. , p. m. .. Obszar prawego brzegu do niedawnych czas贸w pokrywa艂y rozleg艂e lasy. Po przeprowadzeniu dr贸g bitych i 偶elaznych lasy uleg艂y wyci臋ciu, zar贸wno dla zaspokojenia potrzeb Warszawy jak i w skutek wzrostu produkcyi rolnej. W r. 1880 by艂o 27, 423 morg. las贸w prywatnych nieurz膮dzonych, 27, 241 mr. urz膮dzonych, 6, 368 ror. wyr膮banych i zasianych 9, 326 mr. , niezadrzewionych po wyci臋ciu, 831 mr. oddanych za serwituty, 323 mr. w艂o艣cianskich, 36 mr. do osad miejskich nale偶膮cych. Produkcya rolnicza, w skutek blizko艣ci wielkiego miasta, skierowan膮 jest g艂贸wnie, zw艂aszcza w gminach podmiejskich, do wytwarzania mleka i jego przetwor贸w i produkowania warzyw i owoc贸w. Produkcya ogrodnik贸w i kolonist贸w z pod Warszawy rozwija si臋 coraz pomy艣lniej, maj膮c korzystny zbyt na rynkach nietylko Warszawy lecz i Petersburga. Brak danych nie pozwala oznaczy膰 rozwoju i rozmiar贸w tych ga艂臋zi przemys艂u rolnego. Przemys艂 fabryczny przedstawia do艣贸 poka藕n膮 cyfr臋 produkcyi rocznej w sumie 7, 627, 865 rs. 1891 r. , cho贸 w艂a艣ciwie wi臋ksza cz臋艣贸 tej sumy wchodzi膰 winna do sumy produkcyi miasta, poniewa偶 zaliczono do powiatu fabryki istniej膮ce na przedmie艣ciach Warszawy fabryka gazu, mydlarnie, cegielnie, wiatraki Warszawa Warszawa podmiejskie itp. . Ludno艣贸 powiatu pr贸cz Warszawy wynosi obecnie 148, 436 mk. , i j. 5, 451 na mil臋 kwadr. , a 99 na 1 klm. Prawie po艂owa tej ludno艣ci mie艣ci si臋 w gminach otaczaj膮cych Warszaw臋 i stanowi膮cych jej przedmie艣cia poniek膮d, jak Brudno 21J60 mk. , Wilan贸w 8, 154, M艂ociny 10, 898, Mokot贸w 8708, Czyste 16, 280, Zabor贸w 3, 677. W gminach tych mieszka znaczna liczba robotnik贸w, wyrobnik贸w, rzemie艣lnik贸w, zarobkuj膮cych w Warszawie. Jedynem miastem w powiecie obok Warszawy jest Nowydw贸r 5, 641 mk. . Pod wzgl臋dem ko艣cielnym powiat stanowi warszawski dekanat archidyecezyi t. n. i sk艂ada si臋 z 23 parafii Babice, Borz臋cin, Kazu艅, Kie艂piuj 艁omna, Niepor臋t, Nowydw贸r, Okuniew P臋cice, Piaseczno, Powsin, Grodzisk, Raszyn, S艂omczyn, S艂u偶ew, Tarchomin, Wawrzyszew, Wieliszew, Wilan贸w z fili膮 Czerniak贸w, Wola, Zabor贸w, 呕bik贸w i Zerzno, po艂o偶onych w pow. warszawskim, i 12 parafii miasta Warszawy. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat z wy艂膮czeniem Warszawy, maj膮cej oddzielny zarz膮d dzieli si臋 na jedno miasto Nowydw贸r i 20 gmin wiejskich Blizne, Brudno, Cz膮stk贸w, Czyste, Falenty, G贸ra, Jab艂onna, Jeziorna, M艂ociny, Mokot贸w, NowoIwiczna, Niepor臋t, Okuniew, O偶ar贸w, Piaseczno, Pruszk贸w, Wawer, Wilan贸w, Zabor贸w, Zago藕d偶. W sk艂ad tych gmin wchodz膮 dwa dawniejsze miasteczka Okuniew i Piaseczno tworzy samo gmin臋j. Pod wzgl臋dem s膮dowym pow. warszawski dzieli si臋 na 6 okr臋g贸w, s膮d贸w gminnych I. 艁omianki, dla gmin Cz膮stk贸w, M艂ociny i Pow膮zki; II. Babice, dla gmin Zabor贸w, O偶ar贸w, Blizne, Czyste; III. Raszyn, dla gmin Pruszk贸w, Fal臋ty, NowoIwiozna, Piaseczno; IV. Wilan贸w, dla gmin Mokot贸w, Wilan贸w, Jeziorna; V. Jab艂onna, dla gmin G贸ra, Jab艂onna, Niepor臋t; VI. Wawer, dla gmin Brudno, Wawer, Z膮g贸藕d藕. Warszawskie starostwo. Otaczaj膮ce Warszaw臋 wsi ksi膮偶臋ce musia艂y mie膰 zdawna ju偶 oddzielny zarz膮d. Z aktu ks. Janusza r. 1408 dowiadujemy si臋, 偶e juryzdykcy膮 w贸jta warszawskiego rozci膮ga艂a si臋 na Jazdowo, M艂ociny, Wawrzyszew i Pow膮zki. Obszar starostwa by艂 zapewne znacznie wi臋kszy. Z chwil膮 gdy Warszawa sta艂a si臋 centrem powiatu, a nast臋pnie rezydencyi ksi臋cia i stolic膮 oddzielnego ksi臋stwa, musia艂o by膰 utworzone starostwo. W aktach spotykamy starost臋 dopiero r. 1474. Jest nim Wszebor ze Sm贸lska. Nie wydobyto dot膮d z dokument贸w i ksi膮g archiwalnych nazwisk wcze艣niejszych i p贸藕niejszych starost贸w. W r. 1581 starost膮 jest ma艂opolanin Jerzy Niemsta z Chrzci臋cic h. Jastrz臋biec, zapalony protes. iant. Pod bokiem dworu i w obec w艂adzy marsza艂k贸w nadwornych starostowie nie mog膮 wywiera膰 wielkiego wp艂ywu na sprawy miejskie, ni dopuszcza膰 sie akt贸w samowoli. Pod艂ug lustracyi z r. 1665 starostwo sk艂ada艂o si臋 z miast Starej i Nowej Warszawy, Grzybowa i z wsi Wielka Wola, Mokotow, Pow膮zki, Polk贸w, Burak贸w, Wola Burakowska, Brudno, Marki, 呕era艅, S艂upno, Wola Z膮bkowa, Grodzisko, oraz z oddzielnych dzier偶aw Jeziora, Okrzeszyno, Lesznawola, O偶ar贸w, Piaseczno, Sekocin, Chylice, Wichradz, Stromiec, Niemojowice, Batk贸w, Kozina i D艂ugawola. W r. 1771 posiada艂 je Fryderyk Bruehlj genera艂 artyleryi koronnej, op艂acaj膮c kwarty z艂p, 3, 367 gr. 21, a hyberny z艂p. 3, 887 gr. 21. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej przyzna艂y te dobra w posiadanie emfiteutyczne Bruehlowi. Pod艂ug spisu urz臋dowego z r. 1796 grunta staro艣ci艅skie w obr臋bie dzisiejszej Warszawy mie艣ci艂y si臋 przy ulicach Mazowieckiej, Kr贸lewskiej, Twardej, Elektoralnej, Grzybowskiej, Ciep艂ej, Ceglanej, 呕elaznej, Prostej, Chmielnej, Wolskiej i Karolkowej. Po r. 1815 z d贸br rz膮dowych w okolicy Warszawy utworzon膮 zosta艂a ekonomia Warszawa, z kt贸rej wydzielono w r. 1835 na majorat dla pu艂kownika Rubiec w艣 Za艂ubice. Pozosta艂a cz臋艣膰 d贸br ekonomii przy skarbie sk艂ada艂a si臋 z folw. Z膮bki, Burak贸w, Kamionek, Kr贸likarni膮, Jelonek; kolonii Sielce, Mokot贸w al. Wierzbno, Groch贸w, W艂adys艂aw贸w, Lewicpol, Lewin贸w, Wierzbnia i las贸w rz膮dowych; w贸jtowstwa Marki, Brudno, M艂yn, Goc艂awek; jeziora Sieleckie, Kamionkowskie i Goc艂awskie. Posiad艂o艣膰 Pow膮zki obozowe, utrata, Izabelin, cegielnia do przedmie艣cia Pragi nale偶膮ca; wsi Z膮bki, Burak贸w, Szopy Polskie i Nie mieckie, Odolany, Goc艂aw, Goo艂awek, K臋pa Goc艂awska, Wygoda, Kaw臋czyn, Marki, Grodzisk, Sikory, Soko艂贸wek, Cisie przesz艂y przewa偶nie w r臋ce prywatne. Statystyk臋 miasta opracowa艂 prof. A. Za艂臋ski, opisy budowli, pomnik贸w, ogrod贸w i bibliografi膮 obrobi艂 W艂ad. Koroty艅aki, danych do statystyki gubernii dostarczy艂 Dr. J. Banze mer, cz臋艣贸 fizyczn膮 i history膮 miasta, tudzie偶 opisy powiatu i gubernii skre艣li艂 Br, Chle, bowski. Warszawaza艣c. nad rz. Bo艂ooz膮; naprze ciw uj艣cia do niej Ihumenki, pow, ihume艅ski, w 4 okr. poL i gm. Puchowicze, par. katol. B艂o艅, o 4 mile od Ihumenia. A. Jel, Warszawa, parow pod Kaniowem, za Suchym Dunajcem. Warszawa 1. grupa dom贸w w Krasowie, pow. lwowski. 2. W. , os. karcz. , w gm. 0serd贸w, pow. sokalski. Warszawa, urz臋d. Warschau, NeuWar Warsze Warszenicy Warszawice Warszewic schaui osada, w pow. szamotulskim, o 2 klm. na p艂d. zach. od Wronek, 3 dm. , 18 mk. Warsiawice, dawniej Warszawice, w艣 i fol. nad Wis艂膮, w nizinie nadrzecznej, pow. garwoli艅ski, gm. i par. Warszawice, odl. 13 w. od Garwolina, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 41 dm. , 312 mk, 969 mr. fol. 251 mr. roii, 126 艂膮k, 190 past. , 115 nieu偶. , 279 mr. w dzier偶awach i osadach. Fol. W. nale偶a艂 do d贸br Ca艂owanie i razem z niemi wchodzi艂 w obecnem stuleciu w sk艂ad d贸br Osieck. W r. 1827 mia艂y W. 32 dm. , 224 mk. Bogufa艂, bisk. pozna艅ski, zak艂adaj膮c ko艣ci贸艂 w G贸rze pod Czerskiem r. 1252, uposa偶y艂 go, mi臋dzy innemi, dziesi臋cin膮 ze wsi Warszowice d艂ugi czas mylnie obja艣niano t臋 nazw臋 przez Warszaw臋. Wed艂ug aktu Konrada, ks. mazow. , z r. 1476 dziedzicem W. jest niejaki Pawe艂, w艂a艣ciciel poblizkiej wsi Brzozy i za艂o偶yciel Woli Brzeskiej w r. 1468. Prawdopodobnie jego synem by艂 Jakub, podczaszy czerski, kt贸rego w sprawie o granice posiad艂o艣ci, jak膮 prowadzi艂 z Konradem, ks. warszawskim i czerskim, popiera艂 Stanis艂aw T臋czy艅ski, wojew, ruski. Synem Jakuba, 偶onatego z 艁osi贸wn膮, by艂 Jan, kasztelan warszawski od r. 1557, 偶onaty dwukrotnie z Chinowsk膮 Ann膮 h. Na艂臋cz i z El偶biet膮 Pa rys贸wn膮. G艂o艣ny w 偶yciu politycznem i literaturze Krzysztof Warszewicki by艂 synem z drugiej 偶ony ur. 1543, brat jego starszy Stanis艂aw, jezuita, pochodzi艂 z pierwszej 偶ony Jana ur. 1527. Poniewa偶 z trzech syn贸w Jana dw贸ch by艂o ksi臋偶mi, trzeci Andrzej zmar艂 1571 zostawiaj膮c dwie c贸rki i syna Stanis艂awa ma艂oletnich, przeto, o ile si臋 zdaje, maj膮tek uleg艂 rozdrobnieniu i wyszed艂 nast臋pnie z r膮k tej rodziny ob. T. Wierzbowski, Krzysztof Warszewicki, Warszawa, 1887, str. 46 do 56. Zdaje si臋, 偶e w pierwotnem nadaniu prawa w艂asno艣ci tej wsi, przyznane by艂o, jak to oz臋sto czyniono, posiadanie obu przeciwleg艂ych brzeg贸w Wis艂y, do czego do艂膮czono obszar le艣ny na praw. brzegu. Mo偶e nawet pierwotna wie艣 le偶a艂a na lew. brzegu, jakby to mo偶na wnioskowa膰 z dokument贸w ustalaj膮cych granic臋 w r. 1556 mi臋dzy W. a terytoryum Czerska. W. nale偶a艂y poprzednio do par. Radwank贸w utworzonej w r. 1411, kt贸r膮 w r. 1776 przeniesiono do Warszowic, gdzie Franc. Bieli艅ski wystawi艂 ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Jana Chrz. Odnowiony w r. 1844. Par. W. , dek. garwoli艅ski, ma 2149 dusz wr. 1861 by艂o 1745 katol. . W. gmina graniczy z gm. SobienieJeziory i Osiek, ma 12, 718 mr. obszaru i 3403 mk. w tem 112 prot, 29 偶yd贸w. S膮d gm. okr. II we wsi SobienieJeziory o 41 2 w. , st. pocz. w Garwolinie. W sk艂ad gm. wchodz膮 Brzezinki, Ca艂owanie, Dziecin贸w, Kossomce, Ostr贸wki, Potok, Podbia艂a, Radwank贸w, RadwankowskaK臋pa, Regut, SobienieBiskupio, Tabor, Warszawice, Warsz贸wka i ZapoL Br. C艁 Warszawka, os. w艂o艣c, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, ma 37 mk. , 79 mr. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 26 mk. Warszawka 1. dwor, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Poniewie偶 o 14 w. , w艂a sno艣膰 Sztejn贸w, ma 118 dzies. 35 艂asu, 5 nieu偶. . 2. W. , fol. , pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, par. katol. Kalwaryja, o 3 w. od st. dr. 偶el. lipawskorome艅skiej Rudzie艅sk, o 47 w. od Ihumenia, ma przesz艂o 5 w艂贸k. Przed laty kilkunastu przy podziale rodziny Janiszewskich dobrami Citwa ob. , dosta艂 si臋 ten kawa艂 ziemi, wraz z fol. Lipsk, jednemu z braci Onufremu, o偶e nionemu z Abramowska, kt贸ry za艂o偶y艂 tu folwark rezydencjonalny i nazwa艂 Warszaw k膮. Miejscowo艣膰 do艣膰 r贸wna, grunta szczer kowe, urodzajne. 3. W. , folw. nad rzk膮 Wo艂 ka, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Wyzna, o 26 w. od S艂ucka, Do 1874 r. nale偶a艂 do ordynacyi kleckiej ks. Radziwi艂 艂贸w, odtojd do nie艣wieskiej. Wraz z fol. Orlin ma 401 4 w艂贸k. Grunta lekko faliste, urodzaj ne, 艂膮k obfito艣膰. 4. W. , fol. , pow. s艂ucki, w 3 okr. kopylskim, gm. Bystrzyca, o 32 w. od S艂ucka. 5. W. , w艣 i dobra, pow. witebski, w 3 okr. pol, gm. Wielaszkowicze. Dobra, w 1780 r. w艂asno艣膰 Mateusza ks. Ogi艅skiego, mia艂y 13460 dzies. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Glinki, w 1880 r. nabyte przez Schlippenbaoha. Okr膮g wiejski W. w 1863 r. mia艂 125 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel, Warsze, w艣 i Warze an der Gilge, w艣 nad rz. Gili膮, pow. nizinny, st. p. Seckenburg. Warszele, w艣, pow, wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Traszkuny, o 25 w. od Wi艂komierza. Warszenicy, przys. Jazowa Starego, w pow. jaworowskim. Warszew, w艣, pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. 19 w. od Kalisza, ma 18 dm. , 131 mk. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 112 mk. Wie艣 ta nale偶膮ca do klucza opatowieckiego d贸br sto艂owych arcybiskupich, dawa艂a dziesi臋cin臋 arcybiskupom, plebanowi za艣 w Rajsku tylko meszne po dwie miary 偶yta i tyle偶 owsa z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 9. Wed艂ug reg. pob, pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Warszewo, par. Rajsko, Mi艂aczewski, podstaro艣ci opatowski, p艂aci艂 od 2 艂an. , 3 艂an. so艂tysich, 1 zagr. Pawi艅ski, Wielkp. , I, 126. Warszewice 1. w XVI w. Vawrzysche vice, w艣 i fol, , pow. brzezi艅ski, gm. Niesu艂k贸w, par. Skoszewy, odl. 22 w. od Brzezin. W艣 ma 26 dm. , 329 mk. ; fol 2 dm. , 12 mk. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 174 mk. W r. 1867 fol. W, rozl. mr. 82 gr. or, i ogr. mr. 72, Warszew Warsiawice Warszawka Warszele Warszowskie Warsz贸wka Warszewice Warszica Warszewskie Warszowice 艂ak mr. 15j nieu偶. mr. 5. W艣 W. os. 31, mr. 742; w艣 Za艂臋偶e os. 5, mr. 60. Na pocz膮tku XVI w. cz臋艣贸 le偶膮ca po za rzeczk膮 od strony Skoszew dawa艂a z 艂an贸w kmiecych i folw. dziesi臋cin臋 pleban, w Skoszewach, 艂any za艣 kmiece z drugiej strony rzeki od Brzezin ko 艣cio艂owi w Brzezinach 艁aski, L. B. , II, 398. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1576 w艣 W. , dzier偶awiona przez Rusieckiego, mia艂a 10 艂an. , 10 osad. i karczm臋 pust膮 Pa wi艅ski, Wielkp. , II, 91. 2. W. , ob. War szawice. Br. Ch. Warszewice, w dok. z r. 1222 Wars, Warsewitz Schlegelsdorf, niem. Warschewitz, dobra ryc, pow. toru艅ski, st. tel. i kol i paraf. kat. Che艂m偶a, 5 5 klm. odl; 717 ha 681 roii orn. , 6 艂膮k, 26 lasu; 1885 r. 16 dm. , 43 dym. , 267 mk. kat. , z tych przypada na Zawisz贸wk臋 11 mk. M艂yn parowy, hodowla byd艂a rasy BernStimmenthaler. W. s膮 star膮 osad膮, zachodz膮. o膮 w przywileju 艁owickim z r. 1222. Jej za 艂o偶yciel Warz czyli Warsz jeszcze 偶y艂 wtedy, wstawiono wi臋o jego imi臋 w miejsce nieusta lonej nazwy. R. 1430 napotykamy 艂awnika Jakuba z W. Jocob von Siegelsdorf; ob. K臋trz, O ludn. poL, str. 57, 59, 60, 158. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂y W. do komturstwa papowskiego ob. tam偶e, str. 77. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, 偶e W. nale偶a艂y w贸wczas pod wzgl臋dem parafialnym do Biskupic i pisze, , W. villa nobilitaris Generosi Andrea臋 Warzy艅ski haereditaria, cu jus relicta consors Domina advitalis et reformatoria est in possessione, nupait Generoso Stanislao Bistrom. Curia tenetur duos ooretos siliginis et totidem avenae pag. 56 b. W drugiej po艂owie zesz艂ego stulecia posiada艂 W, Antoni Bagniewski, s臋dzia ziemski che艂 mi艅ski, kt贸ry we dworze utrzymywa艂 kaplic臋 domow膮 ob. Utracone koso. przez ks. Fan kidejskiego, str. 54. Wed艂ug topografii Gold becka z r. 1789 liczy艂y tutejszy folw. szl i w艣 20 dym贸w; dziedzicem by艂 jaszcze Ba gniewski str. 248. W po艂owi bie偶膮cego stukcia 1858 posiada艂 te dobra Zawisza Czarny, r. 1885 jego spadkobiercy. R. za艣 1880 nabyli W. J贸zefostwo Bieli艅scy z Galicya i Micha艂owstwo Hulewiczowie z To runia drog膮 dzia艂贸w rodzinnych. W stro nie po艂ud. Warszewic, na p贸艂 drogi do folw. Franciszkowa, natrafiono p艂ugiem na kilka grob贸w skrzynkowych. Znalezione w nich oko艂o 20 popielnic zdobi艂y trawniki dwor skiego ogrodu, dop贸ki nie zniszcza艂y. Jedyna z nich znajduje si臋 w zbiorku miejscowym 艣. p. Alfr. Zawiszy ob. Obja艣n, do mapy Os sowskiego, str. 67. Opr贸cz tego znaleziono tu trzy toporki kamienne i taki偶 m艂ot ob. str. 98. K艣, Fr. Warszewka, w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. G贸ra, par. Rogotworsk, odl 31 w. od P艂ocka, ma 9 dm. , 69 mk. Do w艂o艣cian nale偶y 8 osad i 49 mr. Og贸lny obszar folwarku poducho wnego oko艂o 900 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 53 mk. ; w艣 by艂a w艂asno艣ci膮 ko艣cieln膮. Kazi mierz kr贸l, potwierdza r. 1335 w Poznaniu zamian臋 wsi Zavidovicz i Warsowa, nale偶膮 cych do ko艣cio艂a pozna艅. , na w艣 Su艂kowice Crob Sulconis. Wed艂ug reg. pob. pow. raci膮zkiego z r. 1578 w艣 W. , w par. Drobin, mia艂a 艂an. 4 Pawi艅ski, 殴r贸d艂a dziej. , XVI, 87. Br. Ch. Warszewskie, jezioro, ob. Warme, Warszica, ob. Wierszyca. Warszinsee, dok. Varsime, jezioro, na Ka szubach, mi臋dzy Kiszew膮 a Piechowicami. Zachodzi w dok. Mestwina z r. 1290 ob. Perlbach, P. U. B. , str. 422. K艣. Fr, Warszlauken, w艣, pow. nizinny, st. pocz. Seckenburg. Warsz贸wek, w XVI w. Warszow ws i fol, pow. i艂偶ecki, gm. Rzepin, par. Paw艂贸w, odl od I艂偶y 21 w. , ma 21 dm. , 171 mk. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 120 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 379 gr. or. i ogr, mr. 316, 艂膮k mr. 10, past. mr, 43, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 2, drewn. 11; p艂odozm. 8pol. W艣 W, 08. 15, mr. 145. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 w艣 Warszowek, w par. Paw艂ow, sk艂ada si臋 z kilku cz臋艣ci Jan Kochanowski p艂aci艂 od 1 osad. , 1 4i 艂an 1 zagr. ; Gromacki i Swierczowska od 3 osad. , 3 4 艂an. , 5 zagr. z rol膮, 5 kom. ; S. Go艂embiowski od 1 4 艂ana, 1 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 190. Warszowice, w艣 i fol, pow. garwoli艅ski, ob. Warszawice. Warsz贸wka, w XVI w. Varschewo, w艣 i fol. nad rz. Prosn膮, pow. kaliski, gm, Tynieo, par. Pami臋cin, odl od Kalisza w. 4; w艣 ma 6 dm. , 68 mk. ; fol 3 dm. , 52 mk. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 110 mk. Wr. 1887 folw. W. rozl mr. 371 gr. or. i ogr. mr. 278, 艂膮k mr. 31, past. mr. 34, 艂asu mr. 5, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 15, z drzewa 1; p艂odozm. 7 i 9poL W艣 W. os. 16, mr. 10. Na pocz膮tku XVI w. folwark dawa艂 dziesi臋cin臋 pleban, w Pami臋ci nie, rybacy za艣 p艂acili po p贸艂 grosza 艁aski, L. B. , IL 81. Wed艂ug reg. pob. pow. kali skiego z r. 1559, w艣 Warsewka, w艂asno艣膰 Skarszewskiego, mia艂a 2 1 2 艂艂an 10 zagr. , 2 kom. , 3 rybak贸w Pawi艅ski, Wielkp. , I, 125. 2. W. , w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Osieck, par. Warszawice. Pierwsza cz臋艣贸 ma 24 dm. , 189 mk. , 429 mr. ; druga 16 dm. , 99 mk. , 206 mr. Bh. Ch. Warszowskie, jezioro, ob. Warzm. Warszta, os. , w pow. krotoszy艅skim, o 8 klm. na p艂n. wsch贸d od Sulmierzyc, przy trakcie z Krotoszyna do Ostrowa; par. Jank贸w Zale艣ny, poczta i st. dr. 偶eL w Krotoszynie o Warszewka Warszewice Warsz贸wek Warszlauken Warszinsee Warszta 10 klm. , okr膮g wiejski Daniszyn; 9 dm. , 80 mk. Warszyca, w艣 nad rzk膮 呕erd藕, pow. ber dyczowskij na pograniczu pow. Winnickiego, w 3 okr. pol. , gm. Czerniatyn Ma艂y, o 63 w. I od Berdyczowa, ma 528 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 417 mk. prawos艁, 36 katol; 1103 dzies, ziemi. Posiada cerkiew Pokrowsk膮, z drzewa wzniesion膮 w 1756 r. uposa偶on膮 46 dzies, ziemi. W艂asno艣膰 Sobieszcza艅skioh. Ob. Przyluka, Warszyce, w XVI w. Varczice, w艣, pow. brzezi艅ski, gm. Bia艂a, par. Gieczno, ma 11 dm. , 109 mk. , 162 mr. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 69 mk. Na pocz膮tku XVI w. dwor z fol. nale偶膮 do par. Modlna, za艣 wie艣 do par. Gie czno. Folw. daje dziesi臋cin臋 pleb. w Modlny, za艣 kmiecie kanonii 艂臋czyckiej, plebanowi za艣 w Giecznie tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 412 i 413. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyc kiego z r. 1576 we wsi Warsicze, w paraf. Gieczno, Warszycki mia艂 I艂an, 2 zagr. , m艂yn, 4 osad. ; Jakub Warszycki 1 艂an, 1 zagr. , 3 osad. We wsi Warszyck膮 Wola Andrzej Ty mi艅ski p艂aci艂 od 3 艂an. , 2 zagr. , karczmy, m艂yna o 2 ko艂ach, 11 osad. Pawi艅. , Wielkp. , II, 60. Br. Ch. Warszyn, ob. Wardzyn, Wart Stary, fol. , pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. 16 w. od Wy艂kowyszek, ma 1 dm. , 12 mk. Fol. ten, oddzielony od d贸br Szykszniewo, mia艂 w r. 1878 obszaru mr. 219 gr. or. i ogr. mr. 149, 艂膮k mr. 53, past. mr. 11, wody mr. 1, nieu偶. mr. 6; bud. z drzewa 7; p艂odozm. 8pol. , pok艂ady torfu. Warta, niem. Warthe, rzeka, prawy i najwa偶niejszy dop艂yw Odry. 殴r贸d艂a jej le偶膮 pod Kromo艂owem, w pow. olkuskim, na wy偶ynie olkuskiej, b臋d膮cej wa偶nym w臋z艂om hydro graficznym, daj膮cej bowiem pocz膮tek licznym dop艂ywom Wis艂y i Odry Ma艂apiana, Brynica, obie Przemeze, Pilica, Szreniawa, Pr膮dnik. Czarna Przemsza znajduje si臋 w tak wielkiem zbli偶eniu do W. , 偶e dziel膮ca je przestrze艅 pod m艂ynem Raczek nie wynosi nawet wiorsty. Nieznaczny zrazu strumiie艅 W. , min膮wszy Kromo艂贸w, zakre艣la 艂uk ku po艂udniowi wygi臋ty i zwraca si臋 ku p艂n. zach. , kt贸ry to kierunek stale a偶 do Cz臋stochowy zatrzymuje. Pod Zawierciem przyjmuje od prawego boku strug臋 z pod 艁o艣nic i rozlewa si臋 w stawy, kt贸re s艂u偶膮 za zbiorniki wody dla fabryk miejscowych; tu tak偶e nakrywa rzek臋 pierwszy most i poraz pierwszy przecina tor dr. 偶el. warszaw. wiede艅skiej. Od Zawiercia na Marcisz贸w, Nierad臋, Mrzyg艂贸d, Papierni膮, Olsz贸wk臋 i Mijaoz贸w do Micha艂owa, W. przep艂ywa szereg staw贸w, poruszaj膮c liczne m艂yny i mijaczowskie fabryki 偶elazne br, Bauerertz贸w. Mi臋dzy Cisz贸wk膮 a Mijaczowem wpada z prawej strony strumie艅 od Myszkowa jestto zbi贸r kilkunastu potok贸w z wy偶yny W艂odowickiej sp艂ywaj膮cych, kt贸re po d艂ugotrwa艂ych albo te偶 nag艂ych a obfitych deszczach wzbieraj膮 gwa艂townie, 艂膮cz膮 si臋 pod Myszkowem w jedno koryto i przepe艂niaj膮 je do tego stopnia, 偶e masa w贸d, wstrzymana plantem drogi 偶elaznej, nie znajduj膮c dla siebie nale偶ytego odp艂ywu, znosi艂a nieraz mosty i niszczy艂a nasypy kolejowe na znacznej przestrzeni. W ostatnich latach roboty in偶ynierskie zapobieg艂y mo偶liwo艣ci kl臋ski przez wzmocnienie plantu i zbudowanie trwa艂ych most贸w o wi臋kszym otworze w 艣wietle. Nast臋pnie W, 艣r贸d lesistej i pustej okolicy p艂ynie na Ku藕nic臋 Star膮 i Mas艂o艅skie do wsi 0siny, przyjmuj膮c z lewej strony strug臋 bez nazwy z pod Mya艂owa, Kozieg艂贸wk臋 al. Bo偶ystok pod Ku藕nic膮 Star膮 i Czark臋 powy偶ej Osin, z prawej za艣 potok od 呕arek pod Smardzewizn膮 i potok od Pohulanki pod Mas艂o艅skiem. Poni偶ej Osin 艂膮czy si臋 z W. od lewego boku Kamieniczka, przychodz膮ca ze Szl膮ska i b臋d膮ca dot膮d najwa偶niejszym dop艂ywem rzeki g艂贸wnej. Od Osin p艂ynie W. na Poczesne, Now膮 Wie艣, m艂yn Cichockie drugi most dr. 偶el. warsz. wied. , S艂owik, Rak贸w i D膮bie do Cz臋stochowy, przyjmuj膮c z obu stron nieznaczne dop艂ywy bez nazwy; wyr贸偶nia si臋 tylko z lewej strony Stradomka al. 呕arn贸w, wpadaj膮ca powy偶ej Cz臋stochowy i zbieraj膮ca wody z p艂d. zach, cz臋艣ci pow. cz臋stochowskiego. Min膮wszy Cz臋stochow臋, kt贸r膮 pozostawia na lewym brzegu, W. rzuca si臋 gwa艂townie ku wschodowi i dla okr膮偶enia wy偶yny K艂obuckiej zakre艣la nast臋pnie pot臋偶n膮 linij膮 spiraln膮 na P艂awno i Dzia艂oszyn do wsi Ogroble. Podmok艂e bagniste brzegi towarzysz膮 W. na znacznej przestrzeni; p艂ynie ona od Cz臋stochowy na Mir贸w, Siedlec, mstko Mst贸w, K艂obukowice i Luszczyn. Pod Skrzydlowem rzeka dzieli si臋 na dwa ramiona, kt贸re mi臋dzy sob膮 艂膮cz膮 si臋 poprzecznemi korytami i wytwarzaj膮 liczne wyspy, dop贸ki W. nie wr贸ci do jednolitego 艂o偶a mi臋dzy P艂awnem a Bobrami. Nad lewem ramieniem le偶膮 osady Rzeki Wielkie, Karczewice, Zawada, Gowork贸w, nad prawem za艣 Chmielarze, Rak贸w, Garnek, Ku藕nica, Sliwak贸w, Ruda, Gidle, P艂awno. Dop艂ywy mi臋dzy Cz臋stochow膮 i P艂awnem s膮 nieliczne i nieznaczne, zas艂uguje na uwag臋 tylko Wiercica, wpadaj膮ca z prawej strony mi臋dzy Rakowem i Garnkiem. Od wsi Bobry, gdzie rzek臋 przecina droga 偶el. wiede艅ska poraz trzeci, Warta mija wsi Szczepocice, 艁臋g, Kij贸w, Jankowice, Stoczki, 艁膮偶ek, Zabran贸w, Strzelce, Patrzyk贸w, Niwiska, Raciszyn i dochodzi do Dzia艂oszyna p艂yn膮c stale w kierunku zachodnim, z lekkiem Warszyce Warszyn Warta Warszyca Warszyca Wart Stary odchyleniem ku p贸艂nocy; na tej przestrzeni przyjmuje z lewej strony strumie艅 bez nazwy pod Szczepocicami, taki偶 strumie艅 mi臋dzy Kijowem i Jankowicami, oraz Liswart臋, znaczny i zasobny dop艂yw poni偶ej Zabranowa. Liswart膮 sprawia g艂贸wnie, 偶e rzeka staje si臋 ju偶 mo偶liw膮, je艣li nie do 偶eglugi, to przynajmniej do sp艂awu. Z prawej strony wpadaj膮 Radomk膮 powy偶ej Szczepocic, przychodz膮ca z pod Radomska, Pisia powy偶ej Stoczk贸w, przychodz膮ca z pod Brze藕nicy, wreszcie strumie艅 z pod Radziechowie, odwadniaj膮cy obszerne b艂oto Brzezinki. W okolicach Dzia艂oszyna rzeka przebija si臋 przez kraj pag贸rkowaty, stanowi膮cy cz臋艣贸 wynios艂o艣ci Wielu艅skiej, brzegi Warty s膮 twardsze i miejscami strome, st膮d te偶 osady przysuwaj膮 si臋 do samego nieraz koryta i s膮 wog贸le do艣膰 Hozne. Pod Dzia艂oszynem rozpoczyna si臋 ostatni zakr臋t wspomnianej ju偶 linii spiralnej; jestto tak zwane kolano Warty, w kt贸rem rzeka przyjmuje kolejno kierunek po艂udniowozachodni, p贸艂nocny i p贸艂nocnowschodni, p艂yn膮c na Lisowice, Bobrowniki, Za艂臋oze a偶 do wsi Ograbi臋; lewy brzeg spada miejscami stromo, dop艂ywy za艣 p艂yn膮 w dosy膰 g艂臋bokich jarach, jak np. strumienie w okolicy Za艂臋oza, potoki z pod Grabowa, z pod Dzietrznik贸w i z pod P膮tnowa wszystkie z lewej strony. Od Ograbli a偶 do Ko艂a bieg Warty zachowuje stale kierunek p贸艂nocny, z pewnemi modyfikacyami p贸艂nocnowschodniego lub p贸艂nocnozachodniego d膮偶enia. Wynios艂e zbocza trzymaj膮 si臋 zrazu do艣膰 blisko brzegu, zw艂aszcza prawego, lecz powoli dolina si臋 rozszerza, pag贸rki oddalaj膮 si臋 coraz bardziej, a偶 wreszcie W. wst臋puje na rozleg艂膮 nizin臋, o bardzo nieznacznem pochyleniu. P艂ynie ona leniwo na Kamie艅, Krzecz贸w, Drobnice, Raduczyce, Ossyjak贸w, B臋bn贸w, Strobin, Konopnic臋, Rych艂ocice, Jarooice, miasteczko Burzenin i Tyczyn do wsi Pstrykonie, gdzie z prawej strony zasila Wart臋 Widawka, p艂yn膮ca obszern膮 podmok艂膮 r贸wnin膮, Tu rozpoczyna si臋 po obu stronach szeroka nizina nadbrze偶na, zalewana podczas ka偶dego wi臋kszego przyboru wody, skutkiem czego wsi i miasteczka wznosz膮 si臋 w pewnem oddaleniu od g艂贸wnego koryta, jak np. Bobrowniki, Chojno, Stro艅sko, Pod艂臋藕yce i t, p. Od Sieradza, po艂o偶onego na lewym brzegu, Warta dzieli si臋 na liczne ramiona, obejmuj膮ce 偶yzne ale niebezpiecze艅stwem powodzi zagro偶one wyspy, na kt贸rych le偶膮, wsi Sucha, Mnich贸w, Osowa i t. d. 艢tan takiego dzielenia si臋 koryta trwa, z pewnemi przerwami a偶 do samego u艣cia, i wp艂ywa niepomiernie na mitr臋g臋 w 偶egludze, kt贸ra przez sprowadzenie Warty do jednego koryta mog艂aby sta膰 si臋 prawid艂ow膮 i wi臋ksze przynosi膰 us艂ugi. Zostawiwszy I miasteczko Wart臋 na lewym brzegu, rzeka p艂ynie na Miko艂ajewice, T膮dow, Br贸dnie, Zaspy, 艁yskowice do Sk臋czniewa, gdzie rozdzia艂 ramion staje si臋 jeszcze wybitniejszym ni偶 pod Sieradzem. Prawe wschodnie rami臋 zabiera wi臋ksz膮 ilo艣膰 w贸d i pod nazw膮 Nowej Warty p艂ynie na Uniej贸w, Ostrowsko, Kuczki, Lekaszyn, lewe za艣, zachodnie, pod nazw膮 Starej Warty, idzie na Piekaryj Cz艂opy, Trzemsze, Sarbice, Ko藕min i Kwiatk贸w. Wprost wsi Niwice wpada Ner, przychodz膮cy od zachodu w szerokiej bagnistej nizinie, stanowi膮cej przed艂u偶enie niziny Bzury, bez widocznego od niej wododzia艂u. Odt膮d W. na Dobrowo i Zawadki p艂ynie do Ko艂a. Na tej przestrzeni rzeka przyjmuje z lewej strony Ole艣nic臋 albo Niechmierowk臋 pod Ma艂膮Wsi膮, strumie艅 od Brze藕nicy pod Jarocicami, strumie艅 od Chojna pod Sieradzem, D藕wigorz贸wk臋 pod Wart膮 i Teleszyn臋 pod Trzemszami; z prawej za艣 strumie艅 od Ku藕nicy Strobi艅skiej wprost B臋bnowa, Widawk臋 pod Pstrykoniami. kilka drobnych potok贸w w okolicy Sieradza, Sad艂贸wk臋 al. Strug臋Kwasiec pod 艁yskowicami, Ner wprost Niwie, kt贸ry wprz贸d pod Che艂mnem z艂膮czy艂 si臋 ze starem korytem Warty, wreszcie Rgil贸wk臋 powy偶ej Ko艂a. Od Ko艂a a偶 po Szrem rzeka p艂ynie stale ku zachodowi i wchodzi w obszar jezior na tak zwanem Pojezierzu Baltyckiem. Z pocz膮tku tylko prawe jej dop艂ywy zasilaj膮 si臋 wod膮 jeziorn膮, p贸藕niej jednak, gdy W. wejdzie w granice w. ks, pozna艅skiego, siatka jezior rozpo艣ciera si臋 po obu jej stronach. Od Ko艂a te偶 komunikacya wodna staje si臋 bardziej prawid艂ow膮, gdy偶 rzeka, wzmocniona Nerem i maj膮c koryto wi臋cej jednolite, posiada stosunkowo do艣膰 znaczny i bardziej sta艂y zapas wody. P艂ynie W. na Ochle, Wakowy, Piersk, Dr膮偶no, Patrzyk贸w, Kur贸w, a偶 pod le偶膮cy na lewym brzegu Konin, sk膮d na Chorze艅, Rumin d膮偶y do S艂awska. Poni偶ej S艂awska rzeka zrasza liczne kolonie osadnik贸w niemieckich, posiadaj膮ce nazwy niemieckie Friedrichsfeld, Sophienthal, Ludwigsluet; dolina jej jest szerok膮, a sta艂a brzegi do艣膰 odleg艂e, st膮d osady i miasteczka Golina, Radolina i L膮dek na prawym, Kopojno, Zag贸r贸w i Wr膮bczyn na lewym brzegu, trzymaj膮 si臋 zda艂a od 艂o偶yska. Zostawiwszy Pyzdry na prawym wynios艂ym brzegu, W. wchodzi pod Tarnowem w granice w. ks. pozna艅skiego i jednocze艣nie przyjmuje z lewej strony pograniczn膮 Frosn臋. Rzeka w do艣膰 r贸wnym biegu mija Pogorzelice, Czeszewo, Orzechowo, D臋bowo, Nowemiasto, Solec, Swi膮tczyn, Gogolewo, Zaborowo, K臋p臋, i dochodzi do Szremu. Na przestrzeni mi臋dzy Ko艂em a Szremem W. przyjmuje z lewej strony Kie艂bask臋 pod Wakowami zwan膮 tak偶e Ozapeln膮 al. Pokrzy Warta Warta wnic膮; wody jej i s膮siednich bagien uprowadza kana艂 Kie艂baski, dalej Topiec poni偶ej Br膮藕na, Pow臋 poni偶ej Konina, strumie艅 z pod Zarzewka, Prosn臋 wprost Tarnowag Lutyni臋 wprost Orzechowa i kilka drobnych strumieni bez nazwy. Prawe dop艂ywy wchodz膮 cz臋stokro膰 w 艂膮czno艣膰 z Noteci膮, a przez ni膮 i z Wis艂膮, za po艣rednictwem jezior, kt贸rych wody odlewaj膮 si臋 w jedne lub drug膮 stron臋. Tu nale偶膮 Wiercica, niegdy艣 dawne koryto Warty, wprost Dr膮偶na, Kr膮pin, zbieraj膮cy wody z bagien okolicznych, Morzys艂awski kana艂, uprowadzaj膮cy cz臋艣膰 w贸d z systematu jezior Gos艂awskiego, P膮tnowskiego, Liche艅skiego i Slesi艅skiego, Grabielna al. Meszna, poni偶ej L膮dka, z jeziora Powidzkiego, Wrze艣nia pod Pietrzykowem i Maskawa pod K臋p膮. Droga 偶elazna przecina Wart臋 w dw贸ch miejscach poni偶ej Orzechowa linia JaroczynWrze艣nia i pod Solcem linia Jaroczyn Pozna艅. 脫d Szremu na Pozna艅 do Obornik bieg Warty ma kierunek p贸艂nocny obu jej brzegom towarzysz膮 z pocz膮tku do艣膰 liczne ka艂u偶e i jeziorka, b臋d膮ce pozosta艂o艣ciami dawnego 艂o偶yska; twarde brzegi le偶膮 stosunkowo bli偶ej ni偶 w poprzednim oddziale, dolina jest przeto nieco w臋偶sz膮, a obszar podczas wylewu zatapiany, tem samem, mniejszy. W. p艂ynie na Jaszkowo, Orkowo, Krajkowo, Rogalin, Rogalinek, 艁臋czyc臋, gdzie koryto ustala si臋, a偶 do Poznania, sk膮d na Czerwonak, Owi艅ska i Go艂aszyn d膮偶y do Obornik. Poni偶ej Mosiny wpada z lewej strony strumie艅 zostaj膮cy w 艂膮jczno艣ci z Obr膮 przez kana艂 Obrza艅skie z prawej za艣 Kopia pod Czapurami, Cybina i G艂贸wna pod Poznaniem Od Obornik a偶 do u艣cia W. p艂ynie ku zachodo wi, z nieznacznem po艂udniowem odchyleniem i tylko w okolicy Landsberga, a mianowicie od Skwierzyny do Kie艂czyna Koeltsohen rzeka na niewielkiej przestrzeni robi trzy gwa艂t贸wne zakr臋ty ku p贸艂nocy do Santoka, ku zachodowi do Wieprzyc i ku po艂udniowi do Ko艂czyna, poozem dawny sw贸j odzyskuje kierunek. Jestto najzawilsza cz臋艣膰 biegu, spl膮tanego mn贸stwem ramion, otoczonego jeziorami, o spadku nieznacznym i w nizinie szerokiej. Stan taki rozpoczyna si臋 poni偶ej Wronek贸w i Obrzycka Obersitzko od wsi Chojny. Prawy brzeg zajmuj膮 rozleg艂e lasy, ci膮gn膮ce si臋 nieprzerwanie na d艂ugo艣ci kilkudziesi臋ciu kilometr贸w, od Chojn贸w do Skwierzyny. Warta p艂ynie na Sierak贸w Zirke, Mi臋dzych贸d Birnbaum i Skwierzyn臋, poni偶ej kt贸rej, niedaleko wsi Borken weder opuszcza Pozna艅skie i wchodzi do Brandenburgii na Santok i Landsberg. Tu si臋 zaczynaj膮 b艂ota Wartskie WartheBruoh, kt贸rych cz臋艣贸 skanalizowana oddan膮 zosta艂a kulturze liczne rowy i kana艂y uprowadzaj膮 zbyteczn膮 wod臋 do g艂贸wnego koryta, uj臋tego, gdzie wypada, groblami; powsta艂e st膮d obszary osuszono odznaczaj膮 si臋 wyj膮tkow膮 偶yzno艣ci膮, mo偶naby je nazwa膰 偶u艂awami warokiemi. St膮d te偶 powsta艂y w ostatnich czasach kwitn膮ce po obu brzegach osady w miejscowo艣ciach, kt贸re przedtem niedost臋pne by艂y dla swego bagnistego po艂o偶enia. U艣cie Warty le偶y pod Kostrzyniem. Z dop艂yw贸w wa偶niejsze s膮 z lewej strony Samica Wschodnia pod Kiszewom, Samica Zachodnia pod Obrzyckiem, Ostroroga pod Nowym Mostem Neubrueck, Kwilcz, odp艂yw kilku jezior, pod Sierakowem, Kamionna pod Mi臋dzychodom, Obra b臋d膮ca tak偶e w bezpo艣rednim zwi膮zku Odr膮 poni偶ej Skwierzyny, oraz kilka strumieni w Brandenburgii jak Ledling, Postum, Lenze. Z prawej We艂na pod Obornikami i Note贸 Netze pod Santokiem. Brak dop艂yw贸w z prawej strony mi臋dzy u艣ciem We艂ny i Noteci obja艣nia si臋 r贸wnoleg艂ym biegiem i wielkiem zbli偶eniem tej ostatniej rzeki do Warty, skutkiem czego dla rozwoju wi臋kszych strumieni nie ma miejsca. Poczynaj膮c od Szremu drogi 偶elazne przecinaj膮 Wart臋 w nast臋puj膮cych punktach w Poznaniu dwukrotnie, pod Obornikami, pod Wronkami i pod Kostrzyniem dwukrotnie. Zbieraj膮c wszystko co wy偶ej powiedziano, bieg Warty, uwarunkowany jej zakr臋tami, da si臋 podzieli膰 na sze艣膰 cz臋艣ci a mianowicie od 藕r贸de艂 do Cz臋stochowy przy kierunku p贸艂nocnozachodnim, od Cz臋stochowy do wsi Ograbi臋, wielk膮 linij膮 spiraln膮 na Mst贸w, P艂awno i Dzia艂oszyn, od Ograbli do Ko艂a z kierunkiem p贸艂nocnym, od Ko艂a do Szremu z kierunkiem zachodnim, od Szremu do Obornik z kierunkiem p贸艂nocnym, wreszcie od Obornik do uj艣cia z kierunkiem zachodnim, przy lekkiem po艂udniowem nachyleniu. Punktem najbardziej po艂udniowym s膮 okolice 藕r贸de艂, p贸艂nocnym Santok, zachodnim uj艣cie, wschodnim P艂awno. Doliny, w kt贸rych W. p艂ynie ku p贸艂nocy, s膮 wog贸le w臋偶sze, z brzegami wynios艂ejeszemi i twardszemi, mo偶na je przeto uwa偶a膰 za doliny wy艂omowe, poprzeczne, gdy tymczasem te, w kt贸rych W. d膮偶y ku zachodowi, s膮 zazwyczaj szerokie i poczytywa膰 je mo偶na za doliny pod艂u偶ne. Przy og贸lnym ruchu handlowym wschodniozachodnim te ostatnie maj膮 co do swego znaczenia przewag臋 nad pierwszemi, na co wp艂ywa tak偶e zasadniczy kierunek wschodniozachodni dw贸ch dop艂yw贸w Neru, zbli偶aj膮cego Wart臋 do Bzury i Noteci, zbli偶aj膮cej j膮 do Brdy, czyli, oo na jedno wychodzi 艣rodkowa Wis艂a przed艂u偶a swoj膮 drog臋 wodn膮 w艂a艣nie w kierunku zachodnim przez Bzur臋 Ner i Brd臋 Note膰 do Warty; a jakkolwiek 偶adna z tych linii nie 艂膮czy艂a dawniej bezpo 艣rednio Warty z Wis艂膮, to jednak le偶膮ce wzd艂u偶 tych dolin miasta odznacza艂y si臋 zawsze wi臋kszem nad okoliczna znaczeniem i o偶ywieniem handlowem W艂oc艂awek Toru艅 Bydgoszcz Nak艂o na linii Brda Note膰 i 艁owicz 艁臋czyca Ko艂o Konin na linii Bzura Ner. Og贸lna d艂ugo艣膰 ca艂ego biegu wynosi w granicach kr贸lestwa 405 klm. w w. ks. pozna艅skiem 248 klm. w Brandenburgii 81 klm. czyli razem 734 klm. i jest o 30 klm. d艂u偶sza ni偶 Odra od 藕r贸de艂 do u艣cia Warty. Obszar dorzecza dochodzi do 46, 000 klm. kw. 艣rednia szeroko艣膰 w normalnym stanie rzeki wynosi w jej biegu 艣rodkowym 75 mt. w dolnym 100 do 125 mt. Podczas powodzi niziny zalewane s膮 na znacznej przestrzeni, si臋gaj膮cej 1, 000 mt. i wi臋cej szeroko艣ci; najwa偶niejszym jest przyb贸r wiosenny podczas tajania 艣nieg贸w, co 艣rednio nast臋puje w po艂owie marca; rzeka podnosi si臋 w贸wczas do 12 st贸p ponad stan normalny; letnie i jesienne przybory s膮 wog贸le mniejsze i powstaj膮 skutkiem d艂ugotrwa艂ych albo gwa艂townych deszcz贸w. Spadek wog贸le do艣膰 jednostajny i powolny, pr膮dowin niema, dlatego te偶 W. nie posiadaj膮c do艣膰 si艂y do wy偶艂obienia jednolitego koryta, zmienia cz臋sto swe 艂o偶ysko i dzieli si臋 na ramiona; z tej te藕 przyczyny sta艂e cz臋艣ci, zawieszone w wodzie, przy spokojnym jej biegu opadaj膮 powoli na dno i tworz膮 liczne mielizny oraz wyspy piaszczyste, kt贸re dopiero wi臋kszy przyb贸r znosi lecz po jego ustaniu powtarza si臋 to znowu w innem miejscu. Nast臋puj膮ce liczby oznaczaj膮 wielko艣膰 spadku 藕r贸d艂a Warty 264 mt. , Sieradz 131 mt. . Ko艂o 92 mt. , Szrem 62 m. , Pozna艅 52 mt. , uj艣cie pod Kostrzyniem 13 mt. , co razem uczyni 264 13 251 mt. na 734 klm. t. j. 0, 34 mt. na 1 klm. stopa na wiorst臋. Pod wzgl臋dem geologicznym kotlina Warty nie odznacza si臋 rozmaito艣ci膮; sama dolina sk艂ada si臋 po wi臋kszej cz臋艣ci z osad贸w aluwialnych, do kt贸rych po obu stronach przylegaj膮 utwory kenozoiozne; formacye mezozoiczne s膮 wog贸le rzadkie, a paleozoiczne nale偶膮 do wyj膮tk贸w. Dewon spotyka si臋 wyspowo tylko w okolicy Mijaoc艂ach a g贸rna na prawym brzegu pod Dzia艂oszynem, na lewym pod Ograblami, pod Burzeninem oraz od uj艣cia Liswarty do Za艂ucza, na obu za艣 brzegach od Cz臋stochowy do Mstowa. Utwory eooeniczne i oligooeniozne ci膮gn膮 si臋 od Ko艂a do Konina, nast臋pnie, poni偶ej Szremu do Orkowa, wreszcie od 艁臋czycy przez Pozna艅 do Obornik; lignit mioceniozny ukazuje si臋 w trzech punktach nad doln膮 W. , pod Kiszewom, pod Nowym Mostem i pod Mi臋dzychodem. Dolna glina lodowcowa zajmuje znaczne obszary, r贸wnie jak piaski dyluwialne, obie te formacye stanowi膮 g艂贸wnie p艂aszcz aluwialnej doliny; dolna glina wyst臋puje w g贸rnym biegu a偶 do Cz臋stochowy, dalej od Mstowa do uj艣cia Liswarty, od Za艂臋cza do Ossyjakowa, na lewym brzegu pod Sieradzem, na prawym od Konina do L膮dka i pod Poznaniem, wreszcie w dolnym biegu a偶 do uj艣cia Noteci. G贸rna glina lodowcowa nigdzie bezpo艣rednio nie przylega do doliny drobna wysepka powy偶ej miasta Warty stanowi wyj膮tek; pozosta艂e obszary zajmuj膮 utwory piask贸w dyluwialnych, wyst臋puj膮ce szczeg贸lnie w wiel kich i zwartych masach w okolicach Prosny oraz mi臋dzy Uniejowem a Ko艂em. G贸rna kreda pojawia si臋 tylko w wid艂ach rzecznych mi臋dzy Nerem a Wart膮. Godn膮 jest uwagi analogia zachodz膮ca mi臋dzy Wart膮 a Bugiem. Jak Bug tak i Warta s膮 najwa偶niejszemi dop艂ywami swoich rzek g艂贸wnych, obie te偶 z prawej strony przyjmuj膮 najwa偶niejsze swe dop艂ywy Narew i Note膰, obie dop艂ywami swemi zbli偶aj膮 si臋 dwukrotnie do s膮siednich systemat贸w rzecznych Warta przez Ner i Note膰 do Wis艂y, a Bug przez Narew i Muchawiec do Niemna i Dniepru, w obu wododzia艂owa linia jest bardzo niewyra藕na, tak, 偶e Ner zlewa si臋 niemal z Bzur膮, a Muchawiec z Prypeci膮, obie przez kana艂owe po艂膮czenie wchodz膮 w styczno艣膰 z s膮siedniemi rzekami Warta przez Note膰 i kana艂 Bydgoski z Wis艂膮, a Bug przez Narew i kana艂 Augustowski z Niemnem, oraz przez Muchawiec i kana艂 Kr贸lewski z Dnieprem ten ostatni kana艂 nie ma wprawdzie swego odpowiednika w Warcie, ale po艂膮czenie Neru z Bzur膮 by艂o niejednokrotnie projektowanem i ma w przyrodzonych warunkach miejscowych wielkie po temu u艂atwienie; obie 艂膮cz膮 偶yzne okolice po艂udniowowschodnie ze 艣rodkowym biegiem rzek g艂贸wnych; obie maj膮 bieg wielce charakterystyczny tem, 偶e na艣laduje bieg rzek g艂贸wnych, gdy偶 Bug p艂ynie w zadziwiaj膮cej r贸wnoleg艂o艣ci do Wis艂y, powtarzaj膮c jej zakr臋ty, a Warta tworzy takie偶 same kolana i tak samo zmienia cz臋sto kierurunek jak Odra; obie wreszcie maj膮 wa偶ne strategiczne znaczenie i dlatego 艣rodkowy bieg i uj艣cie bronione s膮 twierdzami Pozna艅 i Kostrzyn na Warcie, a Brze艣膰 i Modlin na Bugu. Warta si臋gaj膮c g艂臋boko w serce wy偶yny polskiej mog艂aby wielce u艂atwi膰 rozszerzenie si臋 偶ywio艂u polskiego na linii Odry, gdyby nie odp贸r germa艅ski, id膮cy w przeciwnym kierunku z pot臋偶niejsz膮 i wy trwalsz膮 si艂膮. Korytem Warty i Noteci posuwa艂y si臋 plac贸wki niemieckie w licznych koloniach i z biegiem czasu coraz silniej germanizowa艂y okolic臋, kt贸ra na zachodzie obu tych rzek jest ju偶 prawie zupe艂nie elementu polskiego pozbawiona. Rozwa偶ana pod wzgl臋dem swego po艂o Warta 偶eni膮 geograficznego W. 艂膮czy wy偶yn臋 krakowsko wielu艅sk膮 z wy偶yn膮 baltyckiego pojezierza i przewa偶n膮 cz臋艣ci膮 swego biegu nale偶y do pasa tak zwanych wielkich dolin, maj膮cych kierunek i nachylenie ze wschodu na zach贸d. P贸艂nocn膮 dolin臋 oznacza dolna Brda, Note膰, dolna W. , cz臋艣膰 Odry od Kostrzynia do uj艣cia kana艂u Finnow, nast臋pnie kotlina kana艂u Finnow, b艂ota Rhin a偶 do uj艣cia Haweli do Elby; ca艂a ta dolina bie偶y wzd艂u偶 po艂udniowego stoku wy偶yny ba艂tyckiej i jest prastarem korytem Wis艂y, do kt贸rej niegdy艣 wpada艂a Warta i Odra, i kt贸ra dalej p艂yn臋艂a ku p贸艂nocy dzisiejszem 艂o偶yskiem Elby, zanim nie utorowa艂a sobie obecnego koryta. Po艂udniowa dolina opiera si臋 o p贸艂nocne stoki przedg贸rza KarpackoSudeckiego i biegnie korytem Pilicy, Widawki, przecina Wart臋 na po艂udnie od Sieradza, a Prosn臋 w okolicy Wieruszowa, wchodzi nast臋pnie w koryto Barycza, idzie Odr膮 od uj艣cia Barycza a偶 do Neusalz, potem dolin膮 rz. Czarnej die Schwarze, przecina Bober i Niss臋 艁u偶yck膮, biegnie kotlin膮 Sprowy przez b艂ota lasu Sprewskiego Spreewald, a偶 do Luebbenau, a st膮d zwraca si臋 ku p贸艂nocozachodowi i po. d Brandenburgiem wst臋puje w koryto dolnej Haweli. Dolina 艣rodkowa, najwybitniej rozwini臋ta i przedstawiaj膮ca najwi臋ksze obni偶enie s膮siednich obszar贸w, poczyna si臋 w kotlinie Narwi, w okolioach jej zbli偶enia do Niemna, przechodzi nast臋pnie w kotlin臋 Wis艂y od uj艣cia BugoNarwi do uj艣cia Bzury, poczem biegnie kotlin膮 Bzury, Neru, Warty od Ko艂a do Szremu, bagnami Obrza艅skiemi a偶 do uj艣cia Zgni艂ej Obry, kotlin膮, Odry a偶 do Fuerstenberga, kotlin膮 kana艂u Sprewskiego i Sprew膮 a偶 do jej u艣cia do Haweli, Wszystkie te doliny s膮 wygi臋te ku po艂udniowi, maj膮 wsp贸lne uj艣cie w okolicy uj艣cia Haweli do Elby i charakteryzuj膮 si臋 b艂otami, bagniskami i wielk膮 wog贸le obfito艣ci膮 wody, co 艣wiadczy o dawnem, jednolitem korycie p艂yn膮cej przez ka偶d膮 dolin臋 rzeki. 艢wiadectwo podobne daj膮 tak偶e bardzo niewyra藕ne wododzia艂y mi臋dzy rzekami dzisiejszemi, nale偶膮cemi ju偶 do r贸偶nych systemat贸w wodnych. Warta odgrywa podw贸jn膮 rol臋 raz bowiem wyst臋puje jako cz臋艣膰 sk艂adowa wielkich dolin, tam mianowicie, gdzie kierunek jej biegu jest wschodniozachodni, drugi raz za艣, t. j. tam, gdzie ma bieg po艂udniowop贸艂nocny, nosi na sobie charakter ogniw, spajaj膮cych ze sob膮 wielkie doliny poprzecznemi wy艂omami s膮 to g艂贸wnie cz臋艣ci rzeki od Burzenina do Ko艂a i od Szremu do uj艣cia Noteci. Dzieje W. Bogus艂awski w Dziejach S艂owia艅szczyzny oznacza siedziby ukazuj膮cych si臋 w II w. po Chr. Wartan Arii mi臋dzy Prosn膮 i Wart膮, Polan Bulanes mi臋dzy Wart膮 i Wis艂膮, a Bukowian Buguntes mi臋dzy Wart膮 i Noteci膮. W okresie do r. 900 nikn膮 Wartanie i Bukowianie, Polanie za艣 rozpo艣cieraj膮 si臋 mi臋dzy Odr膮 i Wis艂膮, po obu brzegach W. , z wyj膮tkiem uj艣cia jej i dolnego biegu. Uj艣cie zajmuj膮 Lubuszanie, a porzecza g贸rnego biegu i cz臋艣ci 艣redniego 艁臋czycanie. Do tych czas贸w odnosz膮 si臋 wykopaliska, 艣wiadcz膮ce o wczesnem zaludnieniu brzeg贸w rzeki. J. N. Sadowski wymieni艂 w r. 1877 zabytki przedhistoryczne znalezione na brzegach w贸d porzecza W. P贸藕niej odkryto groby z popielnicami na obszarze Dzia艂oszyna, pod Spicymierzem i w innych miejscach. W 藕r贸d艂ach pi艣miennych znachodzimy pierwsz膮 o W. wzmiank臋 pod r. 972 w Kromce Dytmara, kt贸ry wspomina, 藕e Mieczys艂aw I op艂aca艂 haracz cesarzowi niemieckiemu z kraju si臋gaj膮cego od zachodu usque in Vurta fluTium. ob. E. Calliera Szkice geogr. hist. , II, 62 71. Druga wzmianka, jakoby Kazimierz Mnich w r. 1047 pokona艂 Mas艂awa nad Wart膮, a w miejscu zwyci臋ztwa za艂o偶y艂 miasto Pozna艅, wymaga sprostowania. Zamiast Warta nale偶a艂oby czyta膰 Wkra tam偶e, I, 54 57. Pozna艅 ju偶 w kilka lat po r. 963 by艂 stolic膮 biskupstwa. Okres czasu od r. 963 do chwili, gdy nazwy osad nad W. powsta艂ych pojawia膰 si臋 zacz臋艂y w dokumentach, wype艂niaj膮 podania i pobie偶ne wzmianki kronikarskie. I tak n. p. powsta膰 mia艂o na zwaliskach 艣wi膮tyni poga艅skiej zamczysko w Dzia艂oszynie. Za艂o偶enie Burzenina przypisuje podanie Porajowi oko艂o r. 1000, bratu 艣w. Wojciecha. Z Burzenina pisze D艂ugosz Dzie艂a, I, 26 M艣cis艂awa, kt贸remu Boles艂aw 艣mia艂y 1058 1078 porwa艂 偶on臋 Krystyn臋. Ko艣ci贸艂 w Gidlach ma jakoby dat臋 r. 1059, a ko艣oi贸艂 w Brze藕nicy r. 1117. Radoszewice, poni偶ej Dzia艂oszyna, mia艂 w r. 1103 otrzyma膰 w darze od Boles艂awa Krzywoustego Jan Werszowiec, zab贸jca 艢wi臋tope艂ka czeskiego Paprocki, Herby, 563. Kamion, wprost Toporowa, na drodze z Dzia艂oszyna do Wielunia, zdaje si臋 by膰 ow膮 miejsoowo艣ci膮, kt贸r膮 kronikarz Gallus Pomn. Dziej. PoL, I, 452 nazwa艂 lapis, opowiadaj膮c o wypadkach r. 1107. Cz臋艣膰 kasztelan nii sieradzkiej dosta艂a si臋 wed艂ug kroniki Boguchwa艂a Pomn. Dziej. Pol, II, 493 Zbigniewowi, synowi W艂adys艂awa Hermana, oko艂o r. 1097. Spicymirz, protoplasta rodu Leliwit贸w, mia艂 za艂o偶y膰 osad臋, kt贸r膮 nazwa艂 od imienia swego. 呕yj膮cy w pierwszej po艂owie XII w. Piotr Dunin W艂ostowicz mia艂 zak艂ada膰 ko艣cio艂y w Mstowie, Paj臋cznie i Koninie, gdzie stoj膮cy dot膮d s艂up kamienny wi膮偶e si臋 z imieniem jego i t. d. Jednym z skutk贸w zetkni臋cia si臋 z Niemcami by艂a Warta Warta utrata uj艣cia Warty, potem sp艂ywu Noteci; z Wart膮 i w ko艅cu utrata dolnego biegu Noteoi od uj艣cia Drawy. Przebieg po艂膮czonej z Noteci膮 Warty zwano te偶 niekiedy Noteci膮 Kod. Wielk. , n. 2055 p. r. 1249 i n. 372 p. r. 1259; tak nazywa艂 go te偶 D艂ugosz Dzie艂a, t. X, 11 m贸wi膮c, 偶e W. przy sp艂ywie z Noteci膮 traci nazwisko. W. ma swe uj艣cie do Odry w Ko艣cierzynie Kistrzyn, Kostrzyn, kt贸ry w tym miejscu rozwija艂 si臋 prawdopodobnie po obu brzegach Odry, a w XIII w. tak znaczn膮 ju偶 by艂 osad膮, 偶e nazw臋 swoj膮 przela艂 na ziemi臋 przyleg艂膮, rozci膮gaj膮c膮 si臋 po obu brzegach W. i si臋gaj膮c膮 na p贸艂n. do dzier偶aw ks. pomorskich. Na po艂d. ziemia ko艣cierzy艅ska graniczy艂a z lubusk膮, kt贸ra, z wyj膮tkiem swej stolicy, dosta艂a si臋 wskutek dzia艂贸w oko艂o r. 1163 Piastowiczom szl膮skim. Ziemi臋 ko艣cierzy艅sk膮 darowa艂 W艂adys艂aw Odonicz templaryuszom oko艂o r. 1230. To nadanie zatwierdzi艂 11 lutego 1259 r. w Poznaniu ks. Boles艂aw, syn Odonicza Kod. Wielk. , n. 372, Templaryusze za艣 postarali si臋 ju偶 w r. 1235 o dokument, moc膮 kt贸rego ks. pomorski Barnim zrzek艂 si臋 swych praw do Ko艣cierzyna na ich korzy艣膰. Dalsze losy tego miasta wi膮偶膮 si臋 z dziejami ziemi i dyecezyi lubuskiej. W艂adys艂aw Odonicz zastrzeg艂 sobie wprawdzie myto od szkut, p艂yn膮cych Wart膮 w ziemi ko艣cierzy艅skiej, ale po nim nie znalaz艂 si臋 nikt, coby si臋 by艂 upomin膮艂 o swe prawa. Dopiero W艂adys艂aw Jagie艂艂o podj膮艂 w r. 1424 uk艂ady z Krzy偶akami o myto powy偶sze Kod. Dypl. PoL, II, 826. Sprawa 偶eglugi na W. , roztrz膮sana na sejmach, ko艅czy艂a si臋 zwykle wyznaczeniem komisyi. Z uchwa艂, jakie zapad艂y w r. 1447, 1496 i 1557 Vol. Leg. , I, 151, 257, II, 607 wnioskujemy, 偶e W, w znacznej cz臋艣ci by艂a sp艂awn膮, liczne atoli jazy, tamy, groble, m艂yny i t. p. , utrudnia艂y 偶eglug臋. Do tych przeszk贸d przy艂膮czy艂y si臋 zatargi z margrafami brandenburskimi i ks. pomorskimi. Na sejmie w r. 1663 zapad艂a uchwa艂a Co si臋 tycze rzeki Warty, y Noteszy, te i偶 wedle statut贸w maj膮 by膰 wolne i spustne, ale i偶 w tej nawigacyi przeszkadzaj膮 panowie Margrabiowie, deputowali艣my pewne kommiasarze, kt贸rzy z Ich Mi艂o艣ciami Pany Margrabiami i Xi膮偶臋ty Pomorskiemi traktowa膰 b臋d膮 de libero transitu navigantium Wart膮 i obiecujemy ju偶, 偶e in hoc negotio te kommiasarze wy艣lemy, A to, gdy na sejm b臋dzie nam przez te kommissarze odniesiono, tedy in meliorem conditionem Regni, oko艂o rumowania Warty, nieodw艂ocznie postanowiemy, y oko艂o budowania slosow abo wrot. Vol. Leg. , II, 640. W li艣cie pisanym w r. 1570 do ks. pomorskich uskar偶a si臋 Zygmunt August na na艂o偶one przez nich na 偶egluj膮cych Wart膮 i Odr膮 myto Kod. Wielk. , wyd. Racz. , 244 6. W r. 1589 uchwali艂 sejm I偶 do tych czas贸w Warta nie jest narigabilis wed艂ug pierwszych statut贸w, przeto o tym z Margrabi膮 Brandeburskim y Xi膮偶臋ty Pomorskiemi, z strony wolno艣ci prze艣cia y ce艂, nie jest postanowiono iednak i偶 exnunc deputuiemy W. Andrzeia za Bnina Opale艅skiego, Marsz, Kor. y Gener. Wielgopol. , Starost臋 etc, iakoby ta sprawa z Xi膮偶臋ty Pomorskiemi sko艅czon膮 byd藕 mog艂a, et in de fectu tam tey zgody abo postanowienia, sk艂ad zbo偶a wszelakiego, y inszych towar贸w wszelakich w Miasteczku naszym Skwirzynie. .. ,. A gdy iu偶 ta sprawa in jnamcunque partem si臋 odprawi, tedy przerzeczony Andrzej Opali艅ski z Podkomorzym Pozna艅skim, mai膮 y b臋d膮 powinni rzemieslniki za te pieni膮dze, kt贸re s膮 na to z艂o偶one, y na Ratuszu Pozna艅skim le偶膮, sposobiwszy rzemieslniki Rzek臋 Wart臋 urumowa膰, y wedle potrzeby navigabilem uczyni膰, pocz膮wszy od Poznania a偶 tam dok膮d b臋dzie potrzeba. A ie艣liby te pieni膮dze na to dostarczy膰 nie mog艂y, mai膮 na Jurydyce Pozna艅skiey expozyt臋 Rycerstwu pokaza膰. A wieleby ieszcze do tego potrzeba, tam nam贸wi膰 a Rycerstwo oboyga Woiewodztw, Pozna艅skiego, y Kaliskiego do艂o偶y膰 mai膮, obrachowawszy po czemuby ze sk艂adu przysz艂o. A ie艣liby kt贸rzy in solvendo negligentes byli, Urz臋dy Grodzki mai膮 przeciwko nim post膮pi膰 sine appollatione, iako o Pobor post臋pui膮 Vol. Leg. , II, 1278. W r. 1598 uchwalono Nawigacy膮 rzeki Warty chc膮c iu偶 finaliter do skutku przywie艣膰, za cz臋stemi pro藕bami Woiewodztw, Pozna艅skiego y Kaliskiego, Pos艂y do Xi膮偶膮t pogranicznych naznaczamy z Rad naszych, .. .. kt贸rym za listy naszemi moc膮 tey Konstytucyi daiemy omnimodam potestatem do tey nawigacyi stanowi膰 wszystko to, co do uprz膮tnienia tez rzeki nale偶e膰 b臋dzie, odprawowa膰 y finaliter zamkn膮膰 tak偶e zaraz potrzebne przerzeczone traktaty z Xi膮偶臋ty sko艅czywszy, ci偶 Pos艂owie wyprawowa膰 powinni Wart臋 b臋d膮, przez rzemieslniki do tego sposobne, pocz膮wszy od Poznania, a偶 dok膮dby si臋 potrzeba ukaza艂a na oo i偶 s膮 pieni膮dze w Ratuszu Pozna艅skim. .. .. Vol. Leg. , II, 1458. Przywodz膮c do skutku prawa przesz艂e i konstytucye o 偶egludze na W. wyznacza zn贸w Sejm w r. 1611 r贸偶nych komisarzy, kt贸rzy z Kommissarzami Kurfierszta Jego Mo艣ci Brandeburskiego, na granicy Koronney, mi臋dzy Skwierzyn膮 a Landzberkiem, dnia 15 maia 1612 r. ziacha贸 si臋, y tam gruntown膮 namow臋, y finalne postanowienie oko艂o tey nawigacyi uczyni膰 maj膮 to na baczeniu mai膮c, y sposobami nale偶nemi warui膮c, pod艂ug tranzakcyi Kurfierszta Jego Mci, na tym Seymie uczynioney; ut haec navigatio tuto, liber臋, et sine indecora Nobilita Warta tis Majoris Poloniae, per telonea aggravatione, suscipi possit. A tym偶e zaraz zlecamy, aby z Xi膮偶臋ty Ich Mciami Pomorskiemi, abo ich Kommisearzami, ziachali si臋, y to namowili a postanowili, coby do wolnego przez ich dicye przechodzenia do ochrony Celnego obci膮偶enia, do bezpiecznego pod Szczecin spuszczania statk贸w, i do warownego tam rzeczy spuszczonych przedawania, y towarow ztamt膮d wzaiemnego zasi臋gania, zda艂o si臋 s艂u偶y膰, y potrzebnego byd藕 A po sko艅czeniu tych oboiga traktatow, z strony wyrumowania tey Rzeki, Wielmo偶ny Woiewoda 艁臋czycki, jako Genera艂 Wielkopolski, y urodzony Podkomorzy Pozna艅ski, staranie stateczne uczyni膰 mai膮; a to sprz膮tanie pocz膮膰 si臋 ma od Ko艂a Vol. Leg, , III, 31 2. Konstytucya z strony nawigacyi rzeki Warty, opiewa uchwa艂a sejmowa z r. 1613, poniewa偶 effektu nie wzi臋艂a znowu te偶 Komissarze co y na przesz艂ym Seymie, do Kommissyi odprawowania, y czas ten偶e, naznaczony. Y osobnym listem Ksi膮偶臋cia Brandeburskiego, aby powinno艣ci swoiey dosy贸 uczyni艂, napomniemy Vol. Leg. , III, 170. I偶 conditiones Feudi Xi膮偶臋cia Brandeburskiego, z strony nawigacyi Warty, pod艂ug obietnice w tym Rzpltej daney, y na Seymiku Srzedzkim przez listy utwierdzoney, skutku swego nie wzi臋艂y, y X. Jegomo艣膰 na Kommissy膮, Konstytucy膮 Anni 1611 naznaczon膮 nie stawi艂 si臋 Vol. Leg. , III, 278 przeto sejm w r. 1616 zn贸w wyznaczy艂 komissarzy i t. d. Po utracie Ko艣cierzyna i uj艣cia Warty, przysz艂a kolej na Santok i uj艣cie Noteci do Warty. O posiadanie tej warowni toczy艂y si臋 od r. 1097 krwawe boje z Pomorzanami, i jakkolwiek p贸藕niej ustanowiono kasztelani臋 santock膮, ziemia ta nie wr贸ci艂a do Polski. Brzegi 艣redniego biegu W. bywa艂y te偶 polem boj贸w. W r. 1142 Mieczys艂aw III, obsaczony w Poznaniu, na praw. brzegu W. , przez ks. krakowskiego W艂adys艂awa, zada艂 mu ci臋偶k膮 kl臋sk臋 i zniewoli艂 do odwrotu. Krwi膮 rannych, opowiada kronika, i poleg艂ych zarumieni艂y si臋 G艂贸wna i Cybina, unosz膮ce stosy trup贸w do Warty. W zawi膮zkach pa艅stwa polskiego nie stanowi艂a W. 偶adnych granic politycznych Z utrat膮 dolnego biegu rozpoczynaj膮 si臋 jej. sprawy graniczne. W r. 1234 za po艣rednictwem arcyb. Pe艂ki i bisk. pozna艅. Paw艂a stan臋艂a mi臋dzy W艂adys艂awem Odoniczem a ks. szl膮skim Henrykiem Brodatym ugoda, na mocy kt贸rej W. odgranicza膰 mia艂a dzier偶awy ksi膮偶臋ce. Odoniczowi przypad艂 prawy brzeg z wyj膮tkiem Szremu i okolicy, a z grod贸w nadnoteckich wy艂膮cza艂a ugoda Santok i wszystk膮 ziemi臋 poni偶ej grodu tego. Synowie Odonicza odzyskawszy w r. 1241 2 utracon膮 ziemi臋, dziel膮 si臋 ni膮 w r. 1247; Boles艂awowi dosta艂 si臋 Kalisz i lewe porzecze Warty. W r. 1296 W艂adyslaw 艁okietek dziel膮c si臋 z Henrykiem, ks. na G艂ogowie, odst膮pi艂 mu po艂udniow膮 po艂a膰 Wielkopolski od 藕r贸de艂 Obry do uj艣cia jej do Warty i zt膮d do Noteci, gdzie ko艅czy艂y si臋 granice pa艅stwa polskiego. Z rozmowy, jak膮 w r. 1392 mia艂 W艂adys艂aw Opolczyk z Konradem Walenrodem, w. m. krz. Kod. Wielk. , n. 1940, dowiadujemy si臋 o zamierzonym podziale Polski Krzy偶acy mieli otrzyma膰 Mazowsze i ziemi臋 ci膮gn膮c膮 si臋 od Kalisza ku p贸艂nocy; kr贸l w臋gierski mia艂 zabra膰 ziemi臋 od Kalisza ku po艂udniowi, 艁臋czyc臋, Sandomierz, Krak贸w i Ru艣; margrafom brandenburskim i kr贸lowi rzymskiemu dosta膰 si臋 mia艂a zachodnia po艂a膰 pa艅stwa z odno艣n膮 cz臋艣ci膮 Warty. Od r. 1414 do 1429 tocz膮 si臋 r贸偶ne umowy z Krzy偶akami o lini膮 dolnej Warty Mon. M. Aevi, VI. Przy rozdawaniu osad nadbrze偶nych zastrzegano zwykle wolne rybo艂贸wstwo, po艂贸w bobr贸w, wolno艣膰 stawiania m艂yn贸w, jaz贸w, tam i most贸w, w granicy nadanych osad. Po艂贸w bobr贸w na W. by艂 niegdy艣 znaczny; pr贸cz dw贸ch osad, Bobrownikami zwanych jedna pod Dzia艂oszynem, a druga poni偶ej Burzenina, znachodzimy wzmiank臋 o bobrownikach ksi膮偶臋cych, mieszkaj膮cych w r. 1252 w 艁臋gu. pod Szremem. 艢wi膮tnik贸w ko艣cio艂a 艣w. Piotra w Poznaniu, do kt贸rych nale偶a艂y oba brzegi Warty, wspomina Rocznik wielkopolski w Pomn. Dziej. PoL, III, 27. Osiedlanie stopniowe brzeg贸w W. zale偶a艂o od ich w艂asno艣ci. Najstarsze osady pojawiaj膮 si臋 zwykle na goliznach nadbrze偶nych i w nizinach. Znaczno obszary po obu brzegach, pokryte lasami, wyczekiwa艂y karczownik贸w. Nieznane nam przeszkody nie dozwala艂y w niekt贸rych miejscach zbli偶a膰 si臋 do brzeg贸w rzeki; sadowiono si臋 wi臋c w pewnem oddaleniu. Przechowane dokumenty nie dostarczaj膮 danych, pozwalaj膮cych zestawi膰 chronologicznie daty zaludniania brzeg贸w W. Kromo艂贸w, u 藕r贸de艂 Warty, ju偶 by艂 w r. 1193 znaczn膮 do艣膰 osad膮, kt贸rej karczmy nale偶a艂y do augustynian贸w wroc艂awskich. Mrzyg艂贸d i postronne wsi pojawiaj膮 si臋 znacznie p贸藕niej. Zdawa艂oby si臋, 偶e brzegi od Kromo艂owa do Mrzyg艂odu nie by艂y zrazu przyst臋pne; w r. 1373 ci膮gn臋艂y si臋 jeszcze zaro艣la odleg艂ej nieco Por臋by Czarnej Mrzyg艂odzkiej a偶 do Warty. Cz臋stochowa daje dziesi臋cin臋 w r. 1220 wspomnionym augustynianom, a W艂adys艂aw Opolski zak艂ada tam klastor paulin贸w r. 1382. Mst贸w ukazuje si臋 w r. 1193, r贸wnocze艣nie z Kromo艂owem, jako w艂asno艣膰 augustynian贸w, kt贸rzy wkr贸tce potem za艂o偶yli tam klasztor i w r. 1278 wynie艣li t臋 osad臋 do rz臋du miast. Tu schodzi艂y si臋 niegdy艣 granice ziem krakowskiej, sieradzkiej i wielu艅skiej. Klasztorowi mstowskiemu da j膮 dziesi臋cin臋 w r. 1220 wsi Mir贸w, Zawada, 艁uszczyn, Jastrz贸w, Siedlec, K艂obukowice i inne ob. Mon. M. Aevi, IX, 27. Znacznie p贸藕niej ukazuj膮 si臋 mi臋dzy Mstowem i P艂awnem Konary, kt贸re by艂y dawniej targowiskiem, tudzie偶 czo艂em starostwa i kasztelanii konarskosieradzkiej, poszukiwanej niekiedy daremnie pod Spicymirzem, odleg艂ym o kilkana艣cie mil od Konar. Podobn臋 omy艂k臋 pope艂niano co do P艂awna, le偶膮cego poni偶ej Mstowa. Plawno bowiem zabrane i zwr贸cone w r. 1261 przez ks. kujawskiego Kazimierza Ludmile, wdowie po wojew. , 艂臋czyckim Boguszu Ulan. Dokum. Kuj. , 197, le偶a艂o na Kujawach i jest mo偶e P艂awinem z pod Barcina. Z wi臋kszem nieco prawdopodobie艅stwem mog艂oby by膰 Plavano z r. 1262 i 1264, nadano klasztorowi zawichostskiemu Mon. M. Acvi, III, 67, 83 i Kod. Wielkop. , n; 394, 410 P艂awnem z nad Warty; o 3 mile bowiem zt膮d ku zachodowi posiada艂y p贸藕niej klaryski krakowskie Rybno, Kakaw臋, Mykan贸w i Cykarz贸w, granicz膮ce z sob膮 w艂o艣ci. Granicz膮ce z P艂awnem Gidle wspomnieli艣my ju偶 powy偶ej; w pocz膮tkach XVII w. osadzono tu dominikan贸w, a nieco p贸藕niej kartuz贸w. Obszar Starej Brze藕nicy przypiera艂 do praw. brzegu rzeki; w r. 265 Leszko Czarny przeznaczy艂 42 艂any lasu do wykarczowania i za艂o偶enia miasta; postronne w r. 1287 wsi Dupice, Kruplin i Dworzowice by艂y w艂o艣ciami kai膮偶臋cemi, wesz艂y w sk艂ad stwa brze藕nickiego, si臋gaj膮cego do W膮sosza na lewym brzegu W. Dzia艂oszyn pojawia si臋 p贸藕niej postronne Szczyty, Tr臋bacz贸w i Niwiska znachodzimy pod r. 1393, Bobrowniki r. 1238, a nieco dalsze Za艂臋cze, posiad艂o艣膰 arcybiskupi膮, r. 1357. Dzietrzniki ukazuj膮 si臋 r. 1210, Mierzyce r. 1386, Kamion wprost Toporowa r. 1107 i Radoszewicze r. 1103 wspomnieli艣my powy偶ej. Raduczyce nale偶a艂y w r. 1357 do arcybiskup贸w; Ossyak贸w, miasteczko niegdy艣, zachodzi pod r. 1362. Wa艂k贸w nabrany w r. 1294 naje藕dzcom d贸br ko艣cielnych i nadany ko艣cio艂owi gnie藕n. , wr贸ci艂 zn贸w do szlachty okolicznej. Jarocice nale偶a艂y do arcypiskup贸w ju偶 w r. 1136. Burzenin, z pocz膮tkiem legendowym Poraj, wynieBiony by艂 do rz臋du miast podobno w r. 1378. Tyczyn, w艂o艣贸 skarbow膮, osadzono na prawie niemieckiem w r. 1349. Monice pod Sieradzem nale偶a艂y w r. 1136 do arcybiskup贸w, Polk贸w w r. 1349 do augustynian贸w wroc艂awskich. Sieradz z zamkiem, wspomniony w kronice Boguchwa艂a pod r. 1097, sk艂ada艂 r. 1136 r贸偶ne daniny arcyb. gnie藕n. i by艂 stolic膮 ksi臋ztwa, ziemi, powiatu, wojew贸dztwa i starostwa, tudzie偶 siedzib膮 dominikan贸w. Wo藕niki, wprost Sieradza, wchodz膮ce w sk艂ad starostwa sieradzkiego, pl膮cz膮 si臋 z siedzib膮 szlacheck膮 r. 1336 t. n. poni偶ej Sieradza, nieopodal uj艣cia Widawki Mon. M. Aevi, I, 204. M臋ka, znana ju偶 w r. 1255, by艂a oko艂o r. 1358 w艂asno艣ci膮 augustynian贸w wroc艂awskich, potem kr贸lewszczyzn膮. Na Gr膮dach siedzieli przy schy艂ku XIV w. Gr膮dzcy h. 艁ada. Do szlachty okolicznej nale偶a艂y te藕 wsi Kamionacz i Ma艂k贸w w r. 1374, Bartoch贸w r. 1354. Duszniki arcybiskupie, tu偶 pod miastem Wart膮, pojawiaj膮 si臋 r. 1357. Warta rz膮dzi si臋 prawom niemieckiem ju偶 r. 1255; wyniesiona potem do rz臋du miast kr贸lewskich, tworzy z wsiami pobliskiemi starostwo. W r. 1331 najazd Krzy偶ak贸w zaznaczy艂 ogniem i mieczem sw贸j poch贸d wzd艂u偶 rzeki; zburzyli oni Wart臋, Pop贸w, Uniej贸w, Orzeszk贸w, Ciechman臋, Chru艣cin, Skobielice, Konin, Ci膮偶y艅 i Pyzdry; K臋pa Niezamyska, gdzie doznali kl臋ski, powstrzyma艂a ich zap臋dy. Granicz膮ce z miastem Wart膮 Proboszczowice nale偶a艂y do arcyb. r. 1335, a dalszy nieco T膮d贸w w r. 1136. Glinno by艂o siedzib膮 szlacheck膮 r. 1265 Brodnia za艣, mieszana z osad膮 t. n. pod 艁askiem Ulan. , Dok. Kuj. , 367, wsi膮 skarbow膮 w r. 1298. Na Jeziorska w r. 1324 i Mi艂kowicach w r. 1374 siedzia艂a szlachta. Pop贸w, nawiedzony przez Krzy偶ak贸w w r. 1331, i pojawiaj膮ce si臋 w r. 1357 Lubiszewice, by艂y w艂o艣ciami arcybiskupiemi. Borzewisko Borynichsko w Kod. Dypl. Pol. , III, 165 mia艂o w r. 1298 nale偶e膰 do cysters贸w sulejowskich. Balin w r. 1364 i Ubys艂aw w r. 1265 dziedziczy艂a szlachta. Spicymirz zachodzi w dokum. z sporn膮 dat膮 r. 1065, zawieraj膮cym pierwotne uposa偶eni klasztoru mogilnickiego; w bulli Innocentego II z r. 1163 wymieniony jest mi臋dzy grodami, kt贸re arcybiskupom gnie藕n, sk艂ada艂y daniny; potem by艂 czo艂em kasztelanii i w艂asno艣ci膮 arcybiskupi膮. Boleszczyn nale偶a艂 do szlachty w r. 1362, potem przeszed艂 w r臋ce arcybiskup贸w, kt贸rzy posiadali postronne Smolsko i pobliski Uniej贸w ju偶 od r. 1136, Wieszczyce Wie艣cie od r. 1347, Ostrowsko od r. 1241 i Orzeszk贸w przed r. 1331. Na Skotnikach siedzi szlachta w r. 1348. Pobliski Wilam贸w mia艂 by膰 nadany cystersom l臋dzkim w r. 1145. Zamiana cz臋艣ci Balocicz na dzia艂 Stoigniewa in Radnycicz, uskuteczniona w r. 1299 Kod. Wielkop. , n. 806, nie odnosi si臋 do Radyczyn; Ciechmana i Chru艣cin, le偶膮ce w pobli偶u D膮bia, nale偶a艂y ju偶 do arcybiskup贸w przed r. 1331. Lancossyno, wie艣 ko艣cielna, o kt贸rej patronat toczy艂y si臋 spory w r. 1374 Kod. Wielkop. , n. 1699, nie jest Lekaszynem na ostrowiu mi臋dzy D膮biem i Brudzewem, lecz 艁膮koszynem pod Kutnem. Ko藕min i Kwiatk贸w, w pobli偶u Brudzewa, nadane by艂y cystersom oko艂o r. Warta Warta 1170, tudzie偶 Bobrowo, kolebka i gr贸b b艂g. Bogumi艂a, arcyb. gnie藕n. Ci zakonnicy posiada膰 mieli w r. 1178 pobliski Straszk贸w. Che艂mno, przy uj艣ciu Neru, by艂o posiad艂o艣ci膮 arcyb. r. 1136. Koto, wyniesione do rz臋du miast w r. 1362, mia艂o sw贸j zamek r. 1383; by艂o czo艂em starostwa, p贸藕niej osiedli tu bernardyni. Pobliskie Skobielice posiadali arcybiskupi ju偶 przed r. 1331 Powiercie w r. 1364, Ko艣cielec w r. 1288, Bia艂k贸w w r. 1268 i Ochle w r. 1330 by艂y w艂asno艣ci膮 szlachty, Gozd贸w w r. 1362 kr贸lewszczyzn膮, a Trze艣niewo w r. 1357 posiad艂o艣ci膮 arcybiskupi膮. Tury w r. 1261 nale偶e膰 mia艂y do cysters贸w l臋dzkich. Dziedzic na Gr贸jcu, pod Koninem, oddaje w r, 1364 poblisk膮 Wol臋 Pod艂臋偶n膮 do osadzania na prawie niem. Morzys艂aw, w膮tpliwa w r. 1145 posiad艂o艣膰 cyster贸w l臋dzkich, przeszed艂 w pewnej cz臋艣ci w r臋ce bisk. lubuskich, a potem sta艂 si臋 kr贸lewszczyzn膮. Konin ukazuje si臋 oko艂o r. 1209; potem by艂 czo艂em starostwa i dot膮d jest miastem powiatowem; staro偶ytny zamek rozebrano w nowszych czasach. Czark贸w, wprost Konina, nale偶a艂 do bisk. lubuskich w r. 1328, do arcyb. gnie藕. w r. 1357, potem do skarbu, Chorze艅 w r. 1145 nadany by艂 cystersom l臋dzkim; Woglowo, wymienione w r. 1147 mi臋dzy posiad艂o艣ciami klasztoru trzemesze艅skiego, nie jest W臋glowem le偶膮cem w pobli偶u Goliny Koni艅skiej. S艂awsko, na lew. brzegu rzeki, nadane r. 1145 z pobliskiemi Rybakami cystersom l臋dzkim, by艂o czo艂em opola r. 1291. S膮siednia Osiecza ukazuje si臋 r. 1285. Cystersi l臋dzcy pobierali dziesi臋cin臋 z Radoliny i S艂ugocina r. 1213, z Kopojna i Skokomia w r. 1239. Raty艅 pod L膮dkiem by艂 ju偶 w r. 1261 w艂asno艣ci膮 bisk. pozn. L膮d, wymieniony w r. 1136 mi臋dzy grodami op艂acaj膮cemi si臋 arcyb. gnie藕n. , sta艂 si臋 czo艂em kasztelanii; obok zamku, kt贸ry znik艂, stan膮艂 klasztor dla sprowadzonych r. 1145 z Niemiec cysters贸w; w postronnej osadzie, Ko艣cio艂em zwanej, za艂o偶yli zakonnicy miasto L膮dek na prawie niem. S膮siednie Dolany nale偶a艂y do nich od chwili za艂o偶enia klasztoru, a poblika Ole艣nica od r. 1261. Zag贸r贸w, p贸藕niejsze miasteczko, i Wr膮bczyn dawa艂y dziesi臋cin臋 cystersom l臋dzkim r. 1239. Policko, znane ju偶 oko艂o r. 1186. Szamarzewo ukazuj膮ce si臋 r. 1303, i Ci膮偶yn, kasztelania w r. 1251, osada na prawie niem. w r. 1260, nale偶a艂y do bisk. pozna艅skich. Pietrzyk贸w i Rataje, nadane Pyzdrom, rz膮dzi艂y si臋 prawem niem. od r. 1306. D艂uska by艂y wsi膮 ksi膮偶臋c膮 r. 1250. Pyzdry, stolica ziemi, powiatu i ststwa, pojawiaj膮 si臋 r. 1186, szlachecka Tarnowa r. 1257. Poni偶ej Tarnowy, przy uj艣ciu Prosny, wchodzi W. w granice ustanowionego r. 1815 w. ksi臋ztwa pozna艅skiego. Pobrze偶ne Sp艂awie w r. 1391, Komorze w r. 1360 i Szczodrzejewo by艂y posiad艂o艣ciami szlacheckiemi. Pogorzelica r. 1238 nale偶a艂a do osadzonych w Poznaniu kawaler贸w 艣w. Jana Jerozolimskiego. S膮siedniem Szczonowem nie jest Vczonovo, kt贸re w r. 1305 cystersi l臋dzcy zamienili na trzeci膮 cz臋艣膰 Wr膮bczyna Kod. Wielk. , lecz 艁uszczanowem pod 呕erkowem. Czeszewo i Lg贸w w r. 1257, tudzie偶 Orzechowo w r. 1392, Ostr贸w pod D臋bnem w r. 1391 i D臋bno w r. 1296 by艂y posiad艂o艣ciami szlacheckiemi. Wit贸w, po prawym brzegu rzeki, nale偶a艂 w r. 1286 do bisk. pozna艅skich. Nowe Miasto, za艂o偶one przed r. 1283, by艂o siedzib膮 rodziny wielkopolskiej Nowomiejskich. Postronna Lubrza nale偶a艂a w r. 1357 do kapitu艂y gnie藕n. , dalsze nieco Krzykosy w r. 1393 i Solec w r. 1244 do bisk. pozna艅. Sul臋cin, szlachecki, istnia艂 ju偶 przed r. 1392. 艢wi膮czyn, kt贸rym obja艣niono t. n. osady z r. 1234, 1265, 1318 i 1369, pojawia si臋 dopiero w XVI w. Rogusko w r. 1244 by艂o w艂asno艣ci膮 bisk. pozn. Gogolewo w r. 1390 i K臋pa w r. 1257 nale偶a艂y do szlachty, Sroczewo w r. 1320 do cysters贸w paradyskich, Mechlin w r. 1211 do ko艣cio艂a 艣w. Maryi w Wroc艂awiu, 艁臋g w r. 1252 do cystersek trzebnickich. Szrem ukazuje si臋 r. 1136; mia艂 zamek obronny, by艂 czo艂em opola, kasztelanii i starostwa. Pobliski Grzymis艂aw nale偶a艂 r. 1282 do dominikanek pozn. , Zbrudzewo w r. 1388 do szlachty, znana ju偶 w r. 1279 G贸ra do bisk. r. 1310, kt贸rzy posiadali postronne Psarskie i Jaszkowo w r. 1278, tudzie偶 Orkowo w r. 1287 i Nies艂abin w r. 1395. Na Manieczkach siedzia艂a szlachta w r. 1352. Szymanowo by艂o w艂asno艣ci膮 bo偶ogrobc贸w miechowskich w r. 1253. Nieopodal wspomnionego Jaszkowa istnia艂a mi臋dzy r. 1307 i 1685 wie艣 ko艣cielna, Przewozem zwana, kt贸ra ca艂kiem znik艂a. Cmo艅 dawa艂 dziesi臋cin臋 w r. 1310 bisk. pozn. Krajk贸w w r. 1392, Radzewo w r, 1394 i Baran贸w pod Mosin膮 w r. 1387 nale偶a艂y do szlachty, Rogalin w r. 1247 do bisk. pozna艅skich. Sowiniec, nadany Przedpe艂ce, synowi Hugona, by艂 przed r. 1241 wsi膮 ksi膮偶臋c膮. Ukazuj膮ca si臋 w r. 1298 Mosina sta艂a si臋 p贸藕niej czo艂em starostwa. Wiry, siedziba szlachecka, zastawione by艂y w r. 1357 bisk. pozn. , kt贸rzy posiadali pobliski Wiorek r. 1296 i Babki w r. 1364 Lubo艅 w r. 1316 i Czapury w r. 1386 nale偶a艂y do szlachty, Staro艂臋k臋, Minikowo, 呕egrze i Rataje nada艂 ks. Przemys艂aw I w r, 1253 miastu Poznaniowi, zaprowadzaj膮c tu prawo niemieckie. 艢wierczewo posiadali w r. 1235 biskupi pozn. , w kt贸rych r臋ku znajdowa艂a si臋 tak偶e w r. 1285 cz臋艣膰 pobliskiego G贸rczyna. Pozna艅, najznaczniejsza nad Wart膮 osada, zdaje si臋 te偶 by膰 najstarsz膮. Istniej膮cy mi臋dzy r. Warta 1253 i 1416 Spytk贸w, tudzie偶 p贸藕niejszy Bonin znik艂y bez 艣ladu. Z nazw膮 Szel膮g pojawia si臋 w XVI w. na lew. brzegu Warty, tu偶 pod Poznaniem, osada, kt贸rej wykopaliska 艣wiadcz膮 o wczesnem zaludnieniu jej obszaru. G艂贸wno w r. 1260, Kozieg艂owy znane ju偶 w r 1296, i Kicin w r. 1316 by艂y posiad艂o艣ciami bisk. pozn, Naramowice w r. 1366 i Nowa Wie艣 w r. 1380 nale偶a艂y do szlachty, Umu艂towo w r. 1253 do miasta Poznania. Oko艂o r. 1242 zak艂ada ks. Przemys艂aw I w Owi艅skach klasztor cystersek i uposa偶a w r. 1252 w艂o艣ciami nadbrze偶nemi Mi臋kowo, Radojewo i Bolechowo; potem przyby艂y Trzuskotowo w r. 1282, Mo艣ciszewo i Biezdrowsko dzi艣 Biedrusko oko艂o r. 1388. Chojnica, siedziba szlachecka w r. 1337, by艂a czo艂em opola w r. 1388, rozci膮gaj膮cego si臋 po obu brzegach Warty. Obszar Go艣liny, szlacheckiej w r. 1387 si臋ga艂 do praw. brzegu rzeki. Radzim, na lewym, brzegu by艂 czo艂em kasztelanii w r. 1256. Le偶膮cy wprost Radzimia Starczan贸w by艂 w艂asno艣ci膮 kapitu艂y pozn. r. 1364. Kowanowo w r. 1257, Szymankowo r. 1388, Go艂aszyn i 艁ukowo w r. 1387 nale偶a艂y do szlachty, a Bogdan贸w w r. 1356 do skarbu pa艅stwowego. Oborniki, znane ju偶 w r. 1298, mia艂y zamek obronny, by艂y czo艂em starostwa i miastem, U艣cikowo, kr贸lewszczyzna, pojawia si臋 w r. 1356. B膮blin w r. 1387, Kiszewo r. 1391, Niemieczkowo r. 1361, Sycyn r. 1278 i Stobnica w r. 1388, kt贸ra przez pewien czas by艂a miastem, nale偶a艂y do szlachty. Od Obornik a偶 poza Skwirzyn臋 ci膮gn膮 si臋 wzd艂u偶 prawego brzegu rzeki odwieczne lasy, rzadko gdzie karczowane i osadzane. Miasto Obrzycko by艂o czo艂em kasztelanii w r. 1238. Pobliskie Piotrowo nie si臋gn膮 pewno dalekiej przesz艂o艣ci; r. 1613, dziedzic Miko艂aj 艁膮cki za艂o偶y艂 tu ko艣ci贸艂 protestancki dla sprowadzonych z Niemiec osadnik贸w. Odno艣ne obja艣nienia wydawcy Kodeksu Wielkopolskiego n. 493 i 546 s膮 niedok艂adno. Pothrovo, w艂asno艣膰 dominikan贸w wronieckich w r, 1280, zdaje si臋 by膰 Popowem pod Wronkami, a Petrowo, w r. 1284 w艂asno艣膰 Tomis艂awa z Szamotu艂, Piotrk贸wkiem pod Szamotu艂ami. Ko藕min pod Obrzyckiem by艂 siedzib膮 szlacheck膮 w r. 1388, Samo艂臋偶 pod Wronkami posiad艂o艣ci膮 cystersek owi艅skich w r. 1252. Wronki pojawiaj膮ce si臋 w podrobionym dokum. z r. 1251, by艂y miastem ju偶 w r. 1298 i mia艂y sw贸j zamek; Przemys艂aw II osadzi艂 tu w r. 1279 dominikan贸w, do kt贸rych nale偶a艂o sna膰 pobliskie Popowo w r. 1280. Nowa Wie艣 wroniecka by艂a kr贸lewszczyzn膮 w r. 1370, a Biezdrowo r. 1284 w艂asno艣ci膮 szlacheck膮, na kt贸rej obszarze powsta艂o w nowszych czasach miasteczko Wartos艂aw, z niemiecka Neubrueck Nowy Most zwane. Po偶arowo w r. 1382, Chojno r. 1284, Tuchole r. 1389, Sierak贸w r. 1251 p贸藕niejsze miasto, K艂osowice r. 1388, Debrzno r. 1393, Zatom r. 1388 i Kolno pod Mi臋dzychodem w r. 1392 by艂y posiad艂o艣ciami szlacheckiemi. Bielsko w r. 1288 nale偶a艂o do bisk. pozn. , Radgoszcz w r. 1378 i Miechocin Muchocin do cysters贸w, osadzonych w Zemsku i przeniesionych nast臋pnie do Bledzewa. Mi臋dzych贸d, posiad艂o艣膰 niegdy艣 szlachecka, dzi艣 miasto powiatowe, ukazuje si臋 w r. 1378. Do szlachty nale偶a艂y tak偶e pobliskie Krobielewo i D艂usko w r. 1388, tudzie偶 艢winiary w r. 1394, Che艂msko Chemsko za艣 do cysters贸w bledzewskich w r. 1390. Skwierzyna przy uj艣ciu Obry, ostatnie nad Wart膮 miasto od r. 1312, wchodzi艂a w sk艂ad starostwa mi臋dzyrzeckiego, powiatu i wojew. pozn. , wymieniona jest z pobliskiemi Trzebiszewem i Murzynowem Morrn w podrobionym dokumencie z dat膮 r. 1251. Tu opuszcza Warta ziemie wielkopolskie i wchodzi do tworz膮cej si臋 w XIII w. Nowej Marchii brandenburskiej. Murzyn贸w by艂 posiad艂o艣ci膮 bisk. wroc艂awskich, kt贸rym w r. 1231 W艂adys艂aw Laskonogi pozwoli艂 zaprowadza膰 prawo niemieckie; potem przeszed艂 do skarbu pa艅stwowego i stanowi艂 cz臋艣膰 ststwa mi臋dzyrzeckiego. W r. 1770 przyw艂aszczyli sobie dwaj Niemcy, Brandt i Schwoenig, po艂ow臋 Murzynowa, poddaj膮c j膮 pod zwierzchnictwo margraf贸w brandenburskich. Spory, jakie zt膮d wynik艂y, rozstrzyg艂 sejm w r. 1782 Kontyt. 20 w my艣l ustanowionej przez odno艣nych komisarzy komplanacyi, i偶 za przy艂膮czenie spornej po艂owy Murzynowa do Nowej Marchii kr贸l pruski wyp艂aci skarbowi koronnemu 18, 000 z艂p. ; panowie za艣 Brandt i Schwoenig p艂aci膰 maj膮 rocznie 3, 000 z艂p. starostom mi臋dzyrzeckim. Dokument podrobiony z dat膮 r. 1251 Kod, Wielk. , n. 296, ustanawiaj膮cy granice Nowej Marchii, wymienia tak偶e wsi Borek Bork贸w poni偶ej Skwirzyny i Polikno pod Santokiem. Santok wspomnieli艣my ju偶 powy偶ej. W ziemi santockiej za艂o偶yli Niemcy oko艂o r. 1251 1257 miasto Landsberg nad Wart膮, do kt贸rego w r, 1316 nale偶a艂a pobliska wie艣 nadrzeczna Ulim Eulam. Karnin Kernein by艂 w r. 1252 w艂asno艣ci膮 Cysters贸w paradyskich. Kolczyn Koeltschen, Kie艂czyn zachodzi w podrobionym dokumencie i w p贸藕niejszych, a 艁up贸w Loppow pod r. 1359. Miasto Sonnenburg powsta艂o oko艂o r. 1319 na obszarze przyleg艂ego Przyborowa Priebrow, nieopodal uj艣cia Warty do Odry. Cz臋艣膰 geograf. opracowa艂 Andrzej 艢wi臋tochowski, historyczn膮 Edmund Callier. Warta, miasto, w pow. sieradzkim, le偶y na wzg贸rzach towarzysz膮cych dolinie Warty, od kt贸rej miasto oddalone jest o 2 w. z lew. Warta Warta brzegu. Pod miastem 艂膮czy si臋 z Wart膮 rzeka 1 zwana cz臋sto Dzwigorz贸wk膮, a stanowi膮ca w艂a艣ciwie rami臋 Warty, gdy w艂a艣ciwa D藕wigorz贸wka D藕igorz贸wka uchodzi znacznie dalej w g贸r臋 rzeki do tego偶 ramienia. Najbli偶sza stacya dr. 偶el. w 艁odzi drog膮 boczn膮 na Szadek, Lutomiersk odl. mil 8 1 2 szos膮 za艣 przez Sieradz mil 12. Urz膮d poczt. telegr. j w miejscu, komunikacya w贸zkiem pocztowym z Sieradzem codzienna, z Dobr膮 4 razy tygodniowo. Z m. Warty rozchodz膮 si臋 szosy 2go rz臋du do Turka przez Dobr膮 5 mil, do Sieradza 2 mile, oraz fabryczna do cukrowni Cielce o 5 w. Z Kaliszem 5 1 2 m. B艂aszka; mi 2 m. , Szadkiem 3 m. 艂膮czy si臋 W. bocznemi drogami. Miasto pobudowane na wzg贸rzach, ponad nizinami, sk艂ada si臋 z rynku, dw贸ch nie brukowanych plac贸w targowych; na konie i byd艂o, oraz ulic; Sieradzka, Wodna, 艣w. Krzyzka, Mansyonarska, Kaliska, 艣w. Ja艅ska, Piekarska, Garbarska, B贸偶niczna. Grodzka, Toru艅ska, Dobrska, Szpitalna, Zaty艂ki, Ogrodowa, Mostowa, Targowa, Garncarska, Prefekturalna, Klasztorna i przedmie艣膰 Kocisz贸wek i Wania al. G贸rki. Przed po偶arem w r. 1882 by艂o tu 234 dm. , obecnie oko艂o 85 murow, i 105 drew. Z budowli wyr贸偶niaj膮 si臋 ratusz, ko艣oi贸艂 parafialny, klasztory bernardyn贸w i bernardynek, oraz b贸偶nica murowana. Zabudowania miasta, ubezpieczone od ognia na rs. 274, 390, zajmuj膮 obszar 125 morg贸w. Pr贸cz tego do mieszczan nale偶y 1, 507 morg. roli, 艂膮k 112 mr. , pastw. 106 mr. Ludno艣膰 zajmuje si臋 przewa偶nie rolnictwem, handel spoczywa w r臋ku 偶yd贸w. Dwa targi w tygodniu, oraz 6 jarmark贸w do roku, g艂o艣nych niegdy艣 z targ贸w na konie, o偶ywiaj膮 ciche miasto. Z zak艂ad贸w fabrycznych, drobnych rozmiar贸w, istniej膮 2 olejarnie, 2 garbarnie, mydlarnia, fabryka sody i za miastem na gruntach wsi Duszniki fabryka zapa艂ek, wszystkie, opr贸cz 10 wiatrak贸w, w r臋ku 偶yd贸w. Ludno艣贸 miasta w r. 1826 wynosi艂a 2, 625 dusz; r. 1843 wynosi艂a 3, 178 偶yd贸w 1, 527, 1858 r. 3, 341 偶yd. 1, 681, 1864 r, 8, 000 偶yd. 2, 177, gdy dzi艣 na og贸ln膮 liczb臋 4, 847mk. , przypada chrze艣cian 2, 338 w tem prawos艁 13 i ew. 13 a 偶yd贸w 2, 509 m臋偶. 1, 131, kob. 1, 378. W mie艣cie znajduje si臋 urz膮d miejski, oddzia艂 poczt. tel. , urz膮d akcyzny, biuro notaryusza. Doch贸d kasy miejskiej wynosi 4, 000 rs. , kapita艂u 偶elaznego ma kasa rs. 3, 567 kop. 65, a zapasowego rs. 1, 932 kop. 59, lokowanych w Banku Pa艅stwa. Z zak艂ad贸w naukowych s膮 szko艂a elementarna m臋zka i taka偶 偶e艅ska, oraz 6 cheder贸w. Dawniej istnia艂a szko艂a podwydzia艂owa prowadzona przez bernardyn贸w 1796 1832, pensya 偶e艅ska za艂o偶ona w r. 1858. S艂u偶bo zdrowia stanowi膮 lekarz, felczer i akuszerka, oraz drugi felczer i dwie babki wolnopraktykuj膮ce. Apteka. Szpital z ko艣cio艂em i osobnym prebendarzem istnia艂 tu w w. XV Korytkow. Arcyb. Gn. , II, str. 37, dzi艣 niema po nim 艣ladu, tylko w kantorze Banku Pa艅stwa znajduje si臋 na ten cel z艂o偶onych rozmaitych legat贸w i oszcz臋dno艣ci 9, 067 rs. 32 k. , oraz 5 od summy 3, 000 rs. zapisanych w r. 1854 na wsi Miko艂ajewicach przez Antoniego D膮browskiego. Dom starc贸w i kalek na 12 os贸b powsta艂 oko艂o r. 1840 z zapisu k艣. Kuczkowskiego, proboszcza miejscowego, kt贸ry na ten cel przeznaczy艂 dom drewniany i 600 rs. s jako te偶 z ofiar mieszczan, oraz fundusz贸w po upad艂ych cechach sukiennik贸w, praso艂贸w i w. in. , co wynosi w ziemi ornej i ogrodach 54 morgi i 3 mr. 224 pr臋ty 艂膮k, w gotowi偶nie 11, 729 rs. 22 kop, , lokowanych w Banku Pa艅stwa. Stra偶 ogniowa ochotnicza, utworzona w r. 1881, liczy cz艂onk贸w 134. Remanent w jej kasie wynosi rs. 400. Zawi膮zkiem osady by艂 zapewne staro偶ytny gr贸d ksi膮偶臋cy, broni膮cy jednej z najwa偶niejszych przepraw brod贸w na Warcie. Gr贸d ten straci艂 swe znaczenie przez posuwanie si臋 kolonizacyi wielkopolskiej i linii strategicznej ku wschodowi. Wie艣 Kobylniki oko艂o 10 w. na zach. odl. jest zapewne pami膮tk膮 naroku grodowego. Pierwotna osada, wedle tradycyi, mia艂a by膰 z je艅c贸w niemieckich utworzona. Prawdopodobniej osadzono tu, mo偶e przy ko艅cu XII w. , niemieckich kolonist贸w i nadano osadzie prawo niemieckie. Otrzyma艂a ona nazw臋 niemieck膮 Liebewarde. T臋偶 sam膮 nazw臋 otrzymuje za艂o偶one przez niemieckich osadnik贸w w r. 1277 miasto na obszarze dzisiejszych K臋t. Jednak偶e pierwotna nazwa polska przewa偶y艂a nad niemieck膮, kt贸r膮 raz tylko spotykamy w dokum. z r. 1255. Czy nazwa polska zostaje w istotnym zwi膮zku nazw膮 rzeki, od kt贸rej dzisiejsze miasto oddalone jest o 2 w. , trudno stanowczo rozstrzygn膮膰. Nazwy osad Ner, Nida, Wis艂a, jednobrzmi膮ce z rzekami nad kt贸remi le偶膮, ale p贸藕niejszego zapewne pochodzenia ni偶 miana rzek, pozwalaj膮 przypuszcza膰, i偶 Warta te偶 wzi臋艂a nazw臋 od rzeki. W r. 1255 Kazimierz, ks. 艂臋czycki, nadaje we wsi M臋ka, mieszczanom sieradzkim Marcinowi i Wilkinowi przywilej na lokacy膮 miasta Warty, kt贸ra dot膮d by艂a jeszcze wsi膮 villa. Ksi膮偶臋 odbiera dotychczasowemu so艂tysowi Wolframowi Volvramo dla jego przewinienia ob culpam suam nadane mu prawa i przelewa takowe na wymienionych ju偶 mieszczan sieradzkich. Osadnicy maj膮 z dwor贸w curiis, pr贸cz trzech so艂tysich, p艂aci膰 po 6 denar. a rzemie艣lnicy tudzie偶 rze藕nicy, szynkarze wina, miodu i piwa po 6 denar. , pr贸cz kowali, tkaczy i farbiarzy. Trzeci denar z kar s膮do Warta wych pobiera膰 b臋d膮 so艂tysi. Osada rz膮dzi膰 si臋 b臋dzie prawem nowotarskiem. Wy艂膮czaj膮 si臋 jedynie sprawy o zab贸jstwo mi臋dzy Polakami a Niemcami. Zab贸jca p艂aci膰 b臋dzie trzy grzywny wagi polskiej. Zab贸jstwa mi臋dzy Niemcami b臋d膮 s膮dzone wed艂ug prawa niemieckiego. Z nale偶nych ksi臋ciu 10 grzyw. ust臋puje on pi臋膰. W sprawach spornych mi臋dzy Polakami ma by膰 pobierane Tresczne przez so艂tys贸w od rozbieranej sprawy a wed艂ug natury sprawy wyrok i pob贸r kary nale偶y do s膮du, kt贸remu podlegaj膮 strony. So艂tysi maj膮 prawo zak艂ada膰 m艂yny. Osada otrzymuje 20 w艂贸k lasu na pastwisko dla trzody. Ka偶dy z osadnik贸w ma obowi膮zek wykarczowa膰 tyle lasu, ile ma pola. 艁any mansos flaminginnos de Luszicz wolne b臋d膮 od czynszu na 4 lata a nast臋pnie p艂aci膰 b臋d膮 po fertonie srebra i dawa膰 arcyb. gniezn. po dwie miary pszenicy, cztery 偶yta i sze艣膰 owsa, ka偶dy pi膮ty 艂an b臋dzie wolny od tych op艂at i danin. Op艂aty b臋d膮 dawane na 艣w. Wojciech. Dziedziczy膰 艂any b臋d膮 nietylko synowie lecz i c贸rki. So艂tysi otrzymuj膮 3 艂any ziemi uprawnej i 20 艂an. lasu wolne od op艂at Kod. dypl. poL, II, 53, 55. W r. 1276 Leszko, ks, sieradzki, potwierdzaj膮c ten przywilej, usuwa tylko kar臋 Trescna, jako zniesion膮 w ca艂em ksi臋stwie, i podwy偶sza op艂at臋 za zab贸jstwo w sprawach mi臋dzy Niemcami a Polakami z 3 na 10 grzyw. , zgodnie z prawem niemieckim. Je偶eli Polak zabije Polaka to odpowiada przed s膮dem ksi膮偶臋cym i p艂aci tylko trzy grzyw. ibid. , II, 91. W r. 1299 bawi tu 24 lutego W艂adys艂aw 艁okietek Kod. Wielk. , n. 806. Napad krzy偶acki w r. 1331 przynosi znaczne szkody miastu. W r. 1355 przy akcie sprzeda偶y cz臋艣ci lasu w Proboszczewicach, spisanym w W. , s膮 obecni mieszczanie Wawrzyniec Kopiec, Grzegorz Gorzyca, Opacz tkacz i Thilo piekarz Kod. Wielk, , n. 1333. Henryk, by艂y w贸jt, W. otrzymuje r. 1362 od kr贸la przywilej na za艂o偶enie miasta we wsi Ko艂o. Ko艣ci贸艂 parafialny w W. , istniej膮cy ju偶 zapewne w XIII w. , wspomniany jest dopiero w akcie z r. 1387 Kod. Wielk, , n. 1862. Jagie艂艂o cz臋sto tu przebywa艂, poluj膮c w kniejach na Brodni, Glinnie i Dzierz膮偶nie. W r. 1423 dnia 28 pa藕dziernika, pod nieobecno艣膰 kr贸la, odbywa si臋 tu zgromadzenie pan贸w 艣wieckich i duchownych, kt贸remu przewodniczy arcyb. Jastrz臋biec. Uchwalone tu ustawy nosz膮 miano statutu warckiego. Zaledwie zjazd ten uko艅czy艂 obrady, morowe powietrze nawiedzidzi艂o W. Paprocki wspominaj膮c o zje藕dzie z r. 1430, zaznacza, 偶e wybrano na nim m臋偶贸w nauki, kt贸rym powierzono wychowanie kr贸lewicz贸w. Podobne偶 zjazdy powtarzaj膮 si臋 w latach 1434, 1438 i 1447. Kazimierz S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146 Jagiello艅czyk przybywa tu dnia 5 czerwca 1459 r. W r. 1465 po偶ar niszczy miasto. Zatracone w贸wczas przywileje odnawia Zygmunt I w r. 1507, nadaj膮c prawo magdeburskie, w贸jta, targi, jarmarki, mostowe, oraz pastwiska na rozleg艂ych 艂臋gach, polecaj膮c pobiera膰 tylko po艂ow臋 c艂a kr贸lewskiego Akta miejskie. Przywilej z r. 1509 wyja艣nia, 藕e Warta wraz ze wsi膮 Glinna na wiele lat przedtem by艂a dan膮 w zastaw rodzinie Jarand贸w z Brudzewa h. Pomian za summ臋 3, 000 dukat贸w w臋g. i 800 grzyw, polskich. Wspomniany dokument zabezpiecza Janowi, woj. 艂臋czyckiemu, do偶ywocie, z tem zastrze偶eniem, 偶e go nawet sam kr贸l sp艂aci膰 nie b臋dzie m贸g艂. W r. 1545 odst臋puje swego prawa na to do偶ywocie wdowa po Jarandzie, Katarzyna, siostrze艅cowi Hieronimowi z Brudzewa. Sejm z艂o偶ony tu w r. 1512 pozostawi艂 艣lady pieczo艂owito艣ci kr贸lewskiej o dobro miasta, gdy偶 Zygmunt I nada艂 mu dochody z 艂azien w mie艣cie i pobliskim Witowie. Z powodu po偶aru w r. 1524 kr贸l uwolni艂 mieszka艅c贸w od wszelkich podatk贸w na lat 12, od podw贸d na 2 lata, a od czopowego na 2 kwarta艂y Akta miejskie. O pierwotnej zale偶no艣ci W. od grodu w Sieradzu 艣wiadczy rozporz膮dzenie z r. 1539, kt贸rym Zygmunt I poleca mieszczanom pomaga膰 przy naprawie zamku sieradzkiego. W r. 1554 przybyli z Czech 偶ydzi pierwsz膮 tu urz膮dzili synagog臋. Lustracya w lat dziesi臋膰 dokonana zasta艂a ich w艂a艣cicielami sze艣ciu dom贸w, z kt贸rych op艂acali podatki kr贸lowi, oraz swym starszym w Gnie藕nie. Zygmunt August bawi w W. d. 28 lipca 1558 r. , a ju偶 w roku nast臋pnym handlarze soli, oraz bractwo ubogich ludzi zyskuj膮 od kr贸la potwierdzenie swych ustaw, r. 1563 krawcy, 1566 r. rze藕nicy otrzymuj膮 takie偶 przywileje. Batory udzieli艂 w r. 1578 przywilej na rze藕, z wy艂膮czeniem propinacyi i palenia w贸dek. Odt膮d, pr贸cz zwyk艂ych potwierdze艅 nada艅 poprzednik贸w swoich, przez wst臋puj膮cych na tron monarch贸w, miasto Warta nie otrzymuje nowych przywilej贸w. Za panowania Jana Kazimierza nawiedzi艂y miasto Hozne kl臋ski. Bytno艣膰 tego nieszcz臋艣liwego monarchy zanotowa艂y wdzi臋czne serca mieszka艅c贸w, gdy wielu z nich ponadawa艂 zaszczytne prerogatywy, 艣wiadcz膮ce chlubnie o ich przywi膮zaniu do ojczyzny. A nie d艂ugo nadesz艂a chwila, gdy mi艂o艣膰 t臋 mogli udowodni膰 czynem. Naj艣cie Szwed贸w w 1656 r. spowodowa艂o liczne w takich razach spustoszenia i rabunki. Wed艂ug miejscowej tradycyi szczeg贸lniej ucierpieli 偶ydzi, kt贸rych domy ze szcz臋tem zrujnowano; pad艂 w贸wczas i staro偶ytny zamek, tak, i偶 艣lad贸w po nim nie pozosta艂o. Kr贸l Micha艂 Korybut, urz膮dzaj膮c S S艂ownik Geograficzny sprawy 偶ydowskie w r. 1673, postanowi艂, i偶 odt膮d maj膮 nale偶e膰 do jurysdykcyi podwojewodzego sieradzkiego, z apelacj膮 do s膮d贸w zadwornych. Dzieje ucisk贸w szwedzkich po wt贸rzy艂y si臋 za Leszczy艅skiego, gdy d艂ugo tu przebywa艂a za艂oga szwedzka pod wodz膮 samego genera艂a Mardefelda. W r. 1734 zasz艂a tu w samem mie艣cie pomi臋dzy klasztorami bernardyn贸w i bernardynek zaci臋ta walka wojsk polskich z saskiemi. Pomoc mieszczan zdawa艂a si臋 przechyla膰 zwyci臋ztwo na stron臋 Polak贸w, gdy zdrada wspar艂a ust臋puj膮cych Sas贸w. Za rz膮d贸w pruskich starostwo warckie nale偶a艂o do domeny sieradzkiej d贸br kr贸lewskich. 呕ydzi stanowili ju偶 wtedy po艂ow臋 ludno艣ci. W r. 1807 utworzono tu podprefektur臋 departamentu kaliskiego, zniesion膮 r. 1816. Po偶ary nawiedza艂y miasto w 1757, 1794, 1800, wreszcie wielki po偶ar r. 1882 zniszczy艂 ca艂膮 niemal osad臋. W. ubog膮 jest w zabytki przesz艂o艣ci. Wskazuj膮 wprawdzie ku stronie Dusznik jakoby okopy ziemne, lecz mog膮 to by膰 naturalne usypiska, figura za艣 kamienna, na drodze ku Wani, kry膰 ma zw艂oki Szweda czy Francuza, a prawdopodobniej jest to pami膮tka po dawnym cmentarzu. Z sze艣ciu ko艣cio艂贸w trzy tylko pozosta艂y. Ko艣ci贸艂 parafialny p. w. 艣w. Miko艂aja, kiedy i przez kogo fundowany, dla braku dowod贸w trudno orzec. Wzmianka w D艂ugoszu o spaleniu ko艣cio艂a par. w W. przez Krzy偶ak贸w 1331 r. ka偶e wnosi膰, 偶e by艂a to budowla drewniana; odbudow臋 z ceg艂y, w stanie obecnym, tradycya przypisuje Kazimierzowi W. O dacie konsekracyi nic nie wiemy, cho膰 krzy偶e na 艣cianach zamalowane 1839 r. , oraz obch贸d uroczysto艣ci po艣wi臋cenia ko艣cio艂a w pierwsz膮 niedziel臋 pa藕dziernika 艣wiadcz膮, i偶 odby艂a si臋 kiedy艣. Wed艂ug podania ko艣ci贸艂 ten mia艂 zostawa膰 jaki艣 czas w posiadaniu aryan贸w mo偶e protestant贸w, czego jednak nie popieraj膮 偶adne 艣wiadectwa; po偶ary zniszczy艂y dokumenty pi艣mienne, jedynym aktem jest wizyta arcyb. 艁askiego z r. 1521. O zamo偶no艣ci 艣wi膮tyni tej mo偶emy wnosi膰 z tego, 偶e na wojn臋 prusk膮 w r. 1455 z艂o偶y艂a 17 grzyw, i 3 skojce srebra Arch. kapit. gn. III, 198. Niesieoki wspomina, 偶e Jakub z Sienna, arcyb. gnie藕n. , osadzi艂 tu mansyonarzy. Musia艂o to nast膮pi膰 mi臋dzy 1474 a 1476 r. , ostatni膮 bowiem dat臋 zapisa艂y akta ko艣cielne, jako uposa偶enie 4 mansyonarz贸w przy farze przez 艢wi臋tos艂awa z Lipic Kobierzyckiego, kt贸ry na ten cel przeznaczy艂 240 grzyw. ; z tej to sumy ka偶den z nich otrzyma艂 4 grzyw. Fundacy臋 t膮 powi臋kszy艂 w r. 1626 Wac艂aw Kobierzycki, pra艂at warmi艅ski, o 500 floren贸w. P贸藕niej nieco na utrzymanie pi膮tego mansyonarza Piotr Biskupski zapisa艂 250 flor. na wsi Stoki; na ten偶e cel Sebastyan Ja艣kowicz, mansyonarz, legowa艂 3, 000 flor. Posiadali oni te偶 role, ogrody i domy w mie艣cie. Uposa偶enie proboszcza, pr贸cz znacznych obszar贸w ziemi i dziesi臋cin, wed艂ug przywileju Zygm. Augusta Wilno r. 1567, obejmowa艂o prawo 艂owienia ryb w rz. Warcie, wolnego wr臋bu w lasach, oraz prawo propinacyi i warzenia piwa. W r. 1800 dach ko艣cielny ze znaczn膮 cz臋艣ci膮 sklepienia, w skutek wynik艂ego w mie艣cie po偶aru, uleg艂 zniszczeniu, tak, 偶e nabo偶e艅stwo odprawianem by膰 musia艂o w ko艣ciele bernardyn贸w. Za rz膮du pruskiego w opustosza艂ym ko艣ciele urz膮dzono magazyn wojskowy. Dopiero w r. 1815 odrestaurowany zosta艂 staraniem duchowie艅stwa i parafian. E. 1872 doprowadzono go do stanu w jakim si臋 znajduje. 艢wi膮tynia ta, d艂uga 艂okci 60 miary re艅skiej, szeroka w presbiteryum 16 艂ok. , w nawach 艂ok. 27 o beczkowatem sklepieniu, przypomina styl roma艅ski. Z 10 istniej膮cych dawniej o艂tarzy, kt贸rych utrzymaniem zajmowa艂y si臋 bractwa i cechy wizyta z r. 1783, pi臋膰 tylko pozosta艂o. Z tych wielki o艂tarz posiada obraz malowany na drzewie i wyz艂acany, szko艂y staroniemieckiej. Jest to tryptyk staro偶ytny. 艢rodek jego stanowi obraz Wniebowzi臋cia N. M. Panny, poboczne za艣 skrzyd艂a zdobi膮 obrazki tego偶 samego p臋dzla, przedstawiaj膮ce; Zwiastowanie, Narodzenie Chr. Pana i t. p. Jest wzmianka w aktach ko艣cio艂a, jakoby obrazy te mia艂y by膰 zrobione w r. 1636, lecz dowodu na to pewniejszego, jako te偶 i nazwiska artysty, niema. Grobowc贸w niema, pr贸cz trzech p艂yt kamiennych w pod艂odze, wytartych nogami przechodni贸w. Jedna w presbiteryum przedstawia posta膰 ca艂kowit膮 rycerza, wykut膮 w ciosie; z prawej strony herb Gozdawa, z lewej Poraj, poni偶ej napis. .. osus Generosus Dominus Mathias. .. Ska 臋 czniewki odczytane przed r. 1860. Podczas po偶aru w r. 1800 spalone zosta艂y dwie wie偶e, a w nich 4 dzwony. Metryki paraf. si臋gaj膮 r. 1727. By艂a tu niegdy艣 biblioteka, sk艂adaj膮ca si臋 w r. 1683 z 330 tom贸w, za艣 w r. 1860 by艂o dzie艂 112 w 158 tom. , dzi艣 niema ich wcale. 2. Ko艣ci贸艂 i klasztor bernardyn贸w, p. n. Wniebowzi臋cia N. M. Panny, stoi na gruncie ofiarowanym w. r. 1467 przez wdow臋 Dorot臋 Zarembin臋 z Kalinowy, 艢wi臋tos艂awa Darmopych, obywatela wartskiego, i niejak膮 Kursk膮, wdow臋. Nadanie to potwierdzi艂 lan Olbracht r. 1496. Bernardyni, sprowadzeni przez Jana Gruszczy艅skiego, arcyb. , obj臋li w posiadanie nadane place, i zaraz dzi臋ki ofiarno艣ci k艣. Jaranda z Brudzewa, kan. krak. , dzier偶awcy ststwa wartskiego, na tych偶e gruntach stan膮艂 drewniany ko艣ci贸艂 i klasztor. Zaledwie dziesi臋膰 lat up艂yn臋艂o, gdy po偶ar 1479 t. Warta Warta Warta zniszczy艂 te budowle. Wzniesieniem nowych, r贸wnie偶 z drzewa, zaj膮艂 si臋 k艣. Pawe艂 Dobrzy艅, zakonnik. Gdy i ten sp艂on膮艂, zbiera艂 ten偶e zakonnik powt贸rnie sk艂adki, i przy pomocy mieszczanki wartskiej, Z艂ot膮 Bab膮 zwanej, stawia dot膮d istniej膮ce murowane budowle. Gruntownie odrestaurowany 1696 r. , staraniem gwardyana Sochowicza, w 1721 zostaje rozszerzony, wreszcie 1764 r. exprowincya艂 Miko艂aj Czar偶asty wnosi dwie okaza艂e wie偶e i powi臋ksza zabudowania klasztorn. Kaplic臋 艣w. Anny przy ko艣ciele domurowano w latach 1610 1612, kaplic臋 za艣 艣w. Barbary na cmentarzu przyko艣cielnym fundowa艂 r. 1708 Jan Wolski, skarbnik wielu艅ski, syndyk konwentu. W tutejszym klasztorze umar艂 1534 r. b艂og. Rafa艂 z Proszowic, prowincya艂 zakonu. Zw艂oki jego w d. 11 listopada 1640 r. z rozkazu prymasa Jana Lipskiego podniesione z niezwyk艂膮 uroczysto艣ci膮 z grob贸w zakonnych i z艂o偶one we wspania艂ym, kosztem tego偶 arcybiskupa wzniesionym, sarkofagu. Tu r贸wnie偶 spocz臋li 艣wi臋tobliwi zakonnicy Melchizedech f 1480, Jan z Sieradza 1500 r. i malarz zakonny Franciszek z Sieradza 1516 r. . Wn臋trze ko艣cio艂a malowane al fresco, jakoby przez zakonnika 呕ebrowskiego. Obraz Wniebowzi臋cia N. M. Panny, szko艂y staroniemieckiej, stylem bizanty艅skim, wielce przypomina taki偶 obraz u fary. Wielki karton Wskrzeszenie Piotrowina, ciekawy ze wzgl臋du na dawne ubiory. Z grobowc贸w, pr贸cz sarkofagu b艂og. Rafa艂a, godne uwagi s膮 statua Melchizedecha w presbiteryum, oraz kamie艅 wmurowany w 艣cian臋 a b臋d膮cy pierwotnym nagrobkiem b艂og. Rafa艂a. Szko艂a podwydzia艂owa, za艂o偶ona przez zakonnik贸w w r. 1796, przetrwa艂a do r. 1832. By艂a przy niej biblioteka z艂o偶ona z 2, 453 dzie艂. Klasztor istnieje dot膮d jako etatowy, mie艣ci trzech zakonnik贸w i braciszka. 3. Ko艣ci贸艂 i klasztor bernardynek. Ta偶 sama, zdaje si臋, Dorota Kurska, wdowa, kt贸rej ofiarno艣ci wiele zawdzi臋cza konwent bernardyn贸w, w r. 1538 przyj膮wszy habit zakonny, zamieszkiwa膰 pocz臋艂a wraz z towarzyszkami dwa domy w t. zwanym szpitalu panie艅skim, kt贸re od wszelkich ci臋偶ar贸w i powinno艣ci uwolni艂 Zygmunt III w 1693 r. Dot膮d jednak nie mia艂o zgromadzenie swojego ko艣cio艂a, dopiero na placu ofiarowanym w r. 1663 przez Ko艂dowskiego, dziedzica Kobierzycka, stan膮艂 mi臋dzy r. 1667 a 1680 ko艣ci贸艂 drewniany i klasztor zabiegami Klary Szczyci艅skiej, kt贸ra z r膮k arcyb. Macieja 艁ubie艅skiego przyj臋艂a habit. Spalony w r. 1683, staraniem innej prze艂o偶onej Suchorskiej na nowo wzniesiony zosta艂 klasztor drewniany w r. 1687, ko艣ci贸艂 za艣, r贸wnie偶 drewniany, dopiero w r. 1696 na placu zakupionym przez Andrzeja Suchorskiego. Po艣wi臋cony by艂 p. n. Narodzenia N. M. Panny. Wypadki wojenne z r. 1734 doprowadzi艂y klasztor do ruiny. Staraniem 贸wczesnej prze艂o偶onej R贸偶y Kozubskiej i z ofiar publicznych stan臋艂y do dzi艣 dnia istniej膮ce gmachy murowane klasztoru i ko艣cio艂a, kt贸ry w dniu 8 wrze艣nia 1770 r. po艣wi臋conym zosta艂. Odrestaurowany w r. 1841, pr贸cz cudownego obrazu Bogarodzicy, przeniesionego tu w r. 1804 ze zniesionego klasztoru bernardynek w Kaliszu niczem wi臋cej si臋 nie odznacza. Klasztor ten, r贸wnie偶 etatowy, zamieszkuje dot膮d 11 zakonnic. Pr贸cz wspomnianych, by艂y tu jeszcze nast臋puj膮ce ko艣cio艂y prebendalne Ko艣cio艂ek p. w. 艣w. Krzy偶a, przy szpitalu 艣w. 艁azarza, drewniany. W domu przy tym ko艣ciele prebendarz by艂 obowi膮zany opiekowa膰 si臋 sze艣ciu ubogimi starcami, z fundusz贸w na ten cel przeznaczonych. Ko艣ci贸艂 ten by艂 w r. 1787 tak zrujnowany, i偶 nawet o艂tarza nie by艂o, dom za艣 schronienia starc贸w w czasie po偶aru miasta zgorza艂. Ko艣ci贸艂 艣w. Ducha, na przedmie艣ciu G贸rki, drewniany, spalonym zosta艂 w r. 1683. Odbudowany powt贸rnie, zarz膮dzanym by艂 przez oddzielnego prebendarza, kt贸rego mianowa艂 magistrat. Z uposa偶enia swego obowi膮zany by艂 wspiera膰 pewn膮 liczb臋 ubogich. Ko艣cio艂ek 艣w. Jana Chrzciciela drewniany, na wzg贸rzu zwanym wed艂ug D艂ugosza Rzerzuchowa g贸ra, si臋ga odleg艂ej staro偶ytno艣ci, jeszcze papie偶 Leon X udzieli艂 mu breve dozwalaj膮ce odbywania procesyi. Odrestaurowany w r. 1787 przez k艣. Fran. Reorowicza, prebendarza. Plac za艣 naoko艂o ko艣cio艂a w r. 1810 zamieniono na cmentarz, obszar kt贸rego rozszerzono, gdy chyl膮cy si臋 do upadku ko艣cio艂ek rozebrano r. 1869. Obecnie cmentarz ten zajmuje 4 morgi i opasany w r. 1889 murem, mie艣ci kaplic臋 murowan膮, wzniesion膮 w r. 1856 przez J贸zef臋 z Korytowskich Biernack膮 nad grobem jej, m臋偶a i syna. Na cmentarzu spoczywa J贸zef Paszkowski, profesor b. szko艂y aplikacyjnej, pu艂kow. , zas艂u偶ony w literaturze 7 pa藕dz. 1858 r. . Cmentarze innych wyzna艅 niczem si臋 nie odznaczaj膮. Warta jest miejscem urodzenia Stefana Damalewicza, historyka ko艣cielnego f 1664 r. . Opis W. skre艣li艂 Adam Chody艅ski w Bibl Warsz. z r. 1860, t. III, 637 i Encykl. Orgelbr. Opisy z rycinami poda艂y Tygod. illustr. z r. 1862 str. 133, i z r. 1863 str. 163, Biesiada literacka t. XIII, Nr 331 z rysunk. sarkofagu, K艂osy z r. 1876 t. XIII, str. 333 i Kaliszanin z r. 1884 z 5 grudn. . M. R. Witanowski. Warta al. Warda, w艣 i fol. nad rz. Kiewlic膮, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Miros艂aw, odl. od Kalwaryi 43 w. , ma 8 dm. , 32 mk. Warta, niem. Wartha, miasto nad rz. Nissa Wartal贸w Wartage Wart膮jen z lew. brzegu, u st贸p g贸ry wzn. , 1841 st. npm. w pow. z膮bkowickim, odl. 1 1 2 miili od Z膮bkowic Frankenstein a 10 1 2 m. na p艂d, p艂d. zach. od Wroc艂awia. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , z cu downym obrazem N. P. Maryi, szko艂臋, urz膮d stanu cywil, urz膮d poczt. i tel. , 126 dm. , 308 gospodarstw, 1, 189 mk. 1, 146 katol. , 46 ew. , 4 偶yd. ; r. 1840 by艂o 947 mk. 907 kat. , 40 ew. . Do miasta nale偶y przedmie艣cie da wniej wie艣 Haag. Posiad艂o艣膰 miejska obej muje 64 ha 32 roli, 3 艂膮k, 2 lasu. Na Nissie stoi murowany wielki most. Wed艂ug Kosmasa sta艂 tu gr贸d Bardun, zburzony r. 1096 przez ks. czeskiego Brzetys艂awa, a odbudowany z drzewa w r. 1515 a z kamienia r. 1565. Rozw贸j osady wi膮偶e si臋 w cz臋艣ci z przepraw膮 br贸d na Nissie, a g艂贸wnie z roz g艂osem jaki pozyska艂 tu cudowny obraz M. Boskiej. Obraz ten, wed艂ug legendy, otrzy ma艂 jaki艣 m艂odzieniec czeski, oko艂o r. 1200 od samej kr贸lowej Niebios. Ju偶 w XIII w. sta n臋艂a tu kaplica, w kt贸rej umieszczony by艂 ten obraz. Cystersi z Kamie艅ca, posiadacze przyleg艂ej wsi Haag, otrzymali r. 1301 od ks. Bolka przywilej na osadzenie tego miejsca. W r. 1421 opat Jan zbudowa艂 ko艣oi贸艂, zbu rzony 1425 przez husyt贸w. W 1682 95 stan膮艂 obecny, pi臋kny ko艣ci贸艂, staraniem opa ta Augustyna. Wzniesiony jest 369 st贸p n. p. m. a 68 st. n. p. Nissy. Na g贸rze za艣 wznies. 1, 841 st贸p, na praw. brzegu Nissy, stoi od r. 1619 kaplica z kamienia, p. w. Na wiedzenia N. M. Panny. Kaplica ta, podobnie jak i ko艣ci贸艂, zape艂niona jest wotami i darami pielgrzym贸w, kt贸rych bywa rocznie od 80 do 100 tysi臋cy. Zt膮d rozwin膮艂 si臋 tu rozleg艂y handel 艣wi臋to艣ciami. Przy osadzie, na lew. brzegu Nissy, znajduje si臋 g艂贸wna droga przez g贸ry do hrabstwa k艂adzkiego. Przej 艣cie to by艂o widowni膮 krwawych utarczek w r. 1779 i 1807. Po kasacyi klasztor贸w W. i przedmie艣cie Haag przesz艂y r. 1810 na w艂a sno艣膰 kr贸lewsk膮. Br. Ch. Wartacze, folw. na praw. brzegu Wilii, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , poni偶ej Michaliszek, o 55 w. od Wilna, na wysokiej g贸rze po艂o偶ony, ma 1 dm. , 12 mk. katol. Wartage 1. rzeczka, w pow. hazenpockim Kurlandya, dop艂yw rz. Durby. 2. W. , rzka, ob. Bartow. Wart膮jen, 艂otew. Wartaje, dobra koronne, w okr. hazenpockim, pow. grobi艅ski, par. durbska Kurlandya. Wartakiszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, gm. Bachmaty, w spisie urz臋d. niepodana. Wartal贸w, ob. Warcha艂贸w Warteberg, jeden ze szczyt贸w 600 mt. wzn. w pasmie zwanem Kocie g贸ry, na Szl膮sku. Wartete 1. w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Wojtkobole, par. Gra偶yski, odl. od Wy艂ko wyszek 27 w. , ma 27 dm. , 205 mk. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 106 mk. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kalwarya. 2. W. , w艣 i fol. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wy艂kowyszek 37 w. ; fol. ma 11 dm. , 54 mk. ; w艣 37 dm. , 249 mk. W r. 1827 r. w艣 rz膮d. , ma 30 dm. , 175 mk. Wartelskie starostwo niegrodowe, w wojew. i pow. trockim, pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z r. 1776, zostawa 艂o w posiadaniu Tadeusza Dzier偶bickiego, podkom. kr贸lewskiego; op艂aca艂 on kwarty z艂p. 150, a hyberny z艂p. 50. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rzpltej nada艂y te dobra w posiadanie emfiteutyczne temu偶 podkomo rzemu, 艂膮cznie z ststwem postawelskiem. By 艂o drugie ststwo tej偶e samej nazwy, w wdztwie witebskiem, i tak膮偶 sam膮 kwart臋 op艂aca艂o, ale dla rozr贸偶nienia dodawano temu ostatniemu nazw臋 Orleja. 3. W. , ob. Widgi rele, w艣 nieistniej膮ca obecnie pod t膮 nazw膮. Nale偶a艂a do par. Jeleniewo pow. suwalski. Wchodzi艂a w r. 1838 w sk艂ad majoratu Ka daryszki. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 7 dm. 55 mk. Br. Ch. Wartembork 1. niem. Wartenburg, miasto nad rz. Wad膮g, w pow. olszty艅skim, regencyi kr贸lewieckiej dyecezyi Warmi艅skiej, odl. 17 klm. od Olsztyna, liczy 3, 674 mk. 1, 667 m臋偶. i 2, 007 kob. . R. 1861 by艂o 3, 143 mk. 1, 946 Polak贸w, 1, 197 Niemc贸w; 2, 566 katol, 500 ewang. i 77 偶yd. W mie艣cie znajduje si臋 wydzia艂 s膮dowy, poczta, ko艣ci贸艂 katolicki paraf. , klasztor pobernar dy艅ski, ko艣ci贸艂 ewangielicki, st. dr. 偶eL na linii z Torunia do Wystrucia odl. 122 klm. . W 1325 za艂o偶onym zosta艂 zamek Wartberge w pobli偶u dzisiejszej wioski Stary Wartembork, o mil臋 od miasta. Po zburzeniu zamku r. 1354 przez Olgierda i Kiejstuta, przeniesiono osad臋 na miejsca gdzie dzi艣 stoi, miejsce jednak dawnego zamku dzi艣 jeszcze lud StaremMiastem nazywa. Przywilej lokacyjny wyda艂 w r. 1364 Henryk de Leyza, za艂o偶yciel Olsztyna. W r. 1598 istniej膮cy w Wartemborku klasztor rozszerzy艂 Andrzej Batory, od r. 1589 biskup warmi艅ski, p贸藕niej kardyna艂. W kaplicy, kt贸r膮 przy klasztorze tym zbudowa艂, znajduj si臋 jego pomnik, przedstawiaj膮cy go w postawi kl臋cz膮cej, po nad le偶膮cym bratem, ksi臋ciem siedmiogrodzkim. Napis na pomniku opiewa D. O. M. Andreas Batori de Somlio, S. R. E. Cardinalis, Episcopus Varmiensis, Stephani Regis Poloniae Moschorum Domitoris, Christoph. Transilvaniae Principis ex fratre fillus honoribus a Stephano et Sigismundo III Poloniae fortissimis gratissimisque regibus ornatus, post varia utriusque fortunae ludibria, mortis memor, sibi fratrique suo charissimo viventi posuit Wartembork Wartete Warteberg Wartacze Wartacze Wartakiszki Warthewald Calendis. Septemb. MDXCVIII. Por. Olsztyn. Parafia wartemborska obejmuje Wartembork miasto, 艁臋gajny, Kaplityny, Maruny dw贸r, Biedowo czyli Ma艂e Maruny, T臋guty, Szynowo Schoenau, Ruszaj ny Reuschhagen, Kierzliny Kirschleinen, Jedzbark Hirschberg, Odryty, Nerwik, Kucbory Kutzborn, Klucznik, Grabowo, Podlasy, Raks, Krupoliny dw贸r, Zupuny, Mokiny, D膮br贸wka Klein Damerau, Tumiany Daumen. Dekanat wartemborski, dyec. warmi艅skiej, ma 14 parafii W. , Pasym, Stary W. , Barto艂ty, Klewki, Klebark, Lamkowo, W. Leszczyny, Wielbark, Libenberg, Du偶a Purda, D藕wierzuty i Szczytno, Ramsowo, S臋tal. 2. W. Stary, niem. AltWartenburg, w艣 z ko艣cio艂em par. katolickim, pow olszty艅ski, ma 650 mk. Polak贸w. Do parafi nale偶膮 Gady Jadden, Tu艂awki Tollack, Orzechowo i Szypry. Wartenau, dawny gr贸d na Szl膮sku, ob. Pochnia 1. Wartenberg 1. posiad艂o艣膰, w pow. ino wroc艂awskim; 1 dm. i 7 mk. ; par. i okr膮g dworski Lisewo, poczta i st. dr. 偶el. Z艂otniki. W. jest szcz膮tkiem holendr贸w t. n. , kt贸re po wsta艂y oko艂o r. 1840 i znik艂y. 2. W. , dw贸r, w pow. 藕ni艅skim, o 7 1 2 klm. na zach贸d od Barcina i tyle偶 na wschdp贸艂n. od 呕nina; par. katol. G贸ra Arcybiskupia, par. prot. Barcin, poczta w Buszkowie Busohkau, st. dr. 偶el. na Jadownikach o 1, 500 krok贸w; ma 106 mk. 77 katol. , 29 prot. i 254 ha 229 roli, 12 艂ak, 10, 94 pastwisk, 2, 06 nieu偶. ; czysty doch贸d z ziemi 2, 070 mrk; ch贸w byd艂a, niero gacizny i owiec. W. powsta艂 w miejscu osa dy o 4 dym. Bielawki, zwanej i wchodz膮cej oko艂o r. 1840 w sk艂ad Jadownik, od kt贸rych oderwan膮 zosta艂a. E. Cal Wartenberg, le艣n. , pow. kwidzy艅ski st. p. Ma艂a Karczma, par. kat. Pieni膮偶kowo, K艣, Fr. Wartenber g 1. Deutsch, miasto nad rz. Ochl膮 lew. dop艂. Odry, pow. zielonog贸rski Gruenberg na Szl膮sku, odl 2 1 2, mil od Zielonog贸ry, 12 mil na p艂n. p艂n. zach. od Wroc艂awia, przy drodze z Wroc艂awia do Berlina. Posiada ko艣ci贸艂 pan katol. , ko艣ci贸艂 paraf. ewang. , szko艂y, urz膮d etanu cywil, urz膮d poczt i tel. , 116 dm. , 264 gospodarstw, 897 mk. 561 katol, 329 ew. , 7 偶yd. . Do miasta nale偶y 381 ha 226 roli, 111 艂膮k, 11 lasu. W r. 1840 by艂o 124 dm. , 875 mk. 645 kat. , 230 ew. . W r. 1349 miasto Wartembergh nale偶a艂o do ksi臋stwa 偶ega艅skiego. W r. 1690 dziedzic y. Sprinzenstein nada艂 miasto i dobra jezuitom, kt贸rzy je posiadali do r. 1776. W r. 1778 drog膮 kupna przesz艂o w posiadanie ksi臋偶nej na 呕eganiu Sagan. Ko艣ci贸艂 par. katol si臋ga pocz膮tk贸w miasta. Ko艣ci贸艂 ew. powsta艂 w r. 1790 z dawnego refektarza jezuit贸w, w rezydencyi dziedzic贸w. 2. W. , ob. Syc贸w. Wartenburg, w艣, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. Wartha, serbskie Str贸偶a, w艣 i dobra nad rzek膮 Schwarzbach, pow. wojerecki, par. ew. Koenigswartha w Saksonii. Do r. 1816 nale偶a艂a do 艁u偶yc saskich. W r. 1886 w艣 mia艂a 260 ha 162 roli, 54 dm. , 275 mk. 2 kat. ; dobra 622 ha 352 ha lasu, 2 dm. , 19 mk. 1 kat. . Warthau Alt, 1374 Warte, dobra i w艣, pow. boles艂awski, par. kat. i ew. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 383 ha, 9 dm. , 78 mk. 7 kat. ; w艣 670 ha, 137 dm. , 820 mk. 98 kat. . Wedle tradycyi sta艂 tu stary gr贸d, przy kt贸rym osiedli templaryusze. Nast臋pnie dobra by艂y w艂asno艣ci膮 szlacheck膮. Ko艣ci贸艂 par. katol w czasie reformacyi przeszed艂 w r臋ce protestant贸w; od r. 1654 zwr贸cony katolikom. Ko艣ci贸艂 par. ewang. wznies. 1742 r. We wsi 艂omy piaskowca i wapienia. Piece wapienne. Warthe, ob. Warta, Warthe Klein, w艣, pow. nissa艅ski, par. ew, Nissa, kat. Nieder Hermsdorf. W r. 1855 mia艂a 112 ha, 13 dm. , 63 mk. kat. Warthen, dwie wsi, pow. kr贸lewiecki, st. pocz. Kr贸lewiec. Jedna w艣 nale偶a艂a do d贸br Walburg a druga do Wundlacken. Warthewald, le艣nicz贸wka rz膮d. , pow. obornicki, na lew. brzegu Warty, o 10 klm. na wsch. p艂d. od obornik, tu偶 pod Radzimiem; poczta w Chludowie wchodzi w sk艂ad nadle艣nictwa Eckstelle II K膮ty; 1 dm. i 11 mk. Tak zowi膮 te偶 niekt贸rzy probostwo radzimskie. Wartkowice, w艣 i dwa fol nad rz. Ner, pow. 艂臋czycki, gm. Gostk贸w, par. Wartkowice, odl 16 w. od 艁臋czycy, posiadaj膮 ko艣ci贸艂 par. drewn. , m艂yn wodny, tartak, gorzelni膮 w r. 1871, 31 dm. , 179 mk W 1827 r. by艂o 15 dm. , 138 mk. W r. 1871 fol W. rozl mr. 1339 gr. or. i ogr. mr. 423, 艂膮k mr. 176, past. mr. 76, lasu mr. 557, zaro艣li mr. 51, wody mr. 16, w os. mr. li, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 19, drew. 10; p艂odozm. 8 i 10pol; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 21, mr. 150; w艣 Gostk贸w os. 31, mr. 47. W r. 1521 Zygmunt I pozwala Piotrowi Bielawskiemu pobiera膰 grobelne mi臋dzy jego wioskami W. i Gostkowem, po 3 denary od wozu Lustr. , IV, 273. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. Narodzenia N. P. Maryi, istnia艂 ju偶 w XV w. Patronami a zapewne i fundatorami byli dziedzice W. Uposa偶enie ko艣cio艂a stanowi艂y place, ogrody, 2 艂any roli, 艂膮ka z jeziorem i lasy. Dziesi臋cin臋 z W. z 艂an贸w km. dawano na st贸艂 arcybiskupi, z fol plebanowi. Gdy w XVII w. dawny ko艣ci贸艂 uleg艂 ruinie, wtedy wznios艂a Wartenau Wartenau Wartenberg Warten Wartenburg Wartha Warthau Warthe Warthen Wartkowice Warusa Warusche Waru偶a Warwa nowy Wiktorya z Szo艂drskich Za艂uska, wdowa po Janie Za艂uskim, kuchmistrzu litewskim, dziedzicu W. Dzisiejszy, p. w. 艣w. Wawrzy艅ca i Anny, pochodzi z XVIII w. 艁aski, L. B. , II, 367. W. par. , dek. turecki, 2760 dusz. Wartnicken, dobra ryc, pow. fyszhuzki, st. p. Pobethen. Wartnickswalde, folw. , pow. fyszhuzki, st. p. Drugehneu. Wartos艂aw al. Nowymost, niem. Neubrueck, w艣, niegdy艣 miasteczko, w pow. szamotulskim, na lew. brzegu Warty, przy uj艣ciu Ostroro偶ki, o 6 1 2 klm. n膮 zach. od Wronek; par. kat. Biezdrowo, par. prot. , szko艂a i poczta w miejscu, st. dr. 偶el. w Wronkach i na Mokrzcu o 3 klm. W. powsta艂 w drugiej po艂owie XVIII w. na obszarze Biezdrowa, kt贸rego dziedzic 艁ukasz Bni艅ski, s臋dzia pozn. , za艂o偶y艂 miasteczko i osadzi艂 rzemie艣lnikami, sprowadzonymi z r贸偶nych stron. W r. 1785 wzni贸s艂 istniej膮c膮 dot膮d kaplic臋 z drzewa, p. w. 艣w. Krzy偶a, fili膮 par. biezdrowskiej. Protestanci mieli tu pierwotnie dom modlitwy a przy nim pastora; z pomoc膮 zasi艂ku od towarzystwa GustawaAdolfa i kr贸la pruskiego wystawili r, 1854 ko艣ci贸艂 z ceg艂y w stylu gotyckim. Rycin臋 z opisem zamie艣ci艂 Evang. Jahrb. fuer die Provinz Posen z r, 1861, str. 26 34. W tym czasie liczy艂a parafia prot. w 13 osad. 1239 dusz, obok 2438 katolik贸w. Oko艂o r. 1806 istnia艂 przy W. most na Warcie; teraz jest tylko przew贸z. Z r膮k Bni艅skich wyszed艂 W. przy separacyi; potem zaliczony zosta艂 do rz臋du wsi. Nazwa pierwotna, wyparta przez niemieckie Neubrueck, posz艂a w zapomnienie. Ju偶 za czas贸w ks. warszawskiego pisano Nowymost. Za dziedzictwa Bni艅skiego 艁ukasza, przy schy艂ku zesz艂ego wieku, tworzy艂 W. z 艁ukaszewem. Winn膮 G贸r膮 i Z艂odziejkiem odr臋bny od艂am maj臋tno艣ci biezdrowskiej. Oko艂o tego czasu by艂o w W. 81 dym, , 3 m艂yny i 597 mk. 134 偶yd贸w, 20 sukiennik贸w, 7 rze藕nik贸w, 5 szewc贸w, po 3 m艂ynarzy, stolarzy i p艂贸ciennik贸w, po 2 szklarzy, cie艣li, gwo藕dziarzy, 艣lusarzy, rymarzy, garbarzy, krawc贸w, ko艂odziej贸w, kapelusznik贸w, jeden kupiec, winiarz i ober偶ysta; jarmark贸w odbywa艂o si臋 sze艣膰. W r. 1811 by艂o 81 dm. , 410 mk; 1837 r. 90 dm. , 646 mk. ; 1843 r. 77 dm. , 668 mk. 197 kai, 372 prot. , 99 偶yd. ; 1871 r. 74 dm. , 646 mk. 248 kat. , 362 prot. , 36 偶yd. ; 1885 r. 68 dm. , 692 mk. 317 kat. , 358 prot. , 17 偶yd. , ob, Nowy Most t. VII, 303. E. Cal Wartow艂oki, w spisie z 1866 r. Wortyw艂oki, w艣 w艂o艣c, nad jez. 艁apszukas, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Niedzingi o 3 w. , o 78 w. od Trok, ma 8 dm. , 133 mk katol. w 1865 r. 35 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Orany. Wartucze, pow. labiewski, ob. Florlauken. Wartulany, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, par. 呕wingie, o 84 w. od Rossie艅. Wartulischken, w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Willkischken. Warty 1. moze Wardy, w艣 nad rzk膮 Kiewli ca lew. dop艂. Dawiny, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 49 dm. , 109 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Ludwin贸w. W 1827 r. by艂o 30 dm. , 225 mk. 2. W. , w艣 nad bagnami Pale, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w. , ma 33 dm. , 257 mk. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 205 mk. 3. W. , w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Bar tniki, odl od Wy艂kowyszek 19 w. , ma 32 dm. , 377 mk. W 1827 r. by艂o 32 dm. , 283 mk Br. Ch. Wartyszki, ob. Warciszki. Wartyw艂oki, ob. Wartow艂oki. Warucie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Warumbardszen al Lukoschen, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Sto艂upiany Stallupoenon. Warunie, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol, gm. Androniszki Dobrowolski ma 23 1 2 dzies. 1 1 2 lasu, 5 nieu偶yt. , Skorulski 15 dzies. 2 1 2 nieu偶. . Warupatschen, al Klein Paszuiszen, w艣, pow. pi艂ko艂awski, st. p. Schirwindt, Warupoehnen 1. al Kunigischken, w艣 i dobra, i 2. W, Klein, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Schirwindt. Warusa, rzeczka, w艂a艣ciwie odnoga Rusy, prawego ramienia Niemna. Uchodzi do Ba艂tyku zatoka Kuro艅ska przy osadzie rybackiej t. n. ob. Rusa i Skirwith, Warusa, , os. rybacka przy uj艣ciu rzki t. n. Zamieszka艂a przez Kuron贸w. Warusche, pow. wroc艂awski, ob. Karlau 2. Waru偶a, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dop艂yw Oboli. Wyp艂ywa z niewielkiego jeziora Waru偶y, le偶膮cego na wynios艂ym, lesistym dziale wodnym mi臋dzy rzekami zatoki Fi艅skiej i Rygskiej, pod wsi膮 Czuchilino wpada do jez. 艢wino. Sp艂awna na pewnej cz臋艣ci. D艂uga 18 w. ; dno ma piaszczystoila ste, twarde; brzegi pocz膮tkowo niskie, nast臋pnie wynios艂e, pokryte przewa偶nie lasem sosnowym. Warwa, mko przy uj艣ciu rzki Warwicy do Udaju, pow. 艂ochwicki gub. po艂tawskiej, odl o 42 w, na zach. od 艁ochwicy, ma 460 dm. , 2553 mk. , 2 cerkwie, 3 jarmarki. Nale偶a艂a do w艂o艣ci przy艂uckiej ks. Jeremiego Wi艣niowieckiego ob. t. XII, 777. Pod艂ug in Wartnicken Wartnickswalde Wartos艂aw Wartow艂oki Wartucze Wartulany Wartnicken Wartulischken Warty Wartyszki Wartyw艂oki Warucie Warumbardszen Warunie Warupatschen Warupoehnen Warweralis Warwiszki Warwole Warwoli艅ce Warycz Warwar贸wka Warwarowka Warwaruszkino Warwary艅ce Warwaryno Warwas Waryanpol Warwar贸wka Waryatka wentarza jego d贸br zadnieprskich Stecki, Wo艂y艅, II, 231 dobra W. liczy艂y 2037 gospodarzy i 210 k贸艂 m艂y艅skich. Jako mko wspominane w 1658 r. Warwar贸wka Barbar贸wka 1. w艣, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Derewicze, paraf. praw. Kupczy艅ce o 5 w. , posiada szk贸艂k臋 ludow膮 od 1870 r. 2. W. , cz臋艣贸 mka Lince al. Ili艅ce, w pow. lipowieckim. Warwarowka 1. sio艂o nad rz. Bokow膮, lew. dop艂. Ingulca, pow. aleksandryjski gub. cherso艅skiej, o 47 w. na p艂d. zach. od mta powiat. , ma 2164 mk. 2. W. , mko na praw. brzegu Bohu, pow. odesski gub. cherso艅skiej, o 127 w. na p艂n. wsch. od Odessy a 60 w. na p艂n. zach. od Chersonu, na wprost Niko艂ajewa, ma 750 mk. , 3 jarmarki. 3. W. , s艂oboda, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 45 w. na p艂d. zach. od Starobielska, ma 320 dm. , 1865 mk. , 2 jarmarki. 4. W. , w艣 nad Orczykiem, pow. konstantynogradzki gub. po艂tawskiej, o 28 w. na p艂n. zach. od Konstantynogradu, ma 375 dm. , 1888 mk. , cerkiew. Warwaruszkino, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wy艂kowyszek 37 w. , ma 7 dm. , 58 mk. Spisy z 1827 i 1867 r. nie podaj膮 tej osady, widocznie utworzonej w ostatnich czasach. Warwary艅ce al. Warwarzy艅ce, w dok. z r. 1530 Warwarczy艅cze, 1569 Wurwuczyncze, w艣, pow. trembowelski, 8 klm. na p艂n. zach. od Trembowli, tu偶 na p艂n. od urz. poczt. w Strusowie. Na zach le偶y Zazdro艣膰, na p艂d. i wsch. Strus贸w, na p艂n. Na艂u偶e i 艁adyczyn pow. tarnopolski. Wach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Seret, dop艂yw Dniestru, od p艂n. na p艂d. i przyjmuje w obr臋bie wsi od praw, brz. 艢wi艅iuch臋. Zabudowania le偶膮. w dolinie Seretu i 艢winiuchy. W艂asn. wi臋k. hr. W艂odzimierza Baworowskiego ma roli or. 49, lasu 22; w艂. mn. ma roli or. 1540, 艂膮k i ogr, 116, past. 89 mr. W r. 1880 by艂o 286 dm. , 1644 mk w gm. , 1 dm. , 10 mk. na obsz. dwor. 847 rz. kat. , 721 gr. kat, 76 izr. ; 923 PoL, 721 Bus. , 10 Niemc贸w. Par. rz. kat. w Strusowie, gr. kat. w Na艂u偶u. We wsi cerkiew p. w. 艣w, Barbary i kasa poz, gm. z kapit. 3500 z艂r. Pod艂ug reg pobor. pow. czerwonogr贸dzkiego z 1530 r. w艂asno艣膰 p, starosty Jaz艂owieckie go, niep艂aci nic z powodu zniszczenia. W 1565 r. p艂aci Jan Ogoszelowski z W. , b臋d膮 cych w艂asno艣ci膮 Mateusza W臋偶yka, od 4 p艂u g贸w, 2 k贸艂 dorzecz. W 1569 r. W臋偶yk p艂aci od 2 p艂ug贸w, 2 k贸艂 m艂; w 1578 r. Miko艂aj W臋偶yk od 4 p艂ug贸w, 1 ko艂a mly艅. 24 gr. , 1 ko艂a st臋pn. 15 gr. , od sinkowania 12 gr. , a w 1583 od 4 p艂ug贸w, 1 ko艂a dorocz. i 1 st臋pnego Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 165, 184, 227, 300. Lu. Dz. Warwaryno, ob. Przymiarki 1. Warwas, rzeczka, w pow. b臋dzi艅skim, lewy dop艂yw Bia艂ej Przemszy dop艂. Czarnej Przemszy. Nazwa jej pochodzi od drobnej osady t. n. , nie podawanej przez spisy miejscowo艣ci dawniejsze i 艣wie偶sze. Warwata al. Werwata, Varvata, potok, dop艂. So艂o艅ca z praw. brzegu. Wyp艂ywa w bukowi艅skim pog贸rzu karpackiem, u st贸p wzg贸rz Baranca, Ursoia, kilku 藕r贸d艂ami, w po ziomie ok. 500 mt. Ca艂y bieg W. jest skiero wany ku p贸艂nocy, strumie艅 p艂ynie dolin膮 sze rok膮, o stokach lekko nachylonych, wije si臋 w serpentyny i wpada w obr臋bie gm Pretestie do So艂o艅ca, w poziomie oko艂o 360 mt. Wzd艂u偶 ca艂ego 8 klm. d艂ugiego biegu brak w dolinie W. jakiejkolwiek osady; obszary te s膮 pokryte zupe艂nie zwartym jeszcze la sem. W. otrzymuje z lew. brzegu dwa stru mienie, z praw. brzegu uchodz膮 do jej doliny wody z trzech parow贸w. E. R. Warweiden, dobra ryc, pow. ostr贸dzki, st. p. Bergfriede. Warwen 1. 艂otew. Wahrwe, dobra prywat. , w okr. hazenpockim, pow. grobi艅ski, par. durbska Kurlandya. Do d贸br nale偶y folw. Dannenhof. 2. W. , dobra prywatne, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Do d贸br nale偶y folw. Langsehden. Warweralis, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Nowoaleksandrowska. Warwiak, os. le艣na, w pobli偶u Kolna ob. t. IV, 266. Warwiszki, w艣 i fol. nad rz. Niemnem, na p艂n. od uj艣cia Czarnej Ha艅czy, pow. augustowski, gm. Wo艂owiczowce, par. Kopciowo, odl. od Augustowa 60 w. , ma 23 dm. , 301 mk. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 129 mk W r. 1886 fol. W. lit. A. rozl. mr. 753 gr. or. i ogr. mr. 355, 艂膮k mr. 19, past. mr. 53, lasu mr. 219, nieu偶. mr. 106; bud. drew, 7; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 18, mr. 497. Folw. W. lit. B. , oddzielony od d贸br Warwiszki, rozl. w r. 1877 mr. 642 gr. or. i ogr. mr. 119, 艂膮k mr. 38, past. mr. 19, lasu mr. 446, zaro艣li mr. 4, nieu偶. mr. 16; bud. drew. 9; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu i rudy 偶elaznej. Warwole al. Warwale, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kielmy, o 33 w. od Rossie艅. Warwoli艅ce mylnie, ob. Worwoli艅ce, Waryanpol, w艣, pow. newelski, w 1 okr. poL, gm. Moszenino, w 1863 r. 35 dusz rewiz. Waryatka, os. karcz. , pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. 偶yd贸w. Warycz, las, pow. brac艂awski, nale偶y do wsi 呕abokrzycza. Warwata Warweiden Warwen Warwiak Waryla艅ce Waryla艅ce, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany, o 25 w. od Wi艂komierza. Warynia, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel. Warynka, kol. , pow. turecki, gm. P臋cherzew, par. Turek odl. 6 w. ma 26 dm. , 138 mk. Warynka, w艣, pow. latyczowski, okr. pol. Dera偶nia, gm. W贸jtowce, par. praw. Kozaczki, katol. Latycz贸w, ma 20 osad, 147 mk. , mi臋dzy kt贸rymi kilka rodzin bezpopowc贸w, 140 dzies, ziemi w艂o艣c, 1341 dworskiej, 2 m艂yny. Wchodzi艂a w sk艂ad sstwa latyczowskiego, obecnie w艂asno艣膰 Stogowych. Dr. M. Warynka, potok, jeden ze znaczniejszych prawych dop艂. Wagu, W. powstaje z dwu 藕r贸dliskowych potok贸w, z kt贸rych jeden, be zimienny, wyp艂ywa kilku 藕r贸d艂ami u st贸p Okruhlicy 1075 i Pupoweczka 879 mt. , p艂y nie w kierunku p艂d. zach. i ubieg艂szy 8 klm. 艂膮czy si臋 pod Tjerhow膮 z pot. Bia艂ym. . Ten wyp艂ywa w poziomie 760 mt. , w w膮wozie mi臋dzy wierchem Pupowym 1095 i Ma艂ym Rosudcem 1226 mt. , na dziale pod Kopcem P艂ynie w膮wozem otwartym i malowniczym w kierunku zach. , 艂膮cz膮c si臋 z potokiem po przednim w poziomie 510 mt. Potok Bia艂y, p艂yn膮cy w膮wozem zbudowanym z numulitowego wapienia, ma spad stosunkowo niezna czny, porusza dwa m艂yny a co wa偶niejsza stanowi wa偶n膮 lini臋 komunikacyjn膮, bo go 艣ciniec prowadz膮cy z kotliny Ssolnej na Oraw臋 skorzysta艂 z g艂臋bokiego wci臋cia si臋 te go potoku mi臋dzy bezdro偶ne g贸ry. Pod Tjerhow膮 przyjmuje W. z lew. brz. strumie艅 tatrza艅ski, zwany pot. Wratnym. Od Tjerhowy zachowuje Warynka kierunek biegu pier wszego potoku po艂udniowozachodni, p艂ynie do 3 klm. szerok膮 dolin膮 aluwialn膮, kt贸r膮 zbudowa艂y r膮cze a bogate w aluwia dop艂ywy tatrza艅skie. Lewym brzegiem rzeki ci膮gn膮 si臋 po艂ogie, s艂abo pochylone odga艂臋zienia be skidzkiej Wielkiej Hory, strome i dzikie po przeczne 偶ebra grzbietu Fatry. Liczne do p艂ywy fatrza艅skie wypar艂y koryto Warynki ku zachodowi tak, i偶 si臋 ona przewa偶nie pra wego brzegu doliny trzyma. Z lew. brzegu przyjmuje W. ; pot. Branice, pot. Bielski, wpadaj膮cy pod Bel膮, i pot. Kur. Z praw. brz. przyjmuje W. jedynie pot. Koci艅ski ja rek, odwadniaj膮cy Wielk膮 Hor臋. W poziomie 352 mt. wpada pod Warn膮 do Wagu. D艂ugo艣贸 biegu od Tjerhowy po Warn臋 wynosi 16 klm. Spadek 158 mt. t. j. prawie 10 mt. na 1 klm. Porusza 15 m艂yn贸w. E. R. Warys贸wka, w艣 wymieniona w XVIII w. jako nale偶膮ca do d贸br borszczajowskich ks, Wiszniowieckich, t. j. w dzisiejszym pow. skwirskim. Obecnie pod t膮 nazw膮 nieistnieje. Waryszki 1. w艣, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr, wiejski Waryszki, 51 dusz rewiz. W sk艂ad okr. wiejskiego wchodz膮 wsi Jurka艅ce Jurkia艅ce, Waryszki i Wersoka al. Popiszki, w og贸le 196 dusz rewiz. 2. W. dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 88 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. dw贸r, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 51 w. od Poniewie偶a. Warytyna, wzg贸rze lesiste na wsch贸d od Sambora. Stanowi ono wraz z lesistym pa g贸rkiem Liski, z Mohi艂k膮 341 mt. i Rze藕nikiem 312 mt. p贸艂wysep g艂臋boko wcinaj膮cy si臋 mi臋dzy rozleg艂e Wielkie b艂ota, w Samborskiem nad Dniestrem i Bystrzyc膮 si臋 roz ci膮gaj膮ce. P贸艂wysep ten nie wznosi si臋 zna czniej ponad niego艣cinne b艂ota samborskie, w ka偶dym razie dochodz膮 wzg贸rza tego p贸艂wy spu do 40 60 mt. wzgl臋d. wysoko艣ci. Osada Wo艂oszcza, na wschodnim cyplu p贸艂wyspu po艂o偶ona, ju偶 tylko na 10 mt. ponad poziom b艂ot si臋 wznosi. P贸艂wysep ten jednak, pokry ty glin膮 mamutow膮, uprawn膮 i urodzajn膮, jest zarazem oaz膮 zamieszka艂膮 艣r贸d bezludnych bagien. Wzg贸rze, Warytyna, kt贸rego wyso ko艣膰 na ok. 320 mt. poda膰 mo偶na, jest w zupe艂 no艣ci pokryte lasem. Wschodnie sioki Warytyny, rozryte dolin膮 potoku Roztoki, kt贸ra przedstawia znowu odnog臋 b艂ot Samborskich, wdzieraj膮c膮 si臋 w p贸艂wysep. Pochy艂o艣膰 po艂u dniowa przeci臋ta 3 jarkami, kt贸rych jeden z艂膮czywszy si臋 u st贸p W, z potoczkiem ci膮 gn膮cym si臋 od zachodu od gminy Kulczyce, nosi nazw臋 pot. Warytyny. E. R. Warytyna, potok, poczyna si臋 w lesie u st贸p wzg贸rza Warytyna jarem, kt贸ry z艂膮czywszy si臋 z pot. Kulczyckim, po 4 1 2 klm. biegu, 艂膮czy si臋 z pot. Prutem w Samborskiem. Waryw贸dki, w dokum. Wariwodince, Warzywodinicze, w艣 nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Uniew, par. praw. Suszewce o 1 1 2 w. , o 47 w. na p艂d. od Ostroga. Ma 57 dm. , 469 mk, , cerkiew filialn膮, p. w. Podwy偶szenia krzy偶a 艣w. , z drzewa wzniesion膮 w 1798 r. i uposa偶on膮 z nadania ks. Miko艂aja Augusta Jab艂onowskiego oko艂o 85 dzies. ziemu do艂o偶enie wsi od zachodu jest wynios艂e, ku wschodowi g臋sty las d臋bowy i pi臋kne 艂膮ki nad Horyniem. Gleb臋 stanowi czarnoziem II kl. W艂o艣cianie w og贸le s膮 zamo偶ni, trudni膮 si臋 wy艂膮cznie rolnictwem i transportowaniem zbo偶a do Brod贸w. Inwentarz maj膮 dobry, a szczeg贸lniej konie. W艣 ta nale偶a艂a pierwotnie do Sieniut贸w. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. Fiedor Sieniuta Lachowiecki, wojski krzemieniecki, p艂aci zt膮d z 4 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 133. Nast臋pnie w艂asnosc ks. Jab艂onowskich, od kt贸rych przesz艂a do ks. Sapieh贸w, p贸藕niej nale偶a艂a do Sanockiego, obecnie Witowskiego. Z. R贸偶. Waryw贸dki Warytyna Waryszki Warys贸wka Warynka Warynia Waryla艅ce Warzgieliszki Warziany Warzenko Warze艅ski Warzewo Warz臋cha Warz臋ch贸wka Warzkowo Warze Warz膮chewka Warzareszty War偶agole Warz Warz Warze艅ska Warz, nazwa b艂ota w puszczy Kampinoskiej ob. t. III, 800. War偶agole al War偶ago艂a, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany, o 7 w. od Wi艂komierza. Wierci艅scy maj膮 tu 72 dzies. 11 lasu, 10 nieu偶. . Warzareszty, sio艂o mo艂dawskie nad rzk膮 Siniegit dop艂. rz. Nyrnowy, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 68 w. na zach. od Kiszyniewa, ma 346 dm. , 2511 mk. , cerkiew, dom modlitwy 偶ydowski. Warz膮chewka Polska, Niemiecka i Kr贸lewska, fol. i trzy wsi, pow. w艂oc艂awski, gm. Smi艂owice, par. W艂oc艂awek. W. Polska ma 172 mk. ; W. Niem. 79 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 134 mk. W r. 1866 fol W. rozl. mr. 169. W艣 W. Polska os. 28, mr. 203; w艣 W. Niemiecka 08. 14, mr. 241; w艣 P艂aszczyzna os. 4, mr. 67. W. Kr贸lewska al. Warz膮ch贸wka, rumunek, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Grabkowo. Fol. W. stanowi艂 w贸jtowstwo, w艂膮czone w sk艂ad ststwa kowalskiego ob. Kowal, IV, 503. Warze, ob. Starole艣nia艅ski Wierch, War偶e, w艣, pow, poniewieski, w 3 okr. poL, gm. Girsudy, o 40 w. od Poniewie偶a. W艂o艣c. Kriukasy maj膮 tu 52 dzies. Warzeln, niem. , ob. Wroc艂awek. Warzechowice, pag贸rek, w pow. my艣lenickim ob. Lubie艅 V, 404. Warzel, ostr贸wek pod 艁owiczem, wymieniony w dok. z r. 1446 艁aski, L. B. II, 544. Warzele, ob. Lisnowo V, 318, pow. grudzi膮dzki. Warzenko, niem. Warschenko, dobra ryc. na Kaszubach, nad jez. Tuchomskiem, w pow. kartuskim, 2 1 4 mili na p贸艂nc. wsch. od Kartuz, st. p. , paraf. kat. i szk. Kielno, 3 5 klm. odl. , st. kol. Oliwa 14, 5 klm. odl, cegielnia, sprzeda偶 mas艂a i drobiu, hodowla byd艂a holend. rasy; 243 ha 125 roli orn. , 20 艂膮k, 6 lasu; 1885r. 8 dm. , 14 dym. , 82 mk. , 62 kat. 20 ew. ; Dziedzic Max Hewelke. O staro偶ytno艣ci osady 艣wiadcz膮 mogi艂y kamienne ob. Obja艣n. do mapy Ossowskiego, str. 26. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂o W. od r. 1311 do komturstwa gda艅skiego, w贸jtowstwa sulmi艅skiego, mia艂o prawo polskie i by艂o zobowi膮zane do s艂u偶by zbrojnej; czynszu p艂aci艂o 1 grz. i 16 skojc贸w w艂膮cznie z czynszem od k贸z za 4 rad艂a ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver, VI, 56. Wed艂ug taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pob贸r podw贸jny a akcyz臋 potr贸jn膮, p艂aci艂 w Warznie Ma艂em p. W臋zler summatim 8 fl. 8 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. 1871, str. 185. W. nale偶a艂o w贸wczas do pow. gda艅skotczewskiego. Wed艂ug taryfy na sympl臋 z r. 1717 p艂aci艂o W. 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 83. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1781 opiewa, 偶e dobra Warzenko, w艂asno艣膰 Nobilis Lerchenfeltowej, liczy艂o 22 katol. i 11 akat. str. 249; mesznego pobiera艂 prob. zt膮d 2 korce 偶yta i tyle偶 owsa str. 253. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 nale偶a艂 folw. szL W. w贸wczas do pow. tczewskiego i liczy艂 8 dym贸w; dziedzicem by艂 Robakowski str, 248. K艣. Fr. Warze艅ska Huta, niem. Warznauerhuette, wyb. do Warzna, pow. kartuski; 1885 r. 7 dm. , 64 mk. ; szko艂a kat. Warze艅ski M艂yn, niem. Warsnauer Muehle, wed艂ug K臋trz. os. w pow. kartuskim, w najnowszych spisach niepodana. Warzewo, niem. Warsau, Warsew, 1789 Warszewo, dok. 1281 Warsowe, folw. na Ka szubach, pow. wejherowski, st. p. Krokowo; 328 ha 221 roli orn. , 26 艂膮k, 41 lasu; 1885 r. 8 dm. , 13 dym. , 89 mk. , 16 kat. , 73 ew. W dok. zachodzi W. r. 1281. w przywileju Mestwina, przy ograniczeniu 艢wiecina, kt贸ry ten偶e darowa艂 klasztorowi w 呕arn贸wcu ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 283. R. 1400 za chodzi p. n. Warsnicow, r. 1502, Wsrschow. R. 1400 mia艂 ten folw. jeszcze stare prawo polskie. R. 1502 potwierdza Zygmunt Au gust Janowi Puczkien m艂yn warzewski; to偶 samo czyni r. 1663 W艂adys艂aw IV w Krako wie ob. Prutz Gesch, d, Kr. Neustadt, str. 209. R. 1620 cz臋艣ci膮 darowa艂, cz臋艣ci膮 za 800 z艂. sprzeda艂 te dobra Abraham Warzew ski pannom benedyktynkom w 呕arnowcu. Wed艂ug taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pob贸r podw贸j ny a akcyz臋 potr贸jn膮, p艂aci艂a tu ksieni 偶arnowiecka 119 fi. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 194. W. nale偶a艂o w贸wczas do pow. puckiego. Z pocz膮tku zarz膮dza艂y panny same tym folw. , lecz r. 1705 pu艣ci艂y go w dzier偶aw臋. Opr贸cz folw. by艂o tu 3 zagrodnik贸w. R. 1748 Jan Gayk p艂aci dzier偶awy z艂. 600; r, 1770 Pawe艂 Do minik z艂, 1, 000; od chowania 偶o艂nierza i po datk贸w wojennych byli wolni; po m膮k臋 je藕 dzili do m艂yna Robaczka; na szarwark mieli dw贸ch gbur贸w z Sobie艅czyc ob. Fankidejski, Klasztory 偶e艅skie, str. 198. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂 4 dymy str. 248. Dzi艣 nale偶y W. do klucza krokow skiego. K艣. Fr. Warz臋cha, staw w Tatrach, w dolinie wielickiej; ob. Starole艣nia艅skie stawki. Warz臋ch贸wka, ob. Warz膮ch贸wka, Warzgieliszki, ob. Wajzgieliszki, Warziany, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Kiemieliszki o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Mikosz贸w, Polany, 38 dusz rewiz. Warzkowo, niem. Warschhau, dok. oko艂o 1220 r. Warsow, 1662 Warskow, 1678 Warskowo, w艣 na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. Rybi艅ska Karczma, par. kat. G贸ra, filia do Wejherowa; 1162 ha 341 roli orn. , 84 艂膮k, 318 lasu; 1885 r. 23 dm. , 37 dym. , 237 mk. , Warzele Warzel Warzechowice Warzeln War偶e Warzkowski Warzno Warzkowski M艂yn 121 kat. , 116 ew. , z ktorych na Warzkowski M艂yn nad Pia艣nic膮; przypada 23 mk. i 3 dm. ; w艣 zawiera 5 gburskich posiade艂 i wolne so艂ectwo. odl. od Wejherowa 1 3 4 mili W. jest star膮 osad膮, kt贸r膮 oko艂o r. 1220 ks. 艢wi臋tope艂k potwierdza cystersom w Oliwie jako nadan膮 przedtem przez Unis艂awa ob. Perlbach P. U. B. , str. 17. Wed艂ug inwentarza z r. 1658 by艂o tu 4 gbur贸w i 2 miejsca puste, opr贸cz tego m艂yn ob. Prutz Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 140. Lustracya starostwa puckiego zr. 1671 opiewa wie艣 Warskowo Gbur贸w tam bywa艂o 6, a so艂tys si贸dmy, teraz tylko dwu i so艂tys. Szymon Elwart, so艂tys, z 偶on膮, dzieci ma pi臋cioro doros艂ych, siedzi na w艂贸kach 2, podwody odprawuje jako inni. Micha艂 Runka, poddany, gbur i karczmarz, z 偶on膮, dzieci ma sze艣cioro, na w艂贸kach 2, szarwarkuje jak i drudzy i czynszu daje fl. 1 gr. 20; kur 4, jaj 30; piwo pa艅skie powinien szynkowa膰. Ten偶e trzyma pusty ogr贸d, daje od niego fl. 6. Ludwik Piper, gbur poddany, z 偶on膮, czynsz daje jak i drudzy. Aegidius Top, poddany, z 偶on膮, dzieci ma pi臋cioro, na w艂. 2, daje z nich fl. 30. A czynsz nadto drugi, kury i jaja jak i gbury. Piotr Poper, poddany, z 偶on膮, ma dzieci sze艣cioro, na w艂贸kach 2, daje od roli czynszu fl. 30. Nadto drugi czynsz, kury i jaja jak i drudzy gburzy. Ten偶e Piper skarzy艂 si臋 na pana Brandysa, przedtem komisarza w starostwie puckiem p. p. Gda艅czan, 偶e on z administracyi swojej osad gburskich, byd艂o i konie jemu odebra艂. Na co poniewa偶 by艂 przytomny pan Brandys odpowiada, i偶e艣my mu kazali. Sprawuj膮c si臋 tedy powiedzia艂, 偶e kiedy ten gbur szarwarkowa膰 nie chcia艂 i zawsze z nim k艂opot by艂, on z wiadomo艣ci膮 pryncypa艂贸w swoich p. p. Gda艅szczan, osad臋 mu t膮 wzi膮艂, i inszemu gburowi, kt贸ry sposobniejszy by艂, odda艂 i na dow贸d wy艣wiadcza艂 si臋 so艂tysem tej wsi i inszemi ch艂opy, kt贸rzy to przyznali 偶e ta osada, wzi臋ta od Pipra, dana jest inszemu gburowi szarwarkowemu. My zrozumiawszy, i偶 przez to byd艂a tego przeniesienie od jednego niepo偶ytecznego do drugiego po偶ytecznego gbura 偶adnej ststwo szkody nie ma, wolnyme艣my pana Brandysa uczynili. Jan Berga艅ski, z 偶on膮, na w艂贸kach 2, arendarz, daje czynszu fl. 30. Piotr Hinika, kowal, poddany, z 偶on膮, nie ma, jeno ogr贸d, daje fl. 7. J臋drzej Benkie, m艂odzieniec, na w艂. dwu, arendarz, daje czynszu fl. 30 ob. str. 19; manuskrypt w Pelplinie. Dalej czytamy Warzkowski M艂yn M艂ynarz Gabryel Hochsielt, produkowa艂 konfirmacy膮 tera藕niejszego K. J. M. Jana III, przez niego kontraktu de dato w Pucku, d, 9 list 1609, wed艂ug kt贸rego powinien m艂yn budowa膰 i trzyma膰 go swoim kosztem, a potem dawa膰 艂aszt 偶yta co rok i wed艂ug lustracyi czynszu fl. 50. Na co powiada, 偶e t臋 p艂aci艂 od rzeki, kt贸re poniewa偶 wypowiada i p艂aci膰 nie chce, dojrze膰 ma i sposobu szuka膰 pan administrator, jakoby ten czynsz nie gi n膮艂. Staw tam jest, kt贸rego nie ma zu偶ywa膰 m艂ynarz, ale go na zamek spuszcza膰 ob. str. 19. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780, liczy艂o W. 48 kat. i 44 ew. , mesznego za艣 da wa艂o 7 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 91 i 96. R. 1789 by艂o tu 16 dym贸w ob. Topogr. Goldbecka, str. 248. K艣. Fr. Warzkowski M艂yn, niem. Warschkauer Muehle, ob. Warzkowo; et. p. Pia艣nica. Warznica, rzeczka, wspominana w doku mentach. P艂ynie w powiecie kartuskim, przez jez. Garcze do jez. Reskowa, gdzie si臋 艂膮czy z Osusznica. Do norbertanek w 呕ukowie nale偶a艂a od pocz膮tku za艂o偶enia klasztoru na mocy nadania Mestwina I, S艂yn臋艂a z wiel kiej ilo艣ci bobr贸w, tak dalece, 偶e Krzy偶acy, jeszcze nim zaj臋li Pomorze, bardzo si臋 o ni膮 ubiegali. Dla tego Mestwin II r. 1282 ust膮 pi艂 im tej rzeki wraz z Osusznica zakonnice gdzieindziej wynagradzaj膮c ob. Klasztory 偶e艅skie p. ks. Fankidejskiego; str. 61. Ki, Fr, Warzno al. Warszowskie, te偶 Ja艅sborskie, niem. Warschau See i Rosche, w dok. Warsen, jezioro na Mazurach pruskich, pod Ja艅sborkiem, nale偶y do zlewu Narwi, do kt贸rej jego wody uprowadza rzeka Pissa. 艁膮czy si臋 z jez. Dybowakiem i jez. Kocio艂 za po艣redni ctwem strug 艢wi臋cek i Wilkus. Uchodzi te偶 do jeziora rzka Konopczanka, p艂yn膮ca od Bia艂y. Po jeziorze odbywa si臋 偶egluga paro wa, statkami kursujacymi mi臋dzy Ja艅sborkiem a Lecem, Rynem, W臋goborkiem, po 艂膮cz膮cych si臋 z sob膮 jeziorach. Za po艣redni ctwem Pissy sp艂awiano z Ja艅sborka na Ma zowsze do r. 1821 r贸偶ne produkty 偶yto, spirytus, drzewo, a p贸藕niej ryby. Kana艂 ja艅sborski, wykopany wr. 1845 49, po艂膮czy艂 jezioro W. z jez. 艢niardwy, przerzn膮wszy wa艂 pojezierza baltyckiego. Br. Ch. Warzno, niem. Warschnau al. Warsznau, w艣 i dobra ryc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i paraf. kat. Kielno o 2 klm. . Do obwodu gminnego nale偶y 6 miejsoowo艣ci Warzno, Koszary 4 dm. , 27 mk. , Mittelberg 1 dm. , 9 mk. . Orzechowo 2 dm. , 20 mk. , R臋biska 15 dm. , 103 mk. , Warze艅ska Huta 7 dm. , 64 mk. . Obszar wynosi 707 ha 478 roli orn. , 75 艂膮k, 16 lasu. Po raz pierwszy zachodzi W. w przywileju Mestwina z r. 1277, gdzie ten偶e po艣wiadcza, i偶 ojciec jego ust膮pi艂 biskupowi kujawskiemu r贸偶ne w艂o艣ci, mi臋dzy niemi i Warsno cum lacu, t. j. Warzno wraz z jez. Tuchomskiem, quod tenuit Raduanus ob. Perlbach P. U. B. str. 245 Nr 288, i Maj膮tki biskupie p. k艣. Kujota, str. 29 i 50. W XVII w. nale偶a艂o W. do Warznica Warzochy Warzochy Warzowe Warzowice Warzunbardszen Warzyce Warzyliszki Warzym贸wek Warzymowo d贸br sto艂owych kapitu艂y w艂oc艂awskiej, kt贸ra je w r. 1627 sprzeda艂a Wawrzy艅cowi Janzen. Wed艂ug taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pob贸r podw贸jny, a akcyz臋 potr贸jn膮, p艂aci艂 w Warznie Wielkiem Karol Jonca od 3 w艂. folw. 3 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Sympla wynosi艂a 1717 r. 1 z艂. 5 gr. 9 den. ob. Cod. Belnensis w Pel plinie, str. 83. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 opiewa, 偶e Warzno cum attinent. , w艂a sno艣膰 Illr. M. D. Jacobi 艁ebi艅ski, liczy艂o 114 kat. i 4 akat. , i dawa艂o mesznego 4 k. 偶yta i tyle偶 owsa ob. str. 249 i 253. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂a w艣 szL W. , w pow, tczewskim, 52 dym. ; dziedzicem by艂 艁ebi艅ski ob. str. 248; r. za艣 1858 Krahmer. Ks. Fr. Warzochy, w贸lka, w pow. kolbuszowskim, na obszarze Rani偶owa. Warzowe, ob. Garc. Warzowice, Warschowitz, dobra i w艣, pow. pszczy艅ski, par. kat. w miejscu, ew. Pszczyna. W r. 1858 dobra mia艂y 79 ha; w艣 1, 390 ha, 120 dm. , 1, 073 mk. 450 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katol, i szko艂a kat. Parafia W. dekan, 偶arski mia艂a w 1869 r. 776 katol. , 390 ew. i 6 izrael. Warzunbardszen, , ob. Lukoschen, w艣, w pow. sto艂upia艅skim. Warzyce, w dok. Warschice, Warsice, Warszice, Warzyce, w艣, pow. jasielski, nad potokiem b. n. dop艂. Jasio艂ki, przy go艣ci艅cu z Jas艂a 6, 1 klm. do Krosna, wzn. 240 mt. npm. Zajmuje urodzajn膮 r贸wnin臋, zas艂oni臋t膮 od p艂n. lesistemi wzg贸rzami szczyty Babia g贸ra 388 mt. i Pogorza艂y 381 mt. . We wsi oddziela si臋 od go艣ci艅ca droga na p艂n, , kt贸ra u st贸p g贸ry Pogorza艂y rozdziela si臋 na ramiona prowadz膮ce do Ko艂aczyc i do Frysztaka. W艣 ma parafi膮 rzym. kat. , z ko艣cio艂em murowanym z r. 1680, szko艂臋 ludow膮; 206 dm. i 1, 088 mk 502 m臋偶. , 586 kob. , 1, 057 rzym. kat. i 31 izraelit贸w. W艂asno艣膰 tabularna funduszu religijnego wynosi 244 mr. roli, 33 mr. 艂膮k, 1 mr. 1, 241 s膮偶. ogr. , 4 mr. pastw. , 134 mr. lasu, 3 mr. nieu偶. i 1 mr. 1, 266 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. ma 668 mr. roli, 272 mr. 艂膮k i ogr. , 72 mr. past. i 84mr. lasu. W艣, niegdy艣 w艂asno艣膰 opactwa tynieckiego, pierwszy raz jest wymieniona w dok, z r. 1228 Cod. tyn. , I, 56, W r. 1386 ibid. , str. 136 nada艂 opat mieszka艅com prawo niemieckie. Parafi膮 za艂o偶yli opaci tynieccy, ale dokument贸w erekcyjnych niema. Za D艂ugosza L. B. , II, 142 sta艂 tu ko艣ci贸艂 paraf. , drewniany i by艂 uposa偶ony gruntami. Klasztor niemia艂 predium i pobiera艂 tylko czynsze i dziesi臋ciny od 30 艂an. kmiecych, so艂tysa na 2 艂an. i karczmy maj膮cej rol臋. Ko艣ci贸艂 murowany zbudowa艂 Maciej Walantynowicz, proboszcz. Parafia nale偶y do dek. jasielskiego i obejmuje wsi Bier贸wk臋 i Niepl臋. W r. 1508 by艂 so艂tysem Bart艂omiej Kaczkowski Pawi艅ski, Ma艂op. , 465. W r. 1536 ibid. , 532 tak opisuj膮 w艣 lustratorowie Warzicze, wie艣, tego偶 klasztoru, nale偶膮ca do zamku Goliesch. Jest w niej 38 kmieci. Suma czynszu od kmieci wynosi 9 grzyw. 8 gr. , 16 korcy owsa, kury, sery i t. d. J. Kr贸lewska Mo艣膰 pobiera za艣 39 kor. owsa, pszenicy 20 1 2 kor. , a pieni臋dzy 35 gr. Pa艅szczyzn臋 odrabiaj膮 do zamku Goliesch. Tam ma so艂tys predium, karczm臋 p艂ac膮c膮 2 grosze, sadzawk臋 i m艂yn, a inne sadzawki nale偶膮 do opata. W r. 1581 by艂o 38 km. , 9 1 2 艂ana, 5 zagr. z rol膮, 3 zagr, bez roli, 15 komor, z byd艂em, 8 kom. bez byd艂a i 3 rzem. ; karczma mia艂a 1 8 艂ana, a pan Wojciech Warzycki, so艂tys, 3 1 4 艂ana. Po supresyi opactwa w艣 zosta艂a wcielon膮 do funduszu religijnego. Graniczy na p艂d. z Zimn膮wod臋 i Brzyszczkami, na zob. z Gorajowicami i Kowalowym, na wsch. z Bier贸wk膮, a na p艂n. z Lubi膮 i Sie k艂贸wk膮. Mac. Warzyliszki, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm, Kiemieliszki o 13 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, 4 dusze rewiz, Warzym贸wek, kol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. rz. kat. Skulsk, ewan. Sompolno, 28 mk. , 371 morg. Warzymowo, w艣, fol. i dobra nad jez. Gop艂em, pow. nieszawski, nad granic膮 prusk膮, gm. Ruszkowo, par. rz. kat. , Skulsk odl. 4 w. , ewang. Sompolno, odl. 58 w. od Nieszawy, 56 w. od W艂oc艂awka, maj膮 cegielnia, torfiarni膮, m艂yn wodny, oko艂o 200 mk. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 136 mk Pod艂ug pomiar贸w z r. 1873 1 fol. W. ma gr. orn. 510 mr. , ogr. 22 mr. 125 pr. , 艂膮k 52 mr. , pastw. 10 mr. , zaro艣li 11 mr. , wody 66 pr, nieu偶. 262 pr. , granic, dr贸g, row贸w i t. p. 12 mr. , pod budynkami 4 mr. 157 pr. , razem 623 mr. ; 2 fol. Warzym贸wek gr. orn, 490 mr. , ogr. 2 mr. 290 pr. , 艂ak 3 mr. , granic, wygon贸w, dr贸g i t. p. 7 mr. i pod budyn. 2 mr. 270 pr. ; 3 fol. Koszewo gr. orn. 208 mr. , ogr, 5 mr. U pr. , 艂膮k 262 mr, , pastw. 112 pr. , zaro艣li 41 mr. , wody 3 mr. 248 pr. , nieu偶. 227 pr. , granic, dr贸g, wygon贸w i row贸w U mr. 240 pr. i pod bud. i mr. 69 pr. , og贸艂em 634 mr. Do d贸br nale偶y cz臋艣膰 jeziora Gop艂a 315 mr. . Jednak偶e oko艂o r. 1880 wykopano w Prusach kana艂 odprowadzaj膮cy wod臋 z Gop艂a i z tego powodu przez opadni臋cie poziomu wy艂oni艂y si臋 na cz臋艣ci nale偶膮cej do W. suche przestrzenie 艂膮k 15 mr. 231 pr. , pastw, 3 mr. 23 pr. , zaro艣li 2 mr. 2 pr. i wody 298 mr. 230 pr. Og贸艂em dobra W. maj膮 1, 984 mr. 202 pr. Na obszarze d贸br jest m艂yn wodny o 2ch gankach, dwie torfiarnie i cegielnia, z piecem Hofmanna, wypalaj膮ca Warzymowskie Warzyn Warzyno Warzyny ceg艂臋 i dach贸wk臋. Produkcya torfiar艅 si臋ga艂a w r. 1882 do 2, 000 s膮偶ni torfu podczas jednej kampanii. Przez ca艂膮 d艂ugo艣膰 folw. Koszewo przep艂ywa Note膰 u ludu Noc, na kt贸rej stoi m艂yn wodny. Pod samym ju偶 prawie Warzymowem wpada ona do jez. Gop艂a, kt贸re w tem miejscu przedstawia si臋 jako trzesawisko pokryte trzcin膮 i sitowiem, dajacemi przytu艂ek tysi膮com ptactwa wodnego, jak mewy, cyranki, g臋si, kaczki, b膮ki, bekasy, czaple i in. Gop艂o dopiero nieco dalej, ale jeszcze w terytoryum d贸br, staje si臋 sp艂awnem; przychodz膮 tu statki parowe i berlinki z Prus g艂贸wnie, po kamienie, zbo偶e i drzewo. Granice d贸br s膮 nast臋puj膮ce w艣 Mielnica. os. Skulsk, dobra Lisewo i w艣 Gawrony, w pow. s艂upeckim gub. kaliskiej, za艣 w pow. w艂oc艂awskim le偶膮 folw. No膰 z jez. Mielno, nale偶膮ce do d贸br Ruszkowo, i wsi Kalina, Broniszewo i Przew贸z Du偶y. Ju偶 samo po艂o偶enie nadgopla艅skie dowodzi dawno艣ci osady Przed kilku jeszcze laty szcz膮tkami zwierz膮t zwierz膮t kopalnych, przewa偶nie jeleni cervus elephus fossidus, wydobywanemi z torfowisk, w艂o艣cianie palili na kominkach. Denary, szel膮gi, sz贸staki i inne srebrne monety z czas贸w bardzo odleg艂ych, cz臋sto dobywa p艂ug lub szpadel. 艁zawnice, wyroby bronzowe i i p. trafiaj膮 si臋 do艣膰 cz臋sto. W r. 1883 rozkopano na Koszewie grobowisko, w kt贸rem, opr贸cz 10ciu ko艣ciotrup贸w, znaleziono jeszcze trzy toporki krzemienne i popielnic臋 z resztkami popio艂贸w. Do zabytk贸w przesz艂o艣ci nale偶膮 te偶 zwaliska zamku i wie偶y obronnej. Pozosta艂o艣ci 艣wiadcz膮 o wymiarach budowy, sk艂adaj膮cej si臋 z kamienia i ceg艂y, jakiej w obecnych czasach spotka膰 nie mo偶na. Ciekawym tak偶e zabytkiem jest staro偶ytny ko艣cio艂ek, pi臋knej struktury, w stylu gotyckim, obr贸cony teraz na spichrz. U ludu przechowuje si臋 podanie, 偶e w ma艂ym domku obok starego zamczyska urodzi膰 si臋 mia艂a Rzepicha, inaczej zwana Rzepk膮, 偶ona Piasta. Pomimo niew膮tpliwej staro偶ytno艣ci osady brak 艣wiadectw historycznych obja艣niaj膮cych jej przesz艂o艣膰. W dokum. z r. 1441 wyst臋puje Miko艂aj z Warzymowa, kasztelan brzeskokujawski. Ulanowski, Dokum. kujaw, , 279, Nr 98. Regestra pobor. , pow. kruszwickiego z r. 1557 艣wiadcz膮, i偶 istnia艂a tu w贸wczas parafia, z ko艣cio艂em zapewne. Do par. nale偶a艂y Mielnica, Prosiska i Oldrzenica, a w r. 1532 i Sompolno. Stanis艂aw Soko艂owski p艂aci艂 z W. od 8 艂an. , 2 zagr. , 5 rybak. Pawi艅. , Wielkop. , II, 36. Po utworzeniu parafii w Sompolnie przy艂膮czono nast臋pnie ubog膮 parafi膮 do ko艣cio艂a w Skulsku, a opustosza艂y ko艣cio艂ek sta艂 si臋 spichrzem. Al, Kr. Warzymowskie Mostki. ob. Mostki 5. Warzyn, w艣 i fol. , pow. j臋drzejowski, gm. Prz膮s艂aw, par. Cierno, odl. 7 w. od J臋drzejewa, przy dawnym trakcie do Szczekocin, ma m艂yn wodny i tartak. W r. 1827 by艂o 44 dm. , 244 mk. W r. 1889 fol W. i Zag贸rze rozl 918 mr. gr. orn. i ogr. 822 mr. , 艂膮k 55 mr. , lasu 15 mr. , nieu偶, 26 mr. ; bud. mur. 9, drew. 9, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 51, 885 mr. Wymieniony w akcie uposa偶enia klasztoru j臋drzejowskiego 1174 1176 r. Kod. Ma艂op. , II, 9, 12, 21. W r. 1241 Konrad, ks. mazow. , nadaje dwa dzia艂y in Waslin klasztorowi w J臋drzejowie Kod. Ma艂op. , I, 31. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490, w艣 Wa偶lin mia艂a 3 艂any. W r. 1851 w艣 Wa偶yn, w par. Czierno, w cz臋艣ci Ambro偶ego Psarskiego mia艂a 3 艂an. km. , 2 zag. bez roli, 2 kom. bez byd. , 1 2 karczm. ; Albert Wa偶li艅ski 1 4 艂anu, 3 zag. bez roli Pawi艅ski, Ma艂op. , 86, 438. Br. Ch. Warzyn, urz臋d. Warin Neuwarin, folw. do Brauna, pow. inowroc艂awski, o 7 klm. na wsch贸d od Gniewkowa; par. Branno, poczta w Murzynnie GrossMorin, st. dr. 偶el. w Gniewkowie Argenau; 5 dm, , 76 mk. Warzyn 1. al. Warcin, niem. Varzin, w艣 w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p, w miej scu; 291 ha obszaru 150 roli orn, , 25 艂膮k, 79 lasu; 1885 r. 24 dm. , 84 dym. , 418 mk. , tylko ew. 2 W. , dobra ryc, tam偶e, razem z przyleg艂o艣ciami 2, 406 ha obszaru 543 roli orn. , 44 艂膮k, 1, 637 lasu; 1885 r. 45 dm. , 127 dym. , 703 mk. ; 685 ew. , 4 kat. , 14 偶yd. Dobra te le偶膮 na lewym brzegu Wieprza Wipper, niedaleko kolei pozna艅skoszczecinkowsko ruegenwa艂dzkiej; najbli偶sza st. kolei w Hammermuehle jest tylko o 3 klm. odl. Okolica pag贸rkowata, gleba 艣redniej warto艣ci; sk艂ada si臋 g艂贸wnie z gliny i wapna. W pobli偶u jest znaczne jez. Lantowskie i rozleg艂e lasy. Nieda leko wsi wznosi si臋 g贸ra Nakelberg z pi臋knym widokiem. Mieszka艅cy trudni膮 si臋 roln i ho dowl膮 byd艂a, albo pracuj膮 w lasach, w tutej szych tartakach i papierniach. Miejscowo艣膰 ta naby艂a szerszego rozg艂osu dopiero od r. 1867, gdy j膮 drog膮 kupna po pierwszej swej dotacyi naby艂 pierwszy kanclerz rzeszy niem. ks. Bismarck; przedtem posiadali j膮 Blumenthalowie ob. Das Reichspostgiebiet, Berlin, 1878, sir. 177. Ks. . Fr. Warzyno 1. ob. Wa偶yno. 2. W. , ob. Cietrziwki W. Warzyny, niem. Wassienen, w dok. Waschin, Weschin, Beyschin, w艣, pow. niborski, st. p. Nibork. Za艂o偶ycielem wsi by艂 zapewne Janko z Postolina, o kt贸rym wspomina przywilej wsi Szymany z r. 1356. W r. 1411 poni贸s艂 szkod臋 od wojsk polskich Tolle z W. 2 konie i Nycz 5 koni. Po艣wiadczaj膮 to Hanusz Polak z Bartoszek, Jan z Wielony, Wawrzyniec z W. , Jakub z Zab艂ocia, Tomasz z W. Warzyn R. 1477 otrzyma艂 Jerzy z W. 9 w艂贸k w Bartoszkach. R. 1498 odnowi艂 w. komtur Wilhe艂m V. Eisenburg przywilej dla W. na 30 w艂贸k. R. 1600 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trzy艅ski, O ludn. pol. , 335. Br. Ch. Warzywodincze, ob. Waryw贸dki, VasPatak, oc. 呕ele藕nik. Wasancikowo, osada le艣nika, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. poL horodyszcza艅skim, gm. Rajcy, o 22 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Vasar, w臋gier. , znaczy targ. Vasar Szaz, ob. Hodermark, Wasaraby, w spisach z r. 1867 W. Dzieko艅skie i W. Wo艂owicze, w艣 i fol, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 55 w. ; w艣 ma 7 dm. , 81 mk. ; fol. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. by艂y trzy cz臋艣ci jedna mia艂a 5 dm. , 31 mk. ; druga 9 dm. , 58 mk. ; trzecia 3 dm. , 16 mk. Wasarheliszki, w艣, w gub. witebskiej, o 1 w. od D藕winy. Vasarh茅ly ob. Tarchowiszcze. Wasatyka, szczyt g贸rski wzn. 750 mt. , nad pot. Demien贸wk膮, na obszarze gm. Mo艂odiatyn, w pow. ko艂omyjskim. Wasau u, ob. Wazawa. Waschke, w pow. krobskim Rawicz, ob. Waszk贸w. Wascheten ob. Waszeta. Waschken al. Iwaschken, w艣, pow. 艂ecki, st. p. Kallinowen. Waschulken, ob. Waszulki. Wasia, w艣, pow. sie艅ski, garbarnia. Wasiel Ma艂y, szczyt g贸rski na obsarze gm. Liszna, w pow. Lisko. Wzn. 1, 097 mt. Wasiela, os. , pow. w艂oc艂awski, gm. Piaski, par. Kruszyn; ma 12 mk. , 30 mr. dwors. Wasielewka, pow. mogilnicki, ob. Wasilewka. Wasiewce, ob. Wasiowce. W膮siewicze 1. w艣 w艂o艣c, pow. s艂onim ski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 36 w. od S艂onima, ma 300 dzies, ziemi w艂o艣c. 2. W. , w艣 w艂o艣c. nad rz. Dzisn膮, pow. 艣wiecia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 14 w. od gminy a 48 w. od 艢wi臋cian, ma 14 dm. , 158 mk. katol. i 11 偶yd贸w w 1865 r. 62 dusz rewiz, . 3. W. ,, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Mostowskich, 艁uczaj o 2 w. , o 76 w. od Wilejki, ma 24 dm. , 30 mk prawos艂, 260 katol. w 1865 r. 124 dusz rewiz. . J. Krz. Wasil, ob. Wasyl Wasil al. Wasilsursk, mto powiat. gub. ni偶egorodzkiej, na prawym wynios艂ym brzegu rz. Wo艂gi, przy uj艣ciu do niej rz. Sury, pod 56 8 p艂n. szer. a 63 40 wsch. d艂ug. , o 162 w. na wsch. od Ni偶nego Nowogrodu, ma 450 dm. 6 murow. , 2665 mk. , 2 cerkwie, szko艂e powiat. , szpital na 12 艂贸偶ek, 19 sklep贸w, st. pocz. i przysta艅 statk贸w parowych. Do miasta nale偶y 3876 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosi艂y 5000 rs. Przemys艂 fabryczny nieistnieje, rzemios艂ami w 1860 r. zajmowa艂o sie 75 ludzi. Handel nieznaczny. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 ogrodnictwem, sadownictwem i rybo艂贸wstwem. Mto za艂o偶one zosta艂o w 1523 r. przez w. ks. Wasila Joanowicza IV, od 1779 r. mto powiat. namiestnictwa ni偶egorodzkiego. Wasilski powiat le偶y we wschodniej cz臋艣ci gubernii i zajmuje 64, 5 mil al. 3120 w. kw. Powierzchni膮 powiatu od zachodu na wsch贸d przerzyna Wo艂ga. Prawe wybrze偶e jest wynios艂e, przechodzi nast臋pnie w r贸wnin臋, lewe natomiast, t. j. p艂n. cz臋艣膰 powiatu, nizinne, obfituj膮ce w lasy, bagna i 艂膮ki. Gleba w dolinie Wo艂gi piaszczysta i gliniasta, dalej za艣 od niej czarnoziemna. Opr贸cz Wo艂gi najwa偶niejsz膮 rzeka powiatu jest Sura, dalej Wet艂uga i Ugra. Jeziora i b艂ota nieznaczne. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 87886 mk. 1015 jednowierc贸w, . 316 rozkolnik贸w i 7302 mahomet. , zamieszkuj膮cych 164 miejscowo艣ci, maj膮cych 12448 dym. By艂o 54 cerkwi prawos艂. 22 murow. i 1 jednowierc贸w. Pod wzgl臋dem etnograficznym, opr贸cz Wielkorus贸w, przebywaj膮 w powiecie Czuwasze, Czeremisi i Tatarzy. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo, rozwini臋te zw艂aszcza na praw. brz. Wo艂gi, dalej uprawa lnu i konopi, sadownictwo i pszczelnictwo. W 1860 r. by艂o w powiecie 23400 sztuk koni, 19727 byd艂a rogatego, 49497 owiec zwyczajnych i 11892 trzody chlewnej. Lasy zajmuj膮 125440 dzies. , przewa偶nie na lewym brzegu Wo艂gi Przemys艂 fabryczny do艣膰 rozwini臋ty, reprezentowany by艂 w 1860 r. przez 196 zak艂ad贸w przemys艂owych, po艣wi臋conych g艂贸wnie garbarstwu i przer贸bce sk贸r oraz powro偶nictwu, i produkuj膮cych za 123000 rs. rocznie. Wasilany, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol, gm. Ko艂tyniany, o 57 w. od Rossie艅. Wasilborki al. Seweryny ob, , okolica szla checka, pow. s艂ucki, w paraf. katol. Starczyoa. A. Jel. Wasilczyce, w艣 i fol. nad bezim. dop艂. Wuswy, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. i par. katol. Cimkowicze, o 32 w. od S艂ucka. W艣 ma 53 osad; folw. , dawniej ks. Radziwi艂艂贸w, od do艣膰 dawna Oraczewskich, oko艂o 28 w艂贸k. Grunta wyborne pszenne, 艂膮ki dobre. Jest tu kaplica katolicka. A. Jel. Wasilczyki, w艣, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwa艂k 14 w. , ma 12 dm. , 82 mk. ; os. le艣. 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 56 mk Warzywodincze Warzywodincze Wasilew Wasilenkowo Wasilew Wasilewicze Wasilenki, w艣, pow. orsza艅ski, cerkiew paraf. drewniana. Wasilenkowo, w艣 nad Burwukiem Wielkim, lew. dop艂. Do艅ca P贸艂nocnego, pow. wo艂czauski gub. charkowskiej, o 73 w. na p艂d. wsch. od Wo艂cza艅ska, ma 382 dm. , 2226 mk. Wasilew al. Wasil贸w, w spisie z r. 1827 Wasyl贸w, w艣, pow. tomaszowski, gm. Potu rzyn, par. r. 1. Rzeplin, r. g. Nowosio艂ki. Po siada cerkiew drewnian膮, filialn膮 do par. No wosio艂ki, wzniesion膮 podobno 1680 r. , 73 dm. , 602 mk. , w tem 73 r. l. , 10 izr, ; 536 mr. roli, 74 mr. 艂膮k, 70 mr. lasu. Ludno艣膰 rolnicza; 1 bednarz, 3 tkaczy, 2 szewc贸w, 1 stolarz. Fol, w艂asno艣膰 Epsteina, ma 500 mr. roli, 78 mr. 艂膮k, 203 mr. lasu, 2 wiatraki. W r. 1827 by 艂o 64 dm. , 428 mk. 2. W. Szlachecki, w艣, i W. Skrzeszewskie w艣, pow. soko艂owski, gm. Repki, par. Skrzeszew. W. Szlach. ma 17 dm. , 103 mk. , 139 mr. ; W. Skrzeszew. 9 dm. , 78 mk. , 22 mr. W 1827 r. W. Szlach. mia艂 16 dm. , 115 mk. ; W. Skrzeszew. 12 dm. , 73 mk. Br. Ch. Wasilew, Wasiliew, ob. Wasylk贸w, Wasilewicze, w艣 i fol. nad rz. Czarn膮 Ha艅cz膮, pow. augustowski, gm. Balia Wielka i Wo艂owiczowce, par. Teolin, odl. od Augu stowa 59 w. Fol. ma 5 dm. , 46 mk. ; w艣 gm. Balia Wielka ma 35 dm. , 268 mk. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 77 mk. W r. 1887 fol. W. rozl. 629 gr. or. i ogr. mr. 419, 艂膮k mr. 36, pastw. mr. 53, lasu mr. 111, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 6, drew. 5; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio wsi W. os. 29, mr. 438; w艣 Bugzda ob. Bugieda os. 18, mr. 463; w艣 Sieniewicze al. Siniewicze os. 11, mr. 432; w艣 Dzienisiewicze Denisewicze os. 29, mr, 568; w艣 Babiszki os. 2, mr. 93; w艣 Goryaczki ob. Horaczki os. 19, mr. 504; w艣 Niemnowo os. 3, mr. 3; w艣 艢wi臋toja艅skie os. 7, mr. 91; w艣 Simoniszki os. 3, mr. 95. Dobra te oko艂o r. 1874 nale偶a艂y do hr. Wi tolda Wo艂艂owicza. Na fol. Ostasza al. Osta szewo, nale偶膮cym do tych d贸br, znajduje si臋 bogaty pok艂ad wapna, na przestrzeni 20 mr. odl. 3 w. od Niemna. Br. Ch. Wasilewicie 1. w艣 nad Niemnem, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. , okr, wiejski i dobra dawniej ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe, Dokudowo, o 26 w. od Lidy, ma 17 dm. , 146 mk. pod艂ug spisu z 1865 r. 40 dusz rewiz. . 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 3 w. , okr. wiejski 艢wirydowicze, o 20 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 91 mk. prawos艂. i 18 katol. w 1865 r. 49 dusz rewiz. . 3. W. w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Wodol, 37 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Jaku艅, Dmochowskich, 4. W. , w艣, pow. s艂onimski, w 3 okr. poL, gm. Kostrowicze, o 5 w. od S艂onima, wraz ze wsi膮 呕ylewicze ma 369 dzies. 82 艂ak i pastw. , 4 nieu偶. , 5. W. , w艣, tam偶e, gm, Czemery, o 7 w. od S艂onima, 6. W. , w艣 skarbowa w pobli偶u 藕r贸de艂 rz. Wiedrec Wiedrycz, pow. rzeczycki, w 3 okr. poL i gm. Wasilewicze, przy linii dr. 偶eL poleskich Brze艣膰Bria艅sk, o 39 w. od Rzeczycy, W 1857 r. by艂o tu 92 dm. 956 mk. , obecnie za艣 przesz艂o 100 osad i do 2000 mk. Posiada cerkiew paraf. p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮 w 1825 r. i uposa偶on膮 oko艂o 30 dzies. ziemi i 艂膮k przesz艂o 2000 parafian, zarz膮d okr臋gu policyjnego, gminny, szk贸艂k臋 wiejsk膮, ferm臋 gospodarcz膮 dla w艂o艣cian, st, dr. 偶eL, poczt. i telegr. W 1884 r. urz膮dzono w W. kosztem skarbu stacy膮 meteorologiczn膮, z oddzia艂em badania w贸d okolicznych. St. dr, 偶eL pole skich W. , pomi臋dzy st. Mozyrz o 37 w. a Rzeczyca o 39 w. , odleg艂膮 jest o 415 w. od Brze艣cia a 341 od Bria艅ska. Gmina W. sk艂ada sie z U okr臋g贸w starostw wiejskich, ma 907 dm. w艂o艣c, 1084 w艂o艣cian p艂ci m臋z, , uuw艂aszczonych na 15464 dzies. ziemi. W. , dawniej na zapad艂em Polesiu, po zaprowadzeniu dr. 偶elaznej zabudowuj膮 si臋 jak porz膮dne miasteczko i sta艂y si臋 bardzo wa偶nym punktem ruchu handlowego i przewozowego. Jednocze艣nie z przeprowadzeniem kolei ca艂a okolica zosta艂a skanalizowaa膮 przez gien. 呕yli艅skiego, do Dniepru i do Prypeci, w kierunku rz. Wiedrzec. Dobra, otoczone Prypeci膮, Dnieprem i Berezyn膮, obejmuj膮 2400 dzies. , wchodzi艂y za czas贸w Rzpltej w sk艂ad sstwa rzeczyckiego. Przed osuszeniem miejscowo艣ci skarb pobiera艂 zaledwie 155 rs. rocznie dzier偶awy za 艂膮ki, po skanalizowaniu za艣 艂膮ki tutejsze przynosz膮 skarbowi do 7000 rs. dochodu rocznie. W okolicach znajduje sie najg艂臋bsze na Polesiu torfowisko, dochodz膮ce do 20 st. W pobli偶u W, s膮 wielkie do艂y al. studnie, zwane Jow偶yny ob, , wedle podania ludowego wykopane z rozkazu ks, Olgi podczas jej pochodu na Drewlan. 7. W. , folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. wasilewickim, gm, Karpowicze, o 80 w. od Rzeczycy. 8. W. Wo艂o偶ewiczef, w艣 nad odnogami Berezyny, pow. rzeczycki, w 4 okr. polic. rzeczyckim, gm. Jakimowsk膮 S艂oboda, o 62 w. od Rzeczycy, ma 28 osad. Grunta lekkie, rozleg艂e 艂膮ki. W. wchodzi艂y za czas贸w Rzpltej w sk艂ad sstwa jakimowskiego ob. Jakimowicze, Zdaje si臋, 偶e te W. al, Wo艂o偶ewicze nadane by艂y przez cesarzowa Katarzyn臋 wraz z Jakimowsk膮 S艂obod膮 urz臋dnikowi Allopeusowi ob, Mater. dla ist. podol. gub. , str. 222. 9. W. folw, , pow. czauski, od 1872 r. Wojejkowych, 435 dzies. 23 roli, 12 艂膮k, 385 lasu, 10. W. Wasilenki Wasilenki Wasilewicie Wasilewszczyzna Wasilewka Wasilewka Wasilewka Wasilewo Wasilewskie Wasilewszczyzna Wasilewszczyzna Wasilewka dobra, pow. lepelski, oko艂o 1588 r. nabyte przez Wasila Szyszko od Wasila Czy偶a. Wasilewka i. w艣 w艂o艣c. , pow. sok贸lski, w 2 okr. pol. gm. Nowowola, o 18 w. od So k贸艂ki, 305 dzies, ziemi w艂o艣c. 206 roli, 90 艂膮k i pastw. , 9 nieu偶. . 2. W. , folw. , pow. czerykowski, od 1880 r. Czerniawskich, 100 dzies. 20 roli, 30 艂膮k, 43 lasu. 3. W. , w艣, pow. homelski, gm. Krasna Buda o 8 w. , ma 259 dm. 1611 mk. , cerkiew paraf. drewnia n膮, zapasowy magazyn zbo偶owy gminny, krupiarnia. J. Krz. Wasilewka 1. rzeczka, w pow. porzeckim gub. smole艅skiej, odp艂yw jez. Stojaczego, dop艂yw jez. Soszno. 2. W. , rzeczka, lewy dop艂yw Sowszy, lewego dop艂, Me偶y, lew. dop艂. D藕winy. 3. W. , s艂oboda, pow. lebiedzi艅ski gub. charkowskiej, o 87 w. na p艂n. zach. od Lebiedzina, ma 245 dm. , 2906 mk. 4. W. sio艂o nad Omelnikiem, praw. dop艂. Dniepru, pow. aleksandryjski gub. cherso艅skiej, o 20 w. na p艂n. wsch. od Aleksandryi, ma 1673 mk, 5. W. al. Baraboj, mko nad ruczajem Baraboj, pow. odeski gub. cherso艅skiej, o 39 w. na p艂n. zach. od Odessy, ma 240 mk. Za艂o偶one w 1849 r. Wasilewka al Wasilewka, Wasielewko, w艣, pow. mogilnicki, o 4 klm. na p艂d. wsch. od Wielatowa par. i poczta, st. dr. 偶el. w Mogilnie o 9 klm. Graniczy na p艂n. z Wielatowem i Gozdaninem, na wsch. z Gozdaninem, 艁oso艣nikami i Kamienic膮, na p艂d. z Szy d艂owem, na zach. z P艂aczk贸wkiem i Targownic膮; 5 dm. , 114 mk. 91 katol, 23 prot. i 305 ha. Karl Mueller posiada tu 265 ha, z czystym dochodem 2806 mrk. W, powsta艂a w nowszych czasach na obszarze 艁oso艣nik, w艂asno艣ci augustynian贸w trzemesze艅skich, zabranej przez rz膮d pruski i wcielonej do do meny szyd艂owskiej, przeniesionej do Mo gilna. E. Cal Wasilewo al Dzb贸w, fol, pow. cz臋stochowski, gm. Dzb贸w, ma 4 dm. , 20 mk. , 210 mr. Nale偶a艂 do sukcesor贸w genera艂a Zab艂ockiego. 2. W. ,, fol, pow. suwalskie gm. Koniecb贸r, par. Raczki. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. 3. W. , w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, odl od Wy艂kowyszek 17 w. , ma 10 dm, , 34 mk. Wasilewo 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, 艁u藕ki o 3 w. , o 38 w. od Dzisny, 4 dm. i 54 mk. prawos艁 w 1865 r. 22 dusz rewiz. . 2. W. , fol, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy, okr. wiejski Helen贸w, w艂asno艣膰 Konopla艅skich. 3. W. , za艣c. nad rzk膮 Jelniank膮, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, o 21 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. prawos艂 4. W. , folw. , pow. lucy艅ski, 103 dzies. ziemi dworskiej, w艂asno艣膰 Mamerta Rodziewioz膮. 5. W. , w艣, pow. newelski, w 3 okr. poL, dawna gm. w艂o艣c. PlisoPoznajewo. Okr. wiejski w 1863 r. mia艂 183 dusz rewiz. 6. W. , w艣, tam偶e, dawna gm. SieniutinoWasi lewo. Okr. wiejski w 1863 r. mia艂 183 dusz rewiz. 7. W. , w艣, pow. siebieski, w 3 okr. pol, gm. Czernieja. Okr. wiejski w 1863 r. mia艂 69 dusz rowiz. 8. W. , w艣, pow. wieli ski, w 3 okr. pol. , gm. Budnica, w 1863 r. 6 dusz rewiz. J. Krz. Wasilewskie, w艣, pow. bielski gub. smole艅skiej, mi臋dzy Iwaszkowem a Bia艂ym, o 20 w. od Iwaszkowa. Wasilewszczyzna 1. w艣, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. P艂utyszki, odl od Maryampola 25 w. , ma 13 dm. , 122 mk. 2. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl od Maryampola 30 w. , ma 4 dm. , 38 mk. Wasilewszczyzna 1 w艣, pow. dzisie艅 ski, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 32 w. , okr. wiejski Woropajewszczyzna, o 92 w. od Dzisny, 12 dm. , 84 mk. prawos艂. w 1865 r. 56 dusz rewiz. . 2. W. , osada, tam偶e, o 60 w. od Dzisny, 1 dm. ,. 6 mk. katol 3. W. , folw. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm. Dubot贸wka, okr. wiejski Tupalszczyzna, o 62 w. od 艢wi臋cian, ma 1 dm. , 4 mk. katol; w 1865 r. w艂asno艣膰 Boksza艅skich. 4. W. , w艣, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Buds艂aw o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Oskierk贸w, Worobie, o 51 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 74 mk. w 1865 r. 40 dusz rewiz. . 5. W. , za艣c. , pow, wile艅ski, w 2 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. katol 6. W. , za艣c, pow. bory sowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, gm. Pleszczenice, par. katol Oko艂owo, o 43 w. od Bo rysowa, ma 5 osad; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta i le艣na, 7. W. , w艣, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. 艢amochwa艂owicze, ma 6 osad; za podda艅stwa nale偶a艂a do domin. Rusinowicze Uniechowskich; gleba urodzajna, szczerkowegliniasta. 8. W. , fol, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Samochwa艂owicze, w okolicy wsi Czerkasy, o 2 w. od linii dr. 偶el moskiewskobrzeskiej. 9. W. bia艂orus, Wasilouszczyna, folw. , pow. mi艅ski, w 2 okr. poL, gm. i par. katol Rak贸w 8 w. , o 43 w. od Mi艅ska; od r. 1854 w艂asno艣膰 Rymsz贸w, ma 4 w艂贸ki; miej scowo艣膰 wzg贸rzysta, grunta szczerkowe. 10. W. , fol, pow. s艂ucki, w 3 okr. poL kopyl skim, gm. Hroz贸w, nale偶y do domin. Ussowo hr. Plater贸w. 11. W. , w艣, pow. dryssie艅ski, par. O艣wiej. J. Krz, A. Jel. Wasilewszczyzna 1 w艣, w dawnym pow. w艂odzimierskim. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. Wasili Paw艂owicz z imienia w艂adyki 艂uckiego Wasilewszozyzny wnosi od 10 dym. po gr. 20 Jatb艂onowski, Wo艂y艅, 68, 2. W. , ziemia, w da Wasilinki Wasiliszki Wasilica Wasilica Wasiliszki wnym pow. 偶ytomierskim, w pobli偶u Motolewicz. Wasilica, w艣 nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Bie艂ozierie, par. praw. Dachn贸wka, o 5 w. od Czerkas, ma 612 mk. Stanowi w艂a艣ciwie cz臋艣ci wsi Dachn贸wki, le偶膮c膮 nad samym Dnieprem i posiadaj膮c膮 wygodn膮 przysta艅. Wasilinki 1. za艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Kamie艅skich, Do艂hinowo o 6 w. , 7 dusz rewiz. 2. W, , dawniej Wasili艅ce, ws poradziwi艂艂owska, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. S艂uck, o 3 w. od S艂ucka, ma 64 osad; miejscowo艣膰 r贸wna, bezle艣na, grunta wyborne, pszenne. W 1744 r. w dobrach s艂uckich ks. Radziwi艂 艂贸w ob. t. X, 846. A. Jel. Wasilinowo, za艣c, , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazy艅 o 3 w. , okr. wiejski Ja艂owo, 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Wiazy艅, Giecewicz贸w. Wasiliny, w艣 nad Dzisienk膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 2 w. , okr. wiejski Anton贸w, o 94 w. od Dzisny, ma 23 dm. , 314 mk. w 1865 r. 146 dusz rewiz. . Wasiliszki, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 18 dm. , 50 mk. Wasiliszki 1. mko rz膮d. nad rzk膮 T臋cz膮 czy Dum膮, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wasiliszki, o 35 w. na p艂d. zchd. od Lidy a 157 w. od Wilna, ma 2, 728 mk. W 1866 r. by艂o 244 dm. , 1, 841 mk. 5 prawos艁, 453 katol, , 1, 383 偶yd贸w. Posiada cerkiew prawos艁, dekanatu b艂agoczynia szczuczy艅skiego 633 wiernych, ko艣ci贸艂 katol. paraf. , synagog臋, zarz膮d okr. policyjnego i gminy, szko艂臋 ludow膮 w 1885 r. 86 uczni贸w, st. pocztow膮. Targi odbywaj膮 si臋 co tydzie艅 w niedziel臋. Ko艣ci贸艂 para. , p. w. 艣w. Piotra Aposto艂a, z drzewa wzniesiony w 1489 r. przez kr贸la Kazimierza, odrestaurowany w 1747 r. Parafia katol. , dekanatu radu艅skiego, 8, 086 wiernych. Mia艂a kaplic臋 w Wo艂czynkach. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodzi mko W. i wsi Aleksandr贸wka, Bakszty, Chodzicie, Dylewo, Dziegciary Dziechciary, Kaszyce, Kleszniaki, Konstantynowo, Kronki, Krupowszczyzna, Kurpie, Lach贸wka, Mi臋kiszki Miakiszki, Psiarce, Ro藕niatycze, Starodworce, Szkordzie i Zyba艂y; za艣c. Sosna; okolice szlach. Dziegciary, Grabniki, Kaszczyce, Krupowszczyzna, Starodworce, Szlachtowszczyzna, Werejkiszki i Zyba艂y, w og贸le w r. 1865 r. 784 dusz rewiz. b. w艂o艣c, skarb. , 44 jednodworc贸w i 214 w艂o艣cian uw艂aszczonych. Gmina nale偶y do 1 okr. pokoju do spraw w艂o艣c, 1 okr. poborowego oraz 1 rewiru sadu pok. okr. lidzkiego, sk艂ada si臋 z 3 okr臋g贸w wiejskich Wasiliszki, Gnilicze i Szejbakpol, obejmuje 87 miejscowo艣ci, maj膮cych 543 dm. , 7, 514 mk. w艂o艣c Pod艂ug spisu z 1861 r. by艂o w gminie 1, 181 dusz rewiz. b. w艂o艣c, skarbowych, 55 jednodworc贸w, 3 偶yd贸w rolnik贸w i 1, 163 w艂o艣cian uw艂aszczonych. Powierzchnia p艂aska, gleba piaszczysta i 偶wirowata; lasy, 艂膮ki, bagna. Zraszaj膮 rzeczki Szkordzi贸wka, Lebiodka, Ko艣cieniewka, Wierch Lebiodka, Niewiczka. Jest tu dawna osada, stanowiaca, wraz z obszernemi przyleg艂o艣ciami, ststwo niegrodowe, kt贸re jaki艣 czas nale偶a艂o do ekonomii sto艂u kr贸lewskiego. Najdawniejszymi ststami wasiliskimi byli Jan Stockowicz 1499 r. , Jan Radziwi艂艂 15001, Wasil Lwowicz Hli艅ski 1501 4, Stanis艂aw Piotrowicz Kiszka 1505 6, Jan Szczytowicz 1507 15, Jakub Kuncewicz 1518 23, Jan Radziwi艂艂 1523 41, Kacper Kuncewicz 1546, ks. Miko艂aj Radziwi艂艂 1546 54, Jan Wo艂czkowicz 1569. W 1658 r, Marcin Dominik Limon, s臋dzia ziemski lidzki, nast臋pnie kasztelan witebski 1670, funduje ko艣ci贸艂 z klasztorem dominikan贸w, kt贸rym nada艂 dobra Szkordzie, a Katarzyna z Abrahamowicz贸w Fr膮ckiewiczowa, pisarzowa polna lit. , uposa偶y艂a ich w 1662 r. zapisem sumy 10, 000 z艂p. W r. 1706, podczas drugiej wojny szwedzkiej, sta艂 tu czas niejaki艣 w lutym z wojskiem swojem Stanis艂aw Leszczy艅ski podczas gdy Karol XII obozowa艂 w 呕o艂udku i tu przyjmowa艂 o艣wiadczenie poddaj膮cej si臋 mu szlachty litewskiej. W 1766 r. ststwo wasiliskie posiada艂 Micha艂 Ogi艅ski, wwoda wile艅ski, a nast臋pnie Aleksandrowicz, podkomorzy, op艂acaj膮c 4, 566 z艂p. 15 gr. kwarty, a 3, 500 z艂p. hyberny. 2. W. Stare, w艣 w艂o艣c nad Lebiodk膮, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Wasiliszki o 2 w. , okr. wiejski Glinicze, o 37 w. od Lidy, ma 10 dm. , 136 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. , ko艣ci贸艂 katol. drewniany. 3. W. , w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gmina i dobra skarbowa Daugieliszki o 13 w. , okr. wiejski Izabelin, o 32 1 2 w. od 艢wi臋cian, ma 4 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. i2 dusz rewiz. . 4. W, fol. szl. nad rzk膮 Kiewn膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 26 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 16 mk. katol 5. W. , fol, pow. trocki, w 2 okr. poL, o 21 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. 6. W, , w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 51 w. od m. Wilejki, 2 dm. , 16 mk. katol. 7. W. ,, mko, pow. kowie艅ski, w 2 okr. poL, o 90 w. od Kowna, w 1859 r. , 9 dm. , 28 mk. Posiada ko艣ci贸艂 katol. , p. w. 艣w. Piotra i Paw艂a, w 1712 r. z drzewa wzniesiony przez dziedzica Bia艂艂ozora, filialny parafii Gry艅kiszki Hrynkiszki. 8. W. , fol. , pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Rumszyszki, o 21 w. od Kowna, w艂asno艣膰 Downarowicz贸w, mz. Wasiliny Wasilinowo Wasilk贸w Wasilki Wasilki Wasiliucy Wasilki 160 dzies. 60 lasu, 28 nieu偶. . 9. W. , za艣c. , pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. 呕ejmy, o 48 w. od Kowna. W艂o艣c. Brzyziecki ma 20 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. . 10. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, gm. Opsa, nale偶y do d贸br Wejzbuny al. Wejdzbuny, dawniej Biega艅skich, dzi艣 Maczy艅skich, 11. W. 5 6 wsi, tam偶e, w 3 okr. poL, o 65 67 w. od Nowoaleksandrowska. 12. W, za艣膰. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. o 3 w. od Nowoaleksandrowska. 13. W. , za艣膰. , tam偶e, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 14. W. , dw贸r, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruzdzie, o 25 w. od Szawel. 15. W. , w艣, pow. wi艂ko mierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze, o 17 w. od Wi艂komierza. 16. W. , w艣, pow. wi艂ko mierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 50 w. od Wi艂komierza. J. Krz. Wasiliucy, al. Rozpopino, sio艂o nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, o 92 w. na wsch贸d od Chocima, ma 214 dm. , 1, 290 mk. , cerkiew, gorzelni膮. Wasilki, jezioro, pow. wile艅ski, pod folw. Norejkiszki. Wasilki 1. w艣, pow. mohylewski, gm. Kruh艂e o 5 w. , zapasowy magazyn zbo偶owy gminny. W艂o艣c. Jerkowicz od 1881 r. ma 103 dzies. 35 roli, 16 艂膮k, 29 lasu. 2. W. , w艣 i fol. , pow. mohylewski, gm. Nie偶kowo. W艣 ma 53 dm. , 361 mk. ; fol. , od 1874 r. w艂a sno艣膰 Moskalewych, 669 dzies. 100 roli, 46 艂ak, 294 lasu; m艂yn wodny daje 100 rs. 3. W, , za艣c, pow, dryssie艅ski, gm. Sarya, par. Rosica, 83 dzies. ; nale偶y do d贸br Sarya. 4. W. , ob. Wasiulki 1. . J. Krz. Wasilki, nieistniej膮ca obecnie ws, w dawnym pow. 艂uckim, we w艂o艣ci holaty艅skiej, t. j. w dzisiejszym pow, 艂uckim lub kowelskim. , w pobli偶u granic pow. pi艅skiego. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Holatyna, kn. Fiodora Romanowicza Sanguszki, kt贸ry wnosi zt膮d od 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 81. . Wasilk贸w 1. mto nadetat nad rz. Supra艣l膮, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm Czarnawie艣, o 29 1 2 w. na p艂d. zachd. od Sok贸艂ki a 8 w. od Bia艂egostoku, przy linii dr. 偶el. warszawskopetersburskiej, pod 53 8 p艂n. szer. a 41 21 wschd. d艂ug. W 1891 r. by艂o 508 dm. 2 murow. , 51 sklep贸w i sk艂ad贸w towar贸w, 3, 335 mk. 1, 710 m臋偶. , 1, 625 kob. , w tej liczbie 675 prawos艁, 1457 katol. , 49 ewang. , 1, 154 偶yd贸w. W 1807 r. by艂o tu 212 dm. i 677 mk. , przewa偶nie 偶yd贸w; w 1860 r. , 201 dm. i 1, 381 mk. 65 prawos艂. , 817 katol. , 19 ewaug. i 480 偶yd贸w. Posiada cerkiew paraf. murowan膮, 艣wie偶o wzniesiona 1, 531 parafian, uposa偶on膮 96 dzies. 56 roli i pod zabud. , 32 艂膮k i pastw. , 8 nieu偶. , ko艣oi贸艂 katol. dawniej parafialny, 2 domy modlitwy 偶ydowS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 146 skie, zarz膮d okr臋gu policyjnego dla 4 gmin powiatu i oddzielnego dla miasta, prz臋dzalni膮 i apretur臋 firmy J. Kaminke o 3 tamburach i 1, 860 wrzecionach, 386 rzemie艣lnik贸w 267 majstr贸w, 89 robotnik贸w, 30 uczni贸w, w tej liczbie 253 tkaczy 173 majstr贸w, 50 robotnik贸w, 30 uczni贸w. W 1860 r, by艂a tu fabryka sukna, produkuj膮ca za 21, 200 rs. i dwie nieznaczne garbarnie. Dochody miejskie w t. r. wynosi艂y 1, 134 rs. ; do miasta nale偶a艂o 2, 360 dzies. l, 894 1 2 pod zabud, i roli, 351 1 2 艂膮k i pastw. , 93 lasu, 21 nieu偶. . Przedmie艣cia zowi膮 si臋 Suchonie, Woroszy艂y i W贸lka. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 drobnym handlem i przemys艂em. O 8 wiorst od Wasilkowa na p贸艂noc znajduje si臋 prze艣liczna puszcza buksztelska, s艂ynna z wyborowego gatunku drzewa, przewa偶nie d臋bu i sosny i obfito艣ci zwierzyny. W niej dawnemi czasy polowali cz臋sto kr贸lowie polscy i w. ks. litewscy; dotychczas przechowuje si臋 tradycya mi臋dzy osadnikami tej puszczy o owych polowaniach. A by艂a to puszcza obszerna, albowiem do dzi艣 dnia, 艂膮cznie z przyleg艂emi kry艅skiemi lasami, zawiera oko艂o 60, 000 dziesi臋cin towarowego lasu. Uroczysko, na kt贸rem za艂o偶one zosta艂o miasto, oddawna nosi艂o nazw臋 Wasilkowa i le偶a艂o w ziemi Jad藕wing贸w. Pod艂ug og贸lnego mniemania w okolicach W. zasz艂a d. 13 pa藕dziernika 1282 r. bitwa pomiedzy Leszkiem Czarnym, a w ks. litew. Trojdenem, w kt贸rej Polacy odnie艣li zwyci臋ztwo nad Litwinami i po艂膮czonymi z nimi Jad藕wingami. W bitwie tej Jad藕wingowie po raz ostatni wyst臋puj膮 na widowni dziejowej. Tu偶 pod W. , na prawo od szosy do Grodna wiod膮cej, znajduje si臋 cmentarzysko na wzg贸rkach piaszczystych, w kt贸rem ci膮gle wykopuj膮 w znacznej ilo艣ci ko艣ci ludzkie i ko艅skie, tudzie偶 szcz膮tki broni staro偶ytnej. Za艂o偶enie miasta przypada na drug膮 po艂ow臋 XVI w. ; Zygmunt August bowiem dokumentem z d. 1 grud. 1567 r. poleci艂 Grzegorzowi Wo艂艂owiczowi, st艣cie m艣cibowskiemu, horodniczemu grodzie艅skiemu, dziedzicowi Ejszyszek, Oran, Dubnia i Zelwy, osadzi膰 miasto na ziemi kr贸lewskiej, nad rz. Supra艣l膮, na uroczysku Wasilkowie, w pobli偶u puszczy Kry艅skiej, oraz wzni贸s艂 ko艣ci贸艂. Tym偶e przywilejom na utrzymanie ko艣cio艂a i ksi臋dza przeznaczy艂 5 w艂贸k, pod miasto za艣 10 w艂贸k. Osadnik贸w i ksi臋dza oswabadza od wszelkich powinno艣ci publicznych i podatk贸w. Regestra z 1578 r. podaj膮 W. jako mto w wojew贸dztwie podlaskiem, bez wykazania poboru. W tym ju偶 czasie W. wraz z folw. Studzianka i D膮br贸wka stanowi艂 ststwo niegrodowe, nadane d. 21 lipca 1576 r. w nagrod臋 zas艂ug 艁ukaszowi G贸rnickiemu, st艣cie tykoci艅skiemu. Pierwszym plebanem by艂 ks. Miko艂aj 9 XIII Wasilki Wasil贸wka Wasilk贸wka Wasilkowa Wolica Wasilkowo Wasil贸w Wasil贸wka Wasilowo Wasilsursk Wasiluki Wasilu艅ce Wasi艂贸wka Koroarowski, kt贸remu wydzielono na utrzymanie 15 w艂贸k gruntu. Po nim obj膮艂 t臋 plebani臋 ks. Gabryel Grzyma艂a, kt贸ry, nieprzestaj膮c na tych w艂贸knach, w czasie bytno艣ci Zygmunta III w Grodnie poda艂 pro艣b臋 o powi臋kszenie funduszu, k艂ad膮c mi臋dzy innemi i t臋 przyczyne, 偶e staw kr贸lewski zalewa cze艣膰 pola do plebanii nale偶膮cego. Kr贸l zaraz wys艂a艂 list do starosty 艁ukasza G贸rnickiego, zalecaj膮c 偶eby wejrza艂 w po艂o偶enie i je偶eli pleban niedostatek cierpi, b膮d藕 dziesiecin膮 z folwarku, b膮d藕 czemby rozumia艂 opatrzy艂 Ale, 偶e parafianie nie bardzo byli 艂askawi na plebana za to, 偶e kiedy oni w艂asnym kosztem przenie艣li ko艣ci贸艂 na inne miejsce, blisko rynku, gdzie na kupionym placu i plebani臋 przestawili, ks. Grzyma艂a przyw艂aszczy艂 to miejsce gdzie dawniej sta艂 ko艣ci贸艂, nie pozwalaj膮c go na wygon obraca膰, grabi艂 i sp臋dza艂 ich byd艂o; zt膮d k艂贸tnie by艂y cz臋ste. Kiedy starosta od kr贸la przys艂any zjecha艂 i wypytywa艂 mieszczan o fundusz ksi臋dza, ci jednozgodnie dowodzili, 偶e pleban dosy膰 ma chleba, 偶e staw kr贸lewski niewiele mu szkodzi sko艅czy艂o si臋 na tem, starosta kaza艂 dawa膰 ksi臋dzu na wosk i wino po 4 z艂ote co rok ze skrzynki miejskiej, a pi膮ty z艂oty z folwarku wasilkowskiego. W ostatnich czasach ko艣ci贸艂 ten zosta艂 zamkni臋ty i rozebrany, lecz za staraniem parafian na nowo odbudowany w r, 1880. Dzi艣, w miejscu dawnego drewnianego ko艣cio艂a wznosi si臋 pi臋kna 艣wi膮tynia murowana, w stylu roma艅skim, kosztem parafian zbudowana. Ko艣ci贸艂 by艂 konsekrowany p. w. Przemienienia Pa艅skiego w r. 1883. W pobli偶u W. , we wsi Lipnikach przemieszkiwa艂 艁ukasz G贸rnicki i w niej zapewne dnia 22 lipca 1603 r. 偶ywot sw贸j zako艅czy艂. Na sejmie z r. 1773 5 Stany Rzpltej przez oddzielne, prawo zapewnia艂y do偶ywotnie posiadanie ststwa wasilkowskiego Janowi Kruszewskiemu, chor膮偶emu ziemi bielskiej, z op艂at膮 kwarty 982 z艂p. 23 gr. Le艣nictwo rz膮d. wasilkowskosupraskie obejmuje 6, 568 1 2 dzies. 2. W. , ferma, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol. , gm. Czarnawie艣, o 33 w. od Sok贸艂ki, 242 dzies. ziemi orn. i pod zabud. ; w艂asno艣膰 monasteru w Supra艣lu. 3. W. , w艣, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Horwal, o 30 w. od Rzeczycy. S. G. J. Krz. Wasilk贸wka, bia艂oruskie Wasilkouka, pow. borysowski, w 2 okr. pol. , gm. Osowo, o 72 w, od Borysowa, ma 12 osad; lasy i g贸ry, grunta lekkie. Wasilkowa Wolica, w艣, pow. starokonstantynowski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej 1753 r. darowana przez ostatniego ordynata ostrogskiego ks. Sapie偶e. Wasilkowo l. w艣, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. poL. gm. Stefanpol o 20 w. , okr. wiejski i dobra Bia艂ydw贸r, Szyryn贸w, poprzednio w gm. Nowe Hermanowicze, o 36 1 2 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 55 mk. katol. , w 1865 r. 45 dusz rewiz. , 2. W. , w艣, pow. bielski, gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. pol. , gm. 艁osinka, o 28 w. od Bielska, ma 168 dzies, ziemi w艂o艣c. 3. W. , fol. , pow. czerykowski, dziedzictwo Pieczkowskich, 110 dzies. 30 roli, 13 艂膮k, 40 lasu. 4. W. , w艣, pow. newelski, w 2 okr. poL, gm. Kubek, w 1863 r. 19 dusz rewiz. 5. W. , w艣, tam偶e, w 3 okr. pol. , dawna gm. w艂o艣c. SieniutinoWasilewo, w 1863 r. 19 dusz rewiz. J. Krz. Wasil贸w, s艂ow. Vaszilov, w臋g. Vaszil贸, w艣 na W臋grzech, w kom. orawskim, pow. namie stowskim, nad pot. Chruszczynk膮 Hrustinka, dop艂. Bia艂ej Orawy. W r. 1890 by艂o 90 dm. i 1, 587 mr. obszaru; 406 mk. 402 S艂o wak贸w i 4 Niemc贸w; 402 rz. katol, i 4 izrael. Par. rz. katol. i poczta w 艁okczy o 3 klm. , s膮d pow. w Namiestowie, urz. podatk. w Dol nym Kubinie Als贸Kubin. W. H. Wasil贸wka 1. w艣, pow. sok贸lski, w 2 2 okr. poL, gm. Nowawola, o 18 w. od Sok贸艂 ki, 2. W. , bia艂orus. Wasilouka, w艣 nad Bere zyn膮, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Pa rycze, o 35 w. od Bobrujska, ma 24 osad. ; ka plica par. prawos艂. Olnica. Miejscowo艣膰 le艣na, obfita w 艂膮ki, grunta lekkie, lud rolni czy i flisaczy. 3. W. , uroczysko osiad艂e, pow. mi艅ski, w 2 okr. poL rakowskim, gm. StareSio艂o, o 24 w. od Mi艅ska. 4. W. , w艣, pow. klimowicki, gm. Chocimsk, ma 45 dm. , 380 mk. , A. Jel Wasil贸wka 1. w艣, u 藕r贸de艂 rz. Po艂kwy, pow. starokonstantynowski, na p艂d. wsch贸d od Czo艂hanu, gm. Bazalia, ma 45 dm. 2. W. , Wasyl贸wka, w艣, pow. winnicki, okr. pol. 呕me rynka, gm. i par. katol. Tywr贸w, s膮d Brahi 艂贸w, o 96 w. od Winnicy, ma 140 osad, 880 mk. , 991 dzies. ziemi w艂o艣c. , 30 cerkiewnej, 1, 302 dworskiej 1, 250 lasu, nale偶膮cej do Zaboklickich i 489 218 lasu do sukcesor贸w Bogdaszewskich. Posiada cerkiew p. w 艣w. Micha艂a, wzniesion膮 w 1758 r. , z 1, 070 para fianami. Nale偶a艂a niegdy艣 do dobr Kaczmar贸w al. Karczmarz贸w, biskup贸w kamieniec kich, nast臋pnie dobra Rzpltej. Dr. M. Wasilowo 1. dw贸r, pow. dryssie艅ski, par. Rosica. 2. W. , w艣, pow. po艂ocki, w 8 okr. poL, w dawnej gm. Mie偶ewo. Okr臋g wiejski W. w 1863 r. mia艂 51 dusz rewiz. Wasilsursk, ob. Wasil. Wasiluki, w艣 w艂o艣c. nad poi Mali艅ce, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 13 w. od Trok, 5 dm. , 67 mk. katol. ; m艂yn wodny. Wasilu艅ce, ob. Wasimo艅ce. Wasi艂贸wka al. Wasil贸wka w艣, pow. augustowski, gm. Koniecb贸r, par. Raczki, odl. 20 w. od Augustowa, ma 20 dm. , 222 mk. W r. Wasilk贸wka Wasi艂y Wasi艂y Wasiowce Wasio艂y Wasino Wasino Wasimo艅ce Wasimien贸w 1827 by艂o 15 dm. , 91 mk. W艣 ta wchodzi艂a dawniej w sk艂ad d贸br Raczki. Wasi艂y 1. Ta艅sk al. Ta艅skie, w艣 nad rz. Orzyc, pow. przasnyski gm. i par. Dzierzgowo, odl 28 w. od Prasnysza, maj膮 28 dm. , 160 mk. , 537 morg. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 118 mk. 2. W. Zygny, w艣 nad rz. Orzyc, pow. przasnyski; gm. BugzyP艂oskie, par. Krzynow艂ogaWielka, odl 33 w. od Przasnysza, ma 31 dm. , 150 mk. , 509 morg. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 166 mk. Wed艂ug reg. pob. z r. 1567 w艣 W. , w par. Duczymin, sk艂ada艂a si臋 z cz膮stek maj膮cych 1 2 w艂贸ki, 1 1 4, 1 2, 1 4, 3 1 2, ogrod. 3 Pawi艅ski, 殴r贸d艂a dziej. , 336. Wasimien贸w, za艣c. w艂o艣c, pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 19 w. od m. Wilejki, 1 dm. 9 mk. prawos艂. Wasimo艅ce, w spisie 1865 r. Wasilu艅ce 1. w艣 w艂o艣c. nad rz. Wierzchnia, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno o 5 w. , okr. wiejski Nibry. o 67 w. od Trok, ma 3 dm. , 33 mk. katol w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 呕ydejkany. 2. W. , ws w艂o艣c, tam偶e, o 55 w, od Trok, 4 dm. , 40 mk. katol Wasino, w艣, w gub. smole艅skiej, ze st. pocztow膮 przy starej drodze ze Smole艅ska do Moskwy, o 22 w. za Dorohobu偶em. Wasino, ob. Wadzyno. Wasio艂y, niem. Wasioli al. Wassiol, dobra ryc, pow. lubawski, st. p. Kie艂piny o 2, 3 klm. odl, st. kol i tel. Montowo o 11 klm. odl, paraf. katol Mroczno; 145 ha 116 roli orn. ; 1885 r. 5 dm. , 4 dym. , 12 mk. , 11 katol, 1 ew. ; dziedzic Fischer. Le偶膮. nad jez. Tar czynami, niedaleko granicy Prus Wschod. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂y dobra szl i folw. W. 3 dymy i nale偶a艂y do S艂awog贸rskich str, 248. K艣. Fr. Wasiowce, w spisie z 1861 r. Wasiewice, w艣 i folw. nad Oszmiank膮, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Polany o 11 w. , okr. wiejski i dobra Korejw贸w w 1865 r. Oszmiank膮 Murowana, o 10 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 17 mk. katol, w艣 za艣 8 dm. , 66 mk. t. wyzn. w 1865 r. 37 dusz rewiz. . Wasiszki 1. w艣, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jazno o 11 w, , okr. wiejski Koszany, 57 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 mta Kowna. 2. W. , w艣 nad rz, Wo艂m膮, pow. mi艅ski, inaczej zwana Kis艂ucha ob. . Wasiuczyn, w艣, pow. rohaty艅ski, 14 klm. na p艂d. zachd od Rohatyna s膮d pow. , na p艂d. od urz. poczt. w Knihyniczach. Na zachd le偶膮 Oskrzesi艅ce, na p艂d. Podmicha艂owce, 呕ur贸w i Ko艂okolin, na wschd Czahr贸w i Koniuszki, na p艂n, wsch. Jawcze, na p艂n. Zag贸rze Knihynickie i Knihynicze. Zach, cz臋艣d wsi przep艂ywa lewy dop艂yw Dniestru 艢wirz. W jego dolinie le偶膮 zabudowania. Na p艂d. wsch. fol 呕ady i wzg贸rze i n. 323 mt. wzn. ,. Wzn. obszaru si臋ga 347 mt. wzg贸rze Malowica. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 810, 艂膮k i ogr. 307, pastw, 64, lasu 766; w艂asn, mn. roli orn, 1, 000, 艂膮k i ogr, 311, pastw. 37, lasu 3 morg, W r, 1880 by艂o 135 dm. , 890 mk. w gminie, 18 dm. , 130 mk. na obsz. dwor. 939 gr. kat. , 57 rzym. kat, 24 izr. ; 942 Rus. , 54 Pol, 24 Niemc贸w. Par. rzym, kat. w 呕urowie, gr. kat. w miejscu, dek. Cho dorowski. Do parafii nale偶膮 Oskrzesi艅ce, We wsi Jest cerkiew. W r. 1447 po艣wiadczaj膮 Ihnat z Kutyszcz, sedzia, i 艢cibor z Wasiczyna, pods臋dek, ziemscy haliccy, uk艂ad o staw mi臋dzy Knihyniczami a Wasiczynem ob. A. G. Z. , t. IV, str. 155 i. Towarzysz duchow, katol. , Tarnopol, 1869, str. 493. Rkp. Os, Nr. 2836 podaje spis nast臋puj膮cych doku ment贸w str. 47. Privilegium Sigismundi z r. 1519, donationis juri feudi utriusque sexus nobilis Stiborii Wasiuczy艅ski, oppidi Wasiu czyn in terra halicensi hac tamen clausula reservata, quod deficientibus liberis utriusque praedicti Stiborii Tel eorum legitimis successoribus ex linea et radice praedicti Stiborii legitime descendentibus oppidum praedictum cum omni jure et proprietate ad nos et suocesores nostros revertatur. Str. 74. Privile gium super forum annale et saptimanale in oppido Wasiuczyn in terra halicensi z r. 1536. Str. 229. Auctio thelonei pontalis in oppido Wasiuczyn haereditario Generosi Christophori Wasiuczy艅ski, z r. 1558. W r. 1556 potwierdza Zygmunt August gra nice Wasiuczyna okre艣lone dokumentem z r. 1401 Towarzysz duch. kat. , Rok I, 1869, str. 490. Lu. Dz. Wasiuki 1. ws nad rz. Dzisienk膮, pow, dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. 艁uck o 18 w. , okr. wiejski i dobra, ks. Lubeckich, Borejki, o 69 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 120 mk. 2. W. , w艣 i fol, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski So艂y o 3 w. , o 17 w. od Oszmiany. Folw. w 1865 r. Zabro偶yckich mia艂 1 dm. , 7 mk. katol. , w艣 za艣 21 dm. , 198 mk. t. wyzn. w 1865 r, w cz臋艣ci Zabro呕yckich 7, w cz臋艣ci nale偶膮cych do d贸br So艂y Antropowych 106, w cz臋艣ci za艣 skarbowej 1 dusz臋 rewiz. 3. W. , za艣膰. nad bezim. dop艂. Ussy, pow. mi艅ski, w gm. Kojdan贸w, w miej scowo艣ci falistej, o 12 w. od Kajdamowa, 28 w. od Mi艅ska, Maj膮 tu w艂asno艣ci szlachta Pietraszkiewiczowie i Szalkowscy. J. Krz. Wasiuk贸wka, w艣, pow, orsza艅ski, gm. Wysokie o 11 w. , zapasowy magazyn zbo偶owy gminny. Wasiukowszczyzna, okolica pryw w. , pow. lidzki, w 1 okr pol, o 10 w, od Lidy ku Wilnu, 2 dm. , 41 mk. katol Wasiule, w艣 w艂o艣c. nad potok, Powerk Wasiule Wasiukowszczyzna Wasiuk贸wka Wasiuki Wasiuczyn Wasiszki Wasiulki Wasiuliszki sznis, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm, okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki o 1 w. , o 26 w. od 艢wi臋cian, ma 15 dm. , 100 mk. katol. w 1865 r. 44 dusze rewiz. . Wasiuliszki 1. w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅 ski, w 1 okr. pol. , gm. 艢wi臋ciany, okr. wiej ski i dobra skarbowe Mile o 15 w. , 4 dusze rewiz. w艂o艣c. i 8 jednodworc贸w. 2. W. , za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski 艁abonary o 7 w. , 6 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艁yngmiany. 3. W. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuz贸w, Mieszcz. Kajrewicz ma 40 dzies. 6 艂asu, 7 nieu偶. . J. Krz. Wasiulki 1. al. Wasilki, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Kozie艂艂贸w Kniahynin, o 40 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 99 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. ; zarz膮d gminny. 2. W. , w艣 skarb. , tam偶e, o 1 2 w. od poprzedzaj膮cej, 3 dusze rewiz. Wasiuny 1. w艣 w艂o艣c. nad rzek膮 艢wi艂k膮 dop艂. Miadzio艂ki, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Hoduciszki, o 26 w. od 艢wi臋cian, ma 20 dm. , 153 mk. katol. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyd艂贸w, o 20 w. od Rossie艅. Wasiuty, za艣c, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski G艂臋bokie o 3 w. , 6 dusz rewiz. Wasiuty艅ce, w艣 przy linii dr. 偶el. p艂d. zach. , na przestrzeni ZmierzynkaWo艂oczyska, pow. lity艅ski, okr. pol. Me偶yr贸w o 12 w. , gm. Owsianki, par. katol. Bar o 10 w. , o 35 w. od Lityna, ma 102 dm. , 316 mk. pod艂ug innych danych oko艂o 700 mk. , 305 dzies. ziemi w艂o艣c, 36 cerkiewnej; dworska w 12 cz臋艣ciach. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Jerzego, wzniesion膮 w 1765 r. , z 504 parafianami. Na gruntach wsi przystanek dr. 偶eL, pomi臋dzy Barem a Serbinowcami. Okolica lesista. Jest to dawna osada. Przy kolonizacyi Podola dla obrony zamk贸w kresowych, mi臋dzy kt贸remi niepo艣lednie miejsce zajmowa艂 Bar, Zygmunt August przywilejem z r. 1565 nada艂 prawem lennem za zas艂ugi wojenne szlachetnym nobili Wasiuty艅skim uroczysko dla osiedlenia wsi, zwane 艁ukowa arch. domowe, w p贸藕niejszych dokumentach mylnie nazwane Lichowa. Wasiuty艅scy h. Korczak osadzaj膮c uroczysko, nazwali je od swego nazwiska Wasiuty艅cami, i pod tem imieniem dalej wie艣 mianowano z dokument贸w. Zdaje si臋, 偶e r贸d ten przyby艂 z Rusi halickiej i osiad艂 na Podolu. W p贸藕niejszych czasach r贸d ten dosta艂 si臋 do Ma艂opolski, Tomasz W. , ststa soko艂owski, o偶eniony ze Szlubowsk膮 J贸zef膮 Ann膮, po 1794 r. osiad艂 w Lubelskiem z dokument贸w domowych, a syn jego J贸zef mieszka艂 na Ukrainie S艂own, Geogr. ,, t. IX, str. 763. Przywilej Zygmunta Augusta potwierdzi艂 Stefan Batory w r. 1576. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1578 r. w艣 Wasziuthenki, nale偶膮ca do ststwa barskiego, w posiadaniu vassallorum Wasziuthenki, p艂aci od 3 p艂ug贸w, 6 ogr. po 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 303. W lustracyi Humieckiego z 1616 czytamy W艣 Lichowa w艂a艣ciwie 艁ukowa al. Wasiuty艅ce. Tej wsi posesorami szlachetni Antoni, Lechno, 艁uczka, Ja艣ko, Lesko, olim Stephani, i Wasyl Andruszko olim Jaczko filii Wasiuty艅scy, za prawem lennem od 艣. p. kr贸la Augusta przodk贸w ich na osadzenie tej wsi danem, kt贸re potem 艣. p. kr贸l Stefan konfirmowa艂 de data Varsoviae 3 Aug. 1576 Jab艂onowski, Lustracye, 26. Z czasem r贸d ten, rozrodziwszy si臋, przybiera艂 rozmaite przydomki, jak Szach Szachno, Lech Lechno, Marczenko, Mironenko i inne, a 偶e byli liczni, a s艂u偶膮c Rzpltej, wojaczk膮 si臋 zwykle zabawiali, Przeto w dalekich nawet stronach zostawili 艣lady swojej bytno艣ci. I tak z czas贸w wojen za Zygmunta III jeden z nich, pozostawszy w Rossyi, za艂o偶y艂 czy naby艂 osad臋, kt贸r膮 nazwa艂 Wasiutynskoje gub. moskiewska pow. podolski, z relacyi; inny, zapewne z czas贸w Wiszniowieckich, widzimy bowiem na testamencie Anny z Chodkiewicz贸w ks. Koreckiej z d. 30 mar. 1626, na kt贸rym podpisani jako 艣wiadkowie Samuel Wiszniowiecki i Aleksander Wasiuty艅ski S艂ow. Geogr. , t. V, str. 163, za艂o偶y艂 w gub. po艂tawskiej w艣 Wasiuty艅ce ob. i tam pozosta艂. W zesz艂ym wieku jeden z Wasiuty艅skich dosta艂 czy naby艂 kawa艂 ziemi na stepach cherso艅skich, na kt贸rej za艂o偶y艂 osad臋 Wasiutinskoje w pow. elizawetgradzkim. Ww drugiej po艂owie XVII i XVIII w. dzieli艂y losy ziemi barskiej. Po uspokojeniu zamieszek krajowych Lubomirscy, porz膮dkuj膮c ststwo barskie, nabyte jeszcze w 1698 r. od Eust. Wyhoskiego, zagarn膮膰 chcieli i W. , jak dowodzi manifest przeciw Lubomirskiemu, staro艣cie olszty艅skiemu, zaniesiony przez Wasiuty艅skich do grodu latyczowskiego, w poniedzia艂ek przed 艣w. Egidiuszem 1761 r. , lecz sprawa upad艂a nast臋pnie z dokum, domow. . Z lustracyi naznaczonej przez sejm generalny z d. 7 maja 1764 wida膰, 偶e prawa lenne tej wsi zosta艂y przeniesione na dziedziczne. W r. 1773, d. 11 lut. , Sobolewscy wyrobili sobie przywilej Stanis艂awa Augusta na posiadanie do偶ywotnie W. , zt膮d wszcz膮艂 si臋 proces, zako艅czony w r. 1774 d. 18 maja dekretem komisyi wyznaczonej przez konstytucy膮 sejmow膮, usuni臋ciem Sobolewskich z dokum. dom. . Na gruntach W. znajduj膮 si臋 niewielkie stare okopy i w nich krynica, zwana Kulikow膮. Pod艂ug podania w miejscu tem przebywa艂 niegdy艣 Wasiuty艅ce Wasiuliszki Wasiuty Wasiuny Wasiuty艅sk膮 Wa艣ki Wa艣kiewicz Wa艣kiewicze Waskoliszki Wa艣k贸w Wa艣k贸w Wa艣kowce Wa艣kowce Wa艣kowce Wa艣kowczyki Wa艣kowicze Wa艣kowicze jaki艣 wata偶ka Kulik. W. od dawna dzielone s膮 na cz臋艣ci, lecz wy艂膮cznie do Wasiuty艅skich nale偶膮ce, du偶o jest zubo偶a艂ych; jedn膮 tylko cz臋艣贸 naby艂 w zesz艂ym jeszcze wieku przyby艂y na Podole z Litwy Walenty Chudkowski, o偶eniony z Ma艂gorzat膮 Ko艣ciuszk贸wn膮, cz臋艣膰 t臋 da艂 synowi Gasprowi Chudkowskiemu, kt贸ry poj膮艂 Wasiuty艅sk膮 i dot膮d sukcesorowie j膮 posiadaj膮 z dokument贸w. Najwi臋ksza cz臋艣膰 nale偶y dzi艣 do Jana syna Hieronima Lechno Wasiuty艅skiego, wraz z s膮siedni膮 wiosk膮 Anton贸wka, odziedziczon膮 po stryju Adamie, zmar艂ym bezpotomnie. M. Was. Wasiuty艅ce, sio艂o nad rzek膮 Kowrojec膮, lew. dop艂. Dniepru, pow. zo艂otonoski gub. po艂tawskiej, o 37 w. na pld. wsch贸d od Zo艂otonoszy, w pobli偶u Jeremiej贸wki za艂o偶onej na cze艣膰 Jeremiasza Wiszniowieckiego, ma 547 dm. , 3, 574 mk. Za艂o偶one przez Aleksandra Wasiuty艅skiego, podpisanego jako 艣wiadek wraz z Samuelem Wiszniowieckim na testamencie Anny z Chodkiewicz贸w ks. Koreckiej z d. 30 marca 1626 r. ob. t. V, 163. Wasiuty艅sk膮 S艂oboda al. Po艂kownicza, w艣, pow. taraszcza艅ski, u ludu nazwa nadawana wsi Stanisz贸wka ob. . Wa艣ki, ob. Waszki. Wa艣ki 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie o 2 w. , o 60 w. od Dzisny, 6 dm. , 70 mk. , w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Oszmiany, 4 dm. , 67 mk. 4 prawos艁, 11 katol. , 4 mahom. . 3. W. , w艣 i dobra, pow. bia艂ostocki, w 3 okr. poL, gm. Przytulanka, o 30 i 32 w. od Bia艂egostoku. W艣 ma 62 dzies. ziemi w艂o艣c. i 53 nale偶膮cych do r贸偶nych w艂a艣cicieli; dobra, w艂asno艣膰 Wiktora Rutkowskiego, 119 dzies. 88 roli i pod zabud. , 14 艂膮k i pastw. , 14 lasn i 3 nieu偶. . 4. W, . w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. poL, gm. 艁osinka, o 29 w. od Bielska, ma 406 dzies. ziemi w艂o艣c. 5. W. , w艣, pow. pru偶a艅ski, w 3 okr. pol. , gm. , parafia praw. i katol. Szereszewo o 3 w. , o 12 w, od Pru偶any, ma 30 dm. , 180 mk. W艣 ta, po艂o偶ona 艣r贸d niedost臋pnych b艂ot, w pewnych miesi膮cach niekomunikuje si臋 z reszt膮 okolicy. Prowadz膮 do niej przez 2 wiorsty k艂adki w膮skie, u艂o偶one na palach w b艂ocie ubijanych. Ko艅mi dosta膰 si臋 do niej mo偶na korytem rzeczki, niezbyt g艂臋bokiej. 6. W. , w艣, pow. mi艅ski, w 2 okr. poL rakowskim, gm. StareSio艂o, przy dro偶ynie ze wsi Tarasowa do folw. Lach贸wki, ma 7 osad; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta szczerkowogliniaste. 7. W. , za艣c. , nad rz. Ptycz, pow. mi艅ski, w 2 okr. poL, gm. StareSio艂o, o 14 w. od Mi艅ska, ma 4 osady; grunta faliste, szczerkowogliniaste. Do niedawna okolica by艂a le艣na. Wa艣kiewicz, folw. , pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol, gm. Wsielub, o 2 w, od Nowo gr贸dka. A. Jel. Wa艣kiewicze ob. Wa艣kowicze. Waskoliszki, dw贸r, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 89 w. od Poniewie藕a. Wa艣k贸w 1. al. Wa艣kowo, w艣, pow. mo zyrski, w 1 okr. poL skryha艂owskim, gm. i par. praw. Mieleszkowicze, o 15 w. od Mo zyrza, ma cerkiewk臋 filialn膮. 2. W. , ob. Wa艣kowo, A. Jel. Wa艣k贸w, pod艂ug Rubrycelli dyec. 艂ucko偶ytomierskiej w艣 w par. Motowid艂贸wka t. j. w pow. wasylkowskim, posiada kaplic臋 katolick膮. W spisach urz臋dowych ani u Pochilewicza niewykazana. Wa艣k贸w K膮t, osada m艂y艅. , pow. bia艂ostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gr贸dek, o 22 w. od Bia艂egostoku. Wa艣kowce 1. w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 6 w. , okr. wiejski Berezowce, o 34 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gran. pow. mi艅skiego, ma 10 dm. , 55 mk. w 1865 r. 50 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Duszczyce, Che艂howskich. 2. W. , za艣c, tam偶e, 1 dm. , 7 mk. 偶yd贸w. Wa艣kowce 1. w dokum. Wa艣kowcze, w艣 nad lew. dop艂. Wilii, pow. krzemieniecki, na p艂n. od Rachmanowa. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego 1583 r. p. Stefanowa Szumska wnosi z Wa艣kowiecz z 5 dym. , 5 ogr. , 7 ogr. , 1 rzem. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 141. 2. W. , w艣, w dawnym pow. 艂uckim. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z r. 1583 Wasili Kmita z imienia Waszkowiecz wnosi z 19 dym. , 10 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 105. 3. W. w艣 i folw. nad Horyniem, pow. za s艂awski, na p艂d. zchd od Zas艂awia. Folw. na le偶y do zas艂awskiego klucza d贸br s艂awuckich, w艣 ma 76 dm. , 527 mk. , cerkiew. O 1 w. od wsi ze skalistej g贸ry wytryska strumie艅, maj膮cy w艂asno艣ci lecznicze. W pobli偶u niego pod g贸r膮 stoi wysoka wie偶a, wzniesiona przez jednego z ks. Sanguszk贸w. J. Krz. Wa艣kowce, w艣 nad Tro艣cia艅cem, pow. przy艂ucki gub. po艂tawskiej, o 34 w. na p艂n. wsch. od Przy艂uk, ma 2037 mk. Wa艣kowczyki, w艣 i fol. u 藕r贸de艂 rz. Chomory, pow. zas艂awski, na p艂d. od Zas艂awia. Folw. nale偶y do bia艂ogr贸deckiego klucza d贸br s艂awuckich. Wa艣kowicze 1. w艣 pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, o 43 w. od Dzisny, 8 dm. , 79 mk. 2. W. , w艣, pow. bychowski, gm. Propojsk o 8 w. , ma 93 dm. , 409 mk. , zapasowy magazyn zbo偶owy gminny. Wa艣kowicze, w dokum. Waskiewicze, Waskowce, Waskowszczyzna, w艣 przy uj艣ciu pot. Grozdawiec do Szesteni, pow. owrucki, gm. Fo艣nia Wielka, o 99 w. od 呕ytomierza, 25 w. na p艂d. zach. od Owrucza, 15 w. od Wasiuty艅ce Wasiuty艅ce Wa艣ki Wa艣kow贸lka Wa艣k贸wka Wa艣k贸wka Wa艣kowo Wa艣kowszczyzna Wa艣kowszczyzna Waskul Was艂owiec Waslowce Wasna Wa艣niew Wa艣niewo Wa艣ni贸w Iskoro艣ci st. poczt. , przy tr. . poczt. z 呕yto mierza do Owrucza. Posiada cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia J. Chr. , z drzewa wzniesio n膮 w 1785 r. kosztem parafian, i uposa偶on膮 33 dzies. ziemi. Do par. nale偶膮 wsi Rudnia Staropotapowska o 5 w. , ze smolarni膮 i Ru dnia Ihuatpolska r贸wnie偶 o 5 w. , wraz z kt贸remi ma 257 dm. i 2021 mk. praw. , 50 katol i 65 偶yd贸w. Cerkwie filialne znajduj膮 si臋 w Me偶yryczce o 3 w. i Ihnatpolu o 5 w. . Sk艂adow膮 cz臋艣贸 grunt贸w stanowi czer wony granit, labradoryt, syenit i wo艂ynit. Ws nale偶y do Stefana Przes艂a艅skiego. Jest to dawna osada, wspomniana ju偶 w doku mencie w. ks. lit. Aleksandra z 24 kwiet. 1494 r. , moc膮 kt贸rego zatwierdza ziemianom kijowskim Sidorowi Juchnowiczowi Wa艣kowiczowi i Iwanowi Haponowiczowi Uszczapowi podzia艂 ziem zar贸wno wys艂u偶onych przez ich przodk贸w u w. ks. Witolda, jako te偶 i ich ojcowizn, uczyniony przez wwd臋 kijowskiego Marcina Gasztoldowicza A. J. Z. R. , oz. IV, t. I, 11. W 1518 r. 6 lipca Zygmunt I potwierdza niekt贸rym ziemianom kijowskim mi臋dzy innemi Uszczapowi i Wa艣kowiczowi prawo dziedzicznego w艂adania posiadanych ziem, z obowi膮zkiem s艂u偶by kon nej i oswobadza ich od wszelkich innych powinno艣ci tam偶e, str. 17. W opisie zamku owruckiego z 1545 r. wyliczeni s膮 s艂udzy ordy艅scy zamkowi z sio艂a Wa艣kowiec i Me lon Mickowicz, Ku藕ma i Jakub, Justyn i Boh dan Mickowicze, dym贸w pi臋膰, s艂u偶ba, Jakub i Maksym Chiniewicze, dymy dwa, s艂u偶ba, Wasili Uszczep, dym jeden, s艂u偶ba tam偶e, str. 44. J Krz. Wa艣k贸wka 1. w艣, pow. czerykowski, gm. 艁oban贸wka, ma 9 dm. , 63 mk. Folw. , od 1863 r. Hatalskich, 318 dzies. 60 roli, 20 艂膮k, 200 lasu. 2. W. , w艣, pow. klimowicki, gm. Rodnia, ma 8 dm. , 65 mk. Wa艣kowo 1. osada szlach. , pow. dzisie艅ski, ob. Drozdy 4. 2. W. fol. , pow. orsza艅ski, od 1877 r. w艂asno艣膰 w艂o艣c. Filimonowa, ma 144 dzies. 40 roli, 15 艂膮k, 60 lasu, 3. W. , ob. Wask贸w, Wa艣kow贸lka, w艣 i os. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Huszlew, ma 14 dm. , 92 mk. , 240 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br Huszlew. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 75 mk Wa艣kowszczyzna 1. folw. , pow. dzisie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Miko艂aj贸w, okr. wiejski Ho艂omy艣l, o 11 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 15 mk. ; w 1866 r. w艂asno艣膰 Ora艅skich. 2. W. , w艣 skarb. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, par. i dobra skarbowe Dusiaty. 3. W. , w艣 i fol. pow. orsza艅ski, gm. Moszkowo o 4 w, . W艣 ma zapasowy magazyn zbo偶owy gminny; folw. , od 1881 r. Sacharowych, 203 dzies. 101 roli, 45 艂膮k, 85 lasu. J. Krz. Wa艣kowszczyzna, ob. Wa艣kowicze. Waskul, szczyt wzn. 1737 mt. , w karpackim grzbiecie Czarnej Hory. Od Cz. Hory wysokiem siod艂em wy偶ej 1700 mt. oddzielony, wygl膮da W. nie na samodzielny szczyt, raczej na teras臋 Czarnej Hory. Na p艂d. 艂膮czy si臋 W. za pomoc膮 g艂臋biej wci臋tego siod艂a 1342 mt. z Wiehinem 1474 mt. . Bezle艣nym wierchem grzbietu Czarnej Hory przechodzi 艣cie偶ka 艂膮cz膮ca D偶embroni膮 z Jasieniowem i Szybenym. Stoki ca艂e zalesione. U pld. i wschodnich stok贸w W. wyp艂ywa na po艂udnie p艂yn膮cy pot. Reguski, dop艂. Cz. Czeremoszu; u p艂n. i zachodnich na zach贸d p艂yn膮cy pot. Balzatul, dop艂. Bia艂ej Cisy. E. R. Was艂owiec, 1531 Warschlowitze, 1534 Warsowitye, Waschelwitz, w艣, pow. pr膮dnicki, par. kat. Bia艂a Zuelz, ew. Pr膮dnik. W r. 1885 w艣 mia艂a 374 ha, 51 dm. , 300 mk. kat. Waslowce, Wasloutz, w艣 nad pot. Kuczur lewy dop艂. Prutu, pow. czerniowiecki, okr. s膮d. Sadogora, posiadaj膮 par. gr. nieun. , greko katol, Rusini 1885 r. by艂o 985 nale偶膮 do par. w Sadag贸rze; st. poczt. w os. Kuczurmik. Gmina ma 1927 mk. ; obszar wi臋ksz. w艂asn. 205 mk. W艂a艣ciciel r. 1877 Jakubowicz. Wasna, rzka, w pow. s艂uckim, wyp艂ywa z moczar贸w w okolicy wsi Kiele. Wa艣niew, ob. Wa艣ni贸w. Wa艣niewo 1 pow. nieszawski, gm. i par. B膮dkowo. Osada nie podana w nowszych spisach urz臋dowych. 2. W. Grabowo i 3. W. Gwo藕dzie, dwie wsi, pow. m艂awski, gm. Szczepkowo, par. Grzebsk, odl. 21 w. od M艂awy. W. Grabowo ma 14 dm. , 93 mk. , 290 mr. ; W. Gwo藕dzie 4 dm. , 44 mk. , 240 mr. 48 nieu偶. . Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. W. Grabowo ma 13 dm. , 88 mk. ; W. Gwo藕dzie 4 dm. , 18 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. m艂awskiego z r. 1578 w艣 Waszniewo Grabowo, w par. Grzebsk, mia艂a 1 2 艂anu, 1 zagr. bez roli. W. G艂uchy p艂aci艂o od 3 1 2 艂an. ; W. Gwo藕dzie od 6 posiadaczy na 2 1 2 艂an, 2 mr. ; W. Opiechy od 4 posiadaczy na 2 艂an. Pawi艅ski, 殴r贸d艂a dziej, , XVI, 81. Br Ch. Wa艣niewo, fol, pow. sie艅ski, od 1881 r. w艂asno艣膰 Boguszewskiej i Gajewskiej, 141 dzies. 19 roli, 7 艂膮k, 110 lasu. Wa艣ni贸w, os. miejska, poprzednio miasteczko, pow. opatowski, gm. i par. Wa艣ni贸w, le偶y w g贸rzystej okolicy, rozci膮gaj膮cej si臋 u p艂n. stok贸w pasma 艂ysog贸rskiego, odleg艂ego o 5 do 6 w, na p艂dzach. od Kunowa odl 7 w. , posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz. gm. , 36 dm. , 386 mk. , 301 mr. ziemi. W. Poduchowny, dawne probostwo, ma 2 dm. , 16 mk. , 56 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 42 dm. , 295 mk Najbli偶sza st. Wasylicha Wassienen Wassileu Wastakiszki Wasteryszki Wasupka Wasyl Wasylczyk Wasyil poczt. i st. dr. 偶el. w Ostrowcu oko艂o 10 w, na p艂n. wsch. . W pobli偶u W. le偶a艂 fol. Gaj, miejsce urodzenia i pobytu Wespazyana Kochowskiego, poety XVII w. Fol. ten, nale偶膮cy do d贸br Chocim贸w, dzi艣 nieistnieje podobno. W. wchodzi艂 przed r. 1865 w sk艂ad klucza p臋kos艂awickiego d贸br rz膮d. Kun贸w. W dok. ks. Mieszka z 1145 r. , potwierdzaj膮cym nadania dla klasztoru w Trzemesznie, powiedziano, Comes Micora contulit Jesovo prope Wasnow, R. 1146 nadaje temu偶 klasztorowi targowisko W. forum Wasnove ksi臋偶na Salomea. Akt zr. 1147 wymienia w liczbie posiad艂o艣ci klasztoru Wasnow forum cum villa. W r. 1348 klasztor wk艂ada na w贸jta w Lubieniu obowi膮zek odbycia jednej podr贸偶y rocznie do W. w sprawie klasztoru Kod. Wielk. , n. 11, 12, 15 i 1279. Wydawca Kodeksu Ma艂op. II, 42, 45 mylnie odnosi do W. possesiones de Vicesinou cum lacubus et jus castorum et pasagii in fluvio Visla w dokum. Grzegorza IX z r. 1229 dla klasztoru sulejowskiego wydanym, gdy偶 W. nie le偶y nad Wis艂膮 i nie nale偶a艂 do klasztoru sulejowskiego, za艣 ust臋p powy偶szy odnosi si臋 do Wysocka w pow. radomskim, nadanego klasztorowi przez Konrada ks. mazow. w r. 1224. Kazimierz W. nada艂 osadzi w r. 1351 prawo miejskie 艣redzkie i w贸jtowstwo. Ko艣ci贸艂 paraf. w W. wspomniany w dok. z r. 1362. Jakub, prokurator wa艣niowski, jest pe艂nomocnikiem klasztoru trzemesze艅 skiego Kod. Ma艂op. , III, 154, 314; 319. Zapewne przy ko艅cu XIV w. drog膮 zamiany przeszed艂 W. na w艂asno艣膰 klasztoru w膮chockiego. Wed艂ug D艂ugosza miasteczko W. posiada ko艣ci贸艂 paraf. drewniany, p. w. 艣w. Piotra. Dziesi臋cin臋 z 艂an贸w miejskich, warto艣ci do 10 grzyw. , pobiera opat w膮chocki. Pleban ma role i 艂膮ki. Rozleg艂a parafia obejmowa艂a, pr贸cz miasta, 25 wsi. Kazimierz Jagiello艅czyk nada艂 miastu jarmarki jak 艣wiadczy potwierdzenie Augusta III wr. 1761. W r. 1578 daje W. szosu fl 4 gr. 24. Od 3 przekupni soli, 2 pal膮cych gorza艂k臋, 3 rze藕nik贸w, 4 rzemie艣l. , 3 komorn, i 2 艂an贸w miejskich. Jest wi臋c drobn膮 i biedn膮 mia艣cin膮. W r. 1656 proboszcz Benedykt Delegowicz wzni贸s艂 dot膮d istniej膮cy ko艣oi贸艂 murowany. Po偶ar zniszczy艂 osad臋 oko艂o r. 1840. W. par. , dek. opatowski, 3201 dusz. W. gmina ma rozleg艂o艣ci 8604 mr. , w tem 4353 ziemi dwor. i 3734 mk. 233 偶yd. . S膮d gm. okr. IV w os. Kun贸w, st. p. Ostrowiec. W sk艂ad gminy wchodz膮 Boleszyn, Boleszy艅ski Gaj, Broniowice, Bukowie, Chocim贸w, Czaj臋czyce, Czach贸w, Jamy, Kotarzyn, Ma艂e Jod艂o, Nos贸w, P臋kos艂awice, Piotr贸w, Prusinowice, Szeligi, Wa艣ni贸w, Wi贸ry, Wojciechowice, Zagaje Grzegorzewskie i Boleskie, Zaj膮czkowice. Br Ch. Wasniny, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 27 w. od Poniewie藕a. Wassaken al. Eymenischken, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Pilkallen. Wassantkehmen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Kussen. Wasserblotte, le艣nicz贸wka, pow. mi臋dzychodzki, 8 1 2 klm. od Sierakowa, wchodzi w sk艂ad nadle艣nictwa sierakowskiego Zirke. Wassergrund, fol. do Brocza, st. p. Brocz, paraf. kat. Sypniewo; 3 dm. , 73 mk. Wasserhof, fol. , pow. bystrzycki, ob. Grafenort Wasserjentsch, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. ew. Domslau, kat. O艂taszyn. W r. 1885 dobra mia艂y 230 ha, 5 dm. , 118 mk. 42 kai; w艣 20 ha, 18 dm. , 69 mk. 19 kat. . Wasserlaucken al. Wasserutschen, w艣, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Wassermuehle niem. , os. m艂y艅ska, pow. kwidzy艅ski, obw贸d dominialny Bogusze. Wassermuehle, ob. Wodny M艂yn. Wasseroels, ob. Krummoelse. Wassienen, pow. niborski, ob. Warzyny, Wassileu, ob. Wasyl贸w. Wastakiszki, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Dan gieliszki o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, o 30 w. od 艢wi臋cian, 3 dm. , 23 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wasteryszki, za艣c, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , o 7 w. od Kowna. Wasupka, rzeczka, w pow. lidzkim, prze p艂ywaj膮ca pod folw. J膮gie艂艂owiczee okolic膮 Jocze, wsi膮 Kaszety m艂yn, wsi膮 Pakuliszki, folw. Romany i wsi膮 Staniu艅ce, b臋dzie to prawdopodobnie Osupka ob. , dop艂. Mere czanki. Wasyl. .. ., ob. Wasil. .. . Wasylczyk, futor i las, pow. uszycki, gm. 艁ysiec, par. 呕wa艅czyk, o 2 w. od 呕wa艅czy ka. Futor nale偶y do ko艣cio艂a, las do Ign. Che艂mi艅skiego. X M. O. Wasyil, potok, prawy dop艂yw Mo艂dawicy bukowi艅skiej. Wyp艂ywa u st贸p Soenu 842 mt. , p艂ynie otwart膮 dolin膮 ku p贸艂nocy i po 4 1 2 klm. d艂. biegu wpada w poziomie oko艂o 610 mt. do Mo艂dawicy w obr臋bie wsi Watra Mo艂dawica. E. R. Wasylicha, w艣 nad bezim. dop艂. Torczy, cy, pow. taraszcza艅ski, w 2 okr. poL, gro, Krzywiec, o 34 w. od Taraszczy, ma 1053 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 734 mk. , 1717 dzies, ziemi Posiada cerkiew p. w. 艣w. Stefana, z drzewa wzniesion膮 w 1749 r. i uposa偶on膮 56 dzies. W zesz艂ym wieku w艂a sno艣膰 ks. Wi艣niowieckich, w pocz膮tku bie偶膮 cego Wojciecha Walewskiego, c贸rka kt贸rego J贸zefa wznios艂a W. i Suchy Jar Janowi Gi 偶yckiemu. J. Krz. Wa艣ni贸w Wasniny Wassaken Wassantkehmen Wasserblotte Wassergrund Wasserhof Wasserjentsch Wasserlaucken Wassermuehle Wassermuehle Wasseroels Wasyli艅ska Wasyli ska Wasyli艅ska, g贸ra, wzn. 407 mt. ; jest to erozyjne wzg贸rze wznosz膮ce si臋 nad Zbara 偶em, roz艂o偶onym nad rz. Gniezna. Najni偶ne w okolicy poziomy tej rzeki przenosi g贸ra ledwo 100 mt. ; nad s膮siedni膮 wy偶yn臋 nie wznosi si臋 wi臋cej jak 20 50 mt. G贸ra jest zbu dowana z wapienia litawskiego al. mioce艅 skiego. Czub jej i stoki nagie, tylko po艂u dniowe s膮 nieco lasem podszyte. E. R. Wasylk贸w, Wasilk贸w, w kronikach Wasilew, Wasiliew, Vasilcovia, mto g艂贸wne pow. wasylkowskiego, na lewym brz. rz. Stuhny, w kotlinie otoczonej wzg贸rzami, pod 50 11 p艂n. szer. i 47 59 wsch. d艂ug. , o 36 1 2 w na p艂d. zach. od Kijowa, o 7 1 2 w. od stacyi Wasylk贸w dr. 偶el. kijowskobrzeskiej, przy trakcie z Kijowa do Odessy. Ma w 1887 r. 18039 mk. 9180 m臋偶. , 8859 kob. , w tej liczbie 11064 prawos艁, 42 rozkoln. , 20 katol, 1 mahom. , 6912 偶yd贸w. W 1858 r. by艂o tu 1571 dm. 4 murow. , 11401 mk. 134 katol. , 3746 偶yd贸w, 3 cerkwie soborna p. w. 艣w. Teodozego, na g贸rze, 艣r贸d wa艂贸w dawnego zamczyska, zbudowana na miejsce dawnej z muru w 1758 r. przez archimandryt臋 pieczerskiego 艁uk臋 i uposa偶on膮 50 dzies. ziemi; Niko艂ajewska, wzniesiona z muru w 1792 r. i uposa偶ona 33 dzies. i drewniana Pokrowska, wzniesiona na miejsce dawniejszej w 1838 r. i uposa偶ona 10 dzies. , synagog臋, dwa domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂y ludowe, cerkiewna i 偶ydowska, apteka, 86 sklep贸w, st. pocz. i telegr. Do miasta nale偶a艂o 10087 dzies. 881 dzies. w obr臋bie miasta. W 1880 r. rozchody wynosi艂y 15061 rs. , za艣 w 1860 r. dochody 6680 rs. ; kapita艂 zapasowy 53256 rs. W tym偶e roku by艂o w mie艣cie 10 fabryk, produkuj膮cych za 13423 rs. 5 fabryk tytuniu, 1 myd艂a, 1 艣wiec 艂ojowych, 1 browar, 2 cegielnie. W 1880 r. istnia艂o 6 fabryk, zatrudniaj膮cych 26 robotnik贸w i produkuj膮cych za 29768 rs. Targi odbywaj膮 si臋 co tydzie艅, jarmarki za艣 4 razy do roku. Przedmie艣cia nosz膮 nazwy Wojejszczyzna, Zapady艅ce i Zastuhnie. Gmina wasylkowska sk艂ada si臋 z 2 okr. wiejskich, obejmuje 3 miejscowo艣ci mto pow. W. , ma 661 dm. , 3677 mk. , 11310 dzies. ziemi 10837 w艂o艣c, 1 dworska, 222 cerkiewnej, 250 skarbowej. St. W. dr. 藕el. p艂d. zach. , odl. o 7 1 2 w. od miasta, pomi臋dzy st. Bojarka o 13 w. a Motowid艂贸wka o 10 w. , odleg艂膮 jest o 34 w. od Kijowa a 574 w. od Brze艣cia. W mie艣cie wida膰 szcz膮tki sypanego grodu na g贸rze. Z kszta艂t贸w nasypu zaokr膮glonego z wkl臋s艂o艣ci膮 odnie艣膰 go nale偶y do czas贸w przedhistorycznych. W niekt贸rych miej scach wystaj膮ce k膮ty okopu 艂膮cz膮 si臋 z sob膮 za pomoc膮 wa艂贸w. W jednym z takowych naro偶nik贸w wida膰 艣lady wewn臋trznej komory. Rzeka Stuhna rozgranicza dwa r贸偶ne co do natury gleby obszary. Na prawym wybrze偶u jej ci膮gn膮 si臋 okolice czarnoziemne, stepowe, r贸wne; na lewym za艣 obszar piaszczysty i lesisty. R贸偶nice warunkow fizycznych sprowadzi艂y te藕 odr臋bne bytowe stosunki. Na lewym brzegu rozwin臋艂o si臋 osadnictwo, na prawym 偶ycie koczownicze. Dubois de Montp茅reux na podstawie tych fakt贸w osnu艂 sw膮 hipotez臋 o horodyszczach i mogi艂ach wydr膮偶onych w Rossyi po艂udniowej. W dzielnicy le艣nej, m贸wi on, napotykaj膮 si臋 horodyszcza i wa艂y, jako zabytki po ludach osiad艂ych; w dzielnicy stepowej za艣, opr贸cz kurhan贸w, tak zwane mogi艂y wydr膮偶one, wkl臋s艂e majdanowe, kuty艂贸wki, dupnate po francuzku mardelles jako ju偶 typowa pozosta艂o艣膰 po ludach koczuj膮cych. Mogi艂y te prawdopodobnie s艂u偶y艂y ludom tym za przytu艂ki zimowe w艣r贸d step贸w; jako偶 Dubois de Montp茅reux naliczy艂 tych偶e najwi臋cej nad rz. Rosi膮, Rosaw膮, Su艂膮, Trubie偶膮 i Stuhn膮 i na tak zwanych dzikich polach. Kraj za Stuhn膮 po艂o偶ony os艂a nia艂 si臋 horodyszczami i wa艂ami od nomad贸w stepowych; majdanowe za艣 mogi艂y, w艂a艣ciwe koczownikom, dosi臋ga艂y w tej stronie a偶 pod Wasylk贸w, gdzie ju偶 roztworzysty i stepowy kraj si臋 ko艅czy艂 a zaczyna艂a zamieszkana i le艣na ziemia. Od step贸w zatem Kij贸w z okolic膮 po Stuhn臋 wcze艣nie bardzo musia艂 si臋 zabezpiecza膰, ju偶 horodyszczami, kt贸re s艂u偶y艂y za warowne schronienie ludno艣ci w czasie napadu, ju偶 obronnemi na granicach wa艂ami. Ju偶 w. ks. W艂odzimierz przed tym po艂udniowym nieprzyjacielem j膮艂 zapiera膰 granice swoje grodami i wa艂ami. Grody te powznosi艂 na De艣nie, Ostrze, Sule, Trubie偶y i Stubnie. W rz臋dzie takowych by艂 i Wasylew, kt贸ry ten偶e w. ks. d藕wign膮wszy r贸wnie偶, tak go nazwa艂 od imienia swojego, otrzymanego na chrzcie 艣w. W 996 r. podst膮pili pod W. Pieczyngowie. W艂odzimierz z ma艂膮 dru偶yn膮 wyszed艂 na ich spotkanie, lecz nie mog膮c im sprosta膰, umkn膮艂 z pola bitwy, pod mostem si臋 ukrywszy. Wtedy to ksi膮偶e ten 艣lubowa艂 postawi膰 w Wasylewie cerkiew p. w. Przemienienia Pa艅skiego, albowiem bitwa ta zasz艂a w to 艣wi臋to. Ocalawszy W艂odzimierz, postawi艂 cerkiew w W. , i jak m贸wi Nestor wyprawi艂 wielk膮 uczt臋; trzysta warek miodu usyciwszy i wezwa艂 bojar贸w swoich i posadnik贸w, starszyzn臋 ze wszystkich grod贸w i ludzi mn贸stwo i rozda艂 ubogim trzysta grzywien. Ucztowa艂 ksi膮偶e trzy dni i wr贸ci艂 do Kijowa Bielowski, Monum. , t. I, str. 67. W艂adzca ten zbudowa艂 tu sw贸j dw贸r terem my艣liwski, kt贸rego miejsce mieszka艅cy wskazuj膮 dzi艣 jeszcze oko艂o sobornej cerkwi dzisiejszej na g贸rze. W W. mia艂 si臋 urodzi膰 b艂og. Teodozy Pieczarski 1074 i jest Wasylk贸w tradycya, 偶e zanim zosta艂 on pierwszym ihumenem 艂awry pieczarskiej, przebywa艂 tu w jaskim podziemnej. Krynica za艣, kt贸r膮 sam jakoby wykopa艂, do dzi艣 istnieje. Pod r. 1136 czytamy w kronice, 偶e Olgowicze przeszed艂szy Dniepr d. 24 grudnia z Po艂owcami zacz臋li niszczy膰 bli偶sze otoczenie Kijowa, ko艂o Trypola, Krasnego, Bi艂horodu, Wyszogrodu i Wasylewa wojuj膮c Ipat. letop. , str. 215. Innocenty Giziel, pisz膮cy r. 1674, podaje, 偶e w. ks. Andrzej Juriewicz Boholubski, zwany Kitajem, wskutek ostatniej woli ojca swego w. ks. Jurja W艂odzimirowicza Do艂horukiego, nada艂 jakoby pieczarskiej 艂awrze oko艂o 1157 r. gr贸d Wasylew z przyleg艂o艣ciami, oraz Myczesk p贸藕niejszy Radomy艣l. Hramota nadawcza mia艂a si臋 w 艂awrze przechowywa膰. Ale gdy w 1590 r. archimandryta pieczarski Malecyusz Bohury艅ski Chreptowicz, jad膮c na sejm do Warszawy, zabra艂 j膮 z sob膮, a偶eby kr贸l Zygmunt III takow膮 zatwierdzi艂, w drodze, zanocowawszy w zamku wasylkowskim d. 11 maja, utraci艂 j膮 wskutek po偶aru wynik艂ego tej nocy. Uda艂 si臋 wi臋c do patryarchy carogrodzkiego Jeremiego, kt贸ry mu kopi膮 onej hramoty dostarczy艂 Zakrewski, Kiew, str. 607. Jednak偶e uczony metrop. kijow. Eugeni Bo艂howitynow uwa偶a przywilej ten za w膮tpliwy, a to z powodu ra偶膮cych w nim anachronizm贸w i fa艂sz贸w ob. Opisanie 艂awry pieczara. . Nadto, gdyby W. by艂 ju偶 wtedy w艂asno艣ci膮 艂awry pieczarskiej, to oczywi艣cie nie m贸g艂by zosta膰 stolic膮 udzielnych ksi膮偶膮t, jak o tem 艣wiadcz膮 kroniki, wymieniaj膮ce pod r. 1165 Romana Wiaczes艂awicza, jako panuj膮cego udzielnie na Wasylewie i Krasnem Ipat. letopis, str. 359. W. za Rusi wielkoksi膮偶臋cej mia艂 stra偶nicze znaczenie. W 1187 r. 艢wiatos艂aw, w. ks. kijowski, i Ruryk stali na Wasylewie, strzeg膮c ziemi swej od Po艂owc贸w, kt贸rzy wojowali na Ubrze偶u Ipat. letop. , str. 456. Za czas贸w naj艣cia Batego z Mongo艂ami na Ru艣 1240 r. kl臋ska zadana ca艂ej okolicy dotkn臋艂a i W. Dopiero po zaj臋ciu przez Litw臋 opustoszonych ruskich kraj贸w, okolice te zacz臋艂y si臋 powoli i na nowo odradza膰. Podni贸s艂 si臋 tedy z rudery Kij贸w, a i W. m贸g艂 si臋 naonczas cho膰 w maluczk膮 odrodzi膰 osad臋. Ale zaledwie kraj ten ockn膮艂 si臋 po spustoszeniu mongolskiem, gdy w 1482 r. naj艣cie Mendligireja znowu go powt贸rnie zniszczy艂o. Dopiero za panowania Batorego kraj na prawym brzegu Dniepru zaczyna si臋 na nowo kolonizowa膰. Na dawnych opustoszonych sieliszczach nowe powstaj膮 osady. Wtedy i W. wyst臋puje jako osiad艂y. Nale偶y on do 艂awry pieczarskiej, kt贸rej 贸wczesny archimandryta Melecyusz Bohury艅ski Chreptowicz, pochodz膮cy ze szlachty Wo艂ynia, 艣ci膮ga tu ludzi i osadza. Wkr贸tce okaza艂a si臋 potrzeba zamku, jako w miejacu, przez kt贸re szlak tatarski od dzikich p贸l przeci膮ga艂. Archimandryta prosi te偶 Batorego, aby miasto na prawie magdeburskiem za艂o偶y膰 mu dozwoli艂, tudzie偶 i zamek na dawnem horodyszczu odbudowa膰 ku wi臋kszemu ubezpieczeniu od nieprzyjaciela poga艅stwa Tatar, jako te偶 o jarmarki i targi, oraz o karczmy wolne. Stefan Batory, przychylaj膮c si臋 do pro艣by archimandryty, d. 28 marca 1586 r. wystawia przywilej, moc膮 kt贸rego dozwala archimandrycie miasto sadzi膰 i zamek odbudowa膰, nadaje miastu prawo magdeburskie, z wyzwoleniem mieszczan od wszystkich innych praw ziemskich, i chc膮c mie膰 aby przez w贸jta, burmistrz贸w, rajc贸w i innych urz臋dnik贸w to prawo magdeburskie we wszelkim porz膮dku sprawowane i dzier偶one by艂o. Okrom tego ustanawia dwa doroczne jarmarki, jeden na Wniebowst膮pienie Pa艅skie, drugi w dzie艅 Pokrowy Presw. Bohorodicy; targi za艣 w niedziel臋 ka偶dego tygodnia. Karczmy wolne mieszczanie mog膮 trzyma膰 i w nich mi贸d, piwo, gorza艂k臋 i wszelkie inne napoje szynkowa膰. Przywilej ten zatwierdzi艂 nast臋pnie Zygmunt III w 1589 r. d. 7 lutego Akty J. Z. R. , t. III, str. 309. Archimandryta Chreptowicz przez za艂o偶enie zamku w W. znakomicie zaopatrzy艂 bezpiecze艅stwo okolicy. Dot膮d by艂y tylko zamki w Kijowie, Bia艂ocerkwi i Korsuniu. Za Zygmunta III, gdy po ca艂ej Kijowszczy藕nie rozpocz臋艂o si臋 sta艂e osadnictwo, to jeszcze wi臋cej w okolicy nadstuhe艅skiej i nadirpie艅skiej obronnych, wspieraj膮cych si臋 wzajemnie, przyby艂o zameczk贸w, jak w 1593 r. wzniesiony w Chwastowie, w Didowie r, 1595, w Hulanikach czyli Motowid艂贸wce mi臋dzy 1595 a 1608 r. Po Mel. Bohury艅skim Chreptowiczu zosta艂 archimandryta pieczarskim Nikifor Tur. Jego to z rozkazu Zygmunta III komornik So艣nicki wprowadzi艂 w posiadanie W. , kt贸ry po r. 1593 by艂 zabrany i trzymany chwilowo przez metrop. Rahoz臋 Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1, str. 386. W 1594 r. Erich Lassota von Steblau, pose艂 Rudolfa II jad膮cy na Zaporo偶e, przeje偶d偶a艂 przez W. ; widzia艂 on tu zamek i miasteczko, mocn膮 doko艂a opatrzone palisad膮 Pat. zap. , str. 16. Po Nikiforze zosta艂 archimandryta pieczar. Elizyusz Pletelnicki. W 1618 r. wynikn膮艂 sp贸r pomi臋dzy Pletelnickim a mieszczanami kijowskimi, kt贸rzy skar偶yli si臋 na archimandryt臋, 偶e on wraz z kapitu艂膮 urz膮dza samowolnie w swojem mczku Peczersku jarmarki, a nadto z d贸br swoich monasterskich W. , Didowa i Puchowa podwozi miody i gorza艂k臋 i na polu pod samem Kijowem, jakby w obozie si臋 roz艂o偶ywszy, szynkuje takowe z wielk膮 szkod膮 m. Kijowa Arch. J. Z. R. , III, t. 3, str. 464. Taryfa podatku podymnego wdztwa kijow Wasylk贸w Wasylk贸w skiego z r. 1631 g艂osi, , z mczka W. z 8 dymrynkowych po 1 z艂p. 6 z 14 po 24 po 24 gr. , z 35 dym. u bezogrodnik贸w po 24 gr. , z 3 n臋dznych cha艂up po 20 gr. , pop 6 z艂p. , kowal 6 z艂p. , szwiec 6 z艂p. Arch. , J. Z. R. , cz. VII, t. I, str. 391. W 1640 r. w m. lutym wpadli Tatarzy i roz艂o偶ywszy si臋 pod W. i Kopaczowem, ca艂膮 okolic臋 spustoszyli Jerlicz, t. I, str. 44. Za czas贸w wojen Chmielnickiego W. zaj臋li Kozacy i ju偶 r. 1648 sta艂a tu sotnia z pu艂ku kijowskiego. Sotnikiem jej by艂 Mikita But. Tego偶 roku d. 11 lutego przeje偶d偶ali przez mczko komisarze polscy Adam Kisiel, wwda brac艂awski, i Miaskowski, podkomorzy lwowski, powracaj膮cy z komisyi pereas艂awskiej Spom. ojcz. , II, str. 12. Gdy w 1651 r. , po zwyci臋ztwie beresteckim, hetman w. kor. Miko艂aj Potocki z wojskiem kor. uda艂 si臋 na Ukrain臋 i 17 wrze艣nia stan膮艂 obozem pod W. , go艣cinnie podejmowany by艂 przez archimandryt臋 pieczarskiego. Po ozem przybyli tu pos艂owie kozaccy, prosz膮c o 艂ask臋. Potocki przyj膮艂 ich w namiocie, a nast臋pnie do Chmielnickiego wyprawi艂 Machowskiego Dyaryusz obozowy w Staro偶. Grabowskiego, t. I, str. 295. Miasteczko to zasta艂y wojska koronne pustem zupe艂nie Kochowski; albowiem powietrze wyludni艂o je ze szcz臋tem. Roku 1653 zatrzyma艂 si臋 w W. orszak patryarchy antiochejskiego Makarego, udaj膮cego si臋 przez Ukrain臋 do Moskwy. W dzienniku jego podr贸偶nym czytamy Pod zas艂on膮 konwojuj膮cego nas oddzia艂u kozackiego, przybyli艣my do miasta, nazywaj膮cego si臋 Wasylewem. Niedaremnie to miasto nosi to nazwisko; obszerne jest i okaza艂e, gdy偶 w niem niejeden gr贸d, ale trzy z warownemi zamkami, jeden wewn膮trz drugiego rozmieszczone s膮 na cyplu spadzistego wzg贸rza. Ale podczas naszego w tem mie艣cie pobytu by艂o ono ca艂kiem z mieszka艅c贸w ogo艂ocone, bo dwa lata temu jak wyg艂adzi艂a tych偶e morowa zaraza. Spotka艂o tu nas tylko duchowie艅stwo, z nader szczup艂膮 garstk膮 parafian, za miastem, z rozwini臋temi chor膮gwiami, i poprowadzi艂o nas pod g贸r臋, do wspania艂ej cerkwi, znajduj膮cej si臋 wewn膮trz trzeciej cytadeli. Cerkiew ta jest p. wez. 艣w. Antoniego i Teodozego, patron贸w kozackiego kraju. Cerkiew ta wielce ozdobna; ikonastas w niej o szerokich jest rozmiarach, na podobie艅stwo greckich. Nad nim obraz Bogarodzicy, godzien podziwu, tak 偶e艣my podobnego nigdzie nie widzieli. Dalej autor zachwycaj膮c si臋 nad malowaniem tego obrazu, dodaje, 偶e kozaccy malarze widocznie u frankskich artyst贸w Europejczyk贸w zapo偶yczyli sztuki swojej malowania. 脫wczesny archimandryta pieczarski J贸zef Tryzna na powitanie patryarchy zjecha艂 do W. Travels of. Macary. Na mocy traktatu andruszowskiego r. 1667 Kij贸w z obr臋bem jednomilowym odszed艂 do Rossyi, W. za艣 pozosta艂 w granicach Rzpltej. Poniewa偶 granica od strony Kijowa by艂a od nikogo niebroniona, dla tego te偶 otwar艂o si臋 szerokie pole dla wa艂臋saj膮cych si臋 band kozackich, kt贸remi tak W. jak i bli偶sze jego okolice by艂y nat艂oczone. W贸wczas na t臋 zaniedban膮 granic臋 przys艂any by艂 od Rzpltej pu艂kownik Jan z Opolska Piwo. Gdy mu Kozacy z W. pochwycili towarzysza i pomimo upomnienia si臋 wyda膰 go niechcieli, Piwo wzi膮艂 imprez膮 W. , z kt贸rego zamiast zaludnionej osady dymi膮ce si臋 tylko pozosta艂y zgliszcza. Po dokonanym odwrocie Piwo wkr贸tce powo艂anym zosta艂 na Litw臋, doz贸r i czuwanie nad granic膮 poruczono komendantowi fortecy dymirskiej Eliaszowi Nowickiemu. I za niego swawolne kupy kozackie wrywa膰 si臋 w kraj polski i niepokoi膰 go niepoprzestawa艂y. Nowicki skar偶y艂 si臋 o to przed wwda kijowskim kn. Grzegorzem Koz艂owskim i domaga艂 si臋, aby wwda skr贸ci艂 wybryki i wzi膮艂 Kozak贸w w karby 艂adu. W 1686 r. nast膮pi艂 w Moskwie drugi traktat t. zw. Grzymu艂towskiego, mi臋dzy punktami kt贸rego by艂 i ten, 偶e pe艂nomocnicy carscy zadowolnili si臋 Kijowem, z przydaniem tylko Wasylkowa, o kt贸ry usilnie proszono, jako o dobra monasteru pieczarskiego Jab艂onowski, 殴r贸d艂a dziejowe, t. I, str. CIX. Ale i potem d艂ugo jeszcze W. niem贸g艂 si臋 podnie艣膰 po spaleniu. Pod艂ug opisu raka z 1686 r. W. obecnie pusty, mieszka艅c贸w niemasz nikogo, a przedtem znajdowa艂y si臋 tu trzy grody; wa艂 z ziemi sypany by艂 zaopatrzony w d臋bow膮 palisad臋, ale ta zosta艂a spalona, a wa艂 w wielu miejscach si臋 rozwali艂. A mczko W. le偶y na brzegu kijowskim rz. Stuhny; przy niem na rz. Stubnie grobla m艂ynowa; na tej grobli most, na kt贸rym pobiera si臋 mostowe myto od przejezdnych na rzecz Maksyma Bondara, poddanego monasteru pieczarskiego. Ten偶e Maksym Bondar zaprowadzi艂 pod W. saletrzane majdany i ludzi roboczych aa tych majdanach 40. Na rzece Wasylk贸wce pod miastem grobla m艂ynowa, ale obecnie na tej grobli m艂yna niemasz. A z kijowskiej strony pod W. w g贸r臋 i w d贸艂 rz. Stuhny pokosy i siana mnogie koszono to siano dla Maksyma Bondara Arch. J. Z. R. , t. I, str. 539. Semen Palej gdy by艂 w Chwastowie nieustannie przez Polak贸w napastowany, pocz膮艂 si臋 za nowem ogl膮da膰 siedliskiem i w tym celu w 1694 r. wys艂a艂 swych pos艂贸w do hetmana Mazepy, z propozycy膮, aby wolno mu by艂o, gdy Chwast贸w opu艣ci, przej艣膰 na osiad艂o艣膰 z wszystk膮 sw膮 wolnic膮 do W. lub Trypola; w razie za艣 odmowy grozi艂, 偶e z Turcy膮 zawi膮偶e uk艂ady i stanie po jej stro nie Wieliczko, t. III, str. 208. Nie przysz艂o atoli do tego. Traktat Grzymu艂towskiego, odst臋puj膮cy Rossyi Kij贸w z W. , Stajkami i innnemi, zosta艂 dopiero w 1710 r. uznany i zatwierdzony przez Stany Rzpltej. W traktacie tym czytamy co do W. nast臋puj膮cy ust臋p, ,a ko艂o Kijowa grunta, kt贸re s膮 mi臋dzy rze czkami Stuhn膮 albo Stulm膮 tak a偶 do W. i temu偶 miasteczkowi Wasilkowi, i od niego w wierzch od brzegu rz. Stulmy w pole, jak W. stoi, o p贸艂 mili wy偶ej, i stamt膮d w pole na pro艣膰 tak do brzegu Irpienia ma byd藕 dukt prowadzony. ,. , kt贸ry przez komisarz贸w JKr. Mci i Ich Carsk. Weliczestw osobliwymi znakami i kopcami, te miejsca wy偶ej wyra偶one ograniczone by膰 maj膮 Vol. leg. , t. VI, str. 75. Jednak偶e do tego ograniczenia nie pr臋dko jeszcze przyj艣膰 mia艂o. Uregulowanie granicy z roku na rok odk艂adano. Tymczasem na stronie ruskiej urz膮dzono forpoczt臋 graniczn膮 a i W. , dot膮d pusty, zacz膮艂 si臋 powoli zaludnia膰. Pomy艣lano te偶 i o odnowieniu dawnych tutejszych fortyfikacyi, a mczko wa艂em i inn膮 obron膮 wzmocniono Kuryer polaki z 1737. Atoli wzrost mczka nagle zosta艂 wstrzymany z powodu, 偶e granic臋 od strony polskiej, z przyczyny jakoby grasuj膮cego pod贸wczas morowego powietrza w Turcyi, zacz臋to zamyka膰, tak 偶e styczno艣膰 i zwi膮zki wszelkie pomi臋dzy dwoma krajami zrywa艂y si臋 i ustawa艂y. To te偶 w 1732 r. skar偶膮 si臋 mieszka艅cy W. na to, ii na forpoczcie granicznej oficerowie, z powodu jakoby morowego powietrza, nie przepuszczaj膮 nikogo za granic臋 polsk膮, jak te偶 z za granicy do W. , st膮d oni niemog膮c dosta膰 z zagranicy ani zbo偶a dla siebie ani siana i fura偶u dla konsystuj膮cego wojaka, musz膮 si臋 rujnowa膰 ostatecznie, i je偶eli ta ich skarga nieb臋dzie przez w艂adze uwzgl臋dnion膮, to si臋 oni z W. porozchodz膮 wszyscy Andr. , Istor. mater. , zeszyt 4, str. 102. Ale jest 艣lad, 偶e i potem jeszcze ta granica, tak samo zamykan膮 bywa艂a Kuryer polski z lat 1743 4 9. 殴le okre艣lona granica, wci膮偶 zmiennego obwodu, niemniej si臋 stawa艂a przyczyn膮 kilku skarg i za偶ale艅 ze strony w艂a艣cicieli pogranicznych, kt贸rych dobra tu le偶a艂y. I tak w 1748 r. skar偶膮 si臋 Tarnowscy, 偶e Obuch贸w od ich d贸br dziedzicznych i zw. Firlejowskich oderwano do Rossyi; to zn贸w w 1758 艂awra pieczarska upomina si臋 o Barachty, kt贸re z W. od wiek贸w jedn膮 stanowi艂y ca艂o艣膰, dzi艣 odpad艂y do Polski Kamunin, Sborn. mater. , zeszyt I, str. 95 i 98. Nieuregulowana ta偶 granica nie mog艂a nadto by膰 dobrze strze偶on膮 ze strony polskiej; jako偶 wci膮偶 bandy hajdamackie, formuj膮c si臋 w W. lub jego okolicy, wkrada艂y si臋 w pogranicze polskie i trapi艂y je codziennym prawie rozbojem, tak 偶e w niem ci膮gle trwa艂 stan p贸艂 pokoju, p贸艂 wojny Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 710. W 1755 zjecha艂 tu Derwisz Muhammed Effendi, pose艂 turecki, jad膮cy do Rossyi. Eskorta pol. ska przeprowadza艂a go od granic Turcyi a偶 do W. , gdzie oko艂o 10 dni zatrzyma膰 si臋 musia艂, nim mu dostarczono karet臋, oraz potrzebn膮 ilo艣膰 woz贸w i koni S臋kowski, Collect. , t. II, str. 291. W. ks. ross. Pawe艂 z ma艂偶onk膮 Ann膮 Fedor贸wn膮, w podr贸偶y zagranic臋 1781 r. przeje偶d偶a艂 przez W. , zatrzyma艂 si臋 on tu dzie艅 ca艂y, zwiedza艂 mczko i do najbiedniejszych chat zachodz膮c, ubogich mieszka艅c贸w wspiera艂 hojnym datkiem Askoczenskij, Kiew, t. II, str. 539. W 1783 r. nareszcie nast膮pi艂o uregulowanie granicy. Wytkni臋to te偶 lini臋 graniczn膮 i wzd艂u偶 takowej postawiano s艂upy z herbami obu pa艅stw, i numerami Andr. Istor, mater. , zeszyt 4, str. 53 Granica od W. niezosta艂a wszak偶e wytkni臋ta wzd艂u偶 lewego brzegu rz. Stuhny, ale i na prawym jej brzegu spory szmat ziemi odci臋to do Rossyi. Na tym wi臋c skrawku postawiono w polu komor臋 graniczn膮 rusk膮 i kwarantann臋, nazywan膮 przez lud Ka艂antyrem. Obok tej komory zabudowa艂o si臋 prawie drugie miasteczko. Naprzeciw za艣 t. zw. Ka艂antyru stan臋艂a komora celna polska we wsi Mytnicy Aksakowej, nast臋pnie nale偶膮cej w po艂owie do hetm. Branickiego a w po艂owie do Ignacego Rulikowskiego. W. podni贸s艂 si臋 wtedy szybko. By艂y ju偶 wtedy w nim 2 cerkwie murow. i jedna drewniana; 4 dwory monasterskie, 8 dom贸w rz膮d. nale偶膮cych do komory, 6 dom贸w s艂u偶bowych, 11 chat 偶o艂nierskich, 34 kram贸w, 4 szynki nale偶膮ce do 艂awry pieczarskiej, 3 szpitale, 3 domy popowskie, 3 domy nale偶膮ce do s艂u偶by cerkiewnej347 poddanych monasterskich Andr. , Istor. mater. , zesz. 10, str. 195. Miasteczkiem zarz膮dza艂 z r臋ki monasteru mnich, nazwany horodniczym. W 1786 r. wszystkie dobra monasterskie, a w ich liczbie i W. , zosta艂y zabrane na skarb. Po rozbiorze Rzpltej w 1795 rgranica zosta艂a skasowan膮, a W. przeznaczono na stolic臋 powiatu; Wzniesiono tu wtedy pi臋trowy dom murowany dla pomieszczenia s膮d贸w i biura dla w艂adz powiatowych. 呕ydzi po wyp臋dzeniu ich z Kijowa zamieszkali w mie艣cie. O偶ywi艂 si臋 te偶 znowu W. Opr贸cz tego go艣ciniec pocztowy, przechodz膮cy t臋dy z Kijowa do Odessy, o偶ywia艂 miasto. A. le gdy po zbudowaniu dr. 偶el. brzeskokijowskiej trakt ten zosta艂 zaniedbany a kolej omin臋艂a miasto, to i konieczne warunki dla rozwoju i 偶ycia zosta艂y mu odj臋te i miasto z dnia na dzie艅 upada. W 1825 r. , podczas rokoszu pu艂ku czernihowskiego, decembrzysta Sergjusz Murawiew d. 30 grudnia zaj膮艂 zbrojnie W. na drugi dzie艅 wszak偶e skierowawszy si臋 ku Wasylk贸w Trylisom, tam przez genera艂a Gejsmara by艂 rozbity i wzi臋ty do niewoli ob. Rapport de la Commission d enqu锚te, St. Petersburg, 1826, str. 136. Edward Rulikowski. Wasilkowski powiaty po艂o偶ony w 艣rodkowej cz臋艣ci gub. kijowskiej, zajmuje 81 9 mili al. 3961, 7 w. kw. Powierzchnia w cz臋艣ci falista; szereg wynios艂o艣ci przechodzi z pow. kijowskiego i niknie niedochodz膮c rz. Botoki. Pomi臋dzy rz. Protok膮 i Kamionk膮, dop艂ywami Rosi, rozci膮ga si臋 do艣膰 obszerne p艂askowzg贸rze, stanowi膮ce 艣rodkow膮 cz臋艣膰 powiatu i ograniczone od p艂n. rz. Unaw膮 i Stuhn膮. Zachodnia cz臋艣膰 powiatu jest niska i tylko na wybrze偶ach Rosi, Kamionki i Unawy spotykaj膮 si臋 niewielkie wynios艂o艣ci. Cz臋艣膰 p贸艂nocna, granicz膮ca z pow. kijowskim, nosi pocz臋艣ci charakter Polesia. Oko艂o Bia艂ejcerkwi rozci膮ga si臋 obszerna r贸wnina ku Wasylkowowi, Chwastowowi i Mir贸wce, szeroka od Mir贸wki do Chwastowa 40 w. , a d艂uga od Bia艂ejcerkwi do rz. Stuhny 70 w. Powiat nieposiada rzek sp艂awnych, obfituje jednak w og贸le w rzeki i strumienie. Znaczniejsze rzeki s膮 Ro艣, przep艂ywaj膮ca na przestrzeni 179 w. , Irpe艅 na granicy p贸艂nocnej, Stuhna, bior膮ca pocz膮tek w powiecie. Protoka, Kamionka, Nastaszka, Olszanica, Uzin, Kra艣na Jachna i in. Na wszystkich rzekach powiatu znajduje si臋 93 m艂yn贸w. W niekt贸rych 藕r贸d艂ach spotyka si臋 艣lady 偶elaza. Jezior powiat nieposiada, rzeki natomiast w wielu miejscach tworz膮 obszerne stawy. B艂ota nieznaczne. Gleb臋, w og贸le do艣膰 urodzajn膮, stanowi niezbyt g艂臋boki s艂贸j czarnoziemu, miejscami z przymieszk膮 gliny, jak np. w pasie na p艂d. wsch贸d od rz. Kamionki. W 1887 r. by艂o w powiecie bez mta W. 249, 610 mk. 123, 123 m臋偶. , 126, 487 kob. , w tej liczbie 205, 501 prawos艂. , 530 rozko. , 4, 955 katol. , 8 ewang. , 15 mahom, i 38, 601 偶yd贸w pod艂ug kalendarza Hurlanda w 1879 r. by艂o 24, 185 偶yd贸w. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat podzielony jest na trzy okr臋gi policyjne stany Bia艂acerkiew, Chwast贸w i Wasil贸w i 19 gmin Barachty, B艂oszczy艅ce, Bia艂膮cerkiew, Chwast贸w, Czerkas, Hrebionki, Jeziorna, Kowal贸wka, Ko藕anka, Ksawer贸wka, Ostr贸w, Po艂owiecka Ma艂a, P. Wielka, Rokitne, TruszkiSzamra j贸wka, Wasyl贸w, Wasylk贸w, Wieprzyk i Wincent贸wka. S膮dy pokoju s膮 1 w Wasylkowie, Bia艂ejcerkwi 2 i 4 okr. poL i Chwastowie; inkwirenci s膮dowi w Wasylkowie, Bia艂ejcerkwi 2 i 3 okr. pol. i Chwastowie. Miejsc zamieszka艂ych jest 184, maj膮cych 29, 840 dym. W 1860 r. by艂o w powiecie 81 cerkwi prawos艂. , 5 ko艣cio艂贸w i 2 kaplice katol. zaliczaj膮ce si臋 do dekanatu kijowskiego, 3 synagogi i 12 dom贸w modlitwy 偶ydowskich. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 g艂贸wnie rolnictwem. Z powodu urodzajno艣ci gleby pozostaje znaczna ilo艣膰 zbo偶a na zbyt. Pod rol膮 znajduje si臋 w powiecie 227, 465 dzies. Ogrodnictwem g艂贸wnie upraw膮 kapusty, zbywanej w Kijowie, zajmuj膮 si臋 g艂贸wnie w 4 wsiach Olszanicy, Telesz贸wce, Szarkach i Romaszkach. 艁膮ki, przewa偶nie stepowe, zajmuj膮 do 58, 000 dzies. ; rocznie zbieraj膮 oko艂o 4, 000, 000 pud. siana. Pod lasami znajdowa艂o si臋 w 1860 r. 42, 000 dzies. do 18, 700 dzies. lasu budulcowego, przewa偶nie nad rz. Irpeniera. W drzewostanie dominuje sosna, z przymieszk膮 drzew li艣ciastych. Pod wzgl臋dem w艂asno艣ci, z og贸lnej przestrzeni 342, 052 dzies. nale偶y do w艂o艣cian 199, 633 dzies. , do w艂a艣c. wi臋kszych posiad艂o艣ci 94, 379 dzies. , do cerkwi 5, 092, do skarbu 15, 563 dzies. i do apana偶y udie艂贸w 27, 385 dzies. W 1887 r. by艂o w powiecie 31, 026 sztuk koni, 51, 144 byd艂a rogatego, 90, 144 owiec zwycz. , 36, 991 trzody chlewnej, 1, 160 k贸z. Pszczelnictwo do艣膰 rozwini臋te, znajduje si臋 bowiem do 20, 500 ul贸w, przynosz膮cych oko艂o 13, 000 rs. rocznie. W 1860 r. by艂o w powiecie 31 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych za 300, 000 rs. , mianowicie fabryka narz臋dzi rolniczych w Bia艂ejcerkwi z produkcy膮 na 75, 580 rs. , 3 cukrownie w Jeziornie 75, 000 rs. , Siniawie 57, 000 rs. i Szamraj贸wce 80, 000 rs. , 10 nieznacznych gorzelni, 5 browar贸w piwnych, 1 miodosytnia i 11 cegielni. W 1880 r. by艂o w powiecie 19 fabryk, zatrudniaj膮cych 2, 505 robotnik贸w i produkuj膮cych za 2, 813, 523 rs. W 1881 2 r. by艂o w powiecie czynnych 5 fabryk cukru, kt贸ra przerobi艂y 561, 414 berkowc贸w burak贸w. Handel powiatu koncentruje si臋 na jarmarkach w Wasylkowie 3 rocznie, Bia艂ejcerkwi 12 i Chwastowie 9 rocznie oraz na targach w Motowid艂贸wce. G艂贸wnemi przedmiotami handlu s膮 zbo偶e byd艂o rogate i wyroby przemys艂u w艂o艣cia艅skiego. Bia艂acerkiew jest ogniskiem handlu nietylko dla pow. wasylkowskiego ale i dla s膮siednich powiat贸w skwirskiego i taraszcza艅skiego. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym p艂n. zach. cz臋艣膰 powiatu przecina dr. 偶el kijowsko brzeska ze stacyami Wasylk贸w, Motowid艂贸wka, Chwast贸w i Ko偶anka, od kt贸rej w Chwastowie oddziela si臋 linia dr. 偶eL chwastowskiej, przerzynaj膮ca 艣rodkow膮 cz臋艣贸 powiatu w kierunku p艂d, wschod. ze stacyami Chwast贸w, Justyn贸wka, Bia艂acerkiew, Sucholasy, Olszanica. G艂贸wny trakt bity przecina 艣rodkow膮 cz臋艣膰 powiatu przez Wasylk贸w, Bia艂膮cerkiew do Taraszczy. W Bia艂ejcerkwi oddziela si臋 rami臋 do Skwiry. St. poocztowe s膮 w Wasylkowie, Bia艂ejcerkwi, Chwastowie, Grebionce i Trockiem, st. telg. w Wasylkowie i Bia艂ejcerkwi. Obieralnymi marsza艂kami szlachty pow. wasylkowskiego Wasylk贸w Wasylkowce Wasylkowce Wasylk贸w Wasylkowaty Wasylk贸w Wasyl贸w byli Jan Chojecki, Jan Borkowski, J贸zef Kazim. Rulikowski przez trzy z rz臋du trzylecia, J贸zef Proskura, Edmund Rulikowski, Faustyn Rulikowski, Jakim Gudim Lewkowicz, Miko艂aj Gudim Lewkowicz. Opis powiatu wasylkowskiego pod wzgl臋dem historycznym, obyczajowym i statystycznym wyda艂 Edward Rulikowski Warsz. , 1853. J. Krz. Wasylk贸w, ws nad rzek膮 Szpo艂k膮, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. Szpo艂a o 7 w. , o 29 w. od Zwinogr贸dki, ma 2, 659 mk. w 1867 r. 1, 891 mk. . Posiada cerkiew, p. w, 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮 w 1792 r. i uposa偶on膮 36 dzies. Nale偶y do d贸br Szpo艂a, Abaz贸w. Wasylk贸w, te偶 Wasylk贸w Ma艂y, w艣, pow. husiaty艅ski, 13 klm. na p艂d. zach. od Husia tyna s膮d pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na zach. i p艂n. zach. le偶膮 Krzywe艅kie, na p艂n. wsch. Sidor贸w, na p艂d. wsch. Zielona. na p艂d. Kociu bi艅czyki, na p艂d. zach. Czarnoko艅ce Wielkie. P艂n. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa pot. Krzywe艅kie, prawy dop艂yw Zbrucza, a cz臋艣膰 p艂d. zach. Rudka, zwana w dolnym brzegu potokiem Bosyrskim. Zabudowania le偶膮 na praw. brz, pot. Krzywe艅kie. Wzn. obszaru 243 mt. w dolinie pot. Krzywe艅kie, 261 mt. na p艂d. wsch. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 416, 艂膮k i ogr. 8, pastw. 72, lasu 62; w艂. mn. roli orn. 772, 艂膮k i ogr. 63, pastw. 18 morg. W r. 1880 by艂o 128 dym. , 676 mk. w gm. 543 gr. kat. , 129 rzym. kai, 4 izr. ; 645 Rus. , 27 Pol. 4 Niem. . Par. rzym. kat. w Sidorowie, gr. kat. w Krzywe艅kiem. We wsi jest kasa po偶. gm. z kapit. 1, 024 z艂r. Lu. Dz. Wasylkowaty, szczyt g贸rski 1, 471 mt. , w Karpatach wschodnich, na obszarze pow. kossowskiego; ob. Popadia 1. Wasylkowce 1. w艣 nad Rosi膮, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. 艢wity艅ce, odl. o 78 w. od Berdyczowa, ma 510 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 616 mk. prawos艂. i 65 katol; w 1741 r. 40 sadyb. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesion膮 w 1757 r. Nale偶y do d贸br Spiczy艅ce, Soba艅skich. W 1651 r. nale偶a艂a do klucza pohrebyszcza艅skiego ks. Konstantego Wiszniowieckiego. 2. W. , w艣, pow. proskurowski, okr. pol. Jarmoli艅ce o 15 w. , gm. i par. katol. Szarawka, par. praw. Wyhyl贸wka, ma 47 osad, 270 mk. , 403 dzies. ziem. w艂o艣c, 500 dworskiej. Nale偶a艂a do klucza szarawieckiego Pretficz贸w i Dulskich, drog膮 wiana za Ester膮 Dulska Rafa艂a Ucha艅skiego, nast臋pnie Strojnowskich, dzi艣 Czerkasowej. Reg. pobor. pow. mi臋dzybo偶skiego z 1530 i 1542r. podaj膮 w艣 Vasilkowce, p艂ac膮c膮 od 1 p艂uga. W 1578 r. Wasilkowce pod Szarawk膮 p艂ac膮 r贸wnie偶 od 1 p艂uga Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 167, 302. Nadto reg. pob. pow. kamienieckiego z 1580 r. . podaj膮w艣 Wasilkowce al. Berezyncze, p艂ac膮c膮 od 2 1 2 p艂ug贸w i 1 za grod, a w 1542 r. od 5 p艂ug贸w. Wie艣 ta w 1565 r. nale偶y do Paw艂a, Iwa艣ka, Ko藕my, Tymka i J臋drucha Wasilkowskich, i p艂aci od 12 p艂ug贸w, 1 popa, 1 ko艂o dorzecz. W t. r. Grabi艅ska al. Syskowska p艂aci ze wsi W. od 3 p艂ug贸w a Wasilkowscy od 2 p艂ug贸w, 2 ko mornik贸w. W 1569 r. Wasilkowscy, ze wsi Wasyelkowce, wnosz膮 od 12 p艂ug贸w, 1 ko艂a, 1 karczmy. Spis z 1578 r. podaje w艣 Wasilowce, nale偶膮c膮 do Jerzego Grabi艅skiego bez wykazania poboru, oraz ws Wasilkow ce, w艂asno艣膰 Wasilkowskich, p艂ac膮cych od 7 p艂ug贸w, 5 ogr. po 4 gr. , od rzemie艣ln. 4 gr. , od popa 2 fl. i od 1 ko艂a m艂y艅. dorocz. 12 gr. Wreszcie regestr. pobor. z 1583 r. wymienia j膮 Waszilowce, p艂ac膮ce od 1 p艂uga, 3 komorn. bobus po 4 gr. , 7 ogrodn. po 4 gr. Jab艂o nowski, Wo艂y艅 i Podole, 186, 188, 220, 220, 300, 302. J. Krz. Dr. M. Wasylkowce, w艣, pow. husiaty艅ki, 11 klm. na p艂n. zach, od Husiatyna s膮d pow. i urz. poczt. , ze stacy膮 kolejow膮 w miejscu. Na p艂n. le偶膮 Ni偶borg Nowy i Stary, na wsch. Czabar贸wka i S艂ob贸dki, na p艂d. T艂uste艅kie, na zach. Kociubi艅ce i Krogulec. Na p艂n. powstaje pot. Dworzyska, w 艣rodkowej cz臋艣ci obszaru pot. Rudka, a na p艂d. pot. S艂ob贸dka. Po za granicami wsi 艂膮cz膮 si臋 i wpadaj膮 do Zbrucza. Wznies. w 艣rodku si臋ga 304 mt W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 2, 144, 艂膮k i ogr. 178, pastw. 27, lasu 61; w艂, mn. roli orn. 1, 565, 艂膮k i ogr. 117, pastw. 117, lasu 2 mr. W r. 1880 by艂o 359 dm. , 1, 967 mk. w gminie, 25 dm. , 145 mk. na obsz. dwor. 1, 392 gr. kat. , 494 rzym. kat. , 226 izr. ; 1, 740 Rus. , 180 PoL, 172 Niem. . Par. rzym. kat. w Hu siatynie, gr. kat. w miejscu, dek. husiaty艅 ski. We wsi cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szko艂a etat. 1 klas. i kasa po偶. z kapit. 3, 712 z艂r. Lu. Dz. Wasyl贸w, Wasylowszczyzna, Wasilki, mczko nad rz. Krasn膮, pow. wasylkowski, w 3 okr. poL, gm. Wasyl贸w, par. praw. Perehon贸wka, o 30 w. od Wasylkowa, ma 971 mk. W 1740 r. by艂o we W. 28 sadyb; w 1793 r. 30 chat i 338 mk. ; w l863r. 671 mk. prawos艁, 22 katol i 60 偶yd贸w; 1, 528 dzies. ; ko艣ci贸艂 katol paraf. Po艂o偶enie otwarte, ziemia urodzajna. S膮 tu 艣lady dawnego horodyszcza. Przez ci膮g kilku wiek贸w W. z Herman贸wk膮 i Obuchowem stanowi艂 jedn膮 ca艂o艣膰 i przechodzi艂 spadkowo z r膮k jednych do drugich. Pomi臋dzy 1430 r. a 1436 艢widrygie艂艂o, w. ks. lit. , stronnikowi swemu Stankowi Hankiewiczowi Jurszy, wojewodzie kijow. 1437 38, darowa艂 szeroki obszar ziemi w Kijowszczyznie, nad rz. 艁ukawic膮, Krasn膮, Bobryc膮, Stuhn膮 i Horohowatk膮 i zamieszka艂emi miejscami, jako to; Wasylk贸w 艁ukawic膮 z horodyszczem p贸藕niejszy Obuch贸w, Weprynem, Chworoszni膮 i Hlewachami p贸藕niejsza Herman贸wka. Wasyl贸w wtedy jeszcze nieistnia艂. Ale wszystkie te osady w 1483 r. znik艂y w czasie naj艣cia Mendligireja. Puste te i zaniedbane dobra drog膮 spadku po Jurszach posiedli Monwidowie Dorohostajscy. Jeden z nich Piotr by艂 kuchmiitrzem w. ks. lit. i od niego dobra te KuchBiistrowszozyzny otrzyma艂y miano. Od; Piotra Dorohostajskiego Kuchmistrowszczyzna dziedzictwem przesz艂a do syna jego najm艂odszego Jana; ten za艣 umieraj膮c zostawia syna jedynego Paw艂a ma艂oletniego, nad kt贸rym opiek臋 obejmuje stryj tego偶 Piotr. Gdy nast臋pnie ten偶e Pawe艂 Dorohostajski zosta艂 przez stryja swego wys艂any w obce kraje na nauki, i gdy rozesz艂a si臋 wie艣膰 jakoby ten偶e umar艂, stryj Piotr Dorohostajski, jako spadkobierca po synowcu, w 1588 r. sprzedaje Kuchmistrowszczyzn臋 ks. Konstantemu Wasylowi Ostrogskiemu. Ks. Ostrogski dobra te, le偶膮ce pustkowiem, podni贸s艂 niebawem i zasiedli艂. Tak za niego jak i za syna jego ks. Janusza powsta艂 tedy na dawnych gotowych sieliszczach poczet nowych osad, jako to Obuch贸w dawniej 艁ukawica, Krasna, Perehon贸wka, Dereme藕nia i Herman贸wka dawniej Hlewachy. Opr贸cz tych powsta艂a te偶 zupe艂nie na nowo osada Wasylki al. Wasyl贸wj nazwana tak od drugiego imienia chrzestnego ks. Ostrogskiego. Atoli wie艣膰 o 艣mierci Paw艂a Dorohostajskiego okaza艂a si臋 fa艂szyw膮, Pawe艂 Dorohostajski wr贸ci艂 do kraju i ojcowizn臋 sw膮 w cudzych zastawszy r臋kach, rozpoczyna proces o ni膮 z nabywcami Kuchmistrowszczyzny ks. Ostrogskimi. Proces ci膮gn膮艂 si臋 d艂ugo, ale w ko艅cu Dorohostajski spraw臋 wygrywa. Ostrogscy wszak偶e zwr贸ciwszy mu Obuch贸w i inne wioski, nieoddali Wasylowa, kt贸ry przedtem zosta艂 przez nich sprzedany Trypolskim. Drugi wi臋c proces z tymi ostatnimi rozpoczyna Dorohostajski i wygrywa go r贸wnie偶. Nast臋pnie od Dorohostajskich drog膮 zwi膮zk贸w ma艂偶e艅skich przechodzi W. wraz z Obuchowem i Herman贸wka do Firlej贸w, a od tych do Tarnowskich. W czasie wojen kozackich, trwaj膮cych przez 73 lat, Tarnowscy byli tylko nominalnymi dziedzicami W. , Herman贸wki i Obuchowa, ile 偶e Kozacy ca艂y ten kraj zaj臋li. W贸wczas dobra te na nowo pustkami stan臋艂y. Dopiero po traktacie Prutskim 1711 i po zaniku w tych stronach Kozaczyzny, J贸zef hr. Tarnowski, obj膮wszy w swe posiadanie W. , bo Obuch贸w odszed艂 by艂 do Rossyi, a Herman贸wka nale偶a艂a ju偶 do hr. Miera, zacz膮艂 to pustkowie swoje zaludnia膰. Nast臋pnie dobra te, sk膮po jeszcze zaludnione, odziedziczyli po nim synowie Jan Amor, ststa kahorlicki i bystrzycki, i Rafa艂. Z tych dw贸ch braci Jam zaj膮艂 si臋 pilnie urz膮dzeniem d贸br, d艂ugoletnie s艂obody ofiarowuj膮c osadnikom, kt贸rych tu opr贸cz tego i 偶yzno艣膰 gruntu zwabi艂a. Osiadaj膮cy doznawali opieki dominialnej; wydzielano im pewn膮 miar臋 gruntu, dawano sprz臋偶aj i ziarno do obsiania zdzicza艂ego pola. W ten spos贸b Tarnowski dobra swe zaludni艂 i dla rolnictwa zjedna艂. W nadaniu jednym powiada i偶 maj膮c dobra dziedziczne w wdztwie kijow. , pow. 偶ytomirskim le偶膮ce, Wasylowszczyzna zwane, kt贸ra chc膮c do jakowej lepszej przyprowadzi膰 perfekcyi i po偶ytku, puszczam oto i nadaj臋 Mojsiejowi Suhakowi m艂yn ze stawkiem na rzece Bezimiennej w Bi艅diuch贸wce, do tego偶 klucza mojego nale偶膮cej eto. Arch. J. Z. R. . On to w W. zbudowal zamek na wyspie, i sam W. uczyni艂 g艂贸wnym punktem administracyjnym d贸br swoich. W skutek uk艂adu familijnego W. przeszed艂 w posiadanie jego m艂odszego brata Rafa艂a. Ten o偶eniony z Urszul膮 Ustrzyck膮, powinowat膮 Stanis艂awa Augusta, zamieszka艂 na zamku Wasylowskim. Oni to oboje w 1787 r. fundowali w W. ko艣ci贸艂 katolicki. Tego偶 roku Stanis艂aw August, jad膮c do Kaniowa dla spotkania si臋 z cesarzow膮 Katarzyn膮 II, zaszczyci艂 hr. Tarnowskiah bytno艣ci膮 swoj膮 w ich domu d. 20 marca. Przez gospodarzy przyj臋ty by艂 rado艣nie i wspaniale. Oko艂o godziny 6tej w wiecz贸r, pisze Plater w dzienniku, lubo z b贸lem g艂owy i katarem, N. Pan ze swych pokoj贸w wszed艂 do pokoju, na p贸艂 zielono, na p贸艂 bia艂o przybranego festonami z kwiat贸w, maj膮cego kszta艂t 艣wi膮tyni. W g艂臋bi na wystawionym o艂tarzu pali艂 si臋 ogie艅, kt贸rym cyfra Pa艅ska iluminowana by艂a. Kilka panienek, za nimfy poprzebieranych, 艣piewa艂o kantat臋 wys艂awiaj膮c膮 dobro膰 monarchy, w czterech strofach. Czas trzyma艂 ksi臋g臋 roztwart膮, i zapisywa艂 w niej bytno艣膰 kr贸la w domu Tarnowskich. Plater, Podr贸偶 Stan. Aug. do Kaniowa, str. 125 6. Pierwszym proboszczem nowo ufundowanego ko艣cio艂a katol. by艂 k艣. Onufry Bukowski. Po nim nast膮pi艂 k艣. Kwiatkowski materya艂y Siarczy艅skiego w bibl. Ossol we Lwowie. Tarnowscy mieli syna W艂adys艂awa, kt贸rego trzyma艂a do chrztu cesarzowa Katarzyna ze Stanis艂awem Augustem, podczas pobytu na Dnieprze na galerze pod Kaniowem. W. po 1794 r. by艂 hr. Rafa艂owi Tarnowskiemu zabrany lecz nast臋pnie zwr贸cony przez cesarza Paw艂a w czasie koronacyi. Rafa艂 Tarnowski zmar艂 w Warszawie 1803 r. , pochowany w dobrach swych Markuszowie w Lubelskiem, nabytych po sprzedaniu W. szambelanowi Kajetanowi Proskurze. Do klucza wasylowskiego nale偶a艂y wtedy wsi Makij贸wka, Perehon贸wka, Dereme藕 Wasyl贸w Wasyl贸w nia, Krasna, Jacki, Bindiuch贸wka. Proskurowie w nowszych ju偶 czasach zasiedlili ten偶e obszar nast臋puj膮cemi wsiami Ludwin贸wka, Rozal贸wka, Stefanin, Paw艂贸wka, J贸zef贸wka, Protok贸艂 czynno艣ci archidyakonatu kijow. z. r. 1819 pisze ko艣ci贸艂 drewniany, fundowany przez hr. Tarnowskich, niekonsekrowany, pod tyt. Wniebowzi臋cia Naj艣w. P. Maryi w 1787 r. Kaplica w Husacz贸wce i Kopaczowie, proboszcz k艣. Wincenty Krupski. W 1845 r. na miejscu dawnego, drewnianego, stan膮艂 tu nowy ko艣oi贸艂 z muru, pod t. wezw. , ze sk艂adek parafian w 1850 r, konsekrowany przez bis kupa 艂ucko偶ytom. k艣. Kacpra Borowskiego. Parafia katol. , dekanatu kijowskiego, 1, 204 wiernych. W 1828 r. Antoni Proskura sprze da艂 W. Nikodemowi Lewandowskiemu. Po Proskurach pozosta艂o s艂awne stado koni Tar nowskich, nosz膮ce miano hetma艅skiego, a po tem proskurza艅skiego. Stado to zosta艂o cz臋 艣ciami rozprzedane; nabyli je obywatele Ta deusz Chojecki z Holak, Faustyn Rulikowski z Motowid艂贸wki i Adolf Grocholski z Czerwo nej. Gmina wasylewska sk艂ada si臋 z 12 okr臋 g贸w starostw wiejskich, obejmuje 12 miejsc zamieszka艂ych mko W. , ma 1, 137 dm. , 12, 282 mk. , 16, 857 dzies, ziemi 8, 566 w艂o艣c, 7, 743 dwor. , 558 cerk. . Edw. Rulikowski. Wasyl贸w al. Wasyl贸w Wielki, w艣, pow. rawski RawaRuska, 34 klm. na p艂n. wsch, od RawyRuskiej, 16 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Uhnowie, 14 klm. na p艂n. zach. od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Be艂zie. Na zach. le偶y Krzewica, na p艂d. Korczmin i Ma chn贸wek, na wsch. Budyniu i Przewod贸w wszystkie w pow. sokalskim, na p艂n. zach. Rzeplin pow. tomaszowskim. W艂asn. wi臋k sza konwentu sakramentek we Lwowie ma roli orn. 518, 艂膮k i ogr. 97, pastw. 58, lasu 139; w艂. mn. roli orn. 1, 099, 艂膮k i ogr. 205, pastw. 31, lasu 2 morg. W r. 1880 by艂o 134 dm. , 843 mk. w gminie, 9 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. 712 gr. kat. , 165 rzym. katol, 9 izr. ; 841 Rus. , 45 Pol. Par. rzym. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Budyninie. We wsi cerkiew p. w, Narodz. N. M. P. , szko艂a etat, m艂yn i gorzelnia. Lu. Dz. Wasyl贸w, rumun. Wassileu, w艣, pow. kocma艅ski na Bukowinie. Gmina ma 1, 314 mk. , obszar dworski w I cz臋艣ci 32 mk. , w II cz臋艣ci 87 mk. ; cerkiew gr. nieu. parafialna w miejscu, st. pocz. Zastawna odl. 8 klm. . W膮syl贸w, w艣, w par. 艁okcza, pow. namiestowski, w hr, orawskiem. Wasylowa Grobla, w艣, pow. zas艂awski, nale偶y do d贸br s艂awuckich. Wasyl贸wka 1 w艣 nad ma艂ym lewobocz. dop艂. Sielnicy Tulczynki pow. brac艂awski, na pograniczu pow. hajsy艅skiego, okr. poL Tro艣cianiec o 25 w. , gra. Kleba艅, par. katol. 艁ady藕yn, s膮d w Brac艂awiu o 20 w. ma 74 osad, 442 mk. , 518 dzies, ziemi w艂o艣c. , 1, 200 dworskiej, 53 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Parascewii, wzniesion膮 w 1715 r. 9 z 812 parafianami. Poprzednio by艂a tu ka plica katol. Nale偶a艂a do d贸br 艁ady偶yn, Korot kich, nast臋pnie do Potockich, dzi艣 Soba艅skich. 2. W. , w艣, pow. czehry艅ski, w 3 okr. pol. gm. Ositnia偶ka, par. praw. Rejmentar贸wka, o 68 w. od Czehryna, ma 446 mk. w 1863 r. 393 mk. Za艂o偶ona w 1819 r. przez pu艂kow. Wasylego Dawydowa, w czasie uw艂aszczenia w艂o艣cian mia艂a 201 dusz rewiz, i 726 dzies. i nale偶a艂a do 5 w艂a艣cicieli Maryi Zam艂y艅skiej, Lucyny Jahimowskiej, Florentyny Krasi艅skiej, Wasylego Krywieckiego i Wasylego Kar czewskiego. 3. W. , kolonia, pow. latyczow ski. 4. W, w艣 nad rzek膮 Kalniczk膮, pow. lipowiecki, w 1 okr. poi, gm. Jurk贸wka, par. katol. Li艅ce, o 30 w. od Lipowca, w po艂o偶e niu g贸rzystem, otoczone lasami, dzi艣 w cz臋艣ci wyr膮banemi ob. Dank贸wka, ma 568 mk. Po siada cerkiew Pokrowsk膮, z drzewa wzniesio n膮 w 1750 r. i uposa偶on膮 62 dzies. W艂asno艣膰 niegdy艣 ks. Sanguszk贸w, w ko艅cu zesz艂ego wieku nabyta przez Fra艅ciszka Jaroszy艅skiegom, w czasie uw艂aszczenia w艂o艣cian nale偶a艂a w wi臋kszej po艂owie do syna jego Oktawiana, w mniejszej za艣 do W艂adys艂awa i J贸zefa Drze wieckich i Hipolita Czarnomskiego. W 1750 r. zrabowana przez hajdamak贸w. Por贸w. Kabatnia i Dasz贸w. 5. W. w艣 nad rzek膮 Kamiank膮, dop艂. Rosi, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Browki o 3 w. , par. katol. Wczo rajsze, o 36 w. od Skwiry, ma 552 mk. Po d艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 586 mk. praw. i 41 katol; 244 dusz rewiz. i 1, 095 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. Archan. Micha 艂a, drewniana, niewiad. erekcyi, istniej膮ca ju偶 w 1746 r. , uposa偶ona 44 dzies. ziemi. W艂a sno艣膰 dawniej Konopackich, w czasie uw艂asz czenia w艂o艣cian nale偶a艂a w cz臋艣ciach do Ludwika Gli艅skiego 123 dusz rewiz. , Dyonize go Rylskiego 73 dusz i Maryanny Pruszy艅sklei 48 dusz. Dr. M. J. Krz. Wasylowszczyzna, ob, Wasyl贸w. Vaszecz, ob. Waiec. WaszeSpindt, w艣, pow. nizinny, st. p. Gr. Friedrichadorf. Waszejki, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, o 42 w. od Kowna. Waszeningken, w艣, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. Waszeninken, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. Waszety, niem. Waschetta w艣 i dobra, pow. ostr贸dzki, st. p. Hohenstein. Za艂o偶on膮 zosta艂a r. 1637 K臋trzy艅ski, O ludn. poL, 380. Vaszillo, ob. Wasillo. Waszka艅ce 1. w艣 nad pot. Jusina, pow. Waszeningken Waszejki Waszka艅ce Spindt Wasze Vaszecz Wasylowszczyzna Vaszillo Waszety Wasyl贸wka Wasylowa W膮syl贸w Wasyl贸w Wasyl贸w Waszeninken Waszkiele wile艅ski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Niemenczyn o 9 w. , o 32 1 2 w. od Wilna, ma 9 dm. , 71 mk. katol w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br CzarnyDw贸r, Par czewskich. 2. W. w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, o 11 w. od Kowna. 3. W. , dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, oko艂o 1790 r. Jerzego Szmigielskiego, rotmi strza brac艂awskiego, p贸藕niej Hercyk贸w, dzi艣 R贸偶y Szy艂ejkowej, ma 229 dzies. z za艣c. Antoniszki. J. Krz. Waszki, w艣 nad rzek膮 Pisn膮, pow. kolne艅 ski, gm. Czerwone, par. Kolno, odl 38 w. od 艁om偶y. Mieszkaj膮 tu Kurpie. W艣 ma 393 morg. 250 mr. roli. Ob. Chludnie, W 1827 r. by艂o 24 dm. , 125 mk. Niegdy艣 osada m艂y narska; m艂yn zniesiono za czas贸w pruskich, przy usp艂awnianiu Pisny; posiadaczom w za mian dano 2 1 2 morg. gruntu. Przy m艂ynie znajdowa艂o si臋 12 morg. 艂膮k, z kt贸rych kanon wynosi艂 7 z艂p. 6 gr. W 1819 r. znajdujemy, na 17 w艂ok. 13 morg. magd. 16 czynsz. , op艂a caj膮cych 225 z艂p. 15 gr. 1 2 szel czynszu, 7 posiadaczy wieczystych 艂膮k po m艂ynie i grun t贸w nadanych w zamian za zniesiony m艂yn sami Waszkiewicze, op艂acaj膮cych 7 z艂. 6 gr. wieczystego kanonu, 4 cha艂upnik. , op艂acaj膮cych po 3 z艂p. trzydni贸wki; w艣 sama wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ma艂yP艂ock. Gromada dawa艂a dziesi臋cin臋 snopowe proboszczowi z Kolna. W 1819 r. 131 mk. 28 m臋偶. , 30 kob. , 15 syn. , 11 c贸rek starszych nad 10 lat, 24 syn. , 19 c贸 rek m艂odszych nad 10 lat, 3 parob. , 1 dziew ka; 19 koni, 36 wo艂. , 15 艣wi艅, 23 krowy, 29 owiec, 3 ja艂. Lud. Krz. Waszkiele 1. w艣 nad Radu艅k膮, pow. lidz ki, w 2 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra, hr. Potockich, Kozakowszczyzna, o 16 w. od gminy, 28 od Lidy a 36 od Wasiliszek, ma 7 dm. , 58 mk. katol 2. W. , w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, gm. Dzie wieniszki o 9 1 2 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 35 w. od Oszmiany, ma 4 dm. , 34 mk. katol w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; nale偶a艂a. do d贸br Zem艂os艂aw, Umiastowskich. 3. W. , w艣 w艂o艣c, tam偶e, 5 dm. 60 mk. katol pod艂ug spisu z 1865 r. wraz z za艣c. Ho艂ynka 28 dusz re wiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dziewie niszki. J. Krz. Waszkieliszki, w艣, pow. rossie艅ski, par. Lalo. Waszkieniszki, za艣c. nad Oszmiank膮, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Grau偶yszki, okr. wiejski Horodniki, o 4 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 15 mk. katol w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; nale偶a艂 do 艢niadeckich. Waszkiewicze, folw. nad Niemnem, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Gonczary, o 20 w. od Lidy, ma 1 dm. , 49 mk. Posiada ko艣ci贸艂 katol p. w, 艣w. Anny, z muru wzniesiony w 1763 r. przez So艂艂ohuba, odbudowany przez 艁臋skiego, filialny par. Jelna. W XVI w. dziedzictwo Wiszniowieckich, w XVII w. Sapieh贸w, nast臋pnie So艂艂ohub贸w, obecnie 艁臋skich. Opis i widok pa艂acu poda艂y K艂osy t. VIII 242. W膮szk贸w al Waszkowo, urz臋d. Waschke, niekiedy Weszkowa i Wiszkowa, Wascow w r. 1309, V膮skowo r. 1564, W臋skowa r. 1580, w艣 z ko艣cio艂em i dw贸r, pow. krobski Rawicz, o 3 klm ku zach. od Ponieca par. i poczta, st dr. 偶el w Bojanowie o 6 klm. W艣 ma 33 dm. , 179 mk. 19 katol, 160 prot. i 158 ha. Dwor ma 5 dym. , 104 mk. 47 katol, 57 prot. i 333 ha 255 roli, 38 艂膮k, 33 lasu, 6 nieu偶. , 0, 62 wody; czysty doch贸d z ziemi 3, 701 mrk. W r. 1309 pisa艂 si臋 Stanis艂aw z W. ; r. 1382 Tomis艂aw Waszkowski bra艂 udzia艂 w zje藕dzie radomskim Kod. Wielk. , n. 924, 1804. W r. 1564 bi skup pozn. pobiera艂 z 4 膰wierci roli po 3. gr. czyii razem 12 gr. ; r. 1580 by艂o 4 1 2 艂an. osiad艂 i 3 zagr. ; oko艂o r. 1600 dziedziczyli t臋 maj臋tno艣膰 Zawadzcy, potem r. 1675 Unrugowie, przy schy艂ku zesz艂ego wieku Bogus艂aw Unrug, a w nowszych czasach oko艂o r. 1853 p. Kordula Krynkowska. Ko艣ci贸艂 braci czeskich w W. , m贸wi 艁ukaszewicz, powsta艂 w r. 1609 i jest poniek膮d, kontynuacy膮 ko 艣cio艂a ponieckiego, kt贸ry gdy w 1606 bra ciom czeskim odebrano. Zawadzki, w艂a艣ciciel W. , wystawi艂 w tej wsi ko艣ci贸艂 dla braci czeskich, naprz贸d z drzewa, p贸藕niej nieco 1635 r. murowany. Podczas wojny szwedz kiej za Jana Kazimierza, gdy Leszno spalonem zosta艂o, gmina braci czeskich w W. z swoim pasterzem schroni艂a si臋 do Szl膮zka, a ko艣ci贸艂 opuszczony spalono. Po pokoju oliwskim Zawadzki, dziedzic W. , obwini艂 o ten czyn ksi臋dza Krzywi艅skiego, plebana katol. w Poniecu, i wytoczy艂 spraw臋 przeciw niemu w konsystorzu pozna艅skim; ale nie ma j膮c dowod贸w, musia艂 poszukiwa艅 zaniecha膰. Ko艣ci贸艂 odbudowany zosta艂 z sk艂adek, W roku 1675 naby艂a W. lutera艅ska rodzina Unrug贸w; ta wprowadzi艂a do ko艣cio艂a nabo偶e艅stwo wed艂ug obrz膮dku swego wyznania, dot膮d si臋 utrzymuj膮ce. Nabo偶e艅stwo odprawia艂o si臋 w nim w polskim i niemieckim j臋zyku. Mini str贸w tego ko艣cio艂a wylicza 艁ukaszewicz trzynastu. Oko艂o r. 1860 istnia艂y 2 gminy protest. w W. Jakubowa i Piotrowa; Jakubo wa liczy艂a 519 dusz, rozrzuconych po osa dach; Piotrowa liczy艂a w 45 osad. 3, 708 dusz, obok 7992 katol Przy drodze z W. do Pomykowa znajduj膮 si臋 艣lady nasyp贸w ziem nych. Co do wykopalisk ob. 艢nie膰 t. X. 933. E. Cal Waszkowce, w艣 i dwa dwory, pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol snowskim, gm. i par. katol Darewo, o 70 w. od Nowogr贸dka. W艣 Waszki W膮szk贸w Waszkowce Waszkiewicze Waszkieniszki Waszkieliszki Waszki Watkowa Waszkowce Waszkowica Waszkowskie Waszkowszczyzna Waszkucie Waszkuny Waszlawa Wasztoki Wasztyki Waszulki Waszunowo Waszyka Waszyngton Waszynniki Waszynowice Waszyszki Waszywka Waterkau Watiuha Waszkowce ma 20 osad, z ludno艣ci膮, pomimo 偶yznych grunt贸w, do艣膰 ubog膮 dla braku pastwisk, odleg艂o艣ci lasu, a szczeg贸lnie zupe艂nego nie dostatku siana, kt贸re sprowadzaj膮 z odleg艂o 艣ci 8 10 mil, najmuj膮c 艂膮ki w dobrach rzepichowskich. Dw贸r W. Stare, zwany Starym Dworem, otoczony wiekowemi lipami, naby艂 w 1838 r. od z Protasowicz贸w Czarnowskiej znany Floryan Bochwic, autor Obrazu my 艣li, Pomys艂贸w o wychowaniu i in. , zmar艂y w W. 9 sierpnia 1856 r. , pochowany w Baro wie. Dw贸r W. Nowe, wi臋cej znany pod na zw膮 Floryan贸w, nadan膮 tej siedzibie przez te ra藕niejszego w艂a艣ciciela Ottona Bochwica, syna Floryana, wzorowego gospodarza. Jego to staraniem powsta艂y W. Nowe al, Floryan贸w. Przed dwudziestu laty by艂o na tem miejscu czyste pole, bez 偶adnego drzewa i budynku. Dzi艣 wznosi si臋 tu pi臋knie zabudo wany dw贸r wiejski, a obszerny, zajmuj膮cy blisko w艂贸k臋, sad owocowy, okolony parkiem i oblany rzeczk膮, stanowi ozdob臋 okolicy. Sad zosta艂 za艂o偶ony nietylko w celu osi膮gnienia dochodu lecz i dla wyprobowania gatunk贸w nadaj膮cych si臋 najlepiej do hodowli. W par ku jest wielka rozmaito艣膰 drzew i krzew贸w ozdobnych. A. Jel. Waszkowce l. rum. Waszkoutz, w艣 nad Czeremoszem, pow. i okr. s膮d. wy偶nicki, posiada cerkiew par. grek. nieun, i parafi膮 gr. katol. , urz膮d poczt. , szko艂臋 2klas. , papierni膮, stadnin臋. Gmina ma 4277 mk. , obszar d贸br 151 mk. 2. W. , Sereckie, rum. Waszkoutz, w艣 nad Seretem, pow. i okr膮d s膮d. serecki, urz膮d poczt. w Serecie o 10 klm. . W艣 posiada ko艣oi贸艂 par. rz. kat. , parafi膮 gr. nieun. i gr. katol. Par. rz. kat. nale偶y do dekan. czerniowickiego. Gmina ma 647 mk. , obszar wi臋ksz, posiad艂. 41 mk. Waszkowica, w臋g. Ivaskofalva, w艣, w hr, beregskiem W臋g. , 229 mk. rus. Waszkowskie w艣 i folw. d贸br Nieczuj Niechmir贸w, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 19 w. od Sieradza, ma 3 dm. , 47 mk. Dw贸r ma 550 mr. roli or, , 121 mr. 艂膮k; w艂o艣cianie 60 mr. roli or. , U mr. 艂膮k, Folw. Waszkowskie Jarocice, w r. 1877 oddzielony od d贸br Niechmir贸w, mia艂 w r. 1887 rozl mr. 470 gr. orn. i ogr. mr, 374, 艂膮k mr. 28, pastw. mr, 2, lasu mr, 50, nieu偶. mr. 16; bud, mur. 3, drewn. 7; las nieurz膮dzony, pok艂ady wapienia. Waszkowszczyzna, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol, gm. i par. Komaje o 10 w. , okr. wiejski i dobra, K膮tkowskich, Serenczany, o 24 w. od 艢wi臋cian, ma 1 dm. , 6 mk. starow, w 1865 r. 9 dusz rewiz. , Waszkucie, w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol, o 69 w. od Kowna. Waszkuny, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 4 S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146. okr. pol, gm. Worniany o 4 w. , okr. wiejski Go偶a, o 60 w. od Wilna, ma 8 dm. , 76 mk. katol w 1805 r. 27 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bystrzyca. Waszlawa, ob. Wiszlawa, Wasztoki 1. w艣, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol. j o 32 w. od Telsz. Wasztyki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 52 w, od Nowoaleksandrowska. Waszulki al Waszule, niem. Waschulken, w dok. Waysil, Waschilis, w艣, pow. niborski, st. poczt Nibork Neidenburg, W. m. Winryk T. Kniprode nadaje wiernym; Waszulowi Waysel, Siedzis艂awowi, Alczo艂towi oraz Albrechtowi i jego braciom, w ziemi saskiej 40 w艂. che艂m. , z obowi膮zkiem 4 s艂u偶b pruskich; Waszul dostaje 20 w艂, Siedzis艂aw 10, Alczo艂t 8 a Albrecht 2. Dan w Dzia艂dowie, r. 1359. W r. 1395 Gunter, Jacek, Piesko i Mirko z W. prosz膮 w. m. Konrada t. Jungingen o odnowienie powy偶szego przywileju. W r, 1600 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trzy艅ski, O ludn. pol, 337. Waszunowo 1. za艣c. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 79 w. od Wilejki, 3 dm. , 30 mk. 2. W. , za艣c. prywat. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 73 w. od Wilejki, 1 dm. , 5 mk. katol. Waszyka, za艣c, pow, wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 40 w. od Wi艂komierza. Waszyngton, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Waszynniki, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Kucewicze o 3 w. , okr. wiejski Skirdziuny, 17 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Nowosio艂ki, Czapskich. Waszynowice, ws w艂o艣c nad rz. Wuszoz膮, pow. wilejski, o 16 w, od. Wilejki, przy b. dr. poczt. z Do艂hinowa do Wilejki, 16 dm. , 153 mk. By艂a tu kaplica drewn. prawos艂. Waszyszki 1. dw贸r, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, o 21 w. od Kowna. 2. W. , w艣, tam偶e, o 19 w. od Kowna. Waszywka, za艣c, szl. nad jez. Agoryna i Der偶ynia艂a, , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 20 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 13 mk. starow. Vaterhorst, nazwa niem. , os. le艣n. Pu stkowie Czykowczyn, pod Darzlubiem, w pow. puckim. K艣. Fr. Waterkau niem. , ob. Odargowo. Watiuha, m艂yn w Hoszowie, pow. dolinia艅ski. Watki, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 26 w, od Poniewie偶a, Watkowa, szczyt w pasmie Mag贸ry, w o10 dnodze Beskid贸w wschodnich, w pow. jasielskim, mi臋dzy rz. Rop膮 i drog膮 z Dukli do Barwinka, Wzn. 840 mt. npm. Ob. Kopaniny4. Watkowice 1 Wielkie, niem. Gr. Wattkowitz, w dokum. Wadekowicz 1236, Watkewicz 1414 Wadekaym 1402 11437, Waytkowicz 1513, Waitkowice 1513, Woitkowitz 1773, dobra w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Straszewo, paraf. kat. Postolin; 404 ha 357 roli orn, , 20 艂膮k, 1 lasu; 1885 r. 8 dm. , 23 dym. , 137 mk. , 108 kat. 29 ew. ; hodowla byd艂a tucznego, sprzeda偶 mleka. 2. W. Ma艂e, niem. Kl. Wattkowitz, dobra ryc, tam偶e, 297 ha 263 roli orn. , 5 艂膮k, 5 lasu; 1885 r. 7 dm. , 19 dym. , 90 mk. , 69 kat. , 21 ew. ; mleczarnia 80 kr贸w mlecznych, hodowla jagni膮t angielskich. Dziedzic Karol Findeisen. S膮 to osady przez Pomorzan za艂o偶one, cho膰 r. 1242 maj膮 zn贸w ludno艣膰 prusk膮 ob. K臋trz. , O ludn. pol. , str. 274 i 278. Lustracya z r. 1570 opiewa, 偶e W. trzymali w 贸wczas Sebastyan i Kalikst Polaszkowscy; w艂贸k. osiad艂ych by艂o 16, kar czma 1; dochod贸w 77 fl. 18 gr. R. 1487 mie szkaj膮 w W. Watk Schweinichen i Rudisch. R. 1521 nabywa tu Micha艂 Grunwald pewn膮 liczb臋 w艂贸k, na kt贸re dostaje przywilej. Baz wyst臋puje on jako mieszczanin malborski, drugi raz jako burmistrz sztumski. Od ko艅ca XVI w. posiadaj膮 W. i M. Watk. Gos艂awscy. Wizyta Potockiego z r. 1700 opiewa Wat kowice Wielkie ad rationem tempore posses sionis Generosi Gos艂awski solvebatur per modios siliginis 8, totidem avenae. Nunc a tem pore possessionis Illris Dni Czapski, castellani Elbingensis, nihil solvitur jam a septem annis, scilicet ab anno 1693. Watkowice Ma 艂e ad rationem siliginis modios 4, totidem avenae pag. 945. Za czas贸w okupacyi pru skiej posiada艂 M. Watk. major t. Klinggraef ob. Schmitt Gesch. das Stuhmer Kreises, str. 217. Wed艂ug topografii Goldbecka z r. 1789 liczy艂 kr贸l. folw. W. Watk. 13 dym贸w i nale偶a艂 do pow. ma艂borskiego, M. Watk. za艣, oznaczone jako dobra szL, mia艂y 14 dym贸w fob. str. 249. R. 1858 posiada艂 W. Watk. radzca John z Kwidzyna, M. Watk. za艣 Jul. Schlemmer. K艣. Fr. Watkowo w艣 i fol. nad rz. Soni膮, pow. ciechanowski, gm. i par. Go艂ymin, odl. 16 w. od Ciechanowa, ma 19 dm. , 203 mk. , 375 mr. w艂o艣c, 332 folw. majoratu rz膮d. i 58 mr. rz膮d. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 116 mk. Wed艂ug reg. pob, pow. ciechanowskiego z r. 1567 w艣 W. , w par. goli艅skiej, w艂asno艣膰 Goli艅skich, mia艂a w艂贸k 8 1 2 ogr. 5, kowala Pawi艅ski, Zr贸d艂a dziej. , XVI, 328. Watlewo, niem. Battlewo, dobra ryc, pow. che艂mi艅ski, paraf. kai Papowo Biskupie, st. poczt. , tel. i kol. Kornatowo, o 3, 6 klm, odl; 534 ha 451 roli or. , 8 艂膮k; 1885 r. 12 dm. , 32 dym. , 193 mk. , 156 kat. , 37 ew. ; hodowla byd艂a holend. rasy, zw艂aszcza wo艂贸w tucznych, owiec rasy Merinos i skop贸w rasy Rambouillet. Szko艂a katol Zachodzi w dok. p. n. Watlaw, Batelfiz, Baddeln, Wattelan nale偶a艂a za czas贸w krzy偶ackich do komturstwa papowskiego. R. 1359 dostaje Nowak Noueke z U艣cia p贸艂 w艂贸ki na prawie che艂m. , kt贸r膮 przedtem posiada艂 starosta wsi Watlewa Podil na prawie pol. ob. K臋trz. , O ludn. pol, str. 66. Jeszcze w po艂owie XVI w. by艂a ta w艣 bez mieszka艅c贸w. W p贸藕niejszych czasach mieszkaj膮 tu Wilczewscy 1. c, str. 205. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Batlewo villa regalis ad capitaneatum Golubensem reducta, tres quondam habebat cmethones pag. 14 b. . Wizyta za艣 Potockiego z r. 1706 donosi Watlewo praedium, unum coretum siliginis, totidem avenae persolvit; haec villa habebat tres cmethones pag. 14. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂 tutejszy fol. szl. i w艣 z wiatrakiem 9 dym贸w str. 8. R. 1858 dzier偶yli te dobra spadkobiercy dziedzica Werkmeister. Watmyt, ob. Otmyt. Watorowo, niem. Watterowo, dawniej Werterowo w艣, pow. che艂mi艅ski, agent. poczt. i szk. ew. w miejscu 1887 r. 1 naucz. , 69 dz. par. kat. Starogr贸d; 384 ha 355 roli or. , 30 艂膮k; 1885 r. 17 dm. , 26 dym. , 165 mk. , 53 kat. , 112 ew. W. le偶y nad szos膮 mi臋dzy Unislawiem a Che艂mnem odl. 6 klm. . Agentura poczt. po艂膮czona bezpo艣rednio z Che艂mnem. Nale偶膮 do niej Dorposz, Kijewo, Kie艂p, Kosowizna i P艂utowo. Wed艂ug wizyty Strzesza z r. 1667 72 dawa艂o Wattorowo mesznego po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa od ka偶dego posiad艂a str. 87. W XVIII w. nale偶a艂a ta w艣 do bisk. che艂mi艅skich. Inwentarz tego偶 biskupstwa z r. 1731 opiewa Wie艣 W. ma w艂贸k 20. 1 Marcin Sieradzki siedzi za prawem na lat 40 ab a. 1700 na 1 w艂贸ce, p艂aci 10 z艂, kap艂on贸w daje 3, g臋si 2, robi w 偶niwa tydzie艅 grabiami i sierpem tydzie艅. Ten偶e za drugiem prawem siedzi na 1 w艂. na lat 40 ab. a. 1725 i p艂aci 10 z艂; ma podwody co rok jedne do Lubawy, drug膮 do Toronia sio posy艂a贸; daje kap艂ona 1, g臋艣 1. Ten偶e za kontraktem ma 1 w艂, za kt贸r膮 p艂aci 20 z艂. ; we 偶niwa powinien robi膰 sierpem i grabiami dni 9. Ten偶e trzyma wed艂ug kontraktu do karczmy nale偶膮c膮 p贸艂 w艂贸ki. 2 J贸zef S艂awatycki siedzi za prawem na lat 40 od r. 1724 na 2 w艂. , p艂aci 20 z艂. , daje 1 podwod臋 do Lubawy i 1 do Toronia, kap艂on贸w 2, g臋艣 1. 3 Wawrzyniec Go偶e艂owski za prawem na lat 40 od r. 1700, ma 2 w艂. , p艂aci 24 z艂. ; robi sierpem i grabiami w 偶niwa o swojej strawie niedziel 2, daje kap艂on贸w karmnych 6, g臋si 4; 4 Jan Watkowice Watkowice Watorowo Watmyt Watlewo Watkowo Watra Watraszew WattlaUs Waty Watycz Watyniec Watzmirs Waubdzatki Wawa Waweliszki Wawer Matyak za prawem siedzi na lat 40 na 1 w艂. p艂aci 10 z艂. , we 偶niwa sierpem i grabiami ty dzie艅 robi膰 powinien, daje kap艂on贸w 4, g臋si 2 karmne; 5 Tomasz Matyak za prawem na lat 40 od r. 1703 na jednej w艂贸ce, p艂aci 6 z艂. Marcin Wolborski za kontraktem, ma 1 w艂. , p艂aci 24 z艂. , powinien robocizn臋 ora膰 na zagon, na jarzyn臋 gn贸j wozi膰 i we 偶niwa po dniu jednym, sierpem i grabiami dni 3 robi膰. Pawe艂 Pruski ma za kontraktem 1 w艂, p艂aci 24 z艂. ; robocizn臋 tak膮偶 robi膰 powinien, to jest ora膰 na ugor, na jarzyn臋 gn贸j i we 偶niwa robi膰 po dniu jednym, sierpem i grabiami dni 9. 8 Antoni Wolborski za kontraktem, ma 2 w艂. , p艂aci 48 z艂. ; robocizny w 偶niwa odprawia膰 powinien, to jest ora膰 na ugor, na jarzyn臋 gn贸j i we 偶niwa wozi膰 po dni 2, sierpem i grabiami dni 18. 9 Jakub Pruski za kontraktem, ma 2 w艂. , p艂aci 40 z艂. Robocizn臋 ora膰 na ugor, na jarzyn臋 gn贸j i w 偶niwa wozi膰 po dni 2, sierpem i grabiemi dni 18. 10 Andrzej Matyak za kontraktem, ma 3 4 w艂. , p艂aci 16 z艂. 15 gr. 12 Panny Charitatis z Che艂mna za prawem maj膮 2 w艂. , p艂ac膮 12 z艂. 13 Giera艂owi do Gutlina przydana 1 w艂. 14 Owczarz starogrodzki wed艂ug kontraktu do owczarni nale偶膮cego 1 w艂. ob. str. 10 11. Razem 264 z艂. 15 groszy. Wspomniane 2 w艂. panien mi艂osierdzia zapisa艂 im r. 1700 bisk. Potocki; przedtem zwa艂y si臋 te w艂贸ki weberowskie ob. Klasztory 偶e艅skie p. k艣. Fankidejskiego, str. 232. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂o W. 9 dym. str. 248. Ks. Fr. Watoryno, jezioro, w pow. wilejskim, na brzegach le偶膮 wsi Krucie i Szykowicze. Watra 1. Dorna, w艣 艣r贸d Karpat Bukowi艅skich, pow. kimpolu艅ski, u zbiegu rz. Dorny z Bystrzyc膮, posiada parafi膮 grek. nieun. , s膮d powiatowy, targi, k膮piele, 3980 mk. Odl. 112 klm, od Suczawy. Obszar wi臋kszy jest w艂asno艣ci膮 funduszu religijnego. 2. W. Mo艂dawica Moldawitza, w艣 w Karpatach Bukowi艅skich, nad Mo艂dawic膮, pow. kimpolu艅ski, ma parafi膮 gr. nieun. , 987 mk. St. poczt. w gm. Warna o 15 klm. . Obszar wi臋ksz, posiad艂o艣ci nale偶y do funduszu religijnego. S膮 tu 藕r贸d艂a nafty ju偶 eksploatowane. Watra艂贸wka, grupa dom贸w w Wysoczancej pow. stanis艂awowski. Watraszew, kol, pow. gr贸jecki, gm. Drwalew, par. Chyn贸w, ma 25 os. , 195 mk. , 425 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kr臋偶el. WattlaUs folw. , pow. welawski, st. poczt. Wehlau. Waty mylnie, ob. Wa艂y. Watycz w艣 nad rzk膮 t. naz. , pow. orgijewski gub. bessarabskiej, o 18 w. od Orgijewa, ma 30 dm. , 179 mk. , gorzelni膮 i browar piwny. Waty, w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od Torczyna, posiada kapl. katol. par. Sk贸rzec. W czasie rewizyi zamku 艂uckiego w 1545 r. w艣 W. nale偶a艂a do Iwana Kozi艅skiego, kt贸ry, wsp贸lnie z innymi, zobowi膮zany by艂 do utrzymywania dw贸ch horodni zamkowych Jab艂onowski, Rewizye, 41, 57. Pod艂ug reg, pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. Pawe艂 Kozi艅ski z Wathina i Boryskowiecz wnosi z 6 dym. , 5 ogr. po 4 gr. a Siemion Kozi艅ski z Wathina i 艁awrowa z 7 dym. , 6 ogrod. po 2 gr. W 1583 r. pierwszy z nich p艂aci z cz臋艣ci W. od 6 dym. , 4 ogr. 2 podsus. , drugi za艣 ze swej cz臋艣ci t 5 dym, , 4 ogr. , 2 ogrod. a nadto p. Stanis艂awowa Chmielowska z cz臋艣ci wsi Boryskowicz, Watyna i Serhowa z 8 dym. , 8 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 5, 6, 97, 98, 123. Watyniec, w艣, pow. 艂ucki, na p艂n. od Watyna. Pod艂ug reg. pobor, pow. 艂uckiego z 1577 r. Olechno Putoszinski p艂aci z Watincza z 2 dym. po 10 gr. , 5 ogrodn. po 2 gr. a w 1533 r. od 2 dym. , 8 ogr. , 2 ogr. , 3 kom. , 1 2 ko艂a waln. 2 pustowszczyzn po 10 gr. Reg. pob. z 1570 r. podaj膮 偶e ten偶e Olechno Puthoszi艅ski p艂aci z imienia swego Wathina i matki swej z 5 dym. , 2 ogrod, po 4 gr. 3 ogr. po 2 gr. Jab艂onowskie, Wo艂y艅, 5, 61, 107. Watzmirs Gr. i Kl. niem. , ob. Warcimierz i Warcimierek. Waubdzatki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Kupiszki, o 103 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Daneckich, Wawa, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Olita, par. Miros艂aw, odl. od Kalwaryi 50 w. , ma 12 dm. , 71 mk. Mieszka tu cz臋艣ciowa szlachta. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. i 7 dm. , 77 mk. Wawel, wzg贸rze skaliste na lewym brzegu Wis艂y, na obszarze Krakowa, mi臋dzy Starem Miastem a przedmie艣ciami Nowy 艢wiat i Stradom. Ob. Krak贸w. Waweliszki, fol, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 04 w. od Wi艂komierza. Szlachcic Sacewicz ma tu 10 dzies. 1 lasu, 1 nieu偶. , Tomkiewicz r贸wnie偶 10 dzies. 1 lasu, 1 nieu偶. . Wawelno, pow. opolski, ob. Bowalno. Wawer, w艣 i kol. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Zerzno, odl. 12 w. od Warszawy, ma przyst, . drogi 偶eL nadwi艣la艅skiej, s膮d gm. , urz膮d gm. , 346 mk. , 212 mr. dwors. , 97 mr. w艂o艣c. Tor drogi 偶eL nadwi艣la艅skiej przecina tu si臋 z szos膮 warszawskobrzesk膮. Przyst. dr. 偶el. odl. 10 1 2 w. od stacyi Praga. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. VI w miejscu, ma 12840 mr. obszaru i 4985 mk. w tem 913 niesta艂ych. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 13 prawos艁, 571 prot. i 675 偶yd贸w. St. pocz. w Mi艂osny. W sk艂ad gm. wchodz膮 liczne osady fabryczne, kolonie i przedmie艣cia War Watra艂贸wka Watoryno Wawelno Watoryno Wawin szawy, jak Groch贸w, Kamionek, Kaw臋czyn i Z膮bki. Br. Ch. Wawerka, mylnie Wawiorka 1. w艣 ko艣c, zwana miasteczkiem, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto dawniej Wawerka, okr wiejski Wawerka, o 21 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 67 mk. katol Pod艂ug wiadomo艣ci z 1881 r. 73 mk. ; nale偶a艂a do Pietuchowa poprzednio skarbowa. Posiada ko艣ci贸艂 paraf. katol. p. w. 艣w. Franciszki, z muru wzniesiony w 1840 r. przez Samuela Kostrowickiego, na miejsce dawnego drewnianego, pochodz膮cego z 1413 r. Parafia katol. , dekanatu radu艅skiego, 5692 wiernych. Kaplica w Dylewie; dawniej by艂y te偶 kaplice w Misiewiczach, Lebiodce, Radziwoniszkach, Stankiewiczach i Papierni. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Abramiszki, Brzoz贸wka Berez贸wka, Dragucie, Gordziejowce, Lesanka, Markucie, Michnowce, Mikuty, . Mosiewicze, Olch贸wka, Piaskowce, Radziwi艂owce, Radziwinowce, Sielachy, Siewruka, Smo艂oki, Szorkina, Wawerka i Zaniewicze oraz okolice szlach. Czaple i Ko艂omyckie, w og贸le w 1865 r. 332 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych i 85 b. w艂o艣c. skarb. 2. W. , fol. , tam偶e, o 1 w. od mka W. , ma 10 mk. prawos艂. , 76 katol. , 13 偶yd贸w; w艂asno艣膰 Butkiewicz贸w. 3. W. , fol. , tam偶e, o 28 w. od Lidy a 12 w. od Wasiliszek, ma 13 mk. prawos艂. , 28 katol. ; w艂asno艣膰 Znamierowskich pod艂ug spisu z 1865 r. Sumorokowych. Wawerki, Wawiorki w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 11 w. , okr, wiejski S艂oboda, o 26 w. od Wilna, ma 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艢wirany. Wawerwitz niem. , ob. Wawrowice. Wawery, w艣, ob. Wawiory. Wawerynie, w艣, pow. rossie艅ski, par. Girtakol. Wawin, Wawino w r. 1580, niekiedy Wabin Wowin i W膮win, karczma, w pow. krob skim, o 5 klm. na wsch. p艂d. od Krobi. Nie wykazana w nowszych spisach. W r. 1580 by艂o na W. 7 艂an. pustych; r. 1755 odgrani czono Chwa艂k贸w od W. , kt贸ry przy schy艂ku zesz艂ego wieku wchodzi艂 w sk艂ad maj臋tno艣ci chwa艂kowskiej. Dziedzicem by艂 Leon Ko walski; oko艂o r. 1843 posiadali j膮 Bojanow scy. E. Cal Wawiorka, ob. Wawerka. Wawiory al. Wawery, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 48 w. , ma 17 dm. , 102 mk. , U os. , 181 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Poniemo艅. W 1827 r. 12 dm. , 69 mk. Waworsk mylnie, ob. Warowsk. Wawracz贸w gro艅, szczyt g贸rski w Karpatach zachod. , na obszarze gm. Jaworzynki, w pow. cieszy艅skim. Wyp艂ywa z pod niego pot. Olecka lew. dop艂. Olszy. Wawreczka, w臋g. Vawecska, w艣 na W臋 grzech, w komit. orawskim, pow. namiestow skim, odl 3 klm. na p艂d, od Namiestowa. W r. 1890 by艂o 92 dm. , 1532 mr, obszaru, 458 mk. 454 S艂owak贸w i 4 W臋gr贸w, 454 rz. kat. i 4 izrael. Par. rz. kat. , poczta i telegraf w Namiestowie, urz膮d podatk. w Twardo szynie. W. H. Vavrissov, ob, Wawrysz贸w. Wawrochy, niem. Wawrochen, w艣, pow. szczycie艅ski, st. pocz. Szczytno Ortelsburg. Wawronice, ob. Wawrowice, Wawrowice, w艣 i folw. nad rz. Nid膮, pow. pi艅czowski, gm. Wawrowice, par. Wi艣lica, odl. 21 w. od Pi艅czowa, maj膮 dwa m艂yny wodne, pok艂ady torfu. Le偶膮 w pobli偶u drogi z Wi艣licy do Korczyna. W 1827 r. by艂o 58 dm. , 416 mk, W r. 1876 folw. W. rozl mr. 400 gr, or. i ogr. mr, 333, 艂膮k mr. 27, pastw. mr. 15, wody mr. 23, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 5, drew. 9; p艂odozm. 11 pol. W艣 W. os. 46, mr 196; w艣 Ostr贸w os. 13, mr 65; w艣 Pisarka os. 3, mr. 15. Kazimierz kr贸l pozwala r. 1366 Micha艂owi, dziekanowi sandom, przenie艣膰 wsi nale偶膮ce do dziekanii sandom. , a w ich liczbie i trzy dzia艂y w W. , na prawo niemieckie, 艣redzkie. Inne cz臋艣ci posiada Andrzej, pods臋dek krakow. i s臋dzia dworski kr贸lew, tak偶e burgrabia zamku krakow. Kod. Ma艂op, , I, 288, 301, 337; II, 107, 122, 134. W po艂owie, XV w. ws W. , w pow. Wi艣lica, sk艂ada艂a si臋 z paru cz臋艣ci. Dziekan sandomierski mia艂 tu 3 1 2 艂ana, z kt贸rych kmiecie p艂acili po l 1 2 grz, czynszu i musieli podejmowa膰 dziekana gdy zje偶d偶a艂. Dziesi臋cin臋 dawali kantoryi wi艣lickiej, warto艣ci 4 grzyw. Piotr Stawiski h. Jastrz臋biec mia艂 11 艂an. km. , karczm臋 z rol膮. Z tej cz臋艣ci dziesi臋cin臋, warto艣ci 12 grzyw. , bra艂a te偶 scholastrya wi艣licka. Folw. rycerski za艣 dawa艂 pleb. w Sl膮czynie D艂ugosz, L. B. , I, 314 i 414. Wed艂ug reg. pob, pow. wi艣lickiego z r. 1508 w艣 W. , Ska艂a, Czasz贸w, w艂asno艣膰 S艂awskiego, p艂aci艂y pob. grzyw, 3 gr. 33. W r. 1579 Miko艂aj Gniewosz p艂aci od 12 osad. na 3 艂an, , 4 zagr. , 8 biednych, 7 kijak贸w. W r. 1688 dym贸w 34 Pawi贸ski, Ma艂op. . 209, 486. Jan Wawrzyniec z Granowa Wodzicki naby艂 dobra Z艂ota z przyleg艂o艣ciami, Wawrowice, Stawiszyce, Rog贸w, Pe艂czyska, Nieznanowice, Przygrod贸w i Wyszyce, Pr贸cz tego posiada艂 cz臋艣膰 kopalni olkuskich, kt贸re mu przed zniszczeniem ich przez Szwed贸w dawa艂y tak wielki doch贸d, i偶 ka偶demu z jego dzieci dosta艂o si臋 z tych偶e kopalni po 600 grzywien srebra Z艂ota ksi臋ga, XI, 225, na podstawie Wspomnie艅 Stan. hr, Wodzickiego. Gmina W. Wawerka Wawerki Wawerwitz Wawery Wawerynie Wawiorka Wawiory Waworsk Wawracz贸w Wawreczka Wawrochy Wawronice Wawrowice Wawerka Wawrze艅c贸w Wawrowice w ostatnich latach przesta艂a istnie膰 i zosta艂a w艂膮czon膮 do jednej z s膮siednich. Br. Ch. Wawrowice, czesk. Vavrovice, niem. Wawrowitz, w艣 na Szl膮sku austr. , pow. i obw贸d s膮d. opawski, odl. 8 klm. na p艂n. zach. od Opa wy, nad rz. Opaw膮, kt贸ra tu tworzy granic臋 od Szl膮ska pruskiego. Przez obszar wsi prze chodzi go艣ciniec i droga 偶el. opawskokar niowska. W r. 1893 mia艂y W. 66 dm. i 605 mk. 604 katol i 1 prot; 472 Czech贸w, 72 Niemc贸w. W. z wsi膮 Palhaniec Palhanec, Palhanetz tworz膮 jedn臋 gmin臋 administracyj n膮. Szko艂a ludowa, towarzystwo rolnicze, cukrownia akcyjna. W. H. Wawrowice 1. 1706 Wawronice, niem. Wawerwitz, dok. Wawer i Wauwer, domena rz膮dowa nad jez, Skarli艅skiem, pow. lubaw ski, st. p. i paraf. katol. Skarlin o 4 klm. , st. kol. Biskupice o 8 klm. szos膮; 295 ha 254 roli orn. , 25 艂膮k. W 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 123 mk. , 99 katol. , 24 ew. ; hodowla byd艂a rasy wschodniofryskiej. 2. W. , ws, tam偶e; 341 ha 224 roli orn. , 22 艂膮k, 13 lasu; 1885 r. 29 dm. , 41 dym. , 207 mk. , 142 katol, 63 ew. , 2 偶yd. ; z tych przypadaj膮 na os. m艂y艅sk膮 Biedaczek 3 dm. , 24 mk. We wsi szko艂a ewang. 3. W. , le艣nictwo, tam偶e; 1 dm, , 7 mk. Wed艂ug krzy偶ackich ksi膮g szkodowych z r. 1414 obejmowa艂y W. 52 w艂; 25 posia de艂 wraz z zbo偶em spali艂 nieprzyjaciel, zabieraj膮c 80 koni, 3 kopy 艣wi艅 i 5 ludzi; szkod臋 oszacowano na 2, 400 grzywien ob. Schultz, Gesch. d. Stadt Culm. , II, 156. W. nale偶a艂y w贸wczas do w贸jtowstwa bratya艅skiego. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Villa Wawrowice ad eundem capitaneatum Bratianensem, cmethones olim in ea octodecim degebant. Residui nunc 4 sunt. Scultetus unus in mansis duobus et tabernator in totidem, ad messalia extradenta similiter obligati t. j. od ka偶dego posiad艂a o 2 ma艂ych w艂. po i korcu 偶yta i tyle偶 owsa. In supplementum adioitur specificatio agrorum cmethonalium Ka nia Bartnik, 呕ywizna, Walerian, Wieczorek, Szargawa, Wo艂yniec, Leman, Szymanek, Waldo Lesny, J臋drzej Bartnik, Pliszka, J臋drzejek Stagno, Marmaza Bartnik, Golec Grom, Narodzanek, Jeznach, Smolnik贸w dwaj ob. str. 282 i 281. Wizyta Potockiego z r. 1706 donosi, 偶e W. obejmowa艂y w艂贸k 40 i 偶e prob. pobiera艂 od ka偶dej w艂贸ki osiad艂ej po p贸艂 korcy 偶yta i tyle偶 owsa str. 507. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂y w艣 i folw. W. 21 dym贸w str. 249. K艣. Fr. Wawrowo, w艣 i folw. , pow. m艂awski, gm. Zielu艅, par. D艂utowo, odl 31 w. od M艂awy, ma 10 dm. , 127 mk W r. 1827 by艂o 8 dm. , 46 mk. Folw. W. , oddzielony od d贸br D艂utowo, rozl 406 mr. gr. orn. i ogr. 362 mr. , 艂膮k 19 mr, , pastw. 14 mr. , nieu偶. U mr. ; budowli mur. 1. drew. 4; p艂odozm. 9 poL Do w艂o艣cian nale偶y oko艂o 36 mr. Wed艂ug reg. pob. pow. szre艅skiego w r. 1578 w艣 Wawrowo, w pow. D艂ot贸w, mia艂a 3 posiadaczy, 1 1 2 艂ana, 3 zagr. z rol膮; cz臋艣贸 tej wsi nale偶膮ca do par. Nicko, osiedlona przez szlacht臋 zagrodo w膮, mia艂a 5 w艂a艣cicieli, 3 艂any, 2 zagr. bez roli, 1 z rol膮 Pawi艅ski, 殴r贸d艂a dziej. , XVI, 56, 65. Br. Ch. Wawry, w XVI w. Wawrzy i Wawrowicze, fol, pow. kaliski, gm. Iwanowice, par. Staw, odl 21 w. od Kalisza, ma 1 dm. , 5 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an, folw. pobiera艂 pleban, kmiecie za艣 dawali meszne po 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa 艁aski, L. B. , II, 65. Wed艂ug reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 w艣 Wawrowicze, w par. Staw, w艂asno艣膰 Wawrowskich, mia艂a 2 艂any, 8 zagr. Pawi艅ski. Wielkp. , I, 130. Wawrysz贸w, w臋g. Vawris贸, s艂ow. Vavriszov, w艣 na W臋grzech, w komit. liptowskim, pow. hradzkim Hradek, Lipt贸Ujvar, nad pot. Mi艅skiem, dop艂. Bia艂ej, wpadaj膮cej pod Hradkiem do Wagu. W r. 1890 by艂o 804 mk. , 803 S艂owak贸w i 1 Niemiec; 743 prot. augsb. , 58 innych wyzna艅 i 3 izrael; 72 dm. i 1, 602 morg. obszaru. Protestanci nale偶膮 do par. SwatiPeter SzentPeter, katolicy, do par. Swati Jan Szentlyan, 偶ydzi maj膮 synagog臋 w Swati Mikulasz Lipto SzentMikl贸s. S膮d pow. w Hradku LiptoUjvar, a urz膮d po datkowy w Swati Mikulasz. W miejscu znaj duje si臋 urz膮d poczt. z kas膮 oszcz臋dno艣ci, sta cya za艣 tel. w Hradku. W. H. Wawrze艅c贸w, Wawrzy艅c贸w al Glinianka w艣, folw. i dobra nad rz. 艢wider pow. nowomi艅ski, gm. i par. Glinianka, odl 11 w. od Mi艅ska, ma tartak, m艂yn wodny. W r. 1885 dobra W. al. Glinianka sk艂ada艂y si臋 z folw. Glinianka, z przyl Glinki, rozl mr. 4, 612 gr. or. i ogr. mr. 681, 艂膮k mr. 136 pastw. mr. 52, lasu mr. 3, 359, w odpadkach mr. 226, nieu偶. mr. 159; bud. mur. 6, drew. 24; las nieurz膮dzony; pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 Glinianka os. 30, mr. 431; w艣 Czerwonka os. 8, mr. 179; w艣 Kopki os. 2, mr. 78; w艣 Wola Karczewska os. 16, mr. 347; w艣 Wola Ducka os. 22, mr. 296; w艣 Swierk os. 14, mr. 298; w艣 Jab艂onna os. 20, mr. 222; w艣 Wola Ml膮dzka os. 27, mr. 601. Wawrze艅czyce 1 w dok. z r. 1245 Laurinceviz, z r. 1281 Laurinchych, u D艂ugosza Wawrzynczicze. w艣, pow. miechowski, gm. i par. Wawrze艅czyce, odl 4 w. od Miechowa, le偶y nad 艂ach膮 Wis艂y przy uj艣ciu strum. Kitlowiec, kt贸rej g艂贸wne koryto zakre艣la 艂uk wygi臋ty ku po艂udniowi a 艂acha stanowi jakby ci臋ciw臋 tego 艂uku. Wie艣 roz艂o偶y艂a si臋 parowiorstow膮 lini膮 na wynios艂em p艂askowzg贸rzu, towarzysz膮cym lewemu brzegowi 艂achy. Wie艣 Wawrze艅czyce Wawrowice Wawrowo Wawry Wawrysz贸w Wawrzkowice Wawrzonkowo Wawrzka Wawrzkowizna Wawrzonkowizna posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, dom przytu艂ku dla starc贸w, urz膮d gm. , 252 dm. i 2. 000 mk. W r. 1827 by艂o 220 dm. i 1, 561 mk. Jestto staro偶ytna osada, odwieczna posiad艂o艣膰 biskup贸w krakowskich. Przy przewozie przez Wis艂臋 i 艂ach臋 zdawna wytworzy艂o si臋 targowisko, na kt贸rym ludno艣膰 puszcz prawego brzegu puszcza niepo艂omicka wymienia艂a swe produkty na p艂ody 偶yznej ziemi proszowskiej. Wie艣, przy kt贸rej powsta艂o targowisko, zwa艂a si臋 pierwotnie D艂uga Wle艣, targowisko powsta艂o w cz臋艣ci zwanej Wawrzy艅czyce i nazwa ta obj臋艂a potem i wie艣. Ko艣ci贸艂, p. w. 艣w. Maryi Magdaleny, by艂 tu za艂o偶ony, wedle tradycyi, wkr贸tce po zaprowadzeniu chrze艣cia艅stwa; parafia zapewne zosta艂a urz膮dzona w XII w. ; obecny ko艣ci贸艂 murowany wzni贸s艂 podobno oko艂o r. 1223 biskup Iwo Odrow膮偶. R. 1245 bawi tu Fulko, arcyb. gnie藕n. , z kanonikami i Prandota bisk. krak. Kod. Wielk. , n. 244. W r. 1281 dokonywa si臋 tu ugoda mi臋dzy Piotrem, rektorem ko艣cio艂a w Bodzanowie. a klasztorem stani膮tkowskim o przysi臋偶ne. W r. 1282 Pawe艂 z Przemykowa, bisk. krak, , zawiera tu uk艂ad z klasztorem w Sani膮tkach Kod. dypl. poL, III, 124, 126, 134. Kiedy W. otrzyma艂y prawo miejskie niewiadomo. D艂ugosz nazywa W. miastem; zapewne by艂o to tylko targowisko. Niema tu jednak 艂an贸w wymierzonych, lecz tylko siedm dom贸w domus civiles mieszcza艅skich, z placami i kawa艂kami roli. Domy te zwano karczmami. Karczmy te nale偶a艂y do biskupa t. j. dawa艂y mu czynsz. Pleban miejscowy posiada艂 19 takich dom贸w karczem z placami, kt贸re zostawa艂y pod jego juryzdykcy膮 i dawa艂y mu czynsze w r贸偶nej wysoko艣ci od 5 gr. i dnia robocizny tygodniowo, do 1 1 2 grzyw, rocznie. Osady te obowi膮zane by艂y do dwu powab dla biskupa. 艁aziennik p艂aci艂 z 19ej karczmy i zagrody trzy fertony i mia艂 dawa膰 艂a藕ni臋 za darmo plebanowi, wikaryuszowi, ich s艂u偶bie i scholarom. Istnia艂a wi臋c ju偶 wtedy szko艂a. Karczmy te tak liczne funkcyonowa艂y zapewne tylko wczasie targ贸w, kt贸re musia艂y by膰 bardzo o偶ywione, bo na przewozie przez Wis艂臋 nie by艂o chyba ci膮g艂ego ruchu. W samej wsi D艂ugawie艣, nale偶膮cej te偶 do biskup贸w, by艂o 26 艂an. km. , 20 zagrod. Po艂ow臋 dziesi臋ciny, warto艣ci do 40 grzyw, , pobiera艂 pleban, a drug膮 po艂ow臋 prebenda katedralna krakowska, zwana Wawrzyniecka; Folw. biskupi dawa艂 dziesi臋cin臋 plebanowi. Do uposa偶enia plebana nale偶a艂a wie艣 Wygnanowice o 6 艂anach, W. 艂膮czy艂 z Krakowem trakt publiczny D艂ugosz, L. B. , I, 84 i II, 173 175. Spisy pobor. z 1490 nie nazywaj膮 W. miastem, tak samo i p贸藕niejsze. W r. 1581 w艣 W. , w pow. proszowskim, p艂aci z cz臋艣ci biskupiej od 20 艂an km. , 4 zagr. z rol膮, 6 czynsz. , 6 komor. z bydl, 12 komor. bez byd艂a, 5 rzem. , 3 piekarzy, 2 p贸艂艂ank贸w karczm. , 1 rze藕n. , 2 cz臋艣ci plebana Stan. Krasi艅skiego, kan. krak. , od 15 zagr. czynsz. , 1 kom. z bydl, , 10 kom. bez byd艂a, 4 rzem. , 4 rze藕n. , 1 dudy. Niema ju偶 tylu karczmarzy co za D艂ugosza, ale obecno艣膰 rzemie艣lnik贸w, piekarzy i rze藕nik贸w nadaje osadzie charakter targowiska. W. parafia, dek. miechowski, 2, 874 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. VI w os. Brzesko Nowe st. poczt. tam偶e. Gmina ma 5, 075 morg. obszaru i 3, 779 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣oi jest 24 偶yd贸w. 2. W. , w艣 i folw. , pow. i艂偶ecki, gm. Rzepin, par. 艢wi臋tomarz, odl. od I艂偶y 28 w. , ma 18 dm. , 93 mk. W 1827 r. 3 dm. , 116 mk. W r. 1889 folw. W. rozl. mr. 436 gr. or. i ogr. mr. 363, 艂膮k mr. 22, lasu mr. 39, nieu偶. mr. 13; bud. drew. 13; p艂odozm. 6 i 9 pol. W艣 W. os. 16, mr. 58; w艣 Jawor os, 19 mr. 127. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomier skiego z r. 1508 Stan. St膮ka p艂aci艂 tu 6 gr. W r. 1578 by艂o w cz臋艣ci S. Wawrzenckiego 2 osad. , 1 2 艂anu, 2 zagr. 1 kom. Inni drobni posiadacze mieli 1 1 2 艂anu, 1 osad. , 6 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 192, 461. Br. Ch. Wawrzka, w Skorowidzu Pilata Wawraczka, na mapie Kummersberga Wawrska, w艣, w pow. grybowskim, na praw. brzegu Bia艂y dopl. Dunajca, o 9, 9 klm. na po艂d. wsch贸d od Grybowa. Zbudowana zdala od rzeki, na wznies. 555 mt. npm. a 189 mt. nad 艂o偶yskiem Bia艂y, u 藕r贸de艂 dw贸ch potok贸w. Liczy 54 dm. i 329 mk. , 16 rzym. kat. , 308 gr. kat. i 5 izrael. Rzym. kat. nale偶膮 do par. w Grybo wie, gr. kat. do par. w Florynce Wafki. W艂asno艣膰 tabularna Funduszu religijnego wynosi 242 s膮偶. pastw. i 41 mr. 883 s膮偶. lasu; pos. mn. ma 379 mr roli, 100 mr. 艂膮k i ogr. 53 mr. pastw, i 112 mr. lasu. Pierwszy raz spotykamy t膮 w艣 w spisie pobor贸w pow. s膮 deckiego z r. 1674 Pawi艅ski, Ma艂op. ; 53a. Zaliczano j膮 do parafii w Muszynie; by艂a w艂a sno艣ci膮 biskupstwa krakowskiego. W. , graniczy na zach贸d z Binczarowa, na. p艂d. z Florynk膮 i Brunarami Ni偶nemi, na wsch贸d z Rop膮, a na p艂n. z K膮dor膮. Mac. Wawrzkowice, ob. Wawrzyn贸w. Wawrzkowizna, os. nad rz, Widawk膮, pow. piotrkowski, gm. 艁臋kawa, par. Gomulin, tartak wodny, 1 dm, , 11 mk. , 35 morg. Wiwrzonki, pow. sierpecki ob. 呕ukowo W. Wawrzonkowizna, dwie wsi t n. , w pow. lipnowskim, niepodane w ostatnich spisach urz臋d. , mie艣ci spis z r. 1827. Pierwsza w par. Wola, mia艂a 15 dm. , 112 mk. , druga, w par. Szpital, 3 dm. , 17 mk. Wawrzonkowo, w艣, pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, par. rz. kat. Czernikowo, ewang. Oss贸wka, odl. 13 w. od Lipna, ma 18 dm. , 123 Wiwrzonki Wawrzka Wawrzym贸w Wawrzyniec Wawrzy艅czyce Wawrzy艅cowa Wawrzy艅c贸w Wawrzym贸w Wawrzyn贸w Wawrzyszew Wawrzyny Wawrzynowo Wawrzynka mk. Osada W. Krzywylas powsta艂a z po艂膮czenia drobnych uw艂aszczonych osad, rozl. mr. 136 gr. or. i ogr. mr. 120, 艂膮k mr. 112, nieu偶. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 3. Wawrzym贸w t. X, 737, mylnie, za Warzymowo. Wawrzy艅c贸w, w艣, fol. i m艂yn, pow. piotrkowski, gm. Szyd艂贸w, par. Gomulin. W艣 ma 73 dm. , 529 mk. , 721 morg. ; os. prob. 1 dm. , 7 mk. , 7 morg. ; fol 6 dm. , 48 mk. , 1306 morg. dwors. ; m艂yn 1 dm. , 9 mk. Wawrzy艅cowa g贸ra, ob. G贸ra 艣w. Wawrzy艅ca Wawrzy艅cowa g贸ra, pod wsi膮 Orzesze, w pow. pszczy艅skim, wzniesion膮 jest 1, 059 st. npm. Wawrzy艅czyce, ob. Wawrze艅czyce. Wawrzyniec, niem. Lorenz, 1780 Lorenc, 1686 Lurenc, w艣 na Kaszubach, nad Czarn膮 Wod膮, pow. ko艣cierski, st. p. i kol Ko艣cierzyna, paraf. kat. Lipusz; zawiera艂a 10 posiade艂 gburskich i 6 zagr贸d, karczm臋 i w艣r贸d lasu posiad艂o艣膰 prywatn膮 Schludron 1885 r. 2 dm. , 11 mk. ; 327 ha 92 roli orn. , 7 艂膮k, 51 lasu; 1885 r. liczy艂a ca艂a gmina 13 dm. , 16 dym. , 75 mk. , 61 kai, 14 ew. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂o to w dzier偶aw臋 puszczone kr贸l. pustkowie 8 dym. i nale偶a艂o do pow. tczewskiego ob. str. 123. R. 1889 zakupi艂 t臋 w lasach kr贸l po艂o偶on膮 w艣 fiskus za 50000 mrk na zagajenie. 2. W. , dobra szL, tam偶e, 512 ha obszaru 129 roli orn. , 42 艂膮k, 325 lasu; 1885 r. 6 dm. , 12 dym. , 61 mk. , 46 kai, 15 ew. ; tartak z turbin膮; od r. 1880 s膮 wszystkie 艂膮ki nawodnione; opr贸cz tego jest tu zarybek 艂ososi贸w. Dziedzic Ferd. Zweiger 1885. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 opiewa Starosta nowowiejski nada艂 dobra te r. 1769 Jezierskiemu na lat 40 jure erophyteutico za 60 fl zakupnego i 120 fl rocznego kanonu. Folw. zarz膮dza dziedzic sam, opr贸cz tego jest tu 5 gospodarzy, kt贸rzy nie n膮 gburami, tylko role dzier偶awili. Gleba jest tak licha, 偶e prawie dwie trzecie le偶膮 od艂ogiem, a przez poprzedniego posiadacza zosta艂a rola ca艂kiem zaniedbana. Folw. wysiewa 36 kor. 偶yta, 3 1 2 j臋czm. , 18 tatarki, 2 1 2 grochu, ka偶dy gospodarz za艣 Einsasse 5 korcy 偶yta, 1 2 j臋czm. , 2 tatarki; 偶niwi膮 2 1 2 ziarna. Siana zbieraj膮 ma艂o; jest te藕 liche. Dziedzic ma woln膮 pasz臋 w lesie i m贸g艂by oko艂o 100 owiec trzyma膰. Drzewa jest dosy膰, tak偶e budowlanego. Jeziora S艂upinko i Jeziernia obfituj膮 w ryby. Z gospodarzy p艂aci ka偶dy 20 fl, karczmarz tylko 14 fl Wyj膮wszy jego musi ka偶dy 2 dni ora膰, 2 dni mierzw臋 wozi膰, 8 dni kos膮 i 8 dni grabiami pracowa膰. Rola nie zosta艂a nigdy rozmierzona, lecz z czasem wykarczowana. Stan byd艂a 4 krowy, 4 ja艂owice, 50 owiec, 10 艣wi艅. Podatki wynosz膮 4 fl. , do czego go spodarze niczem si臋 nie przyczyniaj膮. Wszy scy s膮 katol R. 1790 nada艂 kr贸l Fryde ryk Wilhelm II radcy Ottonowi Boninowi, dziedzicowi W. Kli艅cza i dzier偶awcy W. , pra wo, 偶e ta ostatnia wyj臋t膮 by膰 mia艂a od ju ryzdykcyi w贸jtowskiej i odt膮d podlega膰 mia 艂a patrymonialnej juryzdykcyi dziedzic贸w W. Kli艅cza ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 89. K艣. Fr. Wawrzynka, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 6 w. od Nowoaleksandrowska. Wawrzyn贸w al. Wawrzkowice, os. fabr. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl od Ko艅skich 15 w. , ma 4 dm. , 41 mk. , 28 morg. dwors. , 24 mr. w艂o艣c. Fryszerka 偶elaza wyrobi艂a w r. 1875 偶elaza kutego 1500 pud贸w. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk Wawrzynowo, dobra, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. i par. Zmujdki, o 16 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 dawniej Pomarnackich, obecnie Witkowskich, ma 139 dzies. 5 lasu, 10 nieu偶. . Wawrzynowo w艣, pow. mogilnicki, o 5 klm. na zach. po艂d. od Trzemeszna, tu偶 przy drodze 偶el. gnie藕n. inowroc艂, wzn. 117, 3 mt. npm. , par. , poczta i st. dr, 偶el w Trzemesznie; 3 dm. , 28 mk 21 katol, 7 prot. i 99 ha 85 roli. W. istnia艂o ju偶 w XVIII w. , by艂o w艂asno艣ci膮 augustynian贸w trzemesze艅skich. Zabrane przez rz膮d, wcielone zosta艂o do do meny w Mogilnie. E. Cal. Wawrzyny, w艣, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. M膮kolno, odl od Ko艂a 18 w. , ma 6 dm. , 64 mk. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 55 mk. Wawrzyszew 1. w艣 i fol, i W. Poduchowny, os. , pow. warszawski, gm. M艂ociny, par. Wawrzyszew, le偶y o 6 w. na zach. od Warszawy. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, 210 mk. W艣 ma 215 morg. w艂o艣c, fol 497 mr. , fol poduchowny 107 mr. dwor. i 6 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 138 mk. Jestto dawna osada, wie艣 ksi膮偶臋ca, obdarzona zapewne ju偶 w XIV w. prawem niemieckiem. Z dawnego nadania dawa艂a dziesi臋ciny ko艣cio艂owi w Zegrzu nad Narwi膮. Istnia艂a wi臋c widocznie przed urz膮dzeniem parafii w okolicach Warszawy, W r. 1367 papie偶 Urban V rozstrzyga sp贸r o te dziesi臋ciny mi臋dzy bisk. pozna艅skim a p艂ockim Kod. Wielk. , Nr. 1584. W r. 1408 Janusz, ks. mazow. , poddaje W. z M艂ocinami i Pow膮zkami pod juryzdykcy膮 w贸jta Starej Warszawy. Parafi膮 i ko艣ci贸艂 erygowa艂 w W. dziedzic wsi Baltazar Smosarski w r. 1543. Orygina艂 erekcyi przechowuje si臋 w aktach ko艣cielnych. W r. 1818 rz膮d Kr贸lestwa nada艂 W. na w艂asno艣膰 Instytutowi agronomicznemu w Marymoncie. Po zamkni臋ciu Instytutu folwark wydzier偶awio Waza Wawulicze Wawrzyszkowice Wawrzyszowskie Wawrzyszkowice Wazgirdany Wazgirdy Wazgucie Wazguny no. Obecnie zaprowadzono tu hodowl臋 byd艂a dla produkcyi nabia艂u. W. par. , dek. warszawski dawniej piaseczy艅ski, oko艂o 2000 dusz. 2. W. , w艣, pow. b艂o艅ski, gm. Pass, par. Leszno, ma 312 mk. , 305 morg. w艂o艣c. W r. 1827 w艣 rz膮dowa, mia艂a 20 dm. , 187 mk. Konrad, ks. mazow. , nadaj膮c r. 1288 klasztorowi czerwi艅skiemu ko艣ci贸艂 艣w. Tr贸jcy w B艂oniu, uposa偶a go mi臋dzy innemi wsi膮 Wawrzyszewo. Wed艂ug reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 ze wsi ko艣cielnej W. , w par. B艂onie, zakonnik Stanis艂aw Konopniski praepositus B艂o艅ski p艂aci艂 od 7 艂an. , m艂yna o 2 kolach Pawi艅ski, 殴r贸d艂a Dziej. , XVI, 274. 3. W. al. Wawrzysz贸w, w艣, pow radomski, gm. Wolan贸w, par. Mniszek, odl. od Radomia 17 w. , ma 41 dm. , 337 mk. , 406 morg. dwors. , 94 w艂o艣c. W 1827 by艂o 25 dm. , 237 mk. Wymieniona w dok. z r. 1275, w liczbie posiad艂osci klasztoru w膮chockiego Kod. Ma艂op. , II, 137. Klasztor w膮chocki oddaje t臋 w艣 r. 1374 Borzujowi z Ninkowa dla zagospodarowania do偶ywotnio Kod. Ma艂op. , III, 278. W po艂owie XV w. w艣 W. , w艂asno艣膰 klasztoru w膮chockiego, mia艂a 20 艂an. km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci oko艂o 20 grzyw. , p艂acono klasztorowi sieciechowskiemu. Dwie karczmy z rol膮 p艂aci艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Mniszku. Folwark klasztoru w膮chockiego niedawa艂 dziesi臋ciny D艂ugosz, L. B. , II, 533 i III, 207, 274, 407. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego, z r. 1569 J贸zef Rokicki, urz臋dnik opata w膮choc, p艂aci艂 od 15 p贸艂艂ank. , 3 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 318. Br. CL Wawrzyszkowice, Wowrzyszkowo, ob. Kamie艅, pow. z艂otowski t. III, 736. Wawrzyszowskie. Wawrzyszkowska Wola, w艣 osadzona za przywilejem Kazimierza W. z r. 1345 w lasach nad rz. Radomk膮, nale偶膮cych do klasztoru w膮chockiego. Przybra艂a ona nast臋pnie nazw臋 Rogowa por. Kod. Ma艂op. , III, 58. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 klasztoru w膮chockiego, mia艂a 2 艂any km. , z kt贸rych p艂acono dziesi臋cin臋 klaszt. sieciechowskiemu. By艂a te偶 karczma i zagrodnicy D艂ugosz, L. B. , II, 533 i III, 274. Wawulicze 1. folw. , pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol, , gm. Wo艂owel, nale偶y do d贸br Zakoziel Kaliksta Orzeszko. 2. W. al 艁yczkowce, sio艂o, pow. kobry艅ski, w 4 okr. pol, gm. Bezdzie藕, o 60 w. od Kobrynia, 434 dzies. ziemi w艂o艣c, 70 1 2cerkiewnej, 288 dworskiej 195 roli i pod zabud. i 93 lasu, nale偶膮cej do Orzeszk贸w. Parafia praw. , dekanatu b艂agoczynia Bozd偶ie偶, 1329 wiernych. 3. W. dobra nad bezim. dop艂. do strugi jeziornej, zw. Usocha, pow. bobrujski, w 1 okr, pol. , gm. Turki, o 13 w. od Bobrujska, przy samym torze dr. 偶el. lipawskorome艅skiej, przesz艂o 627 w艂贸k. Jest tu przystanek dr. 偶el. Za czas贸w Rzplitej nale偶a艂y do stwa bobrujskiego, obecnie, od do艣膰 dawna, w艂asno艣膰 donacyjna Woro艅cowych. Weliaminowych. 艁adna rezydencya, puszcze du偶e, grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. Waza Kruk, szczyt na Podolu galicyj. 422 mt. , na obszarze gm. 艁ahodowa, w pow. przemy艣la艅skim, stanowi jeden cz艂on w pa艣mie go艂og贸rskim nale偶膮cym do linii g艂贸wnego dzia艂u wodnego w Europie; zarazem przedstawia Waza Kruk cz艂on w brzegu oddzielaj膮cym ni偶 sarmacki od podolskiej wy偶yny; zt膮d te藕 s膮 stoki p贸艂nocne daleko silniej pochylone ni偶 stoki po艂udniowe. U p贸艂nocnych stok贸w roz艂o偶y艂a si臋 osada 艁ahod贸w, od strony wschodniej wciska si臋 mi臋dzy Waza Kruk i Nahordy 407 mr. w膮ska lecz g艂臋boka zatoka niziny sarmackiej w poziomie 270 mt. , kt贸r膮, si臋 pos艂uguje lwowskoprzemy艣la艅ski go艣ciniec. P贸艂nocne stoki s膮 zorane g艂臋bokimi do 50 mt. i rozga艂臋zionymi jarami pot. Dobra i pot. Bia艂ego, 藕r贸dliskowych potok贸w Gni艂ej Lipy. Wazawa, Wasau, rzeczka w Kurlandyi, prawy dop艂yw Widawy, dop艂. m. Baltyckiego. Wpada pod Piltynem. Wazbudzie, pow. sejne艅ski, gm. Sereje, par. Miros艂aw, odl 45 w. od Sejn, ma 22 dm. , 184 mk. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 13 dm. , 93 mk. , par. Sereje. Wazbuty 1. ws, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol, o 48 w. od Kowna. 2. W. , w艣, tam偶e, o 78 w. od Kowna. Wazg膮jkiemie, w艣, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl od Maryampola 37 w. , ma 17 dm. , 182 mk. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 128 mk. Wazgiele 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Uszpol, o 58 w. od Wi艂komierza; uw艂aszczona od d贸br Degule. 3. W. w艣, pow. wi艂komierski, w 6 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wi艂komierza. Wazgily, w艣, pow. wilejski, w 1 okr, pol, gm. Radoszkowicze o 8 w. , okr. wiejski Putniki, o 51 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska, ma 8 dm. , 80 mk. prawos艂; nale偶y do d贸br Dekszniany, Wo艂odkowicz贸w Wazgirdany, w艣 i folw. nad jeziorem, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Orany o 9 w. , okr. wiejski Jakia艅ce, o 49 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. katol, w艣 za艣 8 dm. , 95 mk. t. wyzn. w 1865 r. 38 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Kopci贸w. Wazgirdy, folw. , pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol, gm. i par. Ko艂tyniany, o 50 w. od Rossien. Wazgucie, w 5 okr. pol, ska. Wazguny, w艣, pow. nowoaleksandrowski, o 90 w. od Nowoaleksandroww艣 w艂o艣c, pow, wile艅ski, w 2 Wazgily Wazgiele Wazg膮jkiemie Wazbuty Wazbudzie Wazawa okr. pol. , gm. Szyrwinty o 9 w. , okr. wiejski Wazguny, o 57 1 2 w. od Wilna, 6 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Szeszole. Wsk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Miedyle, Unciuny i Wazguny oraz za艣c. Andrzejkiszki, Giemieliszki, Miedyniszki, Rogowszczyzna, Teofiliszki i Wojweryszki, wog贸le w 1865 r. 136 dusz rewiz. b. w艂o艣c. skarb. Wazino, ob. Gor臋cin. Wa藕mino, jezioro pod Kaliszem, pow. ko艣cierski ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 95. Waznice, weg, AlsoViznicze, w艣, w hr. beregskiem W臋gry, nad rzek膮 Latorcz膮; cerkiew paraf. gr. katol, fabryka a艂unu, ku藕nice 偶elaza, 217 mk. Waz贸w Baz贸w, pod艂ug Rubrycelli dyec. 艂ucko偶ytomierskiej, w艣, w pow. owruckim, z kaplic膮 katol. par. Narodycze. B臋dzie to prawdopodobnie Wiaz贸wka. Wazuza, rzeka, w gub. smole艅skiej i twerskiej, prawy dop艂yw Wo艂gi. Bierze pocz膮tek w pow. wiazemskim z b艂ot pod wsi膮 Matriuchow膮, przep艂ywa pow. Syczewski gub. smole艅skiej i zubcowski gub. twerskiej i pod Zubcowem ma uj艣cie. D艂uga do 140 w. , bieg ma p艂n. wschod. ; szeroka od 20 do 40 sa偶, , g艂臋boka latem 4 do 9 et. , na wiosn臋 od 16 do 24 st. , brzegi ma wynios艂e i urwiste. Sp艂awna na przestrzeni 42 w. od uj艣cia G偶aci. Przybiera od prawego brzegu 艁uksz臋, Koczni臋 i G藕a膰, od lewego za艣 艁o艣min臋 i Osug臋. Wa偶a, za艣c. szl. nad. jez. t. nazwy, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, o 66 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. Wa偶any, w艣, pow. dryssie艅ski, par. Rosica, attyn. d贸br Sarya, 艁opaci艅skich, ma 260 1 2 dzies, ziemi dworskiej. Wa偶atkiemie, w艣, pow, maryampolski, gm. Pogiermo艅, par. Preny, le偶y w stronie p贸艂n. wschod. od Maryampola odl. 49 w. , od Pren st. poczt. 7 w. ma 19 dm. , 164 mk. , 769 morg. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 101 mk Wa偶dele, wa, pow. wi艂komierski, w 2 okr, pol, gm. Subocz, o 45 w. od Wi艂komierza. Wa偶e, jezioro, w pow. dzi艣nie艅skim, pod osadami G艂ybka, Muraszki i Podlesie. Wa偶e, z niem. Warze, szczyt tatrza艅skij ob. Starole艣nia艅ski Wierch Wa偶ec, szczyt w Tatrach Ni偶nich, na Spi偶u ob. t XI, 118 i XII, 258. Wa偶ec, w臋g. Vazsec, w艣 na W臋grzech, w komit. liptowskim, pow. hradzkim Hradek, Lipto脺jvar, nad Bia艂ym Wagiem, przy go艣ci艅cu i kolei 偶elaznej koszyckobogumi艅skiej. Od wschodu i po艂d. otaczaj膮 w艣 g贸ry ze szczytami 艁az 895 mt. i Holi vrszok 960 mt. , na zach贸d i p贸艂noc otwiera si臋 dolina Wagu. W r. 1890 by艂o 445 dm. i 1515 morg. obszaru; 2768 mk. 2642 S艂owak贸w, 92 Niemc贸w i 5 W臋gr贸w; 263 katol. , 2421 prot, 2 kalwin. i 82 izrael. Protestanci maj膮 ko艣ci贸艂 w miejscu, rz. katolicy nale偶膮 do par. Szczyrba, izraelici synagog臋 w Swati Mikulasz. W. posiada stacy臋 kolejow膮, urz膮d poczt. i kas臋 oszcz臋dno艣ci. Nale偶y do s膮du pow. w Hradku a urz臋du podatk. w Swatim Mikulaszu. Wa偶ecze za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr, pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Wa偶ele, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 75 w. od Telsz. Wa偶ginty al. Waj偶ginty, okolica szlachecka, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. poL, gm. i par. katol. NowaMysz, o 59 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci do艣膰 le艣nej. Maj膮 tu w艂a sno艣ci Siewrukowie przesz艂o 1 w艂贸k臋; Sancewiczowie przesz艂o 3 4 w艂贸ki; Soplicowie oko艂o 1 w艂贸ki; Filipowiczowie oko艂o 1 2 w艂贸ki. Prawdopodobnie nazwa W. ma zwi膮 zek z nazw膮 b贸stwa poga艅skiego Waj藕ganta, opiekuj膮cego si臋 lnem. A. Jel. Wa偶kowizna, os. fabr. , pow. piotrkowski, gm. 艁臋kawa, par. Grocholice. Istnia艂a tu fryszerka. Wa偶ne, mylnie Wa偶na, w艣 nad rz. Kubli czem, dop艂. Sobu, pow. hajsy艅ski, okr. poL i gm. Teplik, par. praw. Stepan贸wka, par. katol. i s膮d Grau贸w, o 27 w. od Hajsyna. Ma 58 osad, 452 mk. , 249 dzies. ziemi w艂o艣c, 385 dworskiej; gorzelnia. W艂asno艣膰 dawniej Ko morowskich, dzi艣 S艂omowskich. Dr. M. Wa偶ne M艂yny, dwie os. m艂y艅. nad rz. Wart膮, pow. noworadomski, gm. i par, Brze藕nica, 1a ma 2 dm. , 10 mk. , 12 morg. , 2a ma 2 dm. , 6 mk. , 10 morg. ; os, karcz. 1 dm. , 4 morg. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 12 mk. Wa藕nia, rzeczka, w gub. kijowskiej, dop艂. Irszy. Wa偶nica, za艣c. szl. nad jez. Surg艂o膰, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 13 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol. Wa偶niszki 1. w艣 nad b艂otami otaczaj膮ce mi jez. Kolnino, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryam pola 27 w. , ma 8 dm. , 103 mk. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 54 mk. , par. Balwierzyszki. 2. W. , al. Wozniszki, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Jan贸w, par. Ludwin贸w, odl. od Kalwaryi 7 w. , ma 10 dm. , 47 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Iwaniszki. W 1827 r. 3 dm. , 37 mk. , par. Kalwarya. Br. Ch. Wa偶yno, te偶 Warzyno Kmiece, w艣 i folw. i W, Sk贸ry, w艣, pow. sierpecki, gm. Bia艂yszewo, par. Goleszyn, odl. 9 w. od Sierpca. W. Kmiece ma 16 dm. , 160 mk. ; W. Sk贸ry ma 14 dm. , 184 mk. Fol. W. Kmiece rozl. mr. 360 gr. or. i ogr. mr. 284, 艂膮k mr. 62, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 9. W艣 W. kmie Wa藕nia Wazuza Waz贸w Waznice Wa藕mino Wazino Wazino ce. os. 18, mr. 70. W. Sk贸ry w艣, ma 555 m. nale偶膮cych do drobnej szlachty i 13 w艂o艣c. W r. 1827 Wa偶yno Kmiece mia艂o 8 dm. , 60 mk. , a W. Sk贸ry 9 dm. , 84 mk. Fol. Warzynko al. W. Ma艂e sk艂ada si臋 z dwu cz臋艣ci jedna ma 148 morg. , druga 146 morg. W膮blewo al. W膮biewo, urz臋d. Wombiewo, Wambow r. 1303, Wambowo r. 1387, Wanbowo r. 1388, potem Wambiewo i W膮biewo, w艣 i folw. , pow. ko艣cia艅ski Szmigiel, o 7 klm. na p贸艂n. wsch贸d od Wielichowa poczta i 5 klm. od p贸艂n. kana艂u Obry; par. Parz臋czewo, st. dr. 偶el. o 9 klm. w Grodzisku Graetz. W艣 ma 23 dm. , 193 mk. 186 kat. , 7 prot. i 186 ha 167 roli, 10 艂膮k. Fol. do Parczewa ma 8 dm. , 97 mk. , w艂a艣cicielami s膮 Potworowscy. W r. 1303; Unis艂aw i Jan z Go藕dzichowa wsp贸lnie z Woj ciechom 艢lepym z sasiedniego Kamie艅ca sprzedali Szymonowi, plebanowi z Zb膮szynia, wszystkie swe zagaje, ci膮gn膮ce si臋 od drogi z Kowalewa do W, a偶 do lasu zwanego 艁臋偶kiem Kod. Wielkop. , n. 868; r. 1387 8 prawowali si臋 o W. Blizbor, pleban w Brodnicy, z Wicentym 艁贸dzkim i M艣cigniew z Mieczo wa z Bart艂omiejem Chom臋ckim z Chom臋cic Akta gr. Wielk. , I, n. 236, 472; r. 1564 bi skup pozn. pobiera艂 z 3 艂an. os. po fertonie; przy schy艂ku zesz艂ego wieku nale偶a艂o W. do Faustyna Zakrzewskiego z Parczewa, p贸藕niej do Potworowskich. E. Cal. W膮bork贸w, ob. W膮work贸w, W膮brze偶no, niem. Briesen in Westpreussen, w dok. Wambrez, Wambrzessno al. Fredeke, Wambresin, Fredeck, Vridecke, Frydek, niegdy艣 rezydencya biskup贸w che艂mi艅skich, dzi艣 miasto powiatowe, w obwodzie regiencyi kwidzy艅skiej. Le偶y przy kolei wschodniej na przestrzeni Toru艅Wystru膰, mi臋dzy dwoma jeziorami Zamkowem SohlossSee i W膮brzeskiem FriedeckSee. Gleba piaszczysta, z glin膮 zmieszanaj 艣redniej urodzajno艣ci. Trzy trakty bite rozchodz膮 si臋 zt膮d do Che艂mna, Radzyna i Brodnicy. Poczta osobowa doje偶d偶a do Kornatowa 201 klm. . W mie艣cie jest urz膮d poborowy, s膮d okr臋g. , urz膮d poczt. II klasy; dworzec kolei odleg艂y o 3 klm. od miasta. Dalej znajduje si臋 tu ko艣ci贸艂 katol i ew. , synagoga, nowy ratusz r. 1892, pi臋kny rynek, kasa oszcz臋dno艣ci i sp贸艂ka po偶yczkowa, kt贸ra r. 1884 mia艂a 1, 777, 552 mrk obrotu. Szko艂a miejska liczy艂a 1893 r. 421 dzieci kat, 392 ew. i 55 偶yd. Rada miejska sk艂ada艂a si臋 1888 r. z 9 kat. , 7 偶yd. i 2 prot. R. . 1885 by艂o tu 437 dm. , 1008 dym. , 2159 mk. kat. , 1893 ew, , 13 baptyst贸w i 589 偶yd. , razem 4654 mk. , z kt贸rych na Plebank臋 przy, pada 46 mk. i 3 dm. Trudni膮 si臋 g艂贸wnie rolnictwem, hodowl膮, byd艂a, handlem zbo偶owym, sprzeda偶膮 艣wi艅 i przemys艂em; Polacy maj膮 6 handl贸w kolonialnych i 1 b艂awatny. Przy spisie byd艂a 1892 r. naliczono tu 358 koni, 698 rogacizny, 80 owiec, 863 艣winie, 169 k贸z i 131 ul贸w pszcz贸艂. Co rok odbywaj膮 si臋 tu 4 jarmarki a targ raz w tydzie艅. Obszar miejski z Plebanka obejmuje 1573 ha 1290 roli orn. , 154 艂膮k. Bud偶et miejski wynosi na 1893 rok 51231 mrk. Na szko艂y wyznaczono 18468 mrk, na ubogich 4125 mrk. W, le偶y w okolicy dawno zaludnionej. W jeziorze pomi臋dzy miastem a dzisiejszym cmentarzem miejskim znajdowano od czasu do czasu rozmaite przedmioty. Naczynie gliniane, oryginalnej, kulistej formy i hak bronzowy od w臋dki znajduj膮 si臋 w zbiorze Tow. Met. w Kwidzynie, a m艂ot kamienny i narz臋dzie z rogu jeleniego w Muzeum Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Dalej znaleziono tu czaszki szkielet贸w z grob贸w rz臋dowych wraz z paciorkami i fibul膮 bronzow膮. Gdzie dzi艣 cmentarz miejski, istnia艂 niegdy艣 szaniec, kt贸rego kszta艂ty pierwotne ju偶 si臋 zatar艂y, W p艂d. stronie tego sza艅ca, prawie u jego podn贸偶a, natrafiono na szkielet, przy kt贸rym znaleziono n贸偶 krzemienny. Jest to jedyny w Prusach Zach. okaz maj膮cy poz贸r wyrobu paleolitycznego ob. Obja艣n, do mapy Ossowskiego, str. 30. W. zachodzi po raz pierwszy w przywileju z 1246 r. , w kt贸rym w. m. krzy偶acki Henryk v. Hohenlohe przekazuje bisk. che艂mi艅skiemu Heidenreichowi 600 w艂贸k w ziemi che艂mi艅skiej przy 艁ozie, t. j. Che艂m偶y, W膮brze藕nie Wambrez i Bobrowie, kt贸re ju偶 jego poprzednikowi, biskupowi Chrystyanowi by艂y przyrzeczone ob. ,, U. B. des Bist. Culm. , str. 6, Nr. 14. Kiedy W. dosta艂o pierwszy przywilej miejski nie wiadomo, nowy wystawi艂 r. 1534 bisk. Jan v. Hoefen Dantiscus, nadaj膮c zubo偶a艂ym mieszka艅com opr贸cz 40 w艂贸k, kt贸re przy pierwszej lokacyi dla nich by艂y wyznaczone, jeszcze 20 w艂贸k nale偶膮cych do pustej wsi Podwiejska, na prawie che艂m. Za to maj膮 co rok na 艣w. Marcin dawa膰 po p贸艂 grz. pruskiej monety od w艂贸ki, grzywn臋 po 20 groszy licz膮c, 1 korzec owsa, 2 kury i t艂ok臋 czyni膰 wed艂ug zwyczaju. Nadto u偶ycza im 56 morg贸w roli, dawniej do zamku biskupiego nale偶膮cych, za kt贸re maj膮 p艂aci膰 po 10 skojc贸w od morgi. Na uznanie za艣 naszego zwierzchnictwa maj膮 wszyscy mieszczanie, kt贸rzy piwo warz膮, na 艣w Marcin p艂aci膰 po 5 groszy od domu, reszta od ka偶dego domu lub placu po 2 grosze, Nadto przekazujemy miastu domy casas oko艂o ratusza zbudowane, browar, 艂azienki i 5 plac贸w z wszelkim po偶ytkiem. Z jatek jednak rze藕nickich maj膮 dawa膰 po p贸艂 kamienia sad艂a sepi od ka偶dej, od jatek piekarskich i innych ma po艂owa daniny wp艂ywa膰 do naszej kasy, po艂owa do miejskiej. Wreszcie daje biskup miastu herb czyli piecz臋膰 alam aquilae W膮blewo W膮blewo W膮bork贸w W膮brze偶no unam coloris nigri et per transversum illius alae pedum seu pastorale fixum. Datum in castro nostro Fredeck ob. Woelky, Urkb. d. Bist. Culm, Nr 894, str. 751. O dalszych losach miasta ma艂o mamy wiadomo艣ci. Krzy偶ackie ksi臋gi szkodowe z pocz膮tku XV w. opiewaj膮, 偶e miasto i wioski okoliczne w ostatnich wojnach zosta艂y spalone. W wojnie 13letniej 1454 66 stan臋li mieszczanie po stronie Polski i ho艂dowali kr贸lowi w Torunia w ko艅cu maja r. 1454, biskup za艣 w Elbl膮gu d, 10 czerwca. Oko艂o r. 1466 zaj臋li Krzy偶acy zamek i spalili go ob. Script, rer Pr. , V, pag. 193. R. 1499 by艂 tu burmistrzem proconsul Jan Noborkowski, 艂awnikami s膮du za艣 Jan Paker, Stanis艂aw Odoj, Matyasz Mazgaj, Jan Bia艂y i inni; wida膰 zt膮d, 偶e 偶ywio艂 polski nie by艂 tu w mniejszo艣ci. R. 1569 by艂 tu burmistrzem Jan Z臋gwirtski ob. K臋trz. , O ludn. poL, str. 175. W inwentarzu biskupstwa che艂mi艅skiego z r. 1731 czytamy Miasto W. ma w艂贸k 60; siedzi za prawem wiecznemi czasy danym, p艂ac膮 rokrocznie kanonu z tych 60 w艂贸k 100 z艂. Pszenicy daj膮 korcy 30, 偶yta korcy 30, owsa korcy 60. We 偶niwa na t艂uk臋 powinni posy艂a膰 ludzi z sierpami 60, do grabienia 60, do wo偶enia siana woz贸w 60 od robienia piwa od ka偶dej sztuki powiadaj膮, 偶e daj膮 po wiertlu s艂odu do dworu. Jarmark贸w maj膮 5, gdzie po艂owa targowego idzie do dworu, a po艂owa miastu str. 29. R. 1709 liczy艂o miasto 665 mieszka艅c贸w, 84 dym贸w i 19 pustych plac贸w ob. Topografia Goldbecka, str. 36. R. 1858 by艂o tu 331 dm. , 10 wiatrak贸w, 3030 mk. , mianowicie 1320 ew. , 1310 kat. i 400 偶yd贸w; roku za艣 1868 339 dm. , 702 budynk贸w, 3367 mk. , mi臋dzy nimi 1541 ew. i 1304 kat. W W. urodzi艂 si臋 r. 1575 O. Bernard, braciszek klasztoru benedyktyn贸w w Lubieniu w Pozna艅skiem, zmar艂y r. 1603 tam偶e w rozg艂osie 艣wi臋to艣ci ob. Matka 艣wi臋tych Polska, II, str. 284 i t. d. i 呕ywot i cuda O. Bernarda z W. p. Chwaliszewskiego, Pozn. 1881. Miasto le偶y na wynios艂ym wschod. brzegu jeziora i jest dosy膰 regularnie zabudowane naoko艂o obszernego rynku. Nie posiada budowli archeologicznego znaczenia. Stare obwarowania znik艂y ca艂kiem. Zamek biskupi sta艂 nieco za miastem na g贸rze, w p艂n. zach. stronie, w zagi臋ciu jeziora Zamkowego. Sk艂ada艂 si臋 zw艂a艣ciwego zamku i murem otoczonego przedzamcza Obie cz臋艣ci by艂y ze sob膮 mostem zwodowym po艂膮czone. Jego urz膮dzenie wewn臋trzne jest nieznane; w dok. z r. 1403 wymieniony jest refektarz zimowy, O kaplicy zamkowej p. w. 艣w. Marka pisze wizyta Strzesza, 偶e i najpi臋kniejszym kaplicom krzy偶ackim w niczem nie ust臋powa艂a. Z g贸ry zamkowej rozleg艂y widok; na horyzoncie rysuje si臋 jakie 8 ko艣cio艂贸w, mn贸stwo wiosek i porozrzucanych ma艂ych osad. Dzi艣 po zamku pozosta艂a tylko fosa, kawa艂 muru i nieco gruz贸w. Zbudowanie zamku przypisuj膮 bisk. Hermanowi 1301 11. W dok. zachodzi po raz pierwszy w r. 1321 w przywileju bisk. Miko艂aja. W 13letniej wojnie 1454 66 wiele ucierpia艂, lecz staranni biskupi znowu go naprawili. R. 1599 zezwoli艂 bisk. Tylicki, a偶eby ca艂y konwent panien benedyktynek z Torunia w nim si臋 schroni艂 przed powietrzem morowem. Rezydency膮 biskup贸w by艂 zamek w膮brzeski jeszcze w po艂owie XVII w. Niestety wojny r贸偶ne, a najbardziej szwedzkie, wszystko zniszczy艂y. R. 1670 zamek i kaplica pust膮 ju偶 tylko s膮 ruin膮. Po sekularyzacyi zezwoli艂 kr贸l Fryderyk II, aby na odbudowanie po cz臋艣ci spalonego miasta u偶yto materya艂u zamku pustego. Ko艣ci贸艂 katolicki, p. w. Szymona i Judy, patronatu biskupiego, stoi na wzg贸rzu w p艂d. zach. stronie miasta. Wschodnia cz臋艣贸, t. j. presbyteryum i zakrysty膮, zbudowane z kamieni i z ceg艂y, pochodzi z pocz膮tku XIV w. , zachodnia cz臋艣贸, kt贸ra si臋 spali艂a, zosta艂a podobno odbudowana oko艂o r. 1700 z gruz贸w starego zamku. Silna lecz nieco za nizka wie偶a stan臋艂a dopiero r, 1779. Na cmentarzu, murem opasanym, stoi pot臋偶ny krzy偶 z ciosanego kamienia. R. 1881 zosta艂 ko艣ci贸艂 tutejszy odnowiony i powi臋kszony. Z zabytk贸w zas艂uguje na uwag臋 srebrna monstrancya ostro艂ukowa, kielich srebrny i wielki dzwon, ozdobiony nast臋pnym napisem Me fecit Michael Wittwerck Gedani anno 1705. Post casu combustam civitatem Fredecensem et ecclesiam cum suo campanili hanc in honorem S. Theodori M. campanam fieri curavit illustrissimus ac rererendissimus Dom. Theodoricus Potocki Episcopus Culmensis et Pomesaniensis anno 1705. Na szczeg贸ln膮 wzmiank臋 zas艂uguje wreszcie cudowny, wotami ozdobiony obraz M. Panny, do noszenia przy procesyach przeznaczony, malowany na p艂贸tnie. Ca艂a posta膰 okryta srebrn膮, poz艂acan膮 sukienk膮 i koron膮 przyozdobiona, oko艂o g艂owy wida膰 promienie i 12 gwiazd z艂ocistych. Na przeciwnej stronie jest obraz Pana Jezusa, bardzo stary, ale nie tak pi臋kny. Obraz N. M. Panny pochodzi z XVI w. , poz艂acana rama, pi臋knej snycerskiej roboty i srebrna sukienka s膮 z pocz膮tku XVIII w. Od niepami臋tnych czas贸w znajdowa艂 si臋 ten obraz w Kowalewie i by艂 u ludu czczony jako cudowny. Dopiero w r. 1685, za zezwoleniem bisk. Opali艅skiego, przeniesiony zosta艂 do W膮brze藕na ob. Cudowne obrazy p. k艣. Fankidejskiego, str. 122. Mesznego pobiera艂 prob. w W. samem oko艂o r. 1667 po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa od p艂uga. Ze wsi od ka偶dego posiad艂a w艂o艣cia艅skiego, sk艂adaj膮ce W膮brze偶no go si臋 z 2 w艂贸k, po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. Wizyta Strzesza, str. 400. Przy ko艣ciele istnieje szpital dla 6 ubogich parafian i bractwo Niepok. Pocz. N. M. Panny, fundowane r. 1667, kt贸re papie偶 Innocenty XI potwierdzi艂 r. 1680. Dawniej by艂o tu tak偶e bractwo literackie, za艂o偶one r. 1593 przez bisk. Piotra Kostk臋. R. 1599 fundowa艂a Magdalena z Dzia艂y艅skich Galczewska przy o艂tarzu N. M. P. znacznym kapita艂em altarzyst臋 dla bractwa. Ko艣ci贸艂 ewangielicki stoi w wsch. p艂d. k膮cie rynku; zbudowany z ceg艂y r. 1835; do艣膰 okaza艂膮 wie偶臋 wystawiono r, 1864. Pod wzgl臋dem sztuki zas艂uguje na wzmiank臋 obraz w o艂tarzu, przedstawiaj膮cy Chrystusa Pana na g贸rze Oliwnej, dzie艂o w艂oskiego malarza Daniela Crespi zMedyolanu 1592 1630; ob. Bauu. Kunstdenkm. der Prov. . Westpreussen, V, pag. 20 i 93. Parafia w膮brzeska, tego偶 dekanatu, liczy艂a 1892 r. 4117 dusz. W jej sk艂ad wchodz膮 W膮brze藕no, Rozgard, My艣liwiec, Cymbark, Prusy, Plebanka, Wronie, Wa艂ycz, Wa艂yczyk, Sitno, Trzcianek, Nielub, Czystochleb, 艁ab臋d藕, Micha艂ki, Stanis艂awki, Katarzynki i Sicinek. Opr贸cz tego przy艂膮czony jest do par. ko艣ci贸艂 w 艁opatkach i nale偶膮ce do niego osady 艁opatki Polskie i Buczek, 艁opatki Niemieckie, Zaskocz i Zalesie, W. i M. Ksi膮偶ki, Jarentowice i Friedrichsdorf Do dekanatu w膮brzeskiego nale偶膮 parafie Nied藕wied藕, B艂臋dowo, W膮brze藕no i 艁opatki, Nowa Wie艣, Orzechowo, P艂u偶nica i Ry艅sk. W膮brzeski powiat nale偶膮cy do obwodu regiencyi kwidzy艅skiej, zosta艂 utworzony roku 1887 z ko艅czyn powiatu toru艅skiego, brodnickiego, grudzi膮dzkiego i che艂mi艅skiego celem wzmocnienia 偶ywio艂u niemieckiego. Graniczy na p艂n, z pow. grudzi膮dzkim, na zach. z pow. che艂mi艅skim i toru艅skim, na p艂d. z Drw臋c膮 i kr贸l. polskiem na wsch贸d z pow. brodnickim. Obszaru ma 70548 ha, mianowicie 49352 roli or. , 4981 艂膮k, 8040 lasu; czysty doch贸d z ha roli orn. wynosi 12, 53, z ha 艂膮k 10, 57, z ha lasu 2, 35 mrk. Miast liczy pow, 2 W膮brze藕no i Golub, okr臋g贸w w贸jtowskich 22, gmin wiejskich 51, obwod贸w dominialnych 69, osad 220, dom贸w mieszkalnych 3960, dym贸w 7897, gmach贸w publicznych 9. W r. 1871 by艂o w pow. 35344 mk. , 1875 r. 37265, 1880 r. 39535, 1885 r. 39308. Katolik贸w by艂o 1885 r. 23835, ew. 13926, 偶yd贸w 1276, dyssydent贸w 271. Wed艂ug urz臋dowego spisu z dnia 1 grud. 1890 r. liczy艂 powiat 39863 mk. 23857 kat. , 14711 prot. , 287 r贸偶nych sekt, 1025 偶yd贸w. R. 1892 liczy艂 pow. 2800 dzieci szkolnych ew. i 4500 kat. Statystyka szkolna z d. 20 maja 1886 r. wykazuje w 2 miastach powiatu 1404 dzieci, mi臋dzy niemi 759 kat. ; m贸wi膮cych tylko po polsku by艂o 797, m贸wi膮cych po polsku i nieImiecku 14; na wsiach liczono 6274 dzieci szkolnych, mi臋dzy niemi 3809 katol. ; m贸wi膮cych tylko po polsku 3786, m贸wi膮cych po polsku i niemiecku 73 ob. Pam. fizyogr. , t. IX, r. 1889, str. 50. To偶 samo 藕r贸d艂o wykazuje w pow. w膮brzeskim 23335 Polak贸 w. Ludno艣膰 wiejska jest prawie ca艂kiem polska; Golub, licz膮cy l885 r. 1536 kat. , 614 ew. , 478 偶yd. i 7 dyssyd. , jest przewa偶nie polski, W膮brze藕no mniej wi臋cej do po艂owy. Przeci臋tny zarobek dzienny wynosi w W膮brze藕nie i w Kowalewie 1, 20 mrk dla m臋偶czyzn, a 80 fen. dla niewiast, w Golubiu jest o 20 fen. wy偶szy. We wszystkich innych miejecowo艣ciach powiatu ustanowiono taryfow膮 p艂ac臋 dzienn膮 na 1, 10mrk dla m臋偶czyzn a na 75 fen. dla kobiet, zarobek za艣 roczny na 360 mrk wzgl臋dnie 240 mrk. K艣. Romuald Frydrychowicz. W膮chabno, urz臋d. Wonchabno, Wachobno wr. 1394, W膮chowno 1662, w艣 i fol. , pow. babimoski, o 4 klm. na p艂n. zach. od Kopanicy, nad jez. w艂asnem, odp艂ywaj膮cem do wielkich jezior, przez kt贸re przechodzi Obra dop艂. Warty; par. i poczta w Kopanicy Kopnitz, st. dr. 藕el. o 6 klm. w Babimo艣cie Bomst. W艣 z osad膮 Elisenthal 4 dm. , 47 mk. tworzy okr膮g, maj膮cy 40 dm. , 280 mk. 232 kat. , 48 prot. i 388 ha 297 roli, 51 艂膮k, 18 lasu. Folw. do Wielkiej Wsi ma 3 dm. i 66 mk. Os. Elisenthal powsta艂a na obszarze niegdy艣 staro艣ci艅skim. Lasy W. zlewaj膮 si臋 na p贸艂nocy z lasem babimoskim. W r. 1394 dziedzic Bernard Wierusz z Kopanicy, odnawiaj膮c przywilej na so艂tystwo w W. , nada艂 so艂tysowi swobody, jak wystawienie jazu w艣r贸d 艂膮k Orlich i prawo niemieckie Kod. Wielkop. , n. 1947. W r. 1580 by艂o tu 3 1 2 艂an. os. a 3 zagr. ; r. 1662 wchodzi艂o W. w sk艂ad ststwa kopanickiego, zabranego po r. 1793 i darowanego hr. Toenne t. Luettichau. W膮chock, w dok. z r. 1219 Vancoz, 1234 Wanche, 1249 Wanchoz 1254 Wancock os. miejska, dawniej miasteczko i opactwo, pow. i艂偶ecki, gm. Wielka Wie艣, par. W膮chock, le偶y w g贸rskiej i lesistej okolicy, nad rz. Kamien n膮, przy drodze bitej, 艂膮cz膮cej zak艂ady g贸rnicze nad rzek膮 Kamienn膮 roz艂o偶one i ci膮gn膮cej si臋 od Bzina do Ostrowca. Odl 24 w. na zach. p艂d. od I艂偶y, a oko艂o 12 w. w linii powietrznej na wsch贸d od Suchedniowa i tyle偶 na wsch. p艂d. od Bzina. Rozleg艂e lasy rz膮dowe otaczaj膮 w paromilowem promieniu t臋 osad臋. 艣r贸d tych las贸w znajduje si臋 kilka tylko wsi i osad. Obecnie W. posiada ko艣oi贸艂 par. murowany poklasztorny, szkol臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm. okr. VI, urz膮d gm. , urz膮d poczt. , 194 dm. 28 murow. , 1459 mk. Osada m艂yn. Bugaj ma 2 dm. , 57 mk. , 60 mr. dwor. i 9 w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 161 dm. , 1138 mk. W膮chabno W膮chock W膮chabno W膮chock Przy ko艣ciele klasztornym znajduj膮 si臋 bardzo ciekawe ruiny klasztoru cysters贸w, stanowi膮ce jeden z pi臋kniejszych zabytk贸w architektury roma艅skiej. Przy osadzie jest staw, nad kt贸rym sta艂y istniej膮ce tu poprzednio zak艂ady 偶elazne. Powstanie i rozw贸j sw贸j osada zawdzi臋cza g艂贸wnie klasztorowi cysters贸w. Klasztor ten, zwany w dokumentach Camina major albo Cella s. Mariae, za艂o偶ony zosta艂 pierwotnie przez Gedeona, bisk. krakow. 1166 1185 na obszarze wsi Kamionna odleg艂ej o 12 w. na zach. p艂n. od W膮chocka. Dopiero Leszek Bia艂y 1207 1227 przeni贸s艂 klasztor do W膮chocka, gdzie wzniesiono gmach murowany. Jak Kamionna tak i W膮chock by艂y posiad艂o艣ciami biskupiemi, kt贸re wed艂ug D艂ugosza ju偶 Gedeon nada艂 jako uposa偶enie klasztorowi. Pierwszy znany opat Hugo, w r. 1219 uczestniczy w Wi艣licy w rozs膮dzeniu sporu mi臋dzy benedyktynami a premonstratensami o klasztor 艣w. Wincentego we Wroc艂awiu. D艂ugosz opowiada, i偶 zakonnicy tutejsi a偶 do pocz膮tku XT w. byli wy艂膮cznie w艂oskiej narodowo艣ci, tak 偶e w klasztorze by艂o wiele ksi膮g w艂oskich plures libros italos a fratribus italis ad monasterium importatos reperies, tymczasem wed艂ug prof 艁uszczkiewicza zar贸wno imiona opat贸w jak i architektura budowli klasztornych wskazuj膮 na francuzkie pochodzenie zakonnik贸w a przynajmniej tych, kt贸rzy kierowali budow膮 klasztoru, przedstawiaj膮cego 艣cis艂y zwi膮zek w planie z klasztorami w J臋drzejowie z r. 1210, Koprzywnicy i Sulejowie. Klasztor w膮chocki by艂 wed艂ug prof. 艁uszczkiewicza ostatni膮 budowl膮 wzniesion膮 w owych czasach przez architekt贸w i mularzy francuzkiego pochodzenia. Zapewne najazd tatarski wyp臋dzi艂 ich z Polski. Ju偶 klasztor cysters贸w w Mogile z r. 1266 buduj膮 architekci niemieccy. Dach o艂owiany klasztoru w膮chockiego, zniszczony przez po偶ar w czasie najazdu Tatar贸w, 艣wiadczy, 偶e przemys艂 g贸rniczy r贸wnie jak i obrabianie kamienia wcze艣nie tu wprowadzili zakonnicy, posiadaj膮cy w swych rozleg艂ych posiad艂o艣ciach bogate pok艂ady mineralne. Przy napadzie Tatar贸w w r. 1260 pogin臋艂y najdawniejsze dokumenty klasztoru, zt膮d niemamy akt贸w pierwszej ni drugiej erekcyi i uposa偶e艅. Szereg dokument贸w znanych rozpoczyna akt z r. 1234, kt贸rym klasztor w膮chocki zamienia dziesi臋ciny z wsi Mikorek i Wielice, kt贸re odst臋puje klasztorowi miechowskiemu, na dziesi臋ciny z wsi 艁膮czany i Modrzejowice, oddawane przedtem kaplicy 艣w. Jakuba w Skaryszewie. R. 1235 Gumbertus, archidyak. krakow. , za zezwoleniem brata, kasztelana o艣wiecimskigo i jego syn贸w nadaje klasztorowi w艣 B艂onie pod 艁臋czyc膮 i kaplic臋 艣w. Krzy偶a w 艁臋czycy z jej uposa偶eniem, Boles艂aw Wstydliwy nadaje r. 1249 na pro艣b臋 matki claustro de Wanchoz Cisterciensis ordinis in honore beate Marie virginis constructo dziewi膮t膮 cz臋艣膰 produkcyi soli z Bochni i obiecuje dawa膰 trzeci膮 cz臋艣贸 dochod贸w z kopal艅 soli, o艂owiu, miedzi, kt贸reby ci zakonnicy odnale藕li lub odnalezione ju偶 wznowili w ksi臋stwie sandomierskiem i krakowskiem. R. 1260 Tatarzy pustosz膮 klasztor. B. 1271 Boles艂aw, ks. krakowski, ze wzgl臋du na kl臋ski od Tatar贸w poniesione, pozwala klasztorowi osadzi膰 na prawie niemieckiem 艣redzkiem wsi 艁ukaw臋 i Radoszewice, w pobli偶u mostu zwanego Nowirszyn most, przy kt贸rym pobierano c艂o, Radomice i targowisko Biel贸w nad Nid膮, przy trakcie do Marzysza. R. 1273 ten偶e ksi膮偶臋 pozwala klasztorowi odnowi膰 zasypany i zalany szyb soli w Bochni, z kt贸rego klasztor pobiera艂 dziewi膮t膮 cz臋艣膰 soli. Po oczyszczeniu przez rok ca艂y produkcya nale偶e膰 b臋dzie do klasztoru a nast臋pnie klasztor b臋dzie pobiera膰 trzeci膮 cz臋艣膰 i dawniej przyznan膮 dziewi膮t膮, b臋dzie m贸g艂 te偶 warzy膰 cztery, , patellas soli i wystawi膰 sobie cztery wie偶e vese do warzenia soli ze zr贸de艂 dequator monticulis de minore sale. B. 1274 opat w膮chocki nabywa wie艣 P臋kos艂awice pod Wa艣niowem za 46 grzyw. od M艣cigniewa, syna Pakos艂awa. R. 1275 d. 11 czerw. w Stobnicy wydaje Boles艂aw, ks. krak. i sand. , przywilej potwierdzaj膮cy dawniejsze nadania i nadaj膮cy klasztornym dobrom rozleg艂e swobody. Uwalnia je od wszelkich ci臋偶ar贸w, op艂at, danin, prawa polskiego, w艂adzy wojewod贸w, kasztelan贸w, s臋dzi贸w, poborc贸w i w og贸le urz臋dnik贸w ksi膮偶臋cych, od juryzdykcyi wszelkich s膮d贸w, pr贸cz ksi膮偶臋cego i to na wezwanie listem ksi膮偶臋cym. Prawo polowania na wszelk膮 zwierzyn臋, nie wy艂膮czaj膮c bobr贸w, z uwolnieniem od zwierzchnictwa pana bobrowego i pana str贸偶nego co do str贸偶y w grodach. Nadaje dalej ksi膮偶臋 targowisko przy ko艣ciele w Wierzbicy na tych prawach co w Tarsku, potwierdza swobody dawniej nadanych targowisk w 艁ukowie Niewierszyn most i Radomicach i wylicza wsi nale偶膮ce do klasztoru. Przywilej ten potwierdza Filip, legat papiezki, r. 1280 a Leszek, ks. krakow. , r. 1284. Jan opat W. w 1285 r. przechodzi na opata do Sulejowa, zapewne skutkiem zasz艂ych tam nieporz膮dk贸w Dok. Kuj. Ulanow, str. 218 220, Nr. 44, 45, 46. R. 1308 W艂adys艂aw, ks. krakow. , pozwala klasztorowi osadza膰 wsi na prawie niemieckiem Kod. , Ma艂op. , II, 213. Opat Egidius podpisuje r. 1289 potwierdzenie przywilej贸w dla Sulejowa. R. 1318 W艂adys艂aw, ks. krakow. i sandom. , potwierdza dawne przywileje klasztoru i uczynion膮 na ich mocy zamian臋 wsi klasztornej Witaszewice Witowice na miasteczko targowisko Kazimierz, wsi klasztor. Smolice na ksi膮偶臋c膮 Babice i nadanego klasztorowi c艂a w Kazimierzu i Zgierzu na cz臋艣ci w Praw臋cicach Kod. Wielkop. , 599; Kod. Ma艂op. , II, 241. Wsi te, zdala od klasztoru po艂o偶one, uleg艂y spustoszeniu i wyludnieniu, tak 偶e klasztor uprasza Kazimierza W. o przyj臋cie takowych do偶ywotnio dla ich podniesienia melioratio i kr贸l przyjmuje Kazimierz, Praw臋cice, Babice i Prusinowice, z obietnic膮 zwrotu w przysz艂o艣ci Kod. Wielkp. , 1594. R. 1318 Jan opat jest kapelanem ksi膮偶臋cym. R. 1343 ten偶e Jan opat sprzedaje so艂tystwo we wsiach Kazimiera, Babice i Praw臋cice niejakiemu Micha艂owi fideli nostro famulo za 8 grzyw. Dostaje on w tych wsiach sz贸sty denar z czynsz贸w, trzeci z kar s膮dowych, R. 1345 kr贸l Kazimierz pozwala klasztorowi osadzi膰 w艣 Wawrzyszowskie dzi艣 Rogowa w par. Mniszek nad rz. Radomirz膮. R. 1347 s膮d ziemski sandomierski przyznaje klasztorowi prawo posiadania wsi Prusinowice. R. 1354 Jan opat zastawia w艣 Jab艂onic臋 pow. opoczy艅ski, par. Barkowice Lasocie za 20 grzyw. na 13 lat. R. 1364 Miko艂aj opat sprzedaje so艂tystwo w Rusinowicach woli 艣wie偶o za艂o偶onej w par. Niewiesz, wsi dzi艣 nieistniej膮cej. W r. 1364 w Wi艣licy potwierdza kr贸l przywilej 艁okietka z r. 1318. R. 1368 dn. 14 kwiet. klasztor oddaje do偶ywotnio kr贸lowi wsi Kazimierz, Praw臋cice, Babice i Prusinowice w ziemi 艂臋czyckiej, opustosza艂e, dla zasiedlenia i podniesienia ich. W tym偶e celu r. 1374 oddaje klasztor Borzujowi z Ninkowa, wojskiemu sand, , wsi Wawrzysz贸w, Wol臋 Wawrzyszowsk膮 Rogowa i Jab艂onic臋 Kod. Ma艂op. , III, 53, 58, 66, 102, 175, 221, 278. Rozwijaj膮cy si臋 na posiad艂o艣ciach klasztoru przemys艂 g贸rniczy dobywanie rudy 偶elaznej i przerabianie jej w ku藕nicach, 艂omy kamieni i wyr贸b kamieni m艂y艅skich i ose艂ek, wzbogaca艂 klasztor i 艣ci膮ga艂 do osady podklasztornej liczn膮 ludno艣膰. Wraz z przemys艂em rozwija艂 sie i ruch handlowy. W r. 1454 Kazimierz Jagiello艅czyk nadaje wsi Wacboczsko, w ziemi sandomierskiej, pow. radomskim prawo miejskie magdeburskie, pozwala mieszczanom sprzedawa膰 s贸l, sukno i wszelkie towary w obr臋bie pa艅stwa bez op艂aty targowego w miastach kr贸lewskich i duchownych. Nadaje targi tygodniowe co wtorek i jarmark na 艣w. Jana Chrzo. Zygmunt I uwalnia r. 1521 mieszczan od op艂aty c艂a i dodaje drugi jarmark na 艣w. Mateusz. Niemcewicz zwiedzaj膮c W. w r. 1811 ogl膮da艂 tu portrety opat贸w i podaje, jakoby pierwszym opatem Polakiem by艂 Miko艂aj Radu艅ski w r. 1461. Inny opat Konopacki, towarzysz podr贸偶y i wi臋zienia Jana Kazimierza, cz艂owiek 艣wiat艂y, za艂o偶y艂 ku藕nice w Bzinie i Starachowicach. Wojska Rakoczego z艂upi艂y i spali艂y klasztor w r. 1656. Zniszcza艂o wtedy archiwum i mn贸stwo zabytk贸w. Odbudowa ko艣cio艂a nast膮pi艂a dopiero r. 1695, jak 艣wiadczy tablica marmurowa z napisem, nad drzwiami umieszczona. Opactwo w膮chockie, jak i inne, oddawano zwykle, jako dodatkowe uposa偶enie, biskupom lub innym dostojnikom ko艣cielnym. Wreszcie przy ko艅cu XVIII w. zniesiono t臋 godno艣膰 a zarz膮d klasztoru oddano przeorowi. Rz膮d austryacki w艂o偶y艂 na klasztor obowi膮zek utrzymywania szko艂y publicznej. W 1811 r, zasta艂 tu Niemcewicz przesz艂o stu uczni贸w. Z tych o艣miu by艂o na koszcie klasztoru, kt贸ry co rok dwu najlepszych wysy艂a艂 do akademii krakowskiej i wyp艂aca艂 im po 1000 z艂p. rocznie ka偶demu jako stypendyum. Po zniesieniu klasztoru szko艂a zosta艂a zamienion膮 na rz膮dow膮 i jako szko艂a obwodowa istnia艂a do r. 1836. W latach 1834 1836 wychodzi艂y w Wieluniu Akta uroczyste zako艅czenia kursu rocznego nauk. Pozosta艂e po cystersach budowle klasztorne i ko艣ci贸艂 przedstawiaj膮 ciekawe i pi臋kne pomniki budownictwa roma艅skiego. Wedle zdania prof. 艁uszczkiewicza cystersi po osiedleniu si臋 w Polsce sprowadzili na pocz膮tku XIII w. z Francyi grono zakonnik贸w bieg艂ych w kamieniarstwie, malarstwie i architekturze. Oni to po kolei zbudowali cztery wielkie opactwa w J臋drzejowie 1210, Koprzywnicy 1218, Sulejowie 1232 i wreszcie w W膮chocku uko艅czone przed r. 1240. Budowle te wzniesione z kamienia w stylu roma艅skim przedstawiaj膮 jeden typ, z pewnemi modyfikacyami i nalecia艂o艣ciami ostro艂uku. R. 1260 Tatarzy zniszczyli dach o艂owiany na opactwie w膮chockim. Pomimo zmian, wprowadzonych przy rozszerzaniu budowli i restauracyach w wieku XVII i XVIII, przechowa艂a si臋 dot膮d we wschodnim skrzydle klasztoru pierwotna posta膰. Mieszcz膮 ta si臋 ksi臋garnia, kapitularz, karcer, korytarz pierwotny, sala opacka. D贸艂 skrzyd艂a wschodniego zachowa艂 swe sklepienia i 艂uki roma艅skie. Zachodnie skrzyd艂o uleg艂o w wieku XVIII zupe艂nej przer贸bce. Pa艂ac opat贸w pochodzi z XVI w. Przy klasztorze istnia艂 ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. El偶biety, dla 艣wieckich, dzi艣 zupe艂nie zburzony, pozosta艂 tylko dawny ko艣ci贸艂 klasztorny z kamienia ciosowego. Warstwy kamienia szarobia艂ego przeplatano s膮 warstwami czerwonego ciosu, pochodz膮cego z miejscowych 艂om贸w. Pozosta艂 przy ko艣ciele jeszcze w cz臋艣ci dawny portal roma艅ski. W wieku XVII rozszerzono okna ko艣cio艂a i dobudowano kaplic臋 b艂ogos艂. Wincentego Kad艂ubka. Szczeg贸艂owy opis pozosta艂ych budowli, z 12 tablicami rysunk贸w i plan贸w, po W膮chock mie艣ci艂 prof. 艁uszczkiewicz w II tomie Zbiorm wiadomo艣ci do historyi sztuki wydawa nego przez Akademi臋 Umiej臋tno艣ci Krak贸w, 1893 r. . Br. Ch. W膮cho艂y por. Miedzanka, mylnie, za Warcho艂y. W膮chowno ob. Kopanica, W膮d贸艂 1. Wundul na Mapie sztab. , jeziorko, w pow. czarnkowskim Wiele艅, o 9 1 2 klm. na p艂d. od Wielenia, pod Mia艂a, utworzone przez Rudnik czyli Nied藕wiadk臋 dop艂. Noteci. 2. W. , b艂otko, na G贸rach, w pow. inowroc艂awskim. 3. W. , Vondol na Mapie sztab. , jeziorko, w pow. szubi艅skim 呕nin, na p艂n. wsch. od G膮sawy i 600 kro k贸w na p艂n. od Pniew, wzn. 98, 7 mt. npm. ; bez odp艂ywu. E. Cal. W膮d贸艂, niem. Wondoll al. Wondol, kol. szlach, do Li艅ska, pow. 艣wiecki, st. pocz. 艢li wice; 1885 r. 23 dm. , 138 mk. Powsta艂a pe r. 1789 z cz臋艣ci szlach. wsi Li艅ska, kt贸re dziedzice pu艣cili w wieczyst膮 dzier偶aw臋 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 352. K艣. Fr. W膮do艂ek, jeziorko we wsi Dylewo Stare, pow. ostro艂臋cki. W膮do艂ki 1. w艣 szlach. 1 w艂o艣c, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od 艁om偶y, 688 mr. Sk艂ada si臋 z kilku cz臋艣ci, maj膮cych nazwy a W, Borowe r. 1827 by艂o 4 dm. , 33 mk. , b W Bu膰ki, przyl. folw. Krajewo Korytki, ma 19 mr. fol. i 3 os. , 12 mr. w艂o艣c, c W. Raczki, r. 1827 by艂o 9 dm. , 64 mk. ; d W. Stare, r. 1827 mia艂y 5 dm. , 16 mk. ; c W. Szwejki, w par. Miastk贸w, mia艂y 5 dm. , 16 mk. f W. 膯wieki, ob. 膯wi臋ki W, W r. 1871 folw. W膮do艂ki Borowe rozl mr. 308 gr. or. i ogr. mr. 171, 艂膮k mr. 31, past. mr. 6, lasu mr. 89, nieu偶. mr. 11; bud. drew. 13; las nieurz膮dzony. W艣 W. Borowe 08. 5, mr. 3; w艣 W. Starawie艣 os. 19, mr. 69; w艣 W. Bucki os. 3, mr. 12 Wsi te z temi przezwiskami wymieniaj膮 akta s膮dowe ziemi 艂om偶. z r. 1483. W r. 1578 w艣 Wando艂ki Vertice Pratnik, w pow. zambrowskim, mia艂a 5 艂an. i 8 1 2 艂an. ; Wando艂ki Antiqua 2 艂any, 6 zagr. Pawi艅ski, Zr贸d艂a Dziej. , XVI, 377. 2. W. , fol d贸br Grodzisk, w pow. ostro艂臋ckim. W r. 1827 mia艂 2 dm. , 12 mk. W膮do艂owo 1. pow. 艂om偶y艅ski, ob. Chlebiotki. 2. W. , pow. 艂om偶y艅ski, gm. 艢niadowo, ob. Grabowo, 3. W. , w艣, pow. kolne艅ski, ob. Koniecki 3. 4 W. , ob. Koziki W. 5. W. , pow. szczuczy艅ski, ob. Modzele 7. W膮do艂y 1. niem. Wondoli wyb. do 艁臋ga, pow. chojnicki, 5 dm. , 37 mk. 2. W. , wyb. do Rytla. W膮dr贸wka, potok, zwany w dalszym biegu Ukiernik, nast臋pnie Ho艂owczank膮, dop艂yw Oporu z lew. brzegu. W, powstaje w Karpatach, u p艂n. stok贸w pasma g贸r艣kiego, kt贸re od najwy偶szego szczytu grzbietem Waleczniny 1184 nazwa膰 mo偶emy. Grzbiet ten odgranicza od p艂n. wschodu kotlin臋 偶r贸dliskow膮 Stryja, p贸艂nocne za艣 jego stoki przez Op贸r, kt贸ry obok W. tu wyp艂ywa, nale偶膮 hydrograficznie tak偶e do Stryja. W. powstaje z rozlicznych strumieni, kt贸re wacharzowato od szczyt贸w grzbietu Waleczniny ku 艣rodkowi si臋 zbiegaj膮. U st贸p Romaniowic wyp艂ywa pot. Za艂omeszcze, u st贸p Menczela 1040 bior膮 dwie bezimienne strugi sw贸j pocz膮tek, pod P艂ajem 1157 i S艂aneszcz膮 1158 tryszcze g艂贸wny 藕r贸dliskowy strumie艅, z pod Obnahy 1111 i Racenowej 953 wyp艂ywa wreszcie pot. Racenowa. Strumienie te zlewaj膮 si臋 w obr臋bie rozleg艂ej gminy Hutaru w poziomie oko艂o 710 mt. Nieco ni偶ej ok. 1 1 2 klm. przep艂ywa i pot. Za艂omeszcze i w ten spos贸b w poziomie ok. 695 mt. potoki, kt贸rych 藕r贸d艂a znajduj膮 si臋 w wysoko艣ci 800 900 mt. , ju偶 si臋 zla艂y tworz膮c pot. W膮dr贸wk臋, p艂yn膮c膮 dolin膮 poprzeczn膮 w kier. p艂n. wschodnim. Kierunek ten zatrzymuje W. a偶 poni偶ej uj艣cia z lew. brzegu Smorzanki, poni偶ej Ho艂owiecka. D艂ugo艣贸 tego poprzecznego biegu rzeki wynosi 13 1 2 klm. Spadek 120 mt. , cz. 8, 8 mt. na 1 klm. Pomimo tak znacznego spadku i licznych skr臋t贸w w biegu rzeki, kt贸re 艣wiadcz膮 o pasowaniu si臋 w贸d W. z trudno艣ciami poprzecznego biegu, dol. strumienia jest na tyle szerok膮, 偶e wzd艂u偶 ca艂ej doliny W. , t. j. od samego uj艣cia do Oporu a偶 po same 藕r贸d艂a prawie, ci膮gnie si臋 droga wozowa, odga艂臋zienia za艣 od niej b膮d藕 to do obszernej dol Oporu na wsch贸d i po艂udnie, b膮d藕 do dol. Orawy, czy to prowadz膮 dol strumieni, czy te偶 dzia艂ami, s膮 przewa偶nie tylko 艣cie偶kami. W tej cz臋艣ci biegu przyjmuje W. z lew. brz. Brym贸wk臋, odk膮d w d贸艂 zowie si臋 pot. W膮dr贸wka pot. Ukernik, i pot. Smorzank臋 wyp艂ywaj膮c膮 u st贸p Ostrego 1026 a wpadaj膮c膮 poni偶ej Ho艂owiecka. Z pr. brzegu mamy dop艂ywy pot. Kalnia艅ski, pot. Kiczerki p艂yn膮cy od Kiczerki 899 i inne potoki, odwadniaj膮ce s膮siednie szczyty Horby 869 mt. i Pliszk臋 1019. Poni偶ej Ho艂owiecka wp艂ywa W膮dr贸wka w pod艂u偶n膮 dolin臋, skierowan膮 ku p艂d. wschodo wi. Strumie艅 p艂ynie w tej cz臋艣ci ju偶 nieco wolniej dolin膮 szersz膮. D艂ug. tej cz臋艣ci biegu 7 klm. , spadek 49 mi, czyli 7 mt. na 1 klm. W tej cz臋艣ci biegu otrzymuje W膮dr贸wka dop艂ywy tylko z prawej strony. Brzeg prawy zwarty chocia偶 nie tak stromy jak lewy. Lecz lewy w dwu miejscach przerwany strumieniem odwadniaj膮cym odleg艂y Tro艣cian 1235 mt. i potokiem odprowadzaj膮cym wody ze szczytu Klewy 1069. Naprzeciw wierchu Stremeni偶 739 mt. wlewa si臋 Ho艂owczanka w poziomie W膮cho艂y W膮dr贸wka W膮do艂y W膮do艂owo W膮do艂ki W膮do艂ek W膮d贸艂 W膮chowno W膮cho艂y W膮glin W膮dziebnia 541 mt. do Oporu, wytwarzaj膮c p艂ask膮, po kryt膮 艂膮kami r贸wnin臋. D艂ugo艣贸 ca艂ego biegu od 藕r贸de艂 po uj艣cie 26 klm. E. R. W膮dziebnia, jeziorko pod G贸rzem, pow. brodnicki. W膮dzyn, niem. Wondzyn See, znaczne jezioro, w pow. brodnickim. Przez nie p艂ynie Lutrzyna, dop艂. Ossy. W膮dzyn, 17. 06 W膮dzynek, niem. Wonsin, dobra ryc. nad jeziorem i n. , pow. brodnicki, I st. p. i par. kat. Bobrowo, st. kol. Jab艂onowo o U klm. ; 582 ha 483 roli orn. , 26 艂膮k, 39 lasu; 1885 r. 9 dm. , 27 dym. , 133 mk. , 61 kat. , 71 ew. , 1 dyssyd. Zachodzi ju偶 w sta tucie 艂owickim r. 1222 p. n. , Wansino, p贸藕 niej Wonsin, Wansen. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂 do komturstwa brodnickiego. We d艂ug ksi膮g szkodowych krzy偶ackich z r. 1414 ponios艂y dobra 200 grzyw, szkody ob. Gesch. d. Stadt Culm von Schultz, II, 160. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa W膮dzin sor tes duae nobilium, una nobilis Malewski, alte ra nobilis Kamie艅ski pag. 330. Wed艂ug topografii Goldbecka z r. 1789 liczy W. wraz z folw. 10 dym. i nale偶a艂 do Wybic kich str. 254. K艣. Fr. W膮gi al. . Wongi, w艣, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Bielica o 12 w. , okr. wiejski Krasnosiele, o 42 w. od Lidy, 23 dm. , 187 mk. w 1865 r. 86 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br 艁oziany ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe. W膮glany, ws i fol. nad rz. W膮glank膮, pow. opoczy艅ski, gm. i par. Bia艂acz贸w, odl. od Opoczna 5 w. , maj膮 gorzelni膮, browar, 39 dm. , 369 mk. , 1549 morg. dwors. , 443 morg. w艂o艣c. Obszar dworski nale偶y do d贸br hr. Ma艂achowskich. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 234 mk. Na pocz膮tku XVI w. dwory szla checkie w tej wsi dawa艂y dziesi臋cin臋, warto 艣ci do 2 seksagen, wikaryuszowi w Bia艂aczo wie 艁aski, L. B. , I, 709. W po艂owie XV w. w艣 W. Wamblany, w par. Bia艂aczew, w艂asno艣膰 Strasza h. Odrow膮偶, mia艂a 6 艂an. km. , z kt贸rych p艂acono jednego roku dziesi臋 cin臋, warto艣ci 2 grzyw. , miejscowej kanonii, a drugiego prebendzie sandomierskiej dwikozkiej. Folw. rycerski i zagr. p艂acili dzie si臋cin臋 pleb. w Bia艂aczowie D艂ugosz L. B. , I, 366, 377. Wed艂ug reg. pob. pow. opo czy艅skiego z r. 1577 M. Dunin mia艂 tu 艂an. 1, Leonard Strasz 艂an. 4, zagr. z rol膮 6 Pa wi艅ski, Ma艂op. , 287. Br, Ch. W膮glew al. W膮gl贸w al. W臋g艂贸w, w艣, pow. konecki, gm. i par. Niek艂a艅, odl. od Ko艅skich 18 w. , ma 18 dm. , 128 mk. , 14 morg. dwors. , 56 mr. w艂o艣c. Nale偶y do d贸br Niek艂a艅. W 1827 r. 6 dm. , 75 mk. , par. Odrow膮偶. Istnia艂a tu ku藕nica, kt贸ra produkowa艂a do 800 cent. 偶elaza rocznie. W膮glewo, niem, Wanglewo dobra i w艣, pow. wo艂owski, par. ew. i kat. Gross Bargen. W r. 1885 dobra mia艂y 170 ha, 3 dm. , 44 mk. 1 kat. ; w艣 15 ha, 8 dm. , 45 mk. 7 kat. . W膮glikowice al. W臋glikowice, niem. Funkelkau, w艣 szlach. i folw. , pow. ko艣cierski, par. kat. i st. p. Ko艣cierzyna o 1 1 4 mili, agentu ra poczt. i szko艂a kat. w miejscu. Opr贸cz folw. , 22 posiad艂o艣ci w艂o艣c, razem 824 ha 315 roli orn. , 19 艂ak, 9 lasu; 1885 r. 31 dm. , 47 dym. , 295 mk 284 kat. , U ew. . Wizyta Rozdra 偶ewskiego z r. 1583 pisze W膮glikowicze 3 curiae, quaelibet 2 grossos pag. 23. We d艂ug taryfy pobor. z r. 1648 p艂aci艂a tu p. W膮glikowska 8 fl 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. W贸wczas nale偶a艂y W. do pow. tczewskogda艅skiego. R. 1717 wynosi艂a sympla 24 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 83. Relacya komisyi prus kiej z r. 1772 brzmi W. nale偶膮 do Agnieszki Zawadzkiej w W. Kli艅czu. Mieszka艅cy s膮 katolikami. Dobra te przypad艂y Zawadzkie mu per decretum z Gotartowskiego konkursu razem z W. Kli艅czem, nie s膮 jeszcze wymie rzone i zawieraj膮 wiele nieu偶ytecznych pias k贸w. Wysiew 36 kor. 偶yta, 5 1 2 j臋czm. , 19 tatarki; 8 cha艂upnik贸w Jnstleute. Na wio sn臋 niszczy 偶yto niezliczone mn贸stwo skocz k贸w. Sianozbi贸r ma艂y. Dawniej trzymano tu 100 owiec, kt贸re wszystkie pozdycha艂y. Las dostarcza drzewa budulcowego i dla W. Kli艅cza; z drzewem opa艂owem musz膮 si臋 skromnie obchodzi膰. Trzy ma艂e jeziora s膮 bez znaczenia. Folw. ten jest wydzier偶awio ny za 150 fl. po艣ledniej waluty. Cha艂upnicy odrabiaj膮 dzier偶aw臋 za mieszkanie i rol臋. T艂oki jednak nie czyni膮 偶adnej. Pog艂贸wne, kt贸re cha艂upnicy sk艂adaj膮, wynosi 2 tal. 30 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 87. oko艂o po艂owy XVII w. wybudowa艂 tu dziedzic W臋glikowski prywatn膮 kaplic臋 z drzewa. Pod艂ug wizyty Szembeka z r. 1702 znajdowa艂a si臋 w lichym stanie ob. Utrac. ko艣cio艂y przez k艣. Fankidejskiego, str. 237. Ks. Fr. W膮glin, w艣 i fol, pow. noworadomski, gm. Gos艂awice, par. Kodr膮b. W艣 ma 23 dm. , 144 mk. , 249 morg. ; fol 6 dm. , 12 mk. , 369 morg. Nale偶y do d贸br Kocierzowy. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 82 mk, par. Kamie艅sko. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 3 w艣 W. , w par. Kamie艅sko, w艂asno艣膰 Stobieckiego, mia艂a 2 osad. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 285. W膮g艂czew, w艣 i fol, pow, sieradzki, gm. Wr贸blew, par. W膮g艂czew, odl 14 w. od Sieradza, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, m艂yn wodny, 33 dm. , 261 mk. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 279 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1878 z fol. W. i Orze艂, rozl mr. 1589 fol W. gr. or. i ogr. mr. 697, 艂膮k mr. 98, pastw. W膮g mr. 12, lasu mr. 2, nieu偶. mr. 34; bud. mur. 6j, drew. 5; p艂od. 8o pol. ; fol. Orze艂 gr. or. i ogr. mr. 211, lasu mr. 515, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 1, drew. 3; p艂odozm. 4 i 8 poL, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, m艂yn. W艣 W. os. 38, mr. 186. Je偶eli za wydawc膮 Kod. Wielkop. odniesiemy do W. w艣 Wanglow in districtu siradiensi, wymienion膮 w dok. z r. 1358, to by艂aby ona wtedy w艂asno艣ci膮 klasztoru, , Sanocte Marie in Arena Vratislavie. We wsi istnia艂 ko艣ci贸艂 paraf. , nad kt贸 rym patronat nale偶a艂 do klasztoru Kod. Wielk. , Nr. 2060. E. 1433 Nicolaus de W. jest prokuratorem prob. 艂臋cz. W艂adys艂awa z Oporowa Kod. dypl. pol. II, 475. Na po cz膮tku XII w. W. by艂 wsi膮 kr贸lewsk膮. Ko 艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Klemensa, drewniany, istnia艂 ju偶 w po艂owie XV w. Uposa偶enie plebana sk艂ada艂o si臋 z dwu 艂an贸w, placu pod karczm臋, plebanii placem i ogrodem. Kmie cie ze wsi tej dawali ma艂draty na st贸艂 arcy biskupi z 艂an贸w osiad艂ych a z pustych dzie si臋cin臋, plebanowi za艣 meszne po 3 kor. 偶yta, tyle偶 owsa z 艂anu. 艁any so艂tysie dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi. W r. 1626 czterej bra cia 艁ubie艅scy, z s膮siedniej 艁ubny, wsi para fialnej, pochodz膮cy Stanis艂aw i Maciej, bisku pi, Wojciech, kanon. gniezn. , Marcin, Soc. Jesu, wznie艣li wsp贸lnym kosztem pi臋kny ko艣oi贸艂 murowany, zaopatrzyli go w bogate aparaty, osadzili przy nim kanonik贸w regul. Grobu Chrystusowego z Miechowa Maciej, biskup che艂mski, by艂 prze艂o偶onym w Miechowie, zbudowali klasztor dla proboszcza i cztereoh zakonnik贸w i dla uposa偶enia nabyli za 12000 z艂. w艣 Pruchny. Maciej 艁ubie艅ski, biskup, konsekrowa艂 ko艣ci贸艂 r. 1628. Mieszcz膮 si臋 tu grobowce 艁ubie艅skich. Dawny klasztor sta nowi dzi艣 plebani膮. W wielkim o艂tarzu jest figura Chrystusa, uwa偶ana za cudown膮 Pi臋 kne organy, o 10 g艂osach, sprawi艂 1786 r. k艣. Andrzej Skowro艅ski, proboszcz, kt贸ry wybu dowa艂 ch贸r dla muzyki. Rz膮d pruski zabra艂 uposa偶enie w ziemi i wyznaczy艂 za to rocznie 1180 z艂. 艁aski, L. B. , I, 414 i przypisy. Dzwony ko艣cielne pochodz膮 z lat 1557, 1628, 1632 Na cmenterzu, w kaplicy 艣w. Jana, jest pomnik grobowy rodziny Go艂embowskich. Wed艂ug lustracyi r. 1564 w艣 W. , w starostwie sieradzkiem, ma kmieci 14, na 11 1 2 艂an. , za grod 2; w贸jt Wiktorowski 8 1 2 艂an. , Docho dy 96 z艂. 7 gr. 11 1 2 den. W贸jtowstwo na 3 艂an. w posiadaniu Wiktorowskiego Lustr. , V, 127, 156. W r. 1734 wojska Augusta III zniszczy艂y w艣. W r. 1771 Antoni 艁ubie艅ski p艂aci zt膮d kwarty 179 z艂. 13 gr. , hyberny 230 z艂. 3 gr. P艂ata wojska. W. par. , dek I sieradzki, 1170 dusz. Opis ko艣cio艂a pomie 艣ci艂a Ignacya Pi膮tkowska w Kaliszaninie z r. 1885. Br. Ch. S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 147 W膮glikowice W膮glewo W膮glew W膮glany W膮gi W膮dzyn W膮dziebnia W膮g W膮g艂czew W膮g W膮gra W膮g W膮gra, ob. W臋gra. W膮groda 1. miejscowo艣膰 na Rybnie Ska艂awskiem, w pow. gnie藕nie艅skim. 2. W. , na Swidnicy, w pow. wschowskim i inne W膮grodno 1. w艣, fol. i dobra nad rzk膮 Jeziorn膮, pow. gr贸jecki, gm. W膮grodno, par. Pra藕m贸w, odl. 10 w. od Gr贸jca, ma gorzelni膮, tartak parowy, 375 mk. W 1827 r. by艂o 35 dm. , 344 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1888 z fol. W. , Gabryelin, nomenklatury Bia艂y 艁ug, rozl. mr. 2504 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 599, 艂膮k mr. 71, pastw. mr. 10, lasu mr. 320, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 2, drew. 22; p艂odozm. 6, 11 i 12pol. ; fol. Gabryelin z przyl. Bia艂y 艁ug gr. or. i ogr. mr. 476, 艂膮k 64, pastw. mr. 66, lasu mr. 843, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 2, drew. 19; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 34, mr. 412; w艣 Cho艣ny os. 10, mr. 151; w艣 Wola Jaroszowa os. 13, mr. 224; w艣 Kamionka os. 15, mr. 79; w艣 Koryto os. 22, mr. 150; w艣 艁awki os. 10, mr. 58. W r. 1476 siedzi tu Nobilis Pylik de Wangrodno. .. cum adiacenciis, cum cmetonibus Kod. Mazow. , 278. R. 1540 w艣 ta le偶y w pow. gr贸jeckim distr. Grodzensis. Jakub Vangraczky, Marcin i Miko艂aj Ullelynski p艂ac膮 od 11 艂an. i p贸艂 膰wierci, Jan Vangraczky za艣 ze wsi V膮graczka volya od 1 艂ana Ksi臋gi s膮dowe czerskie. W膮grodno gmina nale偶y do s膮du gm. okr. I w G贸rze Kalwaryi, tam偶e stacya poczt. Gmina ma 14965 morg. obszaru i 3270 mk. 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 14 prot. i 86 偶yd贸w. 2. W. w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Nasielsk. W 1827 r. 10 dm. , 60 mk. Br. Ch. W膮grodno, jeziorko, w pow. obornickim, pod D艂ug膮 Go艣lin膮, ku p艂d. zachodowi W膮growiec, urz臋d. Wongrowitz, Wangrovecz r. 1381, Vangrowiec r. 1392, Wangrowec r. 1393, Wogrowecz r. 1399, niekiedy W臋growiec, w艂a艣ciwie W膮grodziec, miasto powiatowe w w. ks. pozna艅skiem, odl. 50 klm. na p贸艂n. wsch贸d od Poznania, 41 klm. na p贸艂n. zach贸d od Gniezna, pod 52 48 p贸艂n. szer. , 34 58 wschod. d艂ug. , po obu brzegach We艂ny praw. dop艂. Warty, przy drodze 偶eL z Rogo藕na na 呕nin do Inowroc艂awia. Stare miasto z ko艣cio艂em katol. i budynkami poklasztornemi rozwin臋艂o si臋 na lew. brzegu We艂ny, na ostrowiu utworzonem przez rami臋 po艂udniowo rzeki, maj膮ce 2000 krok贸w d艂ug. , do 500 krok贸w szer. Rami臋 to oddziela si臋 od g艂贸wnego koryta na wschod. kraw臋dzi miasta, wprost uj艣cia Nielby odp艂ywu jeziora Rgielskiego i wraca do niego na zachodzie, poni偶ej odp艂ywu jez. Durowskiego. Na tem ramieniu stoj膮 trzy mosty. Za trzecim mostem, gdzie w艣r贸d 艂膮k sterczy nasyp, schodzi si臋 to rami臋 ze sp艂ywaj膮cem do jez. 艁臋gowskiego, dok膮d zd膮偶a g艂贸wne koryto. Ostr贸w 11 W膮groda W膮gra W膮growiec W膮grodno W膮growiec le偶膮cy 艣r贸d tych ramion wznosi si臋 841 mt. npm. Powierzchnia ostrowia, na kt贸rem rozsiad艂o si臋 stare miasto, pochyla si臋 ku zach. od 79, 8 do 77, a na po艂d. si臋ga 81, l mt. M艂yn miejski stoi na praw. brzegu We艂ny; most przy nim 艂膮czy oba brzegi rzeki, tudzie偶 stare z nowem miastem, maj膮cem stacy膮 drogi 偶eL i ko艣ci贸艂 prot. Zach. cz臋艣膰 nowego miasta przypiera do po艂d. ko艅czyny jez. Durowskiego; r贸wnolegle z torem dr. 偶el. bie偶y ku zach. trakt rogozi艅ski, z kt贸rego wychodz膮 bite trakty do Margonina ku p贸艂nocy i do Kcyni ku p贸艂n. wschodowi; z starego miasta wychodzi ku po艂d. wschodowi trakt gnie藕nie艅ski, tudzie偶 droga do s膮siedniego 艁臋gowa. Wzd艂u偶 toru kolejowego bie偶y ku wsch. stary go艣ciniec na R膮bczyn do 呕ernik. Nowe miasto rozwija si臋 na praw. brzegu We艂ny. Wschodnia cz臋艣膰 miasta zowie si臋 Bielawami, a zachodnia starego miasta Podklasztorzem, kt贸re mieszanem bywa z Klasztorkiem, pierwotn膮 siedzib膮 cysters贸w, le偶膮c膮 nad Jez. 艁ekne艅skiem, wprost 艁ekna. Obszaru obejmuje W. 837 ha 632 roli i 111 艂膮k. Na oko艂o miasta sta膰 mia艂o 12 pos膮g贸w, przedstawiaj膮cych 12 aposto艂贸w. Herb wyobra偶a modl膮cego si臋 zakonnika. W. jest siedzib膮 urz臋d贸w powiatowych, tudzie偶 s膮du okr臋g. , komisarza obwod. i urz臋du stanu cywil. ; ma dwa ko艣cio艂y parafialne katolicki i protestancki, gmachy poklasztorne, kaplic臋 katol. , synagog臋, dom mi艂osierdzia pod zarz膮dem si贸str 艣w. Wincentego 脿 Paulo, dom sierot, szpital, gimnazyum katol. , wy偶sz膮 szko艂臋 偶e艅sk膮, dwie szko艂y elementarne, drukarni臋, aptek臋, bank ludowy, r贸偶ne towarzystwa i 4 jarmarki. Ko艣ci贸艂 katol. , p. w. 艣w. Jakuba, istnia艂 ju偶 w r. 1381, gdy na dniu 22 grud. opat cysters贸w 艂ekne艅skich Ewerard przyst膮pi艂 do uposa偶enia go, przekazuj膮c plebanowi Piotrowi dwa 艂any ziemi, kt贸re sam sobie wybierze, i dwa korce m膮ki tygodniowo z m艂yna w膮growieckiego; dziesi臋cin臋 z r贸l uprawianych na Straszewic oraz meszne po dwa korce 偶yta i tyle偶 owsa z ka偶dego 艂anu; 艂膮k臋 przy ko艅czynie jez. Durowskiego, ci膮gn膮c膮 si臋 a偶 do rzeki; rybaka z wolnem rybo艂贸wstwem na wodach W膮gr贸wca, Durowa i 艁臋gowa; kolend臋 na Bo偶e Narodzenie, kt贸r膮 siedlacy hospites po p贸艂 grosza, a zak艂adnicy subsides po 膰wier膰 grosza p艂aci膰 maj膮; pr贸cz tego ustanowi艂, 偶e mieszczanie, kt贸rzy nie uprawiaj膮 roli, dawa膰 b臋d膮 na Wielkanoc dawnym zwyczajem po groszu, w czterech za艣 porach roku pobiera膰 maj膮 kleryk i s艂uga ko艣cielny od Siedlak贸w po cztery, a od zak艂adnik贸w po dwa denary Kod. Wielkop. , n. 1796. To uposa偶enie zatwierdzi艂 oko艂o r. 1429 opat Adolf, dorzucaj膮c le偶膮cy mi臋dzy plebani膮 a rybitw膮 kawa艂 ziemi, gdzieby pro boszcz m贸g艂 osadzi膰 zagrodnika, tudzie偶 wolny wr膮b w lasach klasztornych. Ko艅cowy dopisek nadania by艂 wynikiem spor贸w, jakie si臋 toczy艂y mi臋dzy opatem a plebanem Maciejem Go艂膮bkiem. S膮d konsystorski przyzna艂 plebanowi wolny wr膮b w tych偶e lasach, a domownik贸w opata, kt贸rzy plebana rzeczonego, gdy chcia艂 bra膰 drzewo z lasu, pobili i sponiewierali, skaza艂 na publiczne przeproszenie skrzywdzonego i na p贸艂 kamienia wosku do ko艣cio艂a gnie藕n. 艁aski, Lib. Ben. , I, 112 przyp. . Proboszczowie utrzymywali zwykle dw贸ch wikaryusz贸w, kaznodziej臋 i nauczyciela, z kt贸rymi dzielili si臋 do po艂owy wszelkiemi oblacyami, odst臋puj膮c im w ca艂o艣ci inne dochody i meszne w Bartodziejach, t. j. po 2 korce 偶yta i tyle偶 owsa z 艂an贸w kmiecych. W mie艣cie posiada艂 pleban dworek przy ko艣ciele i kawa艂 ziemi. Na jeziorze i na wodach, p艂yn膮cych mi臋dzy jez. Dur贸wskiem i 艁臋gowskiem, mia艂 wolne rybo艂贸wstwo drobnemi sieciami i w tym celu utrzymywa艂 rybaka. Z m艂yna wodnego, stoj膮cego w mie艣cie, pobiera艂 tygodniowo 2 miary m膮ki pszennej. Dziesi臋cin臋 snopow膮 z pola, Sadami zwanego, zwozili mu mieszczanie, kt贸rzy tam rol臋 uprawiali inni za艣 p艂acili na Bo偶e Narodzenie po p贸艂 grosza z dymu, a na Wielkanoc po groszu; komornicy po 4 denary i po p贸艂 grosza. Pr贸cz ziemi przy probostwie mia艂 pleban dwa 艂any roli na ka偶dem polu. tych samych co 艂any miejskie rozmiar贸w. Mieszczanie posiadaj膮cy role dawali meszne po 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa z 艂anu. Tyle te偶 dawali kmiecie w 艁aziskach, Ochodzie i Bartodziejach, osadach sk艂adaj膮cych oko艂o r. 1520 parafi臋 w膮growieck膮, kt贸rej doch贸d obliczony by艂 na jedn臋 grzywn臋 srebra. Plebanem 贸wczesnym by艂 Pawe艂 z 艁ob偶enicy, archidyakon kamie艅ski. W r. 1550 przelano trzy dzwony ko艣cielne; Krzysztof Grzymu艂towski z pobliskich Grzymu艂towic darowa艂 czwarty. Oko艂o r. 1570 stan膮艂 nowy, istniej膮cy dot膮d ko艣oi贸艂 z ceg艂y, w stylu ostro艂ukowym, po艣wi臋cony w r. 1575 przez sufragana gnie藕n. Stanis艂awa Chwal臋ckiego. W ko艣ciele znajduje si臋 cudowny obraz 艣w. Walentego. Zaprowadzono tu bractwa R贸偶a艅cowe w r. 1592, 艣w. Anny i Bo偶ego Cia艂a r. 1683, Mi艂osierdzia i Wstrzemi臋藕liwo艣ci oko艂o r. 1860. Ksi臋gi 艣lub贸w zaczynaj膮 si臋 od r. 1636, zmar艂ych od r. 1701, chrzt贸w od r. 1724. Szczeg贸艂owy opis ko艣cio艂a wydali w r. 1881 dr. H. H. i k艣. M. C. pod napisem Wiadomo艣ci historycznostatystyczne o parafii katol. w W. Dr. Hockenbeck wyda艂 w Lipsku r. 1879 1883 przyczynki do dziej贸w klasztoru i miasta W膮gr贸wca z czasu od r. 1143 do 1553, p. t. Beitraege zur Geschichte des Klosters 艁ekno und der Stadt Wongrowitz. W膮growiec Parafia, wchodz膮ca w sk艂ad dekanatu 艂ekne艅skiego, liczy艂a dusz 3402 oko艂o r. 1888; do wymienionych osad przyby艂y Straszewo i Sadki al. Sady. Szko艂y paraf. znajduj膮 si臋 w 艁aziskach, Ochodzie i W膮gr贸wcu. Kaplica 艣w. Jerzego, za艂o偶ona w nowszych czasach przez plebana Niwarda Musolffa, znajduje si臋 w domu sierot. Kaplica p. w. W. W. 艢w. istnia艂a od r. 1645 do 1780; sta艂a na cmentarzu, gdzie obecnie wznosi si臋 pos膮g 艣w. Wojciecha. Ko艣ci贸艂 protestancki istnieje od r. 1835. Oko艂o r. 1860 liczy艂a parafia 3219 dusz w 65 osadach, obok 13270 katol. Synagoga 偶ydowska powsta艂a za rz膮d贸w pruskich po r. 1807. Szko艂a istnia艂a z dawna przy ko艣ciele parafialnym; p贸藕niej przesz艂a pod opiek臋 w艂adzy miejskiej. W r. 1608 pobiera艂 nauczyciel z kasy miejskiej 12 fl. i utrzymywa艂 kantora, kt贸remu p艂aci艂 5 fl. i 10 gr. ; uczni贸w by艂o przesz艂o 80; budynek szkolny mie艣ci艂 艂a藕ni膮 dla uczni. Od r. 1851 starano si臋 o za艂o偶臋nie gimnazyum katolickiego, kt贸re otwarto dnia 6 maja 1872 r. Plan i rycin臋 gmachu zamie艣ci艂 program szk贸lny z r. 1878 9. O pierwotnym szpitalu ko艣cielnym nie posiamy wiadomo艣ci. Gdy szpital, na kt贸rego budow臋 liczne mi臋dzy r. 1548 i 1552 znachodz膮 si臋 zapisy, zgorza艂, pleban zabra艂 maj膮tek szpitalny. Szpital miejski spali艂 si臋 w r. 1826. W r. 1848 pleban miejscowy Niward Musolff wystawi艂 szpital dla 9 os贸b i tyle偶 sier贸t. Budynek ten rozebrano w r. 1875. Suchodolski, monograf powiatu w膮growieckiego, wspomina szpital z XT w. dla 12 os贸b, kt贸re pobiera艂y wsparcia z fundusz贸w miejskich. Rotmistrz 艁aki艅ski zapisa艂 temu szpitalowi 500 tal. Nowy szpital, kt贸rego maj膮tek wynosi oko艂o 5000 marek, stan膮艂 w r. 1875. 脫w rotmistrz 艁aki艅ski zapisa艂 testamentem 1837 r. reszt臋 maj膮tku na za艂o偶enie domu sierot. W r. 1859 wynosi艂 fundusz 艁aki艅skiego 4865 talar贸w. Pomnik jego stoi na p贸艂n. zach. ko艅czynie obszaru 艁azisk. Drugi filantrop, pleban Musolff za艂o偶y艂 w r. 1859 projektowany dom sierot, kt贸ry obecnie posiada oko艂o 100 tysi臋cy marek maj膮tku i u偶ywa praw korporacyjnych. Tym zak艂adem zawiadywa艂y siostry mi艂osierdzia do r. 1876. Klasztor cysters贸w, istniej膮cy przez kilka wiek贸w w W. za艂o偶ony by艂 pierwotnie w 艁eknie, oddalonym oko艂o 9 klm. od miasta. Dziedzic 艁ekna, niejaki Zbilut, zacz膮艂 oko艂o r. 1143 sprowadza膰 cysters贸w z Altenberga, w okolicy Kolonii, do swej posiad艂o艣ci, a偶 wreszcie w r. 1153 wzni贸s艂 im klasztor na przeciwleg艂ym brzegu jeziora i wyda艂 dokument fundacyjny, uposa偶aj膮cy klasztor dobrami i dochodami. Ksi膮偶臋 Boles艂aw i panowie wielkopolscy pododawali od siebie liczno w艂o艣ci i dziesi臋ciny. Oko艂o r. 1170 wst臋puje do klasztoru Boguchwa艂, brat arcyb. gnie藕n. Bogumi艂a, g艂o艣nego z 艣wi臋tobliwo艣ci, i przebywa tu do 艣mierci r. 1228. Pocz膮tkowo klasztor gorliwie si臋 zajmuje misyami apostolskimi 艣r贸d poga艅skich Prusak贸w, na prawym brzegu Wis艂y. P贸藕niej jednak w ci膮gu XIII w. zwraca si臋 dzia艂alno艣膰 zakonnik贸w ku kolonizacyi rozleg艂ych posiad艂o艣ci klasztornych i gospodarowaniu na zak艂adanych folwarkach. R. 1218 papie偶 Honoryusz III, przyjmuj膮c klasztor pod sw膮 opiek臋, wydaje dokument okre艣laj膮cy swobody i przywileje d贸br klasztornych i stosunki zakonnik贸w do w艂adzy biskupiej. Wkr贸tce potem sprowadza klasztor wie艣niak贸w niemieckich i osadziwszy ich we wsi Panigrodzie otrzymuje r. 1233 przywilej ksi膮偶臋cy, nadaj膮cy tej wsi prawo niemieckie. Kolonizacya niemiecka d贸br klasztornych post臋powa膰 b臋dzie coraz energiczniej. Obok tego klasztor nie b臋dzie przyjmowa艂 Polak贸w do grona zakonnik贸w. Opaci zostaj膮 w przyjaznych stosunkach z Krzy偶akami, kt贸rzy te偶 w r. 1331, podczas pami臋tnego najazdu na Wielkopolsk臋, oszcz臋dzaj膮 d贸br klasztornych. Oddanie si臋 wy艂膮cznie interesom materyalnym i nadmierne wymagania, jakie zapewne stawia艂 klasztor swym poddanym, wywo艂a膰 mia艂y silne rozj膮trzenie 艣r贸d ludno艣ci 艁ekna. Wie艣ci o bogactwach klasztornych mog艂y te偶 pobudzi膰 liczne pod贸wczas i 艣r贸d szachty nawet jednostki, trudni膮ce si臋 rozbojem. S艂owem jednem, wedle podania, klasztor zosta艂 napadni臋ty przez mieszka艅c贸w 艁ekna, z艂upiony i zburzony. W skutek tego zakonnicy postanowili dla wi臋kszego bezpiecze艅stwa przenie艣膰 klasztor do pobliskiego W膮growca, w kt贸rym sta艂 ju偶 ko艣ci贸艂 uposa偶ony r. 1381 przez opata Eberharda. Przenosiny nast膮pi艂y r. 1396. W r. 1399 pisano jeszcze 艁ekno czyli W膮growiec; opata zwano raz 艂ekne艅skim, raz w膮growieckim; opatem 贸wczesnym by艂 Krystyn II, kt贸remu 艢wi臋tos艂aw i Marcin, bracia przyrodni, sprzedali sw膮 dziedzin臋 na 艁臋gniszewie za 40 grzyw. Ten opat uk艂ada艂 si臋 z Tomis艂awem 艁ukowskim wzgl臋dem powt贸rnego odgraniczenia 艁ukowa od Koninka. Ten te偶 opat, lub poprzednik jego prawowa艂 si臋 na rokach gnie藕nie艅skich z nieznanym nam bli偶ej kasztelanem Janem Akta grodz. Wielk. , II, n. 1372 i 1335. Opat Krystyn II; rz膮dzi艂 od r. 1399 do r. 1404; nast臋pcami jego byli w r. 1415 Jakub I, r. 1421 23 Krystyn III, przed r. 1426 Adolf, r. 1426 Jakub II, r. 1429 Adolf II, r. 1430 Jakub III, r. 1442 Godfryd III, r. 1448 Gotard, r. 1449 Henryk T, r. 1451 Godfryd IV, r. 1461 Konrad, przed r. 1480 Serwacy, przed r. 1485 Bruno, r. 1485 1508 Jan II, r. 1509 1527 Miko艂aj, r. 1527 1536 Jakub IV, r. 1537 1553 Jakub III, ostatni Niemiec na opactwie, kt贸ry r. 1547 uczestniczy艂 na synodzie 艂臋czyckim. W r. 1493 d. 3 maja kr贸l Jan Olbracht zatwierdzi艂 w Poznaniu swobody, jakie poprzednicy jego nadali klasztorowi; potem u艣mierzy艂 spory tocz膮ce si臋 mi臋dzy biskupem pozn. a opatem Janem z powodu miary, jakiej klasztor u偶ywa艂 przy sk艂adaniu osyp贸w zamkom kr贸lewskim w Wa艂czu i Drahimiu, trzymanym przez biskupa. Kr贸l z uwagi, 偶e klasztor odstawia艂 te osypy w Uj艣ciu, zawyrokowa艂, 偶e korzec ujski ma by膰 u偶ywany. Kr贸l Zygmunt potwierdzi艂 ten wyrok w r. 1513. Pierwszym opatem Polakiem by艂 Andrzej Gozdawa Dzier偶anowski, kt贸ry samych Polak贸w zakonnik贸w za swego opactwa zostawi艂; przedtem, m贸wi Paprocki, bywali Niemcy sprowadzani z Kolonii, kt贸rzy klasztor bardzo popustoszyli byli, a ledwie nie w niwecz obr贸cili. Paprocki m贸g艂 si臋 naocznie o tem przekona膰, poniewa偶 przebywa艂 w klasztorze i zna艂 osobi艣cie opata. Za rz膮d贸w Dzier偶anowskiego zebra艂a si臋 w W. na dniu 19 czer. 1580 r. kapitu艂a prowincyonalna cysters贸w pod przewodnictwem Edmunda a Cruce Crucinus, kt贸ry uchwa艂y, jakie tam zapad艂y, wyda艂 w r. 1581 w Krakowie p. n. Statuta Reformationis monastoriorum Cisterciensis Ordinis institutae. Z p贸藕niejszych opat贸w mamy Wojciecha Zar臋b臋 Zaj膮czkowskiego r. 1585 1586 i Kacpra Kozielskiego r. 1631. Miasto W. i ca艂a okolica znajdowa艂y si臋 w r臋ku cysters贸w. M艂yn, niekiedy W臋gr贸wk膮 zwany, istnia艂 ju偶 r. 1381; z biegiem czasu przyby艂o ich wi臋cej. W r. 1451 w贸jt Micha艂 syn Grzegorza posiada艂 m艂yn Walwark folwark z ogrodem przed miastem; sprzedaj膮c w贸jtowstwo opatowi za 44 grzyw. , zrzek艂 si臋 togo m艂yna. W r. 1536 powsta艂 m艂yn przy odp艂ywie jez. Durowskiego, a nieco p贸藕niej m艂yn konny s艂odowy. Jeden z m艂ynarzy klasztornych otrzyma艂 w r. 1538 艂膮ke Smolnik i drug膮 przy winnicy, nieopodal miasta. W r. 1620 posiada艂 klasztor m艂yny; W膮growiecki i Straszewski o 3 ko艂ach, Ostrowski o 2 ko艂ach i S艂odowy o 1 kole, kt贸re p艂aci艂y podatku 24 groszy od ko艂a. W r. 1739 uskuteczniono podzia艂 d贸br klasztornych; opactwo od艂膮czono od konwentu. Opat komendataryjny otrzyma艂 dochody z Bartodziej贸w, Kaliszan, Nowego, Rgielska, W膮gr贸wca, m艂yna miejskiego, folusza i browaru, a konwent dochody z Bracholina, Kobylca, Koninka, Krosna, Mokronos贸w, Panigrodza, Sarbki, Straszewa i Turzy. W tym podziale pomini臋te s膮 posiad艂o艣ci klasztorne Burowo, 艁aziska i Ochodza. W r. 1747 w uroczysto艣膰 Wniebowstapienia Pa艅skiego, podczas nabo偶e艅stwa, zgorza艂 klasztor i zabudowania; ogie艅 powsta艂 w browarze. W r. 1773 5 sejm wyznaczy艂 komisy膮 do rozgraniczenia d贸br 呕elic i Micha艂kowca ur. Jana Lipskiego, wojskiego kaliskiego, z dobrami Sarbk膮, Nowem i innemi klasztoru w膮growieckiego, potem drug膮 komisy膮 do rozgraniczenia d贸br miasteczka 艁ekna, Kiedrowa, R膮bczyna, Nowej Wsi, Ko藕lanki i Zamys艂owa, dziedzicznych Jakuba Rado艅skiego, od d贸br Rgielska, Bracholina, Koninka, Tarnowa, Klasztorku, Straszewa czyli W膮growca, 艁azisk czyli Dzier偶anny, konwentu i opactwa w膮growieokiego, Siedleczka ur. Miastowskiego, Wi艣niewa ur. Gockowskiego, 艁ukowa ur. Koszutskiego, Mrowi艅ca ur. Polewskiego. W r. 1797 zniesiono klasztor; r. 1835 6 nast膮pi艂a sekularyzacya; klasztor przekszta艂cono na wi臋zienie. Zaraz po zaborze d贸br klasztornych i innych rz膮d pruski ustanowi艂 tak zwane domeny 艁aziska, Turza i Toniszewo, kt贸re jeszcze przed 1830 zla艂 w jedn臋 ca艂o艣膰 z g艂贸wn膮 siedzib膮 urz臋du w W膮gr贸wcu. Tak zespolon膮 domen臋 sk艂ada艂y Adolfo wo, Bartodzieje, Bli偶yce, Bobrowniki, Bobr贸wka, Bracholin, Bukowiec, Dochanowo, Durowo, Eichhausen na Kamienicy, Frauengarten, Frymark, Gole, Skoczag贸ra i Golki, Gorzyce, Ja艅czewo Juncewo, Jankowo, Kakulin, Kaliska, Kaliszany, Kamienica, Kobylec, Koninek, Krosno, Langendorf, 艁aziska, 艁臋gowo, Marcinkowo, Mie艣ciska Ulica, Miniszewo, Mokronosy, Namoczyd艂a, Neuhausen, Nowe, Ochodza, Orla, Ostrowski m艂yn, Panigr贸dz, Pl膮skowo, Podklasztorze, Popowo Ko艣cielne, Pos艂ug贸wko, Rgielsko, Ruda m艂yn na Mie艣cisku, Sarbka, Seehausen, Skocza G贸ra, S艂awomirz, Straszewo, Suczysko, Sulinowo, Szubianki, Tarnowo, Toniszewo, Turza, Wiela, Wymys艂owo. Ca艂y obszar wynosi艂 28402 ha 20772 w艂o艣cia艅skich, 6184 dziedzicznych, 837 miejskich i 609 staro艣ci艅skich i stanowi prawie czwart膮 cz臋艣膰 obecnego powiatu w膮growieokiego. O zaludnianiu si臋 W. nie posiadamy szczeg贸艂贸w. Cystersi sprowadzili z Niemiec rzemie艣lnik贸w i osadnik贸w, kt贸rych potomstwo zla艂o si臋 z miejscow膮 ludno艣ci膮, a je偶eli zachodzi艂y jakie zaburzenia w mie艣cie, jak np. przy wyborze pierwszego opata Polaka w r. 1553, wina spada na zakonnik贸w Niemc贸w, kt贸rych W膮gr贸wiec pozby艂 si臋 z czasem. Innowierstwo, nie maj膮ce przyst臋pu do W. , nie rozdzieli艂o ludno艣ci na wrogie obozy. Ta ludno艣贸 katolicka, polska i spolszczona, wyda艂a znaczn膮 ilo艣膰 zakonnik贸w i duchownych r贸偶nego rodzaju, np. Andrzeja z W膮gr贸wca, mansyonarza gnie藕nie艅skiego, w r. 1465 i wielu innych, mi臋dzy kt贸rymi wyr贸偶ni艂 si臋 k艣. jezuita Jakub Wujek 1540 1597 kaznodzieja pierwszorz臋dny i t艂umacz Biblii. Pami臋ta艂 on o swem gnie藕dzie rodzinnem, zapisuj膮c altaryi 艣w. Krzy偶a 100 z艂p. na posiad艂o艣ci Jana Bledowskiego, W膮growiec W膮growiec Maciej Wujek ojciec Jakuba, by艂 艂awnikiem w W. mi臋dzy r. 1547 i 1571. W tym okresie czasu dokona艂 si臋 w urz臋dzie miejskim prze艂om j臋zykowy 艂acina ust膮pi艂a miejsca j臋zykowi ojczystemu. Akta miejskie, od r. 1568 pisane w j臋zyku polskim, przechowa艂y si臋 od r. 1538. Z r. 1579 posiadamy regestra poborowe, wed艂ug kt贸rych miasto p艂aci艂o 28 grzyw. soszu podw贸jnego, tudzie偶 podatek od 16 garncy gorza艂czanych, od rzemie艣lnik贸w pospolitego rzemios艂a 38 fl i 24 gr. , od 8 piekarek, 6 przekupek, 4 rybak贸w, 2 barbierzy, 2 szynkarek, 8 beczek dorsz贸w, 6 beczek 艣ledzi i 9 komorn. Regestra z r. 1618 1620 s膮 dok艂adniejsze, aczkolwiek sprzeczne z innemi wsp贸艂czesnemi; wed艂ug nich p艂aci艂o miasto soszu podw. 12 fl. 28 gr. ; z 18 艂an贸w os. po 30 gr. , czyli 18 fl. ; od 76 rzemie艣l. , 8 rze藕nik贸w, 2 cyrulik贸w, 7 rybak贸w, 1 艂aziennika, 1 aptekarza po 15 gr. , czyli 47 fl. 15 gr. ; od 6 rybak贸w po 8 gr. l fl. 18 gr. ; od 8 komornik贸w po 6 gr. 1 fl. 18 gr. , czyli razem 81 fi. 19 gr. Z tego roku 1618 1610 poda艂 E. hr. Raczy艅ski w swych Wspomnieniach I, 170 odmienn膮 statystyk臋, kt贸ra, jak opiewa odno艣ny przypisek, mia艂a si臋 znajdowa膰 w bibliotece Raczy艅skich. Wed艂ug tej statystyki liczono w W. 305 dm. , mi臋dzy; niemi by艂o urz臋dniczych jedena艣cie i jeden; poselski; m艂yn贸w wodnych by艂o 3 i 1 folusz, kt贸ry do tysi膮ca postaw贸w na rok folowa艂; ka偶dy dom op艂aca艂 czynszu po 2 grosze; od 20 艣lad贸w roii p艂aci艂o miasto 10 floren贸w, za stacy臋 kr贸lewsk膮 14 grzywien rocznie. Kupc贸w by艂o 7, cech贸w rzemie艣lniczych 10, mi臋dzy kt贸remi t. zw. 艂atany, sk艂adaj膮cy si臋 z ko艂odziej贸w, stelmach贸w, kowali, 艣lusarzy i kotlarzy. Rzemie艣lnik贸w samodzielnych by艂o 150, mi臋dzy nimi z艂otnicy, puszkarze itp. Cech ku艣nierski, najstarszy, posiadaj膮cy przywilej opacki z r. 1474, liczy艂 w r. 1618 cz艂onk贸w 30, piwowarski, istniej膮cy od r. 1536, cz艂onk贸w 20, szewcki od 1588 r. 28, rze藕niczy od 1517 r. 10, garncarski od 1588 r. 10, czapniczy kapelusznik贸w od r. 1552 5 cz艂onk贸w, tudzie偶 cechy krawc贸w, sukiennik贸w i kupc贸w od r. 1588. Bractwo strzeleckie zawi膮za艂o si臋 w r. 1547. Z drug膮 po艂ow膮 XVII wieku zacz膮艂 si臋 upadek W. ; w r. 1690 by艂o tylko 115, a 1716 r. 103 dymy. Oko艂o r. 1780 pojawia si臋 czterech 偶yd贸w; oko艂o r. 1793 by艂o 670 mk. 30 偶yd贸w, 28 zakonnik贸w, 25 szewc贸w, 18 szynkarzy, po 8 piwowar贸w i ku艣nierzy, 6 sukiennik贸w, po 5 krawc贸w i ko艂odziej贸w, 4 garncarzy, 3 powro藕nik贸w, po 2 rze藕nik贸w, kowali, stolarzy i barbierz贸w, 艣lusarz, muzykant, ober偶ysta i aptekarz. Dym贸w by艂o 113, jarmark贸w 11 do roku. Miasto utrzymywa艂o str贸偶a nocnego; d艂ug贸w mia艂o oko艂o 800 tal. ; dochodu rocznego 164 tal. Oko艂o 1800 r. by艂o 809 mk 134 偶yd贸w; w 1811 r. 139 dym. , 900 mk; w 1816 r. 138 dm. , 875 mk. 80 prot. , 167 偶yd. ; w 1831 r. 154 dm. , 1551 mk 894 katol. , 306 prot. i 351 偶yd. ; w 1834 r. 1926 mk 342 prot. , 494 偶yd. ; w 1847 r. 2876 mk 750 prot. , 812 偶yd. ; w 1862 r. 3354 mk. 761 prot. , 663 偶yd. ; w 1871 r. 362 dym. , 4061 mk 2484 katol. , 888 prot. , 689 偶yd. ; w 1885 r. 415 dym. , 4330 mk. 2059 p艂ci m臋z. , 2271 p艂ci 偶e艅. ; 2783 katol. , 915 prot. , 632 偶yd. ; w 1888 r. 4392 mk. 929 prot. i 684 偶yd. . W. powsta艂 na Prostyniu, przyleg艂o艣ci 艁臋gowa, kt贸re cystersi nabyli w r. 1319. Prostynie by艂o drobn膮 osad膮, o jednej mo偶e cha艂upie, stoj膮cej na ostrowiu obj臋tem ramionami rzeki We艂ny, jakoby na, , w膮grodzie; w r臋ku ruchliwych opat贸w rozros艂o si臋 do tego stopnia, 偶e ju偶 w r. 1381 okopane by艂o tam膮 i mia艂o sw贸j m艂yn, ko艣ci贸艂 paraf. i wielu osadnik贸w. Z przemian膮 osady na miasto ustali艂a si臋 nowa nazwa W膮gr贸wiec. Opat Ewerard upoza偶aj膮c ko艣ci贸艂 nazwa艂 osad臋 miastem a osadnik贸w mieszczanami. W r. 1381 pojawia si臋 nazwa W. po raz pierwszy. P贸藕niejsze nieco przeniesienie si臋 cysters贸w z pod 艁臋kna do W. spowodowa艂o cz臋ste mieszanie obu osad. 艁ekno nie by艂o nigdy w艂asno艣ci膮 zakonnik贸w, kt贸rzy zanim dokonali zamierzonych przenosin, postarali si臋 o przywilej kr贸lewski, uznaj膮cy W. za miasto; mieszczanin Jakub wyst臋puje w r. 1392. W Gnie藕nie d. 29 kwiet. 1393 r. kr贸l W艂adys艂aw w otoczeniu S臋dziwoja z Szubina, kaliskiego, Jana Lig臋zy, 艂臋czyckiego, wojewod贸w, Miko艂aja z Kr贸likowa, gnie藕n. , 艢wi臋tos艂awa z Szubina, kaliskiego, Wincentego z Granowa, nakielskiego, Jana Roli, 艂臋czyckiego kasztelan贸w, ustanawia jarmark doroczny na dzie艅 艣w. Jakuba i nast臋pny, tudzie偶 targi tygodniowe na wtorki; przy tej sposobno艣ci pozwala kupcom i innym jakiegokolwiek stanu ludziom na jarmarkach i targach w W. wystawia膰 na sprzeda偶, sprzedawa膰, kupowa膰 i zamienia膰 towary swoje wed艂ug upodobania. Jakkolwiek odno艣ny dokument nie wymienia prawa niemieckiego, nie ulega przecie偶 w膮tpliwo艣ci, 偶e opaci zaprowadzili takowe. Zygmunt I w 1528 czy 1536 I pozwala przenie艣膰 na dzie艅 艣w. Walentego 14 lutego jarmark, kt贸ry odbywa艂 si臋 w dniu 艣w. Urbana 25 maja, potwierdzaj膮c zaprowadzone w W. prawo niemieckie; uwalnia mieszka艅c贸w W. od wszelkiej juryzdykcyi urz臋d贸w pa艅stwowych i wymienia w贸jta miejskiego pod zwierzchnictwem opat贸wdziedzic贸w jako s臋dzi臋, kt贸ry ma rozs膮dza膰 wszelkie przest臋pstwa i zbrodnio na podstawie prawa niemieckiego. Stefan Batory, przebywaj膮c w Toruniu dnia 7 list. r. 1576, ustanowi艂 nowy jarmark na 艣w. W膮growiec Jana Chrzciciela 24 czerwca; W艂adys艂aw IV w Krakowie r. 1644 jarmark na dzie艅 艣w. Stanis艂awa; Jan Kazimierz zatwierdzi艂 przywilej z r. 1393, bawi膮c w Sierakowie dnia 14 czer. r. 1667; Jan Sobieski w Krakowie dnia, 20 marca 1676 roku doda艂 dwa jarmarki, jeden w dniu 艣w. Bernarda, to jest 20 sierpnia, drugi w sobot臋 przed niedziel膮 palmow膮; August II w Warszawie dnia 2 grudnia r. 1724 zezwoli艂 na dwa jeszcze jarmarki, z kt贸rych jeden odbywa膰 si臋 mia艂 w sobot臋 po 艣w. Marcinie, drugi w sobot臋 po Trzech Kr贸lach. Bok 1396 odnosi si臋 do przenosin cysters贸w z pod 艁ekna do W膮gr贸wca. Prawo miejskie, kt贸re opat Tylman tego偶 roku mia艂 nada膰 osadnikom H. Wuttke, 469, nie jest znane. Natomiast dr. H. Hockenbeck odszuka艂 i po raz pierwszy drukiem og艂osi艂 obszerny statut miejski opata Jana z roku 1498, potwierdzony w r. 1724 przez Augusta II str. 88 93. Opat Jan zatwierdzaj膮c tem pismem dawne przywileje miejskie, zmieni艂 je w niekt贸rych szczeg贸艂ach na korzy艣膰 ludno艣ci. Istnieje le藕 potwierdzenie Stanis艂awa Augusta z r. 1766. W r. 1458 dostawi艂 W. 10 偶o艂nierzy pieszych na wypraw臋 malborsk膮, to jest tylu, ilu 艁ekno; r. 1467 zbuntowany przeciw kr贸lowi kasztelan nakielski W艂odko z Domaborza zaj膮艂 miasto; r. 1520, w czasie wyprawy na Prusy, Zygmunt I w przeje藕dzie przez W. przyjmowa艂 tu deputacy膮 arcyb. gnie藕n. , 偶al膮c膮 si臋 na wojsko, kt贸re nie oszcz臋dza艂o d贸br ko艣cielnych; r. 1524 wymieniony jest W. mi臋dzy miastami wielkopolskiemi, kt贸re dostarcza膰 mia艂y podw贸d na wojn臋 tureck膮. Powietrze morowe sro偶y艂o si臋 w latach 1572, 1603, 1658 do 1660, 1709 do 1710, a w nowszych czasach cholera w r. 1847, 1859 i 1866. W r. 1585 86 przybyli do W膮gr贸wca jezuici pozna艅scy, uchodz膮c przed zaraz膮; podczas ich pobytu osobn膮 urz膮dzono tu szko艂臋. Zygmunt III z kr贸low膮 Ann膮 wracaj膮c w r. 1594 z Szwecyi, wst膮pi艂 te偶 do W. ; r. 1655 66 Szwedzi z艂upili ko艣ci贸艂 i klasztor; os贸b pos膮dzonych o czary spalono 37 w przeci膮gu 50 lat; ostatni膮 tego rodzaju egzekucy膮 wspomina kronika miejscowa pod r. 1741. Podczas drugiej wojny szwedzkiej, w r. 1707, wpadli Ka艂mucy do W膮gr贸wca; r. 1736 d. 13 14 lipca spad艂 deszcz ulewny; woda zala艂a na 3 艂okcie pola, ogrody i 艂膮ki; powsta艂 g艂贸d; wiertel 偶yta kosztowa艂 10, pszenicy 12, j臋czmienia 8 do 12 z艂p. W r. 1737 d. 21 stycz. burza gwa艂towna poczyni艂a w mie艣cie szkody; r. 1739 od 1 listopada a偶 do maja nast臋pnego roku trzyma艂 mr贸z dokuczliwy; r. 1740 pada艂 deszcz przez ca艂o lato; r. 1746 w uroczysto艣膰 Bo偶ego Cia艂a spali艂o si臋 przesz艂o 30 dom贸w w rynku wraz z ratuszem. Gdy Prusacy zaj臋li Kcyni臋 w r. 1772 3 i cz臋艣膰 powiatu 贸wczesnego, powsta艂 z drugiej cz臋艣ci nowy powiat kcy艅ski, kt贸ry na mocy uchwa艂y z r. 1791 obiera艂 w W. dw贸ch pos艂贸w na sejm i tam sejmiki relacyjne odbywa艂. Prusacy zaj膮wszy W. d. 1 czerwca 1793, utworzyli powiat w膮growiecki, kt贸ry stanowi艂 cz臋艣膰 t. zw. inspekcyi gnie藕nie艅 skiej i kt贸ry nast臋pnie w r. 1807 wszed艂 w sk艂ad departamentu pozna艅skiego ks. warszawskiego. Wskrzeszony z drobnemi zmianami w r. 1815 przy powt贸rnem przez Prusak贸w zaj臋ciu, postrada艂 r. 1818 niekt贸re osady, kt贸re wcielono do powiat贸w szubi艅skiego, chodzieskiego i mogilnickiego; w tym sk艂adzie istnia艂 od r. 1818 do 1887; przy ostatnim podziale w, ks. pozna艅skiego odpad艂a ca艂a po艂a膰 wschodnia, kt贸r膮 wcielono do nowo utworzonego pow. 藕ni艅skiego. W. uzyska艂 ordynacy膮 miejsk膮 r. 1839 d. 3 marca. W miejscu, gdzie stoi W. , szuka J. N. Sadowski brod贸w dla kupc贸w staro偶ytnych, zd膮偶aj膮cych t臋dy po bursztyn do Ba艂tyku; mia艂 to by膰 jedyny br贸d na We艂nie. Przy drodze do Straszewa, ku wschodowi od W膮gr贸wca, stoi drewniany pos膮g biskupa, wyobra偶aj膮cy podobno 艣w. Wojciecha. U st贸p tej figury le偶y olbrzymi g艂az z dwoma wydr膮偶eniami, kt贸re lud okoliczny wi膮偶e z podaniem, jakoby 艣w. Wojciech id膮c t臋dy do Prus, odpocz膮艂 na tym kamieniu. Takie podanie powtarza si臋 np. w Parczewie pow. gnie藕nie艅ski i w wielu innych miejscach. Woko艂o g艂azu w膮growieckiego znalaz艂 badacz miejscowy dr. H. Hockenbeck Zeischrift, I, 138 r贸偶ne popielnice i skorupy, zt膮d wnosi, 偶e na tym kamieniu palono obiaty w czasach przedchrze艣cia艅skich. W膮growiecki powiat zmienia艂 kilkakrotnie granice. Rz膮d pruski utworzy艂 ten powiat r. 1793 z cz臋艣ci dawnych powiat贸w kcy艅skiego i gnie藕nie艅skiego. Graniczy艂 on w贸wczas na zach. z obornickim, na po艂d. z gnie藕nie艅skim, na wschodzie i na p贸艂nocy z Nadnote膰czyzn膮; stanowi艂 cz臋艣膰 sk艂adow膮 inspekcyi gnie藕nie艅skiej, obejmowa艂 miasta W膮growiec, 艁ekno, Rogowo, 呕erniki, Jan贸wiec, Mie艣cisko i Skoki. Za czas贸w ks. warszawskiego wchodzi艂 w sk艂ad depart. pozna艅skiego; wskrzeszony, z drobnemi zmianami, w r. 1815 przy powt贸rnem przez Prusak贸w zaj臋ciu, postrada艂 w r. 1818 kilka osad, kt贸re przydzielono do pow. szubi艅skiego, chodzieskiego i mogilnickiego; w takim sk艂adzie istnia艂 od r. 1818 do 1887. Graniczy艂 na po艂d. zach. z obornickim, na p贸艂n. zach. z chodzieskim, na p贸艂n. z wyrzyskim, na p贸艂n. wschodzie z szubi艅skim, na wschodzie z mogilnickim. Obejmowa艂 24, 59 mil kw. Najwi臋ksza d艂ugo艣膰 od p贸艂n. ku po艂d. wynosi艂a 56 klm. , a szeroko艣膰 41 klm. W r. 1831 by艂o w powiecie 8 miast, 298 os. wiej. i 35265 mk. 28170 katol, 5795 prot. , 1300 偶yd. ; w r. 1837 liczono 6300 koni, 19314 sztuk byd艂a, 121146 owiec, 7400 nierogacizny i 82 kozy; r. 1839 by艂o 40783 mk. ; 1861 r. 53333 mk. ; m贸wi膮cych tylko po polsku 35238, po polsku i po niemiecku 10802, tylko po niemiecku 7293. R. 1864 liczono 55688 mk. 27227 p艂ci m臋z. , 28461 偶e艅. ; 43211 katol. , 10509 prot. , 1968 偶yd. ; szk贸艂 by艂o 90, ucz膮cych si臋 3366 ch艂opc贸w i 2894 dziewcz膮t; koni by艂o 9195, byd艂a rogatego 19229, owiec 193475, nierogacizny 11868, k贸z i koz艂贸w 521, os艂贸w 82, ul贸w z pszczo艂ami 4072. W r. 1871 liczono 408 osad, 4697 dym. i 54787 mk. 43421 katol. , 9745 prot. , 1621 偶yd. ; na miasta przypada艂o 12 os. , 910 dym. i 9814 mk. 6138 katol. , 2125 prot. , 1551 偶yd. ; na okr臋gi wiejskie 191 os. , 2369 dym. i 22610 rak. 17279 katol. , 5273 prot, , 58 偶yd. ; na okr臋gi dworskie 205 os. , 1418 dym. i 22363 mk. 20004 katol. , 2347 prot. , 12 偶yd. . W og贸lnej liczbie mieszka艅c贸w by艂o 15765 dzieci ni偶ej 10 lat, 1803 wy偶ej 10 lat umiej膮cych czyta膰 i pisa膰, analfabet贸w 20370, 89 g艂uchoniemych, 72 ob艂膮kanych i 66 niewidomych. Wed艂ug pomiar贸w z r. 1864 obejmowa艂 powiat 520741, 89 morg. ; wi臋ksza w艂asno艣膰 wynosi艂a 324814 morg. ; w r臋ku polskim znajdowa艂o si臋 227395 mr. ; Niemcy nabyli od 1848 do 1878 r. 54860 mr. W stosunku do ca艂ego obszaru zajmowa艂y rolo 67, 3, 艂膮ki 8, 5, pastw. 6, 1, a lasy 13. Powierzchnia powiatu przedstawia r贸wnin臋, poprzerywan膮 staremi kotlinami pojeziernymi i istniej膮cymi dot膮d licznemi jeziorami. Rzeka Note膰 50, 2 mt. npm. odgranicza na p贸艂nocy, na przestrzeni oko艂o 3 klm. , obszar powiatu w膮growieckiego, od wyrzyskiego. Struga Smogulecka wchodzi do powiatu w膮growieckiego min膮wszy huby S艂upowskie, odgranicza go od powiatu szubi艅skiego na przestrzeni 1 klm. i od powiatu chodzieskiego na przestrzeni 3, 5 klm. ; w powiecie w膮gr. przebiega oko艂o 10 klm. Kraw臋d藕 wynios艂a brzegu, zamykaj膮ca od po艂d. dolin臋 Noteci, wznosi si臋 na przestrzeni 7 klm. do 131 mt. npm. ; nast臋pnie pochyla si臋 do 100, 5 na Potulinie i si臋ga 107, 5 mt. na Smolarach Go艂anieckich. Linia poprzeczna od zach. ku wschod. wykazuje wzniesienie na Konarach 108, 9 mt. , Tomczycach 103, 2, Panigrodzie 112, 8, W艂odzimirzewie 125, 2 i Dziewierzewie 114, 1 mt. Na tem wynios艂em obszarze, zajmuj膮cym p贸艂n. ko艅czyn臋 powiatu, znachodzimy 4 bagniska kotliny pojezierne, dzi艣 ju偶 znacznie wysuszone a Ko艣ciniec na Bogdanowie, przy Potulinie; zbieraj膮ce si臋 tu wody sp艂ywaj膮 ku zach. do strugi Margo艅skiej, dop艂. Noteci; b Proszkowe na Smogulcu, zasilaj膮ce strug臋 Smoguleck膮, dop艂, Noteci; c Rzepna 艁膮ka 97, 2 mt. npm. na granicach Panigrodza Starego i Czerlina, przy folw. Zygmuntowie; d Rudy oko艂o 98 mt. npm. na W艂odzimirzewiej przy granicy Ru艣ca, bez wyra藕nych odp艂yw贸w. Na Smolarach Go艂anieckich powstaje struga, daj膮ca pocz膮tek d艂ugiej sieci jezior, kt贸re sp艂ywaj膮 prostopadle, od p贸艂n. ku po艂d. , do rzeki We艂ny, dop艂. Warty. Jeziora te s膮; Smolarskie 89, 8 mt. npm. , Chaw艂odno 82, 2, Podjezierskie 81, 1, Grylewiec 79 3, Bukowieckie 79, Kobyleckie 78, 7 i Durowskie 78, 1. Wody tych jezior uprowadza struga Go艂aniecka oko艂o 20 klm. d艂uga do We艂ny w samym W膮gr贸wcu. Mi臋dzy jez. Podjezierskiem a Grylewcem, w Laskownicy, zasila si臋 z lew. brzegu strug膮 od 艁ukowa, kt贸ra zabiera te藕 odp艂yw jez. Czeszewskiego 90 mt. npm. . Poziom pobrze偶a tego pasu jezior pochyla si臋 od 101, 3 mt. Go艂a艅cza do 80 mt. W膮gr贸wiec; z prawego brzegu nie ma dop艂yw贸w sie膰 go艂aniecka; pobrze偶e to le偶y wi臋cej od przeciwleg艂ego Krzy偶anki 105, 1, Grylewo 976, Kopaszyn 104, Kobylec 90, 3, Bobrowniki 91, 7 mt. npm. . Na wysoko艣ci Grylewa, o 4 klm. ku zach. , spotykamy kilka Jezior ugrupowanych w p贸艂kole szcz膮tki jednego wielkiego, s膮 to jez, Toniszewskie 88, 1, odp艂ywaj膮ce na p贸艂n. do Paw艂owskiego, kt贸re z 呕o艅skim 88, 1 tworzy ca艂o艣膰; t臋dy wij膮 si臋 granice powiatowe 呕e艅skie jez. le偶y w pow. chodzieskim; jeziora Paw艂owskie i 呕e艅skie odp艂ywaj膮 na p贸艂nocy do Oporzynskiego 88 mt. , kt贸re zasilone na p贸艂nocy odp艂ywem jez. Proch newskiego pow. chodzieski odp艂ywa zach. bokiem do jez. Zbyszewca 88 mt. ; Zbyszewiec odp艂ywa do Morwinka, to za艣 do jez. Strza艂kowego 87, 8, kt贸rego brzeg zachodni odgranicza pow. w膮gr. od chodzieskiego, samo za艣 odp艂ywa do jez. Kalisza艅skiego 87, 5. Jakoby na zamkni臋cie tego wie艅ca rozla艂o si臋 na 艂膮kach kalisza艅skich jeziorko bez odp艂ywu Komolewo na mapie sztab; 呕e艅 wzn. 91, 4 mt. , suchy obszar okr膮偶ony wie艅cem jezior 99, 4 mt. w pow. chodzieskim, 95 mt. na Kaliszanach. Jezioro Kalisza艅skie sp艂ywa z Rudk膮 i Tymienic膮 do We艂ny. Bieg Rudki od 藕r贸de艂 do po艂膮czenia si臋 z Tymienic膮 wynosi 12, 5 klm. ; odt膮d do uj艣cia przy m艂ynie Cie艣li w pow. obornickim zowi膮 si臋 tak po艂膮czone rzeczki niekiedy strug膮 Potulick膮. Tymienica p艂ynie z pow. chodzieskiego; spadek ma w pow. w膮growiecklm 78, 7 do 75, 5 mt. npm. Spadek Rudki 87, 5 do 75, 5 mt. Na mi臋dzyrzeczu Rudki i sieci jezior go艂anieckiej, na p贸艂nocnowschodnim obszarze Nowego sterczy Lisia g贸ra; si臋ga 99, 8 mt. npm. ; zt膮d ku po艂d. zach. pochyla si臋 powierzchnia do 74, 8 mt. npm. ; jedyna na Rudnicach w tym kierunku wy偶yna si臋ga 101, 5 mt. Trzeci膮 grup臋, zasilaj膮c膮 We艂n臋 W膮growiec z praw. brzegu, stanowi膮 jeziora 艁ekne艅skie 84, 8, Redgoskie 87, 6 i Rgielskie 84, 6, kt贸re odp艂ywa rzeczka Nielb膮 pod samym W膮gr贸wcem. Jezioro 艁ekne艅skie zasilaj膮 na p贸艂n. wodocieki z 艁ukowa i odp艂yw jez. St臋puchowskiego 95 mt. . To jezioro i Czeszewskie czekaly d艂ugie wieki na po艂膮czenie przez r臋k臋 ludzk膮. Nazwa jez. Chocienisko Chocienicsko w r. 1216, Kod. Wielk. , 87 w okolicy 艁ekna zagin臋艂a; Brniewo Prenevo, w r. 1243, Kod. Wielk. , n. 238 mylnie obja艣nione jeziorem pod Czerniejewem zdaje si臋 by膰 cz臋艣ci膮 po艂udniow膮 jez. 呕e艅skiego, dzi艣 Paw艂owskiem zwan膮. W wschodniej dolinie sieci jezior go艂a艅czewskiej le偶y najni偶ej Bia艂ybr贸d 93, 6; zt膮d ku po艂d. obszar falisty dosi臋ga 100 mt. i pochyla si臋 do 888 mt. Nowa Wie艣 r膮bczy艅ska nad We艂n膮. Od pobliskiej za艣 Ko藕lanki 100, 3 wznosi si臋 ku I wschodowi, p贸艂nocy i p贸艂n. wschod. do 128, 1 i 133, 8 mt. wy偶yny s艂awomirskie i g贸rzyc kie. W tej cz臋艣ci jedyne Gr臋ziny 92, 5 le偶膮 w kotlinie, nieopodal jez. Czeszewskiego. O mil臋 na wsch贸d od jeziora tego znachodzimy na praw. porzeczu We艂ny pi膮te bagnisko, zwane Pomork膮; zasilane od po艂d, wodociekami z Siedlca i Piotrkowic, ci膮gnie si臋 mi臋dzy Pary偶em i Nad borowem ku wschodowi; przekopane w nowszych czasach, 艂膮czy swe wody z strumykiem od 呕arczyna i z strug膮 od S艂臋bowa, z kt贸remi na granicy pow. szubi艅skiego 呕nin zmierza do G膮sawki dop艂. Noteci. Podobna struga, Karkoszk膮 zwana 105, 5 mt. , powstaje pod Cerekwic膮, p艂ynie ku p贸艂nocy, a pod 艢wierczewem skr臋ca ku wschodowi; min膮wszy Sarbinowo, opuszcza pow. w膮growiecki, p艂ynie na Bo偶ejewiczki w pow. szubi艅skim 呕nin i uchodzi do mniejszego jez. 藕ni艅skiego. D艂ugo艣膰 biegu jej w pow. w膮gr. oko艂o 6 klm. Jezioro Kaczkowskie 94, 7, przy granicy pow. mogilnickiego, zasilane na p贸艂nocy 艣ciekami z Cerekwicy, U艣cikowa i Ustaszewa, odp艂ywa na po艂d. do jez. Wolskiego 94, 3, kt贸re z jez. Izdebnem jedn臋 tworzy ca艂o艣膰 i sp艂ywa do jez. Rogowskiego 93, 5. Ca艂a d艂ugo艣膰 tych jezior, w pow. w膮gr, i mogilnickim, z odp艂ywami wynosi oko艂o 7 klm. Przez jez. Rogowskie i po艂膮czone z niem jez. Zio艂o 93, 7 p艂ynie We艂na, rzeka rybna i sp艂awna, kt贸ra przebiega ca艂y powiat od wschodu ku zachodowi. Do jez. Zio艂o odp艂ywa jez. Dziadkowskie 93, 8, kt贸rego brzeg p贸艂nocnowschodni przypiera do granicy powiatu. To jezioro le偶y na dziale wodnym dwu grup jezior, z kt贸rych po艂dn. uchodzi do We艂ny pod Biskupicami w pow. gnie藕nie艅skim; p贸艂nocna za艣 zbli偶a si臋 ko艅czyn膮 jez. Ko艂dr膮bskiego 95 do We艂ny na 700 krok贸w. Oddziela tu j膮 wa艂 wznosz膮cy si臋 109, 4 mt. npm. ; jez. Ko艂dr膮bskie odp艂ywa na po艂d. do Niedzwiedzkiego 94, 7; a to do Redeckiego 94, kt贸rego odp艂yw wchodzi do pow. gnie藕nie艅skiego i z jeziorem Kowalewskim 93 9 sp艂ywa do Dziadkowskiego. D艂ugo艣膰 tej sieci jezior z odp艂ywami wynosi oko艂o 19 klm. Suchy obszar obj臋ty p贸艂nocna grup膮 jezior pochyla si臋 od p贸艂n. l11, 8 mt. ku po艂d. 107, 6. Z jeziora Rogowskiego p艂ynie We艂na do Tonowskiego 93, 4, wpoprzek kt贸rego, mi臋dzy Wiewi贸rczynem a Sk贸rkami, ci膮gnie si臋 granica pow. mogilnickiego. Wydobywszy si臋 z jez. Tonowskiego p艂ynie We艂na mi臋dzy wsi膮 t. n. a 呕ernikami na Zrazim, gdzie obraca m艂yn, potem 艂膮kami 93, 3 na Janowiec, dawniej Janowym m艂ynem zwany, gdzie z lew. brzegu przyjmuje strug臋 od Bielaw; z Jan贸wca p艂ynie na Mie艣cisko dolin膮 pochylaj膮c膮 si臋 od 92, 3 do 86, 7 mt. npm. ; przed Mie艣ciskiem rozdziela si臋 na dwa ramiona, kt贸re na obszarze R膮bczyna zbiegaj膮 si臋 w jedno koryto; p贸艂nocne rami臋 艂膮cz膮 rowy i przekopy z jez. St臋puchowskiem, kt贸rego wody odprowadzone s膮 tak偶e do jez. 艁ekne艅skiego. Z Mie艣ciska p艂ynie We艂na na W膮gr贸wiec, zabieraj膮c liczne 艣cieki; w Rudzie Mie艣ciskiej tworzy 艂ach臋 i obraca m艂yn; mija Zbietk臋, 艁aziska i przeciwleg艂膮 Now膮 Wie艣 R膮bczy艅sk膮; oblewa Sady Sadki i Straszewo, gdzie obraca m艂yny; przed W膮gr贸wcem przyjmuje z praw. brzegu Nielb臋, odp艂yw jez. Rgielakiego, i rozdziela si臋 na dwa ramiona, z kt贸rych jedno p艂ynie 艣rodkiem W膮gr贸wca, a drugie wzd艂u偶 p贸艂n. kraw臋dzi miasta. Na tej przestrzeni obni偶a si臋 dolina rzeki od 85, 5 do 79, 8 mt. npm. Na p贸艂n. zach. kraw臋dzi miasta zabiera We艂na odp艂yw go艂anieckiej sieci jezior i wchodzi do jez. 艁臋gowskiego 77, 4, zasilonego odp艂ywem jez. Wiatrowskiego 77, 8, kt贸re w innem miejscu 艂膮czy przekop z We艂n膮. Ta rzeczka wydobywszy si臋 z jez. 艁臋gowskiego, p臋dzi m艂yn Ostrowski, a przed m艂ynem Prusieckim przyjmuje z lew. brzegu odp艂yw jez. Prusieckiego 77, zasilanego od po艂d. sieci膮 drobnych zbiornik贸w w贸d jeziorko na Lechlinie wznosi si臋 82, 2 mt. Przy Pankowie przekop odprowadza z tej sieci cz臋艣贸 w贸d do jez. Czarnego 72 w lasach siernickich, odp艂ywaj膮cego do Welnianki. We艂na min膮wszy Pru艣ce, Jakubowo i Biniewo, opuszcza powiat w膮gr. , poza granic膮 kt贸rego przyjmuje z praw. brzegu Rudk臋 z Tymienic膮 strug臋 Potulick膮. i w swym dalszym biegu zd膮偶a do Warty. D艂ugo艣膰 biegu jej w powiecie przesz艂o 40 klm. Drug膮 rzek膮 w powiecie jest We艂nianka, powstaj膮ca w pow. gnie藕nie艅skim i p艂yn膮ca przez jezioro K艂eckie 100, 8 na p贸艂n, i 99, 8 na po艂d. , kt贸rego p贸艂n. ko艅czyna wchodzi do pow. w膮gr. i przyjmuje odp艂yw W膮growiec jez. 艁opienna 10 mt. . We艂nianka min膮wszy Kiszkowo, zd膮偶a do granicy pow. w膮growieckiego, kt贸ry na przestrzeni 7 klm. odgranicza od gnie藕nie艅skiego; p艂ynie od po艂udnia ku p贸艂nocy, na wysoko艣ci Jagniewic w pow. gnie藕nie艅skim opuszcz膮 granice powiatowe; mija Glinno po lewym, Raczkowo po praw. brzegu; obraca m艂yn Nadolny i skr臋ca p贸艂kolem ku po艂d. zach. ; na tym zakr臋cie znajduje si臋 zdr贸j 艣ciekaj膮cy do rzeki, kt贸ra w dalszym biegu oblewa osad臋 Ped臋, obraca Pi艂臋 skock膮 i przyjmuje z lew. brzegu odp艂ywy jezior Czarnego 76, 2 i Maciejaka 74, 1. Brzeg po艂ud. wschodni i p贸艂n. wschodni tego jeziora przypieraj膮 do pow. w膮growieckiego, cz臋艣膰 za艣 wschodni膮 jeziora przecinaj膮 granice pow. w膮gr. i obornickiego. Poni偶ej Skok贸w, nieopodal dworu przyjmuje We艂nianka z praw. brzegu odp艂ywy jez. Rudno 72, 7, zasilanego na p贸艂nocy odp艂ywem wi臋kszego jeziorka 77, 6 na Lechlinie; obraca m艂yn Nadolnik, zasila si臋 innym odp艂ywem jeziora Maciejaka, i wchodzi do jez. Budziszewskiego 71, 5, kt贸rego brzeg wschodni przypiera do pow. w膮growieckiego. Wydobywszy si臋 z jeziora przyjmuje z praw. brzegu odp艂yw jez. Czarnego 72 w lasach siernickich, po艂膮czonego z sieci膮 zbiorowisk w贸d, sp艂ywaj膮cych z jez. Prusieckiem do We艂ny; potem na przestrzeni 1 klm. odgranicza raz jeszcze wspomnione powiaty i wchodzi dp pow. obornickiego. Dolina, kt贸r膮 p艂ynie We艂nianka, pochyla si臋 od 92, 6 do 76, 3 mt. ; d艂ugo艣膰 biegu Welnianki w powiecie oko艂o 14 klm. , a na granicach powiatowych oko艂o 9 klm. Znachodzimy jeszcze dwa w powiecie jeziora, kt贸re z sieci膮 ci膮gn膮c膮 si臋 wzd艂u偶 wschod. granicy pow. obornickiego sp艂ywaj膮 do Welnianki. Jez. Skrzynka 75, 6 tu偶 pod Dzwonowem, na po艂d. ko艅czynie pow. w膮gr. , odp艂ywa na p贸艂nocy do jeziorka bezimiennego, zasilanego strug膮 p艂yn膮c膮 od D膮br贸wki Ko艣cielnej, z pow. obornickiego, i odp艂ywaj膮cego na granicy Dzwonowa do jez. Wielkiego 75, 1 na Nied藕wiadach Paw艂owskich, kt贸rego ko艅czyna p贸艂n. , jeziorem Ko艣cielnem zwana, wchodzi do pow. obornickiego. Na p贸艂nocy ko艅czy sie膰 wspomnione ju偶 powy偶ej jez. Maciejak. Jeziorko G艂臋boczek i rzeczu艂ka 呕ele藕nica, na obszarze 艁臋gowa, wysch艂y do szcz臋tu. Na mi臋dzyrzeczu dolnej We艂ny i Welnianki wzniesienia si臋gaj膮 od 74, 6 Biniewo do 100 mt. Szczodrk贸w. Na po艂d. ko艅czynie powiatu wzniesienia do chodz膮 124 mt. npm. na Mi膮czynku i na Rojewcu. Gole w wschodniej cz臋艣ci lewego porzecza We艂ny si臋gaj膮 1305 mt. npm. Pr贸cz wymienionych powy偶ej nazw przechowuje si臋 w uszach ludu bogata nomenklatura miejsc dzi艣 nieosadzonychj jak np. na Bartodziejach 艂膮ka Orle, na Bobrownikach Bia艂y br贸d i Sucha 艂膮ka, na Buk贸wcu Grobla i Kepista 艂膮ka, pod Dziewierzewem Rudy i Popelka, na Kozielsku Ksi臋偶y k膮t, pod 艁臋gniszewem Kaczkowy staw, pod 艁eknem pole Popowiec, na Modrzewiu przy jez. St臋puchowskiem Pieczyska, pod Nieswiastowicami las Ruda i Wierzchowisko, na Pl膮skowie 艁owianka i 呕abice, na Pokrzywnicy b艂oto Nied藕wiedzie w lesie, na Przysiece Czaplinek, 呕贸rawiniec i Strzy偶yny, na Rudnicach Gapiniec, Manna, Moczysko, Szubienica, Wilczysko i Brzozowska 艂膮ka, na Siedlcu 呕ale, na Siennie 艂膮ka 呕贸rawiec, Do艂ek, M艂ynik, Kobus, Kobusek, Go艣ci艅czyk, Kowal, Pi膮tek, g贸ra Wiatrakowa, Niwka, Studziarka, Wielka Woda i Dziesi臋tnik, na Biernikach Brojce, Siedm mogi艂 i jeziorko Wydarte, pod W膮gr贸wcem i 艁eknem Sady Kierz, Krowi Kierz, Kawczy las i 艢wie偶e b艂ota na 呕abiczynie Wilczy Kierz, na 呕elicach 呕ale i 呕贸rawiniec. Komunikacy臋 w powiecie u艂atwiaj膮 dwie odnogi kolejowe, z kt贸rych jedna 艂膮czy tor dr. 偶el. pozna艅skopilskiej z pozna艅skotoru艅sk膮, a druga pozna艅sko toru艅sk膮 z toru艅skopilsk膮; obie krzy偶uj膮 si臋 w Domas艂awku Elsenau. Pierwszej d艂ugo艣膰 w powiecie wynosi oko艂o 45 klm. druga wchodzi za Mieleszynem w pow. gnie藕nie艅skim, zd膮偶a ku p贸艂n. na Jan贸wiec, gdzie stoi most na We艂nie, potem na Domas艂awek i Wapno do Kcyni; powiat opuszcza za W艂odzimirzewem; d艂ugo艣膰 jej oko艂o 30 klm. Og贸lna d艂ugo艣膰 dr贸g bitych w powiecie wynosi 154 klm. , jako to z W膮gr贸wca na Kcyni臋 i Nak艂o do Bydgoszczy 25 klm. ; z Glogowi艅ca na Jan贸wiec, 艁opienno i K艂ecko do Gniezna 34 klm. ; z W膮gr贸wca do Rogo藕na 14 klm. ; z W膮gr贸wca na Margonin i Szamocin do Bia艂ego艣liwia 12 klm. ; z W膮gr贸wca na Mie艣cisko i K艂ecko do Gniezna 21 klm. ; z Rudy Mie艣ciskiej na Skoki i Go艣lin臋 Murowan膮 do Poznania 16 klm. z W膮gr贸wca na 艁ekno i Domos艂awek do 呕nina 32 klm. Ludno艣膰 jest przewa偶nie polska i katolicka; niekt贸re w艂a艣ciwo艣ci jej, odznaczaj膮ce mieszka艅c贸w prawego porzecza We艂ny, t. zw. Pa艂uczan, od mieszka艅c贸w lewego tej rzeki porzecza zacieraj膮 si臋 stopniowo. Ludno艣贸 trudni si臋 upraw膮 roli, chowem byd艂a, rybo艂贸wstwem, drobnym przemys艂em i handlem. Chowem i tuczem byd艂a zajmuj膮 si臋 prawie wszystkie znaczniejsze posiad艂o艣ci; nabia艂em Laskowo, 艁aziska, Micharzewo, Morakowo, Nied藕wiady Rogowskie, Paw艂owo Kiszkowskie, Popowo Ko艣ciel ne, Rgielsko, Boszkowo, Rybowo, Siedlce, Siedleczko i Wysoka; chowem owiec Chaw艂odno. Chrzanowo, Jab艂kowo, Ko艂ybki, Konary, Krzy偶anki, Laskownica Mniejsza, 艁aziska, Micharzewo, Podolin, R膮bczyn, Rgiel W膮growiec W膮growiec sko, Ro艣cinno, Sienno, St臋puchowo, Tonowo, Wiatrowo, Wilamowo, Friedrichshof, Wysoka, 呕arczyn i 呕emiki; nierogacizna Nied藕wiady Rogowskie i Wysoka; chowem koni Chaw艂odno, Niemczynek, Podobowice, Popowo Ko艣cielnej Potulin, Ro艣cinno, Smoszewo, Sto艂臋偶yn i Wysoka; stacye do stanowienia klaczy znajduj膮 si臋 w Czeszewie i Popowie Ko艣cielnem. Gorzelnie maj膮 Brze藕no Polskie, Chociszewo, Glinno, Grylewo, Jab艂kowe, Kuszewo, Laskownica Wi臋ksza, Laskowo, Lechlin, 艁opienno, Miastowice, Paw艂owo Kiszkowskie, Popowo, Przysieka, R膮bczyn, Roszkowo, Runowo, Rybowo, Sierniki, Skoki, Smogulec i Zakrzewo; olejarnie Jab艂kowo, Paw艂owo Kiszkowskie, Siedlec, Tonowo, Ustaszewo i 呕erniki; m膮czkarnie Czes艂awice i Gorzewo; torfiamie Czeszewo, Glinno i Runowo; wapiarni臋 Skoki. Pok艂ady gipsu i soli kamiennej znachodz膮 si臋 pod Wapnem; w r. 1864 produkowano 58000 cent. gipsu i sprzedano za 15500 tal. Kawa艂y bursztynu wykopano na Czeszewie i Przysiece; w臋giel brunatny znajduje si臋 na Panigrodzie, ruda gdzie niegdzie, a torf na wszystkich prawie 艂膮kach w powiecie. Najwi臋ksze obszary 艂膮k posiada R膮bczyn 313 hekt. , na prawym brzegu We艂ny, i Smogulec 217 hekt. nad Noteci膮. Las贸w posiada Smogulec 1830 ha; Frymarek le艣nictwo rz膮dowe 1303 ha, Paw艂owo Kiszkowskie z postronnem Dzwonowem 814, Sierniki 793, R膮bczyn 585, Dziewierzewo 561, Potulice 610; inne lasy s膮 ju偶 znacznie przetrzebione. ,, Obraz statystyczny powiatu w膮growieckiego z uwzgl臋dnieniem dokonanego W r. 1864 spisu statystycznego wyda艂 w W膮gr贸wcu w j臋zykach niemieckim i polskim radzca ziemia艅ski Suchodolski. Flor臋 w膮growieck膮 opisa艂 A. Nowicki w programach gimn. z r. 1884 6. Dzieje, Cz臋艣膰 powiatu, mi臋dzy rzekami We艂n膮 i Noteci膮, wchodzi艂a dawniej w sk艂ad ziemi, Pa艂ukami zwanej. Przy podziale kraju przed r. 1430 wcielono ca艂e Pa艂uki do powiatu kcy艅skiego. Odt膮d nazwa, , Pa艂uki, ust臋puj膮c nomenklaturze urz臋dowej, przechodzi do ust ludu i 偶yje tam dot膮d. D艂ugosz nazywa tej nazwy kilkakrotnie; w swym opisie Polski n. p. m贸wi, 偶e rzeka We艂na oddziela Wielkopolsk臋 od Pa艂uk. Granic臋 p艂n. wschodni膮 i p艂n. Pa艂uk tworzy艂a Note膰 od Baroina na d贸艂 do Niet膮偶kowa Nikolskowo, w dzisiejszym pow. chodzieskim, granic臋 za艣 p艂d. od Wiewi贸rczyna ku zachodowi do uj艣cia Budki i Tymienicy, w pobli偶u Runowa, stanowi艂a rzeka We艂na. Drobne zmiany graniczne zachodzi艂y tylko na p艂d. wschodzie i na po艂udniu, tudzie偶 na zachodzie, gdzie cz臋艣贸 starostwa budzy艅skiego Podaniu, Podstolice i Brz臋kiniec przydzielono do dawnego pow. pozna艅skiego. Powiat koy艅ski obej mowa艂 miasta Chodzie偶, Szamocin, Margonin, 艁ekno, W膮gr贸wiec, Go艂a艅cz臋, Kcyni臋, 呕erniki, Szubin, Rynarzewo, 艁abiszyn, Barcin, 呕nin i G膮saw臋; graniczy艂 na p贸艂nocy z pow. nakielskim i bydgoskim, na wschodzie z bydgoskim i inowroc艂awskim Kujawy, na p艂d. z gnie藕nie艅skim, na zachodzie z pozna艅skim; wchodzi艂 w sk艂ad wojew. kaliskiego do r. 1768, a potem dopiero wcielony by艂 do nowo utworzonego wojew, gnie藕nie艅skiego. Dwa dokumenty z r. 1361 Kod. Wielk. , n. 1447 i 1453, z kt贸rych jeden wspomina territorium Palucense, a drugi mylnemu uleg艂 obja艣nieniu, wymagaj膮 sprostowania. Pierwszy odnosi si臋 do uk艂ad贸w Hektora, podczaszego brzeskiego, z Wasylem proboszczem Bo偶ogrobc贸w gnie藕n. , wzgl臋dem jeziora 殴dziechowa, przypieraj膮cego sw膮 wschodni膮 ko艅czyn膮 do miasta S臋polna, na Krainie, w pow. nakielskim. Nieco p贸藕niej proboszcz Wasyl zamieniaj膮c posiad艂o艣ci Bo偶ogrobc贸w w okolicy tego偶 S臋polna na inno, m贸wi o nich wyra藕nie, 偶e le偶膮 w pow. nakielskim Kod. , Wielk, , n. 1563. Ani Pa艂uki, ani powiat koy艅ski nie si臋ga艂y nigdy na prawe porzecze Noteci. Drugi dokument, tycz膮cy si臋 sprzeda偶y Krotoszyna in districtu Paluoensi, kt贸ry Zbilut z Domaborza by艂 naby艂 od cysters贸w 艂ekne艅skich, nie odnosi si臋 do wsi Krotoszyna pod Barcinem, lecz do wsi i m艂yna tej samej nazwy, le偶膮cych niegdy艣 nad go艂anieck膮 sieci膮 jezior, mi臋dzy Domaborzem i Buk贸wcem, na p艂n. zach贸d od 艁ekna; m艂yn Krotoski istnia艂 jeszcze oko艂o r. 1770. Nazwa Pa艂uki terra Palukacensis w Kod. Wielk. , n. 1154 p. r. 1335 pojawia si臋 w dyplomatach wielkopolskich prawie r贸wnocze艣nie z imieniem Pa艂uka i przydomkiem trzech braci, Pa艂ukami zwanych Kod. Wielk. , u. 1086 p. r. 1327. W nowszych czasach rozci膮gni臋to przydomek Pa艂uka na herb wyobra偶aj膮cy Top贸r z dwoma krzy偶ykami, i na ca艂y r贸d osiad艂y niegdy艣 na Pa艂ukach. Pocz膮tek tego rodu si臋ga czas贸w przedhistorycznych; g艂贸wne i najstarsze gniazda jego by艂y 艁ekno i Panigr贸dz; potem spotykamy Pa艂uk贸w na Go艂a艅czy, Domaborzu, Kozielsku, Czeszewie, Grylewie, Trl膮gu, W膮soszu, Szubinie, S艂upach i innych w tej okolicy siedzibach szlacheckich. To rozrodzenie si臋 Pa艂uk贸w, kt贸rych cz艂onkowie w XIII i XIV w. g臋sto jeszcze siedzieli obok siebie, przemawia zatem, 偶e oni dzier偶yli w znacznej cz臋艣ci, je偶eli nie ca艂y kraj mi臋dzy We艂n膮 i Notecia, nazwany Pa艂ukami. Nazwa Pa艂uki w zestawieniu z imieniem i przydomkiem Paluka nasuwa hipotez臋, i偶 ziemia wzi臋艂a sw膮 nazw臋 od posiadaj膮cego j膮 rodu; mo偶naby te偶 upatrywa膰 tu pewien zwi膮zek z nazw膮 艣redniowieczn膮 stolicy Pa艂uk 艁ukna potem 艁臋kno, dzi艣 艁ekno. R贸d Pa艂uk贸w w swym zawi膮zku nie mia艂 偶adnej wsp贸lno艣ci rodowej z Toporczykami ma艂opolskimi; podobie艅stwo p贸藕niejszych znak贸w piecz臋tnych, tudzie偶 zbli偶enie si臋 Pa艂uk贸w w XIV wieku do Toporczyk贸w, zatar艂y tak dalece istniej膮ce mi臋dzy temi rodami r贸偶nice, 偶e ju偶 za czas贸w D艂ugosza nie znano odr臋bnego rodu Pa艂uk贸w czytaj A. Ma艂eckiego, Studya herald. , II, 80 96. Mieszka艅cy Pa艂uk zowi膮 si臋 Pa艂uczanami; Pa艂uczanka wyra偶a mieszkank臋 tej ziemi, lub dziewic臋 z rodu Pa艂uk贸w. Po r. 1408 nie spotkali艣my si臋 z przydomkiem szlacheckim Pa艂uka; mi臋dzy r. 1389 i 1399 wyst臋puje Miko艂aj Pa艂uka Pa艂uczanin, mieszczanin pozna艅ski Akta gr. Wielkop. , I; za czas贸w D艂ugosza Lib. Benef. , II, 272 pisa艂 si臋 z Pa艂uk de Paluky Miko艂aj, prebendarz w D臋bnie pod Wojniczem. Wyj膮wszy sprostowanych powy偶ej co do granic Pa艂uk niedok艂adno艣ci, zgadzaj膮 si臋 wszystkie inne w dyplomatach wzmianki z granicami pow. kcy艅skiego; jako to Smogulec in terra Palukacensi w r. 1335 Kod. Wielk. , n. 1154; Krotoszyn pod Domaborzem in districtu Palucensi w r. 1361 t. , n. 1453; przy rozgraniczaniu dyecezyi wielkopolskich w r. 1364 zosta艂y przy dyecezyi gnie藕nie艅skiej in districtu seu territorio Pa艂uki parafie 呕o艅 Dziewoklucz, Kaliszany, Kamienica, Oporzyn, Paw艂owo, Pr贸chnowo, Sarbka, Toniszewo i Zbyszewice, Grylewo Kopaszyn, obie Laskonnice, Nowe, Rybowo, Zaszkowice i nie istniej膮cy ju偶 Krotoszyn pod Domaborzem, Go艂a艅cza Czes艂awice, Grabowo, Krzy偶anki i Tomczyce, Chojna Borowo, Dobieszewko, Potulin i Jeziorki, tudzie偶 Jaktorowo, tworz膮ce odr臋bn膮 parafi膮 t. , n. 1522. Tego偶 roku 1364 Wincenty z S艂opanowa w obec kr贸la Kazimierza oskar偶aj膮c S臋dziwoja z Czarnkowa, kasztelana nakielskiego, o r贸偶ne zbrodnie, zarzuca mu cum Paluky Pa艂uozanie transiverunt super Vedilske w okolicy Wa艂cza, tunc ipsos premonuit et scire permisit. .. t. , n. 1510. Pod r. 1383 zachodz膮, in districtu Palucensi, prope Lecno Paw艂owo pod 呕oniem i nieznana nam bli偶ej Kszelmcza t. , n. 1814. W owym czasie wrza艂a wojna domowa Na艂臋cz贸w i Grzyma艂贸w, w kt贸rej czynny brali udzia艂 Pa艂uczanie. Arnold z Wa艂dowa, podczas gdy Domarad, kasztelan pozna艅ski, z ludem 偶ni艅skim obsacza艂 w ziemi nakielskiej zameczek jego na W艂o艣ciborzu, najecha艂 z Pa艂uczanami i innymi towarzyszami okolic臋 呕nina, gdzie zabrawszy stada i trzody, zap臋dzi艂 je do Go艂a艅czy; potem posi艂kowa艂 Na艂臋cz贸w przy dobywaniu 呕nina, zaj臋tego przez Grzyma艂贸w, kt贸rym arcybiskup Bodz臋ta by艂 odst膮pi艂 wszystkie dziesi臋ciny sto艂owe, jakie pobiera艂 in terra Palucensi Janko z Czarnk. w Pomn. Dz. Pol, II, 747, 8 i 741. Pod r. 1397 zachodzi Srebrna G贸ra in districtu Palucacensi, a p. r. 1399 G膮bin i Chom臋towo Kod. Wielk. , n. 1973, 2008. Te dwie w艂o艣ci wchodzi艂y przedtem w sk艂ad dzielnicy 偶ni艅skiej, kt贸ra si臋 nie utrzyma艂a. Widowni膮 najazd贸w krzy偶ackich by艂y Pa艂uki kilkakrotnie, n. p. w r. 1331, potem w r. 1433 D艂ug. , Lib. Ben. , II, 82 i w r. 1462; w tym czasie wyszed艂szy z Chojnic na Pomorzu Kaszubskiem, zapu艣cili si臋 a偶 na Pa艂uki, gdzie spaliwszy 6 wsi, wzi臋li Macieja S艂upskiego do niewoli D艂ug. Hist. , V, 345 prawdopodobnie w Stupach nad G膮sawk膮, siedzibie S艂upskich Pa艂uk贸w. D艂ugosz m贸wi膮c o rosn膮cych w ziemi garnkach t. j. o popielnicach wspomina Kozielsko na Pa艂ukach ku wschodowi od 艁ekna Pa艂uki po膰wiertowane na drobne kawa艂ki, przesta艂y oznacza膰, co niegdy艣 wyra偶a艂y. Znaczna cz臋艣膰 tej ziemi dosta艂a si臋 w udziale pow. w膮growieckiemu. Najstarsz膮 osad膮 w tym powiecie jest 艁ekno, domniemalne gniazdo rodu Pa艂uk贸w. R贸wnocze艣nie z 艁eknem wyprowadza na widowni膮 dziejow膮 bulla Innocentego II z r. 1136 osady Dochanowo, G贸rzyce, Podolin, Siedlec i 呕erniki, uposa偶enie za艣 cysters贸w w 艁eknie z r. 1153 wymienia Bartodzieje, Bli偶yce, Bukowiec, Czerlin, D膮brow臋, Domaborz, Kaczkowo, Konin Koninek, Krosno, Mokronosy, Morakowo, Ochodz臋, Panigr贸dz, Pokrzywnic臋, Rgielsko, Straszewo, Targowisko pod 艁eknem i Turz臋; potem pojawiaj膮 si臋 Durowo i Kobylec r. 1211, Grylewo r. 1213, Rakowo r. 1214, Bracholin, Redgoszcz, Siedleczko i 呕abiczyn r. 1216, Ro艣cinno i Tarnowa r. 1218, Kamienica, 艁aziska i 艁ukowo r. 1222, Oporzyn r. 1232, wie艣 Wolna i s膮siedni Zrazim r. 1239, Paw艂owo p. 呕oniem r. 1243, Gole, Kiedrowo, Nied藕wiady Rogowskie, Sienno i Workowe r. 1252, Kaliszany, Szczodrochowo i Toniszewo r. 1253, Kozielsko r. 1256, Mi臋dzych贸d i Niemczyn r. 1258, Cerekwica i 艢wierczewo r. 1285, W艂oszan贸w r. 1272, Brze偶no niemieckie, Chaw艂odno, Kopaszyn i 艁臋gniszewo r. 1282, Jan贸wiec r. 1292, Komorowo, Obiecanowo i Stawiany r. 1298, Wapno r. 1299, Dzwonowe r. 1307, Jankowo i 艁臋gowo r. 1319, Ko艂dr膮b r. 1326, Nowe r. 1327, Nadborowo r. 1328, Pru艣ce r. 1329, Ja艅czewo Juncewo i S艂awomirz r. 1331, Smogulec r. 1335, 艁osiniec r. 1340, Dziewierzewo, Nied藕wiady i Paw艂owo pod Dzwonowem, tudzie偶 Wysoka r. 1348, G膮decz Goncz i K艂odzin oko艂o tego czasu, Laskownica r. 1353, 艢wi膮tkowo i U艣cikowo r. 1356, Sulinowo r. 1357, Bielawy r. 1358, W膮growiec Czeszewo i Wi艣niewo r. 1360, Budziejewo i Chojna r. 1364, Runowo r. 1365, Ko艂ybki, Micharzewo i Niemczynek r. 1370, Bobrowniki r. 1372, Podlesie i Skoki r. 1373, Pos艂ugowo r. 1378, Laskowo i W膮gr贸wiec r. 1381, Raczkowo r. 1382, Sto艂臋偶yn i Przysieka r. 1384, Srebrnag贸ra r. 1386, Dzi臋kczyn, Mrowiniec i Star臋偶yn r. 1387, 呕elice r. 1388, 艁opienno, Nie艣wiastowice i Rzym r. 1390. Mi臋dzylesie, Modrzewie, Pl膮skowo, Popowo, Potulice i Rybowo r. 1391, Dobiejewo r. 1394, Domas艂aw r. 1396, Jeziorki, Krzy偶anki, Mirkowice i Rudnica r. 1398, Gorzewo, Grabowo Konarskie, Grzybowo, Jab艂kowe, Miastowice, O艣no, Rusiec, Sierniki, Stare Zakrzew i 呕arczyn r. 1399, Sarbka r. 1400. Znik艂y lub zla艂y si臋 z osadami postronnemi, Klasztorek na zach. brzegu jeziora 艁ekna pierwotna siedziba sprowadzonych w r. 1143 1153 cysters贸w, kt贸rzy si臋 nast臋pnie przenie艣li do W膮gr贸wca; S艂ociny pod Bartodziejami 1153 1202, Kuczyn 1253 pod Siennem, Krotoszyn i m艂yn Krotoski 1282 1770 pod Domaborzem, S臋korady 1298 w okolicy 呕ernik, Prostynie 1319 w miejscu W膮growca, Znosze 1319 1508 pod W膮growcem, Bielsko i 呕ydowo 1257 8 pod 艁eknem, Lasocin 1399 1523 pod Jan贸wcem, Chrostkowo czyli Chro艣cino 1476 1830 pod O艣nem, Zakonowo za rzek膮 We艂n膮, kt贸re Jakub Brudzi艅ski by艂 naby艂 wr. 1485 od S臋dziwoja Czarnkowskiego Paprocki, Herby, 628; potem Czechy pod Popowem Ko艣cielnem, Zamys艂owo pod Mie艣ciskiem, Pi艂ki pod Go艂a艅cz膮, Piek艂贸w pod Smogulcem i Latoniu pod 呕ernikami ok. r. 1523; Witakowo w miejscu Przysieckich holendr贸w i Rudniki oko艂o r. 770; potem Gaj pod Kaczkowem, G膮sina pod Nie艣wiastowicami, Szyszak pod Podlesiem Ko艣cielnem, Brzozogaj pod 呕elicami, Wymys艂贸w pod Morakowem. M艂yny ukazuj膮 si臋 wcze艣nie, zw艂aszcza nad rz. We艂n膮. Janowy m艂yn, p贸藕niejszy Jan贸wiec by艂 oko艂o r. 1292 ju偶 znaczn膮 osad膮, Przemys艂aw II nada艂 jej prawo niemieckie. P贸藕niej pojawia si臋 m艂yn na Bartodziejach, Ruda pod Mie艣ciskiem. Winnice utrzymywali cystersi pod W膮gr贸wcem. Najstarszymi w pow. dziedzicami byli wspomnieni powy偶ej Pa艂ukowie, z kt贸rych Zbilut, za艂o偶yciel klasztoru 艂ekne艅skiego, wybitne zajmuj膮c stanowisko ju偶 przed r. 1136, potomkiem by艂 prawdopodobnie innych wcze艣niejszych w tej okolicy Zbilut贸w, S艂awnik贸w lub Strasz贸w. Te imiona powtarzaj膮 si臋 w rodzie przez kilka wiek贸w. S艂awnik, wsp贸艂cze艣ny Zbiluta i wsp贸艂dziedzic 艁ekna, zostawi艂 liczne potomstwo; ostatnim, pisz膮cym si臋 z 艁ekna Pa艂uk膮 zdaje si臋 by膰 Trojan, s臋dzia kaliski, zmar艂y oko艂o r. 1453; p贸藕niejsi miasta dziedzice pisali si臋 艁臋ki艅skimi czyli 艁eki艅skimi Na艂臋czami. Pr贸cz Na艂臋cz贸w znachodzimy w dawnych czasach tu i owdzie w powiecie Poraj贸w i Grzyma艂贸w. Powiat w膮gr. wyda艂 znaczny poczet s艂ynnych m臋偶贸w, n. p. Macieja Pa艂uk臋 z Go艂a艅czy, bisk. w艂oc艂awskiego 1368, r贸偶nych Domaborskich, Smogulec kich, 呕ernickich i innych. Krzysztof Grzymu艂towski, woj. pozna艅ski 1687, pochodzi艂 z Grzymu艂towic, kt贸re w nowszych czasach przezwano Gruntowicami. W Brdowie pod Czeszewem zmar艂 Karol Libelt. Posiad艂o艣ci klasztorne i ko艣cielne z wyj膮tkiem Micharzewa, nale偶膮cego dot膮d do probostwa 艂ekne艅skiego, zabra艂 rz膮d pruski i utworzy艂 z nich domeny 艁aziska, Toniszewo i Tarza, kt贸re nast臋pnie przeni贸s艂 do W膮gr贸wca. Przed r. 1793 posiada艂 w pow. arcybiskup i kapitu艂a gnie藕nie艅ska Bli偶yce, Dochanowo, G贸rzyce, Janczewo, Sarbinowo, S艂awomirz i Sulinowo; inne posiad艂o艣ci ich, jak np. Podolin, Siedlec i 呕erniki wr贸ci艂y do szlachty dziedzicznej; Kamienica w r. 1282 i Kopaszyn w r. 1319 przesz艂y w r臋ce cysters贸w 艂ekne艅skich. Do tych zakonnik贸w nale偶a艂y znaczne obszary i liczne w艂o艣ci, wymienione powy偶ej. Franciszkanki gnie藕nie艅skie posiada艂y Miniszewo i Stawiany; Templaryusze otrzymali Oporzyn i Kro艣no w r. 1232 3. a Bo偶ogrobcy gnie藕nie艅scy Paw艂owo pod 呕oniem w r. 1243. Dominikanki pozna艅skie posiada艂y Ro艣cinno w r. 1282 cy terki owi艅skie uzyska艂y podobno Sienno i Raczkowo w r. 1252, tudzie偶 Miastowice w r. 1280; biskup pozna艅ski dziedziczy艂 Lechlin; do probostwa rogozi艅skiego nale偶a艂 w r. 1340 艁osiniec, a do dziewierzewakiego Grabosze wo ok. r. 1523. Starostwo mie艣ciskie obejmowa艂o miasto Mie艣cisko, Ulic臋 Mie艣cisk膮 i wie艣 Wiel膮, o艣nie艅skie Chro艣cino Chrostkowo, Laskowo, Mi臋dzych贸d i O艣no; z starostwa k艂eckiego przydzielono do pow. w膮gr. Gole i G贸lki. Z dawnych podzia艂贸w kraju znamy dwie dzielnice 艂ekne艅sk膮 i zrazimsk膮 w r. 1252, tudzie偶 ziemi臋 i powiat, Pa艂ukami zwano od r. 1335 poza r. 1399, nast臋pnie powiat koy艅ski, kt贸ry w swym pierwotnym sk艂adzie istnia艂 do r. 1772. W tym czasie, gdy rzeka Note膰 odgranicza膰 mia艂a zabory pruskie od dzier偶aw polskich, kr贸l pruski zaj膮艂 ca艂e lewe porzecze Noteci z Go艂a艅cz膮 i cz臋艣ci膮 utworzonego p贸藕niej powiatu w膮growieckiego. Przedhistorycznego opola z punktem 艣rodkowym na wzg贸rzu Babiance, w okolicy Czeszewa, domy艣la si臋 K. Libelt w swej rozprawie o mieszkaniach nawodnych. Pierwszy ko艣oi贸艂 stan膮艂 w 艁eknie r贸wnocze艣nie z klasztorem oko艂o r. 1153; drugi pojawia si臋 w r. 1270 w Janowym m艂ynie, p贸藕niejszym Jan贸wcu, potem w Niemczynie r. 1258, w 艁臋gowie r. 1319, w W膮growiec W膮growiec Ko艂dr膮biu r. 1326, w Dzwonowie r. 1348, w 艁opieniu i G膮dczu ok. r. 1350, w Chojnie r. 1360, w Go艂a艅czy i Grylewie r. 1361, w Skokach r. 1373, w W膮gr贸wcu r. 1381, w Popowie i 呕ernikach r. 1391, w Tarnowie r. 1392. Ko艣cio艂y rozdzielone sa mi臋dzy r贸偶ne dekanaty 艂ekne艅ski obejmuje Czeszewo, Dziewierzewo, Grylewo, Kozielsko, 艁臋gowo, Tarnow臋, 艁ekno, Panigr贸dz, Srebrn膮 Gor臋 i W膮gr贸wiec; kcy艅ski Chojn臋, Go艂a艅cz臋 i Smogulec; rogowski Cerekwic臋, G贸rzyce, Ja艅czewo, 艢wi膮tkowo i 呕erniki; 艣w. Piotra i Paw艂a w Gnie藕nie Jan贸wiec, Ko艂dr膮b, 艁opienno, Mie艣cisko, Podlesie, Popowo i Raczkowo; rogozi艅ski w dyecezyi pozna艅skiej Lechlin, Potulice, Pru艣ce i Skoki. Bracia czescy odprawiali swe nabo偶e艅stwa w Niemczynie i Skokach, a luteranie w Rojewcu, Nied藕wiadach Dzwonowskich, Mirko wicach i Kopaszynie. Inne ko艣cio艂y protest. powsta艂y w Go艂a艅czy, Golach, Jan贸wcu i W膮gr贸wcu. Kaba艂y 偶ydowskie istnia艂y w Go艂a艅czy i Skokach; obecnie maj膮 偶ydzi 6 synag贸g. Pr贸cz cysters贸w, przeniesionych z 艁ekna do W膮gr贸wca, istnia艂 oko艂o r. 1701 w Go艂a艅czy klasztor bernardyn贸w. Prawo niemieckie otrzymuje Panigr贸dz r. 1233, Rgielsko r. 1282, Jan贸wiec r. 1292, Smogulec r. 1335, 艁aziska r. 1353, Mokronosy i Turza r. 1356, Bracholin r. 1357, Kobylec r. 1367, Bobrowniki r. 1372, Bartodzieje r. 1387, W膮gr贸wiec oko艂o tego czasu, S艂awomirz r. 1390, Buk贸wiec r. 1392, Kaliszany r. 1398, Cerekwica r. 1399, Sarbka r. 1400. Dwa najstarsze w pow. miasta 艁ekno i 呕erniki sprowadzone s膮 obecnie do rz臋du osad wiejskich; trzeciem z rz臋du miastem jest W膮gr贸wiec od r. 1381, potem Skoki od r. 1389, Go艂a艅cza od r. 1399, Jan贸wiec od r. 1423, Mie艣cisko od r. 1474 i 艁opienno od r. 1519. Do rz臋du miast wyniesione by艂y, lecz nie utrzyma艂y si臋 na tem stanowisku Smogulec w r. 1335, Dzwonowo ok. r. 1348, tudzie偶 Srebrnag贸ra i St臋puchowo oko艂o r, 1458. Zamczyska i grodziska istnia艂y w Panigrodzie, Go艂a艅czy, Smogulcu, Domaborzu, Morakowie, Kobylcu i Smoszewie. Stare trakty przebiega艂y powiat z Gniezna na 呕erniki do Nak艂a i z Poznania na Go艂a艅cz臋 do Gda艅ska. Pod W膮gr贸wcem przeprawia膰 si臋 mieli kupcy, zd膮偶aj膮cy do Baltyku po bursztyn. W r. 1331 Krzy偶acy naje偶d偶aj膮c ziemie polskie, zburzyli G贸rzyce, Ja艅czewo i S艂awomirz; p贸藕niejsze ich najazdy wspomnieli艣my ju偶 powy偶ej. Podczas zaburze艅 w r. 1383 4 stronnicy Domarada, przew贸dzcy Na艂臋cz贸w, zburzyli 艁ekno i spustoszyli okolic臋 Dzwonowa. W r. 1439 sro偶y艂o si臋 powietrze morowo w 艁eknie, a w r. 1710 w Skokach. Na wypraw臋 malborsk膮 w r. 1458 dostarczy艂y 偶o艂nierzy pieszych miasta 艁ekno i W膮gr贸wiec po 10, 呕erniki 4, Janowiec 2, Srebrnag贸ra 1 i St臋puchowo. W r. 1465 buntowa艂 si臋 W艂odko z Domaborza, kaszt. nakielski, kt贸rego Piotr z Szamotu艂, ststa wielkopolski, pojma膰 kaza艂 i 艣ci膮膰 w Kaliszu r. 1467. W r. 1656 Szwedzi dobywali Go艂a艅czy; r. 1772 kr贸l pruski zagarn膮艂 Go艂a艅cz臋 i okolic臋; r. 1806 7 i 1812 3 przechodzi艂y przez powiat wojska francuzkie i rossyjskie; r. 1848 bra艂 powiat udzia艂 w ruchach 贸wczesnych. 艢lady mieszka艅 nawodnych opisa艂 K. Libelt w Tygodn. Wielkopolskim z r. 1870. Nasypy ziemne, cmentarzyska z popielnicami badano w osadach Bli偶yce, Brze偶no Polskie, Czerlin, Czeszewo, Dochanowo, Domaborz, Gorzewo, Gr臋ziny, Jan贸wiec, Kobylec, Ko艂dr膮b, Kozielsko, Kujawki, 艁aziska, 艁臋gowo, 艁ekno, 艁opienno, Ludwikowo, 艁ukowo, Micharzewo, Miniszewo, Modrzewie, Mokronosy, Morakowo, Niemczyn, Nowe, Obiecanowo, Ochodza, O艣no, Panigr贸dz, Pary偶, Paw艂owo Dzwonowskie. Podlesie Ko艣cielne. Przysieka, R膮bczyn, Ruda pod Mie艣ciskiem, Siedlec, Sierniki, Skoki, Smogulec, Smoszewo, 艢wi膮tkowo, Tarnowa, Taszarowo, Toniszewo, Tonowo, U艣cikowo, W膮gr贸wiec, Wapno, 呕arczyn, Zbietka i 呕elice, Lud opowiada dziwaczne szczeg贸艂y o duchach i widziad艂ach na wzg贸rzu Babiance w pobli偶u Czeszewa. Nad Zatorem, cz臋艣ci膮 jez. czeszewskiego, nieopodal mieszka艅 nawodnych, sta膰 mia艂o zamczysko, kt贸rego pan okrutny, zapad艂 si臋 z siedzib膮 swoj膮. O kamieniu ze stop膮 艣w. Wojciecha wspomnieli艣my przy mie艣cie W膮gr贸wcu; podobny g艂az le偶y na Budziejewie, w pobli偶u kaplicy miejscowej. Ko艣ci贸艂 drewniany przyp艂yn膮艂 w czasie powodzi, niewiadomo zk膮d, i osiad艂 na wzg贸rzu w Tarnowie. Pan贸w na Domaborzu zowie podanie ksi膮偶臋tami udzielnymi. Zaraza wyludni艂a wie艣 Czekan贸w, w miejscu kt贸rej powsta艂o Wiatrowo i t. d. Od opisanego powy偶ej powiatu odpad艂a przy ostatnim podziale w. ks. pozna艅skiego, dokonanym w r. 1887, ca艂a po艂a膰 wschodnia, zakre艣lona ci膮gn膮c膮 si臋 od po艂udnia ku p贸艂nocy lini膮 Mi臋dzych贸d, 艢wichowo, Laskowo, G膮decz, Bielawy, Jan贸wiec, Dzi臋czyn, Wybranowo, Puzdrowiec, Brudzyn, W艂aszan贸w, Zu偶o艂y, Obiecanowo, Ja艅czewo, Piotrkowice, Srebrnag贸ra dw贸r, Aleksandrowo, Graboszewo, Rusiec, W艂odzimirzewo. T臋 po艂a膰 wcielono do nowoutworzonego powiatu 藕ni艅skiego. Obecny powiat w膮growiecki ma 103691 ha obszaru 70829 roli, 8874 艂膮k, 12906 lasu; czysty doch贸d z ha roli wynosi 9, 79, z ha 艂膮k 10, 57, z ha lasu 3, 13 mrk. Obszar ten podzielony jest na 6 obwod贸w policyjnych, 15 okr臋g贸w stanu cywilnego, 5 okr臋g贸w miejskich, 132 wiejskich i 89 dworskich; ma 346 osad. 3869 dym. , 7970 rodzin, 42767 mk. 20594 p艂ci m臋z. , 22173 偶e艅. ; 7501 dzieci ni偶ej 6 lat, 8821 od 6 do 14 lat; 34107 katol, 7492 prot. . 1168 偶yd. . W r. 1871 by艂o 43350 mk. ; w 1880 r. 43943 mk. Na okr臋gi miejskie przy pada 5 miast Go艂a艅cza, 艁opienno, Mie艣cisko, Skoki, W膮growiec, 6 osad, 850 dym. , 2017 rodzin, 8891 mk. 5958 kat. , 1816 prot, 1117 偶yd贸w i 2823 ha 2164 roli, 358 艂膮k. W r. 1871 by艂o 8564 mk. , w 1880 r. 8950 mk. Na okr臋gi wiejskie przypada 163 osad, 1946 dym. , 3049 rodzin, 16828 mk. 12707 kat. , 4087 prot. , 34 偶yd贸w 136371 ha obszaru 28714 roli, 2962 艂膮k, 886 lasu. W r. 1871 by艂o 18025 mk. , w 1880 r. 17694 mk. Na okr臋gi dworskie przypada 177 osad, 1073 dym. , 2904 rodzin, 17048 mk. 15442 kat. , 1589 prot. , 17 偶yd贸w i 64497 ha 39951 roli, 5554 艂膮k 12020 lasu; czysty dock z ha roli 10, 18, z ha 艂膮k 10, 57, z ha lasu 3, 52 mrk Z tego obszaru dwor. posiadali w 1893 roku Polacy 35673, a Niemcy 28824 ha. W r. 1871 偶y艂o na tym obszarze 16761, w 1880 r. 17048 mk. Komisarze policyjni maj膮 swe siedziby w Go艂a艅czy, 艁eknie, 艁opiennie, Mie艣cisku, Skokach i W膮gr贸wcu; urz臋dnicy stanu cy wilnego w Brze藕nie Polskiem, Chojnie, Czerlinie, Go艂a艅czy, Kuszewie, 艁eknie, 艁opiennie, Mie艣cisku, Mokronosach, Rojewcu, Siennie, Siernikach, Skokach, Toniszowie i W膮gr贸w cu. Parafii katol. jest 28 Budzy艅, Chojna, Czeszewo, D膮br贸wka Ko艣cielna, Go艂a艅ca, Grylewo, Jab艂kowe, Ja艅czewo, Kcynia, K艂ec ko, Kozielsko, Lechlin, 艁ekno, 艁opienno, Margonin, Mie艣cisko, Panigrodz, Podlesie Ko艣cielne, Popowo Ko艣cielne, Potulice, Pru艣ce, Raczkowo, Rogo藕no, Bojowiec, Skoki i W膮gr贸wiec. 呕ydzi maj膮 synagogi w mia stach. Powiat w膮gr. wchodzi w sk艂ad okr臋gu regen. bydgoskiego, okr. s膮d贸w ziemia艅skich bydgoskiego i gnie藕nie艅skiego, s膮d贸w okr臋g. kcy艅skiego i w膮growieckiego; pod wzgl臋dem wojskowym nale偶y do gnie藕nie艅skiego bata lionu obrony krajowej. E. Cal. W膮gr贸wiec, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, istnia艂o jeszcze oko艂o r. 1843. Nale偶a艂o do d贸br Osiny. W膮growiecki m艂yn, Wangrovecense molendinum w r. 1381, m艂yn o 3 ko艂ach w mie艣cie W膮gr贸wcu Kod. Wielk, n. 1796, nad We艂n膮, p艂aci艂 w 1620 r. 2 z艂p. 12 gr. podatku; nale偶a艂 do klasztoru. Drugi m艂yn W. , tak偶e W膮gr贸wk膮 zwany, sta艂 nad We艂n膮, mi臋dzy W膮gr贸wcem i Straszewem. E. Cal. W膮gry, w XVI w. Vegry, w艣, folw. i kol, pow. brzezi艅ski, gm. Ga艂k贸wek, par. Je偶贸w par. ew. Brzeziny, odl 5 w. od Brzezin. W艣 i os. w艂o艣c. maj膮 12 dm, , 58 mk. ; dwa folw. , kol i os. 9 dm. , 110 mk. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 151 mk. Ju偶 na pocz膮tku XVI w. znaczna cz臋艣贸 艂an贸w kmiecych, po usuni臋ciu kmieci, wcielon膮 by艂a do folwarku. 艁any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcypiskupi. Ja kub z Sienna, arcyb. , przeznaczy艂 takow膮 na uposa偶enie ko艣cio艂a w Skierniewicach. Z folw. dawano pleb. w Je偶owie 艁aski, L. B. , II, 277. W r. 1887 folw. W. lit. A. rozl mr. 323 gr. ot. i ogr. mr. 282, 艂膮k mr. 5, pastw. mr. 30 zaro艣li mr. 1, nieu偶. mr. 5; bud. mur. I, dr ew. 10. Folw. W. lit. B. rozl mr. 354 gr. or. i ogr. mr. 307, 艂膮k mr. 7, pastw. mr. 3, lasu mr. 30, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 12; p艂odzm. 5 pol W艣 W. lit. B. os. 16, mr. 239. Br. Ch W膮kczew, zapewne W膮g艂czew, w XVI w. Vaclczew duplex, majus et minus, w艣 i folw. , pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew, par. Le藕nica Ma艂a, odl 7 w. od 艁臋czycy. W艣 ma 8 dm. , 89 mk. ; folw. 2 dm. , 30 mk. ; os. W. Olszan 1 dm. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 101 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 426 gr. or. i ogr. mr. 268, 艂膮k mr. 105, pastw. mr. 42, nieu偶. mr. 12; bud. drew. 8; p艂odozm. 12pol, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 21, mr. 38. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an贸w km. i folw. dawano plebanowi w Le藕nicy, kt贸ry pr贸cz tego pobiera艂 kol臋d臋 od kmieci 艁aski, L. B. , II, 363. Br. Ch. W膮kole 1 w艣 i os. m艂yn. nad rz. Mie艅, pow. lipnowski, gm. Os贸wka, par. Czerniko wo, odl 14 w. od Lipna, posiada dwa m艂yny wodne, olejarni膮, karczm臋, 5 dm. , 32 mk. , 74 morg. W 1827 r. 5 dm. , 67 mk R. 1789 w艂asno艣膰 Aleksandra Zieli艅skiego, czynsz wy nosi 150 z艂p. Nale偶y do par. Szczutowo. 2. W. , w艣, pow. lipnowski, gm. i par. Bobrow niki, odl. o 14 w. Lipna a oko艂o 10 w. na wsch贸d po艂d. od wsi W膮kole, w gm, Os贸wka ma 6 dm. , 37 mk, 149 mr. W 1827 r. by艂o 3 dm. ; 32 mk Br. Ch. W膮kopna Wola, w艣, pow. opatowski, gm. Remb贸w, par. Bardo G贸rne, odl o 31 w. od Opatowa, ma 10 dm. , 67 mk, 303 morg. w艂o艣c. i 3 mr. dwor. W膮norze, urz臋d. Wonorze, Warnie w r. 1246, Wanorze 1249, Wanore 1308, mylnie W膮sosze, w艣 i os. , pow. inowroc艂awski, o 10 klm. na po艂d. wsch贸d od Gniewkowa, par. kat. Brodnia Brudnia, prot. Murzynek, poczta w Parchaniu. W艣 ma 25 dym. , 250 mk. 24 kat. , 226 prot. i 349 ha 307 roli, 25 艂膮k. Osada wschodnia cz臋艣贸 W. ma 12 dym. , 199 mk 7 kat. , 192 prot. i 191 ha 181 roli. W. by艂o w艂asno艣ci膮 klasztoru norbertanek w Strzelnie, ks. kujawski Kazimierz uwolni艂 w艣 od r贸偶nych ci臋偶ar贸w r. 1246 i zatwierdzi艂 r. 1249 Dok Kuj. Ulanowskiego, str. 125; r. 1308 proboszcz klasztorny zastawi艂 t臋 posiad艂o艣膰 bisk. w艂oc艂awskiemu Gewardowi i nie wykupi艂; r. 1404 trzyma艂 J膮 w do偶ywociu S臋dziw贸j z Szubina, W膮gr贸wiec W膮growiecki m艂yn W膮gry W膮kczew W膮kole W膮kopna W膮norze W膮gr贸wiec W膮pielsk wojw. kaliski. Kr贸l W艂adys艂aw rozporz膮dzi艂, 偶e W. po 艣mierci wojewody wr贸ci膰 ma do biskup贸w, w kt贸rych r臋ku pozosta艂o a偶 do zaboru. W r. 1583 by艂o tu 5 艂an. km. , 2 1 4 so艂tyskich, zagrodnik i rzemie艣lnik. Rz膮d pruski wcieli艂 t臋 w艣 do domeny w Inowroc艂awiu. W. dziesi臋cinowa艂o dziekanom kruszwickim. W膮pielsk, niew艂a艣ciwie Wompielsk, w XVI w. V膮pielsko, w艣, folw i dobra, pow. rypi艅ski, gm. W膮pielsk, par. Radziki Wielkie, odl. 10 w. od Rypina, posiada urz膮d gm. , kas臋 wk艂a dowozaliczkow膮 gminn膮, pi臋kny pa艂acyk i park w艂a艣cicieli d贸br, staranne gospodarstwo folwarczne, 19 dm. , 446 mk. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 196 mk. Folw. W. w r. 1887 rozl. mr. 1369 gr. or. i ogr. mr. 1093, 艂膮k mr. 49, pastw. mr. 61, lasu mr. 100, nieu偶. mr. 66; bud. mur. 13, drew. 10; p艂odozm. 13pol. , po k艂ady torfu, wiatrak. W sk艂ad d贸br poprze dnio wchodzi艂y W艣 W. os. 56, mr. 324; w艣 Lisiny os, 9, mr. 12; w艣 Por臋by os. 2, mr. 5. Wed艂ug reg. pob, pow. rypi艅skiego z r. 1564 w艣 W. mia艂a 21 kmieci na 10 艂anach, 8 zagr. , 1 karczmarza. P艂acono 12 fl. 4 gr. i 2 sol. Pawi艅ski, Wielkp. , I, 300. R. 1789 W. w艂a sno艣膰 w cz臋艣ci Przeciszewskiej, kt贸ra wysie wa艂a 55 kor. 偶yta i 3 kor. pszen. i pobiera艂a 240 z艂p. czynszu z propinacyi. W cz臋艣ci M膮czy艅skich wysiewano 75 kor. 偶yta i 2 kor. pszen. , i 1100 z艂p. czynszu. W ostatnich czasach dobra nale偶a艂y do Siemi膮tkowskich. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. II i st. pocz. w Rypinie, ma 13263 morg. obszaru, w tem 8537 mr. roli i 3897 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 404 ew. , 4 偶yd. W gminie jest ko艣ci贸艂 paraf. katol. , 3 szk贸艂ki pocz膮tkowe, z tych jedna ewang. , urz膮d gm. , 4 sklepy, 8 ku藕ni, 3 m艂yny wodne, 3 wiatraki, 6 cegielni, 3 karczmy i fabryka m膮czki kartoflanej. W sk艂ad gm. wchodz膮 wsi w艂o艣c Cetki, Czarnia, Czy偶ewo, D艂ugie, Kie艂piny, Kierz Radzikowski, Koz艂owiec, Kupno, Lisiny, Pieskowizna, Por臋by, P贸lka Ma艂e i Du偶e, Radzi ki Wielkie i Poduchowne, Rakowo, Tomaszewo, Warpalice, W膮pielsk i Wrzeszowo; fol warki Cetki, D艂ugie, Kie艂piny, Radziki Wiel kie, Kuskowo, Rakowo, Warpalice i W膮 pielsk. Br. Ch. W膮piersk, niem. Wompiersk, dok. Wampertsch, 1411 Wamperschke, Wampersch, Wampersky w艣 nad jeziorem t. n. , nad granic膮 Prus Wschodnich, pow, brodnicki, st. p. i par. kat. Lidzbark, 1267 ha 932 roli or. , 69 艂膮k, 16 lasu; 1885 r. 80 dm. , 117 dym. , 608 mk. , 492 kat. , 116 ew. ; szko艂a katol. Krzy偶ackie ksi臋gi czynszowe z XV w. pisz膮 W. ma w艂贸k 61 脿 13 skojc贸w 42 osiad艂. , 1 karcz. pust膮 ob. Gesch. der Stadt und Kr. Kulm von Schultz, II, 112. W贸wczas nale偶a艂a w艣 do komturstwa brodnickiego. Wed艂ug krzy偶ackich ksi膮g z r. 1414 poni贸s艂 W. w ostatniej wojnie 200 grzyw. szkody ob. tam偶e, str. 159. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pisze In W膮pierzk villa ad curiam Lautemburgensem pertin. cmethones ita fuerunt situati quilibet duos mansos usuales colebat Joannes Kordal, Siwek, Bunia, Parzich, Kozik, Brozko, Gra czyk, Baranek, Sowa, Dymek, Rokosz, Pau lus Baranek, Firo艅, Kordal alter. R贸lka, Kry stek, Bartek, Gregorek. Nobiles Albertus Santopski mansos tres. Sebastianus Karwoszecki duos, Stanil. Karwoszecki duos. Extradebant temporibus Tilicianis mensuras siliginis 28 1 2 et totidem avenae pag. 368. Ju偶 za czas贸w krzy偶ackich znajdowa艂 si臋 w W. ko艣ci贸艂 paraf. , pierwotnie murowany, p. w. 艣w. Micha艂a Arch. i Maryi Magd. Uposa偶e nie proboszcza stanowi艂y 4 w艂贸ki; jako wsi parafialne wymieniaj膮 W. i Jelen. W czasie reformacyi, a jeszcze bardziej przez wojny szwedzkie ko艣ci贸艂 tak podupad艂, 偶e same tyl ko pozosta艂y gruzy. Gmin臋 przy艂膮czono do Lidzbarka; w艂贸ki pleba艅skie przepad艂y. Do piero po drugiej wojnie szwedzkiej prob. lidzbarski Stefan Bagniewski uczyni艂 pierwszy krok do wskrzeszenia 艣wi膮tyni przez odzyska nie drog膮 procesu owych 4 zabranych w艂贸k. Nast臋pnie dziedzic, Wawrzyniec W膮pierski, wspar艂 pieni臋dzmi proboszcza Krzysztofa z Lidzbarka tak, i偶 now膮 m贸g艂 rozpocz膮膰 i do ko艅czy膰 艣wi膮tyni臋 oko艂o r. 1671. Ko艣ci贸艂 by艂 murowany; nabo偶e艅stwo odprawia艂 prob. z Lidzbarka co trzeci膮 lub czwart膮 niedziel臋, opr贸cz tego odprawia艂y si臋 tu odpusty w dzie艅 艣w. Micha艂a Arch, i 艣w. Maryi Magd. i w drugie 艣wi臋to Bo偶. Narodz. , Wielkanocy i Ziel. 艣wi膮t. W 1733 r. ko艣ci贸艂 zgorza艂 zu pe艂nie. Dopiero biskup Bajer r. 1762 rozka za艂 pokry膰 mury deskami. W kr贸tkim czasie stan膮艂 poniek膮d nowy ko艣ci贸艂. W wielkim o艂tarzu umieszczono obraz 艣w. Micha艂a Arch. Wojny napoleo艅skie zn贸w zgotowa艂y upadek ko艣cio艂owi; r. 1820 sta艂 spustoszony, dach i koz艂y zapad艂y. Zamiary gminy co do odbudowy spe艂z艂y bez skutku. Rozebrano ster cz膮ce mury, tak 偶e i szcz膮tku nie pozosta艂o ob. Utrac. ko艣cio艂y p. ks. Fankidejskiego, str. 138. Wed艂ug topografii Goldbecka z r. 1789 liczy艂a w艣 wraz z folw. 29 dym. ob. str. 254. K艣. Fr. W膮pierszczyzna, w艣 w艂o艣c, pow. lidzki, 3 okr, pol. , odl. 28 w. od Szczuczyna; 4 dm. , 64 mk. W膮pierz, 艂膮ka, na Dusinie, pow. szremski. W膮s, niem. Wonsmuehle, os. m艂y艅. do Mroczna, nad strum. t. n. , dop艂ywem Wla, pow. lubawski, 2 dm. , 23 mk. Wizyta Potockiego z r. 1706 pisze Molitor W膮s dictus ex suo Campo ad molendinum spectante coretum siliginis totidemque avenae pendit annuatim W膮piersk W膮pierszczyzna W膮pierz W膮pielsk W膮ska ziemia W膮sosz W膮soskie Holendry W膮ski W膮sewski Majdan W膮sewo W膮sala W膮sacz str. 658. Dawniej w艂asno艣膰 bisk. che艂mi艅 skich. K艣. Fr. W膮sacz, wzg贸rze, w pow. kolbuszowskim, ob. Podd臋bina. W膮sala, niem. Wonsalla, wyb. i le艣n. do Ostrowitego st. p. ; pow. lubawski, 2 dm. i 2 mk. W膮sewo 1. w艣 i folw. , pow. nieszawski, gm. Radziej贸w, par. Piotrkowo, odl. 30 w, od Nieszawy, dotyka granicy od w. ks. pozna艅 skiego, ma 263 mk. W 1827 r. by艂o 39 dm. i 235 mk. W r. 1881 folw. W. rozl mr 1793 gr. or. i ogr. mr. 1425 艂膮k mr. 80. wody mr, 4, lasu mr. 120, nieu偶. mr. 22; hud. mur. 18; p艂odozm. 7 i 13pol. , las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 30, mr. 39; w艣 艢wi膮tniki os. 14, mr. 445. Wed艂ug reg. pob. pow. radziejowskie go z r. 1557 we wsi W. , w par. Kaczewo, Rogali艅ska mia艂a 9 艂an. ; cz臋艣膰 Ruczki 3 艂any; B. Rogali艅ski 5 艂an. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 30. 2. W. , w艣 i folw. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. W膮sewo, odl. 18 w. od Ostro wa, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, dom mo dlitwy 偶ydowski, szko艂臋 pocz膮tkow膮, wiatrak, smolarni膮, 42 dm. , 615 mk. W r. 1827 by艂o 35 dm. , 298 mk. Ludno艣贸 trudni si臋 wyro bem p艂贸tna. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. , osady wieczystodzier偶. Dalekie, rozl. mr. 1378 gr. or. i ogr. mr. 814, pastw. mr. 110, lasu mr. 223, nieu偶. mr. 53, i w os Dalekie mr. 178; bud. mur. 7, drew. 19; p艂odozm. 6 i 9pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, wiatrak. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y po przednio w艣 W. os. 45, mr. 371; w艣 Przed 艣wit os. 37, mr. 613; w艣 Bagatele os. 18, mr. 303; ws Chorzewo i Majdan W膮sowski os. 4, mr. 151; w艣 Nowe Br贸dki os. 14, mr. 273; os. Dalekie os. 1, mr. 7. Ko艣ci贸艂 i parafia erek cyi nieznanej. Obecny wystawi艂 r. 1782 w艂a 艣ciciel wsi Ign. Zieli艅ski. W. par. , dek. ostrowski, 3608 dusz. Br. Ch. W膮sewski Majdan, w艣, pow. ostrowski, ob. Majdan, 113. Powsta艂 na obsarze wsi W膮sewo. W膮ska ziemia, dok. z r. 1229 Wansca, 1245 Wanska, Wansk, Wanzeke, Watisca, Wenzeke, zwa艂a si臋 te偶 gniewsk膮, jak wyra藕nie opiewa przywilej ks. Mestwina II z r. 1282 cedimus totam terram Wenzeke vulgariter dictam, quae Mewe allo nomine nuncupatur Nr. 337, str. 295 w Perlbacha Pom. Urk. B. , Wed艂ug tego偶 dok, granice jej by艂y Primus quidem terminu est a Verissa od Wierzycy, ubi Wizlam influit, inferius descendento Wizlam ad villam Rossitcinam t. j. do Walichn贸wka et villam eandem cum terra sibi adjacente usque ad Valium seu locum castri Garzeke Garc nominati et ab illo directe usque ad villam monachorum t. j. cysters贸w w Oliwie Raychowe Rajkowy et ab illa villa directe usque ad praefatam Verissam et ab illa directe ascendendo usque ad castrum, quod dicitur Staregarde Starogard et a ponte ibidem transeunte Verissam et publicam stratam, quae tendit versus Sweze 艣wiecie usque ad graniciem sive metam Tymowe et ab illo loco usque Wangromaditze a偶 do W臋giermucy, dop艂ywa Wierzycy et eandem aquam et terram inferius descendendo usque Verissam, ubi Wizlam influit in primo termino supradicto. Granice te wyja艣nia k艣. Kujot w spos贸b nast臋puj膮cy od uj艣cia Wierzycy sz艂a granica a偶 do 艂achy S艂o艅ce, odt膮d do granic Gr臋blina, zt膮d wzd艂u偶 Rajk贸w do Wierzycy, zabieraj膮c jeszcze wie艣 Janiszewsko, nast臋pnie Pelplin po obu stronach rzeki, dalej sz艂a na Nowydw贸r i Klon贸wk臋. kt贸ra zawsze nale偶a艂a do starostwa gniewskiego, na Barchnowy i Jab艂owo do samego Starogardu, kt贸ry to gr贸d le偶a艂 po lewej stronie Wierzycy. Zt膮d ci膮gn臋艂a si臋 na po艂udnie, obok wsi dzisiejszego miasta Starogardu, kt贸r膮 kupili Krzy偶acy r. 1305 od Piotra 艢wicy, wzd艂u偶 drogi do 艢wiecia a偶 do granic ziemi tymawskiej; zt膮d do W臋giermucy, t膮 rzeczk膮 do Wierzycy i a偶 do Wis艂y, nie przechodzi艂a wi臋c w tej cz臋艣ci na prawy brzeg Wierzycy ob. O maj膮tkach biskupich, str. 35. Z 14 osad, wed艂ug przywilej贸w z r. 1279, 1281 i 1283 w ziemi w膮skiej le偶膮cych, znamy tylko 8 Gniew, Szprundowo i Janiszewo ob. tam偶e, str. 74, i Baltische Studien, 1856 I, str. 120; dalej Sympnowe, t. j. Ciep艂e Wysok臋, Janiszowko, So艣nik i Brodzki m艂yn Dzieje tej ziemi zosta艂y ju偶 podane przy historyi miasta Gniewu ob. t. II, 623. K艣. Fr. W膮ski, potok, wyp艂ywa u st贸p Lubienia 1211 mt. , w poziomie oko艂o 900 mt. Bieg jego nader gwa艂towny, tak偶e i nieobfito艣膰 w贸d sprawi膮, 偶e dla osady Grywa艂dy kt贸ra si臋 nad nim roz艂o偶y艂a, jest on prawie bez u偶ytku nie porusza m艂yna. Wpada do Kro艣nicy w poziomie oko艂o 480 mt. D艂ugo艣膰 5 1 2 klm. , spadek oko艂o 520 mt. , wi臋c nadzwyczajny. W膮soskie Holendry, kol. nad jez. Sleszy艅skiem, pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. W膮sosze, odl. od Ko艂a 35 w. ; ma 7 dm. , 76 mk. Powsta艂a na obszarze d贸br W膮sosze. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 95 mk. W膮sosz 1. kol. , pow. gosty艅ski, gm. Czermno, par. ew. Gombin, ma 40 mk. , 56 morg. w po艂owie 艂膮ki, z pok艂adem torfu na 8 st贸p g艂臋bokim. Ludno艣膰 niemiecka, trudni si臋 wyrobem ser贸w i prowadzi plantacy膮 wierzbiny. Kolonia ta powsta艂a na obszarze nale偶膮cym do d贸br Czermno. Na pocz膮tku XVI w. tany kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 kollegiacie 艂owickiej, a folw. , zdawna odr臋bne pleban. w Sobocie, kt贸ry na mocy uk艂adu z kollegiat膮 odbiera艂 te偶 i z 艂an贸w kmiec; 艁aski, L. B. W膮sacz II, 504. 2. W. , w艣 i folw. nad rz. Pilic膮, przy uj艣ciu Bia艂ki, pow. noworadomski, gm. i par. Koniecpol, ma 13 dm. , 88 mk. , 272 mr. w艂o艣c. Folw. W. nale偶y do d贸br Koniecpol. 3. W. , w XVI w. Vansosche, kol. , pustkowie i folw. nad rz. Wart膮, pow. cz臋stochowski, gm. Pop贸w, par. W膮sosz, odl. 30 w. na p艂n. od Cz臋stochowy. Ma ko艣ci贸艂 murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 65 dm. , 475 mk. , 1388 morg. w艂o艣c. , 502 mr. folw. majorat gen. Muchanowa. Na obszarze W. powsta艂a Nowa Wie艣 W膮soska, maj膮ca 33 dm. , 230 mk. , 1361 morg. 582 mr. roli. W r. 1827 by艂o w og贸le 49 dm. , 483 mk. W. nale偶a艂 dawniej do starostwa brze藕nickiego, p贸藕niej do paulin贸w jasnog贸rskich, dzi艣 prywatna. Wie艣 zdawna kr贸lewska, wchodzi艂a w sk艂ad ststwa brze藕nickiego. W r. 1564 w艣 kr贸lewska, w wojew. sieradzkim, mia艂a 艂an贸w 12 czynszowych; karczmarze mieli l 1 2 艂ana, zdun na 1 2 艂anku; m艂yn na Warcie, m艂ynek na strudze Trzebce. Doch贸d 101 fl. 24 gr. 13 den. Lustr. , V, 172. W r. 1658 nadan膮 zosta艂a klasztorowi cz臋stochowskiemu w nagrod臋 za obron臋 przeciw Szwedom. Ko艣ci贸艂 par. , I p. w. 艣w. Andrzeja aposto艂a, istnia艂 ju偶 zapewne w XIV w. Akta gnie藕n. nazywaj膮 go starym w r. 1460. Patronat nale偶a艂 do kr贸la. Pleban mia艂 szczup艂e uposa偶enie; stanowi艂a je karczma z rol膮, daj膮ca na pocz膮tku XVI w. czynszu grzywn臋 bez 2 gr. i 1 zagrodnik p艂ac膮cy fertony. 艁膮ki ko艣cielne nad Wart膮 zaros艂e by艂y krzakami. Dziesi臋cin臋 pieni臋偶n膮, po 6 gr. z 艂anu, p艂acili kmiecie z W. proboszczowi wielu艅skiemu, swemu za艣 plebanowi meszne po 3 kor. 偶yta, tyle偶 owsa. 艁any so艂tysie dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi. Obecny ko艣ci贸艂 murowany stan膮艂 r. 1848 kosztem parafian 艁aski, L. B. , I, 528 i przypisy. W. par. , dek. cz臋stochowski, 1700 dusz. 4. W. , w艣 i m艂yn nad rz. Konopk膮 dop艂. Warty, pow. cz臋stochowski, gm. R臋kszowice, par. Konopiska, o 11 w. na p艂d. od Cz臋stochowy, ma 28 dm. , 172 mk. , 666 morg. w艂o艣c. i 35 mr. osady m艂y艅. , 1 1 2 i mr. os. karcz. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 99 mk 5. W. , ws nad rz. Czarn膮, przy uj艣ciu Krasnej, pow. konecki, gm. Duracz贸w, par. Ko艅skie odl. 9 w. , ma 51 dm. , 297 mk. , 1249 morg. dwor. i 55 os. i 531 mr. w艂o艣c. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ko艅skie. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 150 mk. Istnia艂a tu huta 偶elazna, produkuj膮ca do 1000 cent. rocznie. 6. W. , w艣, pow. konecki, gm. i par. Czermno, odl. od Ko艅skich 30 w. , le偶y przy szosie, ma 15 dm. , 174 mk. , 166 morg. w艂o艣c. W 1827 r. 5 dm. , 22 mk. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Czermno. 7. W. , w艣, pow. kielecki, par. Kielce. Podana w spisie z r. 1827 jako w艣 rz膮dowa, wchodz膮ca w sk艂ad d贸br g贸rniczych. Nale偶a艂a poprzednio do d贸br S艂ownlk Geograficzny T. XIII. Zeszyt 147. biskupich, a p贸藕niej do ekonomii rz膮d. Kielce. We wsi by艂o w贸jtowstwo. 8. W. , dawniej W膮sosze, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rz. Wiss膮 Wysi膮, pow. szczuczy艅ski, gm. i par. W膮sosz, odl. 8 w. na p艂d. od Szczuczyna, przy drodze do Radzi艂owa, Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany i drugi poklasztorny, tak偶e murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gminny, m艂yn wodny, 170 dm. , 2153 mk. i 5869 morg. ziemi nale偶膮ce do mieszczan. W r. 1827 by艂o 171 dm. , 1242 mk. S膮d gm. okr. I i st. poczt. w Szczuczynie. Jestto dawna wie艣 ksi膮偶臋ca w ziemi wizkiej. W艂adys艂aw, ks. mazow. , syn Ziemowita, wykupi艂 r. 1435 od ks. Boles艂awa ziemi臋 wizk膮, zastawion膮 przez wspomnianego Ziemowita, ojca Boles艂awa, Janowi. On to by艂 podobno fundatorem parafii i ko艣cio艂a w W. , on te偶 zapewne nada艂 osadzie prawo miejskie, W. jest wtedy wa偶nym centrem w ziemi wizkiej. Szczuczyn jeszcze nie istnieje, Radzi艂贸w niema prawa miejskiego. Ksi膮偶臋 W艂adys艂aw potwierdza w W. r. 1437 sprzeda偶 10 w艂贸k nadanych Szczukom. Odbywaj膮 si臋 tu, podobno od pocz膮tku XV w. , roki s膮dowe ziemskie ziemi wizkiej. Wed艂ug lustracyi z r. 1549 by艂o w og贸le 60 艂an贸w; z tych 44 czynszowych, 2 ko艣cielne, 6 w贸jtowskich, 7 szlacheckich, 1 m艂ynarski. Z 艂anu p艂acono po gr. 24 i dawano po 3 kor. pszenicy a 6 owsa. Targi tygodniowe w czwartki; trzy jarmarki do roku. Targowe czyni艂o do 4 z艂. rocznie; postrzygalnia 2 z艂. a waga z艂. 2 gr. 10. M艂yn贸w by艂o 4, z tych 2 na Wissie a 2 na Grz膮skiej Greska. Dw贸r zniszczony w czasie wojny pruskiej; by艂 tylko ma艂y zrujnowany domek. Wed艂ug lustracyi z r. 1566 jest siedlisko dobre wielkie i m贸g艂by by膰 艂膮cznym kosztem dw贸r zbudowany ali膰 urz臋dnik w plebanii mieszka Lustr. , IV, 31 i V, 106. W 1564 r. liczono do 300 dom贸w p艂ac膮cych podatek. W. 1605 mieszczanin Andrzej Rogala ufundowa艂 ko艣ci贸艂 i klasztor karmelit贸w. Wojny szwedzkie za Augusta II zniszczy艂y miasto. Cz臋ste po偶ary ostatni w r. 1834 zatar艂y pierwotny ostro艂ukowy charakter ko艣cio艂a parafialnego. Rozw贸j pobliskiego Szczuczyna, zw艂aszcza od przeprowadzenia szosy warszawskokowie艅skiej, kt贸ra pomin臋n臋艂a W膮sosz, odebra艂 tej osadzie dawniejsze znaczenie. Starostwo w膮soskie, sk艂adaj膮ce si臋 tylko z miasta i w贸jtowstwa, pierwotnie cz臋艣膰 wiznie艅skiego, posiada艂 w r. 1771 Jakub 艁aguna, kt贸ry p艂aci艂 kwarty z艂. 62 gr. 7 a hyberny 459 gr. 22. W. parafia, dek. szczuczy艅ski dawniej w膮soski, ma 6218 dusz. Do ko艅ca XVII w. Szczuczyn nale偶a艂 do par. w W膮soszu. W. gmina, rozleg艂o艣ci 9257 morg. i 4087 mk. 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci 755 偶yd贸w i 7 prot. . S膮d gm. okr. I i st. p. w Szczuczy12 W膮socz W膮socz nie. W sk艂ad gm. wchodz膮 BukowoDu偶e, Jaki, K臋dzierowo, Kud艂aczewo, 艁awsk, Niebrzydy, Nieciki, Szwelczyny, Szymany, W, i 呕ebry. Z tych tylko 4 s膮 wsiami w艂o 艣cia艅skiemi, reszt臋 zamieszkuje drobna szla chta. Br. Ch. W膮sosz al. W膮sosze, niekiedy W膮sorz, urz臋d. Wonsosz, Wanosche w r. 1404, Wanschosche r. 1410, W膮ssose 1413, Waynchosse, W膮szosze r. 1421 i t. p. , w艣, w pow. szubi艅 skim, o 7 klm. na po艂d. od Szubina par. prot. i poczta, wzd艂u偶 zach. brzegu jeziora zwa nego W膮soskim, przy po艂d. kraw臋dzi jez. 呕臋dowskiego. Par. katol. , S艂upy, szko艂a w miejscu, st. dr. 偶el. w 呕ninie o 11 klm. ; z Babi膮 Gaci膮 tworzy okr膮g wiejski, maj膮cy 50 dm. , 384 mk. 279 katol. , 105 prot. i 747 ha 390 roli, 78 艂膮k, 131 lasn. Graniczy na po艂d. z 呕臋dowem, na zach. z D膮brow膮 Eichenhein i S艂upami, na p贸艂n. z Kowalewem Gruenhagen, na wschodzie z os. Seedorf, Obszar W. , w poprzek kt贸rego idzie bity trakt z 呕nina do Szubina, obejmuje jeziora Skrzynk臋 i W膮sosze; rozci膮ga si臋 wzd艂u偶 zach. brzegu jez. 呕臋dowskiego i p贸艂n. ko艅czy ny jez. Sobiejuszego. Na tym obszarze, wzn. 81, 3 do 88, 5 mt. npm. , rozrzucone s膮 domy w艂o艣cia艅skie, wiatrak i cegielnia; na 艂膮kach, zw艂aszcza wzd艂u偶 G膮sawki, kt贸ra odgranicza W. od D膮browy, znajduj膮 si臋 pok艂ady torfu. W. by艂 niew膮tpliwie siedzib膮 szlachecka, za nim wcielony zosta艂 do maj臋tno艣ci szubi艅skiej. Zt膮d pochodzi艂 zapewne Dzietrzyk Teodoryk Wanszewski, prawuj膮cy si臋 oko艂o r. 1390 z Wojtkiem z Trl膮ga, p贸藕niejszym podkomo rzym kaliskim. Z tego W. pisa艂 si臋 Maciej Pa艂uka czyli Toporczyk, s臋dzia kaliski w r. 1401 i 1404, synowiec S臋dziwoja z Szubina, wojew. kaliskiego Kod. Dypl. Pol. , I, 272, II, 365, po kt贸rego 艣mierci obj膮艂 wojew贸dz two kaliskie i ststwo nakielskie. W r. 1410 na czele szlachty osiad艂ej mi臋dzy We艂n膮 a Pomorzem na Pa艂ukach, wtargn膮wszy zbrojno na Pomorze, dozna艂 kl臋ski sromotnej D艂ugosz, Hist. , IV, 35; wojewod膮 kaliskim spotykamy Macieja jeszcze w r. 1423 Kod. Lit. wyd. Racz. , 310. Maciej z 艁abiszyna wojewoda kaliski podpisany pod dok. z r. 1416 Kod. Dypl. PoL, I, 243 i Akta gr. ziem. , V, 40, by艂 wojewod膮 brzeskokujawskim. oko艂o r. 1520 pleban s艂upski pobiera艂 dziesi臋 cin臋 snopow膮 z r贸l dziedzicznych i kmiecych w W. ; kmiecie p艂acili pr贸cz tego za dziesi臋ci n臋 lnian膮 po 2 gr. i kolend臋 po groszu z 艂anu; po groszu dawali te偶 karczmarze. W r. 1577 by艂o tu p贸艂tora 艣ladu os. i 4 zagr. ; dwa lata potem p贸艂 艣ladu i 2 zagr, , a w r. 1620 jeden 艣lad i rybak. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku I nale偶a艂 W. do Stanis艂awa Mycielskiego, dziedzica Szubina. E. Cal. W膮sosz 1. niem. Wonzow, r. 1400 W膮soss, 1496 W膮sosze, w艣 nad rzk膮 G艂umi膮, pow. z艂otowski, st. p. Krajenka, par. kat. Z艂otowo; szk. ewang. w miejscu; 527 ha 364 roli or. ; 70 艂膮k, 25 lasu; 1885 r. 25 dm. , 37 dym. , 218 mk. , 34 kat. , 184 ew. W r. 1646 dostaje t臋 w艣 Cichocki w do偶ywocie ob. Schmitt, Der Kr. Flatow, str. 281. W trzeciej wojnie szwedzkiej 1700 1720 zosta艂a spustoszon膮 tam偶e, str. 73. Wed艂ug wizyty Jezierskiego z r. 1695 p艂acili tu hortulani et artifices me sznego po 3 grosze str. 58. 2. W. , le艣n. , tam偶e. K艣. Fr. W膮sosz, wed艂ug S艂ownika geogr. Knie go W膮偶ciorz niem. Herrstadt, 艂acin. Chyriopolis i mylnie Chrysopolis, w dok. z r. 1290 H ernstat, miasto na Szl膮sku, pow. gurowski Guhrau, nad rz. Barycz膮 z praw. brzegu, przy uj艣ciu Orli Horla. Odl. 8 mil na p贸艂n. zach. od Wroc艂awia, niedaleko od granicy w. ks. pozna艅skiego i miasta Rawicza. Posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋, dom przytu艂ku dla ubogich, s膮d okr臋gowy, urz膮d poczt. , warsztaty sukiennicze i tkactwo bawe艂niane. W r. 1885 mia艂o miasto 252 dm. , 542 gospodarstw, 2118 mk. 1675 ew. , 374 kat. , 9 in. wyzn. , 60 偶yd. i 881 ha ziemi 576 ha roli, 226 艂膮k i 52 lasn. W r. 1841 by艂o 240 dm. , 1875 mk. 1659 ew. , 208 kat. , 8 偶yd. . Stanowi domen臋 kr贸lewsk膮. Przywilej miejski na prawie niem. , takiem jakie posiada艂y Szprotawa i 呕ega艅, nada艂 Henryk III, ks. g艂ogowski, r. 1290. Nazwa niemiecka wyst臋puje w dokumentach z r. 1310 i 1312 Hernstat cum suo districtu, lecz u偶ywan膮 bywa i polska, jak w dok. z r. 1374, w kt贸rym wyst臋puje Bertold de Camen pleban in Wansow wratisl. dioec. Kod. Wielkp. , Nr. 932, 952, 1705. Ko艣ci贸艂 paraf, zaj臋ty w XVI w. przez protestant贸w i zwr贸cony w po艂owie XVII katolikom, wr贸ci艂 znowu do protestantow w r. 1707 na mocy umowy altranstadz kiej. W tym czasie parafia katol. przeniesion膮 zosta艂a do ko艣cio艂a 艣w. Andrzeja, stoj膮cego na g贸rze pod miastem i za艂o偶onego podobno przez 艣w. Jadwig臋. Do r. 1818 miasto nale偶a艂o do powiatu wo艂owskiego Wohlau. Istnia艂a tu cukrownia i wielka prz臋dzalnia lnu, po艂膮czona z upraw膮 tej ro艣liny na obszarze 2000 morg. Zamkni臋ta oko艂o r. 1840. W par. katol. , dek. g贸rskiego, mia艂a r. 1869 tylko 576 kat. , obok 1632 ew. i 45 izr. Br. Ch. W膮sosze 1. w艣 i folw. nad jez. 艢leszy艅skim na zach. brzegu po艂udn. cz臋艣ci jeziora, pow, kolski, gm. Piotrkowice, par. W膮sosze, odl. 30 w. od Ko艂a a 11 w. od Konina. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, gorzelni膮 parow膮, m艂yn parowy, wiatrak, cegielni膮, kopalni膮 torfu, 16 dm. , 342 mk. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 124 mk. W r. 1885 fol. W. z attyn. W膮sosz W膮sosze W膮s贸w W膮s贸wka K臋pa rozl. mr. 1896 gr. or. i ogr. mr. 864, 艂膮k mr. 183, pastw. mr. 35, lasu mr. 492, wody mr. 290, nieu偶. mr. 32; bud. mur. 20, drew. 15; p艂odozm. 8, 9 i 10pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 35, mr. 54, powsta艂a z parcelacyi grunt贸w poko艣cielnych. Posiadaczami cz膮stek s膮 w艂o艣cianie okolicznych wsi. W艣 Julia ma os. 22, mr. 254; ws Holendry W膮soskie os. 7, mr. 32. Zapewne z tej wsi pisa艂 si臋 w r. 1404 Mathias de Wansosche, , judex kalisien. , a nast臋pnie w r. 1416 wojewoda kaliski Kod. dypl. poL, II, 365 i 386. Ko艣ci贸艂 par. stoi nad jeziorem, p. w. Wszystkich 艢wi臋tych, ju偶 na pocz膮tku XV w. wspomniany w aktach konsystorza gnie藕n. jako stary. Patronat mieli cz臋艣ciowi dziedzice wsi. Na pocz膮tku XVI w. pleban, dla zmniejszenia si臋 ludno艣ci w parafii, nie m贸g艂 trzyma膰 wikaryusza. Uposa偶enie ko艣cio艂a stanowi艂y dwa 艂any, z kt贸rych kmiecie gdy na nich siedzieli dawali plebanowi czynszu po 3 fertony, 2 kap艂ony, 30 jaj i pewn膮 robocizn臋. Inne dwa 艂any stanowi艂y zapewne folwark pleba艅ski. Nale偶a艂a te偶 do ko艣cio艂a 艂膮ka seu Insula, dotykaj膮ca 艂膮k cz臋艣ciowych dziedzic贸w wsi. 艁any kmiece i folwarczne ze wsi dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi. W ko艅cu XVI w. stan膮艂 nowy ko艣ci贸艂 murowany, konsekrowany dopiero r. 1662. Po spaleniu w r. 1849 odbudowany i rozszerzony. Pozostawiono dawne prezbiteryum a naw臋 wzniesiono now膮. W r. 1873 przybudowano kaplic臋 p. w. N. Maryi P. 艁aski, L. B. , I, 227 i przypisy. Przy ko艣ciele istnieje bractwo 艣w. Krzy偶a. Metryki zaczynaj膮 si臋 od r. 1754. i to niekompletne. W ko艣ciele znajduje si臋 obraz 艣w. Barbary ss r. 1668, przeniesiony z rozebranego niedawno ko艣cio艂ka 艣w. Barbary, kt贸ry sta艂 na przeciwleg艂ym brzegu jeziora i nale偶a艂 do klasztoru bernardyn贸w w Kazimierzu. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1564 Brudzi艅ska p艂aci艂a tu cd 1 艂anu, 3 zagr. bez roli Pawi艅ski, Wielkop. , I, 241. W艣 ta zdawna nale偶y do rodziny Mierzy艅skich. W. par. , dek. kolski, 1410 dusz. 2. W, w艣, w par. Nak艂o pow. w艂oszczowski, dzi艣 nieistnieje. W po艂owie XV w. w艂asno艣膰 Jakubika, mia艂a 3 艂any km. , 1 zagr. , 1 karczm臋, 1 m艂yn, z kt贸rych dziesi臋cin臋 p艂acono pleb. w Nakle D艂ugosz, L. B. , II, 219. Wed艂ug reg. por. pow. lelowskiego z r. 1581 w艣 W. , w par. Nak艂o, w艂asno艣膰 Koniecpolskiego, mia艂a 3 p贸艂艂an. km. , 3 zagr. z rol膮 Pawi艅ski, Ma艂op. , 72. 3. W. Wielkie, w艣, pow. w臋growski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 15 dm. , 105 mk. , 464 morg. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 86 mk. Wymieniona w dokum. z r. 1476 jako wie艣 w ziemi liwskiej. Siedz膮 tu cz臋艣ciowi dziedzice Kod. Mazow. , 273. W r. 1563 siedzi tu uboga szlachta na 4 艂anach. 4. W. , pow. przasnyski, ob. Goski W. 5. W. Wielkie, w艣, 艣r贸d wynio s艂ego p艂askowzg贸rza nad bagnami Niemyje i jednym z ramion rz. Orzyc, pow. m艂awski, gm. M艂awa, par. Wieczfnia Ko艣cielna, odl. 12 w. od M艂awy, ma 17 dm. , 148 mk. , 544 morg. 243 mr. roli. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 81 mk. W 1578 we wsiach W. Wielkie i W. Chmielewskie pow. m艂awski, par. Wieczfnia siedzi cz臋艣ciowa szlachta z r贸偶nemi przezwi skami, jak Pasternak, Kochanek, Broda, Bo ruta, 艢wierszcz, Pierczak, Spinek, kilku tylko bez przezwisk Pawi艅ski, Mazowsze, 76. 6. W. , pow. m艂awski ob. Chmielewko 2. , 7. W. , ob. Wasosz. Br. Ch. W膮sosze, jezioro, niekiedy Bia艂em zwane w przeciwstawieniu do 呕臋dowskiego czyli 呕贸艂tego, w pow. szubi艅skim, na obszarze wsi W膮sosza, 1, 4 klm. d艂ugie, 0, 4 klm. szerokie, wzn. 77, 8 mt. npm. Nale偶y do sieci jezior za silaj膮cych G膮sawk臋 dop艂. Noteci, mi臋dzy jez. Skrzynk膮, 77, 9 mt. i 呕臋dowskiem 77, 7. Na wschod. brzegu jeziora W. stoi osada. Babi膮 Gaci膮 zwana. E. Cal. W膮sosze, w艣, pow. inowroc艂awski, ob. W膮ssosz. W膮s贸w, w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Igo艂omia, odl. 32 w. od Miechowa. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 96 mk. , par. Czulice. W r. 1879 fol. W. rozl. mr. 225 gr. or. i ogr. mr. 199, 艂膮k mr. 18, pastw. mr. 3, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 9; p艂odozm. 9pol. W艣 W. os. 10, mr. 51. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 kapitu艂y krakowskiej, w par. Czulice, odl. 3 mile od Krakowa, zostawa艂a w posiadaniu Stanis艂awa Czajki, kanon. krak. , h. D臋bno. By艂 tu dw贸r porz膮dnie zbudowany, role folw. w trzech polach, 艂膮ki. Dziesi臋cin臋 pobiera艂 sam zarz膮dzaj膮cy. By艂o te偶 trzy i p贸艂 艂an. km. , z kt贸rych p艂acono czynszu po seksagenie i odrabiano po dwa dni sprz臋偶ajne na tydzie艅. Pr贸cz tego dawali po 30 jaj 12 koguty. Karczma z rol膮 p艂aci艂a 1 1 2 grzyw. ; dw贸ch zagrodnik贸w p艂aci艂o po 8 gr. i odrabia艂o po 2 dni pieszych w tygodniu. Pr贸cz tego wszyscy kmiecie, zagrodnicy i karczmarz obowi膮zani byli do dwukrotnej w roku powaby na rzecz dworu D艂ugosz, L. B. , I, 167. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego r. 1581 kapitu艂a krakowska p艂aci艂a tu od 盲Va 艂an. km. , 2 zagr. z rol膮, 3 kom. bez byd. , 1 rzem. , 1 dudy Pawi艅ski, Ma艂op. , 17, 443. W膮s贸w ob. Licztwarta, mylnie, za W膮sosz. W膮s贸wka, folw. d贸br 呕eliszew, pow. siedlecki. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 39 mk. W膮s贸wko, urz臋d. Wonsowko i Vorwerk Wonsowo, folw. do W膮sowa, w pow. bukowskim Lutomy艣l, o 8 1 2 klm. na wsch贸dp贸艂n. od Lutomy艣la; par. Witomysl, poczta w W膮sowie; 1 dm. , 21 mk. W膮s贸wko W膮sosze W膮sosze W膮trob贸w W膮tkowice W膮tog W膮tr贸bki W膮trobowo W膮wa艂 W膮sowo, w艣 rz膮d. , pow. dzisie艅ski, w okr. poL, o 4 w. od Dzisny, 6 dm. , 53 mk. W膮sowo, urz臋d. Wonsowo, w艣, dw贸r i ma jorat, pow. bukowski Lutomy艣l, o 10 klm. na p贸艂n. wsch贸d od Lutomy艣la; par. katol. Witomy艣l, par. prot. Ku艣lin, szko艂a i poczta w miejscu, st. dr. 藕el. na Bukowcu Eichen horst o 8 klm. i w Lutomy艣lu Neutomischel. W艣 ma 148 dm. , 1050 mk. 910 katol. , 135 prot, 5 偶yd. i 821 ha 593 roli, 25 lasu. Dw贸r z W膮s贸wkiem 1 dm. , 21 mk. , le艣ni cz贸wk膮 3 dm. , 15 mk. i cegielni膮 2 dm. , 21 mk. tworzy okr膮g dworski, maj膮cy 28 dm. , 394 mk. 294 kat. , 100 prot. i 1425 ha 753, 73 roli, 111 艂膮k, 2, 47 pastw. , 531 lasu, 27, 20 nieu偶. , 2, 60 wody; czysty doch贸d z ziemi 18255 mrk; nabia艂, uprawa chmielu, ch贸w byd艂a szwajcarskiego i nierogacizny. Majo rat, utworzony niedawno z W. , Chraplewa, G艂uponia, Tomaszewa, Ku艣lina i Wydor贸w, obejmuje 3243 hekt. ; w艂a艣cicielem jest Ri chardt v. Hard. W. uwa偶aj膮 niekt贸rzy za dawn膮 posiad艂o艣膰 benedyktyn贸w lubi艅skich. Ta wiadomo艣膰 opiera si臋 mo偶e na zapisce kla sztornej Pomn, Dziej. PoL, V, 636, 偶e ks. Henryk na G艂ogowie, 1309 zatwierdzi艂 i rozszerzy艂 przywileje klasztoru, kt贸ry mu za wdzi臋cza w艂o艣ci Gniewowo i W膮sowo. O ile pierwsza cz臋艣膰 tej zapiski odnosi膰 si臋 mo偶e do aktu z r. 1302 dnia 7 grudnia Kod. Wielk. , n. 860, o tyle druga jest ba艂amutna. Gniewowo bowiem ju偶 dawno przed r. 1302 by艂o w艂asno艣ci膮 klasztorn膮, potwierdzon膮 dwu krotnie, raz przez ks. Boles艂awa, syna Odoni cza, w r. 1258, drugi raz przez Przemys艂awa II w r. 1294. A poniewa偶 obok Gniewowa kilkakrotnie wymieniony jest w dokumentach postronny Wonie艣膰, o W膮sowie za艣 偶adnej wiarogodnej z tych czas贸w nie mamy wiado mo艣ci, wnioskujemy, 偶e w zapisce klasztornej czyta膰 nale偶y Wonie艣膰 nie za艣 W膮sowo. W r. 1564 biskup pozn. pobiera艂 z 20 艂an. na W. po fertonie, czyli razem 5 grzywien; r. 1580 posiada艂 tu Jakub Niegolewski z Niegolewa 24 艂any os. , 3 p贸艂艂anki karczm. , 4 zagr. , 6 komor. , kowala, 15 owiec i owczarza. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku Katarzyna Sczaniecka, staro艣cina 艣redzka, dziedziczy艂a t臋 maj臋tno艣膰, w kt贸rej sk艂ad wchodzi艂y W. , 艢liwno i Wymys艂owo. Spadkobiercy po niej sprzedali W. Niemcom oko艂o r. 1860. Za jej dziedzictwa sta艂a tu w r. 1786 kaplica, przy kt贸rej dw贸r utrzymywa艂 kapelana. Na ob szarze W. odkopano grobowisko, w kt贸rem znaleziono, mi臋dzy innemi, popielnic臋 twa rzow膮. E. Cal. W膮sowski, w艂a艣ciwie W膮soski, powiat dawnej ziemi wiskiej, ob. W膮sosz. W膮sowszczyzna, urz臋d. Usowszczyna, w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 49 w od Wilejki, ma 3 dm. , 30 mk. W膮sy 1. folw. i w艣, pow. warszawski, gm. Zabor贸w, par. Leszno, o 5 w. na p艂n. od B艂onia, o 26 w. od Warszawy, ma 165 mk. , 300 mr. gruntu folw. , 190 mr. w艂o艣c. W艂asno艣膰 wraz z Zabor贸wkiem Jana Wodzi艅skiego. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 89 mk. 2. W. , w艣, pow, nowomi艅ski, gm. Chr贸艣cice, par. Ka艂uszyny ma 130 mk. , 157 mr. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 93 mk. 3. W. , pow. siedlecki, ob. Izdebki W. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1580 w艣 W膮sy Izdebki le偶a艂a w par. Zbuczyn. Pan Adam Pomian Izdebski i od s膮siad swych od 4 w艂贸k, kt贸re sami orz膮, p艂aci艂 fl. 2, zagr贸d 3 nie masz, juravit jako spustosza艂o Pawi艅. , Ma艂op. , 418. W膮tkowa, najwy偶szy 847 mt. wys. szczyt w pasmie Mag贸ry, w pow. jasielskim. Szczyt W膮tkowy obj臋ty jest dwoma strumieniami 藕r贸dliskowymi pot. K艂opotnica, kt贸re otaczaj膮c p贸艂nocne stoki W膮tk. od zachodu i wschodu, oddzielaj膮 j膮 od reszty pasma. Stru mienie K艂opotnicy wry艂y si臋 g艂臋boko, two rz膮c w膮skie i g艂臋bokie doliny, skutkiem cze go wydaje si臋, 偶e p贸艂nocna spadzisto艣膰 W. jest wi臋ksza ni偶 po艂udniowa. Rzecz ma si臋 jednak przeciwnie Grzbietem Mag贸ry wi臋c i przez W. prowadzi granica mi臋dzy powiatem jasielskim a gorlickim. Mag贸ra jest dobrze zalesion膮. E. R. W膮tkowice, ob. Watkowice. W膮tog, potok, 3 1 2 klm. d艂ugi, wyp艂ywa na Terlik贸wce przedmie艣cie Tarnowa, p艂ynie ku zach. g艂臋boko wryty i uchodzi z praw. brzegu do Bia艂ej. E. R. W膮tr贸bkiMy艣lin, pow. sierpecki, ob. My艣lin 3. W膮trob贸w, potok, 2 1 2 klm. d艂ugi, wyp艂ywa u st贸p Solniski 848 mt. , g贸ry w grzbiecie Jaworzyny, w pow. 偶ywieckim. P艂ynie na p贸艂noc w dolinie zalesionej w pierwszej, bezle艣nej w jej drugiej po艂owie. W obr臋bie gm. Lachowic 艂膮czy si臋 z innym znacznie d艂u偶szym potokiem t. n. Po zlaniu si臋 tych dwu strug otrzymuje potok nazw臋 Lach贸wki. W膮trobowo, niem. Wontrobowo, 1773 Bunterbow, dobra i kol. , pow. 艣wiecki, st. poczt. i paraf. kat. Serock; 107 ha 79 roli or. , 20 艂膮k; 1885 r. 15 dm. , 16 dym. , 82 mk. , 31 kat. , 51 ew. Na koloni膮 W. przypada 14 dm. , 71 mk. Kolonia obejmowa艂a 1773 r. 4 che艂m. w艂贸ki i 25 mr. roli w艂o艣c. , 4 dymy i 6 mk, luter. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 352. K艣. Fr. W膮wa艂 1. folw. , pow. w艂oc艂awski, gm. Lubie艅, par. Bia艂otarsk, odl. 28 w. od W艂oc艂awka, ma 124 mk. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 235 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 410 gr. on i ogr. mr. 367, 艂膮k mr. 28, nieu偶. mr. 15; W膮sowo W膮tkowa W膮sy W膮sowszczyzna W膮sowski W膮sowo W膮welnia W膮wolno W膮welno bud. mur. 8, drew. 8; p艂odozm. 12pol. , po k艂ady torfu. W艂o艣cianie mieli tu 18 mr. We d艂ug reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 w艣 W膮wal szlachecka p艂aci艂a od 1 艂anu Pawi艅ski, Wielkp. , t. II, str. 19. 2. W. , w艣 i folw. nad rz. Pilic膮, pow. opoczy艅ski, gm. Unewel, par. Bia艂obrzegi, odl. od Opoczna 29 w. , 16 dm. , 116 mk. , 323 mr. dwor. , 59 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 52 mk. Folw. nale偶y do d贸br Tomasz贸w. Wed艂ug reg. pob. pow. opoczy艅skiego z r. 1508 istnia艂a wie艣 Wawol. W r. 1577 w艣 Wawol, w艂asno艣膰 D膮 browskich, p艂aci艂a od 1 2 艂an Pawi艅. , Ma艂op. , 294, 481. Br. Ch W膮welnia, os. w par. Witaszyce, pow. pleszewskim Jarocin; nie jest wykazana w spisach urz臋dowych. W膮welno, urz臋d. Lindenald, dawniej Womwelno, Wanvelno r. 1290, Vavelno i Vanvelno r. 1374, Wawelno i 1385, w艣 ko艣cielna i dw贸r, w pow. wyrzyskim, dekan. bydgoskim, o 9 klm. na p艂n. wsch贸d od Mroczy, w okolicy wzg贸rzystej, wzn. 129 mt. npm. ; par. katol, szko艂a, szpital i urz膮d stanu cywilnego w miejscu, par. prot. w Mroczy, poczta w Tuszkowie Bischofsthal, st. dr. 藕el. w Nakle o 21 klm. W艣 ma 35 dm. , 273 mk. 163 katol, 110 prot. i 395 ha 315 roli i 57 艂膮k. Dwor z Toninkiem 7 dm. , 122 mk. i le艣nicz贸wk膮 tworzy okr膮g dworski, maj膮cy 25 dym. , 333 mk. 212 katol, 117 prot. , 4 偶yd贸w i 1342 ha. Do maj臋tno艣ci W. nale偶膮, pr贸cz Toninka, folwarki Buchheim i Falkenthal Ca艂a maj臋tno艣膰 obejmuje 2092, 37 ha 1312, 86 roli, 411, 07 艂膮k, 71, 75 past. , 255, 32 lasu, 36, 77 nieu偶. i 4, 60 wody; czysty doch贸d z ziemi 19431 mrk; cegielnia, gorzelnia parowa, owczarnia, nabia艂, chow i tucz byd艂a holenderskiego; w艂a艣cicielem jest Adolf Frenzel Ko艣ci贸艂 p, w. 艣艣. Filipa, Jakuba i Maryi Magdaleny istnia艂 ju偶 przed r. 1374; w miejsce starego wystawi艂 nowy z ceg艂y, z wie偶膮, w r. 1758 dziedzic Stanis艂aw z S艂up贸w Wa艂dowski, skarbnik wschowski, kt贸ry w r. 1765 zapisa艂 10000 z艂p. na utrzymanie 2 mansyonarzy; do ko艣cio艂a tego zaprowadzone w r. 1758 bractwo ro偶a艅cowe. Parafi臋 sk艂adaj膮 Buchheim, Falkenthal, Jaszkowo, Mirucin, Ostr贸wek, Skoraczew, Skoraczewko, Tonin, Toninek, Tuszkowo i W. Oko艂o r. 1888 liczy艂a parafia 1140 dusz. W r. 1290 arcybisk. gnie藕n, Jakub II przekaza艂 cystersom byszowskim Koronowo swe dziesi臋ciny sto艂owe z W. i innych w艂o艣ci w ziemi nakielskiej, w zamian za innej arcyb. Jaros艂aw zatwierdzi艂 t臋 zamian臋 Kod. Wielk. , n. 655, 656, 1406; gdy za艣 mieszka艅cy W. wzbraniali si臋 dziesi臋cin, arcyb. Jan Suchywilk w r. 1374 i Bodz臋ta w r. 1385 wzywali plebana, a偶eby trwaj膮cym w uporze mieszka艅com zagrozi膰 kl膮tw膮 tam偶e, n. 1710, 1828. W r. 1359 pisa艂 si臋 艁aszcz z W. ; w r. 1377 dziedziczy艂 t臋 maj臋tno艣膰 Ja艣ko Izdebka tam偶e, n. 1393, 1748 z Izdebna pod Rogowem, w pow. mogilnickim. W r. 1578 by艂o 6 wsp贸艂dziedzic贸w, 艂an贸w os. 21 i 3 puste; 艢lesi艅ski posiada艂 1 艂an pusty, 2 os. i 1 komorn. ; Korytowski 1 pusty, 2 os. , 3 zagr. i 1 rzemie艣l; Sp艂awski 4 os. ; Sucharski 1 pusty, 4 os. ; Kostka 6 os. , 1 zagr. i 2 rzem. ; Zebrzydowski 3 os. i 1 rzem. z rol膮. W r. 1620 mia艂 Korytowski 1 pusty, 4 os. i 4 zagr. ; Wojciech Sucharski 7 os. ; a kapitu艂a gnie藕nie艅ska 6 os. , 2 zagr. i 1 rzem. W r. 1758 posiada艂 ca艂e W. Stanis艂aw z S艂up贸w Wa艂dowski, oko艂o r. 1793 Piotr Goetzendorf Grabowski, oko艂o r. 1850 J贸zef Grabowski. E. Cal. W膮wolno, pow. opolski, ob. Bowalno. W膮wolnica 1. w dok. z r. 1377 Wanwelnicza, osada miejska, dawniej miasto, nad rz. Bystr膮 al Tryp膮, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. Drzewce, par. W膮wolnica. Le偶y w dolinie rzeki, 艣r贸d wy偶yny lesistej, poszarpanej licznemi jarami, ci膮gn膮cej si臋 od Wis艂y w okolicy Kazimierza ku Lublinowi Na dnie rzeki wyst臋puj膮 ju偶 pok艂ady wapienne, podczas gdy przyleg艂e wzg贸rza s膮 gliniaste. Odl 28 w. od Lublina, 14 w. na wsch贸dp艂d. od Kazimierza nad Wis艂膮, 8 w. od Na艂臋czowa st. dr. 偶el, 9 w. od Kurowa. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 poczatkow膮, urz膮d gm. , 145 dm. , 1693 mk. r. 1883, w tej liczbie 628 偶yd. W r. 1827 by艂o 141 dm. ; 1132 mk. ; r. 1857 by艂o 145 dm. 6 mur. , 1426 mk. 404 偶yd贸w. Dochody miasta wynosi艂y w 1857 r. 1160 rs. 69 kop. Podanie miejscowe g艂osi, jakoby Krakus po wzniesieniu grodu na Wawelu, przyby艂 tu Wis艂膮 i za艂o偶ywszy na wzg贸rzu oblanym wod膮 gr贸d, nazwa艂 go W膮welnic膮. Prawd膮 jaka si臋 mie艣ci w tej tradycyi jest fakt ma艂opolskiego pochodzenia pierwotnych kolonist贸w tych stron i wczesnego za艂o偶enia grodu dla os艂ony tych odleg艂ych kres贸w pa艅stwa piastowskiego. Przy grodzie osadzono w okolicy milicy臋 grodow膮, kt贸rej pami膮tk膮 s膮 wsi drobnej szlachty i nazwa poblizkiej wsi Strzelce. Wkr贸tce potem, a mo偶e i wsp贸艂cze艣nie, osadzono w grodzie benedyktyn贸w sprowadzonych z klasztoru 艢wi臋tokrzyzkiego. Przy grodzie za艂o偶yli oni ko艣cio艂ek p. w. 艣w. Maryi Magdaleny. 呕yzna dolina rzeczki Bystrej zaludni艂a si臋 zapewne do艣膰 szybko a przy grodzie powsta艂o targowisko, kt贸re za Kazimierza W. otrzymuje prawo miejskie. Ju偶 w dok. r. 1377 wydanym dla mieszczan lubelskich, czytamy ex utraque parte vie que ducit in civitatem Wanwelnicza Kod. Ma艂op. , III, 312. W po艂owie XV w. miasto posiada oddzielny ko艣ci贸艂 par. murowany, p. W膮wolnica W膮welnia W膮work贸w W膮work贸w W膮zin W膮wozy W膮zka W膮zikowa Wola W膮zki Las W膮zkie W膮偶 W膮偶owiec w. 艣w. Wojciecha, pod zarz膮dem klasztorni 艣w. Krzy偶a, , monasterio incorporatam. Miasto jest kr贸lewskiem. Dziesi臋cin臋 z 艂an贸w mieszczan, warto艣ci do 20 grzyw. , pobiera proboszcz w W膮wolnicy, maj膮cy te藕 swe grunta i 艂膮ki. Przedmie艣cie, tak偶e kr贸lewskie, posiada艂o 75 艂an贸w, daj膮cych dziesi臋cin臋 praeposito monasterii in Wanwelnicza, warto艣ci do 50 grzyw. Na przedmie艣ciu tym stoi ko艣ci贸艂 parafialny, p. w. 艣w. Maryi Magdaleny, macierzysty matrix wzgl臋dem ko艣cio艂a w mie艣cie D艂ugosz, L. B. , II, 568. W obr臋bie parafii by艂o 17 wsi zamieszkanych przez szlacht臋 ma艂opolsk膮 przewa偶nie Okszyce, Szreniawici, Jastrz臋bczyki, Rawici, Prusowie itp. . Ze wsi tych dziesi臋cina sz艂a najcz臋艣ciej dla klasztoru 艢wi臋tokrzyzkiego. Wysoka warto艣膰 dziesi臋ciny 艣wiadczy o zamo偶no艣ci mieszka艅c贸w. Zdaje si臋 jednak, 偶e rozw贸j Kazimierza i Lublina przyczyni si臋 do stopniowego upadku W. Przytem za Kazimierza Jagielo艅czyka W. z wsiami nale偶膮cemi do grodu oddan膮 zostaje drog膮 zastawu w r臋ce prywatne. W po艂owie XVI w. po偶ar niszczy ca艂膮 osad臋. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1569 miasto nie da艂o wcale szosu. W r. 1569 kr贸l poleci艂 Janowi Firlejowi, dzier偶awcy starostwa, odbudowanie miasta na innem miejscu i uwolni艂 mieszka艅c贸w na lat 6 od podatk贸w, ce艂. Mimo to miasto si臋 ju偶 nie podnios艂o zapewne. W r. 1676 pog艂贸wne p艂aci Ga艂臋zowski od 79 mieszczan. Oko艂o r. 1860 przechowywa艂o si臋 w archiwum miejskiem 36 sztuk oryginalnych przywilej贸w i potwierdze艅, poczynaj膮c od r. 1374. Z dawniejszego ko艣cio艂a 艣w. Maryi Magdaleny pozosta艂y tylko ruiny. Istnia艂 on do r. 1849. Ko艣ci贸艂 par. , p. w. 艣w. Wojciecha, z kamienia wzniesiony, zatraci艂 cechy pierwotne wskutek przerobie艅 Znajduje si臋 w nim obraz Narodzenia M. Boskiej, pochodz膮cy z dawniejszego ko艣cio艂a. Benedyktyni posiadali prawo patronatu do 1819 r. Z dawnego ratusza pozosta艂y tylko 艣lady fundament贸w i szcz膮tki piwnic. W magistracie tutejszym a oko艂o r. 1880 w urz臋dzie gminnym przechowywa艂y si臋 dwie stare piecz臋cie, z kt贸rych jedna mia艂a napis, , S. civitatis de Kunigisberg a druga S. oppidi Varelnicensis. W. par. , dek. nowoaleksandryjski dawniej kazimierski, 5594 dusz. W. w艂膮czona zosta艂a do gminy Drzewce ob. Drzewcza, kt贸ra od r. 1880 otrzyma艂a nazw臋 W膮wolnica, lecz ostatnie spisy urz臋d. podaj膮 t臋 gmin臋 p. n. Drzewce. Nale偶y ona do s膮du gm. okr. V w Celejowie, urz膮d gminny w W膮wolnicy, st. poczt. w Kurowie. Gmina ma 13760 mr. obszaru i 5639 mk, 5 prawos艂. i 851 偶yd. . W gm. istnieje gorzelnia, kopalnia kamienia wapiennego, cegielnia, tartak, olejarnia, dwa m艂yny. W sk艂ad gm. wchodz膮 os. W膮wolnica i wsi Bucha艂owice, Drzewce, 艁opatki, Bronice, Chruszczew, Cynk贸w, Czes艂awice, Charz, Strzelce, Badurki, Na艂臋cz贸w, Bochotnica Ko艣cielna, Antopol, Piotrowice Ma艂e. W膮wolnickie starostwo niegrodowe, w wojew. lubelskiem, pow. urz臋dowskim, pod艂ug lustracyi z r. 1764, sk艂ada艂o si臋 z miasta W膮wolnicy i z wsi Charz, Mareczki, Bart艂omiej o wice i Zawada. W r. 1771 posiada艂 je Stanis艂aw Ma艂achowski, wraz z 偶on膮 Mary膮 z Potockich, kt贸rzy op艂acali kwarty z艂p. 1687 gr. 21, a hyberny z艂p. 441 gr. 17. Przez pewien czas posiada艂a je te偶 kr贸lowa Bona. 2. W. , folw. , pow. garwoli艅ski, gm. U艂臋偶, par. 呕abianka, ma 1 dm. , 22 mk. , 315 mr. Br. Ch. W膮work贸w, w XVI w. Wambork贸w, w艣 i fol. nad rz. Opat贸wk膮, pow. opatowski, gm. i par. Opat贸w odl. 2 w. , ma gorzelni膮, wia trak, pok艂ady kamienia, 25 dm. , 205 mk. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 139 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 483 gr. or. i ogr. mr. 370, 艂膮k mr. 6, pastw. mr. 5, lasu mr. 94, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 7, drew. 7; p艂odozm. 6 i 10pol. ; las nieurz膮dzony. Do W. nale偶a艂 te藕 fol. Ko bylin. W艣 W. os. 18, mr. 238. R. 1371 Woj tek z W. procesuje si臋 z synami Pe艂ki z Tudorowa o stawid艂a, jakiemi ten w Tudorowie zatrzymuje wod臋 potrzebn膮 dla m艂yna w Karwowie Kod. Ma艂op. , III, 253. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 w艣 Wambork贸w, w艂asno艣膰 Jakuba Pozowskiego, mia艂a 7 osad, 3 1 2 艂an. , 1 zagr. , 3 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 187. Br. Ch. W膮wozy, cz臋艣膰 G艂贸wczyna, w pow. gr贸jeckim. W膮zin al. W膮dzyn, niem. Wansen, w艣, pow. niborski, st. p. Gilgenburg. W膮zikowa Wola, ob. W臋偶ykowa Wola. W膮zka, niem. Weske, rzeczka, dop艂yw jeziora Dru偶no al. Elbl膮gskiego. W膮zki Las, os. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Czerwonka. W膮zkie, jezioro w zlewie Wieprza, w dobrach Wereszczyn, pow. w艂odawskim. Ma 120 mr. obszaru. P艂ytkie, muliste, 艣r贸d bagien po艂o偶one. W膮偶, folw. , pow. p艂ocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 15 w. od P艂ocka, ma 3 dm. , 13 mk. , 62 mr. W膮偶, jezioro, w pow. leckim, obecnie osuszone ob. t. V, 117. W膮偶owiec, szczyt 1093 mt. wys. w grupie Babiej g贸ry, w hr. orawskiem. W. wznosi si臋 na po艂udniowym ko艅cu poprzecznego 偶ebra g贸rskiego, rozpoczynaj膮cego si臋 szczytem Brana 1517 mt. , oddzielonego znowu 1408 mt. wysokiem siod艂em od Babiej g贸ry. G艂臋boka dolina Bystrej oddziela W膮偶owiec od masywu Babiej g贸ry, szeroka i otwarta dol. Wbaczy艅ski Wczorajsze W膮偶owiec W膮偶owiec Wciuki Wcis艂e Wbo艂otnia Wbohow potoku W膮偶owca rozdziela g贸r臋 W. od niere gularnego i rozkawa艂kowanego dop艂ywami P贸艂horanki dzia艂u mi臋dzy potokiem W膮偶owcem a P贸艂horank膮. Stoki W膮偶owca wscho dnie ku dol. Bystrej nie wysokie wprawdzie, ale bardzo strome do 30, ku dolinie jednak W膮藕owca lekko pochylone, bez najmniejszej trudno艣ci dost臋pne, gdy偶 zaledwie 10 15 nachylone. O stokach p贸艂nocnych W膮偶owca nie ma co m贸wi膰, prawie bezpo艣rednio 艂膮czy si臋 w tym kierunku W膮偶owiec ze szczytem 1187 mt. wys, , od tego za艣 wznosi si臋 teren nieustannie do szczytu Branej, 1577 mt. wys. U po艂udniowych stok贸w zlewa si臋 potok W膮 偶owiec z Bystr膮. . Ca艂a g贸ra a偶 po doliny stru mieni silnie zalesiona. E. R. W膮偶owiec, potok g贸rski, w hr. orawskiem. Wyp艂ywa u st贸p Brany 1577 mt. , Borsuczej 1005 i W膮藕owca 1093. P艂ynie po cz膮tkowo w w膮zkiej dolinie, kt贸ra jednak wkr贸tce si臋 rozszerza. Po 6 1 2 klm. d艂ugim biegu 艂膮czy si臋 z pot. Bystrej w poziomie oko艂o 760 mt. E. R. Wbaczy艅ski B贸r, pow. jaros艂awski, ob. Mo艂odycz, Wbohow 艂u偶. , niem. Uebigau, w艣 艂u偶ycka. Ob. Kronica. Wbo艂otnia, ws, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Dokudowo, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Adamowicz贸w, Mielechowo, 15 dusz rewiz. Wcis艂e, w艣, m艂yn, folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojk贸w, odl. od Sieradza 26 w. ; w艣 ma 4 dm. i wraz z osadami Niw膮, Kopacz, Kije, Przegorza艂e, Stelmach, P臋czek i Dzikie 247 mk. ; os. m艂y艅. 1 dm. , 5 mk. ; fol. 2 dm. , 2 mk. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. Wciuki, w艣, pow. rossie艅ski, paraf. Widukle. Wczorajsze, mko nad rz. Po艂sto艂 al. Werchowe艅k膮 dop艂. Rastawicy, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Browki, przy trakcie skwirskoberdyczowskim, wysuni臋te na bujne stepy Ukrainy, odl. o 40 w. od Skwiry, ma 2507 mk. W 1863 r. wed艂ug Pochilewicza by艂o 1568 mk. prawos艁, 46 katol. , 4 rozkoln. i 828 偶yd贸w. Obszar d贸br wynosi艂 3500 dzies. wed艂ug danych izby skarbowej 2999 dzies. . Posiada cerkiew. p. wez. Archanio艂a Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1772 r. , na miejsce dawniejszej z 1727 r. i uposa偶on膮 71 dzies. Jest tu ko艣oi贸艂 katol. , murowany, browar i szpital w艂o艣cia艅ski na 72 艂贸偶ka, porz膮dnie utrzymany. Po za obr臋bem mka znajduje si臋 staro偶ytne, sypane z ziemi horodyszcze, 艣wiadcz膮ce o dawno艣ci zasiedlenia. Miejscowe podanie g艂osi, 偶e W. w dawnych wiekach nosi艂o nazw臋 Kitajhorodu. Pochodzenie i znaczenie s艂owa Kitajhorod prawid艂owiej Skitajhorod nieznane; w ka偶dym razie ma ono pewien zwi膮zek z wyrazem, , skitatsia, tu艂a膰 si臋, b艂膮ka膰 si臋. Kitajhorody, m贸wi Micha艂 Grabowski, by艂y to stanowiska, albo osady, wiod膮ce pocz膮tek od tu艂aczy z jakiegokolwiek powoda Ukraina dawna i tera藕n. , str. 22. Ow贸偶 koczownicze pokolenia, kt贸re w dawnych wiekach tu艂a艂y si臋 po Ukrainie, zostawi艂y na niej 艣lady w swych le偶ach czyli kitajherodach. By艂y to prawdopodobnie ich stannice, czyli obozowiska, rowami i okopami ogrodzone. Takich grodzisk Kitajherod贸w a od nich tak nazwanych osad sporo si臋 znajduje tak na Ukrainie, Podolu jak na stepach naddnieprza艅skich i do艅skich. W gub. kijowskiej jest ich kilka, jak Kitaj herod w pow. lipowieckim, drugi w pow. czehry艅skim, Kitajewska pustynia pod Kijowem, ze staro偶ytnem horodyszczem. Dawniej za艣, wed艂ug podania, obok W. by艂o i drugie podobne miejsce, nosz膮ce nazw臋 Kitajhorodu, p贸藕niej Jahniatynem nazwane. Ale zaznaczy膰 wypada, 偶e osady z t膮 nazw膮 maj膮 sw贸j zakres, po za kt贸rym spotykaj膮 si臋 ju偶 inne znamienne nazwyj to jest t. zw. hoszcze ob. Hoszcza. Tradycya g艂osi, 偶e na dawnem uroczysku zw. Kitajhorod, nast臋pnie wyros艂a osada t. n. Wiemy sk膮d in膮d, 偶e w drugiej po艂owie XVI w. Kitaj herod, je偶eli ten jako osada istnia艂 kiedy, nosi艂 ju偶 dzisiejsz膮 nazw臋 W. por. Jahniatyn. Dowodem tego jest, 偶e gdy w 1571 r. Jerzy Jaz艂owiecki, hetman kor. , ci膮gn膮艂 z wojskiem na wypraw臋 przeciwko Tatarom, to przechodzi艂 on i przez to miejsce, kt贸re w marszrucie jego pochodnej nazwane jest Wczorajszem Paprocki, Herb. , str. 221. W. od dawna, mo偶e nawet od pocz膮tk贸w swojego istnienia, wchodzi艂o w obr臋b rozleg艂ej w艂o艣ci pawe艂ockiej, i wraz z ni膮, zaczynaj膮c od Ostafiego Daszkiewicza, Olizar贸w, nale偶a艂o do dziedzictwa kn. Ru偶y艅skich, Zamoyskich, Koniecpolskich, nareszcie Walewskich i ks. Lubomirskich. Dobrom tym wojny kozackie ci臋偶k膮 zada艂y kl臋sk臋. Po i zw. ruinie W. jak i ca艂a okolica zosta艂a pust膮. W akcie z 1683 r. czytamy miasto W. , wsi Czarnorudka, Jaros艂awka, Ora艅szczyzna, Popielnia, Biha艂贸wka, Harapan贸wka w tem mie艣cie ani wsiach niemasz 偶adnego cz艂owieka, ani cha艂upy Arch. J. Z. R. , cz. VI t. I, dodatek, str. 153. Potwierdza to tak偶e podr贸偶nik wielkoruski Iwan 艁ukianow, w 20 lat po ruinie przeje偶d偶aj膮cy przez t臋 cz臋艣膰 Ukrainy I pojechali艣my z Pawo艂oczy do Niemirowa stepem g艂uchym, przykra i t臋skna to by艂a droga, be niespotkalismy ani miasta, ani wsi, a dawniej przecie偶 nacieszy艂o si臋 tu oko w臋drowca widokiem pi臋knych miast i wsi porz膮dnych, a dzi艣 tu pustynia niemieszkalna, w kt贸rej nie ujrzysz cz艂owieka. Tylko zwie rza moc, kozy dzikie, wilki, 艂osie i nied藕wiedzie. Dopiero gdy na prawym brzegu Dniepru zupe艂nie upad艂a Kozaczyzna, wtedy powr贸ceni do swych d贸br tutejsi dziedzice, za cz臋li w pustkach u艂atwia膰 osiedlenie nowej ludno艣ci, kt贸r膮 tu zewsz膮d 艣ci膮gali. Ks. Lubomirscy, dziedzice Pawo艂oczyzny, oddali si臋 administracyi przywr贸conych d贸br i zwr贸cili trosk臋 ku zaludnieniu jej. W r. 1727 rachowano w W. ju偶 85 cha艂up w艂o艣cia艅skich. W tym偶e roku stan臋艂a tu nowa cerkiew, i jak wizyta m贸wi, , o trzech wie偶yczkachj gontem kryta. Obok niej w Czarnorudce by艂o 10 cha艂up. Tak uporz膮dkowane i ju偶 zaludnione W. w 1770 r. od ks. Stanis艂awa Lubomirskiego kupi艂 Unicki, ale w 1794 r. sprzeda艂 Kacpro wi Iwanowskiemu h. Rogala. Ostatni praco wa艂 nad wzrostem miasteczka. Za niego 偶y dzi si臋 tu osiedlili. Po Kacprze Iwanowskim w艂ada艂 W. syn tego偶 Dyonizy, kt贸rego c贸rka Dyoniza, wydana za Daryusza Poniatowskie go, zmar艂a bezdzietnie, i W. , kt贸re sta艂o si臋 jej dziedzictwem, przesz艂o w spadku do jej siostrzenicy Ernestyny z hr. Rzewuskich komandorowej Meleniewskiej. Ko艣ci贸艂 katolicki by艂 z muru postawiony p. w. Bo偶ego Naro dzenia przez Kacpra Iwanowskiego, po艣wi臋 cony w 1835 r. przez ks. Boruchowskiego. Kaplice w Spiczy艅cach, Nizgurcach i Czar norudce. Parafia katol. , dekanatu skwirskie go, 851 wiernych. Edward Rulikowski. Wda, dawna nazwa w dokum. rzeki zwanej dzi艣 Czarna Woda Schwarzwasser, lewego dop艂ywu Wis艂y, w Prusach Zach. Wda, w艣 nad Czarn膮 Wod膮, tak偶e Wd膮 zwan膮, wzn. 100 mt. npm. , pow. starogardzki, par. kat. Czarnylas; agentura poczt. w miej scu od r. 1892, po艂膮czona z Sk贸rcem 8, 5 klm. i z Lubichowem; najbli偶sza st. kol. jest w Czerwi艅sku 20 klm. , odl. od Starogardu 3 1 4 mili. We wsi szko艂a 3klas. , dwie kar czmy. Obejmuje 25 posiade艂 w艂o艣c. i 32 za gr贸d; nale偶膮ca do gminy w艣 Mermet 9 posia de艂 w艂o艣c. i 4 zagrody, razem 677 ha 536 roli orn. , 71 艂膮k, 53 lasu; 1885 r. by艂o 106 dm. , 144 dym. , 724 mk. , 658 kat. , 61 ew. , 5 偶yd. ; z tych przypada na Mermet 22 dm. i 154 mk. Mieszkaj膮 tu t. zw. Lasaki. Istnia艂 tu podobno ko艣ci贸艂 katol. S臋dziwi ludzie opo wiadaj膮 nadto, 偶e dzwony w Czarnym Lesie pochodz膮 z ko艣cio艂a tutejszego. Wed艂ug wi zyty Rybi艅skiego z r. 1780 by艂o 140 mk. katol. ob. str. 112. Za czas贸w krzy偶ackich w艣 cz臋sto bywa wspominana; podczas wojen szwedzkich zosta艂a zburzona, lecz r. 1677 zn贸w odbudowana. Ks. Fr. Wdecki M艂yn, niem. WdaMuehle, domena fiskalna, pow. starogardzki, st. p. Wda, par. kat. Czarnylas; 111 ha 47 roli orn. . 12 lasu; 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 42 mk. , 21 kat. , 21 ew. Le偶y w艣r贸d lasu, w malowniczej okolicy, Bad Czarn膮 Wod膮, kt贸ra si臋 tu dzieli na 3 odnogi, aby p臋dzi膰 m艂yn, tartak i hamerni膮. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 by艂o tu 9 mk. kat. i 14 ewang. str. 112. K艣. Fr. Wdowa 1. rzka, w pow. s艂uckim, w艂a艣ciwie nazwa w dolnym biegu rzeki Wuswa lew. dop艂. rz. Morocz. Ob. Wuswa 2. W. , jedna z odn贸g Prypeci, w pow. mozyrskim, naprzeciwko wsi Makarewicze, w obr. gminy Petryk贸w, ma 艂膮czno艣膰 z jez. Wil偶e. A. Jel. Wdowin, w艣 i fol. nad rz. Grabi膮 al. Gra b贸wk膮, pow. piotrkowski, gm. Wo藕niki, par. Krzepcz贸w, odl. 17 w. od Piotrkowa. W艣 ma 24 dm. , 186 mk. ; fol. 4 dm. , 2 mk. ; os. 1 dm. , 1 mk. , 15 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 141 mk. W r. 1883 fol. W. rozl. ror. 934 gr. or. i ogr. mr. 273, 艂膮k mr. 5, pastw. mr. 18, lasu mr. 545, nieu偶. mr. 47; bud. mur. 4, drew. 7; las urz膮dzony. W艣 W. os. 29, mr. 133. Na pocz膮tku XVI w. W. nale偶y do par. Dru偶bice. 艁any folw. daj膮 dziesi臋cin臋 pleba nowi, kmiecie za艣 tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 460. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkowskie go z r. 1552 w艣 ta mia艂a 2 osad. , 4 艂any, za艣 Wdowi艅ska Wola 1 osad. , 7 艂an. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 257 i 259. Br. Ch. Wdzidze al. Wdzydze, niem. Weitsee, 1648 Wdzice, dok. 1258 Widencze, 1284 Wydencz, Widensee, znaczne jezioro na pograniczu pow. ko艣cierskiego i chojnickiego. Ma kszta艂t krzy偶a, podobnie jak jezioro Mawry MauerSee w Prusach Wschodnich. Wzn. 133 mt. npm. Z p艂n. na p艂d. ma 1 1 2 mili d艂ugo艣ci, w poprzecznych ramionach za艣 od Przer臋bskiej Huty a偶 do Go艂unia 1 mil臋, obwodu oko艂o 7 mil. P贸艂n. wi臋ksza cz臋艣膰 z obu ramionami nale偶y do pow. ko艣cierskiego p艂d. mniejsza, ale szersza, do chojnickiego. P贸艂n. rami臋 zowie si臋 te偶 Gielino, zachodnie Radolny, wschodnie w dok. Golun al. Golon, t. j. Go艂u艅 al. Gole艅. Brzegi jeziora s膮 po wi臋kszej cz臋艣ci strome, 20 do 30 st贸p wzniesione i cz臋sto lasem poros艂e. W po艂udn. cz臋艣ci znajduj膮 si臋 4 wyspy r贸偶nej wielko艣ci. Najwi臋ksza z nich, t. zw. Ostr贸w, ma 2 5 mili d艂ug. i niemal 1 10 mili szer. Z p艂d. wsc. k膮ta jeziora wyp艂ywa przez 艣luz臋, r. 1872 zbudowan膮, rz. Czarna Woda, kt贸ra najprz贸d toczy si臋 murowanym kana艂em i dopiero potem 艂膮czy si臋 z w艂a艣ciwem 艂o偶yskiem rzecznem. Naoko艂o jeziora Wdzidzkiego le偶膮 po zach. stronie Czarlina, Koz艂owiec, Pl臋s, Laska, R贸w i Przytarnia na po艂udn. Kliczkowy, na wschodu. Borsk, Wdzidze Tucholskie, Lipa, Kruszyny, Zabrody, Go艂u艅 i Wdzydze Kiszewskio ob. Die Kassubei und Tuchler Haide von Pernin, str. 38. Jezioro to obfituje w ryby r贸偶ne, mianowicie sumy, pstr膮gi, jazgarki, szczupaki, okonie, p艂otki, leszcze, karasie, marenki i u Wdecki Wda Wda Webryszki Weble Weber Wdzydze Wdzi臋k贸w Wdzi臋ko艅 Wdzi臋czno艣膰 Wdzidze Wdzidze kleje. W poblizkim Czersku zamierzaj膮 urz膮 dzi膰 stacy膮 dla transportu ryb. R. 1258 Ba daje ks. Sambor cystersom w Pelplinie woln膮 rybitw臋 w wschodniej cz臋艣ci jeziora Wdzidz kiego, kt贸ra si臋 Go艂u艅 nazywa, mi臋dzy Lelekownic膮 i Zabrodami piscaturam in stagno Videncze in ea parte, quae Golun vcatur; P. Urk. B. V. Perlbach, str. 149. R. 1284 potwierdza Mestwin to prawo tam偶e, str. 347. R. 1549 niepokoi艂 starosta kiszewski Jan Szorc, herbu Mora, zakonnik贸w o prawne posiadanie jeziora. Zygmunt I wyznaczy艂 komisy膮, kt贸ra na ich korzy艣膰 rozstrzygn臋艂a, wskutek tego potwierdzi艂 kr贸l prawo klaszto ru na thoni臋 Wdzidzek, pozwalaj膮c nawet rybakom cysterskim zbiera膰 sobie wzd艂u偶 brzegu po lesie staro艣ci艅skim suche drzewo i kor臋 na ogie艅 ob. Opactwo pelpli艅skie p. k艣. Kujota, str. 407. K艣. Fr. Wdzidze al. Wdzydze 1. Bli偶sze al. Tu cholskie, niem. Weitsee, w艣 nad jez. Wdzidz kiem, pow. chojnicki, st. p. Karsin, par. kat Wiele, szko艂a kat. w miejscu; 3085 ha 454 roli orn. , 13 艂膮k, 221 lasu; 1885 r. 45 dm. , 61 dym. , 349 mk. , 339 kat. , 10 ew. ; z tych przypada na Bar艂ogi 27 mk. , 4 dm. , na Czy ste 29 mk. i 3 dm. , na Lip臋 40 mk. i 5 dm. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 by艂o tu 97 mk. , tylko kat. ob. str. 67. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂acili tu rybacy 4 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Lu stracya sstwa tucholskiego z r. 1664 opiewa W艣 Wdzidze na pustkowiu, w tej wsi rybacy mieszkaj膮, p艂ac膮 sumatim wraz z mieszkaj膮 cymi w Lipie 136 fl. 23 gr. 2. W. al. Wdzy dze Dalsze al. Kiszewskie, niem. Sanddorf, w艣 nad jez. Go艂u艅 cz臋艣膰 jez. Wdzidzkiego, pow. ko艣cierski, st. p. Ko艣cierzyna, paraf. kat. Wiele. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 by艂o tu 40 mk. kat. str. 68. K艣. Fr. Wdzi臋czno艣膰, w spisie z r. 1827 Wdzi臋cznice, kol. nad rz. Wart膮, pow. kolski, gm. Czo艂owo, par. Ko艂o, ma 5 dm. , 62 mk. W 1827 r. I by艂o 3 dm. , 18 mk. Wdzi臋ko艅, w艣 szlach. i w艂o艣c. nad rz. Jab艂o艅, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par, Zambrowo, ma 1200 morg. W r. 1827 by艂o 34 dm. , 198 mk. Wdzi臋k贸w ob. Jab艂o艅, t. III, 344, mylnie, za Wdzi臋ko艅, Wdzydze, ob. Wdzidze. We. .. , ob. Wie Weber Starawie艣, ob. Skrz臋tla, Weble, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kiemieliszki o 5 w. , 27 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Bo艂osza, Przemienieckich. Webory, w艣, pow, szawelski, w 4 okr. poL, gm. Ligumy, o 27 w. od Szawel. Webryszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 77 w. od Wi艂komierz膮. WecAuca 艂otew. , ob. Auc Stary. Wecamuj偶a 艂otew. , ob. Neugut. Wech w dok. , ob. Piotrowice t. VIII, 216. Weckelwitz, w艣, pow. g艂ogowski, par. ew. Klein Tschirne. W r. 1885 mia艂a 57 ha, H dm. , 56 mk. ewang. . Weckeritz, posiad艂o艣膰, pow. g艂ogowski, par. ew. G艂og贸w, kat. Rabsen. W r. 1885 mia艂a 33 ha, 2 dm. , 8 mk. 3 kat. . Weckie, w艣, pow, rossie艅ski, par. Nowe Miasto. Wecklitz 1. ob. Weklice. 2. W. , os. m艂yn. , pow. brunsberski, st. p. Braunsberg Ostpr. Vecse, ob. Wojczyce. Wedderau, folw. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Heiligenbeil. Veddin, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, par. kat. Stupsk. R. 1281 nadaje ks. Mestwin cystersom miedzy innemi w艣 Vidino ob. Perlbach, P. U. B. , str. 285. Wedegiszki ob. W臋dogiszki. Wedejszyszki, za艣c, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 50 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. Wedelshof, dobra, pow. z艂otowski, st. p. Gronowo, par. kat. Kamie艅, 414 ha 329 roli or. , 13 艂膮k, 40 lasu. W 1885 r. 5 dm. , 11 dym. , 70 mk. , 6 kat. 64 ew. K艣. Fr. Wedelska w dok. z XIII w. , nazwa potoku w okolicy Rogo藕nika, w pow. nowos膮deckim. Wedelskie, niem. WedelLand, dok. 1364 Vedilske, obszar obejmuj膮cy 90 mil kw. ; w po 艂owie w XIV by艂 w posiadaniu rodziny We del. Dzi艣 stanowi p贸艂nocnozach. cz臋艣贸 pow. wa艂eckiego i obejmuje znaczne obszary na praw. brzegu Drawy ob. Kod. Wielkp. , IV, 236. K艣. Fr. Weder w dok. , nazwa jeziora na obszarze wsi Leginy, w pow, reszelskim. Wedera艅ce 1. al. Wedora艅ce, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Duk szty, o 26 w. od Nowoaleksandrowska. Starow. Bogomolnikow ma tu 90 dzies. 11 la su, 8 nieu偶. ; szlach. Obolewicz 40 dzies. 7 lasu, 6 nieu偶. ; Stankiewicz 40 dzies. 4 lasu. 2. W. , w艣, tam偶e, w 4 okr. poL, gm. Antuzowo. Maj膮 tu Giedrojciowie 43 dzies. 2 la su, 4 nieu偶. ; Kaszkiewicz 22 dzies. 2 nieu偶. ; Kowalewscy 34 dzies. 1 lasu 4 nieu偶. ; Kwintowie 18 dzies. 1 2 lasu, 1 2 nieu偶. ; Rogowscy w W. i Jawidzach 62 dzies. 8 lasu, 4 nieu偶, ; Rybakowowie i Iwanowowie 88 dzies. 2 lasu, 6 1 2 nieu偶. ; Szabli艅scy 21 dzies. 3 lasu, 2 1 2 nieu偶. . 3. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Wederau, 1371 Wederow, dobra i w艣, pow. bolkowicki, ko艣ci贸艂 par. ew. w miejscu, kat. Wecklitz Weckie Weckeritz Weckelwitz Wech Wecamuj偶a Wec Webory Wedzierniki Weeden Weereitischken Weedern Weendradse Weeper Wederyszki Wedeto Wedhornskampe Wedlowice Wedmediwka Wedogiany Wehlige Wehlefronze Wehlau Wehlack Wegun Wegnerminnen Wegiery Wegierele Wegiany Weggen Weessen Weessaten Weeskenthal Weeskenhof Weeskendorf Wedoginie Weiora艅ce Wedorowszczyzna Wedory Wedrejki Wederowszczyzna Wedlin Wedringen Wedry Wedrynie Blumenau. W r. 1885 6 dm. , 79 mk. kat. 3; 493 mk. kat. 77. Wederowszczyzna, folw. , pow. nowoaleksandrowski, attyn. d贸br Rakiszki; ob. Waderowszczyzna. Wederyszki, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 23 w. , ma 9 dm. , 71 mk. Wederyszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 68 w. od Wi艂komierza. Wedeto, jezioro, w gub. witebskiej, jedno z grupy jezior, z kt贸rych wyp艂ywa Po艂ota, dop艂. D藕winy. Wedhornskampe, wyb. do Groschkenkampe, pow. gda艅ski nizinny, st. p. Sztutowo; 2 dm. , 29 mk. Wedlin niem. , ob. Widlin. Wedlowice, Wedelsdorf, w艣, pow. sycowski, par. ew. i kat. Goszcz. W 1885 r. , 142 ha. 31 dm. , 215 mk. kat. 43. Wedmediwka, pow. czehry艅ski, ob. Medwed贸wka. Wedogiany, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Andrzej贸w, par. Bet贸w, o 91 w. od Rossie艅. Wedoginie, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gra. Traszkuny; w艂o艣c. Misiewicz ma 19 dzies. 5 lasu, 2 nieu偶. . Weiora艅ce, ob. Wedera艅ce. Wedorowszczyzna, dobra, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. 呕mujdki, par. Nidoki, o 20 w. od Wi艂komierza; w艂asno艣膰 Pac贸w Pomarnackich, 238 dzies. 61 nieu偶. . Wedory, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Wilna, 7 dm. , 77 mk. 10 prawos艁, 67 katol. . Wedrejki, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Kirjanowo, o 56 w. od Szawel. Wedringen, folw. d贸br prywat. Asuppen, w okr臋gu tukumskim, pow. talse艅ski. par. zabelnska Kurlandya. Wedry, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Ko艂tyniany, o 54 w. od Rossie艅. Wedrynie, czesk. Vendryne, niem. Wedrynie, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. cieszy艅skim, obwodzie s膮d. jab艂onkowskim, na po艂d. wsch. od Cieszyna, nad pot. b. n. praw. dop艂. Olszy. W. tworz膮 z przys. Zacisze gmin臋 admini stracyjn膮. W r. 1880 by艂o 226 dm. , 1989 mk. 481 rz. kat, 1492 prot. i 16 偶yd. , w tem 1935 Polak贸w. Ko艣ci贸艂 paraf. , szko艂a ludowa w miejscu. W. H. Wedzierniki, ws nad stawem, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Oszmiany, 9 dm. , 70 mk. 60 prawos艁, 10 katol. . Weeden, folw. d贸br prywat. Popen, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. pilty艅ska Kurlandya. dobra mia艂y 398 ha, 536 ha, 78 dm. , ws Weereitischken al. Kalmuetzen, w艣, pow. ragnecki, st. p. NeuEggleningken. Weedern 1. posiad艂o艣膰 i os. karcz. , pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. 2. W. , folw. , pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. 3. W. , posiad艂. , pow. ragnecki, st. p. Lengwethen. 4. W. al. Werdehlischken, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Mallwischken. 5. W. , w艣, pow. ragnecki, st. p. NeuEggleningken. Weendradse, rzka, w Kurlandyi, dop艂yw rz. Abawy. Weeper, w艣, pow. mor膮ski, st. p. Saalfeld Ostpr. Weeskendorf, w艣, pow. pruskohol膮dzki, st. p. Gueldenboden. Weeskenhof, domena kr贸l. , pow. pruskohol膮dzki, st. p. Gueldenboden. Weeskenthal, folw. , pow. mor膮ski, st. p. Quittainen. Weessaten, dobra prywat, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Weessen, dobra pryw. z folw. Althof, w okr. zelburskim, pow. i艂ukszte艅ski, par. dyneburska Kurlandya. Weggen, dobra prywat. , w okr. tukumskim, pow. talse艅ski, par. zabelnska Kurlandya. Wegiany, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Ma艅kuny, par. Girtakol, o 10 w. od Rossie艅. Mieszcz. Miniat w W. i Skirelach ma 42 dzies. 1 lasu. Wegierele, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Popielany, o 48 w. od Szawel. Wegiery 1. w艣 i dw贸r nad Wegier膮, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Popielany, o 46 i 47 w. od Szawel. Dw贸r nale偶y do Mackiewicz贸w, ma 160 dzies. 32 lasn. 2. W. , mko i w艣, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Okmiany, o 87 w. od Szawel. Mko posiada ko艣oi贸艂 katol. , p. w. 艣w. Jerzego, z drzewa wzniesiony w 1766 r. przez k艣. Iludziewicza, filialny par. Okmiany. 3. W. Maldenie, za艣c, tam偶e, o 89 w. od Szawel. Wegnerminnen 1. w艣, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. 2. W. , wybud. , pow. nizinny, st. p. Mehlauken. Wegun, grupa dom贸w w Bartatowie, pow. gr贸decki. Wehlack, dobra ryc, pow. rastenaborski, st. p. Rastenburg. Wehlau, ob. I艂awa. Wehlefronze, te偶 Sandfronze, 1498 Wronnza, dobra i w艣, pow. wo艂owski, par. ew. Piskorzyna, kat. W膮sosz. W r. 1885 dobra mia艂y 234 ha, 6 dm. , 81 mk kat. 4; w艣 26 ha, 13 dm. , 58 mk. kat. 4. Wehlige, w艣, pow. mielicki, par. ew. G膮tkowice, kat. Mielice. W r. 1885 mia艂a 350 ha; 38 dm. , 304 mk. kat. 46. Wehnenfeld Wehnenfeld, dobra ryc. i w艣, pow. kr贸lewiecki, st. p. Loewenhagen. Wehnershof niem. , w艣, pow. cz艂uchowski, st. p. w miejscu, par. kat. Czarne; 772 ha 390 roli orn. , 82 艂膮k, 18 lasu; 1885 r. 88 dm. , 157 dym. , 774 mk. , 68 kat, 691 ew. , 15 偶yd. Szko艂a 3 klas. ewang. i ko艣ci贸艂 ewang. drewniany z pocz膮tku bie偶膮cego stulecia. Wehowic, Wehowitz, w艣, pow. g艂upczycki, par. ew. Rozumice Roesnitz, kat. Piltsch. W r. 1885 mia艂a 485 ha, 87 dm. , 595 mk. ew. 12. Wehrau, dobra i w艣 nad rzk膮 Kwiss膮, pow. boles艂awski, par. ew. Schoendorf, kat Birkenbrueck. W r. 1885 dobra mia艂y 10369 ha, 17 dm. , 70 mk. kat 6; w艣 387 ha, 114 dm. , 712 mk. kat 37. Rzeka Kwissa tworzy tu wodospad Teufelswehr. We wsi liczne fabryki huty 偶elazne, papiernia, huta szklana, 艂omy wapienne i piaskowca, kopalnie gliny i torfu. Miejsce urodzenia mineraloga Wernera. W艣 ta nale偶a艂a do r. 1815 do Saskich 艁u偶yc. Wehrdorf, w艣, pow. zi臋bicki, par. ew. Paczkowo, kat. Liebenau. W r. 1885 mia艂a 4 ha, 11 dm. , 52 mk. ew. 4. Wehrschuppe, rzeczka, dop艂yw Aa, ma 藕r贸d艂o w parafii tukkumskiej w gub. kurlandzkiej, uj艣cie w parafii Schlok w gub. inflanckiej. Wehrse, dobra, pow. g贸rski Guhrau, par. ew. i kat. W膮sosz. W r. 1885 mia艂y 830 ha, 12 dm. , 218 mk. kat 33. Wehrwitten, w艣 i wybud. , pow. frydl膮dzki, st. p. Bartenstein Ostpr. Wehsaht, rzka, w Kurlandyi, dop艂yw Abawy Abau. Wehse 艂otew. , ob. Wenden. Wehsiht 1. jezioro, w pow. zelburskim Kurlandya, 6 1 2 w. d艂ugie i przesz艂o 1 2 w. szerokie, 2. W. , Wessit, We偶yt, rzka, w Kurlandyi, prawy dop艂yw rz. Memel Niemunia, wpada na granicy gub. kowie艅skiej. Wehsiht, Wesiht, 艂otew. WikkerMuj偶a, folw. d贸br prywat. Tannenfeld, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. Selburg Kurlandya. Weiberkraenke al. Wejbery, osada do Konarzewa, w pow. krotoszy艅skim, o 1, 5 klm. na po艂d. od Krotoszyna, 1 dm. i 9 mk. Weichau 1. ws, pow. ko偶uchowski, ko艣oi贸艂 par. ewang. w miejscu, par. kat. Herzogswaldau. W r. 1885 mia艂a 529 ha, 124 dm. , 490 mk. kat 21. 2. W. Ober dobra, tam偶e, mia艂y 689 ha, 9 dm. , 63 mk. kat. 2. 3. W. Nieder, dobra, mia艂y 539 ha, 4 dm. , 50 mk. kat 6. Weicherau zapewne Wichrowo, 1360 Primo Wicherow, 1390 Wycherow, dobra i w艣, pow. nowotarski Szl膮sk, par. ew. Metschkau Mieczkow, kat Ossig Osiek. W r. 1885 dobra mia艂y 147 ha, 3 dm. , 61 mk. ew. 20; w艣 397 ha, 50 dm. , 284 mk. ew. 30. Weichhorn niem. , ob. Wichorze. Weichnitz, dobra i w艣, pow. g艂ogowski; par. ew. Dalk贸w, kat. Gross Kauer. W r. 1885 dobra mia艂y 209 ha, 6 dm. , 75 mk. kat. 15; w艣 18 ha, 21 dm. , 94 mk. kat 15. Weichsel niem. , ob. Wis艂a. Weichselburg niem. , w艣 w Pomezanii, na ol臋drach, na praw. brzegu Wis艂y, pow. kwidzy艅ski, st. p. Nebrowo, par. kat. Nowe, szko艂a ewang. w miejscu. W艣 ma 700 ha 391 roli orn. , bardzo 偶yznej, 40 艂膮k, 87 lasu, 56 dm. , 89 dym. , 426 mk. 80 kat, 346 ew. . R. 1396 nadaje bisk. pomeza艅ski Jan I mieszka艅com wsi Wisilburg 2 w艂贸ki 艂膮k na prawie che艂m. Dan na zamku w Prabutach w dzie艅 艣w. Agaty ob. Gesch. d. Bist. Pomesanien T. Cramer, Marienwerder, 1885, str. 111. Weichselmuende niem. , ob. Wis艂ouj艣cie. Weichselthal, pow. bydgoski, ob. Przy艂ubie 1. . Weide, ob. Widawa, Weide niem. , ob. Pastwisko i Pastwa. Weide, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. ew. Psary Huenern, kat. Protsch. W r. 1885 dobra mia艂y 143 ha, 2 dm. , 42 mk. kat 16; w艣 56 ha, 33 dm. , 281 mk. kat 55. Weldebruch, os. , pow. chodzieski, o 3, 5 klm. na po艂d. od Chodzie偶y Kolmar i. P. , gdzie jest par. , poczta i st dr. 偶el. ; ma 7 dm. , 55 mk. Powsta艂a w nowszych czasach; wchodzi w sk艂ad okr. wiejskiego Podaniu. Weidehnen, ws, pow. fyszhuski, st. p. Thierenberg. Weidelache, rzeczka na Szl膮sku, prawy dop艂yw Kacbachy lew. dop艂. Odry. Ma 藕r贸d艂a w g贸rach Strzyg艂owskich. Weideland, pow. ko艣cia艅ski szmigielski, ob. Pustopole. Weiden al. Aweiden, pow. z膮dzborski, ob. Nawiady. Weidenau 1. ob. Widnawa, 2. W. , ob. Widyni贸w. Weidenau, pow. lubawski, ob. Mszanowo 1. . Weidenbach, dobra i w艣, pow. ole艣nicki, par. ew. Bierut贸w Bernstadt, kat. Klein Zoellnig. W r. 1885 dobra mia艂y 410 ha, 7 dm. , 89 mk. kat. 60; w艣 38 ha, 24 dm. , 144 mk. kat. 9. Weidenbruch, os. , pow. chodzieski, tu偶 pod Pi艂膮 Schneidemuehl, ma 3 dm. i 23 mk. Wchodzi w sk艂ad okr. miej. Pi艂a. Weidenhaken 1. wyb. do Sztutowa, pow. gda艅ski nizinny; 19 dm. , 186 mk. 2. W. Grosser, wyb, , tam偶e; 7 dm. , 69 mk. 3. W. Kleiner, wyb. , tam偶e; 1 dm. , 6 mk. Weindenheim. Tak przezwano po r. 1871 K臋p臋 Gniewkowsk膮 i Maro艅sk膮 na Wi艣le, Weichselthal Weichselmuende Bist Marienwerder Weichsel Weichnitz Wehrau Weichhorn Weicherau Weichau Weiberkraenke Wehsiht Wehse Wehsaht Wehrwitten Wehrse Wehrschuppe Wehrdorf Wehnershof Wehowic Weindenheim W Grosser W Kleiner Weide Weidenbruch Weidenbach Weidenau Wehnenfeld Weiden Pustopole Weidelache Weidehnen Weldebruch Pastwisko Pastwa Weidicken Weidisch Weidlacken Weidlaucken Weidszenten Weigelsdorf Weigmannsdorf Weigwitz Weihern Weinberg 1 Weinberg Weine w pow, inowroc艂awskim, o 13 klm. ku zach. od Torunia i 18 klm. na p贸艂n. od Gniewkowa, oh. Maro艅ska K臋pa, VI, 135. Obie osady maj膮 2 dm. , 19 mk. 1 katol. , 18 prot. i 215 ha 5 艂膮k i 25 lasu. Ca艂a K臋pa Gniewkow ska wchodzi艂a w sk艂ad starostwa gniewkow skiego. E. Cal. Weidenhof 1. posiad艂o艣膰, tu偶 pod Rawiczem. 2. W. , pow. pozna艅ski, ob. Zmys艂owo. Weidenhof niem. , ob. Wierzbowo. Weidenbof al. Schweinern, dobra, pow. wroc艂awski, par. ew. Psary Huehner, kat. 艢winiary Schweinern. W r. 1885 dobra mia艂y 745 ha, 12 dm. , 202 mk. kat. 58. Weidenkampe niem. , ob. Weidenhaken. Weidenpetersdorf, w艣, pow. bolkowicki, par. ew. i kat. Rohstock Rohnstock. W r, 1885 mia艂a 289 ha, 70 dm. , 392 mk. kat. 36. Weidenvorwerkj pow. mi臋dzyrzecki, ob. Nowy Dw贸r. Weiderwitz, dobra i w艣, pow. niemodli艅ski, par. ew, Niemodlin, kat. Brande. W r. 1885 dobra mia艂y 238 ha, 7 dm. , 68 mk. ew. 7; w艣 77 ha, 20 dm. , 111 mk. ew. 34. Weidgirren, w艣, pow. nizinny, st. p. Mehlauken. Weidich, 1371 Widecht, w艣, pow. grotkowski, par. ew. i kat. Odmuch贸w. W r. 1885 mia艂a 133 ha, 20 dm. , 139 mk. kat. Weidicken, ob. Wejdyki. Weidisch Gross i Klein, w艣, pow. g艂ogowski, par. ew. G艂og贸w, kat. Wilk贸w. W r. 1885 mia艂a 155 ha, 24 dm. , 109 mk. ew. 16. Weidlacken, w艣, pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau. Weidlaucken 1. posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 2. W. al. Neu Kriplauken, w艣, pow. nizinny, st. p. Kellminen. 3. W. al. Kippen, w艣, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Weidszenten al. Jacobitzkus, w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Szameitkehmen. Weigelsdorf 1. dawniej Wigansdorf, 1244 Weigelsdorf i Wyganithiz, w艣, pow. zi臋bicki, par. ew. Mit. Schreibendorf, par. kat. w miejscu. W r. 1885 w艣 mia艂a 1088 ha, 130 dm. , 733 mk. ew. 36. We wsi ko艣ci贸艂 par. katol. , nale偶膮cy dawniej wraz ze wsi膮 do klasztoru w Trzebnicy. Na mocy umowy z r. 1683 zarz膮dza艂 ko艣cio艂em cysters z Henrychowa. Po zabraniu d贸br przez rz膮d nale偶a艂a w艣 do domeny kr贸lewskiej w Zi臋bicach. 2. W. Ober, Nieder i Gross, pow. ole艣nicki, ob. Kielc贸w. W r. 1885 ws mia艂a 636 ha, 101 dm. , 661 mk. 55 kat. , 12 偶yd. ; dobra za艣 388 ha, 11 dm. , 145 mk. 61 kat. . 3. W. Klein, dobra, pow. ole艣nicki, par. ew. Gross Weigelsdorf, katol. Kunersdorf. W r. 1885 mia艂y 273 ha, 3 dm. , 83 mk. kat. 26; zamek, szko艂a ewang. 4. W. , 1356 Weigansdisdorff, dobra i w艣, pow. i rychbachowski, par. ew. Lampersdorf, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 930 ha, 8 dm. , 145 mk. kat. 38; zamek z pi臋knym ogrodem; w艣 mia艂a 1032 ha, 287 dm. , 2804 mk. kat. 589; ko艣ci贸艂 par. katol. , p贸藕niejszego pochodzenia. Weigmannsdorf, pow. wschowski, ob. Wygna艅czyce. Weigwitz dawniej Wojkowice, 1309 Woikowitz, 1374 Wokowicz, Wetkowicz, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. ew. Sillmenau, kat. Thauer. W r. 1885 dobra mia艂y 101 ha, 1 dm. , 21 mk. ew. ; w艣 225 ha, 48 dm. , 342 mk. kat. 149. Weihern, fol, pow. ostr贸dzki; st. p. Reichenau Ostpr. Weinberg niem. , ob. Winna G贸ra i Winnica. Weinberg 1. wyb. do Szydlic, pow. gda艅ski miejski; 4 dm. , 23 mk. 2. W. , ob. Winnica. Weinberg 1. jedno z wynios艂o艣ci pasma zw. Kocie g贸ry, w okolicy Trzebnicy, na Szl膮sku. Wzn. 674 st. npm. 2. W. , g贸ra pod wsi膮 Gimmel Jemielno, w pow. wo艂owskim. Weinberg 1. 1304 Vinberc, w艣, pow. lignicki, par. ew. Seichau, kat. Schlaup. W r. 1885 w艣 mia艂a 311 ha, 64 dm. , 316 mk. ew. 30; szko艂a kat. 2. W. , dobra i w艣, pow. niemczy艅ski, par. KleinKniegnitz, kat. Schlaupitz, W r. 1885 dobra mia艂y 166 ha; w艣 130 ha, 14 dm. , 96 mk. kat. 6. 3. W. , fol. d贸br D艂ugawie艣, w pow. raciborskim. 4. W. , fol. d贸br Hulczyn, w pow. raciborskim. 5. W. , fol. d贸br Mykowice, pow. ole艣nicki. WeinbergAlt, wyb. do Szydlic, pow. gda艅ski miejski; 28 dm. , 611 mk. Weinbergen, w艣 i kol. niemiecka, w pow. lwowskim, 7 klm. na p艂d. wsch. od Lwowa, tu偶 na p艂n. od s膮du pow. w Winnikach. Co do po艂o偶enia ob. Winniki, W艂asn. wi臋k. stypendyjnej fundacyi G艂owi艅skiego, pod zarz膮 dom wydzia艂u krajowego ma roli or. 264, 艂膮k i ogr. 19, pastw. 7 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 407, 艂膮k i ogr. 35, pastw. 50 mr. W r. 1880 by艂o 75 dm. , 675 mk. w gm. 160 rzym. kat. , 83 gr. kat. , 341 ewang. , 91 izr. ; 206 Polak贸w, 40 Russkich, 428 Niemc贸w. Par. wyzn. kat. i gr. kat. w Winnikach, ewang. we Lwowie, We wsi jest szko艂a prywatna ewang. i filia艂 ewang. od r. 1783. Lu. Dz. Weine, pow. wschowski, ob. Wijewo, Weine, ob. Wino. Weingarten, posiad艂o艣膰 che艂m. , pow. elbl膮ski wiejski, st. p. i par. kat. Elbl膮g odl. 1 4 mili; 78 ha 51 roli or. , 7 艂膮k; 6 dm. , 10 dym. , 48 mk. ; H kat. , 36 ew. , 1 dys. Pierwotnie obejmowa艂a tylko 12 che艂m. morg. ; ju偶 przed r. 1697 dokupiono 27 morg. od szpi Weidenhof Weidenhof Weidenbof Weidenkampe Weidenpetersdorf Weiderwitz Weidgirren Weidich Weise Weingrundforst Weinings Weinow Weinschenken Weipczenow Weipothj Weisbach Weisbrodt Weischkitten Weischnuren Weisdorf Weisholz Weiskayms Weisman贸wka Weismist Weiss Weiss Kirschdorf Weisse Weissbach Weissberg Weissbruch Weissels Weissenberg tala 艣w. Ducha i 2 w艂贸ki i 4 morgi t. z. pola miejskiego ob. Der Elbinger Kreis, t. Rho de, str. 88. K艣. Fr. Weingrundforst, wyb. do Weingarten, pow. elbl膮ski. Weinings, posiad艂o艣膰, pow. pruskohol膮dzki, st. p. Gruenhagen. Weinow, jezioro, w pow. leckim, ob. Lewientyn. Weinschenken, dobra koron. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Weinsdorf al. Wansdorf, w艣 ko艣cielna, na Mazurach Pruskich, w pow. mor膮skim, nad jez. Jezierzyce. Weipczenow w dok. , ob. Mszanowo 1. Weipothj fol, pow. rastemborski, st. p. Barten. Weisbach 1. Alt, 1351 Weysbach, w艣, pow. kamionog贸rski, par. ew. Kamionog贸ra, kat. Ober Haselbach. W r. 1885 mia艂a 540 ha, 119 dm. , 594 mk. kat. 68; szko艂a ewang. 2. W. , Neu w艣, tam偶e. W r. 1885 mia艂a 25 ha, 38 dm. , 171 mk. kat. 20; szko艂a ewang. Weisbrodt, dobra i w艣, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 dobra mia艂y 86 ha, 1 dm. , 19 mk. kat. ; w艣 21 ha, 12 dm. , 48 mk. kat. Weisbruch 1. pol. Bia艂e B艂oto, le艣n. , pow. ko艣cierski, st. p. G艂odowo, par. kat. Pog贸dki; 1613 ha 109 roli or. , 36 艂膮k, 1404 lasu; 1885 r. 22 dm. , 39 dym. , 201 mk. , 107 kat. , 91 ew. ; z tych przypada na le艣n. Brz臋czek 12 mk. , 2 dm. ; na Milonki 79 mk. , 8 dm. ; na Szczodrowo 6 mk. , 1 dm. ; na Stefanowo 98 mk. , 10 dm. 2. W. , kol. , pow. chojnicki, st. p. Karsin. 2. W. , wyb. , pow. chojnicki, st. p. Wysoka. K艣. Fr. Weischkitten, w艣 i dobra ryc, pow. fysz huzki, st. p. Gruenhof. Weischnuren 1. wie艣 i dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 2. W. , w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Reddenau. Weisdorf 1. pow. niemodli艅ski, ob. Kro艣cinka, W r. 1885 dobra mia艂y 386 ha, 7 dm. , 64 mk. kat. 28; w艣 628 ha, 95 dm. , 579 mk. kat. 221. 2. W. , ob. Wiskowice. Weise Ma艂e i Wielkie, jeziora, w zlewie rzeki Egel praw. dop艂. D藕winy. Weisholz, 1414 r. Weisholz, dobra i w艣 pow. g艂ogowski, par. ew. Weisholz, katPuerschen. W r. 1885 dobra mia艂y 316 ha, 7 dm. , 105 mk. kat. 14; w艣 275 ha, 47 dm. , 239 mk. kat. 14. Ko艣ci贸艂 par. ewang. istnieje od r. 1610. Zamkni臋ty przez katolik贸w od r. 1654 do 1756. Weiskayms w dok. , w艣, w dawnej Sambii ob. Rachsitten, Weisman贸wka 1. al. Burtyniec, folw. w Porzeczu Gr贸deckiem, pow. gr贸decki. 2. W. , karczma w Zawidowicach, pow. gr贸decki. 3. W. , kol. , pow. grodecki, ob. Neuhof 1. . Weismist, wyb. do Nowej Karczmy, pow. kartuski, st. p. Przywidz; 3 dm. , 31 mk. Por. Friedrichhof 1. . WeissBukowitz niem. , ob. Bukowiec Bia艂y al. Pie艣nie艅ski, 1780 Bykowiec, 5 klm. od Zblewa; 94 ha 84 roli orn. , 6 艂膮k; 1885 r. 3 dm. , 6 dym. , 42 mk. , 21 kat. i 21 ew. R. 1780 w艂asno艣膰 J贸z. Czarnowskiego, licz膮ca 5 kat. i 5 akat. ob. Wiz. Rybi艅skiego, str. 442. K艣. Fr. Weiss Kirschdorf, Kirstansdorff, dobra i w艣, pow. 艣widnicki, par. ew. 艢widnica, kat. Gross Wierau. W r. 1885 dobra mia艂y 220 ba, 13 dm. , 101 mk. kat. 42; w艣 41 ha, 21 dm. , 123 mk. kat. 5. WeisseRose 1. ob. Bia艂a R贸偶a, 2. W. R. , ob. R贸偶a. t. IX, 851. 3. W. R. , pow. krotoszy艅ski, ob. G贸rka 6. , Weisse Schoeps, rzeka, pow. rozborski, ob. Schoeps. WeisseSee Spitze niem. , ob. Jagni臋cy wierch i Bia艂ostawia艅ski szczyt. WeisseWand, ob. Bia艂a艣ciana kiezmarska, Weissbach, moraw. Bily Potok, gmina, na Szl膮sku austr. , pow. frywaldowski, okr. s膮d. jawornicki. Ma ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋 ludow膮, przykomorek celny na granicy od Prus, 990 mk. Cz臋艣贸 gm. Hanberg ma 178 mk. Weissberg, ob. Bia艂og贸ra. Weissbruch, pol. Bia艂e B艂oto, le艣nictwo, pow. ostr贸dzki, st. p. Hohenstein. Weissels, w艣, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Lichtenfeld. Weissenberg al. Bia艂og贸ra, kol. niemiecka, pow. gr贸decki, 8 klm. na p艂n. od Gr贸dka s膮d pow. , urz膮d poczt. w miejscu, 2 klm, na p艂n od stacyi kol. Kamienobr贸d. Kolonia zajmuje p艂n. cz臋艣贸 obszaru Kamienobrodu, z kt贸rym tworzy gmin臋 katastraln膮. Wzd艂u偶 granicy wschod. p艂ynie Wereszyca i tworzy staw bia艂og贸rski. W r. 1880 by艂o 46 dm. , 380 mk. 333 rzym. kat. , 15 gr. kat. , 26 izr, , 6 innych wyzn. ; 17 Polak贸w, 7 Rusin贸w, 356 Niemc贸w. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. gr贸decki. Parafia za艂o偶ona r. 1807. Do par. nale偶膮 Dobrostany, Jaryna Gruenthal, Kamienobr贸d, Ottenhausen al. Zatoka i Wolica. We wsi jest ko艣oi贸艂 kat. murowany. Par. gr. kat. w Dobrostanach. We wsi szko艂a etat. lklas. Ob. Dobrostany i Kamienobr贸d. Lu. Dz. Weissenberg, w pow. inowroc艂awskim, ob. J臋drzejewo. Weissenberg 1. ob. Bia艂ag贸ra. 2. W. , pow. toru艅ski, ob. Kuchnia 1. , Weissenberg 1. ob. Bia艂a G贸ra; w艣 w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Piek艂o, par. kat. Sztum; 85 ha, 1885 r. 56 dm. , 127 dym. , 541 Weingrundforst Weissenburg Weissenberg Weissenberg Weisser Weissenstej艅ski Weissfliess mk. , 446 kai, 95 ew. 2. W. , wyb. do Buchwa艂du, pow. grudzi膮dzki, st. p. Jab艂onowo. Weissenberg, ob. Wospork. Weissenburg niem. , ob. Chwa艂kowo. Weissenburg, folw, d贸br Rakowiec, pow. lubawski, ob. Nowy Folwark t. VII, 301 i Rakowiec 5. . Weissenburg, pol. Wyszemborg w艣. pow. z膮dzborski, st. p. Rudwangen. Weissenfalk, folw. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Ludwigsort. Weisseifluss, pol. Pa艅ska Wola, w艣 i fol. , pow. lecki, st. p. Neuhof. Weissenhoche, pow. wyrzyski, ob. Biaio艣liwie. Weissenhof, dobra i w艣, pow. lignicki, par. kat. i ew. Lignica. W r. 1885 dobra mia艂y 221 ha, 5 dm. , 73 mk. kat. 8; w艣 20 ha, 11 dm. , 84 mk. kat. 3. Weissenleipe, w dok. z r. 1413 dy Leipe genand das weise Vorwerg, 1413 Leype, dobra i w艣, pow. lignicki, par. ew. Gross Baudiss, kat. Kuhnern. W r. 1885 dobra mia艂y 250 ha, 5 dm. , 99 mk. kat. 3; w艣 21 ha, 23 dm. , 121 mk. kat. 3. Weissensand, pow. mi臋dzyrzecki, ob. Weissensee, 艂otew. BaltuMujza, dobra pryw. z folw. Neuhof, w okr. zelburskim, pow. i艂ukszte艅ski, par. dyneburska Kurlandya. Weissensee 1. pow. bydgoski, ob. Bia艂a. 2. W. ob. B艂a偶ejewo holendry, w pow. szremskim. 3. W. , pow. mi臋dzyrzecki, ob. Chycina, Weissensee 1. posiad艂o艣膰, pow, reszelski, st. p. Roessel. 2. W. , w艣, pow. i艂awski, st. p. Wehlau. 3. W. Klein i Neu, posiad艂o艣膰 i le艣nictwo, pow. i艂awski, st. p. Wehlau. Weissensee, dobra i ws, pow. ole艣nicki, par. ew. Maliers, kat. Ober Frauenwaiden. W r. 1885 dobra mia艂y 513 ha, 3 dm. , 14 mk. kat. 21; w艣 181 ha, 36 dm. , 236 mk. kat. 3. Weissenstein, esto艅skie Pajdelin mto powiat. gub. estlandzkiej, nad strumieniem t. naz. , o 93 w. na p艂d. wsch. od Rewia, mia艂o w 1860 r. 11 ulic, 1 plac, 109 dm. 13 murow. , 14 sklep贸w, 3 ko艣cio艂y, 102 ogrody, 2 szko艂y m臋z. i 2 偶e艅skie, dom przytu艂ku, szpital, 2 zak艂ady przemys艂owe browar piwny i fabryka likier贸w, 1250 mk. 245 prawos艂. i 19 kat. , zreszt膮 ewang. . Obecnie liczba mk. wzros艂a do 1786 dusz. Dochody miejskie w 1860 r. wynosi艂y 2040 rs. Handel nieznaczny; 4 jarmarki doroczne, z obrotem nieprzewy藕szaj膮cym 30000 rs. ; 146 rzemie艣lnik贸w. Malownicze ruiny zamku na wzg贸rzu. Za艂o偶one w 1270 r. przez mistrza zakonu niemieckiego Konrada von Medem, w 1573 r. zaj臋te zosta艂o przez wojska ruskie pod osobistem dow贸dztwem Iwana Gro藕nego, przyczem poleg艂 ulubieniec cara Maluta Skurjatow. W 1577 r. zamek wzi臋ty by艂 przez Szwed贸w; obl臋偶ony i zdobyty d. 27 wrze艣nia 1602 r. przez hetmana Zamoyskiego, zosta艂 w 1608 r. odebrany przez Szwed贸w. Nadany kanclerzowi Oksenstierna, od 1783 r. mto powiatowe. Weissenstei艅ski al. jerwe艅ski powiat, po艂o偶o ny w 艣rodkowej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 55, 6 mil al. 2691, 6 w. kw. Powierzchnia pag贸rkowata, dochodz膮ca od 200 do 400 st. npm. , tworzy dzia艂 wodny pomi臋dzy rz. Loksu i Jaggowal, p艂yn膮cemi ku p艂n. i uchodz膮 cemi do zatoki Fi艅skiej, i rzek. Weissenstein dop艂. rz. Fenem i Oberpalen dop艂. Emba chu. W powiecie znajduje si臋 do 40 jezior, z kt贸rych wa偶niejsze Weinerw i Zaja. B艂o ta znajduj膮 si臋 przewa偶nie w cz臋艣ci p艂d. zach. , i p艂n. zachd. Pod wzgl臋dem geogno stycznym przewa偶aj膮 wapienie i piaskowe formacyi dolnosyluryjskiej, tworz膮ce miejsca mi grzebienie, ci膮gn膮ce si臋 przewa偶nie od p艂n. wschodu na p艂n. zach. Gleba gliniasta, przykryta do艣膰 grubym s艂ojem ziemi urodzaj nej. Lasy, g艂贸wnie li艣ciaste, zajmuj膮 do 48000 dzies. , t. j. oko艂o 1 2 cz臋艣膰 og贸lnej przestrze ni i znajduj膮 si臋 wy艂膮cznie w p艂n. cz臋艣ci. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 41971 mk. opr贸cz 98 prawos艁, reszta lutera nie, zamieszkuj膮cych 218 miejscowo艣ci, ma j膮ce 2600 dm. W powiecie jest 108 d贸br prywat. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stano wi rolnictwo. Pod rol膮 jest do 62000 dzies. Siej膮 g艂贸wnie 偶yto, dalej pszenic臋 i j臋czmie艅; uprawa lnu rozwini臋ta. 艁膮k znajduje si臋 do 51000 dzies. ; zbieraj膮 siana oko艂o 2000000 pud. W 1860 r. by艂o w powiecie 9560 sztuki koni, 23700 byd艂a rogatego, 16270 owiec zwyczaj nych, 32284 rasy poprawnej, 6760 trzody chlewnej. Przemys艂 fabryczny s艂abo rozwi ni臋ty, reprezentowny by艂 przez 56 gorzelni i 13 cegielni. Handel bardzo nieznaczny, kon centruje si臋 w Weissen Steinie. J. Krz. Weissenstej艅ski, potok WeissensteinerBach, ob. Parnawa. Weissenstein, dobra ryc. i w艣, pow. kr贸lewiecki, st. p. Uderwangen. Weisser Adler, pow. krobski, ob. 艁aszczyn. Weisser Krug, pol. Bia艂a Karczma, przew贸z na Warcie, w pow. szremskim, o 6 klm. na po艂d. od Zaniemy艣la Santomischel; 1 dm. , 8 mk. Weisserkrug, ob. Bia艂a Karczma, pow. gda艅ski nizinny. Weissfliess, ob. Bialafliess Bia艂a, pow. czarnkowski Wiele艅. Weissfliess, al. Weissflusa, ob. Bia艂a, wyb. do Zag贸rza, pow. wejherowski, st. p. Reda; 19 dm. , 186 mk. Weissgraben, pol. Bia艂y r贸w, struga, wyp艂ywaj膮ca z jez. Sztumskiego, w pow. sztum Weissenstein Weisserkrug Weissensee Weissensand Weissenleipe Weissenhof Weisseifluss Weissenfalk Weiss Kolm skim, ci膮gnie si臋 a偶 do jez. Koniecwa艂dzkiego. K艣. Fr. Weisshauland, pow. bukowski Grodzisk, ob. Bia艂y Ol臋dry. Weissheide, ob. Bia艂y B贸r i Jamy, w艣, pow. grudzi膮dzki, st. p. Mniszek; par. kat. Sarnowo; 106 ha; 1885 r. 75 dm. , 86 dym. , 346 mk. , 54 kat. , 292 ew. Wizyta Strzesza, z r. 1667 72 pisze Bia艂yb贸r ubi fundus episcopalis absque cmethonibus p. 104. W inwentarzu bisk. che艂mi艅sk. z r. 1731 czytamy Lond Bia艂oborskie maj膮 w sobie w艂贸k 5, morg. 24. 1 Im. p. Mankiewicz z Lond贸w Bia艂oborskich wed艂ug przywileju na lat 40 od JW. M. X. Kretkowskiego, bisk. che艂mi艅sk. , a. 1729, kt贸re w艂贸ki i morgi ma w nim nadane z wolnym szynkiem piwa i w贸dki, rybitw膮, z r臋bem do opa艂u, p艂aci na 艣w. Marcin kanonu 6 z艂. ; 2 Jan Bugaj za kon traktem siedzi, w cha艂upie pa艅skiej, ma ogr贸d i roli po kawale, i smu偶ki; szarwarkuje o pa艅skiej strawie niedziel 2. p艂aci czynszu na 艣w. Marcin 9 z艂. ; 3 Micha艂 Kr贸l za kon traktem siedzi w cha艂upie pa艅skiej, ma ogr贸d, szarwarkuje niedziel 2 o pa艅skiej strawie, p艂aci na 艣w. Marcin do zamku starogardzkie go z艂. 6; 4 Micha艂 Medman, J贸zef 艁aszkiewioc, Jan Smako艂ka, maj膮 cha艂upy pa艅skie, ogrody, po kawa艂ku roli i smu偶ki 艂膮k; z tego p艂ac膮 le艣nemu dwaj po z艂. 6, Medman z艂. 9, co czyni 21 z艂. ; szarwarkuj膮 temu偶 le艣nemu ci dwaj po niedziel l 1 2, a Micha艂 dni 8, do czego rozka偶e str. 15. K艣. Fr. Weisshof, folw. d贸br koron. Barben, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Weisshof, pow. krotoszy艅ski i grudzi膮ski, ob. Bia艂ydw贸r. Weisshof 1. wyb. do Kr臋pca, nad Mot艂aw膮, pow. gda艅ski nizinny, par. kat. 艢w. Wojciech, st. p. Woc艂awy; 5 dm. , 49 mk. 2. W. , wyb. do Wis艂ouj艣cia, na lew. brz. Wis艂y, pow. gda艅ski nizinny, st. p. Gda艅sk; 3 W. , wyb. do Zaspy, pow. gda艅ski g贸rny, st. p. Gda艅sk; 1885 r. 12 dm. , 232 mk. ; 4. W. , ob. Wysio艂ki. 5. W. , ob. Bystrzec i Ulkowy. 6. W. , ob. Bia艂y Dw贸r, pow. grudzi膮dzki, st. p. Gorzuchowo, par. kat. Sarnowo, 165 ha; 1885 r. 48 dm. , 72 dym. , 308 mk. , 86 kat. , 222 ew. Dawniej w艂asno艣膰 bisk. che艂m. , zachodzi w dok. pod nazw膮; Weysendorf Byalidwor, Neuhoff i Weissenhol. R. 1578 dostaje te dobra w dzier偶aw臋 od bisk. Piotra Kostki Daniel Plemi臋cki na lat 30 ob. Woelky Urkbuch d. Bist. Culm, str. 921. Po konfiskacie zabra艂 te dobra rz膮d pruski i wyda艂 je r. 1789 na w艂asno艣膰 osadnikom przyleg艂ych w艂o艣ci, z obowi膮zkiem, odszkodowania spadkobierc贸w po bisk. Leskim i p艂acenia 100 tal. rocznego czynszu i innych prestacyi ob. Gesch. des Graudenzer I Kreises t. Froehlich, II, str. 343. 7. W. , maj臋tno艣膰 prywatna, pow. gda艅ski g贸rny, st. p. Oliwa. 8. W. , wyb. , pow. brodnicki, st. p. Golub. 9. W. , al. Bystrzec, w艣, w pow. kwidzy艅skim, posiada staro偶ytne cmentarzysko; ob. Bystrzec i Kwidzyn. 10. W. , pow. che艂 mi艅ski, ob. Sarnowo 5. . K艣. Fr. Weissig l. dobra i w艣, pow. stynawski, par. ew. Karamelwitz, kat. Queissen. W r. 1885 dobra mia艂y 583 ha, 6 dm. , 64 mk. 6 kat. ; w艣 130 ha, 33 dm. , 154 mk. kat. 5. 2. W. , 1424 Weisseck, 1442 Weisag, dobra i w艣, pow. szprotowski, par. ew. Kriegheide, kat. Primkenau. W r. 1885 dobra mia艂y 3 dm. , 20 mk. kat. 1; wie艣 982 ha, 86 dm. , 406 mk. kat. 12. Weisskehle, pow. krobski Rawicz, ob. Bia艂yka艂. Weisskeisel al. Wiuskisz, 艂u偶ycka nad wielkim stawem ob. t. V, 842. Weisskirch, pow. karniowski, ob. Ko艣cielec. Weiss Kolm, dobra i w艣, pow. wojrowicki, par. ew. Lohsa. W r. 1885 dobra mia艂y 1976 ha, 18 dm. , 84 mk. 4 kat. ; ws 268 ha, 85 dm. , 470 mk. ewang. Weissniuehle, pol. Bia艂y M艂yn, pow. ostrzeszowski K臋pno, 2 dm. , 11 mk. ; wchodzi w sk艂ad okr. wiej. Osiny. Weissnauelitz, ob. Nowo艣licy 1. Weisstein, 1409 Weyssentein, ws, pow. walbrzychowski, par. ew. i kat. Wa艂brzych贸w. W r. 1885 mia艂a 771 ha, 223 dm. , 6123 mk. 1262 kai, szko艂臋 ewang. Na obszarze W. znajduj膮 si臋 liczne kopalnie w臋gla i w nich godn膮 uwagi sztolnia, maj膮ca swe uj艣cie na wysoko艣ci 1218 st. npm. Tworzy ona podziemny kana艂, maj膮cy 6400 st贸p d艂ugo艣ci. Weissthal. Tak przezwano po r. 1871 holendry Bia艂臋偶y艅skie, w pow. obornickim. Weissthurm, pow. wyrzyski, ob. Bia艂owie偶a. Weissunen, ob. Wejsuny. Weisswasser, potok tatrza艅ski i dolina, ob. Bia艂awoda 1. Weisswasser, w艣, pow. bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, kat. Neu Waltersdorf. W r. 1885 mia艂a 190 ha, 24 dm. , 115 mk. kat. Weisswasser, pol. Bia艂a Woda, czeskie Bila Woda, gmina, w pow. frywa艂dowskim, okr. s膮d. jawornicki. Sk艂ada si臋 z wsi 592 mk. , targowiska 668 mk. i osad Kamitz Ueberschar 166 mk. i Rosenkranz 44 mk. . Znajduje si臋 w miejscu ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂a ludowa, kollegium pijar贸w, st. poczt. i przykomorek II klasy na granicy od Szl膮ska pruskiego. Weisswasserthal, ob. Kie偶marska dolina. Weisswiese, pow. kozielski, ob. Biaiy艂ug. Weissig Weisskehle Weisshauland Weisshauland Weissheide Weisshof Weisskeisel Weisskirch Weissniuehle Weissnauelitz Weissthal Weissthurm Weissunen Weisswasser Weisswasserthal Wejbery Weistritz, rzeka, ob. Wystrzyca. Weistritz 1. Alt, w艣, pow. bystrzycki, par. kai i ew. Bystrzyca. W r. 1885 mia艂a 1016 ha, 149 dm. , 1017 mk. 17 ew. ., 2. W. Neu, w艣, tam偶e, 933 ha, 115 dm. , 658 mk. kat. 3. W. Ober, 1385 OberWeistricz, dobra i w艣 w dolinie rzeki Wystrzycy, pow. 艣widnicki, par. kat i ew. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 449 ha, 7 dm. , 59 mk. 3 kat. ; wie艣 464 ha, 70 dm. , 615 mk. 108 kat. ; papiernia. Ko艣ci贸艂 katol. jest fili膮 par. Ditmannsdorf; ko艣ci贸艂 par. ewang. istnieje wraz ze szko艂膮 odr. 1742. 4. W. Polnisch, ob. Wystrzyca Polska. Weitenfeld, 艂otew. Wihtenpelte, dobra prywat. , w okr. i pow. tukumskim, par. auce艅ska Kurlandya. Do d贸br nale偶膮 folw. Georgenhof, Annenhof i Karlshof. Weitenhaagen, ob. Wit贸wno. Weitstee niem. , ob. Wdzidze. Weitzdorf, dobra ryc. i w艣, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Weitzenau, pow. brodnicki, ob. Budziszewo. Weitzenberg, 1381 Weysinberg, w艣, pow. nissa艅ski, par. ew. Nissa, kat. Gross Neundorf. W r. 1885 mia艂a 301 ha, 48 dm. , 283 mk. 2 ew. . Weitzenhoff, fol. , pow. labiewski, st. p. Seith. Weizenau w dok. , pow. lubawski, ob. Mszanowo 1. Weizenrodau, 1307 Weyzenrode, ws, pow. 艣widnicki, par. ew. 艢widnica, kat. w miejscu. W r. 1885 w艣 mia艂a 1064 ha, 90 dm. , 1084 mk. 314 kat. . Ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂a katol. , szko艂a ewang. Wejbery, os. karcz. , pow. krotoszy艅ski, ob. Konarzewo, Wejczelej w艣, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie o 6 w. , okr. wiejski Wielki Dw贸r, o 56 w. od Wilna, 3 dm. , 28 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ambro偶yszki, Jele艅skich. Wejda, w艣 艣r贸d b艂ot i las贸w, pow. kolne艅ski, gm. 艁yse, par. Myszyniec odl. 14 w. , ma 38 osad, 1211 mr. 390 mr. roli obszaru. Zamieszkana przez Kurpi. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 233 mk. W 1802 r. by艂o tu 14 roln. , 6 cha艂upn. , karczmarz; w 1819 r. 14 roln. , 23 cha艂upn. i karczmarz, razem 229 mk. 53 m臋偶. , 53 kob. , 17 syn. i 9 c贸r. starszych nad 10 lat, 47 syn. i 37 c贸rek m艂odszych nad 10 lat, 7 parob. , 3 dziewki, w tej liczbie 5 偶yd贸w; 52 koni, 53 wo艂贸w, 52 kr贸w, 28 ja艂ow. , 36 艣wi艅, 32 owiec. Gromada p艂aci艂a czynszu rocznie 243 z艂p. 10 gr. , dziesi臋ciny dworskiej 8 z艂p. 24 gr. uiszczanej poprzednio do seminaryum w Pu艂tusku. Cha艂upnicy p艂acili po 3 z艂p. trzydni贸wki. Stra偶 le艣na Wejda stanowi cz臋艣膰 le艣nictwa rz膮dowego nowogr贸dzkiego, kt贸rego granice tworz膮 Szkwa, granica pruska, kana艂y Wejda i Serafi艅ski. Obejmuje 8893 mr. i dzieli si臋 na 9 obr臋b贸w Wejda, Antonia, Pupkowizna, Zalas, Ksebki, Lipniki, Rudny Las, 艁yse, Rzechutka. Ro艣nie tu przewa偶nie sosna, z wyj膮tkiem 647 mr. ol szyny w obr臋bach Rzechutka i Rudny Las. Kana艂 Wejdowski stanowi cz臋艣膰 systemu ro w贸w i kana艂贸w, wykopanych w latach 1854 1862 w celu osuszenia b艂ot puszczy nowo gr贸dzkiej. Kana艂 Wejdowski poczyna si臋 przy lesie obr臋bu Wejda, ci膮gnie si臋 do zbiegu kana艂贸w Serafi艅skiego bocznego i Wanackiego na d艂ugo艣ci 1482 pr臋t. , z kt贸rych 1078 wykopano 1859 r. , reszt臋 za艣 w 1862 r. Ka na艂 ten biegnie w kierunku p艂d. wzgl臋dem g艂贸wnego kana艂u. Lud. Krz. Wejda, rzeka, ob. Widawa. Wejdaki, dw贸r, pow. dryssie艅ski, par. Rosica, w艂asno艣膰 Kondrackiej. Wejdawa al. Wajdawa, mo偶e Widawa, niem. Weidau, rzeka, prawy dop艂yw rz. Gauja, dop艂. morza Baltyckiego. Przybiera z lewej strony Schwarzbach. Ob. Waidau. Wejde艂a艂oki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 62 w. od Nowoaleksandrowska. W膮jde艂a艅ce, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Wejdeszany, ob. Wejdzieszany. Wejd艂a艅ce, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Traszkuny, o 42 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Wojtkiewicz贸w. Wejdo ob. Nowa Ruda, mylnie, za Wejda. Wejdyki, niem. Weidicken, w dok. Caithemedien, Waidikaimen, w艣, pow. lecki, st. pocz. Rhein Ryn. W r. 1415 w. m. Micha艂 Kuechmeister nadaje w Kajtemedien 10 w艂贸k Marcinowi Ja艣kowi Jeschke na prawie magd. , nast臋pnie 10 w艂贸k tam偶e Marcinowi Resowi i 10 w艂. Markowi Polakowi Polan. W r. 1488 w. m. Marcin Truchses odnawia Mi艣kowi i Jerzemu Pirogom przywilej na 10 w艂. na prawie che艂m. W r. 1539 w W. mieszkaj膮 sami Polacy K臋trzy艅ski, O ludn. poL, 469. Wejdzieszany, Wejdeszany, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Melegany o 7 w. , 58 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Daugieliszki. Weje, okolica, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany, par. Poszyle, o 46 w. od Rossie艅. Buszy艅ski podaje w艣 i dw贸r, nale偶膮cy do Giedmina. Wejerowo, fol. nad rz. Iss膮, pr. dop艂. Serwecza, pow. nowogr贸dzki, w pobli偶u mia Weistritz Weizenrodau Weizenau Weitzenau Weitzenberg Weistritz Weitenhaagen Wejdaki Wejda Wejczelej Weitzdorf Weitzenhoff Wejdawa Wejde艂a艂oki Wejdeszany Wejd艂a艅ce Wejdo Wejdyki Wejdzieszany Weje Wejerowo steczka Po艂onki, w 3 okr. poL, gm. i paraf. katol. NowaMysz. A, Jel. Wejerowo, ob. Wejrowo. Wajgowiszki, ob. Wajgowiszki. Wejherowo, ob. Wejrowo. Wejhmuny, ob. Wejsmuny. Wejksze 1. w艣 w艂o艣c. nad rzk膮 Orzwiet膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Twerecz, o 9 w. od gminy a 28 w. od 艢wi臋cian, ma 5 dm. , 56 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dzisna. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm, Smo艂wy. Osipowiczowie maj膮 tu 47 dzies. 1 lasu, 19 nieu偶. . 3. W. , w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Kruki, o 54 w. od Szawel. Balczewscy maj膮 tu 9 dzies. 1 lasu, 1 nieu偶. . Wejkszta艅ce, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 13 w. , okr. wiej ski Bebrusy, 25 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Intury. Wejksztelany al. Wejksztela艅ce, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Olkieniki, okr. wiejski Klepacze, o 22 w. od Trok, 10 dm. , 125 mk. katol. 61 dusz rewiz. . Wejkszyszki, folw. i dobra skarbowe, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki o 12 w. , o 29 w. od Oszmiany. W 1866 r. by艂 dzier偶awiony przez w艂o艣cian wsi Pia膰kuny. Wejkucie 1. Wejkuty, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. Zab艂ociszki o 6 w. , okr. wiejski Szwinta, 25 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Bielany, Danilewicz贸w. 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 49 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk. katol. Wejku艅ce, ws w艂o艣c, pow. lidzki, w 1 okr. poL, o 27 w. od Lidy, 16 dm. , 120 mk. Wejkuny, z przysio艂. Wa艂ka, w艣 w艂o艣c. nad rzk膮 呕ejmiank膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe 艢wi臋ciany, o 13 w. od gminy a 11 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 44 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Wejkutany, dobra, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. i par. Uciana, o 65 od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Bortkiewicz贸w, 446 dzies. 204 lasu, 18 nieu偶. . Wejliszki, fol. i os. , pow. wy艂kowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wy艂kowyszek 8 w. , le偶y na p艂n. od linii dr. 藕el. na przestrzeni Wy艂kowyszkiBob艂awka, ma 9 dm. , 165 mk. , 956 mr. 782 mr. roli, 103 mr. 艂膮k, 27 mr. past. i 44 nieu偶. ; osada ma 1 mr. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 176 mk. Wejnie, ob. Weni. Wejnitony, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty; w艂o艣c. Papiewis ma 34 1 2 dzies. 2 lasu, 7 1 2 nieu偶. . S艂ownlk Geograficzny T. XIII Zeszyt 147. Wejona, Wiejona, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Niewia偶y. Wejoty, w艣, pow. rossie艅ski, par. Jurborg. Wejpa, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 10 w. od 艢wi臋cian, 3 dm. , 13 mk. katol. Wejpenis, rzeczka, w pow. trockim, powsta艂a z krynic puszczy Mereckiej, p艂yn臋艂a przez ost臋p t. n. , obszaru p贸艂czwartej miii Rewizya puszcz w. ks. l. z r. 1559. Wejrowo al. Wejherowo al. Nowe Miasto, niem. Neustadt in Westpr. miasto pow. w Prusach Zachodnich, nad rzk膮 Cedron, w艂a艣ciwie Bia艂膮 zwan膮, uchodz膮c膮 pod miastem do Redy dop艂. Baltyku, stolica ziemi kaszubskiej, g艂o艣na ze swej Kalwaryi. Le偶y w malowniczej, lesistej okolicy, o 40 klm. na wsch贸d od Gda艅ska, pod 54 36 p艂n. szer. i 35 55 wsch d艂ug. od F. W mie艣cie jest landratura, urz膮d pobor. , s膮d okr臋g. , st. kol. 藕el. gda艅skoszczeci艅skiej, urz膮d poczt. i tel. , dwa ko艣cio艂y katol. , ko艣ci贸艂 ewang. i b贸偶nica, zak艂ad dla oe b艂膮kanych od r. 1883, dwie szko艂y wy偶szdla dziewcz膮t, szko艂a miejska bezwyznaniowa 1887 r. 670 dz. , gimnazyum r. 1857 o tworzone jako progimnazyum; 1885 r. 164 uczni贸w, 100 prot. , 53 kat. , U 偶yd. , wreszcie zak艂ad Naj艣w. Maryi P. pod kierownictwem si贸str mi艂osierdzia 艣w. Wincentego a Paulo, za艂o偶ony r. 1866, przy kt贸rym obecnie, po zamkni臋ciu pensyi dla dziewcz膮t r. 1877, 7 si贸str zajmuje si臋 piel臋gnowaniem chorych. R. 1885 liczy艂o miasto wraz z przyleg艂o艣ciami 337 dm. , 984 dym. , 5176 mk. , mianowicie 2804 kat. , 2200 ew. , 7 dyssyd. , 165 偶yd贸w; r. 1890 by艂 5546 mk. Ludno艣膰 trudni si臋 rolnictwem, handlem drzewa, kupiectwem i rzemios艂ami, zw艂aszcza szewctwem. Obszar miejski obejmuje 614 ha 206 roli orn. , 40 艂膮k, 258 lasu. R. 1892 by艂o 170 koni, 109 sztuk byd艂a rogatego, 21 owiec, 396 艣wi艅, 263 k贸z i 30 uli. Okolica W. musia艂a ju偶 wcze艣nie by膰 zaludniona. Dowodz膮 tego zabytki odkryte w wschod. stronie miasta przy 偶wir贸wce wiod膮cej do 艢miechowa, pod korzeniami starej wierzby. Znaleziono tam celty, k贸艂ka i pier艣cienie z drutu w wielkiej ilo艣ci, ob. Obja艣n. do mapy Ossowskiego, str. 107, Tak偶e na t. zw. g贸rze Zamkowej Schlossberg na p艂d. od miasta, gdzie si臋 dawniej wznosi艂 okop staro偶ytny, znachodz膮 si臋 dzi艣 jeszcze skorupy naczy艅 ob. Ans d. Verhandl. d. Berliner anthropol. Gesell. 1888. W. jest najm艂odszem mi臋dzy miastami zachodniopruskiem gdy偶 zosta艂o za艂o偶one dopiero w pierwszej po艂owie XVII w. przez Jakuba Weihera, p贸藕niejszego woj. malborskiego, starost臋 kiszporskiego, cz艂uchowskiego i bytowskiego, od kt贸rego te偶 przybra艂o sw膮 nazw臋. Weihe13 Wejerowo Wejrowo Wejpenis Wejpa Wejoty Wejona Wejnitony Wejnie Wejliszki Wejkutany Wejkuny Wejku艅ce Wejkucie Wejkszyszki Wejksztelany Wejkszta艅ce Wejksze Wejhmuny Wejherowo Wejerowo rowie przybyli na Pomorze z Frankonii, podobno ju偶 za cesarza Karola 艁ysego. Marcin Weiher by艂 biskupem w Kamieniu r. 1556. Jeszcze dzi艣 posiadaj膮 zlutrzeni Weiherowie w Pomeranii obszerne w艂o艣ci. Jakub by艂 panem bardzo zamo偶nym, rycerzem s艂awnym i przytem wielce pobo偶nym. Towarzyszy艂 W艂adys艂awowi IV w wyprawach wojennych, a w r. 1634 pod miasteczkiem Bia艂膮 kawa艂em muru w powietrze wysadzonego przygnieciony zosta艂. W niebezpiecze艅stwie wzywa艂 艣w. Franciszka, 艣lubuj膮c, 偶e ks. franciszkanom na cze艣膰 Tr贸jcy Przenaj艣w. i 艣w. Franciszka ko艣ci贸艂 wystawi, je偶eli zostanie ocalony. Wr贸ciwszy do domu wybra艂 najprz贸d w dobrach swoich 艣miechowskich mi臋dzy strugami Bia艂膮 i Srebrn膮 odpowiednie miejsce dla ko艣cio艂a, m贸wi膮c Pod Bia艂膮 艣lub m贸j uczyni艂em, pod Bia艂膮 chc臋 go te偶 wype艂ni膰. Ju偶 r. 1644 stan膮艂 ko艣oi贸艂, w pruski mur budowany, kt贸ry w uroczysto艣膰 艣w. Franciszka 4 pa藕dz. p. w. Tr贸jcy Przenaj艣w. i 艣w. Franciszka przez opata oliwskiego Aleksandra K臋sowskiego zosta艂 po艣wi臋cony. Przy tej okazyi legowa艂a ma艂偶onka Anna El藕bieta z rodu Schaffgotsch 600 z艂. na szpital dla 6 ubogich. R. 1645 zosta艂 ko艣ci贸艂 ten konsekrowany przez biskupa kujawskiego. Ju偶 r. 1643 wyda艂 Weiher za zezwoleniem kr贸la statut dla miasta, kt贸re przy nowym ko艣ciele zbudowane, Wejrowsk膮 Wol膮 zwane by膰 mia艂o. R. 1648 zosta艂 po艂o偶ony kamie艅 w臋gielny pod ko艣ci贸艂 艣w. Anny i pod po艂膮czony z nim kla sztor, do kt贸rego zakonnicy si臋 ju偶 3 pa藕dz. 1649 sprowadzili z Goruszek w Wielkopol sce. Pierwszym gwardyanom by艂 ojciec Grzegorz, Gda艅szczanin, kt贸ry si臋 g艂贸wnie do te go przyczyni艂, 偶e Puck oblegany w czasie wojen szwedzkich w r. 1655 i 1656 nie zo sta艂 wzi臋ty przez Szwed贸w, cho膰 dow贸dzca Sarpski, szlachcic z L臋borskiego, pod niebytno艣膰 wojewody malborskiego Jakuba Weihera o poddanie ze Szwedami ju偶 si臋 um贸 wi艂. Rybacy puccy i mieszczanie z Grzego rzem i wiernymi oficerami zdrad臋 przyt艂u mili, za oo Puck sowicie rol膮 i lasem zosta艂 wynagrodzony. Ojciec Grzeg贸rz przebieg ca 艂ej tej sprawy z wszelkiemi szczeg贸艂ami w zachowanej jeszcze kromce klasztornej opi sa艂. Na pro艣b臋 Weihera nada艂 Jan Kazimierz na sejmie r. 1650 prawo che艂m. Jako herb dla miasta wyznaczono bia艂y krzy偶 malta艅 ski, w polu niebieskiem, w 艣rodku krzy偶a znajdowa膰 si臋 mia艂a r贸偶a czerwona. Co rok mia艂y si臋 odbywa膰 4 jarmarki i 2 targi co tydzie艅. R. 1651 otwart膮 zosta艂a szko艂a, z klasztorem po艂膮czona. Na jej czele sta艂 re ktor i 2 lub 3 profesor贸w, z kt贸rych jeden w j臋zyku niemieckim do tyla mia艂 by膰 bieg艂y, 偶eby m贸g艂 w nim naucza膰. Opr贸cz tego u czono religii, j臋zyka polskiego i 艂aci艅skiego, rachunk贸w. Klas by艂o siedm. R. 1655 zosta艂a opodal miasta na wzg贸rzach wystawiona Kalwarya i oddana ojcom reformatom w opiek臋. Kalwarya ta sk艂ada si臋 z 25 kaplic. Przy ich zak艂adaniu fundator do艂o偶y艂 starania, aby kaplice i po艂o偶eniem swojem i odleg艂o艣ci膮 najwierniej oznacza艂y i przypomina艂y odpowiednie miejsca w Jerozolimie. Kaza艂 dla togo potrzebne pomiary i plan przez ludzi do Jerozolimy wys艂anych zrobi膰 i takowy tu, o ile si臋 da艂o, zastosowa膰. Miejsca, na kt贸rych stoj膮 kaplice, ziemi膮 z Jerozolimy sprowadzon膮 wysypa膰 kaza艂. Rzeczk臋 Bia艂膮, kt贸ra t臋dy p艂ynie w kierunku z po艂udnia na p贸艂noc, Cedronem nazwa艂. Nie wszystkie atoli kaplice pochodz膮 od Wejhera, niekt贸re z nich stan臋艂y kosztem innych fundator贸w. Mianowicie Radziwi艂艂owie wznie艣li kapliczk臋 grobu 艣w. , kt贸ra, pod艂ug wzoru jerozolimskiego, w Krakowie wykuta zosta艂a z piaskowca. Kapliczk臋 nad Cedronem wystawi艂 protestant hrabia Kayserling, dziedzic ca艂ego klucza d贸br okolicznych. Obrazy po stacyach wykazuj膮, 偶e by艂y podczas wojen tureckich malowane, bo 偶ydzi, otaczaj膮cy Zbawiciela, poubierani s膮 w turbany i miecze tureckie. Papie偶 Innocenty XI r. 1678 udzieli艂 na pro艣b臋 dziedzica Micha艂a Kaz. Radziwi艂艂a zupe艂nego odpustu wszystkim t臋 Kalwary膮 zwiedzaj膮cym. To te偶 od czasu za艂o偶enia do dzi艣 co rok kilkana艣cie tysi臋cy pielgrzym贸w j膮 zwiedza. W. jest dzi艣 najg艂贸wniej szem miejscem pielgrzymek w dyecezyi che艂mi艅skiej. Kaszuba za grzech sobie poczytuje, je偶eli co rok nie jest na jednem z trzech g艂贸wnych odpust贸w, kt贸re przypadaj膮 w dzie艅 艣w. ap. Filipa i Jakuba, na Wniebowst. Pa艅skie i Tr贸jc臋 艢w. Dawniej, kiedy jeszcze istnia艂 klasztor reformat贸w na Sztolcenbergu pod Gda艅skiem, wychodzi艂y zt膮d kompanie p膮tnik贸w. Od czasu za艣 jak klasztor ten w czasie obl臋偶enia Gda艅ska przez Francuz贸w r. 1807 zosta艂 spalony, wyruszaj膮 procesye z ko艣cio艂a oliwskiego. R. 1657 zmar艂 Jakub Weiher i zosta艂 w tutejszym klasztorze pochowany. Tam偶e znajduj膮 si臋 te偶 w po艂udn. kaplicy portrety jego i ma艂偶onki na blasze. R. 1676 naby艂 dobra wejrowskie i rzucewskie od dw贸ch c贸rek Wejhera ks. Micha艂 Kazimierz Radziwi艂艂 na Nie艣wie偶u i O艂yce. Po jego 艣mierci 1681 odziedziczy艂a dobra ma艂偶onka Katarzyna z Sobieskich, kt贸ra je r. 1685 darowa艂a bratu Janowi III. Ca艂y ten klucz obejmowa艂 w贸wczas W. , Rzucewo, gdzie Sobiescy podobno park za艂o偶yli, Os艂anin, 艢miechowo, P臋tkowice, B艂膮dzikowo, S艂awutowo i S艂awut贸wko, Nanic, 呕elistrzewo, Sopieszyn i niekt贸re cz臋艣ci Gowina, Nowego Dworu i Beki wraz z 艁oso艣ni膮. Kr贸l Jan nada艂 miastu kilka przy Wejrowo Wejryszki Wejryszki wilej贸w. Po 艣mierci kr贸la przesz艂y dobra nal 偶on臋 Mary膮 Kazimir臋 i syna Aleksandra. Po jego zgonie przypad艂y W. , Rzucewo i Kolebki m艂odszemu bratu Jakubowi Ludwikowi, kt贸ry je r. 1720 wraz z Poczerninem i Le艣niewem sprzeda艂 hr. Piotrowi Przebendowskiemu za 160000 z艂. R. 1728 zosta艂 stary ratusz rozebrany i na jego miejsce nowy pobudowany. Ma艂偶onka Przebendowskiego Urszula z Potockich i syn jej Ignacy, starosta; pucki i mirachowski, zas艂u偶yli si臋 przez dwie fundacye dla m艂odzie偶y. R. 1772 liczy艂o miasto, kt贸re odt膮d urz臋dowo Nowem Miastem Neustadt nazywano, 112 dym. i 565 mk. R. 1774 sprzeda艂 I. Przebendowski dobra wejrowskie i rzucewskie J贸zefowi Przebendowskiemu za 511147 z艂. pr. R. 1778 zosta艂a tu otwarta szko艂a ewang. ; w mie艣cie liczono pod贸wczas 29 rodzin ewang. z 60 dzie膰mi. R. 1782 sprzedali wierzyciele dobra wejrowskie i rzucewskie angielskiemu konsulowi w Gda艅sku bar. Aleksandrowi Gibsone za 400000 z艂. , od niego za艣 naby艂 je r. 1796 hr. Keyserling za 200000 tai. ; jego potomkowie jeszcze dzi艣 je posiadaj膮. R. 1780 by艂o w mie艣cie 568 mk. kat. i 262 ew. ; 1817 r. liczono 137 dym. i 1069 mk. ; r. 1828 by艂o 178 dm. i 1398 mk; r. 1868 by艂o 3493 mk. 1862 kat. , 1487 ew. i 144 偶yd. . R. 1823 po艣wi臋cono ko艣ci贸艂 ewang. R. 1827 rozpad艂y si臋 dobra wejrowskie i rzucewskie na dwa dzia艂y; pielwsze zosta艂y w r臋ku Keyserling贸w, drugie odziedziczy艂 von Below. R. 1831 sro偶y艂a si臋 tu cholera, tak 偶e na nanickiem polu za艂o偶ono cmentarz choleryczny. W drugiej po艂owie b. w. musieli reformaci na rozkaz rz膮du opu艣ci膰 siedzib臋, ale staraniem wiernych stan膮艂 w kr贸tkim czasie wspania艂y budynek za miastem, dok膮d si臋 ojcowie przenie艣li. Ale wnet potem r. 1875 wszystkie zakony m臋zkie w dyecezyi zniesione zosta艂y. Parafia katol. dekanatu puckiego, liczy艂a 1892 r. 5201 dusz. Ko艣ci贸艂 p. w. Tr贸jcy Przenaj艣w. , patronatu prywatnego, by艂 pierwotnie w pruski mur stawiany; tera藕niejszy, z ceg艂y, zosta艂 pobudowany r. 1754. Nowa wie偶a jest 偶elazna, miedzi膮 pokryta. Du偶y dzwon pochodzi z r. 1645, 艣redni z r. 1765. Przy ko艣ciele istnieje szpital dla 6 ubogich z miasta i bractwa Szkaplerza 艣w. od r. 1740 i trze藕wo艣ci od r. 1856. W sk艂ad par. wchodz膮 Wejrowo, Nanic, 艢miechowo, P臋tkowice i Bia艂a. Do ko艣cio艂a filialnego w G贸rze nale偶膮 G贸ra, Paradyz, Zelewo, Grabowino, Zamostne, Kniewo, Rybno, Rybinko, Warzkowo, Prynkowo, Przysnowo, Orle, Bolszewo, Lisewo, Hamerek, S艂uchowo, Jeleniewo, Chynowo i D膮br贸wka. Proboszczami byli Grzegorz Bissert 1653 1657; Konstantyn Bekier 1659 1662; Andrzej Wagner 1664 72; Daniel Cartius 1673 75; Jan Kazimierz Grszy艅ski 1676; Mateusz Praetorius 1687 1704; Franciszek Walenty Ruthen 1705 1721; Pawe艂 艁azarowicz 1718 1733; Kazimierz Kaszubowski 1735 38; Jan Radoszewski do r. 1741; Antoni Langhannik; Godfryd Makowski; Franciszek Gr臋ca 1768 1788; Andrzej Gube 1788 1825; Micha艂 Wenzel 18261851; J贸zef Brill 1851; Jan Rook od r. 1861; Walenty D膮browski od r. 1887. Wejrowski powiat by艂 dawniej daleko wi臋kszy, w r. 1861 obejmowa艂 26, 33 mil kw. , lecz w r. 1887 od艂膮czono od niego nowo utworzony pow. pucki, tak偶e dzi艣 obejmuje tylko 85122 ha 38811 roli orn. , 4661 艂膮k, 26027 lasu. Okr臋g贸w w贸jtowskich liczy 20, miast 1, gmin 54, obwod贸w dominialnych 49, osad 305, dom贸w 4028, dym贸w 7563, gmach贸w publicznych 18 1885 r. . Mieszka艅c贸w by艂o 1871 r. 36893, 1875 r. 37829, 1880 r. 39610, 1885 r. 40032. Katol. by艂o 1885 r. 29442, ewang. 10321, dyssyd. 43, 偶yd. 226. R. 1890 liczono 41600 dusz, 30396 katol, 11003 ew. , 44 sekt r贸偶nych, 214 偶yd贸w. Bud偶et powiatowy wynosi艂 na 1890 r. 121500 mrk. Po W. , kt贸re 1890 r. liczy艂o 5546 mk. , drug膮 z rz臋du osad膮 jest Sopot, gdzie by艂o 4772 mk. W tych osadach s膮 s膮dy okr臋gowe. R. 1892 liczy艂 powiat 5253 dzieci szkolnych kat. i 1521 ew. Na p贸艂noc graniczy powiat z pow. puckim, na wsch贸d z zatok膮 puck膮, na p艂d. z pow. gda艅skim g贸rnym i kartuskim, na zach. z pow. l臋borskim. G艂贸wnemi rzekami s膮 Reda i 艁eba; z jezi贸r zajmuje pierwsze miejsce jez. 呕arnowieckie czyli Pia艣nica, 8 klm. d艂ugie, 2 klm. szer. Drogi nie s膮 zbyt liczne. P贸艂nocn膮 cz臋艣膰 pow. przerzyna kolej gda艅skoszczeci艅ska; stacye s膮 w Luzinie, Wejrowie, Redzie, Chyloni, M. Kaczkach i Sopocie. Bitych trakt贸w jest kilka gda艅skoszczeci艅ski, 2 z Redy do Packa, 3 z Chyloni do Kosakowa, 4 z Bolszewa do Rybna, 5 z Wo艂owej Karczmy do Pomieczyna, 6 z Kielna do Oliwy, 7 z Wejrowa na Pia艣nic臋 do Krokowa, 8 z Wejrowa do Szynwa艂du. Przy wyborach do parlamentu niem. wybiera powiat razem z puckim i kartuskim zawsze Polaka, 殴r贸d艂a 1 Prutz Gesch. d. Kr. Neustadt. Gda艅sk, 1872, str. 197 204; Pielgrzym, 1871, Nr 19 i 1878, Nr 117 119; 3 Bau u. Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen str. 50 53; 4 Westpreussisches Volksblatt, 1886, Nr 276 i nast; 5 Cenowa. Spis kaszubskos艂owia艅skich nazwisk wszystkich miast, wsi i pustkowi w reg. gda艅skiej, kwidzy艅skiej i kaszubi艅skiej. 艢wiecie, 1866. Ks. Romuald Frydrychowicz. Wejryszki 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty. Woroty艅 Wejszluny scy maj膮 59 dzies. 13 lasu, 5 nieu偶. . 2. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Nowoaleksandrowska. Wejsbach贸wka, mko nad jez. Krzywem, pow. przy艂ucki gub. po艂tawskiej, o 30 w. na p艂n. zchd od Przy艂uki, ma 257 dm. , 1405 mk. 2 jarmarki. Wejsbuny, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Opsa i Dry艣wiaty, w艂asno艣膰 M膮czy艅skich, maj膮 wraz z Matejklanami i Wasiliszkami 1267 dzies. 16 1 2 lasu, 71 nieu偶. . Wejsce, w XVI w. Weyscze, w艣, pow. 艂owicki, gm. Jeziorko, par. Kocierzew, odl. 12 w. od 艁owicza, ma 46 dm. , 338 mk. 30 protest. , 1151 mr. w tem 466 mr. pastw. i 36 mr. nieu偶. . W 1827 r. w艣 rz膮dowa, ma 40 dm. , 259 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 dziekanowi kollegiaty 艂owickiej, 艂any szlacheckie plebanowi w Kocierzowie, kt贸ry od kmieci dostawa艂 j tylko kol臋d臋 po 2 gr. z 艂anu a od w贸jta po fertonie za dziesi臋cin臋 艁aski, L. B. , II, 240, 262. Wejse al. Wejsy, fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w. , ma 7 dm. , 32 mk. Wejsmuny, czy Wejhmuny, w艣, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Merecz o 10 w. , okr. wiejski Rzeczany, 45 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Mokniuny, Muj偶el贸w. Wejsowo, tak偶e Majackie al. Majdanne, s艂one jezioro, w pow. iziumskim gub. charkowskiej, pod mtem S艂awia艅skiem, ma do 500 sa偶. obwodu; bardzo g艂臋bokie. Dno i brzegi pokryte mu艂em s艂onym. Woda bardzo s艂ona, zawiera w sobie, opr贸cz soli, chlorek magnezyi i siarczan wapna. Wejsuny 1. niem. Wetssunen Gross i Klein, dwie wsi nad jez. Niskiem, pow. ja艅sborski, st. p. Rudozanny. 2. W. , le艣nictwo, pow. ja艅sborski, st. p. Alt Ukta. Wejssatys, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Wenty. Przybiera od lewego brzegu strumienie Me偶upis i Gajleszys. Wejszkuny, w艣 nad jeziorem, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Wilna, 10 dm. , 92 mk. katol. Wejszluny, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanty; w艂o艣c. Koz艂owski ma tu 24 1 2 dzies. 2 lasu, 71 3 4 nieu偶. . Wejsznaryszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Nowoaleksandrowska. Wejsztortany, za艣c, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Hanuszyszki o 5 w. , okr. wiejski Wackiszki, 3 dusze rewiz. Wejszubka, za艣c. rz膮d. nad rzk膮 Mioduksztank膮, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 68 w. od Trok, 1 dm. , 37 mk, I prawos艂. , 36 kat. . Wejtele, w艣, pow. dryssie艅ski, gm. i paraf. O艣wiej. Wejtkuszki, pow. wi艂komierski, ob. Wojtkuszki. Wejty, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 75 w. od Telsz. Wejwery, w艣 nad rz. Jesi膮, pow. maryam polski, gm. i par. Wejwery, le偶y przy szosie Warsz膮wskokowie艅skiej, odl. 364 w. od War szawy, 19 w. od Kowna, 32 w. od Maryam pola, najbli偶sza stacya dr. 偶el. Mawrucie, le 偶y o 3 w. na wsch贸dp艂n. Wie艣 posiada ko 艣oi贸艂 par. murowany, seminaryum nauczyciel skie ze szko艂膮 wzorow膮, stacy膮 pocztow膮 ostatni膮 przed Kownem, urz膮d gm. , 81 dm. , 637 mk. , 55 os. , 1319 mr. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 249 mk. Do r. 1818 sta艂a tu mala kapli ca, na miejscu kt贸rej wzni贸s艂 Godlewski, dzie dzic d贸br Freda, ko艣ci贸艂 drewniany, filialny do Godlewa. W r. 1853 Jozef Godlewski wzni贸s艂 nowy ko艣oi贸艂 murowany. Wybudo wanie kolei z Warszawy do Petersburga i z Kowna do Wierzbo艂owa wstrzyma艂o 偶ywy ruch podr贸偶nych na szosie kowie艅skiej. Sta cya w W, opustosza艂a a obszerny budynek dawnej poczty, nabyty przez w艂adz臋 naukow膮, s艂u偶y dzi艣 za pomieszczenie dla seminaryum nauczycielskiego, licz膮cego 艣rednio oko艂o 100 uczni贸w. Wie艣 W. wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Freda. W. par. , dek. maryampolski dawniej sapie偶yski, 2489 dusz. W. gm. ma rozleg艂o 艣ci 15860 mr. i 6133 mk. 33 prawos艂. , 134 prot. i 468 偶yd. . S膮d gm. okr. II w D臋bo wej. Budzie o 13 w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Agliniszki, Bielewicze, Bilsk, Borsukinie, Dziewago艂a, Giwie, GirnikiMorwa, Kieturakiszki, Kirsnakowizna, Kordaki, Ko藕liszki, Mawrucie, Nowina, Og贸rkiszki, Pietkieliszki, Pobaliszki, Pobartupie, Pograndynie, Podejnupie, Pobajgtuwie, Podrzecze, Pokiekle, Popilwa, Potarzynie, Po偶ery, Rumkie, Samaniszki, Skrawdzie, StaraRuda, Szylele, Tarputyszki, U偶baliszki, Wejwery i ZoryszkiWielkie. Br. Ch. Wejweryszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , o 61 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol. Weklice, niem. Weklitz, w艣 nad rzk膮 Rogow膮, , pow. elbl膮ski, st. p. Gueldenboden. Istnia艂 tu kiedy艣 stary gr贸d pomorski, za艂o偶ony 艣r贸d Pogezanii lecz zniszczony przez Prusak贸w przed r. 1261. Weklitz, ob. Woeklitz. . Wekolienec, w臋g, Vekolyenece, w艣 a w艂a艣ciwie ulica miasteczka Rozembarka, w hr. liptowskiemj ma 471 mk. Wekwiedzie, w艣, pow. szawelski. w 1 okrpoL, gm. Szawle, o 15 w. od Szawel. Wel, .. , ob. Wiel. .. Wejsce Wejse Wejsmuny Wejsowo Wejsuny Wejssatys Wejszkuny Wejsbachowka Wejsznaryszki Wejsztortany Wejszubka Wejtele Wejtkuszki Wejty Wejwery Wejweryszki Wejsbach贸wka Wejsbuny Welbiany Welden Weljati Welekiemie Welerowo Wel Welesa Wele艣nica Wele艣niczka Wele艣ni贸w Welaten Welbachy Welawa Welasto Wel Wel, dawniej Wkra, niem. Welle, w dok. z r. 1260 Vela, zwana niekiedy Orzech贸wk膮 i D膮br贸wk臋, rzeczka, w pow. lubawskim, bierze pocz膮tek z jeziora we wsi Rumiana, przy granicy Prus wschodnich, przep艂ywa jezioro Rumia艅skie, nale偶膮ce do grupy jezior d膮browi艅skich, i w pocz膮tkowym biegu nosi nazw臋 Rumienicy. Od wsi Lesiak przybiera nazw臋 Wel, p艂ynie granic膮 pow. lubawskiego i niborskiego, zbacza na p艂d. a偶 pod Lidzbark, przep艂ywa jezioro Lidzbarskie, nast臋pnie zwraca si臋 ku p艂n. i tworzy granic臋 pow. lubawskiego i brodnickiego. Przechodzi do pow. lubawskiego i uchodzi powy偶ej Bratyana do Drw臋cy. Odprowadza wody jeziora przy wsi Kopaniarze i przyjmuje strug臋 Katlewk臋 pod wsi膮 Grodziczno. Obraca kilka m艂yn贸w i hamarnie w Kurojadzie. Welasto, ob. Welesto. Welaten al. Uszkulmen, w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Langszargen. Welawa al. Wielawa, niem. Wehlau, ob. Rawa nad Preglem. O traktacie welawskim z r. 1657 pomie艣ci艂 obszerny artyku艂 J. Bartoszewicz w Encykl. Orgelbr. p. t. Welawski pok贸j. Welbachy, niem. Eulenbach al. Eilbach, w臋g. Welbach, w艣, w hr. spiskiem, pow. le wockim, w w膮skiej kotlinie g贸rskiej, na p艂d. od Podegrodzia Spiskiego Szep茅s Varalja, o 2 klm. na zach. od W艂ach贸w Wailendorf. W r. 1890 by艂o 91 dm. , 597 mk. , 525 S艂o wak贸w, 33 Niemc贸w, 7 Madyar贸w i 32 innej narod. , 580 rz. kat. i 17 izr. Obszar wsi wy nosi 2478 mr. Wie艣 wspomnion膮 ju偶 w dok. z r. 1209. Ko艣ci贸艂 paraf. erekcyi nieznanej, istnia艂 ju偶 r. 1672. Izraelici maj膮 synagog臋 w Podegrodziu Spiskiem. W. nale偶膮 do s膮du powiat. w Podegrodziu Spiskiem i urz臋du po datk. w Lewoczy. W. H. Welbiany, w艣, pow. rossie艅ski, paraf. Kielmy. Welden, 艂otew. Welde, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. ambote艅ska Kurlandya. Velejte, ob. Weljati. Welekiemie, w艣 i dwor, pow, poniewieski, w 2 okr. pol, o 33 w. od Poniewie偶a. Welerowo, dobra, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , o 17 w. od Kowna. Welesa, rzeka, w gub. smole艅skiej, lewy dop艂yw D藕winy. Wyp艂ywa z b艂otnistego lasu, w pow. bielskim, w pobli偶u granicy gub. twerskiej, p艂ynie lesistemi okolicami na p艂d. do wsi Siemionowskie, pod kt贸r膮 przerzyna trakt z Bia艂ego do Toropca w gub. pskowskiej; dalej zmienia kierunek na p艂d. zachd. i p艂ynie prawie r贸wnolegle do D藕winy w膮sk膮 dolin膮, zaros艂膮 lasem jod艂owym i sosnowym, do wsi Bondarewoj, poni偶ej kt贸rej brzegi jej s膮 urwiste, piaszczyste, miejscami kamieniste. D艂ugo艣膰 biegu 73 w. , szerok. od 1 do 20 sa偶. , niezbyt g艂臋boka. Od uj艣cia rzki Arbuzowki W. podczas przyboru wiosennego jest sp艂awn膮. S膮 na niej trzy sta艂e mosty, obraca trzy m艂yny wodne i 1 tartak. Przybiera Arbuzowk臋, Kamionk臋, Sere藕enk臋, Krapiwn臋, Uszyc臋. Rudni臋 i Tro艣nic臋. Wele艣nica 1. Dolna i G贸rna, dwie wsi, pow. nadwornia艅ski, 18 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Nadwornie, 8 klm. od urz. poczt. w Ottynii. Na p艂n. le偶膮 Hawry艂贸wka i Wo艂os贸w, na p艂n. Kamienna, na p艂n. wsch. i wsch. Winograd w pow. t艂umackim. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Worona i jej lewy dop艂. pot. Poli艅ski al. Rakitna, obok 艣rodkiem ob szaru p艂ynie Wele艣nica, prawy dop艂. Worony, a wzd艂u偶 granicy wschd. Stebnik, te偶 prawy dop艂. Worony. W dolinie Wele艣nicy le偶膮 za budowania. Wznies. obszaru si臋ga na wsch贸d 342 mt. W艂asn. wi臋k. w W. Dolnej ma roli or. 32, 艂膮k i ogr. 116, pastw. 88, lasu 249 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 104, 艂膮k i ogr. 29, pastw. 7 mr. ; w艂asn. wi臋k. W. G贸rnej. roii or. 4, 艂膮k i ogr. 39, pastw. 1; w艂asn. mn. roli or. 205, 艂膮k i ogr. 181, pastw. 9 morg. W r. 1880 by艂o w W. Dolnej 31 dm. , 145 mk. 139 gr. kat. , 3 izr. , 3 innych wyzn. ; w W. G贸rnej 47 dm. , 237 mk. w gm. ; 2 dm. , 11 mk. na obsz. dwor. 198 grkat. , 17 rz. kat. , 24 izr. , 9 innych wyzna艅; 222 Rus. , 18 Poi, 10 Niem. Par. rzym. kat. w Ottynii, gr. kat. w Winogradzie. We wsi jest cerkiew i szko艂a etat. lklas. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , dzier偶awy Bratkowce, w ziemi halickiej. Dokum. d. 27 list. 1687 zezwala Jan III Albertowi Kosowi, s臋dziemu ziem. buskiemu, zrzec si臋 do偶ywocia na dobrach kr贸l. Wele艣nica na rzecz J贸zefa Potockiego, ststy ko艂omyjskiego Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 171, str. 37; ob. tak偶e Rkp. w Bib. Ossol. Nr. 2127, str. 12, Lustr. star. halickiego w r. 1556 i 1661, i Rkp. w Bib. Ossol. Nr. 1892, str. 40, Lustr. star. halickiego w r. 1765. 2. W. , ob. Wele艣niczka. Lu. Dz. Wele艣niczka al. Wele艣nica, Wele艣niczka Le艣na, cz臋艣贸 Majdanu G贸rnego, pow. nadwornia艅ski. Wele艣ni贸w, w艣, pow. buczacki, 18 klm. na p艂d. zach. od Buczacza, 8 klm. na p艂d. od Monasterzysk s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶膮 Dubienko i Barysz, na wsch. Barysz, na p艂d. Zaleszczyki Ma艂e al. Zalesie, na zach, Komar贸wka. Zach. cz臋艣贸 obszaru przep艂ywa Koropiec, lewy dop艂. Dniestru, W jego dolinie le偶膮 zabudowania. Wznies. si臋ga na wsch. do 387 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli mr. 48, 艂膮k i ogr. 7, pastw. 93, lasu 272 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 345, 艂膮k i ogr. 192, pastw. 24 morg. W r. 1880 by艂o 106 dm. , 598 mk. w gm. ; 3 dm. ; Welkenhof 15 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 146 rz. kat. , 6 izr. ; 572 Rus. , 35 Pol, 6 Niem. . Par. rzym. kat. w Baryszu, gr. kat. w miejscu, dok. buczacki. Do par. nale偶膮 Dubienko i Zalesie. We wsi cerkiew p. w. 艣w Miko艂aja i szko艂a etata lklas. Lu. Dz. Welesto al. Welasto, jezioro, w pow. porzeckim gub. smole艅skiej, na p艂d. od jeziora Moszne. Weliampel, folw. , pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. ,, gm. Rogowo, w艂asno艣膰 Mikulicz贸w, ma 120 1 2 dzies. 30 lasu, 3 nieu偶. . Welianow, ws, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, o 52 w. od Kowna. Weliczna al. WelkaWe艣, weg. Nagyfalu, miasteczko, w hr. orawskiem, nad rz. Oraw膮. . Ma ko艣ci贸艂 paraf. katol. i ko艣ci贸艂 ewang. , synagog臋, kilka m艂yn贸w wodnych, 1181 mk. W tutejszym ko艣ciele przechowywano archivum hrabstwa, zgorza艂e w r. 1690. Ludno艣膰 trudni si臋 rolnictwemj chowem byd艂a. Gleba urodzajna. Welin 1. al. Ksi臋偶ki, cz臋艣膰 Ponikowicy, pow. brodzki. 2. W. , grupa dom贸w w Ra偶niowie, pow. brodzki. Welin贸w 1. folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzu艣nia, par. Czaple. 2. W. al. Litwa, folw. na obszarze majoratu Przew艂oka, w pow. radzy艅skim; ob. Przew艂oka 2. . Velissa, rzka, ob. Piesienica. Weljati, w臋g. Velejte. w艣, w hr. ziemne艅skiem Zemplin. Ko艣ci贸艂 filial. katol, parafia gr. katol. , stacya I w臋g. galic. kolei 偶elazn. , st. poczt. i tel. , 887 mk. Welk niem. , ob. Welk. Velka, ob. Wielka. Welkemuj偶a al. Welkersamemuj藕a 艂otew. , niem. Hohenhergen, dobra prywat. , w pow. wende艅skim gub. ryskiej, parafia StaryPe balg. Do d贸br nale偶膮 folw. Jab艂o艅ski al. Jabali艅ski i Seehof. Welkenhof, nazwa niem. Mo艣ciszewa, w pow. szubi艅skim 呕nin, nadana oko艂o r. 1830, nie utrzyma艂a si臋. Welkersdof, 1372 Wolfkersdorf, 1386 Walkersdorff, dobra i w艣, pow. lwowski Szl膮sk, par. ew. w miejscu, kat. Greiffenberg. W r. 1885 dobra mia艂y 146 ha, 3 dm. , 4 mk. ew. Obszar le艣ny mia艂 251 ha, 2 dm. , 8 mk. ew. ; w艣 1091 ha, 259 dm. , 1204 mk. kat. 13. Ko艣ci贸艂 par. ewang. , ko艣ci贸艂 katol. filialny, szko艂a ew. i katol. , zamek, park, piec wapienny, 艂omy wapienia. W pobli偶u wsi, na g贸rze zwanej Talkenstein. wzni贸s艂 w r. 1207 ks. Henryk Brodaty zamek dla obrony od Czech贸w. Zamek ten po wyga艣ni臋ciu ksi膮偶膮t na Jaworze przeszed艂 w XIV wieku pod w艂adz臋 Czech贸w. Panowie z Talkenbergu bywali teraz burgrafami zamku i za艂o偶yli tu swe rozb贸jnicze gniazdo. Odznacza艂 si臋 zw艂aszcza Bernard oko艂o r. 1432. Na pro艣b臋 mieszczan Loewenberga i innych miast Mateusz, kr贸l w臋gierski, poleci艂 r. 1476 swemu namiestni kowi szl膮skiemu zburzy膰 ten gr贸d, czego ten 偶e dokona艂 z pomoc膮 mieszczan. Zamek za艣 i ws W. otrzyma艂o miasto Loewenberg. Potomkowie tych burgraf贸w odebrali po 艣mierci Matyasa mieszczanom zamek i dobra W. w r. 1491 i u艂o偶yli si臋 nast臋pnie z mieszczanami. Po r. 1531 dobra przesz艂y w inne r臋ce. Po mi臋dzy posiadaczami by艂 tak偶e feldmarsza艂ek hr. Dybicz Zaba艂ka艅ski. Reformacya wpro wadzon膮 tu zosta艂a r. 1544. Nabo偶e艅stwo wznowiono r. 1742. Obecny ko艣ci贸艂 stan膮艂 r. 1753. Br. Ch. Welki, w艣, pow, wo艂kowyski, w 2 okr. pol, gm. To艂oczmany, o 11 w. od Wo艂kowyska, wraz ze wsi膮 Pu膰ki ma 248 dzies. 41 艂膮k i pastw. , 7 nieu偶. . Welkota al. Wo艂kota, rzeka, w gub. pskowskiej, prawy dop艂yw D藕winy. Bierze pocz膮tek w pow. cho艂mskim, p艂ynie na p艂d. wschd 艣r贸d lesistych brzeg贸w, miejscami 艣r贸d zalewnych 艂膮k, przep艂ywa jeziora Zabo艂otie, Welkota, Wielkie i Ma艂e Kamienne, D艂ugie Do艂goje, Otto艂owo i Ochwat呕adanje i ubieg艂szy 50 w. uchodzi do D藕winy. Szeroka do 6 sa偶. , podczas przyboru za艣 do 40 sa偶. ; g艂臋boko艣膰 nieznaczna, bieg powolny. Sp艂aw drzewa nieznaczny. Welkun, rzka, w pow. Erwalen Kurlandya, dop艂yw rz. Wiejkiej Roi Rohja. Welkwidis, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, praw. dop艂yw Muszy Muchy. Przybiera od lew. brzegu strumie艅 Nurupis. Wellarags 艂otew. , pow. hazenpocki, ob. Steinort. Welle, rzeczka, ob. Wel. Wellenhof, dobra i w艣, pow. nissa艅ski, par. ew. Nissa, kat. Mittel Neuland. W r. 1885 dobra mia艂y 135 ha, 4 dm. , 43 mk. ew. 4; w艣 52 ha, 47 dm. , 336 mk. kat. WellenSee, jezioro, w pow. wa艂eckim, w pobli偶u Wa艂cza. Welnau niem. , pow. gnie藕nie艅ski, ob. Kiszkowo. Welnia 1. folw. , pow. m艣cis艂awski, od 1878 r. w艂asno艣膰 Izmaj艂owicz贸w i Szostkiewicz贸w, 255 dzies. 41 roli, 16 艂膮k, 178 lasu. 2. W. , tam偶e, od 1858 r. 艁osowskich, 168 dzies. 28 roli, 26 艂膮k, 95 lasu. 3. W. , tam偶e, od 1876 r. Rajewskich, 132 dzies. 38 roli, 12 艂膮k, 60 lasu. Welnicze, w艣 nad Ikw膮, pow. dubie艅skii gm. Kniahynin, o 28 w. od Dubna st. dr. 偶el; , st. poczt. M艂yn贸w o 15 w. , ma 70 dm. , 559 mk. prawos艂. ., 3 katol, 16 偶yd贸w. Posiada cerkiew p. w. Podniesienia krzy偶a 艣w. , z drzewa wzniesion膮 w 1877 r, kosztem parafian i Welesto Welesto Weliampel Welianow Weliczna Welin Welin贸w Weljati Welk Welkemuj偶a Welkersdof Welki Welkota Welkun Welkwidis Wellarags Welle Wellenhof Wellen Welnau Welnia Welnicze Wel Welcz Welpesie uposa偶on膮 30 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Rudlew o 2 w. . Welpesie, al. Wolpesie, Welpesy, w艣 i dw贸r nad Dubiss膮, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, par. Lidowiany, o 13 w. od Rossie艅. Suchoccy maj膮 w W, i Bogdaniszkach 240 dzies. 33 lasu, 7 nieu偶. . Welsaz, Welsaze niem. , ob. Wieldz膮dz, Welse, Welza al. Welsza, rzeka, w Kurlandyi, dop艂yw Wenty z prawej strony; w pa, rafii Goldingen p艂ynie na przestrzeni 70 80 st. pod ziemi膮. Welse, rzeka, lewy dop艂yw Odry dolnej, dzi艣 z艂膮czona z rz. Bandow, prawym skanalizowanym dop艂ywem rz. Wkry Ucker. Welsen, folw. d贸br koron. Goldingen, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Welsk, mto pow. gub. wo艂ogodzkiej, nad rz. Wel膮, pod 61 5 p艂n. szer. i 59 49 wschd. d艂ug. , o 267 w. ma p艂n. wschd. od Wo艂ogdy, mia艂o w 1861 r. 202 dm. 109 murow. , 17 sklep贸w, 9 ulic, 1 plac, 2 cerkwie 1 murow. , 957 mk. , szko艂臋 cerkiewn膮, szpital miejski na 10 艂贸偶ek. Do miasta nale偶y 2259 dzies. ; dochody w 1861 r. wynosi艂y 1395 rs. W t. r. by艂o w mie艣cie 11 zak艂ad贸w, przemys艂owych 3 terpentyniarnie i 8 fabr. sadzy; 49 rzemie艣lnik贸w. Mieszczanie zajmuj膮 si臋 rolnictwem, kowalstwem i drobnym handlem. Targi odbywaj膮 si臋 co tydzie艅, corocznie za艣 1 nieznaczny jarmak. Istnia艂o ju偶 w 1137 r. jako g艂贸wne sio艂o welskiej w艂o艣ci, w 1397 r. zaj臋te przez w. ks. moskiewskiego Bazylego Dmitrowicza. W 1611 r. zaj臋te przez atamana Zaruckiego, a w 1613 r. przez wojsko polskie, co powt贸rzy艂o si臋 w 1614 i 1619 r. ; od 1780 r. mto powiatowe. Welski powiat le偶y w p艂n. zchd. cz臋艣ci gubernii i zajmuje 494, 7 mil al. 23936 w. kw. Powierzchnia r贸wna, poprzerzynana g艂臋bokiemi dolinami Wagi, Weli, Podsogi, Kokszengi i Ustii. Gleba gliniasta, miejscami ilasta i piaszczystogliniasta. G艂贸wna rzeka Waga, nale偶膮ca do powiatu na przestrzeni 160 w. i przybieraj膮ca w jego granicach Pe偶m臋, Ku艂oj, Wel臋 i Usti臋 z Kokszeng膮, Jeziora liczne, zw艂aszcza w p艂n. zchd. , b艂otnistej cz臋艣ci powiatu. Najwa偶niejsze z nich WierchnieKu bi艅skie. Opr贸cz cz臋艣ci p艂n. zchd. b艂ota zalegaj膮 i p艂d. wschodni zak膮tek. W r. 1861 by艂o w powiecie bez miasta 77162 mk. , zamieszkuj膮cych 825 osad, maj膮cych 9329 dm. ; cerkwi by艂o 50. Pod rol膮 by艂o 84073 dzies. , pod 艂膮kami 44458 dzies. , pod lasami 1782302 dzies. t. j. 5 9 og贸lnej przestrzeni. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 rolnictwem, upraw膮 lnu, hodowl膮 byd艂a 13270 sztuk koni, 21600 byd艂a rogatego, 18894 owiec, 2700 trzody chlewnej, przemys艂em le艣nym, g艂贸wnie p臋dzeniem smo艂y i terpentyny, dalej obr贸bk膮 i sp艂awem drzewa oraz my艣listwem. Przemys艂 fabryczny w 1861 r. reprezentowany by艂 przez 54 terpentyniarnie z produkcy膮 30600 rs. , 30 smolarni i dziegciami 10000 rs. , 38 fabryk sadzy 4000 rs. , 12 garbarni, 13 farbiarni, 15 cegielni i 1 fabr. papieru z produkcy膮 na 120000 rs. . Handel nieznaczny. W powiecie odbywa si臋 corocznie 10 jarmark贸w. Welsn贸w, ob. Walsn贸w. Welsow al. Velstow niem. , ob. Wielestowo. Welsza, rzka, ob. Welse. Weluta, Wieluta, ob. Woluta. Welwecie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gru藕dzie, o 34 w. od Szawel. Welza, ob. Welse. Wel偶e, w艣 i folw. nad rz. Niewia偶膮, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 5 w. od Poniewie偶a. We艂ajcie, w艣, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Telsz. Welcz 1. Wielki al. Wo艂czyce i Wo艂cz, niem. Gr. Wolz, w艣 na praw. brzegu Wis艂y, pow. grudzi膮dzki, st. poczt. i szko艂a 3klas. symultanna w miejscu; paraf. kat. Mokre; 1169 ha 553 roli orn. , 125 艂膮k, 7 lasu; 1885 r. 159 dm. , 219 dym. , 987 mk. , 112 kat. , 862 ew. , 13 dysyd. Mieszka艅cy trudni膮 si臋 upraw膮 tytuniu. W. wspomniany jest ju偶 w dok. z r. 1294, w kt贸rym zachodzi w ugodzie mi臋dzy bisk. pomer. Henrykiem a w. m. krzy偶ackim Meinhardem z Querfurtu jako w艣 graniczna p. n. Woltschitz. Odt膮d mia艂a nale偶e膰 do bisk. che艂mi艅skiego. Wed艂ug ksi膮g szkodowych z r. 1414 ponios艂a w艣 Wolize 400 grzyw. szkody. R. 1432 odnawia komtur grudzi膮dzki Bohemund Brendel przywilej wsi Wolfswaldt t, j. We艂cza, nadaj膮c mieszka艅com 52 w艂贸k na prawie che艂m. , so艂tysowi za艣 4 wolne w艂贸ki i trzeci fenik kar, wyj膮wszy s膮dy dro偶ne. Proboszcz dostaje 2 w艂贸ki wolne. 脫d reszty w艂贸k maj膮 p艂aci膰 po 1 1 2 grzyw. i po 2 kury na 艣w. Marcin, opr贸cz tego 16 kor. 偶yta i 16 kor. pszenicy do zamku, a proboszczowi po 1 kor. 偶yta i tyle偶 j臋czm. , tak偶e na 艣w. Marcin dawa膰. We wsi b臋d膮 dwie karczmy, z kt贸rych ka偶da b臋dzie czynszowa艂a jakoby od 1 w艂贸ki; nadto ka偶dy karczmarz ma p艂aci膰 po 3 grz. i s艂u偶b臋 czyni膰 w wyprawach. Niziny i 艂acha policzone s膮 jako w艂贸ki. W 艂asze maj膮 mieszka艅cy woln膮 rybitw臋. Je偶eli przy nowych pomiarach wyka偶e si臋 nadwy偶ka, to ma zosta膰 do艂膮czona do lasu naszego, je偶eli si臋 wyka偶e brak, doda si臋 ka偶demu od boru w dw贸jnas贸b. Wskutek strat, kt贸re ponios艂y niziny, b臋d膮 mieszk. wolni od t艂oki, za co jednak maj膮 p艂aci膰 17 grz. rocznie i czyni膰 s艂u偶b臋 wojenn膮. Wreszcie powinni groble utrzymywa膰. Dan w Grudzi膮dzu w dzie艅 艣w. Andrzeja. R. 1438 wykazuj膮 tu rejestry czynszowe 45 w艂贸k osiad艂ych i 2 karczmy. Welpesie Welsaz Welse Welsk Welsn贸w Welsow Welsza Weluta Welwecie Welza We艂cza We艂ecz P贸藕niej, wskutek wojen i wylewu Wis艂y, wie艣 prawie ca艂kiem spustosza艂a, dla tego w drugiej po艂owie w XVI w. , prawdopodobnie r. 1560, osadzono tu menonit贸w, z Holandyi sprowadzonych. Tak powsta艂a pierwsza osa da menonicka w tych stronach. R. 1604 wydzier偶awia ssta grudzi膮dzki Maciej Konopacki menonitom we艂eckim 39 w艂贸k na lat 40, za op艂at膮 400 fl. rocznie, z nadmienieniem, 偶e po up艂ywie tych lat b臋dzie im i ich spadkobiercom w pierwszym rz臋dzie przys艂ugiwa艂o prawo nabycia w艂贸k na w艂asno艣膰. R. 1661 przerwa艂a Wis艂a grobl臋 i wyrz膮dzi艂a szkod臋, tak 偶e czynsz z 14 w艂贸k zni偶ony by膰 musia艂 na 140 fl. jak opiewa lustracya z r. 1664. So艂tys posiada艂 jeszcze 4 w艂. , ale zapiaszczone, dla tego otrzyma艂 4 inne w ziemi pustej. I on nie m贸g艂 czynszu w kwocie 20 fl. op艂aca膰, poniewa偶 zabudowania w wojnie szwedzkiej spalone zosta艂y. Wed艂ug lustr. z r. 1765 mieszkali w We艂czu osadnicy nosz膮cy nazwy niemieckie przewa偶nie. Siedzieli oni na 31 w艂贸k. 9 morg. wydzier偶awionych im na lat 40 przez sst臋 Golza r. 1763. P艂acili od nich 313 fl. , a za u偶ywanie zakurzewskich i t. z. Wielkich g贸r 46 fl. rocznie. So艂tysem by艂 Jan Schwarz, kt贸ry p艂aci艂 40 fl. kanonu i 15 fl. kwarty. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 by艂o 52 dym贸w. R. 1833 wyda艂 rz膮d pruski 38 osadnikom w艣 na w艂asno艣膰. Tutejszy ko艣ci贸艂 katol. , p. w. 艣w. Jana Chrz. , patronatu rz膮dowego zosta艂 r. 1737 na nowo odbudowany. Nale偶y jako filia do Mokrego, cho膰 jeszcze r. 1641 by艂 parafialny. Wsi, filialne s膮 D. i M. Welcz, Rundewiese i Rusinowo. W przywileju z r. 1434 wyznaczono dla proboszcza 2 w艂贸ki. Wed艂ug wizyty Strzesza z r. 1667 72 by艂 ko艣ci贸艂 w ruinie. Mesznego pobiera艂 prob. z Mokrego dawniej z D. i M. Wo艂cza razem 50 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. Ale pod贸wczas wskutek powodzi dawa艂 D. Welcz tylko 14 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, M. W. za艣 tylko 10 kor. j臋czm. W B. W. by艂o tylko 2 kat. , w M. W. sami menonici ob. str. 184. W艂贸ki ko艣cielne zosta艂y podzielone na 8 parceli, z kt贸rych kanon pobiera proboszcz w Mokrem. 2. W. Ma艂y, niem. Kl. Wolz, w艣, tam偶e, 165 ha 84 roli orn. , 4 艂膮k, 2 lasu; 1885 r. 10 dm. , 15 dm. , 92 mk. , 6 kat. , 86 ew. R. 1619 zosta艂a w艣 ta puszczona menonitom na 40 lat, za op艂ata 250 z艂. czynszu. Lustracya z r, 1664 opiewa, 偶e wskutek wylewu Wis艂y musiano czynsz zni偶y膰 na 160 fl. R. 1754 puszcza ssta grudzi膮dzki Jerzy Mniszek 4 w艂. w M. W. czterem osadnikom niem. w dzier偶aw臋; czynszu mieli p艂aci膰 120 fl. , a za warzenie piwa 12 fl. R. 1833 nast膮pi艂o i tu uw艂aszczenie 5 osadnik贸w. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂a w艣 9 dym. ob. Gesch, des Graudenzer Kr. von Froehlich, I, str. 348 352. 3. W. , niem. Wolz, le艣n. , pow. grudzi膮dzki, par. kat. Rog贸藕no, obw贸d domin, nadle艣n. Ja my; 1 dm. , 7 mk. K艣. Fr. We艂cza, attyncn. do folw. 艁uszczewek, w pow. b艂o艅skim. We艂dzirz, w艣, pow. dolinia艅ski, 12 klm. na p艂d. zach. od Doliny s膮d pow. i st. kol. , urz膮d poczt. w miejscu. Na p艂n. le偶y Pacy k贸w, na wsch. Grab贸w, na p艂d. Lolin i Teres贸wka, na zach. Nowoszyn i Mizu艅. 艢rod kiem obszaru p艂ynie 艢wica, kt贸ra dzieli si臋 tu na ramiona i przyjmuje dop艂ywy, z kt贸rych znaczniejszy pot. Luszecki od lew. brz. . Zabudowania wsi le偶膮 w dolinie 艢wicy. Na p艂n. wsch. od nich le偶y Kuplowiec al. Kuplowica, hamernia 偶elaza. Na p艂n. zach. wznosi si臋 szczyt Kiczerka 516 mt. , na p艂n. wsch. Kuszcza 592 mt. . W艂asno艣膰 wi臋ksza tu i w Ludwik贸wce, Maksym贸wce i Teres贸wce ma roli or. 85, 艂膮k i ogr. 189, pastw. 594, lasu 9422 mr. ; w艂. mn. roli or. 1181, 艂膮k i ogr. 1645, pastw. 1644, lasu 54 morg. W r. 1880 by艂o w We艂dzirzu 298 dm. , 1665 mk. w gm. ; 26 dm. , 279 mk. na obsz. dwor. 1114 gr. kat. , 377 rzym. kat. , 391 izr. , 62 innych wyzn. ; 1146 Rus. , 297 Pol. , 437 Niem c贸w, 7 innej narod. . Par. rzym. kat. w miej scu, dek. dolinia艅ski. Do parafii, ustanowionej w r. 1846 z funduszu religijnego, nale偶膮 En gelsberg al. Aniel贸wka, Jelemie, Kalna, Lo lin, Ludwik贸wka, Maksym贸wka, Mizu艅 Nowy i Stary, Niagryn, Nowoszyn, Pacyk贸w, Senecz贸w, So艂otwinka, Teres贸wka, Wyszk贸w i 呕akla przys. We艂dzirza. We wsi jest ko艣ci贸艂 drewniany, konsekrowany w r. 1868 p. w. 艣w, J贸zefa. Par. gr. kat. w miejscu, dek. perehijski. Do par. nale偶y Nowoszyn We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Bazylego, szko艂a etat. lklas. i tartak parowy. W os. Maksy m贸wce istnia艂a huta 偶elazna i miedziana, tu dzie偶 fabryka maszyn. O fabryce cementu w W. czyt. Gaz. lwowsk膮 r. 1875, Nr. 105. O nafcie w W. czyt. Jahrb. des geolog. Reichsanst. 1881, str. 158. O polowaniu na g艂uszce w lasach W. pisa艂 Leopold hr. Starze艅ski 艁owiec, 1880, str. 91. Obecny w艂a 艣ciciel B. Popper, zdzia艂a艂 wiele dla podnie sienia tego miejsca, zw艂aszcza w zakresie go spodarstwa lasowego. Lu. Dz. We艂ecz, w艣 i folw. , pow. stopnicki, gm. i par. Busk, le偶y przy szosie z Pi艅czowa do Buska, o 3 w. na zach. od tej ostatniej osady. Na p贸艂noc od wsi rozci膮ga si臋 lesiste p艂askowzg贸rze, wznies. 980 st. npm. , podczas gdy ws le偶y na wzn. 800 do 840 st. Folw. W. stanowi majorat rz膮d. pu艂k. Bakonina. We wsi szko艂a pocz膮tkowa. W 1827 r. w艣 rz膮d. , ma 90 dm. , 699 mk. W po艂owie XV w. ws kr贸lewska W. , w par. Busko, mia艂a 24 艂an. km. , We艂cza We艂dzirz We艂na z kt贸rych dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮, warto艣ci 30 grzyw. , p艂acono klasztorowi pi艅czowskiemu. By艂y tam 3 karczmy, z tych 2 kr贸lewskie; p艂aci艂y dziesi臋cin臋 klasztorowi; 5 zagr. z rol膮 tak偶e dawa艂o klasztorowi. Fol wark kr贸lewski p艂aci艂 dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 seksagen, kustodyi 艣w. Floryana w Krako wie. Dwa 艂any so艂tysie dawa艂y dziesi臋cin臋 do Pi艅czowa D艂ugosz, L. B. , I, 488 i III, 133. Wed艂ug reg. pob. pow. wi艣lickiego z r. 1579, w艣 kr贸lewska We艂ecz w par. Cho tel Zielony, mia艂a 21 1 2 艂an. ; 4 zagr. z rol膮, 4 cha艂. , 6 kom. , 8 biednych, 1 rzem. Pawi艅 ski, Ma艂opol, 210. Wr. 1770 We艂ecz, dzier 偶awa kr贸lewska, zostawa艂a wraz z wojtowstwem w posiadaniu Piotra Dembi艅skiego, chor膮偶yca Zatorskiego. P艂aci艂 on kwarty 622 z艂. 16 gr. a hiberny 542 z艂. 26 gr. Br. Ch. We艂k, niem. Welk, wyb. do Sierakowic, pow. kartuski. 1136, Weima r. 1280, 1422, Welnia, rzeka, poczyna si臋 w pow, We艂na 1. Vna w r. zt膮d We艂ma, Velina r. prawy dop艂yw Warty, gnie藕nie艅skim Witkowo, na p艂n. zach. kraw臋dzi las贸w skorz臋ci艅skich, o 6, 5 klm. na p艂d. zach. od Trzemeszna, 2000 krok贸w na wsch贸d od wsi Lubochni i 200 krok贸w od os. Zdroje, w okolicy wznies. 120 mt. npm. P艂ynie ku p贸艂nocy, przecina drog臋 z Lubochni do Trzemeszna, przy kt贸rej obraca m艂yn Czartowiec, wchodz膮cy w sk艂ad gm. Lubochnia niegdy艣 klasztoru trzemesze艅skiego i wp艂ywa do jez. Modrze 97, 8 mt, npm. ubieg艂szy 6 klm. 艁膮czy Modrze z jez. Wierzbiczan 97, 5, uwa偶anem przez niekt贸rych za jej 藕r贸d艂o; zt膮d p艂ynie do jez. Jankowskiego 95, 5, przerzynaj膮c tor dr. 偶el. gnie藕n. ino wroc艂awskiej. Z jez, Jankowskiego, kt贸re D艂ugosz Hist. , I, 20 uwa偶a za jej 藕r贸d艂o, zabrawszy od zach. odp艂ywy dwu staw贸w, zd膮偶a w poprzek traktu gnie藕n. trzemesze艅 skiego, zabieraj膮c wodocieki z wsi postron nych, zd膮偶a do jez. 艁臋gi 95, 3 zwanego i zasilanego odp艂ywem jez. Strzy偶ewskiego na p贸艂nocy i sieci jezior Skrzynka, 103 5 i Sowinek, 100, 5 mt. npm. na p艂d. zachodzie od strony Gniezna. Z jez. Strzy偶ewskim sp艂y wa艂a dawniej do W. rz. Piszczyk, po艂膮czona z odp艂ywami sieci drobnych jezior, z kt贸rych Syku艂a 103, 4 zlewa si臋 na p贸艂nocy z drug膮 sieci膮 jezior, maj膮cych spadek ku p贸艂nocy i sp艂ywaj膮cych do jez. Zio艂o. Obecnie ginie Piszczyk w b艂otach strzy偶ewskich. Z jez. 艁臋 gi p艂ynie W. do Jeziorza艅skiego 95 mt. , prze rzyna drog臋 z Gniezna do Jeziorzan w pobli 偶u osad Orchol Warcho艂 i Pytlewo. Do te go jeziora, tworz膮cego z Piotrowskiem jedn臋 ca艂o艣膰, wchodzi przy wsi, tak偶e We艂n膮 zwa nej, i opuszcza takowe na wysoko艣ci Korzeczna; przy le艣nicz贸wce Brody przecina droga z 艁abiszynka do Mi臋cierzyna, a 400 krok贸w dalej przyjmuje z lew. brzegu odp艂yw d艂ugiej sieci jezior z pod Gniezna Jelonek 105, 4, Krzy偶owe 103, 5, 艂膮cz膮ce si臋 na wschodzie z Winiarskiem 104, 5 i Pyszczy艅skim 102, 6 mt. npm. i tak zasilona wp艂ywa do jez. 艁awiczno 94, 1. zt膮d za艣 w poprzek drogi z D臋b艂owa do Go艣cieszyna, do jez. Biskupiec 93, 9. O 750 krok贸w po wyj艣ciu z jeziorka tego, przy Biskupicach, przyjmuje W. z lew. brzegu odp艂yw sieci jezior z obszaru Dziadkowa, ze spadkiem ku wschodowi G艂臋bokie 98, 3, Mielno 96, 9 i G艂臋boczek 94, 3 mt. npm. . Na tym obszarze poczyna si臋 tak偶e druga sie膰 jezior z spadkiem ku p贸艂nocy jez. Mszonek 99, 2 sp艂ywa do jeziora Dziadkowskiego 93, 8, kt贸re przyj膮wszy trzeci膮 sie膰 jezior z spadkiem ku po艂d. Ko艂dr膮bskie 95, Nied藕wiedzkie 94, 7, Redeckie 94 i Kowalewskie 93, 9 mt. npm. odp艂ywa do jez. Zio艂o 93, 7. Do tego jeziora zd膮偶a W. w艣r贸d 艂膮k torfistych, tworz膮c na wysoko艣ci Cotonia Jez, Rzasno 93. 8; w swym p贸艂trzeciomilowym przebiegu, z pod Wierzbiczan do Zio艂a, odgranicza艂a do r. 1887 powiat gnie藕nie艅ski od mogilnickiego. Granic臋 tych powiat贸w poci膮gni臋to 艣rodkiem rzeczonego jeziora. Z Zio艂a wydobywa si臋 W. pod Rogowem i wchodzi do jez. Rogowskiego 93, 5, zasilanego odp艂ywem sieci jezior na Kaczkowie Kaczkowskie 94, 7, Wolskie i Izdebno 94, 3 mt. npm. , i odp艂ywem 2 jezior b. n. z pod Grochowisk, na p贸艂nocy, tudzie偶 zbytniemi wodami stawu Z贸rawinieckiego 102, 7 na zachodzie. Pod Szk贸艂kami, w pow. mogilnickim, opuszcza W. jez. Rogowskie i wp艂ywa do jez. Tonowskiego 93, 4, kt贸rego cz臋艣贸 po艂d. nale偶y do Sk贸rek w pow. w膮growieckim; zt膮d a偶 do uj艣cia Rudki, w pobli偶u Rogo藕na, odgranicza艂a niegdy艣 Wielkopolsk臋, w dawnem tej nazwy znaczeniu, od Pa艂uk, czyli powiat gnie藕nie艅ski od kcy艅skiego. Pierwsz膮 osad臋, kt贸r膮 tu spotyka, jest Wiewi贸rczyn, le偶膮cy wprost Sk贸rek. Wychodz膮c z jeziora Tonowskiego zmienia bieg ku p贸艂n. zach. ; pod 呕ernikami przyjmuje z praw. brzegu strug臋 od Obiecanowa, oblewa drug膮 swej nazwy wie艣, p艂ynie na Zrazim, potem na Jan贸wiec, gdzie si臋 zasila z lew. brzegu p艂yn膮c膮 od Bielan strug膮 i przecina trakt i tor dr. 偶el. gnie藕n. nakielskiej. W dalszym biegu spotyka si臋 pod Dzi臋kczynem z drog膮 wiod膮c膮 z Brudzynia ku po艂d. , nast臋pnie, pod Tumidajem z drog膮 od Mirkowiczek do Gorzewa. Przed Mie艣ciskiem rozdziela si臋 W. na dwa ramiona, kt贸re si臋 zbiegaj膮 w jedno koryto na obszarze R膮bczyna. P贸艂nocne rami臋 po艂膮czone jest przekopami z jez. St臋puchowskiem, kt贸rego zbytnie wody odprowadzone s膮 z odmiennem spadkiem do jez. 艁oknenskiego, sp艂ywaj膮cego z jez. Rgielskiem tak偶e do We艂k We艂k We艂ny. Po艂d. rami臋 p艂ynie g艂贸wnem korytem na Ko藕lank臋 i Mie艣cisko, gdzie przecina drog臋 id膮c膮 z Zakrzewa; potem obraca m艂yn Rud臋, zabiera z lew. brzegu strug臋 od Jaroszewa; przy Rudzie tworzy 艂ach臋 i skr臋ca ku p贸艂n. zach. Dolina, kt贸r膮 p艂ynie od Zrazimia do Rudy, pochyla si臋 od 94, 6 do 85, 5 mt. npm. ; o 2 klm. zt膮d schodz膮 si臋 oba ramiona, kt贸re jednem korytem zd膮偶aj膮 na Sa dy i Straszewo do W膮growca, zabieraj膮c r贸偶ne wodocieki z osad postronnych. Przy Straszewic spotyka si臋 W. z drog膮 wiod膮c膮 do Ochodzy, a tu偶 przed W膮growcem przyjmuje z praw. brzegu Nielb臋, odp艂yw sieci jezior z pod 艁ekna Rgielskie 84, 6, 艁ekne艅skie 84, 8 i Redgoskie 87, 6 mt. npm. . Nieopodal rozdziela si臋 zn贸w na 2 ramiona, z kt贸rych p贸艂n. p艂ynie 艣rodkiem W臋gr贸wca, obracaj膮c m艂yn, a drugie wzd艂u偶 po艂d. kraw臋dzi miasta. Na zach. kresach miasta zabiera p贸艂n. rami臋 odp艂yw sieci jezior ci膮gn膮cej si臋 z pod Go艂a艅czy, wpoprzek kt贸rego id膮 bity trakt rogozi艅ski i droga 偶el. z Rogo藕na do Domas艂awka. T臋 sie膰 g艂贸wniejsz膮 tworz膮 jeziora Durowskie 78, 1, Kobyleckie 78, 7, Bukowieckie 79, Grylewiec 79, 3, Podjezierskie 81, 1, Chaw艂odno i Smolarskie. Oba ramiona zbiegaj膮 si臋 tu偶 za W膮growcem i wchodz膮 do jez. 艁臋gowskiego 77, 4, zasilonego na po艂udniu jez. Wiatrowskiem 77, 8, kt贸rego zbytnie wody odprowadza przekop wprost do W. Wprost 艁臋gowa wychodz膮c z jez. 艁臋gowskiego, p臋dzi W. m艂yn Ostrowski, potem skr臋ca ku po艂d. zach. , mija Pokrzywnic臋, przecina dwoma ramionami drog臋 do Wiatrowa i przed m艂ynem Prusieckim zasila si臋 z lew. brzegu odp艂ywem jez. Prusieckiego 77, kt贸re na po艂d. przyjmuje powstaj膮ce na Lechlinie pasmo drobnych zbiornik贸w. Te wody oddzielaj膮 si臋 przy Frankowie ku zach. i z jez. Czarnem 72 w lasach siernickich sp艂ywaj膮 do Welnianki dop艂. We艂ny. Za m艂ynem Prusieckim trakt rogozi艅skow臋gro wiecki przecina oba ramiona We艂ny, kt贸re nieopodal zlewaj膮 si臋 zn贸w w jedno koryto. W Pru艣cach spotyka si臋 W. z drog膮 id膮c膮 z Jakubowa; przy Biniewie opuszcza pow. w膮growiecki, wchodz膮c do obornickiego; o 1000 krok贸w zt膮d obraca m艂yn w Cie艣li, k臋dy idzie droga z Holendr贸w Potulickich do Rogo藕na, i zasila si臋 z praw. brzegu Potulic膮, czyli po艂膮czon膮 Rudk臋 z Tymienic膮, z kt贸remi zd膮偶a pod Rogo藕no; tu przyjmuje z lew. brzegu przebiegaj膮c膮 jezioro rogozi艅skie We艂niank臋 ob. . Dolina, kt贸r膮 p艂ynie od Rudy Mie艣ciskiej do Cie艣li, pochyla si臋 od 85, 5 do 71, 9 mt. Przy Rogo藕nie zmienia W. bieg sw贸j ku zach. , a w miejscu, gdzie si臋 spotyka z drog膮 偶el. pozn. pilsk膮, skr臋ca ku po艂d. zach. i w tym kierunku wije si臋, tworz膮c 艂achy, a偶 do uj艣cia. O 800 krok贸w od tego zakr臋tu przyjmuje z praw. brzegu strug臋 od Soko艂owa; potem przecina trakt z Ryczywo艂a do Rogo藕na, obraca m艂yn na Rudzie Rogozi艅skiej i nieco dalej Nowy m艂yn; nast臋pnie mija 呕o艂臋cin i holendry, Dziewcz膮 Strug膮 nazwane; w dalszym biegu oblewa trzeci膮 swej nazwy osad臋, gdzie obraca m艂yn; potem mija Z艂ote g贸ry wzg贸rza lesiste, wzn. 80 mt. npm. , obraca m艂yn Jaracz, a przy m艂ynie Ro偶nowskim przyjmuje z praw. brzegu Golnic臋 Flinta. Nast臋pnie p艂ynie mimo Holendr贸w R贸藕nowskich, osad Toepferort i Burzykowo; poni偶ej Burzykowa zasila si臋 z lew. brzegu strug膮 ro偶nowsk膮 i zd膮偶a pod Kowan贸wko zak艂ad leczniczy i m艂yn wodny na ostrowiu. Nieopodal spotyka si臋 z dro偶ynami id膮cemi z las贸w po艂ajewskich Hartigsheide ku po艂d. ; porusza stoj膮c膮 na ostrowiu papierni膮, oblewa Rudki, obraca m艂yn S艂oniawski, przecina na zach. kraw臋dzi Obornik trakt do Ryczywo艂a i o 250 krok贸w zt膮d uchodzi do Warty oko艂o 45 mt. npm. . D艂ugo艣膰 biegu jej obliczaj膮 zwykle na 17 mil. W. jest w znacznej cz臋艣ci sp艂awn膮; 艂owi膮 w niej raki, p艂otki, w臋gorze i szczupaki. Dzieje. Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia mi臋dzy posiad艂o艣ciami arcyb. gnie藕n. nad rz. We艂n膮 wie艣 b. n. , kt贸r膮 niegdy艣 trzyma艂 rataj biskupi Stan; t膮 wsi膮 zdaje si臋 by膰 We艂na pod Gnieznem, a nie We艂nica, jak obja艣nia wyd. Kod. Wielkop. u. 7. Wsi postfluvium Uvira, kt贸re 艢wi臋tos艂aw z 艁ekna zapisa艂 Radgostowi z zastrze偶eniem, a偶eby one dosta艂y si臋 potem synom Drogomira, le偶a艂y prawdopodobnie nad Wyrz膮 w okolicy Bia艂ego 艢liwia i Wyrzyska Kod. Wielk. , n. 88. Ks. Boles艂aw, syn Odonicza, nadaj膮c w r. 1258 Henrykowi Stronbyso so艂tystwo w Klecku, pozwala mu zak艂ada膰 tu m艂yn, oraz drugi, , supra Welmam ultra villam Raczymierowo n. 330; mowa tu nie o We艂nie, odleg艂ej od K艂ecka 14 klm. , lecz o Ma艂ej We艂nie czyli We艂niance, p艂yn膮cej przez jez. K艂eckie. W r. 1280 Przemys艂aw II nadaj膮c Rogo藕nu prawo niemieckie, pozwala mieszka艅com u偶ywa膰 rzeki W. w obr臋bie obszaru miejskiego; w r. 1302 namiestnik Fryderyk de Chachowicz po艣wiadcza, 偶e kr贸l Wac艂aw nada艂 cystersom 艂ekne艅skim wie艣 P. Pru艣ce le偶膮c膮 nad We艂n膮; r. 1319 wojew. kaliski Marcin potwierdza tym zakonnikom 艁臋g贸w nad We艂n膮 jez. 艁臋gowskiem, przez kt贸re p艂ynie We艂na; r. 1347 kr贸l Kazimierz zamienia Spicymirz, Wieszczyce, Kokanin, jez. Jelonek i m艂yn Ksi臋偶y Warchol nad We艂n膮, na Przedecz, 呕ar贸w i Monice, posiad艂o艣ci arcyb. gnie藕n. ; r. 1364 kasztelan l臋dzki Wawrzyniec sprzedaje klasztorowi trzemesze艅skiemu, , Czartow mlin Czartowiec, ubi Welma est suborta; jest to prawdopodo We艂na We艂na bnie dzi艣 m艂yn na Lubochni; w r. 1381 rzeka jest We艂n膮. R. 1422 kr贸l W艂adys艂aw, za twierdzaj膮c swobody Rogo藕na, pozwala miesz ka艅com ryby 艂owi膰 w臋dk膮 i drobnemi siecia mi na W. , mi臋dzy m艂ynami kr贸lewskiemi Kod. Wielk. , wyd. Racz. , str. 154; r. 1485 Jakub Brudzi艅ski z Brudzynia naby艂 od S臋 dziwoja Czarnkowskiego w艣 Zakonowo, le偶膮c膮 za rz. We艂n膮 Paprocki, Herby, 628, t. j. na jej lewem porzeczu. Od r. 1793 prze sta艂a W. odgranicza膰 Pa艂uki. 2. W. Ma艂a, ob. We艂nianka E. Cal. We艂na 1. Villa super flumen Vna r. 1136, Welma prope Gnezdnam 1326, Welnia, Wo艂na Duchowna, w艣 i folw. , pow. gnie藕nie艅ski, o 8 klm. na p贸艂n. wsch贸d od Gniezna, na lew. brzegu We艂ny, przy wej艣ciu do jez. Jeziorza艅skiego; wzn. 111, 5 mt. npm. i 16, 5 mt. nad poziom jeziora, graniczy z 艁abiszynkiem, Go艣linowem, We艂nic膮 i Jeziorzanami pow. mogilnicki; par. 艣w. Micha艂a, poczta i st. dr. 偶eL w Gnie藕nie; z folwarkiem 4 dm. , 45 mk. , nale偶膮cym do maj臋tno艣ci 艁abiszynek, tworzy okr膮g wiejski, maj膮cy 5 dym. , 55 mk. 44 kat, 11 prot. i 190 ha 176 roli. W艣 nad rz. We艂n膮, kt贸r膮 niegdy艣 trzyma艂 rataj biskupi Stan, wymieniona w bulli Innocentego II z r. 1136 Kod. Wielk. , n. 7, nie jest We艂nic膮, le偶膮c膮 bli偶ej Gniezna nad jez. Sowinkiem, zanim bowiem nazwa We艂nica si臋 ustali艂a, zwa艂a si臋 ta osada We艂n膮 ob. We艂nica, tak samo jak posiad艂o艣膰 arcybiskupia, kt贸ra w r. 1326 sposobem zamiany za cz臋艣膰 Kwieciszewa przesz艂a w r臋ce kanonik贸w trzemesze艅skich. Villa quondam Jurici Jerzyk que Vehne nominatur, kt贸r膮 w r. 1235 Odonicz uwalnia od juryzdykcyi kasztelan贸w ostrowskich, siedz膮cych na ostrowiu jeziora Lednego Lednica, nie jest We艂n膮 z pod Gniezna, w艂asno艣ci膮 kanonik贸w trzemesze艅skich od r. 1326, zatwierdzon膮 przywilejem kr贸la Kazimierza z r. 1368. Nast臋pnego roku proboszcz Berwold oznajmia, 偶e Miko艂aj, dziedzic niegdy艣 Karsewa, sprzeda艂 Andrzejowi so艂tystwo w W. , posiad艂o艣ci klasztornej, za 9 grzyw. ; wy艂uszczaj膮c nast臋pnie dochody so艂tysa, tudzie偶 obowi膮zki jego i kmieci, pozwala Andrzejowi za艂o偶y膰 sadzawk臋 w dolinie, kt贸ra pochyla si臋 ku m艂ynowi Ksi臋偶emu Warcho艂, . W r. 1517 opat Andrzej zamierza艂 odda膰 kapitule gnie藕nie艅skiej We艂n臋, m艂yn pod Niestronnem i ko艣ci贸艂 par. w 艁膮koszynie pod Kutnem za uzyskanie kanonikatu 艁aski, Lib. Ben. , II, 482 przyp. . Proboszcz przy ko艣ciele par. 艣w. Micha艂a w Gnie藕nie pobiera艂 meszne po 2 kor. 偶yta z ka偶dego 艂anu kmiecego; takich 艂an贸w by艂o 3 mi臋dzy r. 1580 i 1620. Po zniesieniu klasztor贸w rz膮d pruski zabra艂 W. i wcieli艂 do domeny w Gnie藕nie. 2. W. , Welma r. 1352, Velina r. 1384, Welnia, maj臋tno艣膰, w pow. obornickim, o 7 klm. na po艂d. zach贸d od Rogo藕na, na praw. brzegu We艂ny, kt贸ra tam obraca m艂yn; kaplica stoi na zach. kra艅cu osady, przy drodze do D膮browy Ludomskiej; dwa s艂upy stercz膮 na p贸艂nocnych kresach; rzeczka Golnica Flinta, prawy dop艂yw We艂ny, odgranicza na p贸艂n. zach. We艂n臋 od D膮browy; cz臋艣膰 las贸w, przedzielona traktem obornickim od las贸w parkowskich, Kruszyn膮 zwanych, ci膮gnie si臋 wzd艂u偶 lew. brzegu rz. We艂ny; na praw. jej brzegu wznosz膮 si臋 wzg贸rza Z艂ote g贸ry 80 mt. npm. i 艂膮cz膮 si臋 na p贸艂n. zach. z lasami, zwanemi Por臋by oko艂o 68 mt. ; wy偶yna na suchym obszarze W. dosi臋ga 76, 8 mt. Par. katol. , poczta i st. dr. 偶elaznej w Parkowie o 2, 5 klm. Maj臋tno艣膰 W. z Grudn膮 9 dm. , 167 mk. , J贸zefinowem 5 dm. , 124 mk. i folw. na Parkowie 9 dm. , 150 mk. , tworzy okr膮g dwor. , maj膮cy 34 dm. , 636 mk. 576 katol. , 61 prot. i 2568 ha 1369 roli, 212 艂膮k, 201 pastw. , 728 lasu, 57 nieu偶. i 0, 26 wody; czysty doch贸d z ziemi 23603 mrk; gorzelnia parowa, m艂yn, cegielnia, nabia艂, ch贸w i tucz byd艂a, owczarnia Rambouillet Negretti. W艂a艣cicielk膮 jest fundacya katedry magde burskiej. Zachodz膮ca w dok. z r. 1239 Wel ma circa Zrazim jest We艂n膮 w pow. w膮gro wieckim. Miko艂aj z W. bra艂 udzia艂 w pierw szej konfederacyi wielkopolskiej, kt贸ra za wi膮za艂a si臋 w Poznaniu dnia 2 wrze艣nia r. 1352 przeciw nieprzyjacio艂om panuj膮cego kr贸la Kod. Wielk. , r. 1313. W r. 1384, w czasie wojny domowej, czelad藕 zbrojna Do bies艂awa z Go艂a艅czy, wypad艂szy z zamku Uj 艣cia nad Noteci膮, porwa艂a Przec艂awa, syna Janusza z Gu艂t贸w nie z Go艂uchowa i matk臋 jego Anastazy臋, spali艂a dw贸r ich W. i z艂upi艂a wszystko mienie Janko z Czarnkowa w Pomn. Dziej. PoL, II, 753. T膮 Anastazy膮 zdaje si臋 by膰 owa Nastka z We艂my, wdowa po Januszu z Rogowa, matka tak偶e Jaros艂awa z Siedlca pod Kostrzynem, kt贸ra mi臋dzy r. 1388 i 1389 zaznaczy艂a istnienie swoje licz nemi procesami, jakie wiod艂a z s膮siadem swo im Dobrogostem z Ludom Ludomskim i z in nymi. W toku tych spor贸w uchwalono ujazd mi臋dzy wsi膮 W. i postronn膮 D膮br贸wk膮 Akta gr. Wielkop. , I, Rogowo i We艂na. Oko艂o r. 1580 posiada艂 We艂n臋 Janusz Grudzi艅ski, kaszt. krzywi艅ski, potem kolejno Grzymu艂towski Marcin, Rydzy艅ski Wojciech, kaszt. l臋dzki r. 1727, Ko艂aczkowscy 1793 i Gra bowscy 1843. Z niob Grzymu艂towski wzni贸s艂 na pocz膮tku XVII w. kaplic臋, w miejscu kt贸 rej wystawi艂 Rydzy艅ski now膮 r. 1727. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku sk艂ada艂y t臋 maj臋tno 艣ci Dziewcza Struga, Grudna, Jaracz, Parko wo, Pi艂ka i We艂na; p贸藕niej powsta艂y Kaziopole i Stajenka. 3. W. , Welma circa Zrazim We艂na We艂nianka We艂niaki We艂najcie r. 1239, Welnia, w艣, pow. w膮growiecki 呕nin, o 4 klm. na wsch贸dp贸艂n. od Jan贸wca, na lew. brzegu We艂ny, wprost 呕ernik, w okolicy wzn. 100, 3 do 116, 6 mt. npm. , graniczy na zach. z Zrazimiem, a na po艂d. z Pos艂ugowem; obszar jej si臋ga na wschod. do jez. Ko艂dr膮bskiego; par. kat. Ko艂dr膮b, par. prot, poczta i st. dr. 偶el. w Janowcu; ma 14 dm. , 160 mk. 91 kat. , 69 prot. i 286 ha 231 roli, 41 艂膮k. W r. 1239 Odonicz zamieni艂 wsi ksi膮偶臋ce; Le艣niewo i Pierzyska na W. , dziedzictwo syn贸w kustosza Izajasza; r. 1378 posiadali t臋 wie艣 Mroczko, Miko艂aj, Wojciech, Jaros艂aw i Wierzbi臋ta, kt贸rzy w skutek dzia艂贸w odst膮pili bratu swemu Przec艂awowi po艂ow臋 Pos艂ugowa Kod. Wielkop. obja艣nia We艂n膮 z pod Rogo藕na. Z tych braci Jaros艂aw i Wojciech We艂mi艅scy prawowali si臋 w r. 1386 z 偶ydem pozna艅skim Aronem, kt贸ry ich pozywa艂 o po艂ow臋 Zrazimia, , Svacim w Aktach gr. wielkop. , I, n. 25. W r. 1416 kustosz gnie藕n. domaga艂 si臋 dziesi臋cin z W. i Pos艂ugowa od Bodz臋ty, plebana z Ko艂dr膮bia. Za czas贸w arcyb. 艁askiego Lib. Ben. , 1, 85 pobiera艂 pleban ko艂dr膮bski dziesi臋cin臋 z W. ; dziesi臋ciny lnianej dawali kmiecie po 3 gr. a zagrodnicy po korcu owsa. W r. 1448 Wojciech z Modliszewa o艣wiadczy艂, 偶e spadkobiercy jego syn Marcin, Maciej z Jagodna, Ja艣ko z Woli, Przec艂aw z We艂ny i inni 偶adnego nie maj膮 prawa do Turzy, o kt贸rej posiadanie wi贸d艂 spory s膮dowe z cystersami 艂ekne艅skimi Hockenbeck, Beitr. , 106. W r. 1558 odgraniczono W. od Janowca i Pos艂ugowa; mi臋dzy r. 1580 i 1620 by艂y na W. 2 艂any kmiece i 1 so艂tysi; przy schy艂ku zesz艂ego wieku J贸zef Koszkowski dziedziczy艂 呕erniki, Zuzo艂y i We艂n臋, kt贸ra przy separacyi odpad艂a od maj臋tno艣ci 偶ernickiej. 4. W. ob. We艂nica. 5. W. , holendry, w pow. obornickim, ob. Trockenhauland Dziewcza struga. E. Cal. We艂najcie, w艣 i dw贸r, pow. rossie艅ski, par. Lale. Dw贸r nale偶a艂 do Serafinowicz贸w. We艂niaki, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 26 w. od Poniewie偶a. We艂nianka, rzeczka, bierze pocz膮tek w pow. hrubieszowskim, na p贸艂n. od osady Uchanie, p艂ynie w kierunku p贸艂n. wschod. przez Boki nie, przyjmuje z lew. brzegu strumie艅 od Krasnego, pod膮偶a nast臋pnie przez Busieniec, Busno, Siedliszcze i za Dubienk膮 uchodzi trzema odnogami do Bugu z lew. brzegu. D艂uga 24 w. Uprowadza ona wody b艂otnego i lesistego obszaru, zajmuj膮cego p贸艂n. cz臋艣膰 pow. hrubieszowskiego. J. BL We艂nianka, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, lewy dop艂yw Rosi Rossy, lewego dop艂. Niemna. We艂nianka al. Ma艂a We艂na, Welma w r. 1258, 殴diarowita r. 1505 1588, S艂awa r. 1793, Srela, Srala, rzeczka, lewy dop艂. We艂ny, powstaje w pow. gnie藕nie艅skim, o 11, 3 klm. na zach. p艂d. od Gniezna, na 艂膮kach mi臋dzy Chwa艂kowem i 艁ubowem, dok膮d w nowszych czasach sprowadzono przekopami wody z Chwa艂k贸wka i z Wo藕nik, Tak zasilona W. p艂ynie ku p艂n. , przecina drog臋 z 艁ubowa do Lednej G贸ry; przyjmuje p艂yn膮c膮 od 艁ub贸wka strug臋; przy 呕yd贸wku rozlewa si臋 w jezioro wzn. 107, 2 mt. npm. ; przed Owieczkami przecina drog臋 do Komorowa i tworzy jezioro 106, 4 mt. , nad kt贸rem le偶膮 Jeziorzany i Owieczki; na obszarze D臋bnicy tworzy 2 jeziorka 106, 2 i 106, 1 mt; potem p艂ynie w poprzek D臋bnicy, przed Dzia艂yniem przecina trakt z K艂ecka do Gniezna, potem rozlewa si臋 zn贸w w jezioro 102, 3 mt. , nad kt贸rem le偶膮 Dzia艂y艅, Brzozogaj i Biskupice; opu艣ciwszy jezioro, przecina dro偶yn臋 z K艂ecka do Bojanic i na przestrzeni 2, 2 klm. odgranicza Biskupice od Bojanic i Florentowa, potem Karniszewo od K艂ecka, gdzie wp艂ywa do jez. Kleckiego 100, 8 na p艂n. i 99, 8 mt. npm. na p艂d. , zasilanego na p贸艂nocy odp艂ywem jez. 艁opie艅skiego 101. Jezioro K艂eckie w miejscu, gdzie do niego wchodzi W. , zagina si臋 kolanem ku zach. ; w tym kierunku przebiega ta rzeka przestrze艅 500 krok贸w rozdzielaj膮c膮 jez. K艂eckie od jez. 99, 2 nale偶膮cego cz臋艣ciowo do Polskiej Wsi i Gorzuchowa. W poprzek mi臋dzyjezierza, na kt贸rem roz艂o偶y艂o si臋 K艂ecko, idzie trakt z Mie艣ciska do Gniezna. Jezioro, kt贸re nazwiemy Gorzuchowskiem Paulsdorfer See na ma pie niwel. z r. 1889 zasila si臋 na p艂d. odp艂ywem jez. z pod S艂awna 107, 7 i powstaj膮c膮 na Dzie膰miarkach sieci膮 jezior 107, 6 do 103, 2 mt. npm. ; cz臋艣膰 tych w贸d sp艂ywa przy Zakrzewie wprost do W. , kt贸ra wychodz膮c z p艂d. ko艅czyny jez. Gorzuchowskiego p艂ynie ku zach. a w Zakrzewie przecina drog臋 z Gorzuchowa. Na przestrzeni oko艂o 3 klm. W. odgranicza Zakrzewo od Gorzuchowa, w dalszym za艣 biegu od 艁agiewnik, potem 艁agiewniki od Myszek, Zurawit臋 呕d偶arowita, Brudzewko, Kiszkowo Welnau, Turostowo, Darmoszewo i Karczewo w pow. gnie藕nie艅skim. Przed Darmoszewem skr臋ca ku p贸艂nocy; dobieg艂szy kra艅ca pow. w膮growieckiego, odgranicza takowy od gnie藕nie艅skiego na przestrzeni oko艂o 8 klm. ; na p艂n. wschodniej ko艅czynie lasu Roszkowskiego obraca m艂yn Nadolny Nadmuchle, dalszym biegiem zakre艣la p贸艂kole i zd膮偶a ku p艂d. zach. ; na samym prawie zakr臋cie sp艂ywa do niej zdr贸j. Przy osadzie Peda przecina W. drog臋 z Rakojad do m艂yna, potom wchodzi na obszar d贸br Skoki, gdzie tworzy dwie 艂achy i jeziorko, nad kt贸rem stoi Pi艂a, Nast臋pnie przyjmuje z lew. brzegu odp艂yw jez. Czarnego We艂najcie We艂nica 76, 2 tudzie偶 cz臋艣膰 w贸d jeziora Maciejak, zmierzaj膮c ku p贸艂nocy do Skok; tu p艂ynie wzd艂u偶 zabudowa艅 dworskich, mi臋dzy odp艂y wami z praw. brzegu jez. Rudno 72, 3, za silanego od p艂n. wodami z obszar贸w Roszkowa, Roszk贸wka i Lechlina; przy zach. odp艂y wie przecina drog臋 z Ro艣cinna do Skok; po tem przyj膮wszy z lew. brzegu odp艂yw sieci jezior, powstaj膮cej na Dzwonowie Skrzynka 75, 6 mt. , Wiekie i Ko艣cielne 75, 1, Gackie 74, 8, Brzezi艅skie i W艂贸kno 74, 2, Maciejak 74, 1 mt. npm. , wchodzi do jez. Budziszew skiego 71 5 odgraniczaj膮cego pow. oborni cki od w膮growieckiego na przestrzeni 4, 5 klm. Zaraz po wyj艣ciu z tego jeziora przyj muje z praw. brzegu odp艂yw drugiego jez. Czarnego 72, w lasach Siernickich, zasila nego cz臋艣ci膮 w贸d sp艂ywaj膮cych z jez. Prusieckiem do We艂ny, z lew. za艣 brzegu przyjmu je strug臋 Budziszewsk膮; w pow. obornickim obraca m艂yn Owczyg艂owski, wp艂ywa do jez. Rogowskiego 695 i na p艂n. wsch. kraw臋dzi miasta Rogo藕na, tu偶 za mostem na trakcie w膮growieckim, uchodzi do We艂ny. D艂ugo艣贸 biegu wynosi oko艂o 70 klm. W. zmienia艂a sw膮 nazw臋 kilkakrotnie. 呕d偶arowit膮 zwana by艂a w okolicy Glinna i Raczkowa, gdzie niegdy艣 istnia艂a osada 呕d偶ary. Nazw臋 S艂awa spotykamy na mapie z r. 1793. Srela zdaje si臋 by膰 nazw膮 ludow膮; u偶ywa jej kilkakro tnie Suchodolski, monograf pow. w膮growie ckiego. Nazwa We艂nianka jest utworem no wszych czas贸w. E. Cal. We艂nica, Welma prope Gnezdnam r. 1317, Velma 1356, Welnicza, Velnycza, w艣, pow. gnie藕nie艅ski, o 4 klm. na p艂n. wsch贸d odl Gniezna, nad jez. Sowinek 100, 5 mt. npm. . Graniczy na p艂n. z We艂n膮 i Go艣linowem, na zach. z Winiarami i Skrzynk膮, na p艂d. z Skrzynk膮, R贸偶膮, Jank贸wkiem i Drogos艂awiem. na wsch. z Jankowem i Strzy偶ewem Ko艣cielnem R贸偶a powsta艂a w nowszych czasach na obszarze Arkuszewa, a Jank贸wko i Drogos艂aw na Jankowie. Jez. Sowinek przypiera na p艂d. zach. do os. Skrzynki i zasila si臋 odp艂ywem jeziorka 103, 5 t. n. , tudzie偶 strug膮 p艂yn膮c膮 od Arkuszewa odp艂ywa do jeziora 艁臋gi 95, 3, niekiedy Strzy偶ewskiem zwanego, przez kt贸re p艂ynie We艂na dop艂. Warty. Po obu brzegach odp艂ywu tego 99, 1 roz艂o偶y艂a si臋 W. ; pojedyncze huby rozrzucone s膮 po ca艂ym obszarze; na 艂膮kach znachodz膮 si臋 pok艂ady torfu; wy偶yna na p艂n. wschodzie, w pobli偶u wiatraka i jeziora, si臋ga 106, 4 mt. , a druga, na p艂d. przy drodze do Jank贸wka, 118, 9 mt. npm. ; par. kat. i protest. , poczta i st. dr. 偶el. w Gnie藕nie. W. z os. Orchol 2 dm. , 26 mk. , tworzy okr膮g wiejski maj膮cy 24 dm. , 264 mk. 161 kat, 103 prot. i 594 ha 432 roli, 50 艂膮k. Wi臋ksza w艂asno艣膰 obejmuje 85, 31 ha. Wymieniona w bul li Innocentego II z r. 1136 mi臋dzy posiad艂o 艣ciami arcyb. gnie藕n. villa super flumen Vna quam tenuit olim Stan arator episcopi Kod. Wielk, n. 7 nie jest W. lecz We艂n膮, le偶膮c膮 nad rzek膮 t. n. Pierwotnie osada ta mog艂a obejmowa膰 obszar, na kt贸rym p贸藕niej powsta艂a We艂nica. W r. 1317 Miko艂aj, Bodz臋ta i Jakub, synowie Bodz臋ty z Wrze艣ni, sprzeda j膮 bratu Boguchwa艂owi dzia艂y na Jankowie i na We艂nie n. 993 czyli na p贸藕niejszej We艂nicy, dziedzictwie niegdy艣 Poraj贸w z Janko wa; r. 1356 arcyb. Jaros艂aw, przychylaj膮c si臋 do pro艣by biskupa krakowskiego Bodzanty Poraja z Jankowa, ustanawia parafi臋 jan kowsk膮, przydzielaj膮c do niej ws We艂n臋 n. 1339 czyli We艂nic臋. Tak z艂o偶ona parafia istnia艂a jeszcze za czas贸w 艁askiego L. B. , I, 102 3 i p贸藕niej. W. sk艂ada艂a si臋 z samych r贸l dziedzicznych, z kt贸rych pleban jankow ski pobiera艂 dziesi臋cin臋. We艂na arcybiskupia wchodzi艂a w sk艂ad par. 艣w. Micha艂a w Gnie 藕nie i osadzon膮 by艂a kmieciami, kt贸rzy pro boszczom dawali meszne po 2 kor. 偶yta z 艂a nu L. B. , I, 16. Potwierdzenie kr贸lewskie posiad艂o艣ci arcybiskup贸w z r. 1357 Kod. Wielk. , n. 1354 nie wymienia ani We艂ny ani We艂nicy, poniewa偶 We艂na ju偶 r. 1326 prze sz艂a w r臋ce kanonik贸w trzemesze艅skich, We艂nic臋 za艣 kapitu艂a gnie藕nie艅ska naby艂a dopiero r. 1546 za 70 grzyw. od Andrzeja Karszewskiego Korytkowski, Pra艂. i kan. I, 153. W r. 1413 pisa艂 si臋 z W. Bogus艂aw, dziedzic 艁abiszyna dzi艣 艁abiszynek. W r. 1580 by艂o na W. 5 膰wierci, os. 2 zagr. , 1 komor. i rybak, a w r. 1620 tyle偶 roli kmiecej, 1 kom. i m艂yn o jednem kole. Po r. 1793 za bra艂 rz膮d pruski t臋 wie艣 i wcieli艂 do domeny w Gnie藕nie. E. Cal. We艂niki, w艣, wspomniana w dok. z r. 1367, ob. Rybotycze. We艂nin, u D艂ugosza Velnin, niekiedy Wielnin, w艣, pow. stopnicki, gm. Paw艂贸w, par. Solec, odl. 3 w. na p艂d. zach. od Solca, w wy nios艂em po艂o偶eniu po nad dolin膮 Wis艂y, p艂y n膮cej o 8 w. na p艂d. od wsi a w pobli偶u 艂achy wi艣lanej, p艂yn膮cej pod sam膮 wy偶yn膮, na kt贸 rej w艣 roz艂o偶ona. Ma 102 osad, szko艂臋 pocz膮tkow膮. W 1827 r. , w艣 rz膮dowa, mia艂a 58 dm. , 346 mk. W po艂owie XV w. w艣 kr贸lew ska W. , w par. Solec mia艂a 艂any km. , kar czm臋 z rol膮, z kt贸rych dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮, warto艣ci 12 grzyw. , p艂acono ko艣cio 艂owi w Gnojnie D艂ugosz, L. B. , II, 428, 433. Wed艂ug reg. pob, pow. wi艣lickiego z r. 1579 w艣 mia艂a 14 osad. , 6 艂an. , 2 kom. , 5 biednych Pawi艅ski, Ma艂op. , 212. Wie艣 ta wchodzi艂a w r. 1602 w sk艂ad d贸br ststwa korczy艅skie go, kt贸re w r. 1771 posiada艂 Fryderyk Mo szy艅ski ob, t. VII, 226. Br. Ch. We艂nin We艂niki We艂nica Wendehnen We艂pin, niem. Welpin, dobra ryc. nad jez. Bys艂awskim, pow. tucholski, st. p. Bys艂aw o 3 klm. odl, st. kol Pol. Cekcyn 5 klm. odl. , par. kat Bys艂aw; 602 ha 445 roli orn. , 36 艂膮k 16 lasu; 1885 r. 26 dm. , 38 dym. , 206 mk, 191 kat. , 15 ew. z tych w kol Kosowo 15 dm. i 101 mk. . Dziedzic Rogowski. We d艂ug taryfy pobor. z r. 1648 p艂aci艂 tu We艂pi艅ski od 1 w艂贸k os. 2 fl. , Loktowski 1 fi. 12 gr. , Bia艂ob艂ocki 1 fl 12 gr. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Pod艂ug tary fy na sympl臋 p艂acili 1717 r. We艂pi艅ski i Ko walkowski 8 groszy ob. Cod. Beln. w Pel plinie, str. 92. R. 1343 nadaje w. m. Ludolf Koenig wiernemu Konradowi Butlerowi i je go spadkobiercom 28 w艂贸k w granicach we艂pi艅skich z jeziorami, bez dawania kr贸w i 艣wi ni, od kt贸rych go uwalniamy. Za to b臋dzie pomaga艂 przy budowlach zamkowych i s艂u偶b臋 czyni艂 do obrony ziemi ob. Cod. Beln. w Pel plinie i odpisy Dregera, str. 105. Lustracya z r. l570 opiewa, 偶e W. , nale偶膮cy do par. bys艂awskiej obejmowa艂 28 w艂贸k folwarcznych; dziedzicem by艂 Jan Borowski; 5 ogrodnik贸w p艂aci艂o po 2 gr. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. jako w艣 szlach. i folw; o 11 dym. str. 250. K艣. Fr. We艂ta, rzeczka, pow. dzisie艅ski, pod wsi膮 Kruki ob. . We艂ujkie, w艣, pow. rosie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 38 w. od Rossie艅. We艂ykie, w艣, pow. dobromilski, 5 klm. na p艂d. zach. od Dobromila s膮d pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na p艂n. wsch. le偶y Knia偶 pol, na wsch. Polana, na p艂d. Starzawa, na p艂d. zach. Katyna, na zach. i p艂n. zach, Mi chowa. P艂n. kraw臋d藕 wsi przep艂ywa Wyrwa i przyjmuje tu od praw. brz. ma艂y dop艂yw. Wzn. obszaru na p艂n. si臋ga 349 mt. , na p艂d. 528 mt. W艂asn. wi臋k rz膮dowa ma roli orn. 8, 艂膮k i ogr. 1, pastw, 6, lasu 114 mr. ; w艂. mn. roli or. 297, 艂膮k i ogr. 57, past. 73, lasu 26 mr. W r. 1880 by艂o 33 dm. , 204 mk. w gm. 197 gr. kat. Rus. , 7 wyzn. izr. a narodow. niemieckiej. Par. rz. kat. w Dobromilu, gr. kat. w Michowej. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , klucza dobromilskiego w zie mi przemyskiej. Lu. Dz, Wembowitz, dobra i w艣, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 dobra mia艂y 195 ha, 1 dm. , 44 mk. ew. ; w艣 79 ha, 23 dm. , 143 mk. ew. Zamek ksi膮偶臋cy z pi臋knym parkiem. Wembry, fol i dobra nad rzk膮 t. n. dop艂. Szejmeny, pow. wy艂kowyski, gm. Bartniki, par. 艁ankieliszki, odl. od Wy艂kowyszek 7 w. Fol. ma 6 dm. , 67 mk W 1827 r. 2 dm. , 35 mk. W r. 1874 dobra W. sk艂ada艂y si臋 z fol W. i Wiktoryn, rozl mr. 737 fol W. gr. orn. i ogr. mr. 427, 艂膮k mr. 83, pastw. mr. 2, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 16, drow. 5; gospodarstwo 4pol; fol Wiktorya gr. orn. i ogr. mr. 152, 艂膮k mr. 52, nieu偶. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 4. W艣 Bojary os. 18, mr. 455. Wemitten 1. pol Wymoj, w艣 nad jeziorem t. n. , pow. olszty艅ski, st. p. Dorotowo. Por. Spogany, 2. W. Neu, w艣, pow. olszty艅ski, st. p. Hohenstein. Wempierszczyzna, ob. Wampierszczyzna. Wempi艂y, ob. W臋pi艂y. Wencalelis, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gm. Girsudy; w艂o艣c. 艁auczko ma 70 dzies. 60 nieu偶. . Wencewicze, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm. 艢wir o 6 w. , okr. wiejski i dobra Byszewskich, Bolkowo, o 41 w. od 艢wi臋cian, 14 dm. , 106 mk. katol. w 1865 r. 50 dusz rewiz. i 5 dusz w cz臋艣ci nale偶膮cej do d贸br Niecki, 艢wirszczewskich. . Wenclowice, w艂a艣ciwie Wi臋c艂awice, czesk. Wenclovice, niem. Wenzlowitz, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. cieszy艅skim, o 20 klm. na zach. od Cieszyna. W r. 1890 by艂o 151 dm. i 1052 mk. , 1011 rz. kat. , 40 prot. , 1 izrael, wszy scy Czesi. Parafia rz. kat. Szen贸w Schoenhof o 4 klm. Szko艂a ludowa 2klas. w miej scu. W. H. Wenc艂awieni臋ta al Wens艂awieni臋ta, w艣 w艂o艣c. nad potokiem, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 9 w. , okr. wiejski Wens艂awieni臋ta, o 26 w. od Oszmiany, ma 27 dm. , 54 mk. prawos艂. 101 katol w 1865 r. 108 dusz rewiz. . W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi; W, , Bia艂kowszczyzna, Chwieciewicze, Sazony, Krowowaje al Grykowszczyzna, Oleszynki, S艂abieny i Stymonie, oraz za艣c. Osin贸wka i Szaszki. Venczlow dok. , ob. Unis艂aw. Wencz艂awka, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Olwita, odl od Wy艂kowyszek 5 w. , ma 32 dm. , 269 mk W r. 1827 by艂o 22 dm. , 161 mk. Wendau, esto艅skie Woennokirrik, w艣 paraf, w pow. dorpackim gub. inflanckiej, o 26 w. na p艂d. wschd od Dorpatu. Posiada ko艣oi贸艂 ewang. parafialny, najstarszy w powiecie, wznies. w 1236 r. przez biskupa Hermana I a odnowiony w XVII w. przez hr. Oksenstierna. O 2 w. od wsi znajduj膮 si臋 3 olbrzymie g艂azy, b臋d膮ce o艂tarzem za czas贸w poga艅skich. Wendehnen, fol, pow. rastemborski, st. p. Korschen. Wendelau, fol, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Ludwigsort. Wendelin, czesk. Vendelin, grupa dom贸w w gm. Stab艂owice, w pow. opawskim. W r. 1880 by艂o 6 dm. i 39 mk. rz. kat. Niemc贸w. We艂pin We艂ta We艂ujkie We艂ykie Wembowitz Wembry Wemitten Wempierszczyzna Wempi艂y Wencalelis Wencewicze Wenclowice Wenc Wencz艂awka Wendau Wendelau Wendelin We艂pin Wenden Wenden, 艂otew. Kehse, Cehse, Wehse, esto艅skie Wennolin, u historyk贸w polskich Kie艣 al. Kiesia, mto powiat. gub. inflanckiej, nad rz. Aa Inflancka TreiderAa al. Gauja, na wynios艂ej r贸wninie, w malowniczej okolicy, pod 57 19 p艂n. szer. , a 42 56 wschod. d艂ug. , o 89 w. na p艂n. wschd od Rygi odleg艂e. W 1860 r. mia艂o 17 ulic, 117 dm. 44 murow. , 12 sklep贸w, 18 sk艂ad贸w towar贸w, cerkiew, ko艣c. ewang. , 10 szk贸艂 7 prywatnych, szpi tal, 2 domy przytu艂ku, 2048 mk. 211 prawos艁, reszta ewang. . Obecnie jest tu 6445 mk Dochody miejskie w 1860 r. wynosi艂y 5900 rs. ; do miasta nale偶a艂o 1775 dzies. pod miastem 22 dzies. . Handel i przemys艂 fabryczny s艂abo rozwini臋te 4 nieznaczne jarmarki i 1 fabr tytuniu, z produkcy膮 na 8300 rs. . Ozdob臋 miasta stanowi膮 wspania艂e i dobrze zachowane zwaliska zamku oraz ko艣ci贸艂 ewang. , w pi臋knym stylu ostro艂ukowym, wzniesiony w 1284 r. przez mistrza prowincyonalnego Wilhelma Schauenberga, z nagrobkami kilku mistrz贸w i biskup贸w. W 1535 r. zmar艂 w nim nagle podczas nabo偶e艅stwa w. mistrz Walter Ton Pletenberg. Miasto za艂o偶one zosta艂o w 1224 r. przez drugiego mistrza zakonu Volquina, za rz膮d贸w biskupa Alberta. Zamek tutejszy, wzniesiony jeszcze przez Volquina, przez 300 lat by艂 sta艂膮 rezydency膮 mistrz贸w zakonu. W 1495 r. mistrz v. Pletenberg wzmocni艂 fortyfikacye. W XIV i XV w. mto liczy艂o podobno do 1000 dm. i prowadzi艂o o偶ywiony handel. Na mocy uk艂adu zawartego w Wilnie d. 28 listopada 1561 r. mto W. wraz z ca艂emi Inflantami wcielone zosta艂o do Litwy. W grudniu 1566 r. stany inflanckie potwierdzi艂y po艂膮czenie swoje z Litw膮, przyczem W. zosta艂ostolic膮 jednego z czterech okr臋g贸w czyli kasztelanii, na kt贸re Inflanty zosta艂y podzielone ryska, trejde艅ska, wende艅ska i dyneburska. W 1577 r. mieszczanie, sprzysi臋g艂szy si臋 mi臋dzy sob膮, poddali si臋 Magnusowi, ks. holszty艅skiemu, wkr贸tce jednak Iwan Gro藕ny opanowa艂 miasto, przyczem kawaler zakonu Boismann wysadzi艂 zamek w powietrze. Na pocz膮tku t. r. 7 stycznia Rawicz D臋bi艅ski odni贸s艂 pod miastem zwyci臋stwo nad Szwedami, zap臋dzi艂 oddzia艂 nieprzyjaci贸艂 na s艂abe lody Gawii, gdzie mn贸stwo ich poton臋艂o. W nast臋pnym roku odniesiono tu walne zwyci臋stwo nad wojskiem Iwana Gro藕nego. Po rozejmie w Kiwerowej Horce 15 stycznia 1582 r. i odzyskaniu Inflant, na sejmie warszawskim d. 4 grudnia 1582 r. utworzono biskupstwo wende艅skie i podzielono Inflanty na trzy prezydentury wende艅sk膮, derptsk膮 i parnawsk膮, , a prezydentom przyznano te same prawa, kt贸re s艂u偶膮 wojewodom ziemi pruskiej. Do grodu wende艅skiego zaliczono trzy sstwa niegrodowe maryenhauskie, luce艅skie i rozyte艅skie rze偶yckie. Sstwo wende艅skie obejmowa艂o mto W. z zamkiem i przyleg艂o艣ciami. Na sejmie 1598 r. , przy nowej organizacyi ziemi inflanckiej, utworzono wojewod臋 i kasztelana wende艅skiego. Podczas wojny z Karolem Suderma艅skim w 1600 r. mto W. dosta艂o si臋 Szwedom, ale w roku nast臋pnym hetman Krzysztof Miko艂aj Radziwi艂艂 odzyska艂 takowe po dwudniowem obl臋偶eniu. W czasie zamieszek wojennych w 1628 r. usta艂 byt biskupstwa wende艅skiego a natomiast utworzono biskupstwo inflanckie. Biskupami wende艅skimi byli Aleksander Miele艅ski 1583 4, Jan J臋drzej Patrycy Nidecki 1585 7, Otton de Schenking 1587 1628. Uposa偶enie biskupa i kapitu艂y stanowi艂y zamki Weimar, Burtnik i Trykat. Zygmunt III w 1593 r. biskupowi wende艅skiemu wyznaczy艂 miejsce w senacie po biskupie kamienieckiem. Pok贸j zawarty w Oliwie przyznaj膮c Szwedom wi臋ksz膮 cz臋艣贸 Inflant, obj膮艂 tem postanowieniem i Wenden. W 1709 r. wraz z Inflantami szwedzkiemi W. zosta艂o przy艂膮czone do Rossyi i wtedy zamek uleg艂 zupe艂nemu zniszczeniu. Nadane w 1741 r. przez cesarzow臋 El偶biet臋 kanclerzowi, Bestu偶ewowi Riuminowi, otrzyma艂o wznowienie praw miejskich za czas贸w Katarzyny II; od r. 1783 r. mto powiatowe. Wende艅skie wojew贸dztwo utworzone zosta艂o w 1598 r. z prezydentury, kt贸ra istnia艂a od 1583. Graniczy艂o na p艂n. z wwdztwami parnawskiem i derptskiem, na zach贸d z Baltykiem, na p艂d. z wwdztwami trockiem i wile艅skiem, na wsch贸d z wwdztwem po艂ockiem i Rossy膮. Szereg wojewod贸w zaczyna Jerzy Farensbach od 1583 prezydent, od 1598 1602 wwda; dalej id膮 Maciej Dembi艅ski 1602 6, Krzysztof S艂uszka 1609 1620, Teodor Denhoff 1620, Tomasz Sapieha 1641 3, Miko艂aj Korff 1642 59, Aleksander Morsztyn. Kasztelania wende艅ska powsta艂a w 1566 r. i trwa艂a do 1578 r. , t. j. do czasu podbicia prawie ca艂ych Inflant przez Iwana Gro藕nego. Kasztelanem mianowany zosta艂 ssta wende艅ski Just Fuerstenberg. Na sejmie 1598 r. na nowo utworzono godno艣膰 kasztelana, kt贸r膮 kolejno sprawiali Jerzy von Schenking 1599 1605, poczem od 1606 do 1610 wakowa艂a; dalej Gotard Jan von Tiesenhausen Tyzenhaus, 1611 34, Miko艂aj Korff 1634 43, Miko艂aj G艂臋bocki 1643 47, Henryk Kaszowski 1647 1677. Wende艅ski powiat, po艂o偶ony w po艂udniowej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 104, 5 mil al. 5005 w. kw. Stanowi on najbardziej wzniesion膮 cz臋艣膰 Inflant i jest przewa偶nie zaj臋ty p艂askowzg贸rzem rz. Aa, kt贸ra rozci膮ga si臋 pomi臋dzy rz. Aa i Ewest na przestrzeni 4800 w. kw. Wenden Wendrin Wendstadt Wendy Wendyczanka Wendyczany Wenden 艢rednia wysoko艣膰 p艂askowzg贸rza przenosi 600 st. , cz臋艣ci za艣 wy偶szej, zajmuj膮cej do 2000 w, kw. , od 750 do 800 st. Powierzchnia tego p艂askowzg贸rza jest wog贸le falista, obna偶ona z las贸w i pokryta ma艂o urodzajn膮 gleb膮. Pomi臋dzy wzg贸rzami znajduj膮 si臋 niewielkie urodzajne r贸wniny, miejscami zaros艂e lasem. Najwy偶sze wzniesienia dochodz膮 we wzg贸rzach Slapiumskalns do 820 st. , Spirekalns 872 st. , Gajzingskalns 1028 st. Lemiekalns 865 st, Bakuskalns 920 st. , Nessaulskalns 938 st. Z p艂askowzg贸rza bior膮 pocz膮tek rz. Aa, Tirse i Ogier. P艂d. wschd. cz臋艣膰 powiatu przep艂ywa rz Ewest. W powiecie znajduje si臋 do 350 jezior i pod tym wzgl臋dem W. po wiat zajmuje pierwsze miejsce pomi臋dzy powiatami gub, inflanckiej. Najwi臋ksze z nich jezioro 艁uba艅 w p艂d. wschd. cz臋艣ci, na pograniczu z gub. witebsk膮, maj膮ce 14 w. d艂. i 8 szer. Z innych jezior wa偶niejsze Allukste 5 w. d艂. , 2 szer. , Innis 3 w. d艂. , 2 szer. , Wejse 8 w. obwodu, Immerdon, Wehssit, Lezern, Luedern i in. B艂ota zajmuj膮 233 w. kw. i towarzysz膮 przewa偶nie biegowi Ewesty. Pod wzgl臋dem geognostycznym wyst臋puj膮 g艂贸wnie piaskowce czerwone starszej formacyi i w cz臋艣ci wapienie dewo艅skie, z charakterystycznemi skamienia艂o艣ciami, jak Terebratula livonica i in. Gleba uboga, gliniasto piaszczysta, pokryta cie艅kim s艂ojem urodzajnej ziemi; lotny piasek spotyka si臋 na wybrze偶ach rz. Aa. Lasy, rozrzucone niewielkiemi gajami po ca艂ym powiecie, zajmuj膮 do 100000 dzies. W drzewostanie przewa偶a sosna i jod艂a, nad Ewest膮 za艣 lasy mieszane, przewa偶nie li艣ciaste. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 115860 mk. za wyj膮tkiem 21368 prawos艂. , reszta ewang. , zajmuj膮cych si臋 g艂贸wnie rolnictwem. Pod rol膮 znajduje si臋 do 57000 dzies. Siej膮 najwi臋cej 偶yto, dalej owies i j臋czmie艅 i niewiele pszenicy. Uprawa lnu do艣膰 rozwini臋ta. Pod 艂膮kami jest 44000 dzies. , pod pastwiskami 52000 dzies. ; siana zbieraj膮 od 800 do 900000 pud贸w. W 1860 r. by艂o w powiecie 22370 sztuk koni, 69570 byd艂a rogatego, 26300 owiec zwyczajnych, 7428 rasy poprawnej, 24970 trzody chlewnej. Opr贸cz 53 gorzelni, w t. r. by艂a w powiecie tylko 1 fabryka sukna, z produkcy膮 na 7900 rs. Przemys艂 domowy i handel s艂abo rozwini臋te. W powiecie odbywa si臋 29 nieznacznych jarmark贸w. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na dwa okr臋gi wende艅ski i walski i 16 parafii. J. Krz. Wenden, ws i le艣nicz贸wka, pow. rastemborski, st. p. Bastenburg. Wendisch 1. Baggendorf, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Grimmen. 2. W. Buckow, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂awi艅ski. 3. W, B. , ob. Bukowa Kaszubska. 4. W. Karstnitz, ob. Karznica Kaszubska, 5. W. Plassow, ob. P艂aczewo Kaszub skie. 6. W. Puddiger, w艣 i dobra ryc. w Po meranii, pow. miastkowski. 7. W. Pribbernow, dobra ryc. w Pomeranii, nad rz. Reg膮, pow. Greifenberg, tam偶e st. p. i kol. 8, W. W. Silkow, ob. Zelkowo Kaszubskie. 9. W. Ty chow, w艣 i dobra w Pomeranii, pow. s艂awi艅ski, na praw. brzegu Wkry; stare dobra lenno Kleist贸w; st. p. w miejscu. K艣. Fr. Wendisch 1. Ossig, serbskie W贸sek. dobra i w艣, pow. zgorzelicki, par. ew. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 242 ha, 1 dm. , 8 mk. ew. w艣 594 ha, 104 dm. , 454 mk. 4 kat. Do r. 1818 nale偶a艂a wie艣 do 艁u偶yc saskich. 2. W. Musta, serbskie Most dobra i w艣, pow. 偶ega艅ski, par. ew. i kat. Przew贸z. W r. 1885 dobra mia艂y 773 ha, 3 dm. , 22 mk. ew. ; w艣 220 ha, 46 dm. , 227 mk. 1 kat. . 3. W. Hermsdorf bei Priebus, dobra i w艣, pow, 偶ega艅ski, par. ew. Zibelle, kat. Przew贸z. W r. 1885 dobra mia艂y 298 ha, 3 dm. , 22 mk. ew. ; w艣 388 ha, 65 dm. , 332 mk. 4 kat. . Wendoro偶, sio艂o i dobra, pow. mohylewski, gna. Wendoro偶, ma 38 dm. , 91 mk. , z kt贸rych 25 m臋偶czyzn zajmuje si臋 wyrobem naczy艅 drewnianych a 38 kobiet wyrobem p艂贸tna. Posiada cerkiew paraf. drewnian膮, zapasowy 艣pichlerz gminny, zarz膮d gminny. Dobra, od 1856 r. w艂asno艣膰 Ciechanowicz贸w, maj膮 896 dzies. 45 roli, 46 艂膮k, 569 lasu; m艂yn wodny daje 50 rs. , karczma 40 rs. , smolarnia 55 rs. Gmina nale偶y do 2 okr. pol. obejmuje 61 miejscowo艣ci, maj膮ce 821 dm. i 4281 mk. w艂o艣c. 1308 m臋偶. , 1543 kob. , 1430 dzieci, z kt贸rych 130 m臋偶. i 95 dzieci zajmuje si臋 przemys艂em le艣nym, u偶ywaj膮c do pomocy 395 koni. W艂o艣cianie w liczbie 1167 dusz rewiz. 965 b. w艂o艣c. prywat. i 202 skarbowych, uw艂aszczeni zostali na 5845 dzies. ziemi 5398 u偶ytkowej, ze sp艂at膮 po 5792 rs. 14 kop. rocznie. W gminie jest 13537 dzies. las贸w prywatnych i 563 w艂o艣c. Wendrin, ob, W臋drynia. Wendstadt, dobra i w艣, pow. g贸rski Szl膮sk, par. ew. Lauersitz, kat. Schabenau. W r. 1885 dobra mia艂y 256 ha, 4 dm. , 37 mk. 4 kat. ; w艣 107 ha, 28 dm. , 136 42 kat. . Wendy al. Wende, Samuel, posiad艂o艣膰 niegdy艣 istniej膮ca, w pow. krobskim, o 3 klm. na pa p艂d. zach. od Rawicza, przy granicy Szl膮ska Mapy powiat. z r. 1821 i 1834. Wendyczanka, rzka, w pow. mohylow skim, prawy dop艂. Niemii. Bierzo pocz膮tek powy偶ej wsi Wendyczan, p艂ynie z p艂n. na p艂d. , mija w艣 Wendyczany i pod wsi膮 Borsz czowcami ma uj艣cie. X M. O. Wendyczany, w艣 nad Wendyczank膮 dop艂. Nemii i przy linii dr. 偶el. do Mohylowa, pow. mohylowski, okr. pol. 艁uczy艅ce, gm. W. , Wenden Wendoro偶 Wendziago艂a Wenecya Wendzelewo Weneckie Wendziul Wendzioch par. katol. Ozarzy艅ce, s膮d Mohyl贸w o 20 w. , ma 251 osad, 1482 dzies. ziemi wlo艣c, 1744 dworskiej, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1874 r. , z 946 parafianami, zarz膮d gminny, st. poczt. wiejsk膮. Powierzchnia miernie g贸rzysta, gleba czarna i urodzajna. W艂asno艣膰 Sulatyckich. Wed艂ug Marczy艅skiego we wsi ma by膰 藕r贸d艂o mine ralne, kamie艅 wapienny i glina zdatna na fa jans. Gmina obejmuje wsi W. , Krzyczan贸wka, Niemircze, 艢ledzie, Suhaki, Tropowa, ra zem 7 okr臋g贸w starostw wiejskich, ma 1291 osad, 6868 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 7223 dzies. ziemi 6592 ornej. Opr贸cz tego w obr臋 bie gminy przebywa 788 os贸b innych stan贸w, posiadaj膮cych 8943 dzies. 5811 ornej. Ca艂y wi臋c obszar gminy ma 8656 mk. i 16166 dzies. ziemi 12403 ornej. Dr. M. Wendzelewo, w艣 nad rz. 艢wis艂ocz膮, pow. mi艅 ski, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zas艂aw, o 32 w. od Mi艅ska, a 8 w. od Rakowa, st. poczt. , ma 8 osad; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowe. A. Jel. Wendzgol, ob. Wendziul. Wendziago艂a, W臋dziago艂a, w kronikach krzy偶ackich Wandejagel, Wendjagel Vendigaliu pilis, mko, dobra i folw. nad rzk膮 Urk膮, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Bobty, st. dr. 偶eL Zejmy o 16 w. , o 24 w. na p艂n. wsch贸d od Kowna, a 21 w. na p艂d. wsch贸d od Kiejdan. Mko ma oko艂o 400 mk. , przewa偶nie 偶yd贸w w 1859 r. 40 im. , 387 mk. , ko艣ci贸艂 paraf. katol. , dom modlitwy 偶ydowski. Dobra nale偶a艂y dawniej do Ch艂opickich, dzi艣 Z. Hartowskiego ob. J贸zefowo. Pod艂ug spisu urz臋dowego w艂asno艣ci ziemskiej maj膮 tu Juszkiewiczowie 582 dzies. 203 lasu, 26 nieu偶. , oraz Koczanowie w W. i Kowaliszkach 183 dzies. 56 1 2 lasu, 7 3 4 nieu偶. . Ko艣ci艂贸艂 paraf. katal. , p. wez. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesiony w 1664 r. przez Jana i Maryann臋 z 艁opaci艅skich, Rostworowskich, przebudowany zosta艂 w 1885 r. Parafia katol. , dekanatu kowie艅skiego, 4260 wiernych. W. pami臋tna jest tem, 偶e wicekomtur Ragnety Markward Szulzbach, wyprawiony w 1384 r. na Litw臋, celem wspierania Witolda przeciw Skirgajle, gdy znalaz艂 tu znaczn膮 liczb臋 ludu zgromadzonego do 艣wi膮tyni dla jakiej艣 uroczysto艣ci, zmuszony by艂 stoczy膰 z nim zaci臋t膮 walk臋. Po d艂ugim i krwawym boju przemogli Niemcy; 120 Litwin贸w leg艂o na pobojowisku przy 艣wi臋tem miejscu, inni poszli w rozsypk臋 i dostali si臋 do niewoli, z kt贸rych 300 wzi膮艂 komtur a 200 Witold. Krzy偶acy z wielkim 艂upem wr贸cili za Niemen. J. Krz. Wendzin, pow. lubliniecki, ob. W臋dzin. Wendzindzie, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Poniewie藕a. Wendzioch, ob. W臋dzioch. Wendziul, w spisie urz臋d. Wendzygol, dobra, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, o 64 w. od KowS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 147. na, w艂asao艣膰 Go艣ciewicz贸w, 192 dzies. Zawkiewiczowie maj膮 tu 58 dzies. 3 lasu, 3 1 2 nieu偶. . Weneckie jezioro, w pow. szubi艅skim 呕nin, pod Wenecj膮, mi臋dzy G膮saw膮 i 呕ninem, w sieci jezior, przez kt贸re p艂ynie G膮sawka dop艂. Note ci, 2, 7 klm. d艂ugie, oko艂o 0, 8 klm. szer. , wzn. 79, 6 mt. npm. Przyjmuje na pld. odp艂yw jez. Biskupiego 79, 6, zasilanego jez. Godawskiem 79, 8 i Skrzynk膮 79, 7, a na p贸艂n, odp艂ywem jez. Dominika艅skiego 81, 7; odp艂ywa na zacho dzie przez G膮sawk臋 do jeziora Skarbienickiego 79, 4. Ob. Wenecya. E. Cal. Wenecya 1. pow. kolne艅ski, ob. Wanacya. 2. W. , w艣 nieistniej膮ca obecnie. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 w艣 W. , w par. W膮chocko, nale偶膮ca do klasztoru 艣w. Krzy偶a, mia艂a 4 osad. , 2 lany, 1 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 196. Wenecya 1. w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Gie艂wany o 23 w. , okr. wiejski Kiej偶any, o 88 w. od Wilna, 2 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ruk艂a, hr. Kossakowskich. 2. W. , w艣, pow. dryssie艅ski, par. Leszczy艂owo. Wenecya, w臋g. Venetia, w艣, w hr. szaryskim W臋g. , 164 mk. . Wenecya 1. urz臋d. Venetia, Wenacia r. l390, Venaciae, Wanaczia r. 1400, Weneczya r. 1408, Venecia, maj臋tno艣膰 z ko艣cio艂em paraf, pow. szubi艅ski 呕nin, o 4 klm. na p贸艂n. od G膮sawy i 1 klm. od traktu 藕ni艅skiego, mi臋dzy jez. Weneckiem i Skrzynk膮; par. katol. w miejscu, poczta w G膮sawie, par. prot. i st. dr. 藕el. w 呕ninie o 6. klm. ; z folw. Karolewo i Mo艣ciszewo ma 16 dm. , 209 mk. 164 katol. , 45 prot. i 932 ha 512 roli, 52 艂膮k, 57 pastw. , 311, 75 wody; m膮czkarnia, trzciniska, torf i glina; w艂a艣cicielem jest v. Barier. W. jest wzn. 82 mt. npm. i 24 mt. nad poziom jeziora. Le偶y mi臋dzy trzema jeziorami, przedzielonemi przesmykami. Brzegi dw贸ch wi臋kszych jezior Biskupiego i Weneckiego s膮 niskie i b艂otniste, zarastaj膮 trzcin膮 w niekt贸rych miejscach; do nich zbli偶a si臋 najwi臋cej zachodnie wybrze偶e jez. Skrzynki, tworz膮c dwa przesmyki, z kt贸rych p贸艂n. nie dosi臋ga 200 krok贸w, a p艂d. ma zaledwie 100 krok贸w szeroko艣ci. Trzeci przesmyk mi臋dzy jez. Biskupiem i Weneckiem, gdzie swobodnie p艂ynie G膮sawka, nie szerszy nad 200 krok贸w w miejscu, gdzie brzegi jezior najwi臋cej si臋 zbli偶aj膮. Brzegi p贸艂nocny i po艂udniowy jez. Weneckiego przysuwaj膮 si臋 na 100 krok贸w i ta cie艣nina rozdziela je na dwie r贸wne cz臋艣ci, z kt贸rych wschodnia, przy zamku, zwa艂a si臋 niegdy艣 Bia艂em jeziorem. Zamek wenecki sta艂 na trzecim z wyliczonych powy偶ej przesmyk贸w, 800 krok贸w na zach贸d od wschodniej kraw臋dzi sadu dworskiego, przypieraj膮cego do jez. Skrzynki, 300 krok贸w na wsch贸d od G膮sawki, 100 krok贸w od jez. Weneckiego, po prawej stronie drogi z Biskupina do Wenecyi. Zamek ten 14 Wendzindzie Wendzelewo Wendzgol Wendzin Wenecya run膮艂 z biegiem czasu; zwaliska, kt贸rych rycin臋 podaj膮 E. hr. Raczy艅ski w swych Wspomnieniach, Przyjaciel ludu i Album N. Ordy, burzy膰 pocz臋to w ostatnich czasach. Obszar W. obejmuje jeziora Skrzynk臋, Weneckie, Mosin臋 i Dominika艅skie. Powierzchni wzn. si臋ga od 82 do 1041 mt. npm. , a na p贸艂n. wschodzie do 110, 9 mt. Ko艣ci贸艂, p. w. Narodz. N. M. Panny, stoi na po艂d. wschodnim brzegu jez. Weneckiego, o 500 krok贸w na zach. od dworu. Nazwa obecna jest, zapewne przekszta艂ceniem pierwotnej, brzmi膮cej prawdopodobnie Wanacya Wanacia. Pojawia si臋 w dok. dopiero r. 1390; wprowadza j膮 na widownia Miko艂aj z W. , s臋dzia kaliski, kt贸rego Janko z Czarnkowa, pod r. 1383 nazwa艂 dziedzicem Chomi膮偶y a dokument trzemesze艅ski z d. 12 stycznia 1390 r. dziedzicem Chomi膮偶y czyli Wenecyi. Zt膮d mo偶naby wyprowadzi膰 wniosek, 藕e W. by艂a poprzednio cz臋艣ci膮 Chomi膮偶y. Ca艂y tr贸jk膮t mi臋dzy dwoma pasami jezior i Noteci膮 mog艂 si臋 zwa膰 pierwotnie Chomi膮偶膮 i by膰 siedzib膮 jednego rodu. Gdy z biegiem czasu rozwija膰 si臋 tu zacz臋艂y trzy osady o r贸wnobrzmi膮cej nazwie, w milowem od siebie oddaleniu, rozr贸偶niano je dodaj膮c now膮 nazw臋 jednej cho膰 z nich. Wspomniony s臋dzia kaliski jest niezawodnie Miko艂ajem, synem Chwa艂a, wyst臋puj膮cym w r. 1381 dnia 8 lipca w Poznaniu w otoczeniu namiestnik贸w kr贸la Ludwika, wys艂anych do Wielkopolski celem wymierzania sprawiedliwo艣ci Kod. Wielk. . Miko艂aj ten od r. 1390 pisa艂 si臋 niekiedy z Wenecyi, to zn贸w Miko艂ajem Chwa艂owiczem. W czasie wojny domowej sta艂 po stronie Na艂臋cz贸w i bra艂 udzia艂 przy dobywaniu Pyzdr, kt贸re zaj膮wszy Na艂臋czowie, zawi膮zali 18 stycznia 1383 r. konfederacy膮 na rzecz Maryi, starszej c贸rki Ludwika. Janko z Czarnkowa podaje, 藕e 10 marca t. r. Grzymalczycy wypad艂szy z Nak艂a, spustoszyli Miko艂ajowi z Chomi膮偶y, s臋dziemu kaliskiemu, sze艣膰 w艂o艣ci oko艂o 呕nina. Z tych w艂o艣ci znamy Chomi膮偶臋, Wenecy臋, Mo艣ciszewo, Grzmi膮c膮, Mokre i m艂yn na G膮sawce Pomn. dziej. PoL, II, 728. Drug膮 wzmiank臋 znachodzimy w Dope艂niaczu szamotulskim rocznika Trzaski, ale tak odmienn膮 od zapiski Janka, kt贸ry przebywaj膮c cz臋sto w 呕ninie, w艂asno艣ci arcyb. gnie藕n. , musia艂 zna膰 osobi艣cie dziedzica pobliskiej Wenecyi, 偶e jej wiary da膰 nie mo偶emy. Dope艂niacz ten pomiesza艂 sna膰 osoby i wypadki, prawi膮c o wojnie arcybiskupa Bodzanty z Miko艂ajem, dziedzicem Wenecyi, s臋dzi膮 naczelnym Wielkiej Polski tam偶e, II, 861. Tego Miko艂aja zwano powszechnie Krwawym Djab艂em; pomiesza艂 go w swych Dziejach D艂ugosz z r贸wnie偶 wybitn膮 postaci膮 Jana Na艂臋cza z Czarnkowa, s臋dzi pozna艅skiego, dorzucaj膮c do swego opowiadania szczeg贸艂y, nie daj膮ce pogodzi膰 si臋 ani z jedn膮 ani z drug膮 osobisto艣ci膮 Hist. , III, 464. Prof, Przyborowski w Wiadomo艣ci historycznej o Krwawym Djable Pismo zbiorowe Wile艅skie na rok 1859 sprostowa艂 mylne o nich podania. Ale dot膮d lud okoliczny opowiada niestworzone rzeczy o bezprawiach Krwawego Djab艂a, dziedzica Wenecyi ob. E. Calliera Powiat 藕ni艅ski, 69 79. Zachodz膮ca w uszkodzonym zapisku akt ziemskich gnie藕nie艅skich z r. 1390 miejscowo艣膰 Wene cia nie zdaje si臋 by膰 Wenecy膮 s臋dziego Miko艂aja. O przew贸z mi臋dzy t膮 miejscowo艣ci膮 i Ostrowem M艣cigniew, kasztelan zb膮szy艅ski, wi贸d艂 spory z S臋dziwojem z Marcinkowa Akta gr. Wielk. , II, n. 994. S臋dzia Miko艂aj zamierza艂 wynie艣膰 dziedzictwo swoje do rz臋du miast; w uposa偶eniu bowiem ko艣cio艂a miejscowego z dnia 25 czerwca 1392 r. nadaje w mie艣cie swojem Wenecyi ko艣cio艂owi cztery 艂any roli na Mo艣ciszewie, dziesi臋cin臋 snopow膮 z r贸l dziedzicznych na Mokrem, ca艂e jeziorko Mosin臋, dw贸ch rybak贸w, kt贸rym pozwala 艂owi膰, krom niewodem, ryby r贸偶nemi drobnemi sieciami na jeziorze Skrzynk膮 zwanem, tudzie偶 jaz na tem jeziorze przy odp艂ywie Mosiny, 艂膮k臋 u Zimnej Wody, oddzielon膮 od 艂膮k kmiecych na Mo艣ciszewie, i o艣m kawa艂贸w ziemi z ogrodami w samem mie艣cie Wenecyi dla r贸偶nych rzemie艣lnik贸w, kt贸rzy tam osi膮d膮; w ko艅cu pozwala zbiera膰 drzewo b膮d藕 suche b膮d藕 zielone, gdziekolwiek si臋 ono zbiera dla zamku. Za to wszystko pleban odprawia膰 ma tygodniowo dwie msze 偶a艂obne. To nadanie zatwierdzi艂 dnia 8 maja 1395 r. w 呕ninie arcyb. Dobrogost pismem, kt贸re, pr贸cz wy艂uszczonych dochod贸w, wymienia wolne rybo艂贸wstwo drobnemi sieciami na wielkiem jeziorze Bia艂em, naprzeciw zamku weneckiego, a zbieranie i zwo偶enie drzewa ogranicza na las Ochodz臋 Kod. Wielkop. , n. 1926 i 1959. Mniemanie, jakoby arcyb. Dobrogost za艂o偶y艂 ko艣ci贸艂 wenecki, wyros艂o z tego potwierdzenia. S臋dzia Miko艂aj, wystawiwszy ko艣ci贸艂 w W. . fundowa艂 w nim altary膮 p. w. 艣w. Miko艂aja, uposa偶aj膮c j膮 dziesi臋cin膮 snopow膮 z r贸l km. na Jadownikach, w obr臋bie parafii g贸rskiej; kmiecie p艂acili pr贸cz tego dziesi臋cin臋 lnian膮 po 2 gr. z 艂anu, Altarzysta odprawia艂 za to tygodniowo trzy msze za dusz臋 za艂o偶yciela. R. 1419 uk艂ada si臋 Maciej, mieszczanin 偶ni艅ski, z altarzyst膮 Jakubem, 藕e mu p艂aci膰 b臋dzie corocznie na Bo偶e Narodzenie i na 艣w. Wojciech po 3 grzywny za dziesi臋cin臋 owsa w Jadownikach. Lib. Ben. 艁askiego, wyliczaj膮c zawarte w dok. z r. 1392 i potwierdzeniu z r. 1395 nadania, wyj膮wszy zbierania drzewa, wskazuje nast臋puj膮ce jeszcze daniny Kmiecie z W. , Biskupina i Godaw p艂acili kolend臋 po groszu z ka偶dego 艂anu, a zagrodnicy i karczmarze po p贸艂 grosza. Z innych parafii pobiera艂 pleban w Suchym Dole pod Trl膮giem i w Konarach pod Margoninem dziesi臋cin臋 snopow膮 z r贸l km. , kt贸r膮 zwozi艂 w艂asnym wozem, za co kmiecie p艂acili po 2 gr. dziesi臋ciny lnianej z ka偶dego 艂anu. Parafi膮 weneck膮 sk艂ada艂y Biskupin, Godawy, Mo艣ciszewo i Wenecya; Wenigsee Wenecya Weneki Wenek膮jcie Wenig Wenigen Weni Wengerin p贸藕niej przyby艂y Annowo. Folusz, Karolewo, Nowy Folwark, Ostr贸wce, Pniewy, Rozalinowo i Wiktorowo. W r. 1759 Wojciech Miaskowski, starosta 偶ni艅ski, dzier偶awca d贸br weneckich, wystawi艂 z polecenia i nak艂adem arcyb. 艁ubie艅 skiego nowy ko艣ci贸艂 drewniany, kt贸ry konsekro wa艂 dnia 18 pa藕dz. r. 1765 k艣. Krzysztof Dobi艅ski, sufragan gnie藕n. W sto lat potem ko艣ci贸艂 popad艂 w ruin臋. Jako偶 rz膮d wesp贸艂 z parafiana mi w latach 1869 1872 wystawi艂 nowy ko艣ci贸艂 murowany z wie偶膮, w stylu gotyckim, malowniczo po艂o偶ony pomi臋dzy jeziorami na p贸艂wyspie. Parafia dek. 偶ni艅ski liczy艂a w r. 1888 dusz 767; szko艂y parafialne s膮, w Biskupinie, Godawach i Ostr贸wcach. Po 艣mierci s臋dziego Miko艂aja do sta艂a si臋 W. Miko艂ajowi Pomianowi z Warzymowa, kt贸ry j膮 w roku 1420 odst膮pi艂 arcyb. Tr膮 bie w zamian za Biskupice pod Radziejowem, na Kujawach. Miko艂aj z Wawrzymowa by艂 kaszte lanem kruszwickim w r. 1433, umar艂 po r. 1441 na kasztela艅stwie brzeskokujawskiem. Na W. by艂y 2 艣lady km. w r. 1577 i 1 zagr. ; w dwa lata potem le偶a艂y role kmiece pustkami, a oko艂o r. 1620 znik艂y zupe艂nie; w r. 1579 偶y艂o tam 2 zagr. i 3 kom. , a w 1620 r. 3 zagr. Po zaborze d贸br arcybiskupich sprzeda艂 rz膮d pruski W. z Mo艣ciszewem i Karolewem prywatnym nabyw com. Ostatniemi w艂a艣cicielami byli I艂owieccy, kt贸rzy j膮 sprzedali Niemcom. 2. W. , urz臋d. Venetia, os. , w pow. odolanowskim Ostr贸w, tu偶 pod Ostrowem par. , poczta i st. dr. 偶el; ma 4 dm. i 68 mk. ; wchodzi w sk艂ad okr. wiejskiego Kr臋pa. Wi臋ksz膮 w艂asno艣膰 z obszarem 103 ha posiada Natalia Seidel. 3. W, albo Nowa We necya, Tak zwano niegdy艣 Kobylin, w pow. kro toszy艅skim. E. Cal. Wenecya 1. niem. Venedia, w艣, w nizinach nadwi艣la艅skich, pow. che艂mi艅ski, st. p. i par. kat. Che艂mno; 168, 78 magd. morg. , 17 dm. , 130 mk. W 1876 po艂膮czona z Now膮 Wsi膮. 2. W. , niem. Venetia, kol. do Grodziczna, pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Grodziczno; 108, 15 magd. morg. , 4 dm. , 20 mk. Le偶y mi臋dzy jez. i rzek膮 D膮br贸wk膮 niem. Welle. K艣. Fr. Weneda, ob. Wineta. Venedia niem. , ob. Wenecya. Wenek膮jcie, w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Taurogi, o 64 w. od Rossie艅. Weneki, w艣, pow. rossie艅ski, par. Aleksandrowsk, o 104 w. od Rossie艅. Wenetowo, niegdy艣 przedmie艣cie Poznania, zajmowa艂o zach. cz臋艣膰 dzisiejszego 艣w Marcina. W XVI w. Wojciech Potulicki, wojewodzie ka liski, darowa艂 szpitalowi 艣w. 艁azarza znaczn膮 przestrze艅 roli za ko艣cio艂em 艣w. Marcina. Eko nomowie tego szpitala powypuszczali cz臋艣ci tej roli prawem emfiteutycznym i tym sposobem powsta艂o przedmie艣cie za ko艣cio艂em 艣w. Marci na J. 艁ukaszewicz, Obraz m. Pozn. , I, 22, 277. E. Cal. Weng. .. .. ., ob. W臋g, .. Wengaithen, ob. W臋gajty. Wengeln niem. , ob. W臋gle. Wengeln, 1442 Wengelau, dobra i w艣, pow. lubi艅ski, par. ew. Kriegheide, kat. Kotzenau. W r. 1885 dobra mia艂y 281 ha, 4 dm. , 41 mk. 2 kat. ; w艣 212 ha, 38 dm. , 192 mk. 5 kat. . Wengelwalde niem. , w艣 nad jez. Dru偶nem, w Pomezanii, pow. malborski, st. p. Hohenwalde, par. kat. Tyrgart, szko艂a ewang. w miejscu, 4 1 2 mili na wsch贸d od Malborga, 477 ha 31 roli orn. , 116 艂膮k, 61 dm. , 83 dym. , 325 mk. , 2 kat, 51 dyssyd. , 272 ew. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 by艂o 47 dym. Wengerin, ob. W臋grzyn. Wengerinn, lesnicz贸wka, pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Wengermutze, ob. W臋giermuca. Wengern niem. , ob. W臋gry. Wengern, 1295 Wengri, 1430 i 1532 Wangri, w艣, pow. opolski, par. kat. Kotarz Wielki, par. ew. Kupy. W r. 1885 by艂o 865 ha, 135 dm. , 861 mk. 41 ew. . Wengerz niem. , ob. W臋gierce. Wengiela艅ce, w艣 wlo艣c, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Aleksandrowo dawniej O艂awa, okr膮g wiejski i dobra skarbowe Niemonajcie, o 11 w. od gminy a 81 od Trok, ma 29 dm. , 167 mk. kat. i 3 偶yd贸w, w 1861 r. 71 dusz rewiz. . Wengieliszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 59 w. od Wi艂komierza. Wengierska, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 12 w. od Rossie艅. Wengiery, w艣, pow. rossie艅ski, par. Girtakol. Wengitten, ob. W臋gajty. Wengoien, w艣, pow. reszelski, st. p. Rothfliess. Weni, Wenie, , Wejnie al. Beat贸w, dw贸r i dobra nad jez. t. n. , pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. B艂agowieszcze艅sk, o 59 w. od Szawel, przy drodze z U偶went do Powondenia, w艂asno艣膰 Pieczkowskich, ma 440 dzies. 120 lasn, 20 nieu偶. . Pi臋knie zabudowany i zagospodarowany. Wenig, Wenigen, Weningen. .. .. , nazwy niemieckie tak si臋 zaczynaj膮ce, pomieszczone s膮 przewa偶nie pod drugim wyrazem z艂o偶onego nazwiska. Wenig 1 Lernen, w艣, pow. zielonog贸rski, par. ew. Logau Brandenburg, kat. Gross Lessen. W r. 1885 dobra mia艂y 636 ha. 56 dm. , 346 mk. 15 kat. . 2. W. Mohnau, w艣, pow. 艣widnicki, ob. Mohnau. 3. W. Nossen, pow. zi臋bicki, ob. Nossen. 4. W. Rackwiiz, pow. lwowski, ob. Rackwitz. 5. W. Walditz, w艣, ob. Wilditz. Wenigen, wzg贸rze, wzn. 595 mt. npm. , w hrabstwie spiskiem, w okolicy miasta Gniazda ob. , nad pot. Kamionk膮 lewym dop艂. Popradu. Wenigsee, dobra ryc, pow. ostr贸dzki, st. p. Hohenstein. Wenetowo Wengoien Wengitten Wengiery Wengierska Wengieliszki Wengiela艅ce Wengerz Wengern Wengermutze Wengerinn Wenecya Wengelwalde Wengeln Wengaithen Weng Weneda Wens艂awieni臋ta Wenigtreben, 1407 Wenige Trewen, w艣, pow. boles艂awski, par. ew. Alt Oels, kat. Nieder Schoenfeld. W r. 1885 mia艂a 536 ha, 24 dm. , 129 mk. ew. Wennolin esto艅skie, oh. Wenden. Wensau, dobra prywat. z folw. Karlshof i Oben, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Wensewitz al. Wensowitz, dobra i w艣, pow. mielicki, par. ew. Freyhan, kat. Strebitzko. W r. 1885 mia艂y 120 ha, 2 dm. , 26 mk. 2 kat. ; w艣 28 ha, 16 dm. , 99 mk. 7 kat. . Wensken 1. pol. Wi臋cki, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Lankuppen. 2. W. , w艣, pow. pilka艂owski, st. p. Milluhnen. Wensk贸w, pow. nowogr贸dzki, mylnie ob. t. VI, 479, za; Weresk贸w ob. . Wenskowethen al. Wenskutschen, posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st, p. Norkitten. Wenslowischken, zapewne W臋c艂awiszki, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Pillupoenen. Wens艂awieni臋ta, oh. Wenc艂awieni臋ta. Wensowitz niem. , ob. W臋藕owiec. Wensowken, ob. W臋偶贸wko. Wenssowen, ob. W臋偶ewo. Wenta, Windawa, niem. Windau, rzeka, w gub. kowie艅skiej i Kurlandyi, dop艂yw morza Baltyckiego, oskrzydlaj膮ca dorzecze rzek przymorskich. Bierze pocz膮tek w pow. szawelskim zjeziora 艁abunowa, w dobrach t. n. , na p艂askowzg贸rzu wzniesionem do 700 st. npm. , w pobli偶u 藕r贸de艂 rz. Mussy dop艂. rz. Aa i Dubissy dop艂. Niemna. P艂ynie pocz膮tkowo ku p艂n. wschd. przez mka Chwa艂ojnie, U偶wenty, Szawkiany, odk膮d zmienia kierunek na p艂n. , oblewa Kurszany, Popielany, poczem wykr臋ciwszy si臋 ku p艂n. zachodowi, kt贸ry to kierunek zachowuje do samego uj艣cia, przep艂ywa przez Wieksznie i Lack贸w, po za kt贸rym wkracza w granice pow. telszewskiego, zrasza pln. wschodni jego zak膮tek i pod folw. Gre偶e przechodzi do Kurlandyi, pomija Goldingen, Piltyn i pod mtm Windaw膮 Went膮 ma uj艣cie, przerwawszy wprz贸d pasmo przymorskich pag贸rk贸w. O 6 w. od uj艣cia W. tworzy rozleg艂膮 odnog臋 Packul ob. . B艂ugo艣膰 biegu W. wynosi oko艂o 300 w. , z czego na gub. kowie艅sk膮 przypada do 130 w. ; szeroko艣膰 u wierzchowiny 2 sa偶. , pod Wekszniami do 40 a przy uj艣ciu 80 sa偶. ; g艂臋boko艣膰 w g贸rnym biegu 5 6 st. , pod Piltynem do 20, w dolnym biegu od 5 do 12 st. ; spadek w贸d od 5 do 10 cali, pod Goldingen dochodzi do 16 st贸p. Bieg ma bystry, dolin臋 malownicz膮, brzegi przewa偶nie wynios艂e i urwiste, w kt贸rych wyst臋puje piaskowiec i zbity wapie艅, zawieraj膮cy wielk膮 ilo艣膰 skamienia艂o艣ci. 艁o偶e rzeki pocz膮tkowo piaszczyste, miejscami ilaste, zalegaj膮 dalej kamienie, kt贸re powy偶ej mta Goldingen tworz膮 wodospad, Rummel zwany, 6 st. wysoki, przerzucaj膮cy si臋 przez raf臋 wapienn膮 pr贸g, przechodz膮c膮 艂o偶ysko rzeki. Przy silnych rozlewach wiosennych rzeka cz臋sto zmienia swe lo 偶e i tworzy znaczne mielizny, stoj膮ce na zawa dzie 偶egludze. Z licznych dop艂yw贸w W. wa 偶niejsze z prawej strony Dobikinia, Wodoksta Waddaks, Sangen, Zezer Cecern, Rimsaht al. Resehje Resa, Abawa Abau, Piltene i Plata, z lewej za艣 strony Awnowa, 呕y偶ma, Wirwita, Wejszatis, Szerksznia, Wardawa, 艁usza; oraz drobniejsze w gub. kurlandzkiej, jak pot. Rude艅ski. Ledisch, Abbus, Alex i in. Celem po艂膮 czenia W. z Dubiss膮 w 1824 r. przedsi臋wzi臋to wykopanie kana艂u Windawskiego, po przeprowa dzeniu jednak znacznej jego cz臋艣ci, zaniechano dalszych robot w 1839 r. J. Krz. Wenta, st. dr. 偶el. lipawskorome艅skiej, na odnodze LipawaRadziwiliszki, w pow. szawelskim, pomi臋dzy st. 艁usza o 10 w. a Mo偶ejki r贸wnie偶 o 10 w. , odl. o 76 w. od Lipawy a 101 w. od Radziwiliszek. Wentain, le艣nicz贸wka, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kallningken. Wentfin niem. , ob. W臋twie, Wento艂azy al. Winto艂azy, za艣c. w pobli偶u rz. 艢li偶anki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. katol. 艁ohojsk, gm. Hajna, o 56 w. od Borysowa. Od 1844 r. w艂asno艣膰 Antich贸w. A. Jel. Wentzisken, Wenciszki, posiad艂o艣膰, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Wenusberg al. Messendorfer Berg, g贸ra na Szl膮sku austr. , ob. Thielberg 2, i Nowa Czerwona Woda, Wenus贸w al. Wenusowo, mko i dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty, par. Dusiaty, o 21 i 22 w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣c Krzywc贸w, maj膮 1052 1 2 dzies. 266 lasu, 113 nieu偶. . Niegdy艣 rozlegle dobra Brzezi艅skiego, rozdrobione po eksdywizyi na mn贸stwo cz膮stek, naby艂 Wereszczy艅ski, kt贸ry r贸wnie偶 zapl膮ta艂 si臋 w interesa i po nim z licytacyi naby艂 Tomasz Krzywiec. Istnia艂 tu do pocz膮tku XVIII w. zb贸r kalwi艅ski. Weny, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 71 w. od Wi艂komierza. Wenzkau niem. , ob. Wi臋ckowy. Wenzkehmen al. Mecken, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Bilderweitschen. Wenzken, poL Wi臋cki, pow. w臋goborski, st. p. Buddern. Wenzkenthal, posiad艂o艣膰, pow. w臋goborski, st. p. Angerburg. Wenzlau niem. , pow. che艂mi艅ski, ob. 艢wi臋tos艂aw, Wenzlowitz, ob. W臋c艂awice, Weppern 1. posiad艂o艣膰, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kinten. 2. W. al. Budweitschen, m艂yn i karczma, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Stallupoenen. Wepryk, Wieprzyk, w艣 nad rzk膮 Kirszyn膮, dop艂. Irpienia, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. Wepryk, o 6 w. na p艂n. zachd. od Chwastowa a 42 w. od Wasylkowa, ma 874 mk. Pod艂ug Wenigtreben Wenzlowitz Wenzlau Wenzkenthal Wenzken Wenzkehmen Wenzkau Weny Wenus贸w Wenusberg Wentzisken Wento艂azy Wentfin Wentain Wenta Wenssowen Wensowken Wensowitz Wenslowischken Wenskowethen Wensk贸w Wensewitz Wensau Wenno Wenigtreben Wepryn Wepryk Wepryk Werba Weras Weranga Werakszyce Weraksy Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 995 mk. prawos艂, oraz w ca艂ej parafii 384 katol. i 54 偶yd贸w. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Parascewii, z drzewa wzniesion膮 w 1856 r. na miejsce dawniejszej, popad艂ej w ruin臋, i uposa偶ona 58 dzies. ziemi. Do parafii nale偶膮 wsi Skrahlewka o 6 w. i Stawki. W艣 nale偶y do klucza chwastowskiego d贸br pa艅stwa. W艣 t膮 oraz z Bi艂kami zw. Mochnacz i ostrowem na Irpieniu nadal Olelko W艂adymirowicz s艂udze swemu Olechnie Juchnowinowi ob. Kornin, Gmina obejmuje 18 miejscowo艣ci 1 chutor, 2 kolon. 偶ydowskie, 3 fermy, 1 karczm臋, ma 852 dm. , 10091 mk. , 13827 dzies. ziemi 12303 wlo艣c, 1267 dworskiej, 257 cerkiewnej. Wepryk 1. w艣 nad Supoj膮, , pow. kozielecki gub. czernihowskiej, o 40 w. na p艂d. wsch贸d od Kozielca, ma 1870 mk. , cerkiew. 2. W. , mko przy uj艣ciu rzki t. n. do Pso艂y, pow. hadziacki gub. po艂tawskiej, o 12 w. na wsch贸d od Hadziacza, ma 545 dm. , 4 cerkwie, 4027 mk. , targi tygodniowe, 4 jarmarki. Za艂o偶one w 1658 r. , do 1782 r. nale偶a艂o do pu艂ku hadziackiego. Wepryn, w艣 na lewym brzegu Teterewa, pow. radomyski, w 3 okr. poL, gm. Wyszewicze o 3 w. , o 20 w. od Radomy艣la, ma 1080 mk. W 1784 r. by艂o tu 413 mk. ; w 1863 r. 1026 mk. ; w 1887 r. pod艂ug Pochilewicza 1475 mk. prawos艂. , 30 katol. , 48 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liezbie 451 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 2035 dzies. , ze sp艂at膮 po 1339 rs. 25 kop. rocz nie. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Archanio艂a Mi cha艂a, wzniesion膮 na miejsce dawniejszej w 1792 r. a odnowion膮 w 1850 5 r. Uposa偶enie cerkwi stanowi 49 dzies. ziemi. Bo par. praw. nale偶膮 wsi Buchtiej贸wka o 4 w. i Wyrwa o 5 w. . W XV w. W. nale偶a艂o do rodziny Jursz贸w ob. Herman贸wka, t. III, 63. Przy ko艅cu XVI w. Iwana Proskury. Nast臋pnie Czerle艅skich i Zmijowskich, od kt贸rych nabywa Adam Kisiel. Za czas贸w Chmielnickiego w艂asno艣膰 Maksymiliana Brzozowskiego ob. t. III, 492. W drugiej po艂o wie zesz艂ego wieku od 1772 r. W. wraz z Makalewiczami i niekt贸remi okolicznemi wsiami na le偶a艂 do Jerzego Galeckiego, pods臋dka owruckie go, od 1782 r. wdowy po nim Agaty z Micha 艂owskich, poczem jej sukcesor贸w. W 1861 r. Anna Neuman sprzeda艂a W. Mieczys艂awowi Bardeckiemu, nast臋pnie w艣. przesz艂a na skarb, kt贸ry w 1879 r. sprzeda艂 Bazylemu Ulskiemu za 20730 rs. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian w艣 mia艂a 3980 dzies. , obecnie w艂asno艣膰 wi臋ksza wynosi 355 dzies. ziemi u偶ytkowej, 1568 lasu, 35 nieu 偶ytk贸w. J. Krz. Weprynka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dop艂yw rz. Ipuci. Weraksy, w艣 i za艣c, niegdy艣 radziwi艂艂owskie, nad bezim. dop艂. Piereka艂ki, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdan贸w o 16 w. , gdzie te偶 st. p. , gm. Rubie偶ewicze o 4 w. , o 56 w. od Mi艅ska. Miejscowo艣膰 falista, grunta szczerkowe, 偶ytnie. A. Jel. Werakszyce al; Luboszany, folw. nad rz. Klew膮, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Pohost, o 60 w. od Ihumenia. Niegdy艣 kr贸lewszczyzna przy Berezynie Ihume艅 skiej. Grunta lekkie. A. Jel. Weranga, strumie艅, zapewne lewy dop艂. Niemna, p艂ynie przez obszar d贸br Gie艂gudyszki, w pow. w艂adys艂awowskim. Weras, jezioro, z kt贸rego wyp艂yw Dowgiwa, prawy dop艂. Muszy. Werba, mko nad Ikw膮, niedaleko uj艣cia Ponitwy, i przy linii dr. 偶el. p艂d. zachodnich, na odnodze Zdo艂bunowoRadziwil艂贸w, pow. dubie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Werba, par. katol. Ptycza o 2 w. , o 17 w. na p艂d. zach贸d od Dubna. Wraz z nale偶膮c膮 do par. praw. wsi膮 Sto艂piec o 3 w. ma 140 dm. , 1137 mk. prawos艂. i 188 katol. Posiada cerkiew drewnian膮, p. w. 艣w. Tr贸jcy, wzniesion膮 w 1774 r. , odnowion膮 w 1875 r. i uposa偶on膮 58 dzies. ziemi z zapisu dziedzica 艁ukasza Rothariusa z 1759 i 1776 r. Kaplica katol. W. mku znajduje si臋 tartak, gorzelnia, browar, cegielnia, smolarnia, 2 m艂yny wodne. Przysta艅 na Ikwie, kt贸ra od W. poczyna by膰 sp艂awn膮. Odbywaj膮 si臋 trzy jarmarki doroczne. Prawo miejskie otrzyma艂a w 1518 r. od Zygmunta I. Gmina W. graniczy od p艂n. z gm. M艂yn贸w i Dubno, od wschodu z gm. Sudobicze, od p艂d. z gm. Bia艂okrynica i Bere藕ce obie pow. krzemienieckiego, od zachodu z gm. Krupiec i Tes艂uh贸w, obejmuje 32 miejscowo艣ci, maj膮ce 1047 dm. w艂o艣cia艅skich obok 167 nale偶膮cych do innych stan贸w, ma 9455 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 10726 dzies. ziemi. St. dr. 偶eL W. , o 1 w. od mka po艂o偶ona, pomi臋dzy st. Dubno o 17 w. , a Rudnia Poczajowska o 9 w. , od leg艂膮 jest o 56 w. od Zdo艂bunowa a 30 w. od Radziwi艂艂owa. Pod艂ug rewizyi zamku krzemie nieckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 Andrzeja Kaniow skiego, kt贸ry spoinie z Piotrem Deniszkowiczem z Bereha zobowi膮zany by艂 do utrzymywania je dnej horodni zamkowej Jab艂onowski, Rewizye, 98. Reg. pobor. pow. w艂odzimirskiego z 1570 r. Podaj膮 jako w艂a艣cicieli Micha艂a Rusalskiego i Wasyla Mirowickiego. Pierwszy z nich z cz臋艣ci Wierbey i Wochnowycz wnosi z 7 dm. , 4 ogr. po 2 gr. , drugi za艣 ze swej cz臋艣ci W. z 7 dm. i 9 ogr. po 2 gr. W 1577 r. Wasil Mirowicki z cz臋艣ci Wierzbej i Wochniewicz p艂aci z 5 dm. , 2 ogr. po 4 gr. W 1583 r. Michaj艂o Rozal ski ze wsi Wierbej i Wohnowicz wnosi z 6 dm. , 1 ogr. , 4 ogr. , 1 2 popa a Wasili Wierbski z cz臋 艣ci wsi Wierbej i Wodnowiecz Wochnowicz z 3 dm. , 2 dym. , 2 ogr. , 1 ogr. , 1 pustowszcz. oraz z 1 dm. , 1 ogr. Nadto reg. pobor. pow. krze mienieckiego z 1583 r. podaj膮 jako w艂a艣ciciela wsi Wierzbej Wasila Mali艅skiego, kt贸ry wnosi od 10 dm. , 4 ogr. , 3 ogr. , 2 k贸艂 dorocz. , 1 popa Weprynka Werbezdany Werbi膮偶 al Werbelin Jab艂onowski, Wo艂y艅, 20, 75, 115, 11. 6, 119, 140. J. Krz. Werbajew. Wierbayew 1570 r. , Werbno 1577 r. , Wierbajow 1583 r. , w艣 nad Styrem, pow. 艂ucki, na p艂d. wsch贸d od 艁ucka. W 1545 r. w艂asn. Piotra Kirdejewicza, kt贸ry z W. i Kisielina zobowi膮zany by艂 do opatrywania jednej horodni j zamku 艂uckiego Jab艂onowski, Rewizye, 57. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶y do w艂o艣ci mylskiej Iwana Kierdeja Milskiego; pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1577 r. w艂asno艣膰 Iwanowej Kierdejowej, kt贸ra p艂aci od 3 dm. w 1583 r. w艂asno艣c tej偶e, w dzier偶awie Krzysztofa Bronisza, kt贸ry p艂aci od 6 dym. , 2 ogr. , 1 komor. Jab艂onowski, Woly, 4, 57, 100. Werbaliszki, ob. Wirbaliszki. Werbce, w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Miasto, Wierzbiccy maj膮 28 dzies. , Hryniewiczowie 23 dzies. , Dowgia艂艂owie 30 dzies. , Jankiewiczowie 38 dzies. Werbcze 1. Ma艂e, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Stepa艅, par. prawos艁 Werbcze Wielkie o 1 w. , o 80 w. od R贸wnego. Posiada gorzelni臋 parowa, za艂o偶on膮 w 1863 r. , zatradniaj膮c膮 5 robotnik贸w, kt贸ra w 1881 r. wyprodukowa艂a 4889 wiader spirytusu; w艂asno艣膰 Turkiewicza. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. w艣 Werbcze Ma艂oje, sio艂o zamku stepa艅skiego kn. Konstantego Ostrogskiego, p艂aci od 6 dym. p贸艂dworz. , 8 dym. na 膰wierciach, 10 ogr. W 1583 r. ze wsi Ma艂y Wierbiecz, nale偶膮cej do Stepania, wnoszono od 14 dym. , 6 ogr. , 4 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 40, 83. 2. W. Wielkie, w艣 nad rzk膮 Mielnic膮. , wyp艂ywaj膮c膮 z jezior w pobli偶u Styru i uchodz膮c膮 do Horynia we wsi Kryczylsku, pow. r贸wie艅ski, gm. i par. katol. Stepa艅 o w. , o 80 w. od R贸wnego a 8 w. od st. dr. 藕el. Stepa艅 Blochowska, posiada cerkiew paraf. drewnian膮, p. w. 艣w. Archanio艂a Micha艂a, wzniesion膮 w 1741 r. kosztem parafian, odnowion膮 w 18. 73 r. i uposa偶on膮 39 1 2 dzies, ziemi z zapisu dziedzic贸w d贸br stepa艅skich ks. Janusza Aleksandra Sanguszki w 1741 r. i Stanis艂awa Worcela z 1815 r. Do par. praw. nale偶膮 wsi Butejki nad Mielnic膮 o 2 w. , Kras贸wka r贸wnie偶 nad Mielnic膮, stanowi膮ce jakoby przed艂u偶enie W. Wielkiej, i Werbcza Ma艂a o 1 w. . W ca艂ej parafii 167 dym. , 1345 mk. prawos艁, 22 katol. i 100 偶yd贸w. Od 1859 r. do 1876 r. by艂a w W. Wielkiej szko艂a ludowa. Jest tu kaplica katol. dekanatu r贸wie艅skiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. ze wsi Werbcza, sio艂a zamku stepa艅skiego, wniesiono pob贸r od 6 dym. p贸艂dw. , 10 na 膰wierciach, 3 ogr. a w 1583 r. od 7 dym. , ogr. , 2 k贸艂 walnych Jab艂onowski, Wo艂y艅, 40, 83. J. Krz. Werbecka S艂ob贸dka, nad rzk膮 Szumi艂贸w ka Mark贸wk膮, dop艂. Dniestru, pow. olhopolski, okr. pol. Pieszczanka, gm. i par. Miastk贸wka, st. pocz. Olszanka, ma 10 dm. X M. O. Werbecki Majdan, w艣, pow. latyczowski okr. pol. Mi臋dzybo偶, gm. W贸jtowce, par. praw. Werbka, katol. Nowy Konstantyn贸w, przy dro dze z Werbki do Majdanu Sachnia艅skiego, o 15 w. od Latyczowa st. poczt. , ma 94 dm. , 680 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad sstwa werbskiego, dzi艣 rz膮dowa. X M. O. Werbel, jezioro, w pow. rastemborskim, w pobli偶u wsi 艢wi臋ta Lipka. Werbela, rzeczka, dop艂yw Ko艂odzie偶anki lew. dop艂. 艢wis艂oczy. Werbelin, jezioro, i Werbeli艅ski kana艂, wchodz膮 jako cz臋艣膰 do systemu Finowskiego kana艂u ob. , 艂膮cz膮cego Elb臋 z Odr膮. Werbe艅 1 w dokm. Werbi艅, w艣 nad Styrem, pow. dubie艅ski, okr. pol. i par. katol. Beresteczko o 10 w. , gm. Boremel r贸wnie偶 o 10 w. , par. praw. Chrynniki o 5 w. , ma 38 dm. , 657 mk. Posiada cerkiew filialn膮, U艣pie艅sk膮, z drze wa wzniesion膮 w 1877 r. kosztem parafian i uposa偶on膮 38 dzies. ziemi z zapis贸w Jana i Szy mona Pietruszewskich oraz Micha艂a Rogozi艅 skiego; kaplica katol. dekanatu dubie艅skiego. W 1563 r. w艂asno艣膰 marsza艂ka kr贸lewskiego kn. Aleksandra Sanguszkowicza Koszyrskiego. W 1564 r. kn. Lew Sanguszkowicz Koszyrski zostawia Werbi艅 s艂udze ojca swego Saczkowiczowi. Opi艣 akt. kn. kijew. centr. arch. , 2037 i 2038. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. Fiedor Saczkowicz z imienia Wierbnia p艂aci od 12 dym. , 5 ogr. , 3 og. , 1 kola waln. Ja b艂onowski. Wo艂y艅, 107. W 1601 r. w艂asno艣膰 kn. Hrehorego Sanguszki Koszyrskiego i 偶ony je go Zofii ks. Ho艂owczy艅skiej, kt贸ry daje w aren d臋 Abramowi Szmo艂owiczowi, 偶ydowi turyskiemu, Kgecowi Percowiczowi, 偶ydowi toraczy艅skiemu, 偶onom ich i potomkom, imiona w pow. 艂uckim le 偶膮ce, t. j. miasto Horuch贸w, dw贸r i sio艂o Oziercy, sio艂o Raczy艅, sio艂o Markowice, dw贸r i sio艂o Koniuchy, sio艂o Kuty, sio艂o Bia艂e pole, mko Poremil, dw贸r i sio艂o Smolawe, dw贸r i sio艂o Werbi艅, a przytem staw spustny i m艂yn na starym sta wie. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, 284. 2 W. uro czysko na gruntach wsi Radoszyn, w pow. kowelskim. J. Krz. Werben podle艣nictwo w le艣nictwie Goldingen, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Werben al. Antmirehlen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Kussen. Werbezdany, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gm. i okr. wiejski Mickuny o 8 w. , 5 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艁awaryszki. Werbi膮偶 al. Wierzbi膮偶 l Ni偶ny, w艣, pow. ko艂omyjski, 4 klm. na pld. zach. od Ko艂omyi s膮d pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na p艂n. zach le偶y Sop贸w, na p艂n. wsch. Ko艂omyja, na wsch. Oskrzesi艅ce, na pld. Ispas i Myszyn, na zach. Werbi膮偶 Wy偶szy. P艂n. wsch. granicy dotyka na malej przestrzeni Prut, przyjmuj膮cy tu od praw. brz. Werbajew Werbela Werbel Werbecki Werbecka Werbcze Werbce Werbaliszki Werbajew Werbe艅 Werben Werbli Werbice Pisty艅k臋, p艂yn膮c膮 przez wsch. cz臋艣膰 obszaru, i 艁uczk臋 z Sop贸wk膮, p艂yn膮ce przez pln. cz臋艣膰 wsi. Wzniesienie obszaru si臋ga na pld. 283 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 54, 艂膮k i ogr. 20, pastw. 231, lasu 267 mr. ; w艂as. mn. roli or. 679, 艂膮k i ogr. 349, past, 189 morg. W r. 1880 by艂o 274 dm. , 1213 mk. w gm. , 17 dm. , 130 mk. na obsz. dwor. 1134 gr. kat. , 71 rzym. kat. , 138 izr. ; 1144 Rus. , 55 Pol. , 144 Niem. . Par. rzym. kat. w Ko艂o myi, gr. kat. w miejscu, dek. pisty艅ski. Do parafii nale偶y W. Wy偶szy. We wsi jest cerkiew, szko 艂a 1 klas. , kasa pol. gmin. z kapit. 1674 z艂r. We Lwowie d. 9 grud. 1375 r. nadaje W艂ady s艂aw, ks. opolski, wsi Werbi膮偶 Wirzb膮sz i inne Wa艣kowi Teptukowiczowi prawem lennem Liske, A, G. Z. , t. V. , Str. 12. Nadanie to potwierdza Ja gie艂艂o w Niepo艂omicach d. 26 pa藕dz. 1416 r. 1. c. str. 38. 2 W. Wy偶szy, w艣, pow. ko艂omyjski, 5 klm. na p艂d. zach. od Ko艂omyi s膮d pow. , urz. poczt. , st. dr. 偶eL. Na p艂n. zach. le偶y Sop贸w, na p艂d. Myszyn, na p艂n. wsch. i wsch. Klucz贸w Wielki. 艢rodkiem wsi p艂ynie 艁uczka, prawy dop艂. Prutu, od p艂d. z Kluczowa Wielkiego. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 57, 艂膮ki ogr. 39, p. 113 mr. ; w艂. mn. roli or. 402, 艂膮k i ogr. 416, past. 102 mr. . W r. 1880 by艂o 196 dm. , 912 mk. w gm. 893 gr. kat. , 6 rz. kat. , 13 izr. ; 894 Rus. , 5 Pol. , 13 Niem. . Par. rzym. kat. w Ko艂omyi, gr. kat. w W. Ni偶nym. We wsi jest cerkiew i kasa po偶. gm. z kapita 艂em 1476 z艂r. Lu. dr. Werbice, w臋g. Werbicze, Wierzbica, w艣 obok m. Mikulasza w hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem, wzn. 580 mt. n. p. m. ; ko艣ci贸艂 katol. filialny, ko艣ci贸艂 ewang. paraf. , jarmarki, 1670 mk. Werbicz, rzka, w pow. hajsy艅skim, prawy dop艂. Sobu. Zaczyna si臋 powy偶ej mka Gran贸w, p艂ynie ze wschodu na zach贸d, mija Gran贸w i po ni偶ej wsi Hu艅czy ma uj艣cie. X M. O. Werbiczewka, rzeczka, w gub. czernihowskiej, prawy dop艂. Snowu. Werbiczewo, w艣 w pobli偶u wielkiego b艂ota do 3, 500 dzies. , pow. rohaczewski, gm. 艁uki. Werbiczno, w艣, pow. kowelski, na p艂d. wsch. od Turyjska. W. nale偶a艂o pierwotnie do zamku w艂odzimierskiego; kr贸l Aleksander nada艂 je Markowi Ka艂usowskiemu. W czasie rewizyi zamku w艂odzimierskiego w 1544 r. w艂asno艣c Piotra Ka艂usowskiego, kt贸ry z bratankami by艂 obowi膮zany z W. i Ka艂usowa do opatrywania jednej horodni zamkowej Jab艂onowski, Rewizye, 9, 83. Pod艂ug reg. pob. pow. w艂odzimierskiego z 1570 r. p. Gniewosz Ka艂uszowski p艂aci z Kalussowa i Wierzbicznej z 7 dym. , 5 ogr. po 2 gr. , Iwan Ka艂usowski z tych偶e wsi od 7 dym. i 3 ogr. po 4 gr. , a Fiedor Ka艂ussowski z cz臋艣ci Wyerbiczna z 2 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1577 r. Wasili Ka艂uszowski p艂aci z cz臋艣ci W. od 3 ogr. po 2 gr. a Iwan Ka艂ussowski 4 z dm. p贸艂 dw. , 5 ogr. W 1582 r. Jerzy Ka艂ussowski p艂aci z cz臋艣ci imieni W. z 2 dym. , 2 ogr. a Iwan Kaluszowski z Kalusowa i W. z 6 dm. , 11 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 19, 20, 21, 72, 76, 114, 118. J. Krz. Werbicz贸wka, ob. Werbi偶贸wka. Werbie, w艣, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Serby, par. praw. Andrzejowicze o 11 w. . Werbi艂owo, w艣 skarbowa nad jeziorem t. naz. , pow. siebieski, o 48 w. na p艂n. wsch. od Siebie偶a, 18 dm. , 149 mk. , monaster m臋zki Pokrowski. Werbi艅, ob. Werbe艅. Werbiszcz贸w, w艣, w dawnym pow. w艂odzimierskim, w okolicy mka 艢winiuchy. W czasie rewizyi zamku w艂odzimierskiego w 1515 r. w艣 Werbiszczew al. Kusty nale偶a艂a do kn. Koszyrskiego, kt贸ry zobowi膮zany by艂 do utrzymywania jednej horodni zamkowej ob. Jab艂onowski, Rewiz. , 7. Werbiszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. po. , gm. Owanta, o 42 w. od Wi艂komierza. Werbi偶 w艣, pow. czerykowski, gm. 艁oban贸wka, ma 62 dm. , 261 mk. Werbli, w艣, pow. rudecki, 35 klm. na p艂n. wsch. od Rudek, 18 klm. na p艂d. wsch od s膮du pow. w Komarnie, 8 klm. na p艂d. zach od urz. poczt. w Miko艂ajewie. Na zach. le偶膮 Horo偶ana Ma艂a, Nowosi贸艂ki i Ryczych贸w, na pln. i p艂n. wsch. Honiatycze, na wsch. Drohowy偶e i Orcie, na p艂d. Urcie obie w pow. 偶ydaczowskim. Wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie Dniestr; wsch. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Szczeryk, lewy dop艂. Dniestru. Na pld. grupa dom贸w Sajk贸w. P艂d. cz臋艣贸 obszaru lesista las D膮browa. W艂asn. wi臋ksza kapitu艂y 艂aci艅skiej we Lwowie ma roli orn. 4, 艂膮k i ogr. 5, pastw. 3, lasu 1081 mr. ; w艂. mn. roli or. 807, 艂膮k i ogr. 358, pastw. 107 morg. W r. 1880 by艂o 174 dm. , 1002 mk. w gm. , 2 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 969 gr. kat. , 18 rz. kat. , 35 izr. ; 842 Rus. , 180 PoL. Par. rz. kat. w Miko艂ajewie, gr. kat. w miejscu dek. horo偶a艅ski. Do par. nale偶膮 Honiatycze i Kahuj贸w. We wsi jest cerkiew, szko艂a etat. lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 2000 z艂r. Dokumentem wydanym d. 7 listopada 1407 r. w Medyce nadaje Jagie艂艂o wiernemu s艂udze Iwanowi Wo艂oszynowi i dzieciom jego karczm臋 nazwan膮 Werbia偶 Wierzbi膮偶 na rzece Szczercu, w Szczerzeckiej Woli, za roczn膮 danin臋 Liske, A. G. Z. , t. II, str. 59, dokument pisany po rusku. W Samborze dnia 17 czer. 1423 r. przenosi Jagie艂艂o w艣 Wierbi偶 na prawo niemieckie i mianuje w贸jtem 偶yda Wo艂czka Liske, A. G. Z. , t. II, str. 70. W Medyce d. 3 list. 1425 r. nadaje kr贸l pustkowie Werbe偶a zwane 偶ydowi Wo艂czkowi, celnikowi lwowskiemu, w celu osiedlenia i. c, str. 75. R. 1427 daje Jagie艂艂o temu偶 Wo艂czkowi cz臋艣膰 wsi Werbi藕, ustanawia w niej w贸jtowstwo i przenosi j膮 na prawo niemieckie I. c, str. 77. We Lwowie d. 1 czer. 1431 rozstrzyga Jan z Ole艣nicy, marsza艂ek w. kor. , z polecenia kr贸la sp贸r mi臋dzy Wo艂czkiem a kmieciami W. na korzy艣膰 Wo艂czka 1. c, str. 89. We Lwowie d. 6 list. 1432 r. dodaje Werbi偶 Werbiszki Werbiszcz贸w Werbi艅 Werbi艂owo Werbie Werbicz贸wka Werbiczno Werbiczewka Werbice Werbi偶贸wka kr贸l do zapisu 50 grzyw. kapitule lwowskiej na wsi W. zrobionego, nowy zapis 150 grzyw. przez kapitu艂臋 Wolczkowi na wykupno wsi rzeczonej wyliczonych i zastawia jej t臋 wie艣 a偶 do ca艂ko witej sp艂aty 200 grzyw. 1. c, str. 90. Dnia 14 lipca 1433 r. w Koninie nadaje kr贸l w艣 W. kapi tule lwowskiej na wieczyst膮 w艂asno艣膰 l. c, str. 100. We Lwowie d. 26 wrze艣. 1442 r. po 艣wiadczaj膮, kanonicy lwowscy, 偶e rajcy miasta Lwowa wyp艂acili im 121 grzyw. na wykupno so艂tystwa w Wierzbi膮偶u, kt贸re im zapisa艂 w te stamencie Miko艂aj Hecht 1. c, t. V, str. 114. Dnia 14 wrze艣. 1455 r. w Werbi偶u po艣wiadczaj膮, Jan z Sielikowa ststa grodecki i szczerzecki, i Piotr z Rumna rozmierzenie grunt贸w do W. nale偶膮 cych 1. c, t. II, str. 144. Dnia 23 kwiet. 1463 w W. odgraniczaj膮; komisarze kr贸lewscy w艣 ka pitaln膮 od Horo偶any i Ryczy chowa 1. c, str. 173. 2. W. , ob. Wierzbi膮偶. Lu. Dz. Werbi偶贸wka, Werbicz贸wka al. Strzy偶awka, rzka, w pow. winnickim, lewy dop艂yw Bohu, ma 藕r贸d艂a na gruntach wsi Tia偶y艂owa, p艂ynie ze wschodu na zach贸d i pod os. karcz. Elisenhof ma uj艣cie. X M. O. Werbka, w艣, pow. olkuski, ob. Wierzbka. Werbka, rzeczka, w pow. nowogradwo艂y艅skim, dop艂yw rz. S艂uczy, przep艂ywa pod wsi膮 Kutyszcze. Werbka 1. w艣 nad rz. Muksz膮, , dop艂. Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. i gm. Mak贸w, par. katol. Czercze, s膮d w Kamie艅cu o 18 w. . W g贸rzystem po艂o偶eniu, ma 190 dm. , 1067 mk. , 474 dzies. ziemi w艂o艣c, 33 cerkiewnej; dworska nale偶y do klucza makowskiego Raciborowskich. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Dymitra, wzniesion膮 w 1744 r. , z 854 parafianami i szk贸艂k臋 cerkiewn膮. Mi臋dzy W. a Przewrociem, na g贸rze nale偶膮cej do Przewroci znajduje si臋 kamie艅 ciosowy. Jedna z najdawniejszych osad w tych okolicach. Ju偶 w 1453 r. nada艂 j膮 Kazimierz Jagiello艅czyk Piotrowi z Gliniszcz. Prawdopodobnie synem jego by艂 Zygmunt z Wierbkowiec, o偶eniony z Klar膮 de Niszczys艂aw z s膮siednich Stupiniec; c贸rk膮 偶ona Hynki a wnuka 1mo voto Piasecka, 2do Jaczymirska. W 1530 r. w艣 Vyrbka nale偶y do Herburt贸w i Domaszkowskich, kt贸rzy p艂ac膮 od 4 p艂ug贸w. 1542 r. pierwsi z nich wnosz膮 od 3, ostatni od 1 p艂uga. W 1565 r. p艂aci zt膮d Herburt od 3 p艂ug贸w przez Czackiego i od tylu偶 Wolski, notar. ziemski kamien. przez Jaczymirskiego; w 1569 r. Wolski od 2 p艂ug贸w i od tylu偶 ssta barski. W 1578 r. jest tu cz臋艣膰 Wolskiego i cz臋艣膰 D艂uskiego D艂uszki, p艂ac膮cego od 1 p艂ugu. Wreszcie w 1583 r. z W. p艂ac膮 od 5 p艂ug贸w i ko艂a dorocznego oraz z drugiej cz臋艣ci od 1 p艂ugu Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 159, 193, 197, 221, 299. W tym czasie Andrzej Potocki, m膮偶 Zofii Piaseckiej, na mocy procesu odbiera sched臋 swej 偶ony W. i zastawia j膮 Walentemu Kalinowskiemu w sumie 3000 z艂p. W 1670 r. , na mocy r贸wnie偶 procesu, Stanis艂aw Puchalski odbiera W. od Potockich i sprzedaje Jerzemu Wo艂odyjowskiemu. Nast臋pnie w艂adaj膮 ni膮 Makowieccy, od kt贸rych nabyli Raciborowscy. 2. W. , w艣 nad Tury膮, pow. kowelski, na p艂n. od Kowla; cerkiew. By艂 tu monaster 艣w. Tr贸jcy. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci kowelskiej kn. Andrzeja Kurpskiego i Jaros艂awskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d od 12 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 120. W czasie lustracyi kaszt. radomskiego S艂upeckiego z 1628 r. w艣 Wierbka nale偶y do sstwa kowelskiego kt贸rzy w tej wsi mieszkaj膮 czynszu 偶adnego nie p艂ac膮, tylko pieszo robi膮 do folwarku, kt贸ry folw. do kr贸la nale偶y. Folw. wierbski facit 649 fl. 21 gr. 9 den. Jab艂onowski, Lustracye, 163. 3. W. , w艣 nad rz. Rud膮, pow. latyczowski, na pograniczu lity艅skiego, okr. pol. Mi臋dzyb贸偶, gm. Sus艂owce, par. kat. Nowy Konstantyn贸w, s膮d w Latyczowie o 10 w. . Le偶y przy tr. poczt. z Latyczowa do Lityna, ma 120 osad, 1061 mk. , 970 dzies. ziemi w艂o艣c, 62 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesion膮 w 1867 r. , z 1110 parafianami. Jest tu piec wapienny, zatrudniaj膮cy 14 ludzi i wypalaj膮cy do 24000 pud贸w wapna. Nale偶a艂a do d贸br kr贸lewskich. W r. 1530 i 42 r. trzyma艂 j膮 Bernard Pretficz, op艂acaj膮c od 2 p艂ug贸w; nast臋pnie trzyma j膮 Jakub Ciep艂owski Czieplowski, kt贸ry w 1656 r. p艂aci od 6 p艂ug贸w, 1 rzemie艣l, a w 1583 r. od 5 p艂ug贸w i ko艂a dorocz. 12 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 164, 182, 303. Pod艂ug lustracyi Humieckiego, kaszt. kam. , z 1616 r. posesorem wsi Wieprka jest ur. Wawrzyniec Kar艣nicki, na kt贸r膮 ukaza艂 sum臋 star膮, dobr膮, przez Jakuba Ciep艂owskiego na sejmie lubelskim przysi臋g膮 likwidowan膮, pokaza艂 te藕 i do偶ywocie jemu i ur. pani Annie Ciekli艅skiej, ma艂偶once jego, in solidum obiema s艂u偶膮ce, kt贸ra suma i偶 jeszcze czworgiem do偶ywociem nie ekspirowa艂a, bo dopiero w trzecim do偶ywociu te dobra trzymaj膮, lustracyi natenczas niepodlegaj膮. Na kt贸rej te偶 wsi gruncie teraz niedawno mko Weprk膮 ten to posesor pocz膮艂 osadza膰. W 1636 r. mko Wierpk臋 i w艣 Wierpk臋 trzymaj膮 ur. Jan Komorowski z ma艂偶onk膮 sw膮 Barbar膮 S艂upsk膮. Czyni艂y 146 fl. 24 gr. Jab艂onowski, Lustracye, 65, 193. Nast臋pnie posesorem mka i wsi by艂 Aleksander Cetner, kaszt. halicki. Pod艂ug lustracyi z 1665 r. w mku i wsi Wierbce od lat kilkunastu 偶adnego niemasz mieszczanka i poddanego, gdy偶 miasteczko cz臋艣ci膮 przez nieprzyjaciela, cz臋艣ci膮 przez 偶o艂nierza cz臋sto przechodz膮cego funditus zniszcza艂o i spustosza艂o. 呕e miejsce to by艂o dawniej obronnem 艣wiadcz膮 pozosta艂e dot膮d okopy, a cmentarz, 偶e boje tu cz臋sto by艂y staczane. Pod艂ug lustracyi z 1765 r. w艣 W. stanowi艂a oddzielne sstwo werbelskie, w sk艂ad kt贸rego opr贸cz W. , wchodzi艂y wsi Kerdan贸w al. Kierdan贸wka, Kudynka i Majdan, Werbi偶贸wka Werbka Werblin Werbki b臋d膮ce w posiadaniu Micha艂a Rzewuskiego, wwdy podolskiego, poczem dzier偶y艂 je J贸zef Mier, ssta buski. Nast臋pnie W. musia艂a by膰 po艂膮czona ze sstwem latyczowskiem, gdy偶 nie wymienia jej sumaryusz kr贸lewszczyzn z 1770 r. Po ostatniem rozbiorze Rzpltej Katarzyna U w 1795 r. darowa艂a sstwo latyczowskie, z w艂膮czon膮; do niej Werbk膮, Morkowowi. W 1809 r. otrzyma艂 W. na lat 12 Alsufiew, od kt贸rego w 1815 r. naby艂 ks. Konstanty Czartoryski, z op艂at膮 kwarty 916 rs. 90 kop. 4. W. Czeczelnicka, w艣 nad rz. Sawrank膮; , dop艂. Bohu, pow. olhopolski, okr. pol. , gm. i par. katol. Czeczelnik o 6 w. przy tr. poczt. z Czeczelnika do 艁uhu, o 16 w. od Olhopola, ma 395 osad, 3934 mk. , 2294 dzies. ziemi w艂o艣c. , 63 cerkiewnej, dworskiej w ca艂ym kluczu czeczelnickim 18000 dzies. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮 w 1771 r. , z 1536 parafianami. Mieszka艅cy trudni膮 sie wyrobem k贸艂, woz贸w, a tak偶e garncarstwem. Rz. Sawranka tworzy tu obszerny staw. W sk艂ad gminy wchodza W. , Aniutyna, Berszada, Bia艂y Kamie艅, Brytawka, Iwaszk贸w, Kureni贸wka, Popowa Grobla, Remb贸wka i Rohozki, razem 10 okr臋g贸w starostw wiejskich, maj膮cych 2461 osad, 14774 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 12866 dzies. 10398 ornej. Opr贸cz tego w obr臋bie gminy mieszka 3696 os贸b innych stan贸w, posiadaj膮cych 20705 dzies. 19891 ornej. Ca艂y wi臋c obszar gminy ma 33571 dzies. 19891 ornej i 18470 mk. Dobra niegdy艣 Lubomirskich klucz czeczelnicki, nast臋pnie Gudowicz贸w, obecnie Or艂owych. 5. W Drewniana, w艣 u 藕r贸de艂 rzki Studenki, dop艂. Uszycy, pow. proskurowski, okr. pol. i poczta Jarmoli艅ce o 16 w. , gm. i par. Szarawka, o 26 w. od Proskurowa. Otoczona od wschodu i po艂udnia wielkiemi lasami, przewa偶nie z grabiny, ma 170 osad, 1090 mk. , 798 dzies. ziemi w艂o艣c, dworska w cz臋艣ciach, nale偶y do Ma艂uiny 361 dzies. , Kr臋glaka 289 dzies. , Mitkiewicz贸w, dawniej Neporoznych 651 dzies. Poprzednio od 1605 r. w艂asno艣膰 Dulskich, z kt贸rych Antoni przyjmowa艂 Stan. Augusta wracaj膮cego z Kamie艅ca, nast臋pnie Or艂owskich. Istnia艂a ju偶 w 1530 r. i p艂acono z niej od 11 a w 1542 r. od 12 p艂ug贸w. W 1565 r. Podfilipska wnosi od 6 p艂ug贸w, a w 1578 Podfilipski od 2 p艂ug贸w Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 168, 184, 303. 6. W. Murowana, w艣 nad rz. Studenk膮, dop艂. Uszycy, pow. latyczowski, na pograniczu pow. proskurowskiego, okr. poL Micha艂pol, gm. , par. kat. i s膮d Zink贸w, przy drodze z Hremiaczki do Szarawki, o 54 w. od Latyczowa odleg艂a. Ma 211 osad, 1145 mk. , 1098 dzies. ziemi w艂o艣c, 760 dworskiej, 44 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮; w 1777 r. z 1037 parafianami. Cztery m艂yny wodne, przynosz膮ce 2700 rs. Grunta g贸rzyste, suche. Na wzg贸rzu we wsi 艣lady zamku. W艂asno艣膰 kolejno Mier贸w, Krassowskich, Micha艂owskich, od kt贸rych nabyli tera藕niejsi w艂a艣ciciele Or艂owscj. 7. W. Wo艂oska, w艣 przy uj艣ciu Taszliku do Szumi艂贸wki Mark贸wki, pow. olhopolski, okr. pol. i s膮d Pieszczanka, gm. i par. 艂at. Miastk贸wka, poczta Olszanka, o 75 w. od Olhopola, ma 414 osad, 1607 mk. , 1115 dzies. ziemi w艂o艣c, 44 cer kiewnej, dworska w 30 cz臋艣ciach, z kt贸rych najwi臋ksze posiadaj膮 Wiszniewscy 536 dzies. , Go艂kowscy 508, Gdowscy 200, Szpinerowie 369 dzies. i in. Posiada cerkiew Wniebowzi臋 cia, wzniesion膮 w 1834 r. , z 2087 parafia nami. Dr. M. J. . Krz. Werbki, w艣 u 藕r贸de艂 rzki Omelnik, praw. dop艂. Bia艂y, pow. charkowski. Werbkowa, nieistniej膮ca dzi艣 w艣 w pow. 偶ytomierskim, nale偶a艂a do d贸br Kotelnia ks. Romana Ru偶y艅skiego ob. t. VII, 918. Werbkowice, w艣, folw. i dobra nad rz. Huczw膮; , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. prawos艂. Werbkowice, rz. kat. Grabowiec, odl. 12 w. od Hrubieszowa. W艣 posiada cerkiew par. drewnian膮, szko艂臋 pocz膮tkow膮; , urz膮d gm. Na obszarze folw. gorzelnia, m艂yn ameryka艅ski o sile 50 koni, m艂yn zwyczajny, owczarnia, gospodarstwo rolne staranne, produkcya torfu od r. 1872, z pok艂adu maj膮cego do 10 st. grubo艣ci, na obszarze 600 morg. W r. 1827 by艂o 60 dm. , 346 mk. Cerkiew paraf. erygowa艂 r. 1690 Aleksander 艁aszcz i 偶ona jego Katarzyna z Firlej贸w. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1889 z folw. W. , El偶biecin i Teofil贸wka, rozl. mr. 2206 fol. W. gr. or. i og. mr. 585, 艂膮k mr. 195, pastw. mr. 56, lasu mr. 43, nieu偶. mr. 84; bud. mur. 14, drew. 30; p艂odozm. 9pol. ; fol. El偶biecin gr. or. i ogr. mr. 313, 艂膮k mr. 169, pastw. mr. 21, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 2, drew, 8; p艂odozm. l0poL; fol. Teofil贸wka gr. or. i ogr. mr. 174, 艂膮k mr. 139, pastw. mr. 177, lasn mr. 217, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 3, drew. 9; p艂odozm. l0pol. ; las nieurz膮dz. W艣 W. os. 62, mr. 796; w艣 Kotor贸w os. 48, mr. 606; w艣. Konopne os. 19, mr. 464. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. IV we wsi Mi臋tkie, st. pocz. w Hrubieszowie. Gmina ma 20037 morg. obszaru i 6690 mk. , w tem 5758 prawos艂. , 820 rz. kat. , 118 偶yd. W sk艂ad gm. wchodz膮 wsi i folw. Alojz贸w fol. , Bia艂a os. , D膮browa os. , El偶biecin fol. , Gozd贸w, Go艂ota os. karcz. , Hostynne, Konopne, Kotor贸w, Leopold贸w fol. , 艁ot贸w, 艁ysa G贸ra fol. , Majdan, Krynki, Malice, Podg贸rce, Podhorysz贸w os. , Strzy偶ewice, Terebin, Terebiniec, Teofil贸wka fol. Br. Ch. Werbiany, pow. 偶贸艂kiewski, ob. Mohylany. Werblin, uroczysko na gruntach wsi Bere偶ki, w pow. r贸wie艅skim. Miejscowa cerkiew posiada tu 31 dzies. siano偶臋ci i zaro艣li. Werblin, Warblino 1583, w艣 W艂o艣c na Kaszubach, pow. pucki, st. p. i paraf. kat. Starzyn, agent. poczt. i szko艂a kat. w miejscu. Zawiera 26 posiade艂 w艂o艣c i 20 zagr贸d, razem 521 ha 337 roli orn. , 51 艂ak; 1885 r. 56 dm. , 78 dym. , Werbki Werbkowa Werbkowice Werbiany Werbowa Werb贸w Werbowata 426 mk. , 384 kat. , 42 ew. W pobli偶u p艂ynie Plutnica. Na obszarze wsi znajduje si臋 cmenta rzysko, w kt贸rym znaleziono dwie urny z 艂a艅 cuszkami ob. Obja艣n. do mapy Ossowskiego, str. 64. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1583 opiewa, , Warblino 16 coloni, modius siliginis e manso, totidem avenae pag. 10. Wed艂ug wizyty Ry bi艅skiego z r. 1780 liczy艂 W. 165 mk. kat. i da wa艂 mesznego 20 kor. 偶yta i tyle藕 owsa ob. 45 i 49. Topografia Goldbecka z r. 1789 wykazuje 26 dym. W艣 nale偶a艂a do opat贸w oliwskich, lecz po okupacyi rz膮d wydal j膮 17 dotychczasowym dzier偶awcom na w艂asno艣c. K 艣. Fr. Werblu偶ka, w艣 nad rzk膮 t. n. , dop艂. 艁ozo wej, pow. aleksandryjski gub. cherso艅skiej, o 37 w. na p艂d. wschd. od Aleksandryi, ma 2374 mk. , 2 cerkwie. Werbna, ob. Wierzbna. Werbniki, grupa dom贸w w Bi艂ce Szlacheckiej, pow. Iwowski. Werbno w dokum. , ob. Werbajew. Werbno, ob. Wierzbno, Werbno, czesk. Vrbno, niem. Wuerbenthal, miasto na Szl膮sku austr. , w pow. bruntalskim Freudenthal, w punkcie po艂膮czenia dw贸ch 藕r贸d艂owych potok贸w, Bia艂ej i Czarnej Opawy, w niewielkiej g贸rskiej kotlinie. Od p艂d. i p艂d. wschodu otaczaj膮 g贸ry Schlossberg 866 mt. , Hoher Berg 1023 mt. i Schindelberg 861 mt. . W r. 1880 by艂o 210 dm. i 2415 mk. rz. kat. . Niemc贸w. W r. 1885 by艂o tu 128 os贸b zajmuj膮cych si臋 samoistnie handlem i przemys艂em. W. jest znacznem ogniskiem przemys艂owem; kwitnie tu wyr贸b gwo藕dzi, 艣rub i lin drucianych, szk艂a, guzik贸w, nici, materyi bawe艂nianych i lnianych, juty i produkt贸w chemicznych. Miasto posiada ko艣ci贸艂 paraf. , szko艂臋 ludow膮, urz膮d poczt. i tel. i stacy臋 kolei 偶el. Zawi膮zkiem osady by艂 zamek ksi膮偶膮t opawskich z domu Przemy艣lid贸w. Po wyga艣ni臋ciu rodu zamek popad艂 w gruzy; w tem samem miejscu jednak za艂o偶y艂 w r. 1611 Hynck z Werbna, pan na Bruntalu, miasto i nada艂 temu偶 nazw臋 od swego rodu ob. Peter Antoni Das Herzogthum Schlesien, Wien, 1884. W. H. Werbno, folw. do Je偶ewa, pow. szremski Gosty艅, tu偶 pod Borkiem poczta i st. dr. 偶el, par. Je偶ewo; ma 1 dm. i 9 mk. W. za艂o偶one przez pisz膮cych si臋 z innego Werbna Wierzbna Rydzy艅skich, dziedzic贸w niegdy艣 Je偶ewa, by艂o dawniej znaczniejsz膮 osad膮; w r. 1843 mia艂o 6 dm. i 83 mk. ; a za dziedzictwa Rydzy艅skich uchodzi艂o podobno za miasteczko. Werbo艂ozy, w艣 nad Hujw膮, pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Bia艂opole, par. praw. Wernihorodek o 2 w. , o 25 w. od Berdyczowa, ma 758 mk. w 1863 r. 496 mk. i 856 dzies. ; cerkiew filialn. p. wez. Archanio艂a Micha艂a, z drzewa wzniesiona w 1793 r. W艂asno艣膰 hr. Tyszkiewicz贸w. Werbowa, Wierzbowa, Werborody艅ce al. Werborodec, w艣, pow. starokonstantynowski, par. Stary Konstantyn贸w, w 1867 r. mia艂a 76 dm. Wzniesienie si臋ga 1092 st. npm. Werb贸w, w艣, pow. skwirski, w 3 okr. pol, gm. Chodork贸w, o 40 w. od Skwiry a 4 w. na p艂n. zach贸d od wsi Sokolcz膮. Roz艂o偶ona na lesistej wy偶ynie, daj膮cej pocz膮tek rz. Irpie艅 i Zdwi偶, p艂yn膮cym na wsch贸d, i Iwnicy, uchodz膮cych do Teterewa, ma 817 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1056 mk. praw. i 122 katol. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, z muru wzniesion膮 w 1810 r. na miejsce dawniejszej i uposa偶on膮 37 1 2 dzies. ziemi. Kaplica katol. par. Chodork贸w. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian nale偶a艂a w cz臋艣ci do Kazimierza Cywi艅skiego, poprzednio Micha艂owskich 3344 dzies. i 277 dusz rewiz. , W艂adys艂awa i Kazimierza Kazimirskich 572 dzies. i 76 dusz i Henryka Turczewicza 108 dzies. i 18 dusz. Werbowa 1. al. Werbowiec, rzeczka, w pow. zwinogr贸dzkim, lewy dop艂yw Tykicza Gni艂ego, powstaje z po艂膮czenia 5 strumieni pod wsi膮 Oknina, przep艂ywa w kierunku p艂d. zachd. pod 艢winark膮, Kajetan贸wk膮, Wierbowcem i pod wsi膮 Brodeckie uchodzi od Tykicza. 2. W. , rzka, w pow. uszyckim, ob. 呕wan. 3. W. , rzeczka, lewy dop艂yw Wysuni praw. dop艂. Ingulca. Werbowa 1. w艣 nad rzk膮 t. n. , dop艂. Taszliku, pow. ba艂cki, okr. poL, par. katol. i s膮d Ho艂owaniewski o 9 w. , gm. W. , ma 332 osad, 1649 mk. , 1285 dzies. ziemi w艂o艣c, 1314 dworskiej, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Dymitra, wzniesion膮 w 1834 r. , z 1431 parafianami; zarz膮d gminny, w sk艂ad kt贸rej wchodz膮 W. , Klonowa, Krasnopol, Krute艅kie i Semiduby, maj膮ce 871 osad, 4992 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 5927 dzies. 5159 ornej. Opr贸cz tego w obr臋bie gminy mieszka 492 os贸b, posiadaj膮cych 8245 dzies. 6398 ornej. Ca艂y wi臋c obszar gminy zajmuje 14172 dzies. 11557 ornej i 5484 mk. Dziedzictwo dawniej Potockich, dzi艣 Wiszniewskich. 2. W. , Wierzbowa al. Werb贸wka, Wierzb贸wka, w艣, pow. jampolski, okr. pol. i par. Tomaszpol, gm. Tyman贸wka, s膮d Komargr贸d, w pobli偶u linii dr. 偶eL kijowskoodesskiej, mi臋dzy st. Krzy偶opol i Wapniarka o 2 w. , ma 134 osad, 1070 mk. , 628 dzies. ziemi w艂o艣c, 2224 dworsk. , 52 cerkiewnej. Cerkiew p. w. 艣w. Mitrofana, wzniesiona w 1844 r. na miejsce dawnej z 1784 r. , z 873 parafianami; kaplica katol. Dobra niegdy艣 ks. Czetwerty艅skich, dzi艣 Per艂owskich. Werbowata, w艣 nad rzk膮 Werchniaczk膮, dop艂. Umanki, pow. huma艅ski, w 1 okr. poL, gm, Orad贸wka, o 12 w. od Humania par. katol. , ma 112 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 687 mk. prawos艁, 13 katol. , 8 偶yd贸w; 1582 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1761 r. kosztem 贸wczesnego dziedzica hr. Potockiego, i uposa偶on膮 46 Werblu偶ka Werblu偶ka Werbna Werbniki Werbno Werbo艂ozy Werborody艅ce Werbowiec dzies. ziemi. W艂asno艣膰 do 1856 r. Morgulc贸w, nast臋pnie Ludwika Kossowskiego. Werbowce, w艣 nad rz. Chomar膮, dop艂. S艂uczy, pow. zas艂awski, par. katol. Zas艂aw, posiada cerkiew drewnian膮. O 1 w. od wsi st. poczt. t. naz. , mi臋dzy Zas艂awiem a Luli艅cami. Nale偶y do Sanguszk贸w. Werbowce, rum. Werboutz, w艣, pow. kocma艅ski na Bukowinie. Posiada cerkiew par. gr. nieun. St. poczt. w Koczurmiku 04 klm. . Gmina ma 813 mk. , wi臋ksza w艂asno艣膰 97 mk. Werbowiec, ob. Werbowa 1. . Werbowiec, w艣 nad rzk膮 t. n. , uchodz膮c膮 we wsi Brodeckie do Tykiczu, pow. zwinogr贸dzki, w 2 okr. poL, gm. Kalnibo艂oto Ekaterynopol, o 23 w. od Zwinogr贸dki par. katol. , o 4 w. od Brodeckiego, ma 1387 mk. W 1863 r. by艂o 1019 mk. ; 1220 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesion膮 na miejsce dawniejszej w 1841 r. i uposa偶on膮 65 dzies. ziemi. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa zwinogr贸dzkiego, obecnie nale偶y do d贸br Pa艅stwa. Werb贸wka 1. przys. nad rz. Siniuch膮, , dop艂. Bohu, pow. ba艂cki, okr. pol. i par. katol. Ho艂owaniewskie, gm. Trojanka, par. praw. Kohut贸wka, ma 3 dm. 2. W. , w艣 po obu brzegach Taszliku Suchego, pow. czehry艅ski w 2 okr. poL, gm. Ba艂andina o 4 w. , o 55 od Czehrynia, ma 1001 mk. W 1808 r. by艂o 102 dm. , 945 mk. ; w 1863 r. 1175 mk. Cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1857 r. , na miejsce poprzedniej, z 1794 r. , uposa偶ona jest 36 dzies. We wsi by艂a gorzelnia od 1823 r. i fabryka m膮czki cukrowej od 1847 r. . O 4 w. na wsch贸d od wsi las, zwany Tarapun. W艂asno艣膰 dawniej Katarzyny Dawydowej, nast臋pnie c贸rki jej Zofii Borozdinej, kt贸rej syn sprzeda艂 w艣 Helenie Staal. 3. W. , w艣, pow. huma艅ski, w 2 okr. pol, gm. Podwysokie, o 50 w. od Humania, ma 84 mk. 4. W al. Wierzb贸wka, przysio艂ek mka Pokoty艂owo, w pow. huma艅skim. 5. W, , Wierzb贸wka, w艣, pow. lity艅ski, okr. poL Stara Sieniawa, gm. , par. i s膮d Chmielnik o 3 w. , przy tr. poczt. z Chmielnika do Nowego Konstantynowa, o 33 w. od Lityna, ma 22 osad, 191 mk. , 179 dzies. ziemi wlo艣c; dworska nale偶y do d贸br chmielnickich, dawniej Kuszelewa Bezborodki, dzi艣 Kanszyna. 6. W. , mylnie Wierzb贸wka, w艣 u 藕r贸de艂 bezim. strumienia, formuj膮cego dwa stawy, a o 2 w. poni偶ej uchodz膮cego do Rastawicy pod wsi膮 Soko艂owy Br贸d, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Werb贸wka, par. katol. i s膮d pokoju Pawo艂ocz, o 18 w. od Skwiry odl. W miejscowo艣ci g贸rzystej i lesistej po艂o偶ona, ma 613 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 by艂o 746 mk. praw. , 30 kat. , 28 偶yd贸w i wraz ze wsi膮 Rewucha 3281 dzies. w samej W. oko艂o 2000 dzies. . Cerkiew paraf. , p. wez. Narodzenia N. M. P. , drewniana, na kamiennym fundamencie, wzniesiona w pierwszej po艂owie zesz艂ego wieku a przebudowana w 1840 r. , uposa偶ona jest 46 dzies. ziemi. W. , do艣膰 dawna osada, wspominana jest w aktach ju偶 w pocz膮tku XVII w. , nale偶a艂a do d贸br pawo艂ockich, pozostaj膮cych w pierwszej po艂owie XVI w. w posiadaniu Ostafiego Daszkiewicza. Rodzona jego siostrzenica Bohdana z Nemir贸w Olizarowa Wo艂czkiewiczowa wyda艂a c贸rk臋 swoj膮 za kn. Ostafiego R贸藕y艅skiego i, w ten spos贸b, cala fortuna po Daszkiewiczu przesz艂a do r膮k R贸偶y艅skich, kt贸rzy, pomimo pochodzenia od Narymunta Giedyminowicza, bynajmniej si臋 znaczeniem w kraju ani dostatkami nie odznaczali. Gdy w 1610 r. Jan Roman R贸偶y艅ski, hetmani膮c wojskom Dymitra, zmar艂 m艂odo w Wo艂oku, wszystkie dobra jego sta艂y si臋 w艂asno艣ci膮 pozosta艂ej wdowy Zofii z Karabczewskich h. Ostoja. Ks. Zofia, acz wielce energiczna i 艣mia艂a niewiasta ob. Niewiasty kresowe dr. J贸zefa Rolllego, niemogla wszak偶e podo艂a膰 ci臋偶arom, jakie wk艂ada艂o na ni膮 zarz膮dzanie olbrzymi膮 fortun膮. Po wyj艣ciu powt贸rnie za Hieronima Chodkiewicza, kasz. wile艅skiego, wkr贸tce potem owdowiawszy, ujrza艂a si臋 znowu Kniahinia, bo tak j膮 zawsze, pomimo zmiany nazwiska zwano, nara偶on膮 na najazdy s艂ynnego gwa艂townika i raptora cudzej w艂asno艣ci Samuela 艁aszcz膮. Pomimo blizkiego pokrewie艅stwa, gdy偶 Im膰 Pan Stra偶nik rodzi艂 si臋 z Karabczewskiej, tak jednak potrafi艂 dokuczy膰 niem艂odej ju偶 pod贸wczas wdowie, 偶e ta, dla pozbycia si臋 ci膮g艂ych k艂opot贸w i proces贸w, sprzeda艂a w 1635 Tomaszowi Zamoyskiemu, podk. kor. , ca艂膮 w艂o艣膰 pawo艂ock膮, sk艂adaj膮c膮 si臋 z 5 miast i 56 wsi za 1200000 z艂p. Dobra te przynosi艂y w贸wczas 70000 z艂p. Pami臋tniki o Koniecpolskich St. Przy艂臋ckiego, str. 368. W nomenklaturze sprzedanych d贸br Jest tak偶e wymienion膮 W. W 1665 r. po 艣mierci ostatniego z hetma艅skiej linji Zamoyskich, Jana, wwody sandomierskiego, W. , z ca艂膮 w艂o艣ci膮 pawo艂ock膮, przesz艂a na w艂asno艣膰 Stanis艂awa Koniecpolskiego, jako spadkobiercy Aleksandra Koniecpolskiego, chor. kor. , i Joanny Barbary z Zamoyskich. W posiadaniu pan贸w z Koniecpola W. zostawa艂a do 1719 r. czyli do zgonu Jana Aleksandra, wwdy sieradzkiego. Jego spadkobiercy Walewscy, nie wiedz膮c zapewne jak膮 olbrzymi膮 odziedziczyli fortun臋, odprzedali w 1772 r. spu艣cizn臋 po Koniecpolskich Jerzemu Lubomirskiemu, obo藕nemu koronnemu. W 1774 r. ks. Lubomirscy Franciszek, J贸zef, Aleksander i Micha艂, w艂adaj膮cy niepodzielnie dobrami, sprzedali W. Antoniemu Bonawenturze z Polkowa Konopackiemu, podstolemu sandeckiemu, p贸藕niejszemu wojskiemu 偶ytomierskiemu, a po ostatnim rozbiorze marsza艂kowi szlachty powiatu skwirskiego. Maj臋tno艣膰 t臋 oddziedziczy艂a pozosta艂a po nim w 1805 r. bezdzietna wdowa Dominika, c贸rka J贸zefa z Kurozw臋k PorajZawady艅skiego h. R贸偶a, przedostatniego miecznika kijowskiego. Po zgonie Konopackiej W. odziedziczy艂 rodzony Werbowce Werbowce Werb贸wka Werby Werchnia Werchalew Werch Werbina Werbyczna Werbuszki Werbuszka Werbuny Werbowka synowiec zmar艂ej Wiktor Zawady艅ski, oficer artyleryi b. wojsk polskich, zmar艂y w 1871 r. Obecnie maj臋tno艣膰 ta jest w艂asno艣ci膮 kijowskiego kupca p. Popow. Na wsch贸d od W. , nad granic膮, wsi Minkowiec, pi臋trz膮 si臋, poros艂e starym lasem, doskonale zachowane 艣lady obronnego miejsca, zwanego w dokumentach, staro偶ytnem zamkowiskiem al. horodyszczem. Niew膮tpliwie wa艂y te si臋gaj膮, odleg艂ych, drewla艅skich, lub co najmniej po艂owieckich czas贸w; 偶adna tradycya o starem horodyszczu nie pozosta艂a. Na po艂udnie od wsi ci膮gnie si臋 wa艂, tak zw. 呕mijowy, przed laty 40 bardzo jeszcze widoczny, obecnie za艣, przez d艂ugoletnie oranie, prawie zupe艂nie zniszczony. Przez obszar wsi przechodzi stary szlak karawa艅ski al. Butarski, wiod膮cy niegdy艣 od Kijowa do wo艂oskiej granicy w Mohylewie nad Dniestrem Tomasz Zawady艅ski. 7. W. , w艣 nad Ro艣k膮, pow. taraszcza艅ski, w 3 okr. pol. , gm. 呕ywot贸w, par. praw. Ska艂a, katol. Orat贸w, o 95 w. od Taraszczy, ma 301 mk. Pod艂ug Pochilewicza w epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian by艂o tu 580 mk. , 1716 dzies. W. wraz ze Ska艂膮 i Skomoroszkami nale偶a艂a do klucza 偶ywotowskiego, w po艂owie zesz艂ego wieku zajechana przez Franciszka Cieszkowskiego, od kt贸rego oko艂o 1780 r. naby艂 hr. Krasicki a od tego w 1810 r. Jakub Zbyszewski. Po 艣mierci ostatniego otrzyma艂 w podziale W. i cz臋艣ci Ska艂y najm艂odszy syn Jan Nepomucen. 8. W. , w艣 nad rzk膮 Olszank膮, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. Olszana o 5 w. , o 30 w. od Zwinogr贸dki, ma 1932 mk. w 1863 r. 1462 mk. . Cerkiew drewniana p. w. 艣w. Jerzego, niewiadomej erekcyi, odnowiona w 1808 r. , uposa偶ona jest 36 dzies. ziemi. Nale偶y do d贸br hr. Branickich. 9. W. , ob. Werbowa. Werbowka al. Bohdan贸wka, w艣 nad bezim. dop艂. Siniuchy, pow. bobryniecki gub. cherso艅skiej, w 1868 r. 55 dm. Werbuny 1. folw. , pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gru藕dzie, o 14 w. od Szawel Nale偶y do d贸br Gru藕dzie, niegdy艣 d贸br sto艂owych kr贸lewskich, nadanych hr. Zubow, dzi艣 Naryszkin贸w. 2. W. , folw. , pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, par. Uciana, o 76 w. od Wi艂komierza, nale偶y do d贸br Uciana. Werbuszka, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艁yntupy o 15 w. , okr. wiejski i dobra Szyryn贸w, Kluszczany, 1 dusza rewiz. Werbuszki, w艣 w艂o艣c. nad rzk膮 Krzywlank膮, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Krewo o 6 w. , okr. wiejski Werbuszki, o 33 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 70 mk. prawos艂. i 58 katol. w 1865 r. , 57 dusz rewiz. . W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi W. , Bicieniaty, Czetyrki, Galejsze, K膮ty, Krzywlanka, Kuty, 艁ostaje, Malowicze, Ordasze, Rowki, Urlini臋ta, oraz za艣c. Biergaliszki, Galejsze, Janusze, Jowniewicze i Urlini臋ta, wog贸le w 1865 r. 168 dusz rewiz. wlo艣c. uw艂aszczonych i 260 b. wlo艣c. skarbowych. Werby 1. folw. , pow. uszycki, gm. Ma chn贸wka, o 39 w. od Uszycy, 7 mk. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi 艢nie偶na, w pow. skwirskim, na kt贸rem, pod艂ug poda nia, by艂a zbudowana pierwotnie w艣 艢nie偶na t. X, 935. 3. W. , w dokum. Wierba, Wierboje, w艣, pow. w艂odzimierski, okr. pol. U艣ci艂ug, gm. W. , par. kat. W艂odzimierz o 9 w. na pln. , na trakcie poczt. z W艂odzimierza do Turzyska. Oko 艂o 1859 r. by艂a w艂asno艣ci膮 Franciszka Skibickiego. W dokum. wymienione uroczysko Suprunowskie dworzyszcze. Do w艂o艣ci nale偶a艂y wsi B艂a偶eniki, Hnojno, Krasnosi贸艂ki, Mobilno, dwie Rudy. Gmina graniczy od p艂n. z gm. Olesk, od wschodu z gm. Turzysk i Kupiczew, od p艂d. z gm. Kisielik i Mikulicze, od zach. z gm. Chotiacz贸w i Korytnica, obejmuje 113 miejscowo艣ci, maj膮ce 787 dm. w艂o艣c. obok 1264 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, ma 13750 mk. w艂o艣cian, uw艂asz czonych na 11118 dzies ziemi. W艣 W. stanowi 艂a pierwotnie kr贸lewszczyzn臋, nadan膮 przez kr贸la Aleksandra wraz z przysio艂kami Hnoino, Mobil no, dwie Budy, B艂a偶eniki i Krasnose艂ki, So艂tanowi. Pod艂ug rewizyi zamku w艂odzimierskiego z 1545 r. w艂asno艣膰 So艂tanowicza, kt贸ry by艂 zobo wi膮zany do opatrywania dwu horodni zamko wych. Juchna Wierbowski opatrywa艂 jedn臋 horodni臋. W t. r. Iwan So艂tanowicz z W. i z Mobil na opatrywa艂 jedn臋 horodni臋 zamku 艂uckiego, Juchno za艣 z W. i Kolczyna wesp贸艂 z Bohuszem Puzowskim drug膮 horodni臋 Jab艂onowski, Rewi zye, 8, 53, 55, 83. W 1570 r. w艂asno艣膰 Miko 艂aja Lyssakowskiego, kasztelana lubaczowskiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1577 r. ten偶e Miko艂aj 艁ysakowski, kasztelan cho艂mie艅ski, wnosi z Wierboje z 12 dym. dworz. , 4 ogr. po 4 gr. , 10 ogr. po 2 gr. , z karczmy od szynku piwa 20 gr. , od szynku gorza艂ki 6 gr. , z m艂yna od ko艂a korzecznika dorocznego 12 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 21, 71. J. Krz. Werbyczna, przysio艂. , pow. kamieniecki, okr. poL i gm. Kupin, par. praw. Zawady艅ce, katol. Gr贸dek, o 47 w. od Kamie艅ca, za艂o偶ony na gruntach wsi Serwatyniec przez szlacht臋 jednodworc贸w, ma 21 osad, 134 mk. Werbina, grupa dom贸w w Dzieduszycach Wielkich, pow. stryjski. Werch al. Wierzch, cz臋艣膰 Szk艂a, pow. jaworowski. Werchalew al. Wercholewsk, s艂oboda u 藕r贸de艂 rz. 呕erewy, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. i par. praw. Rozwa偶贸w o 14 w. , o 88 w. od Radomy艣la, ma 65 mk. , 304 dzies. ziemi u偶ytkowej, 600 lasu, 903 nieu偶. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Warowsk. W 1885 r. Felicya 呕mijewska sprzeda艂a W. mieszczaninowi Chy艂kiewiczowi. Werchnia Rudnia, pow. owrucki, ob. Rudnia 18, , Werbowka Werchowa Werchniaczka, rzeczka, w pow. huma艅skim, prawy dop艂yw Huma艅ki, ma 藕r贸d艂a pod wsi膮 tej 偶e nazwy, p艂ynie z zachodu na wsch贸d, mija w艣 W. poni偶ej kt贸rej ma uj艣cie. X M. O. Werchniaczka, w艣 u 藕r贸de艂 rzeki t. n. dop艂. Huma艅ki, pow. huma艅ski, w 1 okr. poL, gm. Leszczyn贸wka, o 15 w. od Humania, ma 312 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1347 mk. prawos艁, 34 katol; 2231 dzies. ziemi. Posiada cerkiew Bohos艂owsk膮, z drzewa wzniesion膮, w 1785 r. ; kaplice katol. par. Huma艅. Fabryka cukru, za艂o偶ona w 1845 r. Z klucza huma艅skiego d贸br tulczynieckich Szcz臋snego Potockiego nabyta w 1812 r. przez Floryana Jasie艅skiego, nast臋pnie syn贸w jego Kaliksta i Ksawerego, obecnie w艂asno艣c sp贸艂ki 偶yrardowskiej. Jasie艅ski prowadzi艂 gospodarstwo wzorowe, post臋powe, za艂o偶y艂 fabryk臋 cukru, pozak艂ada艂 budynki folwarczne, po wi臋kszej cz臋艣ci murowane. Nadto urz膮dzi艂 obszerny sad owocowy przy domu, wraz z ogrodem spacerowym, w kt贸rym wzni贸s艂 kaplic臋. W grobach tej kaplicy pochowani s膮 oboje Jasie艅scy. Werchniaki, w dokum. Werchoboraja, w艣 u 藕r贸de艂 Ikwy wschodniej, pow. starokonstantynowski, na p艂d. zachd od Starego Konstantynowa. Werchoboraja, ob. Werchniaki. Werchobu偶, w艣, pow. z艂oczowski, 17 klm. na p艂n. wsch. od Z艂oczowa, 21 klm. na p艂n. wsch. od Oleska s膮d pow. , 11 klm. na wsch od urz. poczt. w Sasowie. Na pld. le偶y Kruh贸w, na p艂n. zach. Ko艂t贸w, na zach. Opaki, na p艂n. Huta Werchobuska, na wsch. 艁ukawiec pow. brodzki. We wsch. strome wsi bierze pocz膮tek jeden ze 藕r贸dlanych potok贸w Bugu. W ma艂ej kotlinie pomi臋dzy karczm膮, a zabudowaniami wsi wytry ska kilkoma otworami jedno z najsilniejszych 藕r贸de艂 Bugu. Jest ono otoczone cembrzynami d臋bowemi; tu偶 nad 藕r贸d艂em, mi臋dzy dwiema lipa mi, stoi statua 艣w. Jana Chrzciciela. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie pot. Kierniczyna, jedno z ramion Seretu. Dzia艂 wodny mi臋dzy dorze czem Wis艂y u Dniestru przechodzi przez p艂n. cz臋艣贸 wsi. W艂asn. wi臋k. hr. Wac艂awa Bawo rowskiego ma roli orn. 65, 艂膮k i ogr. 190, pastw. 31, lasu 129 mr. ; w艂. mn. roli orn. 1036, 艂膮k i ogr. 291, pastw. 85, lasu 2 morg. W r. 1880 by艂o 125 dm. , 835 mk. w gm. , 3 dm. , 21 mk. na obsz. dwors. , 766 gr. katol. , 80 rzym. katol. , 10 izr. ; narodowo艣ci rus. . Far. rzym. katol. w Sasowie, gr. katol. w Ko艂towie. We wsi jest cerkiew p. w. Usp. N. M. P. i szko艂a etat. lklas. od r. 1872, z jez. wyk艂. rus. Gmina posiada kas臋 po偶ycz. z kapit. 630 z艂r. Lu. Dz. Wercholicha, folw. nad strug膮 Czarny Ruczaj, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, o 45 w. od Oszmiany a 27 w. od Dziewieniszek, ma 4 dm. , 17 mk. katol. W 1866 r. w艂asno艣膰 Lisowskiego. Werchomla, pow. nowos膮decki, ob. Wirzchomla. Werchowa al. Wierzchowa, rzeczka, dop艂. rz. 呕erdziu, w pow. winnickim. Werchowce, w艣 skarbowa, pow. dryssie艅ski, par. O艣wiej. Nale偶y do d贸br skarbowych Stry偶yno. Werchowie 1. w艣, pow. lepelski, gm. Stanis艂awowo, st. poczt. Bieszenkowicze; zarz膮d gminny, szko艂a gminna od 1864 r. . 2. W. , st. poczt. na trakcie z Witebska do Wieli偶a, pow. wieliski, pomi臋dzy st. Sura偶 o 22 w. a Wieli偶 o 18 w. , o 62 1 2 w. od Witebska. Werchowienka al. Posto艂, Po艂sto艂, Podstol, rzeczka, w pow. skwirskim, dop艂yw Rastawicy od lewego brzegu. P艂ynie od zachodu na wschod pod mkiem Wczorajsze i wsiami Spiczy艅ce, Bystr贸wka, Werchownia i w pobli偶u Trubij贸wki ma uj艣cie. Werch贸wka, rzeczka, lewy dop艂yw Proni, praw. dop艂. So偶y. Werch贸wka, w艣, pow. 艂ucki, nale偶y do d贸br Roman贸w. Werchownia, pow. skwirski, ob. Wierzchownia. Warchowo, w艣, pow. witebski, w 1 okr. poL, gm. Werchowo, cerkiew paraf. Zarz膮d gminy we wsi S艂oboda. Gmina graniczy z gminami Chrapowicze, Kuryno, Janowicze, Babinicze i Miszkowo, obejmuje 96 miejscowo艣ci, maj膮cych 280 dm. w艂o艣c. obok 82 nale偶膮cych do innych stan贸w, 2680 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3095 dzies. ziemi. Werchrata, w艣, pow. rawski, 13 klm. na p艂n. zach. od Rawy Ruskiej s膮d pow. i st. dr. 偶eL, urz. poczt. . Na p艂n. le偶膮 Huta Lubycka i Lubycza, na p艂n. wsch. Tyniatyska grupa dom贸w Punki, na wsch. Hrebenne, Siedliska i Prusie, na p艂d. Dziewi臋cierz, na zach. Brusno Stare, Huta Stara i Wola Wielka wszystkie w pow. cieszanowskim. W p艂n. zach. stronie wsi powstaje pot. Werchowina, p艂ynie 艣rodkiem obszaru na p艂d. wsch. , przybiera od praw. brz. pot. Dziewi臋cierz, odt膮d przyjmuje nazw臋 Rata i p艂ynie na p艂d. wsch. do wsi Prusie. G艂贸wna cz臋艣膰 wsi le偶y w dolnie Baty; inne s膮 rozrzucone. I tak na lew. brz. Raty le偶膮 Majdan, Goraj, Mrzyg艂ody, Monasterz, G贸rniki, Na Dehanach; na praw. brz. Raty Nied藕wiedza, Stawyszcze, Zawa艂y艂a; na praw. brz. Dziewi臋cierza Niemica, 艁u藕ki, Szupry, Haluszczakie, Nesterakie i t. p W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 506, 艂膮k i ogr. 48, pastw. 134, lasu 3344 mr. ; w艂. mn. roli orn. 4356, 艂膮k i ogr. 229, pastw. 205, lasu 137 morg. W r. 1880 by艂o 422 dm. , 2372 mk. w gm. ; 18 dm. , 124 mk. na obsz. dwor. 2345 gr. kat. , 56 rz. kat. , 87 izr. , 8 innych wyzn. ; 2347 Rus. , 13 Pol, 121 Niem. . Par. rzym. katol. w Potyliczu, gr. kat. w miejscu, dek. potylicki. Do par. nale偶y w艣 Prusie. We wsi jest cerkiew drewniana. W XVIII Werchowce Werchowie Wercholicha Werchobu偶 Werchoboraja Werchniaki Werchniaczka Werchowienka Werch贸wka Werchownia Werchrata Werchniaczka Werchomla Werdershausen Werdatyszki Werdeck Werdehlischken w. powsta艂 tu klasztor bazylia艅ski. Za艂o偶y艂 go w r. 1678 0. Jow Jami艅ski, jeromonach mona steru jamnickiego, na gruntach nadanych mu przez mieszka艅c贸w wsi. Tego za艂o偶yciela mia nowa艂 ks. Dymitr Wi艣niowiecki, wojew. be艂ski, ihumenem. Gdy nast臋pnie Jami艅ski przeni贸s艂 sie do Krupca, gdzie te偶 za艂o偶y艂 monaster, za proszono na ihume艅stwo Izaaka Sokalskiego z monasteru zamojskiego. Ten przyni贸s艂 ze so b膮 dwa obrazy Chrystusa i Matki Boskiej, kt贸ry zas艂yn膮艂 cudami i znany by艂 pod nazw膮 M. B. Werchrackiej. Po zamkni臋ciu monasteru prze niesiono obraz r. 1810 do klasztoru krechow skiego. W r. 1702 by艂 ihumenem o. Bar艂aam Teodorowicz, syn w艂o艣cianina z W. Monaster istnia艂 do r. 1806, poczem zakonnicy przenie艣li si臋 do Krechowa. August II zatwierdzi艂 przy wileje monasteru d. 16 maja 1720 r. Arch. kraj. we Lwowie, C. t. 545, str. 2525. W艣 ma obecnie szko艂臋 etat. lklas. , gorzelnia i tartak przerabiaj膮cy 330 mt. kub. drzewa Ho艂owkiewicz, Flora le艣na, str. 52. Lu. Dz. Werchstaw, rozleg艂y staw utworzony przez potok Szk艂o, na obszarze gm. Olszanicy, w pow. jaworowskim. Werchutka, cze艣膰 wsi 艁ozina, w pow. gr贸deckim. Werchy 1. sio艂o, pow. kowelski, na p艂n. od Stobychwy. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi Borki, pow. kowelski. Werciny, Wertimy, chutor, pow. rossie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Jurborg, o 62 w. od Rossie艅. Wercinki, Wertiniki, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 21 w. od Telsz. Werczyce, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. R贸偶ana, o 48 1 2 w. od S艂onima, 194 dzies. ziemi w艂o艣c. Werda, dobra i w艣, pow. rozborski, par. ew. Daubitz, kat. Mu偶ak贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 170 ha, 1 dm. , 7 mk. ew. ; w艣 138 ha, 30 dm. , 158 mk. 1 kat. . Werdaciszki, Werdatyszki, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Symoniszki, o 9 w. od gminy, 31 dusz rewiz. Werdakiemia, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Olkieniki, okr. wiejski Podzie, 74 dusz rewiz. Werdakisze, w艣, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 36 w. od Trok, 12 dm. , 154 mk. katol. Werda艅ce, folw. , pow. trocki, w 3 okr. pol, par. Wysokidw贸r, o 37 w. od Trok, 1 dm. ,. 18 mk. katol W 18. 50 r. w艂asno艣膰 呕emojtel贸w, 67 dzies. Werdaniszki, za艣c, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 10 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol Werdatyszki, ob. Werdaciszki. Werdeck 1. dobra, pow. k艂adzki, par. ew. K艂adzko, kat. Heinzendorf. W r. 1885 by艂o 172 ha, 9 dm. . 58 mk. kat. 2. W. , w艣, pow. rozborski, par. ew. Podro偶e, kat. Mu偶ak贸w; 130 ha, 11 dm. , 61 mk. ew. Werdehlischken al Weedern, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Mallwischken, Werdeln, dobra, pow. g膮bi艅ski, st. p. Gumbinnen. Werden, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. pocz. Heydekrug. Werdenberg, posiad艂o艣膰, pow. szy艂okarczemski, st. pocz. Heydekrug. Werder niem. , ob. 呕u艂awy. Werder 1. os. , pow, czarnkowski Wiele艅, o 13 klm. ku wsch. od Wielenia, tu偶 za Nowemi Dworami, po praw. brzegu Noteci dop艂. Warty, 42, 9 mt. npm. , par. kat. w Czarnkowie, protest. w Runowie, poczta i okr. wiejski J臋drzej贸w Putzig, st. dr. 藕el w Wieleniu Filehne; 17 dm. i 125 mk. Powsta艂a po r. 1871. 2. W. , posiad艂o艣膰, pow. obornicki, o 4 klm. od Skok i 600 krok贸w na zach. od jez. W艂贸kna; poczta w D艂ugiej Go艣linie, okr. wiejski Brze藕no; 1 dm. i 13 mk. ; powsta艂a tak偶e po r. 1871. E. Cal. Werder 1. dobra szlach. , pow. wejherow ski, st. pocz. Luba艅, par. kat. Strzepcz; 388 ha, 284 roli or. , 22 艂膮k; 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 83 mk. , 47 kat. , 36 ew. 2. W. , fol do Mi艂ogoszcza, pow. wa艂ecki, st. pocz. Ruszona. 3. W. , le艣n. kr贸l, pow. sztumski, st. pocz. Sztum, nale偶y do nadle艣n. ryjewskiego. 4. W. Gross. dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. pocz. i kol i par. kat. I艂awa; 82 ha, 62 roli or. , 9 艂膮k, 4 lasu; 1885 r. 2 dm. , 4 dym. , 25 mk. , 1 kat. , 24 ew. 5. W. Klein, le艣n. do Szymbarka, pow. suski, 7 dm. , 58 mk. ; st. pocz. I艂awa. 6. W. Neu, wyb. do Rudzicza, pow. suski, 1 dm. , 10 mk. 7. W. Gross i Klein, ob. Ostr贸w i Ostr贸wek. K艣 Fr. Werder 1. pow. lecki, ob. Ostr贸w 1. 2. W. , fol, pow. ja艅sborski, st. pocz. Johannisburg. 3. W. , posiad艂o艣膰, pow. gierdawski, st. pocz. Nordenburg. 4. W. Alt i. Neu, pol. Werdry, w艣, pow. szczycie艅ski, st. pocz. Willenberg. 5. W. Gross i Klein, w艣, pow. ostr贸dzki, st. pocz. Liebemuehl Werder Wielki i Maly, os. niem. w gub. czernihowskiej, w pobli偶u 藕r贸de艂 rz. Oster. Werderbrueek, wyb. do Czuchowa, pow. wa艂ecki. Werdermuehle, os. m艂y艅ska, pow. wa艂ecki, st. pocz. Czuchowo. Werdermuehle, w艣, pow. trzebnicki, par. ew. Kainowe, kat. Kotzerke; 69 ha, 4 dm. , 31 mk. 6 kat, . Werdersche Hufen, wyb. , pow. malborski, st. pocz. Grunowo. Werdershausen, dwie granicz膮ce z sob膮 osady wlo艣c, w pow. inowroc艂awskim, z kt贸rych wi臋ksza GrossW. le偶y o 15 klm. na zach. p艂n. od Gniewkowa, w nizinach 72, 1 mt. npm. a Werdeln Werdenberg Werderbrueek Werdersche Werdermuehle Werchstaw Werchstaw Werchutka Werchy Werciny Wercinki Werczyce Werda Werdaciszki Werdakiemia Werdakisze Werda艅ce Werdaniszki Werdum Werecchliszcze Werechanie Werebski Werebki Werebiowo Werebiewicze Werebiejki Werebie Werebciszki Werdziuki Werdym贸w Werdy Werdunie Werduluki Werdule Werduksznie Werdo艅 Werdomicze Werderska mniejsza KleinW. nieco dalej, nad kana艂em, sprowadzaj膮cym wody z wsi postronnych do rzeki Zielonej dop艂. Wis艂y. Obie powsta艂y przed r. 1830 na obszarze Broniewa, wchodz膮cego w sk艂ad ststwa nieszczewickiego Niszczewice; par. katol. Liszkowo, prot. D膮browa El sendorf, poczta i st. dr. 偶el. na Z艂otnikach Gueldenhof i w Nowej Wsi. GrossW. ma 10 dm. , 58 mk. protest. i 126 ha 14 roli, 77 艂膮k. ; KleinW. ma 11 dm. . 75 mk. protest. i 65 ha 6 roli, 28 艂ak. E. Cal Werderska Huta, pow. gnie藕nie艅ski, ob. Stary Ostr贸w, Werdomicze, w艣 i dobra, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. poL, gm. To艂oczmany, o 15 w. od Wo艂kowyska. W艣 ma 454 dzies. ziemi w艂o艣c; dobra, w艂asno艣膰 To艂oczk贸w, z folw. Kociaki, Skreble, To艂oczmany, Korewicze, Szu艣ciki Szustyki i Janopol maj膮; 3221 dzies. 219 艂膮k i pastw. , 852 lasu, 831 nieu偶. . Werdo艅, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn. W艣 ma 7 os. , 79 mk. , 61 mr. ; folw. , wchodz膮cy w sk艂ad d贸br Je偶ewice, ma 407 mr. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 182 mk. Werduksznie, w spisie urz臋d. Worduksznie, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 47 w. od Szawel. Ejdrygiewiczowie maj膮 tu 37 dzies. 7 lasu. Jakubowscy 30 dzies. , Zalescy 65 dzies. 21 lasu. Werdule 1. w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 2 w. od Szawel. 2. W. , w spisie urz臋d. Werdunie, dobra, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 25 w, od Szawel, w艂asno艣膰 Raczkowskich, ma 481 dzies. 129 lasu, 12 nieu偶. . W艂o艣c. Smejlis ma 25 dzies. Werduluki, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 2 w. od Szawel. Werdum, pow. obornicki, ob. Wiardunki. Werdunie, ob. Werdule 2. Werdy, w艣 nad Drujk膮, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Druja o 13 w. , okr. wiejski i dobra, Wasilewskich, Drujka, o 60 w. od Dzisny a 20 w. od st. dr. 偶el. Balbinowo, ma 5 dm. , 30 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; 65 dzies. ; m艂yn na rz. Drujce. Werdym贸w, Werdymowo, folw. , pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. poL horodyszcza艅skim, gm. Koszelewo, o 8 w. od Nowogr贸dka, w艂asno艣膰 rodziny 呕murk贸w, ma przesz艂o 1 w艂贸k臋. A. Jel. Werdziuki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, okr. wiejski Liguny, 13 dm. Ob. Magunele. Werebciszki, za艣c, pow, 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol, o 49 w. od 艢wi臋cian, 3 dm. , 20 mk. katol. Werebie 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Zale艣 o 2 w. , okr. wiejski Nowydw贸r, 19 dusz rewiz. 2. W. , w艣, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobaki艅ce, o 2 1 2, 11 dusz rewiz. w cz臋艣ci Bier nackich i 2 dusze rewiz. w cz臋艣ci Morczewicz贸w. For贸w. Worobie. 3. W. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅 ski, w 1 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiej ski i dobra, Kurkowskich, Podolce, o 9 w. od gmi ny, 49 dusz rewiz. 4. W. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅 ski, w 4 okr. poL, gm. Wojstom o 1 w. , okr. wiejski 艁okacze, 14 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Dziewi臋tnia, dawniej Chod藕k贸w, dzi艣 艢wi膮teckieh. 5. W. , Werebi, folw. i w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 49 i 50 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 6 mk. katol. , w艣 za艣 22 dm. , 166 mk. J. Krz. Werebiejki, w艣, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. poL, gm. Bojary, o 21 w. od Wo艂kowyska, 507 dzies. ziemi w艂o艣c. i 54 dzies. prywatnej. Werebiewicze, w艣 i dobra, pow. s艂onimski, w 3 okr. poL, gm. Czemery, o 4 w. od S艂onima. W艣 ma 339 dzies. ziemi w艂o艣c; dobra, w艂asno艣膰 Czudowskich, z osad膮 Baranowszczyzna, 701 dzies. 390 lasu, 58 nieu偶. . Werebiowo, w艣, pow. dzisie艅ski, w 3 okr, poL, gm. Druja o 10 w. , okr. wiejski i dobra Dmochowskich, Zabo艂ocie Zab艂o膰, 40 dusz rewiz. Werebki, w艣 nad kana艂em Werebskim, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Wo艂osowicze, o 70 w. od Borysowa, 14 osad; miejscowo艣膰 pole ska, lud rolniczy i flisaczy. A. Jel. Werebski kana艂, na granicy pow. borysowskiego i gub. witebskiej, wchodzi w t. zw. system sp艂awny berezy艅ski, reguluje on rzek臋 Bereszt臋, 艂膮cz膮c j膮 z rz. Ess膮. Kana艂 ten zosta艂 wykopany w 1802 r. , ma 2 w. i 228 s膮偶. d艂ugo艣ci, spadek 13 st贸p. Posiada trzy szluzy, ka偶da 40 s膮偶. d艂ugo艣ci, 30 st贸p szeroko艣ci, z kamer膮 o 20 s膮偶. Dla skierowania wody do kana艂u zbudowana przez Bereszt臋 drewniana tama z obwarowaniem; pomi臋dzy dwoma pierwszemi szluzami znajduje si臋 urz膮dzenie do spuszczania wody Zieli艅ski, Op. gub. mi艅skiej, I, 232. Por贸w. Berezy艅ski Kana艂. Werechanie, w艂a艣ciwie Werachanie, w艣 i fol. , pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. r. 1. Rachanie, r. gr. Grodys艂awice, le偶y o 12 w. na wsch贸dp艂n. od Tomaszowa, 艣r贸d lesistej wy 偶yny wzn. oko艂o 700 st. , pomi臋dzy Rachaniami od wsch. i Hut膮 Tarnawack膮 od zach. . Po siada cerkiew drewnian膮, fili膮 par. Grodys艂awice, erygowan膮 r. 1680, Obecna pochodzi z r. 1767. W艣 ma 31 dm. , 432 mk. w tej liczbie 180 prawos艂. , 20 izr. , 27 os. , 298 mr. ; folw. wchodz膮cy w sk艂ad d贸br Tarnawatka, ma 168 mr. Na folw. jest tartak wodny i smolarnia. W r. 1827 by艂o 58 dm. , 371 mk. , par. 艁abunie. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad ststwa tarnawackiego; ob. Tarnawatka. K艣. F. S. Werecchliszcze, osada nie pomieszczona w nowszych wykazach. Spis z r. 1827 podaje j膮 w pow. radzy艅skim, w par. Koszyn zapewne Werderska Huta Werecino Wereciuga Wereckie Wered贸w Werecya Wereczje Wereczata Wohy艅, bo wsi Koszyn niema. Osada ta mia艂a 3 dm. , 10 mk. Werech贸tka, w艣, ob. Werchutka. Werecieja, Wereteja, w艣, pow. orsza艅ski, gm. Tuchi艅 o 26 w. , zapasowy spichlerz gminny. Werecieje, w艣 i folw. nad rzka Gulid贸wk膮, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. G艂臋bokie o 10 w. , okr. wiejski Wincentowo, o 64 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol. , w艣 za艣 5 dm. , 61 mk. prawos艁 w 1865 r. 48 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Micha艂owszczyzna. 2. W. , w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, 艁u藕ki o 5 w. , o 38 w. od Dzisny, ma 24 dm. , 285 mk. w 1865 r. 128 dusz rewiz. . 3. W. , w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie o 4 w. , o 75 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 3 dm. , 12 mk. spis z 1865 r. podaje 38 dusz rewiz. ; 366 dzies. ziemi dworskiej. W艂asao艣膰 dawniej Kulesz贸w, dzi艣 Kurkowskich. 4. W. , Wierci臋je, Wereteje, za艣c, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Radziwi艂艂贸w, Czeress o 10 w. , o 40 w. od Dzisny, 3 dm. , 27 mk. Werecino, chutor, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol, gm. Biskupice, 55 dzies. 1 lasu, 10 nieu偶. ; w艂asno艣c Kudelk贸w. Wereciuga, Weretiugi al. Weretiuki, w艣, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Stefanpol o 2 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Cybulskich, Monazyl, 22 dusz rewiz. Wereckie, os. , pow. grybowski, ob. Starawie艣 4. Werecya, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, dop艂yw 艢wis艂oczy z prawej strony, przyjmuje Werejk臋; ob. Warecia. Vereczke Also, miasteczko, w hr. beregskiem W臋gry o mil臋 od granicy Galicyi, ma ko艣ci贸艂 paraf. gr. katol. , synagog臋, st. pocz. , jarmarki, 1200 mk. W okolicy obszerne lasy, przez kt贸re prowadzi Werecka prze艂臋cz, go艣ciniec id膮cy na Skole do Stryja. Wereczata al. Wierczata, Wiereczata, folw. nad jez. Miadzio艂 i rzk膮. Raj贸wk膮, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Miadzio艂, okr. wiejski Ostr贸w, o 55 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. 10 prawos艂. , i katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Kozie艂艂贸w. Wereczje, w艣, pow. horodkowski, w 4 okr. poL, gm. Wereczje, posiada cerkiew paraf. , zarz膮d gminy. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu, graniczy od zach. z gm. Beskatowa, od p艂n. z gm. Tiosto, od wsch. z gm. Kozakowo pow. wieliskiego, od p艂d. z gm. Kuryno pow. witebskiego, obejmuje 23 miejscowo艣ci, ma 843 dm. w艂o艣c. obok 6 nale偶膮cyeh do inszych stan贸w, 1786 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3227 dzies. Wered贸w 1. al. Weredowo, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm, Ma艅kuny, par. Ejrago艂膮, o 21 1 2 w. od Rossie艅, w艂asno艣c Wojtkiewicz贸w poprzednio Syrtowta, 50 dzies. 10 lasu. St. poczt. na trakcie KownoMo偶ejki, mi臋dzy Czekiszami a Rossieniami. 2. W. , ob. Weredowo. Wered贸wka, w艣 i folw. , pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Ma艅kuny, o 20 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 Juszkiewicz贸w, 70 dzies. 3 1 2 lasu, 2 1 2 nieu偶. . Weredowo 1. w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Krasne al. Krasnesio艂o o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Tyszy艅skich, Miasota, 34 dusz rewiz. 2. W. , ob. Wered贸w. Wereja, mto powiat. gub. moskiewskiej, pod 55 21 p艂n. szer. i 53 51 wsch. d艂ug. o 117 w. na p艂d. zach. od Moskwy, w 1860 r. mia艂o 842 dm. 75 murow. , 6 cerkwi, 124 sklep贸w, 5467 mk. , 6 fabryk z produkcy膮 na 21060 rs. , 艂omy wapienia. Dochody miejskie wynosi艂y 4095 rs. Do艣膰 o偶ywiony handel zbo偶em, olejem konopnym i siemieniem lnianem; 2 jarmarki doroczne. Istnia艂o ju偶 na pocz膮tku XIII w. i w 1389 r. stanowi艂o dzielnic臋 Andrzeja, syna Dymitra Do艅skiego. Za Iwana Gro藕nego przy艂膮czone do ks, moskiewskiego. Miasto kilkakrotnie ucierpia艂o od naj艣cia Polak贸w i Litwinow. Od 1782 r. mto powiatowe, zniszczone zosta艂o w 1812 r. przez wojsko francuskie. Werejski powiat, w p艂d. zach. cz臋艣ci gubernii, zajmuje 35, 3 mil al. 1708 w. kw. Powierzchnia falista, przewa偶nie na dziale wodnym Moskwy i Oki. Gleba ilasta z domieszk膮 piasku i gliny, miejscami za艣 piaszczysta i gliniasta. Lasy zajmuj膮 78465 dzies. , t. j. przesz艂o 3 5 og贸lnej powierzchni. Rzeki zraszaj膮ce powiat, wszystkie sp艂awne, s膮 Moskwa, Protwa, Nara, Pachra z Desn膮. B艂ota przewa偶nie znajduj膮 si臋 we wschodniej cz臋艣ci powiatu. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 45294 mk. , zamieszkuj膮cych 266 miejscowo艣ci, maj膮cych 5588 dm. Cerkwi by艂o 37 i 1 dom modlitwy rozkolnik贸w. Z powodu ubogiej gleby i niedostatku ziemi rolnictwo s艂abo rozwini臋te. Pod rol膮 znajduje si臋 60291 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 8600 sztuk koni, 12700 byd艂a rogatego, 18600 owiec i 7500 trzody chlewnej. Wielu mieszka艅c贸w zajmuje si臋 wyrobem grzebieni, szyciem odzie偶y i wyrobem pude艂ek 艂ubowych oraz wychodzeniem na zarobek do Moskwy. Przemys艂 fabryczny reprezentowany by艂 przez 7 zak艂ad贸w 2 fabr. sukna z prod. na 121000 rs. , 1 prz臋dzalnia bawe艂ny na 493875 rs. , fabr. tkacka 59500 rs. . fabr. wyrob贸w chemicznych 101675 rs. i 2 serownie 2950 rs. . Werejka, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, prawy dop艂yw Wareci al. Werecyi. Werekany, w艣 i folw. , pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Bobty, o 23 w. od Kowna. Folw. nale偶y do d贸br Sitkuny hr. Benedykta Tyszkiewicza. Weredowo Wereja Werejka Werekany Werech贸tka Wered贸wka Werech贸tka Werecieja Werecieje Werene Werejki Werejkany, w艣 wlo艣c, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. 呕o艣le o 9 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Poporcie, o 36 w. od Trok, 16 dm. , 146 mk. katol. i 8 偶yd贸w w 1875 r. 83 dusz rewiz. . Werejki 1. w艣 i dobra, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. poL, gm. Werejki, o 22 w. od Wo艂kowyska. W艣 ma 173 dzies. ziemi wlo艣c. i 95 1 2 cerkiewnej; dobra, w艂asno艣膰 Bisping贸w, wraz z folw. Ku藕micze i Maciejkowszczyzna oraz urocz. M艂ynek maj膮 1704 dzies. 144 艂ak i pastw. , 538 lasu, 130 nieu偶. . We wsi by艂a filia parafii katol. Repla oraz st. poczt. Gmina obejmuje 36 miejscowo艣ci, 455 dm. w艂o艣膰. obok 54 nale偶膮cych do innych stan贸w, 3404 mk. w艂o艣cian uw艂aszczonych na 3910 dzies. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, par. Uciana, uw艂aszczona z d贸br Romaszkany. Werejkiszki, okolica, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 6 w. , 3 dusze rewiz. Werekale, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski i dobra skarbowe W贸jtowstwo Sudaty, o 7 w. od gminy, 9 dusz rewiz. Werekowszcszyzna, Werkowszczyzna, w艣 i folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, gm. S艂ob贸dka, o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Mieszczanin Grudzi艂owicz ma w W. i w Karazinie 258 dzies. 65 lasu, 33 nieu偶. . Werele, w spisie z r. 1827 Weresele, w spisie urz臋d. z r. 1871 Wer艣nie, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Pokrowsk, par. Lejpuny, odl. 11 w. od Sejn, ma 3 dm. , 78 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 20 mk. Werele, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Wilkii. Weremie, w艣 skarbowa nad rzk膮, Bobryc膮, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Czerniach贸w o 3 w. , o 75 w. od Kijowa, ma 1520 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1046 mk. prawos艂. i 5 偶yd贸w, w 1886 r. za艣 1648 mk. prawos艂. i 16 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 476 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 1593 dzies. , ze sp艂at膮, po 2589 rs. 14 kop. rocznie. We wsi cerkiew paraf. , p. w. 艣w. Tymoteusza, z drzewa wzniesiona w 1757 r. przez metropolit臋 Tymoteusza Szczerbackiego, i uposa偶ona 42 dzies, ziemi. Poprzednio w艂asno艣膰 monasteru 艣w. Zofii w Kijowie. Za艂o偶ona na miejscu chutoru przez metropolit臋 Tymoteusza Szczerbackiego, kt贸ry przesiedli艂 tu w艂o艣cian z innych d贸br monasterskich. Weremiejki 1. folw. i w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Radoszkowicze o 5 w. , okr. wiejski Ogarki, o 55 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. prawos艁, w艣 za艣 12 dm. , 95 mk. w 1865 r. 42 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Karlsberg, Snitk贸w. 2. W. , w艣, pow. czerykowski, gm. S艂ownik Geograficzny T, XIII, Zeszyt 147. Bielica, ma 80 dm. , 183 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮, . Weremiejowce, w艣, pow. kobry艅ski, w 4 okr. poL, gm. Be藕dzie偶, o 70 w. od Kobrynia, 426 dzies. ziemi w艂o艣c. Weremij贸wka, w艣 nad rz. Bo偶kiem, dop艂. Bohu, pow. starokonstantynowski, par. katol. KulczynyKrasi艂贸w, w 1867 r. 90 dm. Weremie艅, w艣, pow. liski, 1, 8 klm. na p艂d. zach. od Liska, na lew. brzegu Sanu, sk艂ada si臋 z dw贸ch osad Weremienia i 艁uczek. Pierwsza ma 42, druga 10 dm. Obie licz膮 366 mk. 14 rz. kat. , 345 gr. kat. i 7 izrael. . Bomy stoj膮, po brzegach potoku p艂yn膮cego w kierunku p艂n. wsch. z g贸ry Koby艂ki 499 mt. do Sanu. Brzegiem Sanu prowadzi go艣ciniec z Liska do Baligrodu. Wie艣 zajmuje kotlin臋 nadbrze偶n膮, , otoczon膮, od p艂n. zach. i p艂d. g贸rami poros艂emi lasem. Najwy偶szy szczyt Gruszka ma 583 mt. wzn. We wsi cerkiew drewniana gr. kat. , przydzielona do par. w Lisku. Pos. wi臋k. hr. Krasickiego wynosi 215 mr. roli, 12 mr. 艂膮k, 1 mr. 474 s膮偶. ogr. , 30 mr. pastw. , 346 mr. lasu, 32 mr. moczar贸w, 8 mr. nieu偶. i 381 s膮偶. parcel bud. , og贸艂em 646 mr. ; pos. mn. ma 365 mr. roli, 57 mr. Iak i ogr. , 47 mr. pastw. i 1 mr. 艂asu. W. graniczy na p艂n. z Huzelem, na p艂d. z Hoczwi膮; . Weremka, rzeczka, w pow. oszmia艅skim, przep艂ywa pod za艣c. Koreszeni臋ta. Weremowice, w艣, pow. che艂mski, gm. Krzywiczki, par. r. g. Depu艂tycze, r. 1. Che艂m, ma m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 122 mk. Werenczanka, w艣, w pow. kocma艅skim, przy 藕r贸d艂ach rz. Kierniczki, lew. dop艂. Sowicy wschodniej dop艂. Prutu. Na p艂d. od wsi wzg贸rze Masowiczyn, wzn. 285 mt. W艣 ma cerkiew par. gr. nieun. St. poczt. Zastawne odl. 11 w. . Gmina ma 2900 mk. , obszar wi臋ksz. w艂asno艣ci spadkobiercy Petrowicza ma 162 mk. Werene, dawna pruska nazwa wsi Klasztorek ob. . Werendal, mylnie ob. Pieszczanka, za Wieryndar ob. . Werenice, jar, na gruntach wsi Olszanki Barachty艅skiej, w pow. wasylkowskim. Werenie, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr pol, gm. Kiejdany. M艣cichowscy maj膮 w W. i Januszewie 35 dzies. 6 lasu. Werenki, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Kobylniki o 7 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenbauz贸w, Werenki, o 46 w. od 艢wi臋cian, 7 dm. , 99 mk. katol. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮, wsi W. , Bia艂owszczyzna, Bo膰winowicze, Bo艂偶a, G贸rany, Hejbowszczyzna, Ja艣kowicze, Kiemsy, Michale, Mikitki, Podolany, Stawiszewo i Truchanki, oraz za艣c. Odojowce, Koz艂y i Skakuny, w og贸艂e w 1865 r. 253 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych, 39 b. w艂o艣c skarbowych i 4 jednodworc贸w. Weren贸w, ob, Woron贸w, . 15 Werejkany Werejkiszki Werekale Werekowszcszyzna Werele Weremie Weremiejki Weremiejowce Weremij贸wka Weremie艅 Weremka Weremowice Werenczanka Werendal Werenice Werenie Werenki Weren贸w Werejkany Weres贸wka Weresy Wereszczaki Were艣ki Weresk贸w Wereskowszczyzna Were艣na Were艣nia Weresocz Weresok Wereso偶a Weren贸wko Weren贸wko, osada nie pomieszczona w nowszych spisach. Wed艂ug wykazu z r. 1827 le偶y w pow. kalwaryjskim, par. Miros艂aw, ma 10 dm, 70 mk. Wereny al. Weryny, grupa dom贸w w Mostach Wielkich, pow. 偶贸艂kiewski. VeresKlastrom, ob. Haligowce. Were艣ce, ob. Wereszcze. Weresele, oh. Werele. Weresianka al. D臋b贸wka, za艣c. szlach. , pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, o 45 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. Wereski, w艣, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. ra kowskim, gm. Zaslaw, ma 7 osad; grunta faliste, szczerkowogliniaste. A. Jel. Were艣ki 1. pow. radomyski, oh. Stroj贸wka, 2. W, al. Ch艂ypn贸wka, w艣 nad Tykiczem, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. Taras贸wka, o 5 w. od Zwinogr贸dki, ma 886 mk. W 1863 r. by艂o 603 mk. prawos艁, 85 katol. , 55 偶yd贸w; 565 dzies. ziemi. Posiada cerkiew drewniana, p. w. 艣w. Micha艂a, wzniesiona oko艂o po艂owy zesz艂ego wieku i uposa偶on膮. 58 dzies. ziemi. Do par. nale偶膮 wsi Huzd贸wka i Murzy艅ce. W艣 W. wchodzi艂a w sk艂ad sstwa zwinogr贸dzkiego, obecnie nale偶y do d贸br pa艅stwa. Por贸w. Ch艂ypn贸wka. Weresk贸w al. Wereskowo, dobra i w艣 nad rzk膮 Berezk膮, dop艂ywaj膮ca przez jez. Czereszki do Niemna z lewej strony, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. i st. pocz. Lubcz, o 19 w. od Nowogr贸dka, dawne dziedzictwo Brochockich. W艣 ma 30 osad, szk贸艂k臋 gminn膮; do bra 5280 dzies. , w naj偶yzniejszej pszennej zie mi; znaczne dochody z m艂yn贸w, propinacyi, prze wozu na Niemnie; 艂膮ki wyborne, las dostateczny. Pi臋kna rezydencya, z archiwum domowem i nie kt贸remi pami膮tkami; gospodarstwo dobre. Kaplica katol. parafii Wsielub, z grobami Brochockich, z muru wzniesiona. A. Jel. Wereskowszczyzna, bia艂orus. Waraskouszczyna, fol. , pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. i par. Wsielub, o 16 w. od Nowogr贸dka, Miejscowo艣膰 falista, do艣膰 le艣na, grunta pszenne. Were艣na, osada, pow. nowogradwo艂y艅ski, gmina 呕o艂obne; nale偶a艂a do d贸br berezdowskich, od ks. Jab艂onowskich przesz艂a do Dorofiejewicz贸w, G贸rskich, obecnie w艂asno艣膰 Wojnowej. Were艣nia, Werosna, Werosia, rzeka, w pow. radomyskim, prawy dop艂. Uszy. Bierze pocz膮tek powy偶ej wsi Zaleszyno, p艂ynie pocz膮tkowo ku p艂n. wschd. pod Were艣ni膮, po za kt贸r膮 skr臋ca na wsch贸d, oblewa Kresiatycze i Lewkowicze, poczem robi zwrot ku p贸艂nocy ku Lewkowskiej Rudni i Dymarce; po po艂膮czeniu si臋 z Role艣ni膮 Ole艣ni膮 powraca do kierunku wschodniego, p艂ynie przez Cerkowie, Krasi艂贸wk臋, Soko艂owicze, Potoki, Kowal贸wk臋, Karpi艂贸wk臋, Terechy, po za kt贸remi wykr臋ca si臋 ku p贸艂nocy i ma uj艣cie pod wsi膮 Were艣nia Rudnia. Przybiera od lewego brzegu strug臋 pod Were艣ni膮, dalej Ole艣ni膮 Role艣ni膮, Luboszk臋 p艂yn膮c膮 od Draczy艂贸wki; od prawego za艣 Rubieszni臋, Po艂udnic臋, Kaczork臋 pod Lewkowiczami, Krut膮 i kilka drobniejszych strumieni. J. Krz. Were艣nia 1. w艣 nad rzk膮 Were艣ni膮, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. Kresiatycze, par. praw. Wo艂czk贸w o 5 w. , o 90 w. od Radomy 艣la, ma 238 mk. pod艂ug Pochilewicza 250 mk. . W艂o艣cianie, w liczbie 71 dusz rewiz. , uw艂asz czeni zostali na 298 dzies. , ze sp艂at膮 po 128 rs. 19 kop. rocznie. Zachodnia cz臋艣膰 wsi, zasiedlona przez starowierc贸w, nosi nazw臋 Andrzej贸wki i Alfer贸wki. Opr贸cz drobnych cz臋艣ci posiadaj膮 tu Jaroszewicz Tytus 417 dzies. ziemi u偶ytk. i 503 lasu, Jerzy Paszkowicz 20 dzies. ziemi u偶ytk. , 711 lasu i 30 nieu偶. i gen. Alferow 54 dzies. ziemi u偶ytk. i 92 lasu. 2. W. Rudnia, w艣 przy uj艣ciu rzki Were艣ni do Uszy od praw. brze gu, pow. radomyski, w 5 okr. poL, gm. Czarno byl, par. praw. Czerewacz o 3 w. , o 128 w. od Radomy艣la, ma 301 mk. Nale偶y do d贸br Czar nobyl. Ob. Rudnia 51. J. Krz, Weresocz, rzka, w gub. czernihowskiej, ob. Smolanka. Weresok, stra偶 le艣na, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol, gm. Imienin, o 49 w. od Kobrynia. Weres贸wka, rzeczka i m艂yn, w艂asno艣膰 niegdy艣 biskup贸w w艂odzimierskich. Weres贸wka, karczma w dobrach Kownata, pow. rze藕ycki ob. t. IV, 520. Wereso偶a, uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. Martynowicze, o 148 w. od Radomy艣la, ma 3 mk. Weresy 1. w艣 nad rzk膮 Chwo艣nic膮, pow. owrucki, gm. i par. prawos艂. Chwo艣nia Fo艣nia Wielka, w s膮siedztwie wsi Chwo艣nia Ma艂a i Ko 艣ciuszki. 2. W. , w艣, pow. 偶ytomierski, gm. Czerniach贸w, o 10 w. na p艂d. wsch. od 呕ytomie rza, w pobli偶u drogi z 呕ytomierza do Czernia chowa, posiada cerkiew drewnian膮 Pokrowsk膮, wzniesion膮 w 1883 r. kosztem parafian i uposa 偶on膮 48 dzies. ziemi. Dawniejsza cerkiew, r贸w nie偶 drewniana, niewiadomej erekcyi, s艂u偶y obe cnie za cmentarn膮. Do parafii nale偶y w艣 Horo dyszcze o 3 w. . W ca艂ej parafii 188 dm. , 1526 mk. W 1611 r. w艣 nale偶a艂a do Jana Ha艂czynowskiego. J. Krz. Wereszczaki 1. w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅 ski, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Juraciszki o 2 w. , o 51 w. od Oszmiany a 34 w. od Dzie wieniszek, ma 6 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Traby. 2. W. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. poL, gm. 艁yskowo, o 33 w. od Wo艂kowyska, 530 dzies. ziemi w艂o艣c. J. Krz. Wereszczaki 1. w艣 nad rzk膮 Hredelk膮, pow. krzemieniecki, w pobli偶u granicy od Galicyi, par. katol. Wy偶gr贸dek, na zach贸d od Bazalii, ma 87 dm. , cerkiew. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. mko W. nale偶y do Weren贸wko Wereny Were ce Weresele Weresianka Wereski Wereszczanka Wereszczaty Wereszczaty艅ce Wereszczyn kn. Lwa Woronieckiego, kt贸ry p艂aci od 8 dm. rynkowych po 6 gr. , 8 ogr. , 8 dm. uliczn. , 8 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 139. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi Potyj贸wka, pow. wasylkowski. 3. W. , w艣, pow. zwinogr贸dzki, w 3 okr. pol. , gm. Pedyn贸wka, o 18 w. od Zwinogr贸dki, ma 400 mk. Posiada cerkiew Pokrowsk膮. , z drzewa wzniesiona w 1775 r. , uposa偶on膮 42 dzies. W艂a sno艣膰 dawniej Konst, hr, Branickiego, obecnie Apana偶y Udie艂贸w. W 1645 r. w艣 ta nale偶a艂a do Lisianki, Samuela Kalinowskiego, nast臋pnie otrzymal j膮. w 1661 r. Konstanty Wyhowski. 2. W. Ni偶sze, zwane te偶 Krasnopol al. Skarzyn贸wka, w艣 na pr. brzegu rzki Wereszczanki al. Ta艣minu Gni艂ego, pow, czehry艅ski, w 2 okr. poL, gm. 膯wietna, o 29 w. od Czehryna o 4 w. , poni 偶ej W. Wy偶szych. 艢r贸d g贸r po艂o偶ona, otoczona od p艂n. zachodu lasem, ma gleb臋 czarnoziemn膮. , urodzajn膮, 343 mk. W 1808 r. by艂o 70 dm. i 582 mk. ; w 1863 r. 510 mk. , 2138 dzies. ziemi, z kt贸rej 279 dzies. odesz艂o do w艂o艣cian. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1772 r. a w 1857 r, przebudowa n膮, i rozszerzon膮. , uposa偶on膮. 36 dzies. ziemi. Nie wielka fabryka piasku cukrowego, za艂o偶ona w 1848 r. Za czas贸w Rzpltej by艂a tu komora po graniczna. W艣 nale偶a艂a do Antoniego Jab艂ono wskiego, kasztelana krakowskiego, od kt贸rego kupi艂 gen. Piotr Skarzy艅ski, nast臋pnie syna je go Wiktora, od 1834 r. zi臋cia siostry jego pu艂 kownika Aleksego Kazarynowa. 5. W. Wy偶 sze w艣 u 藕r贸de艂 rzki Wereszczanki, pow. cze hry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Trylisy, o 4 w. na p艂n. zach. od wsi 膯wietna a 20 w. od Czehrynia, w po艂o偶eniu g贸rzystem, przedzielona rzk膮 Wereszczank膮. na dwie nier贸wne cz臋艣ci, z kt贸rych le偶膮ca po lewym brzegu nale偶y do okr臋gu cze hry艅skiego d贸br pa艅stwa, po艂o偶ona za艣 na pra wym brzegu rzeki nale偶a艂a w epoce uw艂aszcze nia w艂o艣cian do Jakuba Bieleckiego. W 1808 r. w obu cz臋艣ciach by艂o 89 sadyb i 1080 mk. ; w 1863 r. w cz臋艣ci skarbowej 1000 mk. chrze 艣cian, w prywatnej za艣 521 chrze艣cian i 305 偶yd贸w. Spis urz臋d. z 1885 r. podaje w艣 maj膮c膮 447 mk. i koloni膮 ewang. w gm. 膯wietna, o 21 w. od Czehrynia, z 343 mk. We wsi jest cer kiew drewniana, na fundamencie murowanym, p. w. Przemienienia Pa艅skiego, wzniesiona w 1844 r. kosztem miejscowych w艂o艣cian i uposa偶ona 40 dzies. ziemi. Dawniejsza cerkiew, z 1750 r. , zgorza艂a w 1839 r. W zesz艂ym wieku ca艂a w艣 wchodzi艂a w sk艂ad sstwa czehry艅skiego. Ks. Ja b艂onowski, ssta czehry艅ski, sprzeda艂 nadan膮, mu cz臋艣贸 Wereszczak Micha艂owskiemu, od kt贸rego nabyli Bieleccy. J. Krz. Wereszczanka, rzeczka, w pow. skwirskim, prawy dop艂yw Ta艣minu Gni艂ego. Bierze pocz膮tek pod wsi膮 Lubomirk膮, uchodzi pod wsi膮 Birki. Wereszczaty al. WysokiLas, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryha艂owskim, gm. Buj nowicze. W艂asno艣膰 niegdy艣 Jana Zienkowicza, by艂y przez cesarzow臋 Katarzyn臋 nadane wraz z Jakimowsk膮 S艂obod膮 w Rzeczyckiem, urz臋 dnikowi Allopeusowi ob. Mater. dla ist. podol. gub. , str. 222. Przy W. by艂o 347 w艂o艣cian poddanych. A. Jel. Wereszczaty艅ce al. Nowe Mytkowce, ob. Mytki. Wereszcze Wielkie i W. Ma艂e, niekiedy Were艣ce, dwie wsi, pow. che艂mski, gm. Bojowiec, par. r. g. Spas i Paw艂贸w r. 1. Che艂m, . Wsi te le偶膮 przy linii dr. 偶lL nadwi艣l. , o 10 w. od Rejowca ku Che艂mowi. W. Wielkie maj膮 836 mr. , W. Male 132 mr. Szko艂a pocz膮tkowa. W 1827 r. W. Wielkie mia艂y 39 dm. , 219 mk. a W. Male 11 dm. , 48 mk. Wereszcze艅szczyzna al. Wereszewszczyzna, fol. , pow. sejne艅ski, gm. i par. Ber偶niki, odl. 7 w. od Sejn. W r. 1887 folwark ten, oddzielony od d贸br Krasnogruda, wraz z przyleg艂o艣ciami 呕egary i Garboraj艣C, jeziorami Ba艂and藕, Sztabin, Sztabinki, Dru膰, Rejst, Dubielis, Dubelek i Pyrke膰 rozl. mr. 756 gr. or. i ogr. mr. 143, 艂膮k mr. 60, past. mr. 24, lasu mr. 92, wody mr. 277, nieu偶. mr. 160; bud. drew. 4; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. Wereszczyn 1. w艣 i fol. , pow. wlodawski, gm. Wola Wereszczy艅ska, par. Wereszczyn, odl. 28 w. od W艂odawy a oko艂o 26 w. na p艂n. , w linni powietrznej od Rejowca st. dr. 偶eL nadwi艣l. a oko艂o 3 w. na pld. od szosy id膮cej z Lublina na 艁臋czn臋 do W艂odawy. Wie艣 le偶y na wynios艂o艣ci stanowi膮cej niejako wysp臋 艣r贸d okolicznych nizin b艂otnistych. Oko艂o 10 w. na p艂n. zach. od W. le偶y Wola Wereszczy艅ska. W. posiada cerkiew paraf. , ko艣ci贸艂 par. drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 51 dm. , 492 mk. Na obszarze W. jezioro, maj膮ce do 12 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 44 dm. , 293 mk. W r. 1885 fol. W. lit A. , powsta艂y z podzia艂u d贸br Wereszczyn, rozl, mr. 179 gr. or. i ogr. mr. 87, 艂膮k mr. 50, past, mr. 3, lasu mr. 34, nieu偶. mr. 5; bud. z drzewa 8; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 45, mr. 585; w艣 J贸zefin os. 8, mr. 178; w艣 Kozubata os. 10, mr. 188; w艣 Zabrodzie os. 20, mr. 450; w艣 D臋bowiec os. 17, mr. 290; w艣 Przymiarki os. 7, mr. 212; w艣 Zastawie os. 10, mr. 354. Przed rozdzia艂em obszaru folwarcznego by艂o w W. wraz z obszarem w艂o艣c. 2612 mr. Obecnie obok drobniejszych cz臋艣ci, kolonii, istniej膮 jeszcze wi臋ksze folwarki fol. W. lit. B. rozl. 238 gr. or. i ogr. mr. 80 艂膮k mr. 103, past. mr. 4, lasu mr. 45, nieu偶. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 3, fol. W. lit. C. rozl. mr. 309 gr. or. i ogr. mr. 143, 艂膮k mr. 87, past. mr. 5, lasu mr. 62, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 8; las nieurz膮dzony. Wie艣 ta jest Wereszcze艅szczyzna Wereszczanka Wereszcze Wereszczy艅ska Wereszk贸w Weresznia Wereszyca starodawn膮 siedzib膮, rodu Wereszczy艅skich h. Korczak. Oko艂o polowy XV w. siedzi tu niejaki Fedor Wereszczy艅ski, o偶eniony z Ma艂gorzat膮 So snowsk膮 h. Na艂臋cz. Jeden z jej braci by艂 w艂adyk膮 che艂mskim a drugi, obrz膮dku rz. kat. , by艂 oficya艂em che艂mskim. Ciekawe bardzo dzieje Andrzeja, syna Fedora, i rywalizacji obu wuj贸w o wp艂yw na dusz臋 siostrze艅ca opowiada syn An drzeja, J贸zef, opat sieciechowski a potem biskup kijowski, kaznodzieja i pisarz polityczny. W domu Andrzeja Wereszczy艅skiego bywa艂 jako go艣膰 Miko艂aj Bej, posiadaj膮cy tu rozleg艂e dobra, otrzymane za 偶on膮. Szczeg贸艂y jaskrawe o Reju podat J贸zef Wereszczy艅ski w broszurze Go艣ci niec pewny niepomiernym moczyg臋bom Kra k贸w, 1585. Szczeg贸艂y o swej rodzinie podaje ten偶e pisarz w dzie艂ku Wizerunek nakszta艂t kazania uczyniony r. 1585. Przedrukowa艂 ten ust臋p wydawca Pism politycznych bisku pa kijowskiego Biblioteka Turowskiego. Ko 艣ci贸艂 i parafi膮 erygowa艂a Zofia Tyszkiewiczowa wdzina trocka. Obecny pochodzi z r. 1782. Cerkiew za艂o偶y艂 dziedzic wsi Seweryn Weresz czy艅ski. W. par. , dek, wlodawski dawniej par czewski 2578 dusz. 2. W. , pow. hrubieszow ski ob. Wereszyn. Br. Ch. Wereszczyn, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, par. Rakiszki. Nale偶a艂 do starostwa kurkleckiego, nadanego Wereszczy艅skim. Gdy za艣 po up艂ywie lat 50 wr贸ci艂o do rz膮du, rozkolonizowano tam 偶yd贸w, Por. Kurkle. Wereszczyn Nowy, ob. Chwast贸w. Wereszczynowo, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Rusin贸w, par. Nieznamierowice, odl. od Opoczna 24 w. , ma 16 dm. , 51 mk. , 39 mr. Wereszczy艅ska Wola, w艣 nad jez, Do艂he, pow. w艂odawski, gm. Wola Wereszczy艅ska, par. Wereszczyn. Le偶y o 10 w. na p艂n. zach. od Wereszczyna, otoczona wie艅cem jezior, 艣r贸d ba gien i trz臋sawisk. Jeziora te otaczaj膮 wie艣 ze strony p艂d. zach. i zach. Znaczniejsze z nich sa Kara艣ne, 艁ukie, Blizne, Do艂hie, Dolne. We wsi cerkiew paraf. drewniana, nieznanej erekcyi, istniej膮ca ju偶 1740. Obecna zbudowana po r. 1840. Wie艣 liczy 55 dm. , 381 mk. , 1754 mr. W r. 1827 by艂o 43 dm. , 272 mk. Wereszczy艅 skaWola gmina, graniczy z gm. U艣cim贸w, Tur no i Ha艅sk, ma 7267 mk. 3383 praw. , 2070 kat. , 1211 ewang. , 285 偶yd. , rozl. 32845 mr. S膮d gm. okr. III i st. pocz. we wsi Wo艂oska Wo la, o 5 w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Dalekik膮t, D臋bowiec, Dominiczyn, Helenin, Jagodno, J臋 drzej贸w, J贸zefin, Komar贸wka, Kozubata, Lejno, Lipniak, 艁omnica, 艁ysocha, Ma艂k贸w, Michelsdorf, Przymiarki, Se艅k贸w, Urszulin, Wielkopole, Wicencin, Wereszczyn, Wereszczy艅ska Wola, Wu jek, Wytyczno, Wytycka Wola, Zabrodzie, Zag艂臋bokie, Za艂臋cze, Zam艂yniec, Zastawie, Zawad贸wka, Ze艅ki i Zb贸jno, Br. Ch. Wereszewszczyzna, ob. Wereszcze艅szczyzna. Wereszk贸w, dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Ho艂y艅skich, 621 dzies. 90 roli, 25 艂膮k, 321 lasu. Weresznia na mapie Chrzanowskiego, Wersznia u W, Pola, rzeczka, w pow. trockim, ob. Wierzchnia. Wereszyca al. Wereszycki potok, lewy dop艂yw Dniestru, wyp艂ywa z wy偶yny dzia艂u lwowsko tomaszowskiego, kt贸rego wodami le艣nemi si臋 zasila. Mo偶na ten potok uwa偶a膰 za granic臋 wy偶yny podolskiej od zachodu. Od doliny W. ku wschodowi wy偶yna podolska podnosi si臋 lekkiemi terasami, aby nad kotlin膮; Pe艂twi wznie艣膰 si臋 do艣膰 stromo; ku zachodowi od doliny potoku wznosi si臋 po艂udniowy stok dzia艂u lwowskoto maszowskiego. Sam potok powstaje z czterech strumieni, w w膮zkiej dolince 艣r贸dle艣nej, w p艂n. cz臋艣ci obszaru wsi Wereszyca, w pow. gr贸deckim, pomi臋dzy le艣nymi rewirami, zwanemi Wereszyca od zach. a Maliszewskim od wschodu, 艣r贸d wynios艂o艣ci si臋gaj膮cych od 339 do 385 mt. npm. Bieg W. od 藕r贸de艂 do wej艣cia w staw Janowski jest po艂udniowowschod. , zt膮d do Malczyc po艂udniowy, z Malczyc do Kamienobrodu zachodni, a zt膮d do uj艣cia g艂贸wnie po艂udniowy. W. p艂ynie najpierw przez wie艣 tego nazwiska, nast臋pnie granic膮 tej wsi od Lelech贸wki, dalej przez Lelech贸wk臋, gdzie przep艂ywa utworzony tam偶e staw wzniesienia 304 mt. npm. ; zt膮d p艂ynie przez Jan贸w, przep艂ywa staw Janowski wzniesienia 295 mt. Dolina potoku maj膮ca w Lelechowce kolo stawu niemal 1 klm. rozszerza sie w Janowie do 5 klm; jest podmok艂a i moczarzysta. Dolink臋 t臋 otoczy艂y lesiste garby kt贸re okolicy wiele uroku dodaj膮. Z p贸艂nocy wznosi si臋 Tabor贸wka g贸ra 363 mt. ze zachodu Pr贸chnik 357 mt. , dalej na po艂d. miasteczko Jan贸w 316 mt. ze wschodu za艣 Podkamienna 348 mt. , Ostry garb 356 mt. . Na p艂d. zw臋偶a si臋 dolina, a w jej zag艂臋biu rozlewa si臋 staw Janowski, kt贸ry jest po cz臋艣ci rozszerzonem korytem W. i pot. Stawki, do niej wpadaj膮cego. Staw Janowski d艂ugi jest przesz艂o 2 klm. , za艣 szeroki do 1 1 2 klm. Nad stawem wznosi si臋 ze strony wschod. Kr贸lewska skala, zwana tak na pami膮tk臋 pobytu Jana III. Sterczy ona z las贸w mieszanych, zupe艂nie naga. Po opuszczeniu stawu p艂ynie W. w膮zk膮 b艂otn膮 dolin膮, oczeretem zaros艂膮, przez Zalesie, nast臋pnie przep艂ywa przez w膮zki a d艂ugi staw w Stradczu, przechodzi pomi臋dzy Makarow膮 g贸r膮 361 mt. a g贸r膮 Stradcz 364 mt. , z cerkwi膮 na wierzcho艂ku i d艂ug膮 grot膮. Widok z g贸ry rozleg艂y na nizin臋, opieraj膮c膮 si臋 u podn贸偶a Karpat pod Przemy艣lem. Ze Stradcza p艂ynie W. przez kol. Rothenhan i Porzecze Ja Wereszczyn Wereszczyn Wereszczynowo Wereszewszczyzna Wereszyca nowskie. Od Porzecza przedar艂szy si臋 ciasnym wy艂omem ko艂o Stradeckiej g贸ry wyp艂ywa na rozlegle b艂otniste laki, kt贸re 艣ciel膮, si臋 po lew. brzegu. W. wzn. 284 mt. . Po praw. brzegu wznosz膮; si臋 pag贸rki 322 mt. i Seredny horb 311 mt. . Te wzg贸rza op艂ukuje nurt W. Pomi臋dzy Malczycami i Stronn膮, z jednej a Zalu偶em i Powitnem z drugiej strony l臋gi zw臋偶aj膮 si臋 i tworz膮; do艣膰 ciasn膮, dolin臋. Na obszarze Malczyc i Wronowa szeroko艣膰 l臋g贸w wynosi do 2 1 2 klm. a mi臋dzy Stronn膮, i Powitnem do 1 2 klm. Od Malczyc tworzy W. rodzaj jaru na obszarze tej wsi, tudzie偶 Stronny, Powitna, Zuszyc i Coniowa, pomi臋dzy wzg贸rzami wznosz膮cemi si臋 do 300 mt. W Kamienobrodzie p艂ynie W. znowu l臋gami, 1 1 2 klm. szerokiemi, poczem wpada do stawu Gr贸deckiego, zwanego w cz臋艣ci p贸艂nocnej od wsi nadbrze偶nej Drozdowice, stawem Drozdowieckim. Najwi臋ksza rozci膮g艂o艣膰 z pln. na pld. wynosi przesz艂o 5 klm. a od zach. na wsch贸d 1 1 2 klm. Przeplyn膮wszy staw ten wp艂ywa w odleg艂o艣ci 2 klm. do stawu Czerla艅skiego, d艂ugiego 3 klm. , szerokiego 1 klm. Przebywszy niespe艂na 1 Mm. wp艂ywa do stawu Lubienieckiego, kt贸rego d艂ugo艣膰 2 1 2 klm. a szeroko艣膰 do 1 1 2 Mm. Dalej p艂ynie przez Porzecze Lubie艅skie, Porzecze Zadw贸rne, Katarzy艅ce i w Jakimczycach wpada do stawu. Od stawu Lubienieckiego a偶 dot膮d p艂ynie W. 艣r贸d b艂otnistych miejscami l臋g贸w. Staw ostatni rozlewa si臋 p. n. Kliteckiego stawu na obszarze Jakimczyc, Klicka i Komarna na d艂ugo艣膰 przesz艂o 3 Mm. a wszerz 1 2 klm. Od Komarna Wereszyca jest uj臋ta w kana艂y a偶 do uj艣cia do Dniestru. Na tej przestrzeni istnia艂y olbrzymie stawy, dzi艣 spuszczone i w cz臋艣ci osuszone. Wielkie jeszcze przestrzenie zalegaj膮, biota, bagna, a w czasie wezbrania w贸d staj膮, pod wod膮, tak 藕e tylko groble utrzymuj膮 komunikacye. Na tej przestrzeni przep艂ywa W. Komarno, Brzezice, granic膮 Nowej Wsi a Podolin, przez Podoliny, granic膮. Podolin a Podzwierzy艅ca, przez Monasterzec i w Powerehowie wpada do Dniestru. D艂ugo艣膰 W. wynosi przesz艂o 60 Mm. Dop艂ywy W. z praw. brzegu w Kamienobrodzie potok b. n. , odp艂yw staw贸w Wolickiego, Dobrosta艅skiego i Bia艂og贸rskiego. Drugi potok b. n. przychodzi z Rzeczyczan, p艂ynie przez Drozdowice i w Gr贸dku uchodzi do stawu. Potok Zaszkowice p艂ynie z Koropu偶a, granic膮, pow. gr贸deckiego a rudeckiego, nast臋pnie przez Zaszkowice w pow. gr贸deckim i w Porzeczu Zadw贸rnym uchodzi do W. Dolina potoku w g贸rn. biegu wzn. do 287 mt. , przy uj艣ciu 269 mt. Pot. Krupka p艂ynie z Hoszan, przez Koropu偶, Chyszowice w pow. rudeckim, nast臋pnie granic膮, pow. rudeckiego a gr贸deckiego, przez Bucza艂y, na granicy Horbuli a Porzecza Zadw贸rnego uchodzi do W. Dohna wzn. od 295 do 285 mt. Potok Smotrycz, zwany w g贸rnym biegu Pod艂u偶nym ob. , p艂ynie z Podhajczyk w pow. rudeckim, nast臋pnie przez Koropu偶, Chyszowice, Ch艂opy, granic膮. Bucza艂 a Ch艂op贸w, granic膮. Komarna a Litewki i na granicy Klicka uchodzi do stawu Kliteckiego. Z Ch艂op贸w przyp艂ywa potok b. n. , od Tulig艂贸w pot. 艁ukacz, z nim 艂膮cz膮si臋 w贸dy uj臋te kana艂ami z Kiode艂 i Koniuszek Kr贸lewskich. Potok Grz臋ski p艂ynie z Ho艂od贸wki i Ma艂py. Do niego uchodz膮 kana艂y osuszaj膮ce okolic臋. Z lew. brzegu dop艂ywy W. nie s膮, tak liczne i znaczne. Pot. Rudaczka p艂ynie z pod Ma艂atyna 345 mt. , przez Wiszenk臋 Mu艂膮, i W. a przebywszy staw przyjmuje nazw臋 Sawiny, w Majdanie przep艂ywa dwa stawy i uchodzi do W. Ze Stawek p艂yn膮, przez b艂ota 299 mt. trzy potoki, z kt贸rych dwa wschodnie tworz膮 pot. Stawki, a trzeci z pot. Stawki ma wsp贸lne uj艣cie w Janowie do stawu. Stara Rzeka p艂ynie przez D膮browic臋, 艁osin臋, 艁osniska, Doma偶yr, gdzie zwana jest pot. Doma偶yrskim, dalej przez Karaczyn贸w, pod nazw膮 Starej Rzeki przez Wroc贸w, przep艂ywa staw Malczycki, dalej granic膮, Za艂u偶a a Malczyc i w Powitnie uchodzi do W. Zbiera ona dop艂ywy od wschodu a mianowicie pot. Bia艂ohorski, wyp艂ywa na terytoryum g艂贸wnego dworca kolei we Lwowie i p艂ynie przez Bia艂ohorszcze, drugi pot. Zimna Woda wyp艂ywa w Sokolnikach, p艂ynie granic膮 Sokolnik a Skni艂贸wka, przez Skni艂贸w, Zimnow贸dk臋 i Zimnowod臋. Oba potoki wpadaj膮, do stawu Strychowaleckiego, poczem jako jeden odp艂ywaj膮, przyj膮wszy pot. z Rzesny Buskiej, do stawu w Karaczynowie, a st膮d odlewaj膮 si臋 do pot. Doma偶yru. Tak wi臋c zachodni obszar Lwowa przez pot. Bia艂ohorski, Doma偶yr, Wereszyc臋 i Dniestr nale偶y do stoku morza Czarnego. Pot. Gasicka p艂ynie przez Rumno i staw w Andryanowie, 艣r贸d b艂ot Brzezia i 艁owczyc, Z lew. brzegu dop艂ywa do niego z Tatarynowa i Podzwierzy艅ca Ma艂y Potok. Gasiska p. n. M艂yn贸wki uchodzi do W. Ca艂e dorzecze W. przedstawia si臋 jako podmok艂a, miejscami bagnista, torfowiskami zaleg艂a okolica. Dop艂ywy W. s膮 odlewiskami staw贸w. Okolica tedy wilgotna, w opady obfita. Suma opadu w Janowie w r. 1890 wynosi艂a 866 milim. , id膮c za biegiem Wereszycy maleje ona na 800, 700 a wreszcie ko艂o uj艣cia ju偶 tylko 500 milm. Malej膮 tedy opady nad W. w miar臋 jak si臋 kraj ku p艂d. obni偶a i jak ubywaj膮 stawy a b艂ota si臋 osuszaj膮 Mapa wojsk. , 5, XXIX, 6, XXIX i 7, XXIX, St. Majerski. Wereszyca al. Wereszyce, w艣, pow. gr贸decki, 25 klm. na p艂n. od Gr贸dka, 12 Mm. na p艂n. zach. od Janowa ko艂o Lwowa s膮d pow. , urz. poczt. . Na p艂n. le偶y Wiszenka Ma艂a, na wsch. Majdan, na p艂d. Lelech贸wka, na p艂d. zach. i zach. Starzyska pow. jaworowski. W p艂n. stronie obszaru powstaje Wereszyca, dop艂. Dniestru. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie lewy dop艂. Wereszycy, Rudaczka. Zabudowania le偶膮 w dolinie Wereszycy. Na p艂d. zach. grupa dom贸w S艂oboda. Obszar przewa Wereszyca Werezna 偶nie lesisty. W艂asn. wi臋k. ma roli or, 311, 艂膮k i ogr. 169, pastw. 83, lasu 5692 mr. ; w艂. mn. roli or. 1443, 艂膮k i ogr. 297, pastw. 251, lasu 205 morg. W r. 1880 by艂o 81 dm. , 530 mk. w gm. , 8 dm. , 42 mk. na obsz. dwor. 535 gr. kat. , 20 rz. kat. , 17 izr. ; 531 Rus. , 24 PoL, 17 Niem. . Par. rzym. kat. w Janowie, gr. kat. w miejscu, dek. gr贸decki. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. Wed艂ug pami臋tnika Krechowskiego sta艂 tu niegdy艣 monaster bazylia艅ski. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ststwa gr贸deckiego. W aktach z XV w. zwie si臋 w艣 Wereszezyc膮 albo Brzeszczyc膮, a dopiero w XVI w. przybiera obecn膮 nazw臋. W lustracyi z r. 1570 Rkp. Os. , 2834, str. 250 czytamy W tej wsi nazwano ja Wrzesica jest ludzi osiad艂ych na 8 dworzyszczach na rolach niepomiernych 41. Czynszu pewnego nie masz na nie postanowionego, jeno wszyscy og贸艂em sk艂adaj膮 si臋 secundum et qualitatem fundi z艂. 8 gr. 21. Tam偶e dorocznych ludzi, kt贸rzy odkupuj膮 robot臋, jest 3; wszyscy razem daj膮. z艂. 8. Zagrodnik贸w jest 5, ka偶dy z nich daje po gr. 6, co czyni 1 z艂p. Tokarz, kt贸ry te藕 tam mieszka, daje czynszu do roku gr. 36, co czyni 1 z艂. 6 gr. S艂u偶k贸w jest 7, kt贸rzy nie nie daj膮. , jedno na s艂u偶bie s膮 zamkowej. Pop ruski dawa czynszu z艂. 2. Poczty gromada wszystka sk艂ada si臋 gr. 24. Z karczmy daj膮 z kap艂onami na rok z艂. 20 gr. 6. Miodu dannego od bartnik贸w przychodzi na ka偶dy rok 56 r膮czek, ka偶da po gr. 24, co czyni z艂. 45 gr. 6. W lustracyi z r. 1662 1. c, str. 237 czytamy Ta wie艣 zdawna na dworzyszczach 29 zasiad艂a. Poddanych w niej przed wojn膮 by艂o 50, teraz ich tylko 17, kt贸rzy siedz膮, na dworzyszczach 8. Czynszu z ka偶dego dworzyszcza po gr. 15, co czyni z艂. 4. Owsa, kap艂on贸w, g臋si, jajec, kur nie daj膮. pod艂ug dawnego zwyczaju. Robi膰 powinni z dworzyszcza dni 6 w tydzie艅, lubo sprz臋偶ajem, lubo pieszo. Miodu dannego powinni dawa膰 z dworzyszcza po r膮czce; przychodzi teraz r膮czek 8, co czyni z艂. 12. Dziesi臋ciny owczej dosta艂o si臋 tego roku jagni膮t 4, po 1 z艂. 15 gr. , co czyni z艂. 6. Pop jest w tej wsi, daje z艂. 2. Hajduczyzny daj膮 z艂. 7 gr. 15. Karczmy tu s膮. dwie; z jednej daje karczmarz z艂. 38 i kamie艅 艂oju na z艂. 2. Kap艂on贸w przedtem dawali po 4; teraz nie daj膮. Z drugiej tak偶e daje z艂. 38 i kamie艅 艂oju na z艂. 2. Kap艂on贸w tak偶e nie daje. S艂u偶k贸w w tej wsi by艂o 7; teraz ich jest 6, kt贸rzy z listami, gdzie im ka偶膮, je藕dzi膰 powinni. M艂yn przy tej wsi o jednem kole na potoku. Mielnik na trzeciej mierze postanowiony, czynszu 偶adnego nie daje, jedno z siekier膮 do dworu i艣膰 powinien. Ten偶e wymiaru daje tego roku p贸艂miark贸w 25 po 1 z艂. Suma prowentu z tej wsi czyni 137 z艂. 9 gr. D. 30 marca 1616 r. wydaj膮 odpis lustracyi tej wsi Stanis艂aw Wapowski, kasztelan przemyski, Hieronim Mielo艅ski, sekretarz kr贸l. , Felicyan Grochowski, lustratorowie, i Jan Bia艂obrzeski, pisarz skarbowy, do wojew. ruskiego i wo艂y艅 skiego naznaczeni ob. Arch. krajowe we Lwo wie, C, t. 385, str. 1014 i t. 484, str. 582. Ulryk Werdum pisze w swej podr贸偶y Jest to wcale ma艂a wie艣, z ko艣cio艂em z drzewa, jak pra wie wszystkie ko艣cio艂y po wsiach, jako i wi臋k szo艣膰 dom贸w. Okna tutaj i w wielu innych miejscach by艂y z p臋cherzy rybich, przytwier dzonych do drewnianych pr膮tk贸w zamiast kitu Liske, Cudzoz. w Polsce, str. 84. Podania od nosz膮ce si臋 do W. poda艂o S艂owo Lw贸w, 1863, 72. Lu Dz. Wereszyce 1. cz臋艣膰 wsi LubyczaKniazia, pow. Rawa Ruska. 2. W. , w艣, pow. gr贸decki, ob. Wereszyca. Wereszyn, niekiedy te偶 Wereszczyn, w艣 i fol. , pow. hrubieszowski, gm. Kry艂贸w, par. r. 1. Nabr贸偶, odl. 21 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew drewnian膮 paraf. , szko艂臋 pocz膮tkow膮. Istnia艂a tu dawniej plantacya tytuniu. W 1827 r. by艂o 52 dm. , 357 mk. , par. Gr贸dek. W r. 1876 fol. W. rozl. mr. 1005 gr. or. i ogr. mr. 518, 艂膮k mr. 139, lasu mr. 320, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 4, drew. 12; p艂odozm. 4 i 9pol. ; las urz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 63, mr. 795. Cerkiew, filia par. Wiszni贸w, erekcyi niewiadomej. Wereteja 1. al. Weretejski Moch, b艂oto, w pow. orsza艅skim, w gm. Tuchin Nowy, oko艂o wsi Ostrowa, po艂o偶onej na wzniesieniu, stanowi膮 cem wysp臋 艣r贸d b艂ota. Najwi臋ksza d艂ugo艣膰 wy nosi li a szeroko艣膰 do 5 w. ; zajmuje 3450 dzies. Uchodzi do niego ruczaj Zawosinka, wyp艂ywaj膮 za艣 ruczaje Werchita, Wiaz贸wka i Wme艅ka. Pokryta jest przewa偶nie krzakami 艂oziny. W b艂o cie W. ginie dzia艂 wodny pomi臋dzy systematem Dniepru i D藕winy, wchodz膮cy do pow. orsza艅 skiego z gub. smole艅skiej i pojawiaj膮cy si臋 zno wu pomi臋dzy wsiami Dubi艅ce i Kamionka. W okolicy znajduj膮 si臋 najwy偶ej po艂o偶one pun kty w gubernii, si臋gaj膮ce od 800 do 900 st. npm. 2. W. , ob. Werecieja. J. Krz. Weretejki, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. i ok. wiejski Norzyca o 5 w. , 56 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br 艁asica, Okuszk贸w. Weretelnica, uroczysko, pow. grodzie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Ho偶a, o 21 w. od Grodna. Weretiugi, ob. Wereciuga. Weretiuki, ob. Wereciuga. Werewczyna, rzeczka, w gub. cherso艅skiej, prawy dop艂yw Dniepru, poni偶ej Ingulca. Werewojsza, w艣, pow. orsza艅ski, gm. Bara艅 o 5 w. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Werezdzie, grupa dom贸w w Lubli艅cu Nowym, pow. cieszanowski. Werezna, mylnie ob. Dymarka, za Were艣nia. Werezuby, w艣, pow. m艣cis艂awski, gm. Bochota, 45 dm. , 262 mk. Wereszyce Wereszyn Wereteja Werezuby Werezdzie Werewojsza Werewczyna Weretiuki Weretelnica Weretejki Wereszyce Were e Werga艅 Werglin贸wka Wergunie Werh贸w Werhuny Werka艂y Werki Werka艂y Were偶e, za艣c. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Werga艅 al. Werganie, Nowy i Stary, dwie wsi, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , gmina i dobra, Wolskich, Lipniszki o 4 w. , o 51 w. od Oszmiany a 22 w. od Dziewieniszek, maj膮 42 dm. , 233 mk. katol. W 1865 r. W. Nowy mia艂 34 a W. Stary 68 dusz. rewiz. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮, wsi W. Nowy i Stary, Czobryno, Bulki, Kowale i Niekrasze, w og贸le w 1865 r. 270 dusz rewiz, wlo艣c. uw艂aszczonych. Werglin贸wka 1. folw. , pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. pol, gm. i par. katol. NowaMysz, o 67 w. od Nowogr贸dka. 2. W. , uroczysko le艣ne, pow. nowogr贸dzki, w pobli偶u rzki Koczereszki i uroczyska t. naz. , w gm. NowaMysz, o 5 w. od st. dr. 偶eL mosk. brzeskiej Lesnaja. A. Jel. Wergunie, mko, pow. chorolski gub. po艂tawwskiej, o 7 w. na p艂n. wschd od Chorola, ma 227 dm. , 1608 mk. Za艂o偶one w 1669 r. Werh贸w, chutor, pow. owrucki, gm. Iskoro艣膰, par. praw. Wyh贸w o 6 w. . Werhuny, w艣 na lew. brzegu Ta艣miny, pow. czerkaski, w 1 okr. pol, gm. Werhuny, o 15 w. od Czerkas, ma 2466 mk. W 1741 r. by艂o 80 sadyb, w 1863 r. 1725 mk. prawos艂. i 26 偶yd贸w. Cz臋艣ci wsi nosz膮 nazwy Chark贸wka i Kumejki. Po艂o偶ona na pln. kra艅cu pasu piaszczystego, ci膮gn膮cego si臋 po nad Ta艣min膮 ku Czehrynowi, rozrzucona na przestrzeni 5 w. , posiada cerkiew p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesion膮 w 1730 r. i uposa偶on膮 64 dzies. ziemi. Pomi臋dzy mieszka艅cami rozpowszechnione pszczelnictwo. W艣 wchodzi艂a w sk艂ad sstwa czerkaskiego obecnie nale偶y do okr臋gu czerkaskiego d贸br pa艅stwa. Gmina W. sk艂ada si臋 z 7 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 7 wsi, maj膮cych 1385 dm. , 12209 mk. , 14141 dzies. ziemi 13622 wlo艣c, 208 dworskiej, 311 cerkiewnej. Werka艂y, bia艂orus. Warka艂y, w艣 i folw. , pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. par. praw. , st. poczt. i s膮d Szack o 10 w. , o 80 w. od Ihumenia. W艣 ma 14 osad. W艂o艣cianie za podda艅stwa mieli na ka偶d膮 chat臋 przesz艂o po 26 morg贸w, odrabiali na rzecz dziedzica po 156 dni pieszych i po tyle偶 sprz臋偶ajnych, przytem po 8 dni gwa艂t贸w od osoby i dawali daniny. W 1861 r. przy formowaniu list贸w nadawczych oceniono dzie艅 sprz臋偶ajny 15 kop. , pieszy po 10 kop. ; daniny kur臋 7 1 2 kop. ; 10 jaj 1 2 kop. ; 2 kopy, grzyb贸w 15 kop. ; 2 garnce orzech贸w 5 kop. ; jag贸d le艣nych garniec 5 kop. ; lnu funt 10 kop. ; chmielu 8 funt贸w 40 kop. i wyliczono czynsz roczny na 43 rub. 5 kop. , z kt贸rego p贸藕niejsza komisya weryfikacyjna str膮ci艂a wi臋ksz膮 po艂ow臋. Niegdy艣 W. le偶a艂y w ks. s艂uckiem, jako w艂asno艣c ks. s艂uckich Olelkowicz贸w i przez zapis ostatniej ks. Zofii m臋偶owi Januszowi Radziwi艂艂owi, 1612 r. przesz艂y do imienia Radziwi艂艂贸w. W posiadanych dokumentach znajdujemy wzmiank臋 pod 1572 r. , 偶e w dniu 15 kwietnia otrzyma艂 w zastaw W. za 100 kop. pieni臋dzy zapewne gro szy od Jana Szczerbiny zapewne plenipotenta ks. s艂uckiego niejaki Szab艂owi艅ski. W 1601 r. Janusz Radziwi艂艂, b臋d膮c ju偶 m臋偶em Zofii Olelkowicz贸wny oddaje W. w zastaw Pruszyckiemu na mocy dokumentu z d. 17 pa藕dziernika. W 1620 r. by艂 proces Pruszyckiego z Radziwi艂em o W. , kt贸re w 1626 r. widzimy ju偶 w zastawie u Hrebnickich. Dokument 1680 r. wykazuje W. we w艂adaniu zastawnem Korsak贸w, wydzier偶awiaj膮 cych je Janowi Duszewskiemu. W r. 1694 za stawnicy Korsakowie ust臋puj膮 swych praw na W, ma艂偶onkom Wojnom, kt贸rzy w r. 1695 intromituj膮 si臋 do W. W r. 1733 Wojnowie ust臋pu j膮 swych praw na W. Chodorowskiemu, ale wkr贸tce, gdy偶 w r. 1736 byli tu jako wieczy艣ci w艂a艣ciciele Bendinellowie, a w r. 1739 Petronela Bendinellowa odprzedaje W. Oskierce, dziedzico wi Szacka. Mi臋dzy Oskierkami a s膮siaduj膮cymi Radziwi艂艂ami, toczy艂y si臋 ci膮g艂e spory o granice, a w r. 1751 rozpocz膮艂 si臋 proces pomi臋dzy Os kierkami i ks. Hieronimem Radziwi艂艂em, chor膮偶ym i podczaszym litewskim. Cho膰 ksi膮偶臋 zmar艂 w r. 1760, to sukcesor jego i brat Micha艂 Kazimierz Radziwi艂艂 prowadzi艂 dalej proces, a偶 dopiero w r. 1764, ju偶 za dziedzictwa ks. Karola Panie kochanku, Oskierko, referendarz lit. , uzyska艂 dekret generalny, przeciwko kt贸remu Radziwi艂艂 zaapelowawszy, pozwa艂 Oskierk臋 w r. 1768 przed instancy臋 Ultima. Zdaje si臋, 偶e odt膮d Os kierkowie w艂adali ju偶 swobodnie W. Oko艂o r. 1755 cze艣nik lit. Oskierko odda艂 w zastaw W. Paw艂owiczowi, a w r. 1778 J贸zef Gerwazy Os kierko puszcza W. w do偶ywotnie w艂adanie Lu dwikowi Hruszwiekiemu i ma艂偶once jego Zofii z Jaworzy艅skich. Nast臋pnie przysz艂o do zupe艂 nego okupna W. na rzecz Hruszwickich. Micha艂 Hruiszwicki, jeden z trzech syn贸w Ludwika, po siad艂szy W. , fundowa艂 tu ko艣cio艂ek filialny, kt贸ry zosta艂 zamkni臋ty oko艂o 1850 r. Po 艣mieci Mi cha艂a Hruszwickiego W. wzi臋艂a c贸rka Michalina, wydana za Tadeusza Obr膮palskiego, prezydenta izby cywilnej mi艅skiej; syn za艣 Micha艂a Rudolf odziedziczy艂 fol. Micha艂贸w, oddzielony od W. Michalina Obr膮palska po 艣mierci m臋偶a zawar艂a powt贸rnie zwi膮zki z Arkadyuszem Szystowskim, po jej za艣 艣mierci W. przesz艂y na w艂asno艣膰 syna jej Mieczys艂awa Szystowskiego, profesora aka demii in偶ynier贸w. Oszuszy艂 on tu znaczne prze strzenie b艂ot, przez co si臋 dzi艣 sta艂y urodzajnemi. Obszar W. wynosi przesz艂o 53 w艂贸ki, w gruntach lekkich, piaszczystych; 艂膮k i past wisk du偶o, rezydencya porz膮dna. Przed laty kilkunastu W. mia艂y obszar nieco wi臋kszy, lecz cz臋艣贸 zwana Waniacze oddzielon膮 zosta艂a na sched臋 J贸zefa Obr膮palskiego. A. Jel Werki Borki, dzi艣 Borki Wyrki, w艣, pow. siedlecki, gm. Jasionka, ob. Borki 1. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1631 WerkiBorki, te藕 Wirki, w艣 szlachecka, w par. Zbuczyn, mia艂a w jednej cz臋艣ci 1 lan, w drugiej cz臋艣ci lan. 1 1 2 W r. 1580 p. Daniel Borkowski od siebie i s膮siad od 4 w艂贸k, co sami orz膮. p艂aci fl. 2, od p贸l ko艂a korzecznego gr. 6, od komornicy bez byd艂a gr. 2, suma fl. 2 gr. 8 Pawi艅ski, Ma艂op. , 384, 396, 415. Werki 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Bohi艅 o 21 w. , okr. wiejski Domasze, o 114 w. od Dzisny, 4 dm. , 43 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz rewii. . 2. W. , folw. nad D藕win膮, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Miko艂ajewo, okr. wiejski Werki, o 14 w. od Dzisny. Niegdy艣 attynencya Hrehorowicz, Jesman贸w, z eksdywizyi nabywa Michanowicz, p贸藕niej wiano c贸rki jego Weroniki Medunieckiej, dzi艣 syna jej Cezarego. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodza, wsi Dziechcierowo i Tymoszkowo, w og贸le 67 dusz rewiz. 3. W. , za艣c. szl. nad potokiem, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 70 3 4 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 5 mk. katol. 4. W. , folw. z parkiem i pa艂acem na praw. brzegu Wilii, o 508 w. od jej 藕r贸de艂, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski i par. Werki, o 7 w. na p艂n. wsch贸d od Wilna, w prze艣licznem po艂o偶eniu, ma 182 mk. 26 prawos艂, 127 katol. , 4 ewang. , 25 偶yd贸w. Parafia katol. Werki, z ko艣c. 艣w. Krzy偶a w odleg艂ej o 1 1 2 w. wsi Kalwarya ob. , nale偶y do dekanatu wile艅skiego zamiejskiego i liczy 4100 wiernych. Kaplice w Rzeszy i Czerwonym DwoTze. Okr膮g wiejski obejmuje wsi Babi艅ce, Bo艂tupie, Bukiszki, Fabianiszki, Krzy偶aki, Nowosi贸艂ki, Oszki艅ce, Rzesza, Skiersinie, Szyszkinie, Stawiszki, Turniszki oraz za艣c Dworzyszcze, Krempl i Siemieniszki, w og贸le w 1865 r. 351 dusz rewiz. w艂o艣c, . uw艂aszcz. , i 112 b. w艂o艣cian skarbowych. Nazw臋 W. wywodz膮, od wyrazu lit. werkt, znacz膮cego p艂acz. Tu bowiem, pod艂ug podania, znaleziony zosta艂 w gnie藕dzie orlem Lizdejko, s艂ynny potem w dziejach litewskich krewekrewejte arcykap艂an poga艅ski. W 1387 r. W. nadane zosta艂y przez W艂adys艂awa Jagie艂艂臋 biskupom wile艅skim, kt贸rzy stale tu odt膮d przebywali latem. W 1390 r. Witold, po艂膮czony z Krzy偶akami, wygra艂 tu waln膮 bitw臋 z w. ks. Skirgaj艂a, a w 1659 r. ks. Do艂goruki i Chowa艅ski wygrawszy bitw臋 pod W. , wzi臋li do niewoli hetmana poln. lit. Gosiewskiego. Zamek tutejszy za艂o偶ony zosta艂 w XVII w. przez Konstantego Brzostowskiego, biskupa wile艅skiego. Oko艂o 1780 r. W. przesz艂y na prywatn膮 w艂asno艣膰 Ignacego Massalskiego, bisk. wile艅skiego, kt贸ry wzamian oddal kapitule maj臋tno艣膰 swoja Czerwony Dw贸r. Biskup Massalski chcia艂 z W. uczyni膰 ordynacy臋 dla Karola J贸zefa de Ligne, m臋偶a jednej z swych krewnych, iw tym celu wzni贸s艂 w 1782 r. zachowane dotychczas w cz臋艣ci wspania艂e budowle pod kierunkiem Wawrzy艅ca Gucewicza. W gmachu by艂a kaplica, wielkie i okaza艂e sale, teatr domowy i t. p. Sprowadzi艂 nadto na g贸r臋 wod臋 i za艂o偶y艂 obszerne ogrody. Ks. de Ligne w pa mi臋tnikach swoich wspomina, 偶e W. s膮. szcz臋艣li wem dzieckiem natury; jedna rzeka wi臋ksza, trzy mniejsze, 艂a艅cuch g贸r dziel膮cy dwie doliny. Cztery wodospady, trzy wyspy, fabryki, zamki, m艂yn, port, ruina, dwa klasztory, swi膮tynia Ba chusa, 艣wi膮tynia unii, obelisk, mosty, wszystko to przyczynia si臋 do 艣wietno艣ci tej rezydencyi ob. Tyg. ilustr. , 226 z r. 1887. W 1792 r. zmar艂 ks. de Ligne, pozostawiwszy jedyn膮, c贸rk臋, wydan膮 za hr. Potockiego, kt贸ry obj膮艂 W. po 艣mierci biskupa Massalskiego 1794 r. w War szawie, wkr贸tce je jednak wraz z innemi dobra mi pu艣ci艂 w obce r臋ce. Nast臋pnie posiada艂 W. Stanis艂aw Jasie艅ski, b. marsza艂ek pow. wile艅 skiego i kawaler malta艅ski, po kt贸rym naby艂 do bra Ludwik ks. Witgenstein. Przebudowa艂 on pa艂ac, za艂o偶y艂 pi臋kny ogr贸d i cieplarni膮. , obszer ny murowany dom folwarczny z zegarem wie偶o wym i inne budowle gospodarskie. W pobli偶u folwarku znajduje si臋 fabryka papieru, w艂asno艣膰 poprzednio Auera, nast臋pnie kolejno Hejmana, Pilchau, kupca Czernoszwarca. Widoki W. po da艂 Wilczy艅ski w swem Album oraz Tygodnik Ilustr. 215 z 1872 r. . Ob. tak偶e Tyszkiewi cza Wilia, str. 275. J. Krz. Werki al. Wyrki, przysio艂ek wsi Majdan Stary, pow. kamionecki. Werkielany, folw. nad potokiem, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. So艂y, o 24 w. od Oszmiany, 1 dm. , 32 mk. katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Hryniewskich. Werkieniany, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 90 w. od Wi艂komierza. Werkieniki, w艣 w艂o艣c, nad potokiem Cycysznia, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 46 w. od Trok, 9 dm. , 86 mk. katol. Werkijewka, mko nad rz. Bohaczk膮, pow. nie偶y艅ski gub. czernihowskiej, o 12 w. na p艂n. od Nie偶yna, przy trakcie do Czernihowa, ma 585 dm. , 5870 mk. , 2 cerkwie, szkol臋 ludow膮. , cukrowni臋 z produkcy膮, na 40000 rs. . Za艂o偶one w 1635 r. ; w 1764 r. by艂o mtem sotniczem pu艂ku nie偶y艅skiego. Werkowo, Vrkow w r. 1252, Wyrkowo r. 1360 1532, Werkowo r. 1577, Birkowo, w艣 i folw. , pow. w膮growiecki, o 5 klm. na p艂d. wsch贸d od 艁ekna, na starym trakcie do 呕ernik i Janowca, wzn, 102, 7 mt. npm. Zach. cz臋艣贸 obszaru W. przebiega tor dr. 藕el. z Rogo藕na do Domas艂awka; wody 艂膮czne sp艂ywaj膮 z jez. Redgoskiem do We艂ny; par. i st. dr. 偶el. w Kozielsku o 3, 3 klm. ; poczta w 艁eknie. W艣 ma 4 dm. , 34 mk. katol. i 95 ha 88 roli. Folw. 4 dm. i 84 mk. , wchodzi w sk艂ad okr. dwors. Niemczynek, nale偶y za艣 do maj臋tno艣ci st臋puchowskiej i obejmuje 401. 30 ha 248 roli, 65 艂膮k, 6 pastw. , 72 lasu i 8 nieu偶. ; czysty doch. z ziemi 4236 mrk; w艂a艣cicielem jest Adolf Moszcze艅ski. W r. Werkielany Werkowo Werkijewka Werkieniki Werkieniany Werki Werki Wernegitten 1252 Przemys艂aw I dal cystersom 艂ekne艅skim przeniesionym do W膮gr贸wca wzamian za Kiedrowo w艣 Werkowo, kt贸r膮 od艂膮czy艂 od dzielnicy zrazimskiej i wcieli艂 do 艂ekne艅skiej; r. 1360 po siada艂 W. kasztelan rogozi艅ski Chwa艂, kt贸rego w 3 lata potem spotykamy na tem stanowisku w Nakle. R. 1360 w dniu 28 kwiet. podejmo wa艂 on w pobliskim Kobylcu Wierzbieta, kaszte lana pozn. , stst臋 wielkopolskiego, i innych, wo bec kt贸rych zagodzi艂 spory w艂asne z klaszto rem 艂ekne艅skim, daj膮c cystersom sw贸j Kobylec, dop艂acaj膮c 30 kop. gr. i bior膮c od klasztoru w zamian Ole艣no i Chaw艂odno. R. 1370 nale偶a 艂a dziesi臋cina z W. do proboszcz贸w 艂ekne艅skich Kod. Wielkop. , n. 301, 1430, 1500, 1631. Za czas贸w 艁askiego pobiera艂 proboszcz 艂ekne艅ski dziesi臋cin臋 z r贸l dziedzicznych; kmiecie p艂acili mu po groszu z dymu, a zagrodnicy po p贸艂 gro sza; dziesi臋ciny z 艂an. km. bra艂 pleban w Kisz kowie ju偶 przed r. 1426; probostwo st臋puchowskie posiada艂o na W. 艂an ziemi z 艂膮kami Lib. Ben. , I, 70, 108, 143, z odniesieniem do nieznane go zk膮din膮d Bierkowa. W r. 1577 by艂o tu 3 艣lady km. , a p贸藕niej p贸ltrzecia. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku posiada艂 t臋 w艣 M. Moszcze艅ski, dziedzic St臋puchowa. E. Cal. Werkowski al. Werkowcy, za艣c, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Bohi艅 o 19 w. , okr. wiejski Domasze, 8 dusz rewiz. Werkowszczyzna, ob. Werekowszczyzna. Werkszany, w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Mejszago艂a o 12 w. , okr. wiejski JurjewoGiejszyszki, 29 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ojrany, Giedrojci贸w. Werliga, za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Malaty o 10 w. , okr. wiejski Bijuciszki, 1 dusza rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Pacuny. Verlorenwasser, pow. karniowski, ob. Stracona Woda, Wer艂oka, grupa dom贸w we wsi Lubycza Kniazie, pow. Rawa Ruska. Wer艂ooki al. Wyr艂ook, w艣 nad ruczajem Koroboczk膮, pow. radomyski, w 2 okr. poL, gm. Kiczkiry, o 4 w. na zach贸d od Radomy艣la, ma 520 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1784 r. by艂o 35 dm. , 180 mk. ; w 1863 r. 448 mk. , obecnie za艣 587 mk. prawos艂. i 37 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 215 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 820 dzies. , ocenionych na 17990 rs. , ze sp艂at膮 po 1079 rs. 40 kop. rocznie. Posiad艂o艣膰 wi臋ksza wynosi 733 dzies. ziemi u偶ytkowej i 685 lasu. We wsi cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesiona w 1776 r. na miejsce dawniejszej i uposa偶ona 49 dzies. ziemi. Na gruntach wsi przechodzi dawny wa艂. W po艂owie zesz艂ego wieku w艣 nale偶a艂a do Jakuba Jerlicza, w 1784 r. Kajetana Olizara, stolnika koronnego, nast臋pnie Kruszy艅skich, od 1837 r. Jordana Kacickiego, od kt贸rego naby艂 Jakuba Boruchowski, obecnie od 1883 T. barona Boles艂awa von Klodta. Wermiany 1. okolica, pow. telszewski, w 1 okr. poL, gm. Gadon贸w, o 14 w. od Telsz. Posiadaj膮 tu mieszczanin Giedwi艂艂o 76 dzies 8 lasu, l 1 3 nieu偶. ,, w艂o艣c. Glezarowa 26 dzies. , szlachcic Godlewski 40 dzies. 3 nieu偶. , Dzier偶anowscy 66 dzies. 20 lasu, 3 nieu偶. , Krzy偶ewiczowie 235 dzies. 20 lasu, 11 nieu偶. , Mikiewiczowie w W. i Mitkajciach 141 dzies. 42 lasu, 2 1 2 nieu偶. , Piekarscy 127 dzies. 27 lasu, 5 nieu偶. , Raczkowscy 12 dzies. 1 1 2 nieu偶. , Szymkiewiczowie w dw贸ch cz臋艣ciach 104 dzies. 2 lasu, 2 nieu偶. , w艂o艣c Wilkas 24 dzies. 2. W. Nerymdajcie, tam偶e, w艂asno艣膰 Ple艣niewiczow, 57 dzies. 3 lasu, 1 1 2 nieu偶. . Wermi艅ski, las obok wsi Popudni, pow. lipowiecki. Wermitis Jar, w pow. ba艂ckim, pod wsi膮 Wychwaty艅cami, przypiera do Dniestru. Wermiten, w艣, pow. 艣wi臋tosiekierski, st p. Heiligenbeil. Wernaja, nieistniej膮ca pod t膮 nazw膮 w艣, w pow. ostrogskim. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1577 r. sio艂o ziemian ostroskich, p艂aci od 5 dym. p贸l dworz. , 3 na 膰wier膰, 5 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 39. Wernar, w臋g. Vernar, w艣, w hr. goemoerskiem W臋g. , na granicy hr. spiskiego, w malowniczem po艂o偶eniu, u podn贸偶a g贸ry KralowaHo la Kr贸lewska Hala. W艣 wznies. 778 mt. npm. , ma ko艣ci贸艂 fil. , st. poczt. , 666 mk. , ch贸w byd艂a, wyr贸b gont贸w, desek, naczy艅 drewnianych. Rozleg艂e lasy, w kt贸rych wytryskuj膮 potoki Wernarski rami臋 Hornadu i Hnilec dop艂. Hornadu. Werndorf, dobra i w艣, pow. trzebnicki, par. ew. Massel, katol. Kotzerke. W r. 1885 dobra mia艂y 164 ha, 3 dm. , 45 mk. 15 katol. ; w艣 220 ha, 36 dm. , 176 mk. 5 katol. Wernegitten, w艣, pow. licbarski, st. poczt. Heilsberg. Wernej贸wka, przyl. wsi Pu艂awy, w pow. sanockim. Wernele, w艣, pow. lucy艅ski, na lewo od dr. ze wsi Kors贸wki do mka Marienhauzen. Pod wsi膮 wznosi si臋 g贸ra Naudysko艂ns al. Pieni臋偶na g贸ra. Werneragis, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wernerode niem. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. Sma偶yn. Werner贸w, fol. , pow. wielkostrzelecki, ob. G膮siorowice. Wernersdorf, pow. malborski, ob. Pogorza艂a. Wernersdorf 1. Nieder, Ober i Neu, 1399 Wernhersdorff, dobra i w艣 nad rz. Bober, pow. bolkowiecki, par. ew. Nieder Wernersdorf, kat. Werkowski Werkowski Werkowszczyzna Werkszany Werliga Wer艂oka Wer艂ooki Wermiany Wermi艅ski Wermitis Wermiten Wernaja Wernar Werndorf Wernej贸wka Wernele Werneragis Wernerode Werner贸w Wernersdorf Wernershof Werniaki Wernershof Werniuki Wernobil Wernsdorf Wernyhorodek Wermin Landeshut. W r. 1885 dobra mia艂y 593 ha, 4 dm. , 22 mk. ew. ; w艣 w og贸le mia艂a 601 ha, 165 dm. , 1088 mk. 83 kat. , z tego przypada艂o na W. Ober 66 dm. , 415 mk. , W. Nieder 80 dm. i 576 mk. , a W. Neu 19 dm. i 97 mk. We wsi ko艣ci贸艂 par. ewang. od 1742 r. i ko艣cio艂ek filialny katolicki. Prz臋dzalnia lnu i tkactwo. 2. W. , 1369 Wenhersdorf, dobra i w艣, pow. 艣widnicki, par. ew. Rogau, kat. Gross Mohnau. W r. 1885 dobra mia艂y 302 ha, 9 dm. , 139 mk. 52 kat. ; w艣 277 ha, 44 dm. , 305 mk. 60 ew. . 3. W, , 1369 Wernhersdorff, w艣, pow. jeleniog贸rski, par. ew. Kaiserswaldau, kat. Voigtsdorf, 223 ha, 47 dm. , 225 mk. 4 kat. . 4. W. al. Brnocice, w艣, pow. g艂upczycki, par. ew. G艂upczyce, kat. Babitz. W r. 1889 mia艂a 431 ha, 62 dm. , 368 mk. 1 ew. , szko艂a katol. Przy wsi jest stacya dr. 偶el. wiod膮cej z Karniowa do Raciborza, o 19 Mm. od. Karniowa. Wernershof, posiad艂o艣膰, pow. obornicki, o 6 Mm. na p艂n. zach. od Rogo藕na par. , poczta i st. dr. 偶el; wzn. 78, 6 mt. npm. , nad strug膮, kt贸ra sp艂ywa do We艂ny. Wchodzi w sk艂ad okr. wiejskiego Go艣ciejewa, ma 2 dm. , 30 mk. i 84 ha. Wernershof, wyb. , pow. wejherowski, st. p. Bo偶e Pole. Wernershof, posiad艂o艣膰, pow. fyszhuzki, st. p. Drugehnen. Werniaki al. Wierniaki, cz臋艣膰 Czernichowa, pow. zbaraski. Wermin al. Pop贸wka Zasobska, w艣, pow. lipo wiecki, przy drodze z Lipowca do mka 呕orniszcze, w 2 okr. pol. , gm. Iwa艅ki, o 9 w. od Lipow ca, ma 796 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. r. by艂o 656 mk. prawos艂. , 9 katol. i 10 偶yd贸w. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Anny, z drzewa wznie sion膮; w 1762 r. i uposa偶on膮 64 dzies. ziemi. Do 1802 r. w艣 nale偶a艂a do Struty艅skich, poczem rozpad艂a sie na cz臋艣ci. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian posiada艂 tu skarb 300 dzies. i 62 dusz rewiz. poprzednio Zapolskich, Niedzia艂kowscy dawniej Stamirowscy 64 dusz rewiz. , Nowi艅 scy dawniej Hulaniccy 62 dzies. , Niesu艂owscy 213 dzies. i 32 dusz rewiz. , Kaczanowscy 9 dzies. i 7 dusz rewiz. i B艂a偶ejewscy 23 dzies i 4 dusze rewiz. J. Krz. Werniuki, cz臋艣膰 Oleska, pow. z艂oczowski. Wernobil rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Laudy pr. dop艂. Niewia偶y. Wernsdorf, dobra ryc. w艣, pow. kr贸lewiecki, st. p. Tharau. Wernyhorodek, w艣 nad rz. Hujw膮, , pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Bia艂opol o 6 w. , o 25 w. od Berdyczewa, o 6 w. od wsi Sestren贸wki, ma 1193 mk. Wed艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1007 mk. praw. , 125 kat. w ca艂ej parafii W. , Radziwi艂贸wka i Werbo艂ozy; 1463 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , pobudowan膮, niewiadomo kiedy, uposa偶on膮. 40 dzies. Kaplica katol. par. Bia艂opol. Na gruntach wsi przyst. dr. 藕el. p艂d. zachodnich brzeskokijowskiej, pomi臋dzy Czarnorudk膮, o 10 w. a Koziatynem o 10 w. , odl. o 138 w. od Kijowaa 665 w. od Brze艣cia. Od wiek贸w W. wchodzi艂 w obr臋b d贸br bia艂opolskich, Tyszkiewicz贸w, a 偶e ta posiad艂o艣膰 rozleg艂a, nie mia艂a 艣ci艣le okre艣lonych granic, zt膮d z s膮siedniemi dobrami cz臋ste zdarza艂y si臋 graniczne zatargi. Dzier偶awy tyszkiewiczowskie w tej stronie si臋ga艂y a藕 do wsi Sestren贸wki, nale偶膮cej ju偶 do d贸br bi艂o艂owskich al. rastawickich ks. Koreckich. Anna z Chodkiewicz贸w ks. Korecka zagarn臋艂a do d贸br bi艂o艂owskich uroczysko Horodek, po艂o偶one nieopodal od Sestryn贸wki a nale偶膮ce do Tyszkiewicz贸w. Fryderyk Tyszkiewicz, dziedzic Bia艂opolszczyzny, przeciwko temu przyw艂aszczeniu wyst膮pi艂 zbrojnie i odebra艂 uroczysko. Podanie ludu zachowa艂o pami臋膰 tego wypadku. Uroczysko zwane Horodok m贸wi ono by艂o przed wiekami miejscem ci膮g艂ych odwet贸w krwawych pomi臋dzy w艂a艣cicielami Bia艂opola i Bi艂o艂贸wki. Owo偶 pewnego razu, gdy kniahyni z Bi艂o艂贸wki, zaj臋艂a to uroczysko i do Sestryn贸wki swojej wcieli艂a, pan Bia艂opola rzek艂 jej Wr贸膰 mi m贸j Horodek Werny Horodek, a gdy ta nie zgodzi艂a si臋 na to, zebra艂 mnogi zast臋p zbrojny i napad艂 na Horodek, kt贸ry by艂 broniony od ludzi ks. Koreckiej, ale ci ostatni, w krwawem starciu, rozpierzchli si臋; a uroczysko ju偶 na zawsze pozosta艂o w r臋ku w艂a艣ciciela Bia艂opolszczyzny. Zk膮d nast臋pnie i nazwisko wsi, kt贸ra si臋 na tym zwr贸conym uroczysku osiedli艂a, powsta膰 mia艂o od tego偶 wypadku. W czasach konfederacyi barskiej na polach W. nast膮pi艂o spotkanie gen. Podgoryczanina z oddzia艂em konfederat贸w, dowodzonych przez Stanis艂awa Kostk臋 Orty艅skiego. Hufiec jego pierzchn膮艂, a on sam w Koziatynie zosta艂 uj臋ty i wywieziony do Kazania, gdzie 5 lat przebywa艂. Po powrocie wyda艂 w Berdyczowie bez oznaczenia roku ksi膮偶k臋 do nabo偶e艅stwa p. tyt. Droga bita do Nieba, z przy艂膮czeniem 偶ycia swojego i t. d. Orty艅ski byl dow贸dzc膮 milicyi nadwornej u Salezego Potockiego w Humaniu i podczas napad贸w hajdamak贸w zas艂yn膮艂 jako ich pogromca niezmordowany. Pewnego razu, gdy zap臋dziwszy si臋 za band膮 broj膮c膮 w okolicy, oddali艂 si臋 z Humania, inny oddzia艂 hajdamak贸w wpad艂 do miasta i zrabowa艂 je. Orty艅ski poszed艂 za nimi w pogo艅 i zni贸s艂 ze szcz臋tem Pam. Moszcze艅skiego. W ostatnich czasach Rzpltej Bia艂opolszczyzna nale偶a艂a do Wincentego Tyszkiewicza, referendarza w. ks. lit. , o偶enionego z synowic膮 Stanis艂awa Augusta. Po rozbiorze dobra te uleg艂y sekwestrowi, ale znowu zwr贸cone zosta艂y Tyszkiewiczowi przez Katarzyn臋 II Klem. Kantecki, Szkice i opow. , str. 445. Po 艣mierci referendarza Tyszkiewicza W. wraz z Bia艂opolem drog膮 sukcesyi dosta艂 si臋 hr. Gabryelowi Tyszkiewi Weronajcie Werpa Werowskie Wer贸wka Wer贸w Werosy Werosna Weron贸w Weronikowo Weronikopol Weronika Weronie Weroki Wernyhorszczyzna Werro Werpole Werpile Werpiki Werpiany Werpechy czowi, a dzi艣 jest dziedzictwem jego wnuka hr. Stanis艂awa. Edward Rulikowski. Wernyhorszczyzna, przedmie艣cie m. pow. Taraszczy. Weronajcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr, pol, o 28 w. od Telsz. Weroki, w艣, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Kar艂owicz贸w, Bratomierz, 22 dusz rewiz. Weronie, w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol, gm. i dobra, hr. Chreptowicz贸w, Wiszni贸w o 7 w. , okr. wiejski Weronie, 47 dusz rewiz. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮, wsi Miechy, Pocie, Rudniki, Sawicze, Sina G贸ra, Ug艂y i Weronie, w og贸le w 1865 r. 232 dusz rewiz. wlo艣c. uw艂aszczonych. Weronika, kol. , pow. 艂aski, gm. Zel贸w, par. Wygie艂z贸w, ma 13 dm. , 95 mk. , 133 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Po藕dzienice. Weronika, urz臋d. Veronika, osada w艂o艣c, pow. szubi艅ski, o 10 klm. na p艂n. od Kcyni, po lew. brzegu Noteci, na przestrzeni 1, 2 klm. mi臋 dzy Piotrowem i Wojciechowem; par. kat. w Kcy ni, prot. w Kowalewku, poczta w Gromadnie, st. dr. 藕el. przy Studzie艅cu o 7, 5 klm. ; ma 38 dm. , 313 mk. 262 prot. , 51 kat. i 109 ha 118 roli, 30 艂膮k. Oko艂o r. 1818 za艂o偶y艂 t臋 w艣 i osa dzi艂 Niemcami Piotr Radzimi艅ski z Kowalewka. Oko艂o r. 1840 posiada艂a j膮 Weronika Radzimi艅 ska. R. 1830 istnia艂 tu dom modlitwy prote stancki. E. Cal. Weronikopol, urz臋d. Veronikenpol, os. i okr臋g wiejski, pow. ostrzeszowski K臋pno; par. katol. w Parzynowie, par. prot. i st. dr. 偶el. w K臋pnie, poczta w Miel臋cinie. Okr膮g ten sk艂a daj膮, osady Cegielnia 7 dm. , 38 mk. , Hu艣pina 2 dm. , 31 mk. , Najtki 4 dm. , 20 mk. , Skro bek 2 dm. , 16 mk. , St臋pna 2 dm. , 13 mk. . Utrata 8 dm. , 52 mk. i Weronikopol 3 dm. , 28 mk. ; ca艂y okr膮g ma 28 dm. , 198 mk. 45 kat. , 153 prot. i 257 ha 164 roli, 55 艂膮k, 26 lasu. W. wchodzi艂 w sk艂ad maj臋tno艣ci Miel臋cin oko艂o r. 1843. E. Cal Weronikowo al. Kokule, w艣, pow. rze藕ycki, attyn. d贸br Rybiniszki. Weron贸w, folw. , pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Radomia 3 w. , ma 2 dm. , 3 mk. , 80 morg. 74 roli, 2 艂膮k. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br rz膮d. Radom. Werosna, ob. Were艣nia. Werosy 1. uroczysko, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Zalesie, o 4 1 2 w. od Kobrynia. 2. W, , stra偶 le艣na, pow. kobry艅ski, w 4 okr. poL, gm. Osowce, o 65 w. od Kobrynia. Wer贸w, w XVI w. Wyrowo, folw. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 7 dm. , 83 mk. , 210 morg. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 83 mk. Na pocz膮tku XVI w. by艂y tu tylko cz臋艣ci szlach. , daj膮ce dziesi臋cin臋 pleb. w Bedlnie. Wer贸wka, folw. d贸br Cete艅, w pow. opoczy艅skim, ob. Wyr贸wka. Werowskie, jezioro, w gub. grodzie艅skiej, sp艂ywa do Kotry. Werpa 1. al. Werpy, w dokum. Werpowska ziemia, Tyszkowszczyzna, w艣, pow. owrucki, gm. Pokal贸w, par. praw. Lewkowicze, na p艂n. wsch贸d od Wielednik. 2. W. , w艣, pow. owrucki, gm. Slaweczno, par. praw. Mo偶ary o 1 w. . Werpechy, ob. Warpechy. Werpiany, Wierpiany, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 1 okr; poL, gm. i par. Kielmy, o 30 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 Witolda Mikszewicza, ma 634 dzies. 203 lasu, 23 nieu偶. . Jest tu kaplica katol. , pod wez. 艣w. Anny, fundacyi hr. Wo艂艂owicza. Dobra w 1628 r. nale偶a艂y do Szemiott贸w ob. t. VI, 647. Werpiki, w艣 nad rzk膮. Naw膮. , pow. w艂adys艂awowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 19 w. , ma 3 dm. , 16 mk. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 28 mk. , par. Syntowty. Werpile al. Werpi艂y, dw贸r, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, o 56 w. od Szawel. Werpole, grupa dom贸w w Szczutkowie, pow. cieszanowski. Werro, mto pow. gub. inflanckiej, na pochy艂o艣ci otoczonej z trzech stron jez. Tammula, Waggula i rz. Woo Woja, pod 57 51 p艂n. szer. i 44 41 wschd. d艂ug. , o 237 w. na p艂n. wsch贸d od Rygi odleg艂e, sk艂ada si臋 z 11 ulic, mia艂o w 1860 r. 160 dm. 14 murow. , 14 sklep贸w, cerkiew, ko艣ci贸艂 ewang. , 4 szko艂y, szpital, dom przytu艂ku, 1513 mk. obecnie 2141 mk. , 1 garbarnia z produkcy膮, na 1300 rs. , 129 rzemie艣lnik贸w. Handel nieznaczny, g艂贸wnie lnem i siemieniem lnianym. Odbywa si臋 7 jarmark贸w. Mto za艂o偶one zosta艂o w 1784 r. z polecenia Katarzyny II na gruntach folw. Werro, w pobli偶u zwalisk dawnego zamku Kirumpe, nale偶膮cego do biskup贸w dorpackich. Werroski powia艂 le偶y we wschodniej cz臋艣ci gubernii i zajmuje 74, 4 mil al. 3600 w. kw. Powierzchnia powiatu przedzielona jest traktem prowadz膮cym z Dorpatu przez Werro i Nenhausen do szosy ryskiej, na dwie nier贸wne cz臋艣ci, z kt贸rych mniejsza, p艂n. wschodnia, jest nisk膮, wi臋ksza za艣, p艂n. zachod. , wynios艂膮. Do p艂d. wsChocl. cz臋艣ci powiat, wkracza pln. , najbardziej wynios艂a cz臋艣膰 p艂askowzg贸rza Haanhofskiego, 艣rednia wysoko艣膰 kt贸rego przechodzi 600 st. W tej cz臋艣ci znajduj膮, si臋 najwy偶szo punkty Inflant Munamogi 1063 st. i Wellamegi 1008 st. . Z rzek najwa偶niejsze Woo Woja, Biumze i Aa. Z jezior oko艂o 120 najwi臋ksze Tammula 7 w. w obwodzie, Waggula 12 w. obwodu, Pugula 3 1 2 w. d艂. i 1 w. szerokie, Weissensee i in. B艂ota zajmuj膮. 350 w. kw. , t. j. mniej ni偶 1 10 og贸lnej przestrzeni. Pod wzgl臋dem geognostycznym przewa偶a w powiecie piaskowiec czerwony starszej formacyi, we wschod Wernyhorszczyzna Werrski Wersele Werschen Werrski Wersminia l眉ej za艣 cz臋艣ci wapienie formacyi dewo艅skiej. Gleba piaszczysta, rzadko gliniasta, w wi臋kszej cz臋艣ci uboga. Lasy, rozpostarte g艂贸wnie w cz臋 艣ci p艂n. zachod. , zajmuj膮 do 130000 dzies. W drzewostanie przewa偶a sosna i jod艂a. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 72493 mk. 10568 prawos艂, reszta ewang. , zajmuj膮cych si臋 g艂贸wnie rolnictwem. Pod rol膮; znajduje si臋 do 45000 dzies. Siej膮 偶yto, j臋czmie艅 i owies; pszenica si臋 nieudaje. Do艣膰 rozwini臋ta uprawa lnu. Pod 艂膮kami do 61000 dzies. , pod pastwi skami 43000 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 11100 sztuk koni, 30100 byd艂a rogatego, 18000 owiec zwyczajnych, 7500 rasy poprawnej, 12000 trzody chlewnej, 3500 k贸z. Przemys艂 fabryczny ogranicza艂 si臋 na 52 gorzelniach. Han del nieznaczny. W powiecie odbywa si臋 corocz nie 9 jarmark贸w. J Krz. Werrski al. Wagulski, kana艂 w Inflantach, 艂膮czy zatok臋 Ryska z jez. pskowskiemi i czucho艅skiemi a przez rz. Narw臋, z nich wyp艂ywa j膮c膮, zatok臋 Rysk膮 z zatok膮 Fi艅sk膮, do kt贸rej Narwa wpada. Bo tego po艂膮czenia u偶yto z je dnej strony rz. Gauja Liwo艅. Aa i Schwarzbachu Czarnego potoku, kt贸ry w po艂膮czeniu z Wajdaw膮 wpada do Gaui od prawego brzegu; z drugiej za艣 strony rzeki Woo czyli Woja, kt贸ra ma 藕r贸d艂o w okolicy Odenpe, na jeziora Waggul臋 i Tammul臋 p艂ynie, pod mstem Werro przyj muje rz. Miedz臋 i wpada od zachodu do j臋z. Pskowskiego. W. Pol. Werschen, w艣, pow. gierdawski, st. poczt. Muldszen. Wersele, jezioro, w pow. suwalskim, przy wsi t. n. , w pobli偶u granicy od Prus, na wsch贸dp艂n. od jez. Ha艅cza. Wyp艂ywa z niego rz. Blendzianka Blindzianka, dop艂. Rospudy. Wersele 1. w艣 i folw. nad jeziorem t. n. , pow. suwalski, gm. Paw艂贸wka, par. Przero艣l, odl. od Suwa艂k 28 w. , ma 11 dm. , 97 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 80 mk. 2. W. al. Werszele, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w. , ma 14 dm. , 137 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 20 mk. . Wersingawe, w艣, pow. wo艂owski, par. ew. Stroppen, kat. Gros Strenz. W r. 1885 w艣 mia艂a 34 dm. , 182 mk. 15 kat. ; dobra 218 ha, 6 dm. , 69 mk. 7 kat. . We wsi ko艣ci贸艂 ewang. kaplica cmentarna, wzniesiony przed r. 1586; szko艂a ewang. Tutejsze 藕r贸d艂o siarczane by艂o ju偶 znane i u偶ywane w po艂owie XVIII w. Przy nim urz膮dzono zak艂ad k膮pielowy. Wersk 1. w艣, pow. z艂otowski, st. p. Sypniewo, par. kat. Zakrzewo; szk. ewang. w miejscu; 344 ha 204 roli orn. , 24 艂膮k, 30 lasu; 1885 r. 35 dm. , 57 dym. , 281 mk. , 115 kat. , 166 ew. ; na Stalu艅ski m艂yn przypada 25 mk. i 2 dm. Gdzie dzi艣 w艣, tam jeszcze 1467 r. by艂 las; Wyrsk; r. 1653 by艂o tu 3 w艂o艣cian; r. 1695 tylko 2; trzecie posiad艂o by艂o puste ob. Wizyt臋 Jezierskiego, str. 55. 2. W. , le艣n. do nadle艣n. Kuja艅skiego, tam偶e. 3. W. , dobra, tam偶e, 396 ha 309 roli orn. , 61 艂膮k; 1885 r. 7 dm. , 17 dym. , 99 mk. , 46 kat. , 53 ew. K艣. Fr. Werskerbrueck, wyb. do Sypniewa, pow. z艂otowski. Werskepchen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st p. Pillkallen. Wersmeningken 1. w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Coadjuthen. 2. W. , le艣nictwo, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Lasdehnen. 3. W. Gross i Klein, dwie wsi, pow. g膮bi艅ski, st. p. Judtsehen. 4. W. , ob. Werszmeningken. Wersminia, za艣c. nad stawem, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 3 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Jele艅skich, Glinciszki, o 33 w. od Wilna, 2 dm. , 4 mk. prawos艂. , 32 katol. Wersnupie. w艣 i folw. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wy艂kowyszek 10 w. W艣 ma 14 dm. , 141 mk. ; folw. 4 dm. , 201 mk. W 1827 r. 9 dm. , 59 mk. Wersoczka 1. w艣 nad rzk膮 t. naz. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 35 w. od Lidy a 5 w. od Ejszyszek, ma 5 dm. , 32 mk. katol. 2. W. , za艣c, tam偶e, 33 mk. katol. Wersoka. rzka, w pow. lidzkim, lewy dop艂yw Mereczanki. Powstaje z po艂膮czenia si臋 strumie ni Kientu艂a i Dumblanka, w okolicy wsi Je艣monty, p艂ynie pocz膮tkowo ze wschodu na zach贸d pod wsiami Wersoczki, Dojlidy, Podwora艅ce pod mko Ejszyszki, odt膮d zmienia kierunek na p艂n. zacho dni, oblewa Nadwie艣, Matujzy, Bo艂andziszki, Wersoki, Powersocze, Gieniu艅ce, pod Krumi艅cami wykr臋ca si臋 na zach贸d i uchodzi w pobli偶u wsi Dziekciary. D艂uga oko艂o 25 w. , szeroka do 3 s膮偶. , g艂臋boka oko艂o 4 st贸p; do sp艂awu nie zdatna. Obraca 3 m艂yny. Przybiera Mka dro bniejszych strumieni, z kt贸rych wa偶niejszy Wer soczka, przep艂ywaj膮cy pod wsi膮 Gumbiszki, za艣c. Krokszle i okolic. szlach. Mongieliszki i Nackiewicze. J. Krz. Wersoka 1. w艣 i folw. nad rz. t. nazwy, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 8 w. , okr. wiejski Wersoka, o 46 w. od Lidy. Folw. ma 13 mk. katol. , w艣 za艣 5 dm. , 42 mk. katol. , 6 偶yd贸w w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; m艂yn wodny. W艂asno艣膰 Narbut贸w. 2. W. , w艣 i folw. , tam偶e, o 14 w. od Ejszyszek, 7 dm. , 50 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Szalewicz贸w. 3. W. , w艣, tam偶e, o 12 w. od Ejszyszek, 24 dusz rewiz. Spis w 1866 r. podaje nadto 3 dwory i folw. , maj膮ce 25, 12 i 18 mk. katol. w jednym m艂yn wodny oraz za艣c, maj膮cy 1 dm. , 9 mk. katol. Miejscowo艣ci te po艂o偶one s膮 o 14 do 18 w. od Ejszyszek a 50 do 54 od Lidy. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Anciuszki, Baciula艅ce, Bondziszki, Dowgila艅ce, Kole艣niki, Korsaki, Matujzy, Pojedubie, Powersocze, Purwiany, Sznury, Wersoka i Zubiszki Z膮bis偶ki, w og贸le w 18. 65 r. 334 dusz rewiz. Werskerbrueck Wersoka Werskepchen Wersmeningken Wersk Wersnupie Wersingawe Werstok Wers贸wka w艂o艣c. uw艂aszcz. , 250 b. wlo艣c. skarbowych i 18 jednodworc贸w. 4. W. , za艣c. nad Gawij膮, , pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 33 w. od Oszmiany, 13 mk. katol. 5. W. al. Popiszki, w艣 wlo艣c, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Olkieniki, okr. wiejski Waryszki, o 46 w. od Trok, 12 dm. , 97 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . W 1409 r. w艣 Wersoki nadan膮 zosta艂a przez w. ks. Witolda na uposa偶enie ko艣cio艂a farnego w Trokach. 6. W, Jadubka, os. m艂yn. nad rzk膮. Nie藕dzilk膮, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 14 w. od Ejszyszek a 54 w. od Lidy, 1 dm. , 19 mk. 偶yd贸w; m艂yn wodny. J. Krz. Wers贸wka, w艣 nad rzka Owsiszcze, dop艂. Ihumenki, pow. ihume艅ski, gm. Hrebionka, o 7 w. od Ihumenia, ma 2 osady; grunta piaszczyste. Werso偶a, rzeczka na po艂udniowym kra艅cu pow. rzeczyckiego, w obr臋bie gm. Dernowicze, wyp艂ywa z bagien powiatu owruckiego i ginie w olbrzymich bagnach, kt贸re w ostatnich cza sach zosta艂y skanalizowane do rzeki S艂awecznej i w pobli偶u Dernowicz do Prypeci. Nad brze gami W. le偶y w艣 NoweUh艂y i okolica Werso藕a. Dzi艣 bagna okoliczne sta艂y si臋 urodzajnemi 艂膮 kami. A. Jel. Werso偶a, w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, o 160 w. od Rzeczycy, ma 8 osad. Miejscowo艣膰 ma艂oludna, w ostatnich czasach skanalizowana. Werstok, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Wierzchowicze, o 54 i 55 w. od Brze艣cia. W艣 ma 191 dzies. ziemi w艂o艣c. 21 艂膮k i pastw. , 40 nieu偶. i 37 cerkiewnej; dobra, w艂asno艣膰 Wasilkowskich, 575 1 2 dzies. 90 艂膮k i pastw. , 300 lasu. Werstominy, ob. Wersztominy. Werszak贸w, grupa dom贸w w Mikuliczynie. Werszaliszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Wersze, mylnie Wiersze, w艣 nad rz. Pent膮, pow. w艂adys艂awowski, gm. i par. Syntowty, odl. 19 w. od W艂adys艂awowa, ma 22 dm. , 247 mk. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 201 mk. Werszele, ob. Wersele. Werszenhof, w艣 i dobra, pow. tyl偶ycki, st. p. Szameitkehmen. Werszkajnie, folw. , pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, nale偶y do d贸br Rybaciszki, Montwi艂艂贸w. Werszmeningken Gross, w艣, i W. Klein al. Bajohrgallen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Lasdehnen. Wersznia, ob. Wierzchnia. Wersznica, w艣, pow. owrucki, gm. i par. praw. Narodycze o 3 w. na p艂d. wsch贸d. Wersztominy, w艣, pow. sejne艅ski, gm. 艢wi臋toJeziory, par. 艁ozdzieje, odl. od Sejn 28 w. , ma 46 dm. , 487 mk. W r. 1827 jedna cz臋艣膰, w pan Swi臋toJeziory, mia艂a 18 dm. , 113 mk. ; druga, w par. 艁ozdzieje, 6 dm. , 79 mk. Por. Kurdymokszty. Werszupie, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od W艂adys艂awowa 28 w. , ma 12 dm. , 107 mk. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 67 mk. , par. S艂owiki. Werszwy, w艣, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapie偶yszki. Nie pomieszczona w spisie urz臋d, osad gub. suwalskiej z r. 1878. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 103 mk. , par. Godlewo. Werszynka, cz臋艣贸 wsi i folw. w Rokszycach, pow. przemyski. Wertebiszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Wertele, okolica, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. 艁ukniki, o 46 w. od Szawel. Kukiewiczowie maj膮 tu 33 dzies. 1 nieu偶. , 艁臋kowscy 20 dzies. 1 nieu偶. , Putramentowie 35 dzies. 1 nieu偶. . Wertelicze, folw. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. poL, o 79 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 12 mk. , 2 prawos艂. , 10 katol. . Werte艂ka, w艣, pow. brodzki, 45 klm. na p艂d. wsch. od Brod贸w, 8 klm. na p艂d. wsch. od Za艂oziec s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. i pln. le偶y Reni贸w, na wsch. Mszaniec, na p艂d. Obarza艅ce, na p艂d. zach. Horodyszcze wszystkie w pow. tarnopolskim. Zach. cz臋艣膰 wsi przep艂y wa Seret, dop艂. Dniestru. Wchodzi on od p艂n. z Reniowa, rozlewa si臋 w staw werte艂ecki 314 mt. wzn. , z kt贸rego wyp艂yn膮wszy wchodzi na granic臋 Horodyszcza i Obarzaniec. Zabudowania wsi le偶膮 na wsch. od stawu. Na pln. g贸ra Ja kubowa, pokryta lasem d臋bowym 366 mt. . W艂asno艣膰 wi臋k. hr. W艂odzimierza Dzieduszyckie go ma roli orn. 29, 艂膮k i ogr. 1, pastw. 387, lasu 385 mr. ; w艂asn. mn. roli orn. 481, 艂膮k i ogr. 153, pastw. 8 morg. W r. 1880 by艂o 84 dm. , 572 mk. w gm. , 2 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 520 gr. kat. , 40 rzym. kat. , 32 izr. ; 547 Rus. , 45 Pol. Par. rzym. kat. w Za艂o藕cach, gr. kat. w miejscu, dek. za艂oziecki. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Jerzego i m艂yn wodny o 6 kamieniach. Wielu mieszka艅c贸w zajmuje si臋 garncarstwem. Dobywaj膮 tu margiel kredowy i wywo偶膮 do Czerniowiec Lu. Dz. Wertepy, ob. Laszki, pow. bobrecki. Wertheim, nazwa nadana po r. 1871 wsi Karnowo, wchodz膮cej niegdy艣 w sk艂ad ststwa nakielskiego. Karnowo le偶y 3, 5 klm. na p贸艂noc od Nak艂a, w pow. wyrzyskim; graniczy na p贸艂n. z Kosowem Lindenberg, Karn贸wkiem i Sucharami, na zachodzie z Rusinowem Rosenhof i Trzeciewnic膮 Hohenberg, na p艂d. z Nak艂em, na zach. z Chrz膮stowem Gernheim i Ma艂ocinem Walttershausen. Wy偶sze cz臋艣ci obszaru si臋gaj膮 105 do 116 mt. npm. ; jeziorko 95, 5 odp艂ywa w Nakle do Noteci, Z osad膮 Ludwigsheim Wers贸wka Werso偶a Werstominy Werszak贸w Werszaliszki Wersze Werszele Werszenhof Werszkajnie Werszmeningken Wersznia Wersznica Wersztominy Werszupie Werszwy Werszynka Wertebiszki Wertele Wertelicze Werte艂ka Wertepy Wertheim Werthsburg Werusowo Werwat Werwcie Werwiliszki Werxnen Wery Werycie Werycz贸w Weryhowo Weryny Wertheim Werupis Weruczi Wertimlauken Wertiniki Wertykowce Wertoksznia Wertulowo Wertyce Wertyky贸wka 2 dm. , 29 mk. , tworzy okr膮g wiejski, maj膮cy 26 dm. , 310 mk. 102 katol, 202 prot. , 6 偶yd. i 850 ha 689 roli, 115 Iak; wi臋ksza w艂asno艣膰 obejmuje 252 ha. W r, 1578 by艂o na Karnowie 9 lan. os. i 2 zagr. ; regestra pobor. r. 1618 1620 wykazuj膮 9 p贸艂艂ank贸w i 1 zagr. K. zabrane przez rz膮d pruski, wcielone by艂o do domeny Mrocza. Ob. Karnowo. E. Cal. Wertheim pol. Dobrzewin ob. , dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i paraf. Kielno; razem z przyleg艂o艣ciami ma 832 ha, 627 roli orn. , 50 Iak; 1885 r. 27 dm. , 42 dym. , 263 mk. , 229 kat. , 34 ew. ; gorzelnia, cegielnia. Na obszarze d贸br napotkano liczne groby skrzynko we z urnami, ob. Obja艣n, do mapy Ossowskiego, str. 59. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂aci艂 tu Jerzy Dobrzewi艅ski od 3 w艂. fol. 3 fl. , Ludwik Wiczli艅ski od 2 w艂. folw. z ogr. 3 fl. 18 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169. R. 1717 p艂acili tu na sympl臋 Dobrzewi艅ski 16 gr. , Chmieli艅ski 15 gr. 4 1 2 den. , Lebi艅ski 16 gr. ob. Cod. Beln. w Pelplinie, str. 80. Wizy ta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, 偶e meszne go pobiera艂 prob. w Kielnie zt膮d 2 1 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 137. R. 1780 posiadali Do brzewin i Karczemki Nobilis Chmieli艅ski i Spectabilis Herman; kat. by艂o 43, ew. 10, str. 249. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniony jest D. jako w艣 szlachecka o 18 dym. K艣. Fr. Wertheim, posiad艂o艣膰, pow. g膮bi艅ski, st. p. Sodehnen. Werthsburg, wyb. do Cz艂opy, pow. wa艂ecki, 3 dm. , 38 mk. Wertimlauken al. Keszinn al. Kitzinnen. w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Stalupoenen. Wertiniki, ob. Werciniki. . Wertoksznia w艣, pow. rze偶ycki, z zarz膮dem gminy Rozent贸w. Wertulowo, w艣, pow. lucy艅ski, gm. Rundany, cerkiew paraf. , szko艂a ludowa od 1861 r. . Wertyce, ob. 艢wi膮tki 3 i 艢wi臋tki 3 Wertyky贸wka, w艣 nad stawem uformowanym z rozlewu rzki t. n. , dop艂. Kode艅ki, pow. 偶ytomierski, gm. i par. katol. Kodnia, par. praw. Jankowce o 1 w. , przy dr. z Kodni do Horodyszcz, ma szk贸艂k臋 cerkiewn膮 od 1870 r. z 15 uczniami, m艂yn wodny o 2 gankach. W艂asno艣膰 Wojciechowskich, poprzednio Kaletowicz贸w. Do 1828 r. istnia艂a ta cerkiew filialna. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艣 Wiertokij贸wka nale偶y do Ostropola ks. wwdy kijowskiego, p艂aci od 2 dym. , 4 ogr. , 1 podsus. Jab艂onowski, Woly艅, 146. Wertykowce, mo艂d. Wertihaucy, w艣 u 藕r贸de艂 rz. 艁argi, dop艂. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z 艁argi do Perkowiec, w 1869 r. 128 dm. Weruczi, u Konst. Porfirogenity nawa si贸dmego porohu Dnieprowego, t. zw. Budzi艂owskiego ob. Dniepr, t. II, 47. Werupis, rzeczka, w pow. wi艂komierskim, dop艂yw rz. 艁aukiessy. Werusowo 1. folw. nad rzk膮, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, gm. Niemenczyn, o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 26 mk. katol. W 1865 r. w艂asno艣膰 Siertrze艅cewicz贸w. 2. W. , chutor, pow. grodzie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Indura, nale偶y do d贸br Kniazewicze, Ursyn贸w Niemcewicz贸w. Werwat, ob. Warwata. Werwcie, ob. Werycie, Wcrwiszczyk 688 mt. wzn. , szczyt kar packi nad g贸rnym Dniestrem, nale偶y do grzbietu Orowy ci膮gn膮cego si臋 w Mer. p贸艂n. zach. Sam szczyt W. jest dok艂adnie oddzielony dolinanami i strumieniem od reszty pasma. Dniestr od dziela W. od wschodu i od strony tego szczytu otrzymuje dwa potoki z kt贸rych jeden oddziela W. od p贸艂nocy, drugi Z艂otonowiec wyp艂ywa u p贸艂n. stok贸w, opodal pierwszego, lecz zwraca si臋 na p贸艂noc, potem op艂ywa zach. i p贸艂n. stoki W. W ten spos贸b przedstawia W. samodzielny cz艂on w pasmie Orowy. Stoki g贸ry poros艂e la sem. E. R. Werwiliszki, za艣c. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Werxnen 1. w艣, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg. 2. W, al. Abschermeningen, w艣, pow. go艂dapski, st. p. Mehlkehmen. Werxiiupoehnen al. Schmagutschen, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Wery, niem. Werry. w艣, pow. lubawski, st. p. Rybno, par. kat. Rumian; 384 ha 64 roi or. , 13 艂ak, 3 lasu; 1885 r. 8 dm. , 11 dym. , 54 mk. katol. W艣 le偶y nad jez. Tarczy艅skiem, niedaleko granicy Prus Wschodnich. W topogr. Goldbecka z r. 1789 W. , w艣 w艂o艣c, ma 2 dym. Ob. Harto wiec. Kr. Fr. Werycie u Buszy艅skiego Werwcie, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany, o 77 w. od Rossie艅. Mi艂as偶ewiczowie maj膮 tu 32 dzies. Werycz贸w, Weryczewo, w艣 w pobli偶u Druci od praw. brzegu, pow. rohaczewski, gm. Ciechinicze, ma 58 dm. , 415 mk. ; zapasowy 艣pichlerz gminny. Weryhowo, folw. i za艣c. nad prawobocz. dop艂. Ptycza, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakow skim, gm. StareSio艂o, o 27 w. od Mi艅ska. No wiccy maj膮 tu 1 w艂贸k臋 gruntu. Miejscowo艣膰 fa lista, gleba szczerkowogliniasta. A Jel. Weryny w艣, pow. 偶ydaczowski, 20 klm. na p艂n. wsch. od 呕ydaczowa, 5 klm. na p艂d. od Miko艂ajowa sad pow. , st. kol. i urz. poczt. Na zach. i p艂n. zach. le偶y Rozwad贸w, na p艂n. Miko艂aj贸w, na p艂n. wsch. Stulsko, na p艂d. wsch. Krupsko, na p艂d. zach. Nadiatycze. P艂d. zach. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Dniestr. Pln. cz臋艣膰 obszaru lesista. W艂asn. wi臋k. fundacyi hr. Skarbka ma lasu 756mr. ; w艂, mn. roii orn, 481, 艂膮k i ogr, 366, Wertheim pastw. 272, lasu 5 morg. W r. 1880 by艂o 119 dm. , 749 mk. w gm. 740 gr. kat. , 3 rzym. kat. , 6 izr. ; 739 Rus. , 4 PoL, 6 Niem. . Par. rzym. kat. w Miko艂ajowie, gr. kat. w miejscu, dek. rozdolski. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia Chr. P. , szko艂a lklas. i kasa po偶. gmin. z kapit. 2002 z艂r. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ststwa drohowjskiego. W lustracyi zr. 1662 Rkp. Ossol. , 2834, str. 84 czytamy Ta w艣 zasiad艂a zdawna na 艂anach 2; teraz 1 1 6Poddanych 20. Czynsz daj膮. po z艂. 10 gr. 20 z 艂anu. Eustachy, pop, na o艣minie siedzi; daje z艂. 10. Du艅ko na o艣minie z艂. 10. Powinno艣ci, robo ty, chmielu dawanie takowe, jak w Drohowy藕u. Suma prowentu z艂. 37 gr. 10. Lu. Dz. Werynia, r. 1536 Virinia, 1581 r. Wirnina, Wyrnina i Wyrymia, w艣 i obszar dwor. , pow. kolbuszowski, par. rz. kat. i urz. poczt. w Kolbu szowy odl. 4 9 klm. , ma 1228 mk. na obszarze gminy i 150 mk. na obszarze dworskim. Le偶y 艣r贸d piaszczystej wy偶yny, wznies. oko艂o 200 mt. npm. Na pocz膮tku XVI w. stanowi jedna ca艂o艣膰 z Kolbuszow膮, , z kt贸r膮 graniczy, i nale偶y do Sta nis艂awa Tarnowskiego, kasztelana sandeckiego. W r. 1536 Kolbuszowa ma ko艣ci贸艂 parafialny. Obie wsi maj膮, 62 kmieci, 11 zagr贸d, 2 karczmy, daj膮ce po 2 grzyw, i kamieniu 艂oju, m艂yn, dwie sadzawki. Wszystkie te role daj膮, 53 grzyw. czynszu, 200 korcy owsa, 20 kap艂on贸w, sery, jaja. Jest te偶 folwark. Lasy i bory wsp贸lne dla ca艂ych d贸br Tarnowskiego. Pasieki przynosz膮. 12 grzyw. W r. 1581 Stanis艂aw Tarnowski p艂a ci tu od 66 osad. , 24 艂an. , 20 ogr. z rol膮, 12 ko mor. , 10 ubogich, 12 rzemie艣l. , 2 艂an贸w so艂ty sich. Parafia nosi nazw臋 Weryni Pawi艅ski, Ma 艂op. , 275, 505. Br. Ch Werynka, rzeczka, w gub, cherso艅skiej, lewy dop艂yw Ingu艂u, wpada powy偶ej uj艣cia Suhaklei Kamiennej. Pod艂ug Hydrogr. W. Pola odlewa 6 staw贸w. Werysa, Ferse, rzka, lewy dop艂. Wis艂y, ob. Wierzyca. Werysiej dw贸r, pow. wi艂komier ski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 42 w. od Wi艂komierza. Werysowa j folw. , pow. grodzie艅ski, w 1 okr. pol, gm. 艁asz膮, o 31 w. od Grodna. Weryszkij w艣, pow, szawelski, w 4 okr. pol. gm. Radziwiliszki, o 34 w. od Szawel. Weri贸wka, rzka, w pow. wile艅skim, w dobrach Kojrany ob. . Werzynka, folw. w dobrach Rokszyce, pow. przemyski. Wer偶a艅ce, w艣 rz膮d. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 48 w. od Lidy a 11. od Ejszyszek, 16 dm. , 198 mk. katol. A. T. Wer偶aszki, za艣c. skarb. , pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, o 24 w. od Wika, 1 dm. , 15 mk. 1 prawos艂, 14 katol. . Werzjaerw jezioro, w gub. infiandzkiej, ob. Wirzjaerw. Wesalgen w艣 kr贸lik贸w kuro艅skich KuriseheKoenige, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Weschkau, 1326 Weska, w艣, pow. g贸rski Szl膮sk, par. ew. Heizendorf, katol. Seitsch. W 1885 r, 511 ha, 30 dm. , 211 mk. 21 ew. Wesdehlen folw. , pow. kr贸lewiecki, st. p. Seepothen. Wesel, pow. sierpecki, ob. Je偶ewo W. Wesele, w臋g. Veszele, w艣 w komitacie orawskim, pow. namiestowskim, na pograniczu pow; 偶ywieckiego, nad pot. Weso艂贸wka, do kt贸rej tu uchodzi Mutnianka od wsi Mutne i Mutnik z Wahanowa. Weselowka jest lew. dop艂. Bia艂ej Orawy. Szeroko rozrzucona po obu stokach kotliny, zamkni臋tej ku wsch. i zach. a otwartej ku pld. Od wschodu os艂ania w艣 g贸ra Pieniaczkowa 876 mt. , od zach. Mag贸rka 1021 mt. i Ga艂gan贸w Wierch 840 mt. . Wr. 1890 by艂o 1986 mk. 1979 rz. kat. Polak贸w i 7 izrael. Niem. , 427 dom贸w i 7161 morg. Wed艂ug szematyzmu z r. 1891 dla dyecezyi spiskiej parafia ustanowion膮, tu zosta艂a w 1764. Sad pow. w Namiestowie Nameszto, urz膮d podatkow, w Twardoszynie, urz膮d poczt. w miejscu, st. tel. w Namiestowie. Ludno艣膰 trudni si臋 upraw膮, lnu i chowem byd艂a. Wesele, Weschelle, 1534 Weszeli, tak偶e Petersdorf, dobra i w艣, pow. niemodli艅ski, par. ew. i kat. Niemodlin. W r. 1885 dobra mia艂y 44 ha; w艣 422 ha, 53 dm. , 323 mk. 157 kat. . Wesele, miejscowo艣膰 na Gran贸wku, w pow. . ko艣cia艅skim. Weseke, w艣 nad rz. Skwil膮, Kwil膮, , dop艂. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. poi. Fel sztyn, gm. Ku藕min, par. praw. Rydka, katol. Kuman贸w, s膮d w Satanowie, o 48 w. od ProskuHniec, 13 w. od st. dr. 偶el. wo艂oczyskiej W贸j towce, ma 143 osad, 811 mk. 18 jednodwor. , 545 dzies. ziemi w艂o艣c, 747 dworskiej z po艂ow膮. wsi Rytki; m艂yn krupczatny. Rzeka Skwila rozlewa si臋 tu w du偶y staw. Nale偶a艂a do Ga domskich, dzi艣 Darewskich. Dr. M. Weselewo, Wiesio艂owo. w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. gm. , okr. wiejski i dobra, 艁opaci艅skich, Jody o 3 w. , o 81 w. od Dzisny, 3 dm. , 35 mk. Weselica 1. przysio艂ek wsi Czuchry ob. , w pow. uszyckim. 2. W. , las, pow. uszycki, okr. poL 呕wa艅czyk, gm, Kosikowce. Nale偶y do wsi Kosikowce, Boles艂awa Regulskiego, X M. O. Weseliszki 1. Weszyliszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Czadosy, o 74 w. od Nowoaleksandrowska; w艂o艣c Mironas ma 16 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. , Staszys 16 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. . Weselkiszki, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr, pol, o 48 w. od Poniewie藕a. Werzjaerw Wesalgen Weschkau Wesdehlen Wesel Wesele Werynia Weselkiszki Weseke Weselewo Weselica Werynia Werynka Werysa Werysiej Werysowa Weryszkij Weri贸wka Werzynka Wer偶a艅ce Wer偶aszki Weseliszki Wesiht Wesenberg Wesenberg, esto艅skie Rakwerelin, w latopisach ruskich Rakobor, mto pow. gub. estlandzkiej, przy linii dr. 藕el. ba艂tyckiej, pod 59 21 pln. szer. i 44 2 wsch. d艂ug. , o 97 w. na pld. wsch. od Rewela odlegle. W 1860 r. by艂o 150 dm. 14 murow. 4 ko艣cio艂y, 20 sklep贸w 5 mur贸w. , 120 ogrod贸w i 1547 mk. 150 prawos艁, reszta ewang. . Obecnie liczba mk. wzros艂a do 8374 dusz. W mie艣cie by艂a szko艂a powiat. , dwie szko艂y prywat. , dom przytu艂ku, szpital, 4 zak艂ady przemys艂owe 2 garbarnie, browar i cegielnia, 175 rzemie艣lnik贸w, st. poczt. i st. dr. 藕el. W艂asno艣膰 mta stanowi艂o 385 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosi艂y 4050 rs. Handel nieznaczny; trzy jarmarki doroczne, obr贸t kt贸rych nie przewy偶sza艂 22000 rs. Na wzg贸rzu, u st贸p kt贸rego roz艂o偶y艂o si臋 miasto, znajduj膮 si臋 malownicze rozwaliny zamku, wzniesionego z polnego kamienia i piaskowca. Miasto wraz z zamkiem za艂o偶one zosta艂o przez kr贸la du艅skiego Waldemara II w 1224 r. , otrzyma艂o prawa miejskie w 1302 r. od Eryka VI a w 1347 r. dosta艂o si臋 pod w艂adz臋 zakonu niemieckiego. W ci膮gu XIV i XV w. W. by艂 kwitn膮cem mtem handlowem i posiada艂 do 400 dm. W 1568 r. zaj臋te przez wojska ruskie, przesz艂o w 1581 r. we w艂adanie Szwed贸w i odt膮d pocz臋艂o chyli膰 si臋 ku upadkowi. W r. 1631 Gustaw Adolf podarowa艂 W. wraz z zamkiem Reinholdowi von Brederode; po wyga艣ni臋ciu rodu w 1669 r. mto przesz艂o do Tyzenbauz贸w, od kt贸rych odkupione zosta艂o w 1783 r. przez rz膮d. Wesenbergski al. wirlandzki powiat, le偶y we wschodniej cz臋艣ci gubernii i zajmuje 116 mil al. 5619 w. kw. Powierzchnia wog贸le wzg贸rzysta, opr贸cz cz臋艣ci p艂n. wsch. i p艂d. wsch. , kt贸re opadaj膮 ku jez. Czudzkiemu i Narwie Narowie. 艢rednie wzniesienie pozosta艂ej cz臋艣ci powiatu wynosi od 200 do 400 st. npm. Najwy偶sze punkty dochodz膮 w szczytach Emmomegi do 516 i Ebbafermegi do 454 st贸p. Z rzek powiatu zas艂uguje na uwag臋 Narwa, stanowi膮ca granic臋 na przestrzeni 68 w. , dochodzi ona tu do 300 sa偶. szeroko艣ci i o 1 1 2 w. od Narwy tworzy s艂ynny wodospad. Pozosta艂e rzeczki s膮 nadbrze偶nemi ruczajami. W powiecie jest 120 jezior, przewa偶nie niewielkich, za wyj膮tkiem Czudzkiego, kt贸re przylega do p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu. Z pozosta艂ych najwi臋kszem Ulasto, maj膮ce 4 1 2 w. d艂ug. i Konza, 2 w. d艂ugie. B艂ota zajmuj膮 wielkie przestrzenie. Najwa偶niejsze Likowskie w cz臋艣ci p艂n. wsch. , Ampferskie w cz臋艣ci p艂d. wsch. 40 w. d艂ug. i 20 szer. , Sircy 40 w. d艂. i do 30 szerokie i Simoniskie w cz臋艣ci p艂d. zach. Gleba nap艂ywowa, gliniasta, miejscami marglowata, zawieraj膮ca w sobie niezliczon膮 ilo艣膰 g艂az贸w narzutowych, kt贸re w postaci wa艂贸w okalaj膮 p贸艂nocne wybrze偶e Estonii. Ubog膮 wog贸le gleb臋 w niekt贸rych miejscach pokrywa s艂贸j urodzajnej ziemi, najgrubszy w cz臋艣ci p艂d. zach. i zachodniej powiatu, kt贸re nale偶a do najurodzajniejszych cz臋艣ci gubernii. Pod艂o偶e powiatu sk艂ada si臋 przewa偶nie z wapieni, w cz臋艣ci za艣 z piaskowc贸w i 艂upk贸w formacyi dolnosyluryj 枚kiej. Bogate 艂omy kamieni budowlanych. Lasy zajmuj膮 do 282000 dzies. , t. j. stanowi膮 przesz艂o 1 3 cz臋艣贸 og贸lnej przestrzeni. Drzewostan stanowi sosna i jod艂a. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 82136 mk. 2938 prawos艂. , zreszt膮 luteran贸w, zamieszkuj膮cych 451 miejscowo艣ci, maj膮ce 4800 dm. W powiecie by艂o 176 d贸br prywat. i 1 skarbowe. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo. Pod rolami jest 98000 dzies. , pod 艂膮kami do 88000 dzies. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta. W 1860 r. by艂o 19600 sztuk koni, 48800 byd艂a rogatego, 29950 owiec zwyczajnych, 26950 rasy poprawnej, 17400 trzody chlewnej. Przemys艂 fabryczny reprezentowany by艂 w 1860 r. przez 166 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych 98 gorzelni, 42 browar贸w piwnych, 4 fabr. octu, 2 likier贸w, 21 cegielni, 1 garbarnia, 1 folw. cukru o艂owianego, 1 farb i 1 prz臋dzalnia bawe艂ny, zatrudniaj膮ca 1546 robot. i produkuj膮ca za 1314248 rs. . Nadto na do艣膰 wysokim stopniu rozwoju stoi przemys艂 le艣ny, mianowicie budowa statk贸w wodnych, zw艂aszcza przy uj艣ciu Narwy we wsi Gungerburg i przy wsi Kunda. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 3 okr臋gi Allenhaken, StrandWirland i LandWirland i 10 parafii. Wesendorf, w艣, pow. kluczborski, par. ew. Wilmsdorf, kat. Lowkowitz; 72 ha, 23 dm. , 100 mk. 89 ew. . Wesiht, ob. Wehsiht. Weska, Veska szczyt 948 mt. , w Beski dach zach. , na granicy pomi臋dzy W臋grami a GaHcy膮 pow. 偶ywiecki; dwoma prze艂臋czami ni偶 szymi o 80 do 90 mt. jest W. oddzielon膮 od Beskidu 923 mt. i Studenej 935 mt. . Przez W. idzie te藕 linia wodo dzielna mi臋dzy dorzeczem So艂y i Orawy. E. R. Weskeim, dobra ryc, pow. pruskoi艂awski, st. p. Landsberg Ostpr. Weslaien folw. d贸br pryw. Nodaggen, w okr. i pow. hazenpockim, par. ambote艅ska Kurlandya. We艣nino w艣, pow. dryssie艅ski, par. O艣wiej. Weso艂a 1. w艣, pow. sochaczewski, gm. i par. Rybno, ma 6 mk. , 109 morg. w艂o艣c. 2. W. os. nad rz. Bzur膮, pow. 艂owicki, gm. Kompina, par. 艁owicz, ober偶a i ku藕nia przy szosie, pod miastem 艁owiczem. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 3. W. , os. , pow. 艂臋czycki, gm. Rogo藕no, par. Gieczno, odl. od 艁臋czycy 16 w. 4. W. al. Krupka os. , m艂yn. nad rz. Prosn膮, w pow. wielu艅skim. Nale偶y do d贸br 艁ubnice. W r. 1827 by艂 1 dm. , 10 mk. 5. W. al. Stare P艂awno, os. nad rz. Wiercic膮, pow. noworadomski, gm. Gidle, par. P艂awno, ma 6 dm. , 36 mk. , 50 morg. dwor. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 20 mk. 6. W, , Wesenberg Wesendorf Weska Weskeim Weslaien Weso艂a os. m艂yn. nad rz. Widawk膮, pow. piotrkowski, gm. Kamie艅sk, par. Gorzkowice, ma 2 dm. , 12 mk. , 5 morg. dwor. Nale偶y do d贸br Kamie艅sk. 7. W. , os. karcz, nad rz. Wolbork膮, pow. piotr kowski, gm. Bogus艂awice, ma 3 dm. , 28 mk. , 2 morg. dwor. 8. W. al. Karch, w艣, pow. b臋dzi艅ski, gm. O偶arowice, par. S膮cz贸w, ma 11 dm. , 86 mk. , 6 os. , 37 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dobieszowice. 9. W. , pow. olkuski, gm. i par. Kromo艂贸w. 10. W. , os. karcz. , pow. konecki, gm. Pijan贸w, par. Pilczyca, odl. od Ko艅skich 30 w. , ma 1 dm. , 7 mk. , 1 morg. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 46 mk. , par. Radoszyce. 11. W. , folw. i w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Topolice, par. 呕arn贸w, odl. od Opoczna 16 w. , ma 7 dm. , 87 mk. , 383 morg. dwor. , 2 morg. w艂o艣c. 艁omy piaskowca. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 79 mk. Na le偶a艂a do d贸br Trojanowice. 12. W. , os. , pow. opoczy艅ski, gm. Zaj膮czk贸w, par. B艂ogie, odl. od Opoczna 33 w. , ma 5 dm. , 22 morg. 13. W. al. Weso艂a G贸ra, w艣, pow. kielecki, gm. Zaj膮czk贸w, par. Ma艂agoszcz. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 54 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br kr贸lewskich Buda ob. Ruda 52. , 14. W. , os. , pow. mie chowski, gm. i par. Nied藕wied藕. 15. W, , pow. miechowski, gm. Wielko Zag贸rze, par. Mie ch贸w. 16. W. , folw. pow. stopnicki, gm. i par. Chmielnik, odl. 33 w. od Stopnicy. Folw. ten, w r. 1879 oddzielony od d贸br Lubania, mr. 277 gr. orn. i ogr. mr. 189, lasu mr. 71, nieu偶. mr. 17; bud. drew. 3, pok艂ady wapienia. 17. W. , os. , pow. janowski, gm. Annopol. , par. 艢wieciech贸w. 18. W. , os. , pow. siedlecki, gm. Skupie, ma 4 dm. , 618 morg. 19. W. , al. Wes贸艂ka al. Augu艣cin, w艣, pow. soko艂owski, gm. Kudelczyn, par. Soko艂贸w odl. 2 w. . Ma 4 dm. , 49 mk. Trzy osady w艂o艣c. w r. 1864 otrzyma艂y ziemi 6 mr. 274 pr臋t. W 1858 utworzony zosta艂 folw. , ma j膮cy 604 morg. , kt贸re w ca艂o艣ci oddane zosta艂y na w艂asno艣膰 uw艂aszczonym mieszczanom Soko艂o wa. Do dworu nale偶y tylko 3 mr. 223 pr臋t. W. wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Przezdziatka. 20. W. al. Weso艂e, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 36 w. , ma 8 dm. 38, mk. 21. W. , dawniej Praurimie, wynios艂o艣膰 pod Aleksot膮. , w pow. maryampolskim, miejsce przechadzki dla mieszka艅c贸w. Br. Ch. Weso艂a 1. Wiesie艂aja, w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Ma艅kowicze o 4 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Menczeni臋ta, 19 dusz rewiz. 2. W. , uroczysko, pow. sok贸lski, w 2 okr. poL, gin. Roman贸wka, o 24 w. od Sok贸艂ki, 59 dzies. 18 艂膮k i pastw. . 3. W. G贸r ka, folw. , pow. mi艅ski, gm. StareSio艂o, w艂asno艣膰 Okulicz贸w, nale偶y do domin. NowyDw贸r. A. Jel. Weso艂a 1. s艂ob贸dka nad rzek膮 Uszyc膮, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. , par. i poczta Mi艅kowce o 2 w. , o 12 w. od Uszycy, ma 15 osad, 45 mk. Nale偶a艂a do Ignacego ze 艢cibor贸w Marchockiego, dzi艣 skarbowa. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148, 2. W. , karczma na trakcie z Jo艂tuszkowa do S艂obody Hulowskiej, pow. mohylowski, par. Jo艂tuszk贸w. 3. W, S艂oboda al. Him贸wka, w艣, pow. kijowski, w 2 okr. pol, gm. Bysz贸w, par. praw. Hru偶ka o 1 w. , odl. o 62 w. od Kijowa, ma 373 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 481 mk. W艂o艣cianie, w liczbie 147 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 625 dzies. , ze sp艂at膮 po 763 rs. 12 kop. rocznie. W艣 nale偶y do d贸br Hru偶ka Daryi z Chale艅skich Frejgangowej. Weso艂a 1. przedmie艣cie Krakowa, le偶y mi臋 dzy Pr膮dnikiem Czerwonym, Olsz膮, Piaskami, Grzegorzkami, Star膮 Wis艂膮, Stradomiem, mia stem w艂a艣ciwem i Kleparzem. Znajduje si臋 tu 18 ulic, 3 ko艣cio艂y, 121 dom贸w i plac贸w. 2. W. z Magierowem i Ujazdami, w艣, pow. brzozowski, w otwartej dolinie pot. Baryczki, uchodz膮cego z pot. H艂udno pod Nozdrzcem z lew. brzegu do Sanu. Od p艂n. wschodu i p艂d. zach. otaczaj膮 do lin臋 lesiste wzg贸rza, sama dolina jest urodzajna i g臋sto zaludniona. We wsi parafia rzym. kat. , z ko艣cio艂em murowanym, fundowana w r. 1462 przez Ma艂gorzat臋, wdow臋 po Mo艣cickim. Te ra藕niejszy ko艣ci贸艂 zbudowano r. 1839. Par. na le偶y do dekanatu dynowskiego; obejmuje te偶 Barycz. Wszystkie trzy osady licz膮 360 dm. na obszarze gm. a 9 dm. na obszarze dwor. Oba obszary maj膮 2150 mk. , 2077 rz. kat. , 70 izrael. i 3 prot. Weso艂a ma 278 dm. i 1649 mk. ; Magier贸w 26 dm. i 146 mk. ; Ujazdy 56 dm. i 276 mk. Pos. wi臋ksza Samuela Schoenbluma wy nosi 358 mr. roii, 34 mr. 艂膮k, 4 mr. ogr. , 26 mr. pastw. , 480 mr. lasu i 1446 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 2441 mr. roh, 163 mr. 艂膮k i ogr. , 168 mr. pastw. i 455 mr. lasu. W. graniczy na p艂n. zach. z Baryczem, na p艂d. wsch贸d z H艂udnem. Osada Magier贸w le偶y 3 klm. na zach. od W. , u St贸p g贸 ry Kamie艅ca 482 mt. ; Ujazdy na p艂n. , przy go艣ci艅cu z Domaradza do Dynowa. Mac. Weso艂a 1. przys. wsi Kutyska, w pow. t艂umackim. 2. W. , os. , karcz. , pow t艂umacki, na obszarze gm. Po艂ahicze. Weso艂a, drobne osady, w pow. ostrzeszow skim i w nowo utworzonym pow. k臋pi艅skim. 1. W. , w par. Kobylag贸ra, okr. wiej. G贸ra, 1 dm. , 15 mk. 2. W. , par. Wyszan贸w, okr. wiej. Lubczyn, 1 dm. , 9 mk. 3. W. , par. Baran贸w, okr. dwors. Mrocze艅, w lasach mrocze艅skich, 1 dm. , 6 mk. 4. W. , m艂yn, w par. i okr. dwors. Siemiamce, 3 dm. , 32 mk. 5. W. , ob. Osieczno i Weso艂贸w. E. Cal. Weso艂a 1. folw. , w pow. toszeckogliwickim, nale偶y do d贸br 艁ona. 2. W. , os. , pow. toszeckogliwicki, ob. Chech艂o. 3. W. , os. , w gm. Droniowice, pow. lubliniecki. 4. W. , pustk. , nale偶y do d贸br Laskowice, w pow. opolskim. 5. W. , folw. , pow. bytomski, ob. Mikulczyce. Weso艂a G贸ra, w艣, w pow. kieleckim, ob. Weso艂a. 16 Weso艂a Weso艂a Weso艂a G贸ra 1. wynios艂o艣膰 na obszarze Bobuliniec, w pow. buczackim. 2. W. G. , wynios艂o艣膰 w M膮dze艂贸wce, pow. podhajecki. Weso艂e, w艣 i folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 50 w. W艣 ma 49 dm. , 479 mk. ; folw. ma 5 dm. , 85 mk. W 1827 r. by艂o 3 dm. ,, 25 mk. Weso艂e Oko, w艣, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Ig艂贸wka, odl. od Maryampola 17 w. , ma 12 dm. , 114 mk. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 48 mk. Weso艂ek, za艣c. nad stawem, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Lidy a 35 w. od Wasij liszek, ma 1 dm. , 4 mk. katol. Wes贸艂ka 1. os. le艣. , pow. gosty艅ski, gm. Dunin贸w, par. Dobrzyk贸w, ma 27 mk. 2. W. , w XVI w. Wesszolka, w艣 i folw. , pow. laski, gm. 艁ask, par. Borszewice; w艣 ma 2 dm. , 33 mk. ; fol. ma 2 dm. , 2 mk. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br 艁ask. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 38 mk. Na po cz膮tku w. XVI w艣 nale偶y do par. Borszewice lecz daje plebanowi tylko kol臋d臋 po groszu z 艂a nu, za艣 dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi i mansyonarzom w 艁asku 艁aski, , L. B. , I, 444, 448. 3. W. Sobies臋ki lit. A. , fol. , pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 24 w. , ma 4 dm. , 21 mk. Por. Sobies臋ki 4. W. pow. olkuski, gm. i par. Minoga. 5. W. al. Krzesk w艣 i fol. , pow. siedlecki, gm. Kr贸lowa Niwa, par. Zbuczyn, odl. 27 w. od Siedlec, ma 21 dm. , 159 mk. Por. Krzesk W r. 1884 fol. W. lit. AB rozl. mr. 411 gr. or. i ogr. mr. 351, 艂膮k mr. 50, pastw. mr. 5, nieu偶. 5; bud. drew. 16; p艂odozm. 4pol. W艣 W. os. 17, mr. 365. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukow skiego z r. 1531 w艣 Weso艂ka Krzesk, w par. Zbuczyn, p艂aci艂a od 1 艂anu Pawi艅ski, Ma艂op. , 378, 416. 6. W. al. Augu艣cin, pow. soko艂ow ski, ob. Weso艂a. 7. W, os. , pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Rzeku艅. Br. Ch. Weso艂ka, karczma, niegdy艣 pod Psarskiem, w pow. szremskim, istnia艂a w r. 1835. Weso艂ki al. Wiesio艂ki, w艂a艣ciwie Wysio艂ki Folwarczne, w艣, pow. kaliski, gm. Chocz, par. Blizan贸w, stanowi膮, jedn膮 ca艂o艣膰 z osadami Jan k贸w i Oszczywilk. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Weso艂ki al. Wes贸艂ki, folw. , niegdy艣 do Czer wina, pow. pleszewski, oko艂o 7 klm. ku p艂n. od Pleszewa poczta i st. dr. 偶el. Powsta艂 po r. 1843 w miejscu Sadziska. 艁azarz Krauze sprze da艂 W. komisyi kolonizacyjnej. R. 1885 by艂o 5 dm. i 112 mk. E. Cal. Weso艂o, niem. Freudenfier, pow. wa艂ecki, ob. Szwecya. Weso艂贸w 1. al. Weso艂owo, dobra, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. i par. Kowarsk, o 22 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Gharma艅skich, maj膮, 291 dzies. 68 lasu, 30 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. rohaczewski, dziedzictwo 呕ukowskich, maja wraz z Lasow膮 Bud膮. i Szapczycami 3341 dzies. 734 roli, 386 艂膮k, 1912 lasu; m艂yn daje 100, karczma 150 rs. Weso艂贸w 1. z Podbrzeziem i Ujazdem w艣, pow. brzeski, na praw. brzegu Dunajca, o 2 klm. na zach. od Zakluczyna. Przez w艣 prowadzi go艣ciniec 艂膮cz膮cy Zakluczyn z Tymow膮, , Brzes kiem i Lipnic膮; . W艣 le偶y w r贸wninie nawodnio nej potokami uchodz膮cymi do Dunajca i ma gle b臋 nap艂ywow膮, urodzajn膮. Par. rz. kat. w Za kluczynie. Wraz z w贸lkami liczy 101 dm. i 585 mk. Obszar wi臋kszy dzieli si臋 na dw. a korpusy tabularne W. G贸rny Ant. Tomalikowskiego ma 6 dm. i 47 mk. ; W. Dolny dr. E. Merczy艅skiego 7 dm. i 56 mk. Pod wzgl臋dem wyznania jest 638 rz. kat. i 50 izrael. Posiad艂o艣膰 pierwsza ma 180 mr. roli, 8 mr. 艂膮k, 1500 s膮偶. ogr. , 27 mr. pastw. , 36 mr. lasu, 91 mr. nieu偶, i 1145 s膮偶. parcel bud. ; cz臋艣膰 druga 287 mr. roli, 12 mr. 艂膮k, 3 mr. ogr. , 20 mr. pastw. , 22 mr. lasu, 824 s膮偶. staw贸w, 24 mr. nieu偶. i 2 mr. 458 s膮偶. par cel bud. Pos. mniejsza 356 mr. roli, 19 mr. 艂膮k i ogr. , 59 mr. pastw. i 8 mr. lasu. D艂ugosz L. B. , II, 273 nn. w par. Opatkowice zna Uyasd klasztoru tynieckiego i Pobrze偶e Mi ko艂aja Buczy艅skiego i Teodora Marcinkowskie go, natomiast Weso艂owa nie wymienia. R贸wnie偶 nie spotykamy tej nazwy w spisach pob. z r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 144, chocia偶 inne mniejsze osady s膮 wymienione. W. graniczy na wsch. z Zakluczynem, na p艂d. ze Zdoni膮 i Str贸 偶ami, na zach. z Ujazdem. 2. W. , przys. wsi 艁u偶na, w pow. gorlickim. Mac. Weso艂贸w 1. al. Weso艂owo, Weso艂a, Weso艂ek. urz臋d. Neu Hochzeit, dawniej te偶 Kindelbier, maj臋tno艣膰, pow. czarnkowski Wiele艅, o 20 Mm. na p艂n. zach. od Wielenia, na lew. brzegu Dra wy dop艂. Noteci, wprost Osieczna Hochzeit brandenburskiego, przy trakcie z Cz艂opy do Dobiegniewa, wzn. 50, 9 mt. npm. ; graniczy z Przysiekami Prossekel; par. kat. w Wieleniu, par. prot. i poczta Hochzeit, st. dr, 偶el. w Krzy偶u Kreuz i w Dobiegniewie o 15 klm. ; ma 9 dm. , 112 mk. 107 prot. , 5 偶yd. i 457 ha 188 roli, 29 艂膮k, 21 pastw. , 185 lasu, 21 nieu偶. , 11, 89 wody. Oko艂o r. 1830 nale偶a艂 W. do zamku wiele艅skiego. Ob. Osieczno w Brandeburgii. 2. W. pow. wrzesi艅ski, ob. Nowy W. Nenhau sen. E. Cal. Weso艂贸wka 1. os. , pow. radomski, gm. i par. Kowala St臋pocina, odl. od Radomia 6 w. , ma 1 dm. , 2 mk. , 1 morg. dwors. 2. W. , w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. opatowski, gm. Julian贸w, par. S艂upia, odl. od Opatowa 39 w. , ma 32 dm. , 178 mk. , 537 morg. w艂o艣c. Przysta艅 na Wi艣le. W 1827 T. by艂o 25 dm. , 163 mk. 3. W, os. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Wa艣ni贸w, odl. od Opatowa 17 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 1 morg. 4. W. , os. le艣. , pow. opatowski, gm. i par. Czy偶贸w, odl. od Opatowa 34 w. , ma 1 dm. , 3 mk. , 1 morg. 5. W, , os. , pow. opatowski, gm. Opa Weso艂贸wka Weso艂a Weso艂e Weso艂ek Wes贸艂ka Weso艂ka Weso艂o Weso艂ki Weso艂贸w Weso艂a G贸ra t贸w, par. Ptkan贸w. Nie pomieszczona w ostat nich spisach urz臋d. 6. W. , os. , pow. opoczy艅 ski, gm. i par. Studzianna. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. 7. W. , os. , pow. opoczy艅 ski, gm. Krzczon贸w, par. Drzewica. Nie podana w ostatnich spisach. 8. W. , w艣 nad rzk膮. Opa t贸wk膮, , pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Ma lice, odl. od Sandomierza 15 w. , ma 8 dm. , 29 mk. , 61 morg. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 18 mk. 9. W. 9 w艣 i fol. , pow. che艂mski, gm. Brze ziny, par. Puchacz贸w. Gorzelnia produkuj膮ca za 22400 rs. rocznie. Nie podana w spisie z r. 1827. 10. W. , os. , pow. krasnystawski, gm. Rudka, par. Siennica Ro偶ana. 11. W. , kol. utworzona na obsza rze d贸br Hnisz贸w, w pow. che艂mskim, gm. Swierze. 12. W. , os. w艂o艣c, pow. ciechanowski, gm. Nu偶e wo, par. Ciechan贸w odl. 2 w. , 1 dm. , 5 mk. , 4 mr. 13. W. os. , pow. p艂o艅ski, gm. Kuchary, par. Kr贸lewo, odl. 16 w. od P艂o艅ska, 1 dm. , 7 mk. , 69 morg. 14. W. , os. , pow. m艂awski, gm. i par. Unierzyz, odl. 28 w. od M艂awy, 2 dm. , 8 mk. , 5 morg. 15. W. , fol. , pow. suwalski, gm. Pa w艂贸wka, par. Przero艣l, o 13 w. od Suwa艂k, ma 3 dm. , 24 mk. W 1827 by艂o 2 dm. , 28 mk. Da wniej wieczysta dzier偶awa, nale偶aca do ekonomii Przero艣l, d艂ugo zostawa艂a w posiadaniu Zarem b贸w, od kt贸rych j膮, naby艂 K. Mackiewicz. Po sp艂aceniu kanonu, nabyta w r. 1877 na w艂as no艣c. Obszaru 205 morg. 253 pr臋t. , po艂o偶enie pag贸rkowate, gleba 偶ytnia. Gaj olszowy i brzo zowy i lasek 艣wierkowy, po polu i lesie k臋py leszczynowe, obfituj膮 ce w orzechy. Na 艂膮kach dobywa si臋 torf na opa艂. 16. W. , fol. , pow. sej ne艅ski, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 6 w. , ma 2 dm. , 23 mk. , 125 morg. 84 mr. roli, 37 mr. 艂膮k. Pok艂ady torfu i wapienia. Fol. ten oddzielony od d贸br Jenoraj艣cie. 17. W. , przyl. d贸br Ho艂ny Mejera, pow. sejne艅ski, gm. Ho艂ny Wolmera, par. Ber偶niki. 18. W. , pow. sejne艅 ski, gm. i par. Sereje. 19. W. , pow. maryam polski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. 20. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Cztery ostatnie osady nie s膮, pomiesz czone w spisie urz臋d. z r. 1878. Br. Ch. Weso艂贸wka 1. za艣c, pow. trocki, w 3 okr. poL, o 61 w. od Trok, 1 dm. , 11 mk. katol. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyrwinty o 14 w. , okr. wiejski Bejwidzie, 1 dusza rewiz. ; nale偶y do d贸br Miszkieniszki, Grabowieckich. 3. W. , Wiesie艂owki, w艣 i os. karcz. , pow. wile艅ski, w 3 okr. poLl gm. Podbrzezie o 10 w. , okr. wiejski Glinciszki, o 36 w. od Wilna. W艣 ma 7 dm. , 16 mk. prawos艂. i 76 katol. ; os. karcz. 1 dm. , 12 mk. katol. w 1865 r. 69 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Koniuchow, Dowgia艂艂贸w. 4. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Subocz, o 72 w. od Wi艂komierza. 5. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 28 w. od Wi艂komierza. 6. W. , os. nad 艢wis艂ocz膮, pow, mi艅ski, pod Mi艅skiem, za folwarkiem Ludament, posiada od 1875, znakomity zak艂ad ogrodniczy, za艂o偶ony przez Niemca Holasza i sp贸艂k臋. Opis tego zak艂adu w Pamiat. kn. minsk, gub. za 1884 r. Weso艂贸wka 1. w艣, w 1741 r. nale偶a艂a do par. Bystrczyk w pow. skwirskim i mia艂a 20 chat szlachty rit. romani ob. Pochilewicz, 210. Obecnie pod t膮 nazw膮 nieistnieje. 2. W. , nie istniej膮ca w艣 we w艂o艣ci Zas艂awskiej, t. j. w dzi siejszym pow. zas艂awskim. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. kn. Micha艂 Za s艂awski p艂aci ze wsi Wiesio艂贸wki, nale偶膮cej do w艂o艣ci Zas艂awskiej, od 1 ko艂a dorocz. Jab艂onow ski, Wo艂y艅, 131. J Krz. Weso艂贸wka, strumie艅, prawy dop艂. Orawy. Wyp艂ywa u st贸p Dudowej 1187 i Mag贸rki 1087 jako pot. Jasieniska; po kr贸tkim biegu dostaje si臋 na obszary, kt贸re uleg艂y ju偶 silnej denudacyi, krajobraz poryty licznemi strumieniami rzek, p艂yn膮cych ku Orawie. Okoliczne czuby i wierchy maj膮 charakter pag贸rk贸w, zaledwo o 100 150 mt. g贸ruj膮cych nad dolin膮 W. Ta ki teren przep艂ywa W. na d艂ugo艣ci oko艂o 5 kiL; nad strumieniem roz艂o偶y艂a si臋 rozleg艂a osada Weso艂贸w Vesele. Tu przyjmuje W. dwa po toki Mutniank臋 z praw. , Mutnik z lew. brzegu. Zasilona wodami dwu potok贸w jest ju偶 teraz W. pot臋偶nym strumieniem, kt贸ry przedziera si臋 po przeczn膮 dolin膮 przez hale orawskoliptowskie. Krajobraz g贸rski powraca. Szczyty liczne prze nosz膮 poziom rzeki o 200 do 300 mt. Redikan贸w 926 mt. , Poperaczka 1037 mt. , Wra艂a 1051 mt. i inne, dolina jest tak w膮sk膮, 偶e pomimo przeci naj膮cej dolin臋 rzeki drogi, niema na ca艂ej tej przestrzeni, 8 klm. d艂ugiej, najmniejszej ludzkiej osady. Dopiero tu偶 przy uj艣ciu rzeki do Orawy roz艂o偶y艂a si臋 po prawej stronie rzeki wioska Ja sienica; brzeg lewy jest a偶 do uj艣cia niedost臋p ny. Dop艂ywy z praw. brzegu pot. Rakowiec, z lew. brz. pot. Rieczka, pomin膮wszy znaczniej sz膮 ilo艣膰 bezimiennych. D艂ugo艣膰 ca艂ego biegu 2 1 2 mil geogr. do 19 kil. . Poziom 藕r贸de艂 oko艂o 1050 mt. Osada Weso艂贸w poczyna si臋 w pozio mie oko艂o 808 mt. , dolna jej cz臋艣膰 wznosi si臋 oko艂o 690 mt. , uj艣cie 615 mt. E. R. Weso艂贸wka al. Wesel贸wka, cz臋艣膰 Korytnik, pow. przemyski. Weso艂贸wko, niem. Wesselkowo, folw. do Ostrowitego, pow. lubawski, par. kat. Ostrowite, st. p. 艁膮kosz. W najnowszych spisach nie wymieniony. Weso艂owo 1. w艣, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 20 w. , ma 8 dm. , 77 mk. W1827 r. by艂o 3 dm. , 32 mk. 2. W. , os. , pow. maryampolski, par. Pokojnie. W nowszych spisach nie podawana. W 1827 r. mia艂a 1 dm. , 17 mk. Weso艂owo 1. dobra skarbowe, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz, okr. wiejski Nerowo, o 112 w. od Trok, 1 dm. , 3 mk. katol. Dobra W. Weso艂owo Weso艂贸wka Weso艂贸wka Weso艂贸wko Weso艂ucha Weso艂owo w 1850 r. sk艂ada艂y si臋 z 1 mka, 1 folw. i 2 wsi, mia艂y 750 dzies. obszaru; w艂a艣ciciel Hrynio. 2. W. za艣c. szlach, , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Gaby, o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 8 mk. katol 3. W. , mko i w艣 nad jeziorem t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 22 i 24 w. od Nowoaleksandrowska a 2 w. na p艂n. wsch贸d od st. dr. 偶el Tnrmont. W艣 w 1859 r. mia艂a 4 dm. , 40 mk. ; cerkiew. Par. prawos艂. , ma 191 dusz. W. by艂 niegdy艣 sstwem, nale偶膮 cem do Hajki, 偶onatego z Zofi膮 Sapie偶ank膮. . 4. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 24 w. od Nowoaleksandrowska. 5. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 80w. od Nowoaleksandrowska. 7. W. , maj臋tno艣膰 nad rz. Berezyn膮, pow. borysowski, w 1 okr. poL cho艂opienickim, gm. KiszczynaS艂oboda, o 16 w. od Borysowa, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 rodziny Raw贸w. Za podda艅stwa w dw贸ch folwarkach by艂o 108 w艂o艣cian p艂ci m臋zkiej; obecnie jest oko艂o 48 w艂贸k. Grunta lekkie, l膮ki wyborne, miejscowo艣膰 le艣na. O 3 w. powy偶ej W. rz. Hajna uchodzi do Bere zyny. 8. W. , za艣c w pobli偶u jez. 艁oczyn, pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Pohore艂e, o 3 mile od Ihumenia. Grunta lekkie, 艂膮k b艂otnych du偶o; miejscowo艣膰 nizinna, ma艂oludna. Maj膮 tu Kuncewiczowie 6 w艂贸k, 艢wirscy 2 1 2 w艂贸ki, Tarasiewiczowie 2 w艂贸ki. 9. W. , osada, pow. ihume艅ski, w 2 okr. poL, gm. Dukora, o 42 w. od Ihumenia. 10. W. , folw. nad rz. Talk膮, pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Omelno, par. katol. Serafin, o 62 w. od Ihu menia. Nale偶y do dominiam Blu藕e, niegdy艣 Za wadzkich, przez wiano 艢wi臋torzeckich, obecnie Zofii ze 艢wi臋torzeckich Konstantowej Prozorowej, ma oko艂o 10 w艂贸k; grunta lekkie, 艂膮ki wy borne. 11. W, , folw. , pow. mi艅ski, w gm. Samochwa艂owicze, pomi臋dzy wsi膮; Piaciewszczyzna i za艣c. Rubitki, o 25 w. od Mi艅ska. 12. W. , folw. nad 艢wis艂ocz膮, pow. mi艅ski, w gm. Siemkowo, o 7 w. od Mi艅ska, oko艂o 1 3 4 w艂贸ki, w艂as no艣膰 urz臋dnik Nikotina. 13. W. , w艣. pow. no wogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. Niehniewicze, o 7 w. od Nowogr贸dka. J. Krz. A. Jel. Weso艂owo, niem. Wessolowo, kol. do Osta szewa, pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Grodziczno, 1885 r. 71 dm. , 435 mk. Posiada pomocniczy urz膮d pocztowy i szko艂臋 2klas katol. K艣. Fr. Weso艂owo 1. niem. Wessolowen, w艣, pow. gierdawski, st. p. Abelischken. 2. W, , posiad艂o艣膰, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. Osada istnia艂a ju偶 XVII w. 3. W. , dobra ryc, pow. olszty艅ski, st. p. Gr. Purden. 4. W. , os. , pow. z膮dzborski, st. p. Nikolaiken. 5. W. , w艣, pow. szczycie艅ski, st. p. Willenberg. 6. W. , niem. Wessolowen Gross i Klein, ws i posiad艂o艣膰, pow. w臋goborski, st. p. Allenstein. 7. W. , niem. Wessolowo, posiad艂o艣膰, pow. niborski, st. p. Koschlau. Albrecht Ko艣ciesza, mistrz hutnicki w Kucborku, dostaje w XVI w. przywilej ua 13 w艂贸k i 7 1 2 morg. nad strumykiem Omulew oraz 2 w艂贸ki pod maj膮tkiem jego w Kucborku K臋trzy艅ski, O ludn. pol, 349. Weso艂owo, niem. Hochzeit, w艣 w Brandenburgii, ob. Osieczno 1, , Weso艂ucha 1. karczma i za艣c pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Gaby, o 69 w. od Wilejki, 2 dm. , 22 mk. 7 prawos艁, 8 katol. , 7 偶yd贸w. By艂a tu drew. cerkiew prawos艂. 2. W. , Wiesie艂ucha, za艣c, pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Weso艂uszka 1. folw. nad rzk膮 Szyrwi艅cz膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, o 51 1 4 w. od Wilna, 5 dm. , 38 mk. katol. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 22 w. od Nowoaleksandrowska. Weso艂y 1. folw. , pow. ihume艅ski, w 1 okr. poL, gm. i par. katol. Uzda, pomi臋dzy Wielk膮Us膮 i Kamionk膮; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta urodzajne, szczerkowe. 2. W. , folw. , pow. s艂ucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Lachowicze, przy drodze z Nied藕wiedzicy do Lachowicz, nale偶y do d贸br lachowickich. Miejscowo艣膰 bezle艣na, falista, grunta wyborne. W pobli偶u przechodzi linia dr. 偶el. poleskich. 3. W. Dw贸r, dobra, pow. s艂onimski, w 4 okr. poL, gm. Zdzi臋ci贸艂, o 49 w. od S艂onima, 278 dzies. 40 艂膮k i pastw. , 60 lasu, 13 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Borzobohatych. 4. W. Uhol, bia艂oros. WiasiolyUho艂. w艣 nad rzk膮 Studziank膮, praw. dop艂. Usy niemnowej, pow. mi艅ski, w 3 okr. poL i gm. Kojdan贸w o 13 w. , o 52 od Mi艅ska, ma 15 osad; grunta szczerkowe, urodzajne, 艂膮ki dobre. Weso艂y K膮t 1. w艣 w pobli偶u uj艣cia rzki To艂macza do Wysi, pow. czehry艅ski, w 3 okr. poL, gm. Z艂otopol, o 115 w. od Czehrynia, ma 363 mk. W 1808 r. wraz ze s艂obodami Witiaziow膮 i Winopole mia艂a 63 dm. i 477 mk. ; w 1863 r. za艣 420 mk. ; 1887 dzies. ziemi bardzo urodzajnej, z czego 240 dzies. odesz艂o do w艂o艣cian przy uw艂aszczeniu. Posiada cerkiew Pokrowsk膮, z muru wzniesion膮 w 1831 r. przez w艂a艣ciciela wsi gien. Bielskiego, na miejscu dawniejszej, drewnianej, z 1788 r. , uposa偶on膮 36 dzies. Bo par. praw. nale偶膮 wsi Witiaziowa i Gliniana Ba艂ka. W艣 ta, osadzona w 1776 r. przez Pomorskiego, nale偶a艂a do klucza 艣mila艅skiego ks. Lubomirskich a nast臋pnie Potemkina, poczem do d贸br z艂otopolskich gien. Wysockiego. W 1804 r. Wysocki sprzeda艂 W. K. ks. Kudaszewowi, po kt贸rym oddziedziczy艂 zi臋膰 jego gien. Bielski. Spadkobiercy jego sprzedali w艣 w 1855 r. gien. Enochinowi. 2. W. K. , w艣 przy uj艣ciu Makszybo艂ota do Tykiczu, pow. huma艅ski, w 3 okr. pol, gm. i par. Szawlicha o 3 w. , ma 792 mk. W 1863 r. by艂o 577 mk. Posiada cerkiew drewnian膮; filialn膮 do 1842 r. parafia, p. w. Weso艂y Weso艂owo Weso艂uszka Weso艂ygr膮d Wesseningken Wessig Wessit Wesskallen Wesslienen Wesslinken Wessnitz Wessoligrond Westende Westenhoefen Westerplatte Westfalen Westfelde 艣w. Parascewii, niewiadomej erekcyi. W艣 w 1732 r. nale偶a艂a do sstwa szawuliskiego, ; w bie偶膮cym wieku do okr臋gu huma艅skiego kolonii wojskowych. 3. W. K. w艣 na lewym brzegu Tykicza Gni艂ego, pow. taraszcza艅ski, w 1 okr. poL, gm. 呕ydowska Grobla, o 16 w. od Taraszczy, ma 1266 mk. W 1863 r. by艂o 927 mk. prawos艁, 8 katol. , 5 偶yd贸w; 1832 dzies, ziemi. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1778 r. Wydobywaj膮, tu wyborn膮 glin臋 bia艂膮. W艣 nale偶a艂a do Roma艅skich, nast臋pnie Skibickich, od kt贸rych kupi艂 adwokat Welker, poczem Kiercellich i Meleniewskich. J. Krz. Weso艂y Kut Weso艂y K膮t, stacya dr. 偶el. pld. zachodnich, na linii KoziatynOdessa, w gub. chersonskiej, pomi臋dzy st. Iwan贸wk膮 o 9 w. a Rozdzieln膮 o 29 w. , odl. o 367 w. od Koziatyna, 79 w. od Birzu艂y a 97 w. od Odessy. Weso艂ygr膮d, al. Piecuchy, niem. Wessoligrond w艣, pow. szczycie艅ski, st. p. Lipowitz. We艣rednik, os. le艣n. , m艂yn i posiad艂o艣膰, w pow. chodzieskim, nad strug膮 Margo艅sk膮 wzn. 65, 8 mt. npm. , dop艂. Noteci, o 5 klm. na p艂n. zach. od Margonina par. i poczta, w okolicy wzn. 85 mt. npm. ; st. dr. 偶el w Chodzie偶y Kolmar i. P. o 9 klm. ; okr. dworski Margo艅ska Wie艣. Le艣nicz贸wka 1 dm. , 6 mk. stoi tu偶 przy m艂ynie, na lew. brzegu strugi. M艂yn ma 2 dm. , 25 mk. ; posiad艂o艣膰 obejmuje 397 ha 156 roli, 24 艂膮k, 6 pastw. , 194 lasu, 11 nieu偶. i 5, 71 wo dy. W. wchodzi艂 dawniej w sk艂ad d贸br Margo nin; istnia艂 ju偶 w XVIII w. E. Cal. We艣rednik al. 艢rednie, niem. MittlereSee, jezioro pod Gostoczynem, w pow. tucholskim, mi臋dzy jez. Rudziankiem a jez. Wielkiem; ob. 艢pitalskie. Wessalen, rzeczka, lewy dop艂yw Abawy, praw. dop艂. Windawy. WessatAndres, w艣, i W. Herrmann al. Blussen al. Schlagweg Peter, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Immersatt i Memel. Wesse膰 al. Wessecia, niem. Wessat, Wesset al. Weesit, rzeka, w pow. wende艅skim gub. inflanckiej, prawy dop艂yw Ewikszty. Bierze pocz膮tek w pobli偶u wzg贸rza Gaisingkalns, pod wsi膮 Tolkenhof, z jez. Wessit, maj膮cego 3 w. d艂ug. , 2 szeroko艣ci i 3 wyspy, p艂ynie w kierunku p艂d. zach. i ubieg艂szy oko艂o 50 w. wpada do Ewikszty niedaleko uj艣cia jej do D藕winy pod wsi膮 Alt Seeburg. Spadek ma silny, 艂o偶e kamieniste. Po艂awiaj膮 w niej pstr膮gi i per艂y rzeczne. Przybiera rzeki Ismaet, Sawide i Swirrei. Wesseiten, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Heydekrug. Wesseln Gross, dobra, pow. elbl膮ski, st. p. i par. kat. Elbl膮g; 261 ha 134 roli om. , 12 艂膮k, 101 lasu; 1885 r. 6 dm. , 9 dym. , 71 mk. , 2 kat. , 69 ew. ; m艂yn wodny, sprzeda偶 mleka. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podana jako dobra szlach. o 5 dym. na elbl膮skiem terytoryum. Zachodzi w doku. ju偶 r. 1263 p. n. Weslonia ob. Perlbach, P. U. B. , str. 170. K艣. Fr. Wesselsbruch, folw. , pow. pruskoi艂awski, st. p. Uderwangen. Wesselshoefen l. , dobra i fol. , pow. kr贸lewiecki, st. pocz. LiskaSchaaken. 2. W. , w艣 i dobra ryc, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. pocz. Ludwigsort. Wesseningken, w艣, pow. ragnecki, st. pocz. Wischwill. Wessig, 1226 Visoca, dobra i w艣, pow, wroc艂awski, par. ew. S. Salwator we Wroc艂awiu, kat. O艂taszyn. W r. 1885 dobra mia艂y 134 ha, 3 dm. , 50 mk. 29 ew. ; w艣 15 ha, 14 dm. , 110 mk. 49 kat. . Vessin niem. , dok. Vesino, dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, na wsch贸d od S艂upska. R. 1284 nadaje je ks. Mestwin Piotrowi, synowi comesa Glabuny ob. Perlbach; P. U. B. , str. 339. K艣. Fr. Wessit, ob. Wehsiht i Wesse膰. Wesskallen, w艣 i le艣nictwo, pow. pilka艂owski, st. pocz. Lasdehnen. Wesslienen 1. dobra ryc, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. pocz. Wolittnick. 2. W. , le艣nicz贸wka, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. pocz. Zinten. Wesslinken niem. , ob. Wi艣linka. Wessnitz, zapewne Wie艣nica al. Wie偶nica, rzeka w 艁u藕ycach, prawy dop艂yw Elby. Wessoligrond, ob. Weso艂ygr膮d. Westende, folw. do Steenkendorf, pow. suski, st. pocz. Rudzicz, 1 dm. , 19 mk. Westenhoefen, posiad艂o艣膰, pow. labiewski, st. pocz. Labiau. Westerplatte, osada k膮pielowa nad Ba艂tykiem, ulubione miejsce wycieczek Gda艅szczan. Jest tu pi臋kny park, restauracya i kilka willi. Zak艂ad ten le偶y tu偶 przy Nowym Porcie, w pow. gda艅skim miejskim, mi臋dzy zakr臋tem Wis艂y a morzem Baltyckiem; st. pocz. i par. kat. Nowy Port. W r. 1885 by艂o 13 dm. , 60 mk. sta艂ych. Od strony morza znajduj膮 si臋 tu silne fortyfikacye, 艂膮cz膮ce si臋 z fortec膮 w Wis艂ouj艣ciu i sza艅cami w Nowym Porcie. R. 1887 sprzedano 115784 bilet贸w do zimnych k膮pieli morskich, a 3729 do ciep艂ych ob. Nowy Port, V, 304. Westfalen, ob. Stwolno 1. Westfelde, pol. Krzy偶ownica, w艣, pow. mogilnieki, o 3 klm. na p艂d. zach. od Wielatowa, na wsch. brzegu cz臋艣ci Lubi艅skiej jez. Trzemesze艅skiego 96 mt. npm. , w okolicy wzn. 104, 8 mt. npm. Graniczy na p艂n. z Wielatowem, na wsch. z Szyd艂贸wkiem, na p艂d. z Szyd艂贸wkiem, Mianowem i Popielewem; par. katol. i poczta w Wielatowie Wilatowen, par. prot. w Trzemesznie, st. dr. 藕el. w Mogilnie o 7, 5 klm. ; 4 dm. , 88 mk. 69 kat. , 19 prot. i 203 ha 175 posiada jaki艣 Lombard; roli jest na Krzy偶ownicy 187 ha. W艣 by艂a w艂asno艣ci膮 kanonik贸w trzemesze艅skich; zabrana przez rz膮d pruski, wcielon膮 zo Weso艂y Kut Wesselshoefen Weso艂y Wessalen Wessat Wesse膰 Wesseiten Wesseln Wesselsbruch Westrza stala do domeny szyd艂owskiej, kt贸r膮 nast臋pnie przeniesiono do Mogilna. E. Cal. Westk贸w w艣, dzi艣 nieistniej膮ca. W XVI w. nale偶a艂a do par. Grocholice dzi艣 pow. piotrkowski. Dawa艂a dziesi臋cin臋 w Grocholicach 艁a ski, L. B. , I, 459. W r. 1552 p艂aci tu Mateusz Westkowski z trzema synami od 1 艂anu. Kmieci niema Pawi艅. , Wielkop. , II, 261. Westrza i. urz臋d. Parczew Westrza, w艣, pow. odolanowski Ostr贸w, o 9 Hm. na wsch. pld. od Ostrowa, tu偶 pod Parczewem; par. kat. Wysocko, szko艂a w miejscu, par. prot, , poczta i st. dr. 偶el. w Ostrowie; 55 dm. , 413 mk. 374 katol, 39 prot. i 365 ha 278 roli, 66 艂ak. Ob. Parczew. W. istnia艂a ju偶 przed r. 1468 i wchodzi艂a w sk艂ad pow. kaliskiego; w r. 1579 dziedziczyli j膮 Maciej i Wojciech Parczewscy, Jan i Piotr Wturkowscy, tudzie偶 Sebastyan, Bart艂omiej i Stanis艂aw Gloskowscy; podano tu 4 艂any km. , 7 zagr. , 3 komor. i 4 rzemie艣l. ; regestra pobor. z r. 1613 1620 wykazuj膮, jednego dziedzica Piotra Parczewskiego. Oko艂o r. 1834 nale偶a艂a w艣 do Walentyny Sk贸rzewskiej z Parczewa. 2. W. , Westna w Spisie gmin i okr, z r. 1888, pustkowie do Kaliszkowic Kaliskich, w powiecie ostrzeszowskim, 1 dm. , 18 mk. Weszeliszki 1. w艣, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Szawlany, o 30 w. od Szawel. 2. W. , ob. Weseliszki. Weszeta, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Platony. Weszkowizna, os. , pow. wielu艅ski, gm. Galewice, par. Ciesz臋cin, odl. od Wielunia w. 24, ma 1 dm. , 5 mk. Weszkowo, ob. Waszk贸w. Weszna, ob. Wiesznia. Wesznia艅skie, jezioro, pow. wilejski, ob. Serwecz, Wesznie al. Weszno, w艣 i folw. nad jeziorem t. m. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 95 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol, 490 dzies. ziemi dworskiej; nale偶a艂 do Budomin贸w. W艣 15 dm. , 121 mk. Wesztorty, w艣 nad bezim. potokiem, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Ma艅kowicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenbauz贸w, Smycz, o 69 w. od Wilejki, 25 dm. , 37 mk. prawos艂. i 16 katol w 1865 r. 32 dusz rewiz. . Weszyliszki, ob. Weseliszki. Wet, uroczysko na gruntach Domontowa, w pow. radomyskim, wspominane w aktach zesz艂ego wieku. Weta, rzeczka, w pow. kijowskim, dop艂yw Dniepru z prawego brzegu. Wyp艂ywa z horodyszcza przy Chodosowie, p艂ynie przez t臋 wie艣 i na wiosn臋 i jesieni膮 rozlewa si臋 w obszerny staw, przez kt贸ry idzie niebezpieczna przeprawa w br贸d, zwana Korol Nazwa ta pod艂ug podania st膮d pochodzi, 偶e jaki艣 kr贸l zbudowa艂 tu most, kt贸rego pale jeszcze dzi艣 s膮 widoczne. W. tworzy kika przeciek贸w jarowych, Hawry艂kami zwanych, zmierzaj膮cych ku Stubnie ob. Chodos贸wka. Przybiera potoki Juryewka i Bezdonia oraz rzk臋 Chot贸wk臋. Edw. Rul. Weta 1. nieistniej膮ca dzi艣 wie艣, w pow. kijowskim, w 1644 r. wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Bi艂horodki, nale偶膮cej do ks. Koreckich. 2. W. Litewska, w艣 przy uj艣ciu rzki Wety do odnogi Dnieprowej, zwanej Konik, pow. kijowski, w 5 okr. pol, gm. Chot贸w, par. praw. Pirch贸w Pirohoszcza, o 1 w. , o 17 w. od Kijowa. Pod艂ug Pochilewicza ma 354 mk. praw. i 40 偶yd贸w; w艂o艣cianie, w liczbie 137 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 873 dzies. , ze sp艂at膮 po 949 rs. 55 kop. rocznie. Spis urz臋dowy z 1885 r. rozr贸偶nia 3 wsi t. n. , t. j. W. Wit臋 L. , W. L. Now膮 i W. L. Star膮, z kt贸rych pierwsza ma 76, druga 119, trzecia za艣 80 mk. Ludno艣膰 trudni si臋 g艂贸wnie rybo艂贸wstwem. Pod艂ug podania, gdy Litwini zdobyli Kij贸w na Tatarach, wnet doko艂a miasta roz艂o偶yli swoje czaty czyli stra偶e, i od jednej z luk stra偶niczych, na uroczysku W. stoj膮cej, miejsce to W. Litewsk膮 nazywa膰 si臋 pocz臋艂o. 3. W. Pocztowa, w艣 nad rzk膮 Weta, pow. kijowski, w 3 okr. pol, gm. Hlewacha, par, praw. Hatne o 4 w. , o 18 w. od Kijowa, przy starym trakcie pocztowym do Wasylkowa, ma 165 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 220 mk. prawos艁 i do 50 偶yd贸w w 1863 r. pod艂ug tego偶 by艂o 62 prawos艂. , 8 rozkoln. , 23 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 74 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 274 dzies. , ze sp艂at膮 po 310 rs. 90 kop. rocznie. Przed przeprowadzeniem drogi 偶elaznej znajdowa艂a si臋 tu stacya pocztowa, pierwsza od Kijowa w stron臋 Wasylkowa odl. o 17 w. . Moc膮 testamentu burmistrza kijowskiego Wasila Czerewczyja z d. 24 maja 1601 r. nadana zosta艂a monasterowi Michaj艂owskiemu w Kijowie ziemia t. nazw. Niwy Wewode艅skie, a 22 czerwca 1602 r. dekretem trybuna艂u g艂贸wnego Lubelskiego potwierdzono temu偶 monasterowi myto grobelne na grobli Wecia艅skiej, jeszcze od ks. kijowskiego W艂odzimierza Monomacha pozwolone domowi Ro偶ynowskich Zakrewskij. Opis, Klewa, t. I, str. 517, kt贸rzy nast臋pnie nadali to myto monasterowi Michaj艂owskiemu. Ro偶ynowscy ci by艂a to prastara ruska rodzina, nazywaj膮ca si臋 Po艂owcami ze Skwira, wygas艂a w XVI w. ob. Motowid艂贸wka Skwira i in. . W. , 艣r贸d las贸w zanurzona, by艂a w dawnych czasach miejscem os艂awionem z go艣ci艅cowego rozboju. W 1672 r. wata偶kowie Szackij i Jenik, usadowiwszy si臋 w Motowid艂贸wce, trudnili si臋 rozbojem w bli偶szej okolicy Kijowa i na id膮ce do tego miasta karawany kupieckie napadali na Romanowym mo艣cie i pod Wet膮 ob. List Teodora 艁aszka sotnika do Jakuba Dmitrowicza, pu艂kown. kijowskiego. Kiedy Stanis艂aw August bawi艂 w Kaniowie, Szcz臋sny i Ludwik Potoccy, jad膮c do Kijowa, byli napadni臋ci na We Westk贸w Weszeliszki Weszeta Weszkowizna Weszkowo Weszna Wesznia艅skie Wesznie Wesztorty Weszyliszki Westk贸w Wettschuetz Wettin Wetryk贸w Wetowa Wetlina Wettenhofj Wetery Weterna Weteran贸w Weteran贸w ci przez ludzi Obuchowskich i obrani z pieni臋dzy Notaty Hermana Ho艂owi艅skiego. Celniejsze uroczyska kolo W. w XVII w. by艂y Bia艂ocerkiewska droga, Bialokniaziowskie pole, O艂enowska riczka, Bohuszowy oborek, Budajewka Horodyszcze, Bobred riczka. 4. W. Wydubiecka, chutor nad rzk膮 Wet膮. , rozlan膮, tu w ob szerny staw, pow. kijowski, par. praw. Jankowi e偶e o 4 w. , o 17 w. od Kijowa, przy drodze z Kijowa do Bohus艂awia i Korsunia. Nale偶y do monasteru Wydubieckiego, kt贸ry posiada tu m艂yn wodny i 40 dzies. ziemi. W 1863 r. by艂o tu 40 mk. prawos艂. i 7 rozkoln. Mejseowo艣膰 ta opasana jest wa艂ami, kt贸re ci膮gn膮 si臋 z obu stron rzki, zacz膮wszy od wsi Jankowicz a偶 do wsi Chodos贸wki. Pod艂ug podania wa艂y te usy pali Tatarzy podczas napadu Batego na Kij贸w. Zapiski etnograficzne z Ukrainy podaj膮 o tym wypadku opowiadanie staruszki ze wsi Kru szynki. Edw. Rul. Weteran贸w, os. w艂o艣c, pow. gr贸jecki, gm. i par. Czersk, ma 46 mk. , 27 mr. Weterna Poruba, w艣, ob. Poruba 3. Wetery, w艣, pow. borysowski, w 3 okr. pol i gm. Dokszyce, o 96 w. od Borysowa. A. Jel. Wettenhofj folw. d贸br prywat. GrossBer ken, w okr. mitawskim, pow. doble艅ski, paraf. grenchofska Kurlandya. Wetlina, w艣, pow. liski, ma kapelani臋 miejscow膮 gr. kat. , z cerkwi膮 drewnian膮, le偶y w Beskidzie, u 藕r贸d艂owisk Wetliny, dop艂. Solinki z pr. brzegu. Od zach. i pld. otacza w艣 Beskid ze szczytami S臋kowa 1022, Paprotna 1193, Babia skala do 200 mt. od wschodu Po艂onina Wetli艅ska ze szczytem 1253 mt. Ku pln. obni偶a si臋 teren w dolin臋 Wetliny na 644 mt. G贸rska wie艣, ma 109 dm. i 819 mk. 807 gr. kat. i 12 偶yd. ; obszar wi臋k. pos. Stan. hr. Konarskiego 6 dm. i 47 mk. , z tych 13 rz. kat. , 16 gr. kat. i 18 偶yd. Obszar wi臋k. pos. wynosi 231 mr. roli, 557 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 46 mr. 139 s膮偶. past. , 724 mr. lasu, 2 mr. nieu偶. i 1 mr. 118 s膮偶. parcel budowl; pos. mn. 1177 mr. roli, 1024 mr. 艂ak i ogr. , 331 mr. pastw. i 29 mr. lasu. Gleba kamienista, owsiana, lasy przewa偶nie 艣wierkowe. Uposa偶enie kapelana sk艂ada si臋 z 43 mr. roli, dodatku 78 z艂r. i odsetek od kapita艂u w kwocie 95 z艂r. W. graniczy na pln. ze Smerekiem. Najbli偶sz膮 osad膮 na wsch贸d s膮 Berechy G贸rne. Wetowa mogila, uroczysko, w pow. kijowskim, w pobli偶u rz. Irpienia i Kotura, na p艂n. od wsi Chotian贸wki, wspomniane w 1713 r. w rozgraniczeniu pomi臋dzy gruntami monasteru Me偶yhorskiego a gruntami mieszczan kijowskich ob. Antonowicz, Sborn. mater. , str. 136. Wetryk贸w al. Witryk贸w, Wytrykusze, grupa dom贸w w gm. Kulawa, pow. 偶贸艂kiewskim. Vetschau, ob. Wjetosz贸w. Wette 1. Polnisch, 1309 Swetonia Polonical, ob. 艢wi臋t贸w. 2. W. Deutsch. 1368 Swetania Theotunical, dobra i w艣, pow. nissa艅ski, par. ew. Ziegenhals, kat. Deutsch Wette. W r. 1885 dobra mia艂y 129 ha, 8 dm. , 50 mk. 1 ew. ; wie艣 492 ha, 105 dm. ., 662 mk. 30 ew. . Szko艂a katol. i ko艣ci贸艂 par. katol. Poprzednio w艣 nale偶a艂a do d贸br biskupa wroc艂awskiego. By艂o przy wsi so艂tystwo rycerskie. Wetterbach lub Zimmetbach, rzeczka, w gub. ryskiej, uchodzi do morza baltyckiego. Wettin, folw. o贸br Prassen, pow. rastemborski. Wettschuetz, dobra i w艣. pow. g艂ogowski, par. ew. Rostersdorf, kat. Rietschuetz. W r. 1885 dobra mia艂y 407 ha, 6 dm. , 91 mk. 11 kat. ; w艣 355 ha, 48 dm. , 252 mk. 34 kat. . Wetygo艂a, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 27 w. od Wi艂komierza. Wetzkopallen Jacob al. Griegssen, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. pocz. Dawillen. Wetzstein al. Wetzsteinkamm, grzbiet g贸rski, wzn. 3365 st. par. npm. , w pasmie wybiegaj膮cem od grupy Jesionika Schneeberge, w Sudetach szl膮skich, i ci膮gn膮cym si臋 ku p艂n. wschodowi do 藕r贸de艂 Bieli landeckiej. Pasmo to 艂膮czy si臋 z Hundsruecken w p艂d. wsch. rogu kotliny k艂adzkiej. Wewerischken al. Kykutt BaradenAndres, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. pocz. Memel. Wewersie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. Wewersinie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, gm. Poniemunek; wlo艣c. Jodelis ma tu 30 dzies. 1 lasu, 3 nieu偶. . Weweryszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 34 w. od Nowoa艂eksandrowska. Wewierz, fol. , pow. kutnowski, gm. Piecka D膮browa, par. Sobota, ma 2 dm. , 11 mk. , 290 mr. W艂. W. Wewir偶a 1. rzeczka, w pow. kowie艅skim, zbiega si臋 z Dubiss膮 pod Betygo艂膮. 2. W. niem. Wewirse, rzeka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Minii. Wyp艂ywa z jez. 艁ajgie, w pobli偶u mka Andrzejewo, p艂ynie pocz膮tkowo w kierunku zachodnim, przybrawszy od pr. brzegu Dyrstejk臋 skr臋ca si臋 na po艂udnie, oblewa mko Wewir偶any, poczem przybrawszy kierunek po艂udniowo zachodni pod wsi膮 艁uj偶e wkracza do Prus, gdzie ma uj艣cie na Kuro艅skich nizinach. Lewe dop艂ywy s膮 Sgu藕nia, Szo艂pia al. Szo艂pa i Aszwa. Wewir偶any, 偶mujdzkie Wowir偶na, mko nad rzk膮 Wewir偶膮 dop艂. Mmii, pow. rossie艅ski, w 5 okr, poL, gm. Wewir偶any, st. poczt. Szweksznie o 10 w. , odl. o 28 w. od Retowa a 115 w. od Rossie艅, mia艂o w 1859 r. 32 dm. , 315 mk. obecnie 775 mk. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , dom modlitwy 偶ydowski, urz膮d gminny, szko艂臋 ludow膮, targi tygodniowe co poniedzia艂ek, 4 jarmarki rocznie 28 kwietnia, 22 lipca, 21 wrze艣nia i w 4t膮 艣rod臋 wielkiego postu. Ko艣ci贸艂 tutejszy Wewir偶any Wewir偶a Wewierz Weweryszki Wewersinie Wewersie Wewerischken Wetzsteinkamm Wetzkopallen Wetygo艂a Wezs Weydicken wzniesiony zosta艂 z drzewa w 1639 r. przez Aleksandra Massalskiego, wwd臋 mi艅skiego, sst臋 kowie艅skiego i jaswoj艅skiego, ciwuna retowskiego, oraz 偶one jego Apoloni臋 Jasi艅skich. Wadjslaw IV przywilejem z d. 3 czerwca t. r. na uposa偶enie ko艣cio艂a przeznaczy艂 po 3 gr. z ka偶dej w艂贸ki osiad艂ej ciwu艅stwa retowskiego a po 1 gr. z w艂贸ki le艣nej. Do 1791 r. ko艣ci贸艂 w W. by艂filialnym parafii retowskiejlecz wzboga cony funduszem Jerzego Orwida, kt贸ry d. 22 kwietnia 1791 r. zapisa艂 na altary臋 maj臋tno艣膰 sw膮 Lepajcie, le偶膮c膮 w pow. pojurskim i wartuj膮c膮 9000 tynf贸w, wyniesiony zosta艂 na stopie艅 ko艣cio艂a parafialnego. Plebania posiada艂a 1 w艂贸k臋 12 mr. ziemi, 9 dusz rewiz. poddanych i 1987 rs. kapita艂u. Na cmentarzu grzebalnym znajduje si臋 kaplica, p. w. 艣w. Jerzego, wzniesiona w 1835 r. Parafia katol. , dekanatu retowskiego, 3776 wiernych. Gmina graniczy od p艂n. z pow. tel szewskim gm. P艂ungiany, od wsch. z gm. An drzej贸w i Konstantyn贸w, od p艂d. z gm. Szwek sznie, od zach. z Prusami i gm. Gor偶dy pow. telszewskiego, obejmuje 43 miejscowo艣ci, maj膮 ce 412 dm. , 4634 mk. w艂o艣cian 1775 dusz re wiz. , uw艂aszczonych na 9661 dzies. ziemi 105 nieu偶ytk贸w. W, stanowi艂y niegdy艣 w艂asno艣膰 rz膮dowa, nale偶膮c膮 do Retowa, z nabyciem kt贸 rego przez ks. Ogi艅skich sta艂y si臋 w艂asno艣ci膮, prywatn膮. J Krz. Veronice w dok. , jezioro, ob. Kiszewa, Weydicken, ob. Wejdyki. Weynothen 1. al. Woynothen, posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st. pocz. Norkitten. 2. W. Alt i Neu, dwie wsi, pow. tyl偶ycki, st. pocz. Filzit i Kallwen. Weyershof w dok. , ob. Nowydw贸r 1. Wezdenki, w dokum. Wessdenky 1530, Wesdenki 1565, Wedzenki 1578, w艣 nad rz. Bo偶kiem, dop艂. Bohu, pow. proskurowski, okr. poL, gm. i s膮d Czarny Ostr贸w o 12 w. , paraf. katol. Miko艂aj贸w, o 20 w. od Proskurowa, przy dr. z Miko艂ajowa do Orliniec, ma 111 osad, 592 mk. , 564 dzies. ziemi wlo艣c, 40 cerkiewnej, dworska nale偶y do Miko艂ajewa, hr. Konstantego Prze藕dzieckiego. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesion膮 w 1769 r. , z 540 parafianami. Stara osada, istnia艂a ju偶 w 1530, niesk艂ada艂a jednak poboru z powodu niewysz艂ej jeszcze wolno艣ci; w 1565 r. i 1578 r. nale偶a艂a do Dobruchowskich i mia艂a 2 艂any uprawne. W 1583 r. p艂acono od 1 p艂uga. Dr. M. Vezitten, fol. d贸br prywat. Pussen, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. pilty艅ska Kurlandya. Wezz, rzeka w Inflantach, dop艂yw rz. Oger ob. . WezsOhtke, ob. Okten 2. WezzSzehres Muj偶a, ob. Sehren 1. WeizSiwa艂irdes, ob. Schwarden 1 i Riln. WezzaKoplawa lot. , ob. Born Alt, w艣, w okr. i艂艂ukszte艅skim gub. kurlandzkiej. We偶艂owki, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyd艂贸w, o 21 w. od Rossie艅. We偶u艂awki, okolica, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki, o 45 w. od Rossie艅. Maj膮 tu Jurewiczowie w dw贸ch dzia艂ach 35 dzies. 1 lasu, 4 nieu偶. , Linkiewiczowie 45 dzies. 9 lasu, 4 nieu偶. , S艂awi艅scy 80 dzies. 5 lasu, 13 1 2 nieu偶. . We偶yt ob. Wehsiht, W臋biskie, os. , pow. wy艂kowyski, gm. Gi偶e, par. Wy艂kowyszki odl. 19 w. , ma 2 dm. , 9 mk. W膮chad艂贸w, w XIV w. Wanchadlow, w艣, folw. i dobra, pow. pi艅czowski, gm. i par. G贸ry, le偶y na prawo od drogi z Pi艅czowa do Dzia艂oszyc, odl. 14 w. od Pi艅czowa. W 1827 by艂o 56 dm. , 327 mk. Dobra W. sk艂ady si臋 wr. 1884 z folw. W臋chad艂贸w, Tomasz贸w, attyn. Cegielnia, Pozory, Rafalce, rozl. mr. 2222 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 416, 艂膮k mr. 44, pastw. mr. 242, lasu mr. 997, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 13, drew. 9; p艂odozm. 10 i 14po艂. , las nieurz膮dzony; folw. Tomasz贸w gr. orn. i ogr. mr. 477, pastw. mr. 5, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 5, cegielnia, pok艂ady kamienia budowlanego. W艣 W. os. 52, mr. 334. Przec艂aw z W. wymieniony w akcie z r. 1375 spisanym w 呕arnowcu a Pietrasz z W. w r. 1381 w Ksi膮偶u asystuje aktowi Kod. Ma艂op. , I, 388, 425. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 we wsi W. , w par. G贸ry Misiowska G贸ra, p. Rolkowa mia艂a 10 艂an km. , 11 czynsz. , 6 zag. bez roli, 6 kom. z byd艂, 20 kom. bez byd. , 7 rzem. , 2 dudarzy, 1 2 艂an. karczm. Pawi艅ski, Ma艂op. , 89, 439. Br, Ch. W膮cki kana艂, ob. Windawski W臋c艂awice, pow. cieszy艅ski, ob. Wenclowice, W臋c艂owiszki, ob. Wenzlowischken, W膮cz艂awka al. W臋c艂awka, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wy艂kowyszek 5 w. , ma 32 dm. , 269 mk. , 19 osad, 612 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Pojeziory. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 161 mk. W臋da, os. , pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Ch臋ciny. W膮dogiszki, mylnie Wedegiszki, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemo艅, odl. od W艂adys艂awowa 42 w. , ma 4 dm. , 39 mk. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 37 mk. W臋drog贸w, w艣 i folw. , pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, odl. 20 w. od Skierniewic, ma 102 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 71 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 258 gr. orn. i ogr. mr. 228, 艂膮k mr. 16, pastw. mr. 7, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 10. W艣 W. os. 7, mr. 30. W臋dromirz, Wendromierz w r. 1564, jezioro, w pow. mi臋dzychodzkim, 1, 5 klm. d艂ugie, oko艂o 1 klm. szer. , mi臋dzy Pszczewem i Trzcielem, w sieci jezior sp艂ywaj膮cych do Obry, 艂膮czy W臋dromirz W臋drog贸w W臋da W臋c艂awice We偶艂owki W臋biskie We偶yt We偶u艂awki Wezza W臋c艂owiszki Weydicken Weyershof Wezdenki Weynothen Wezz W臋gielnia W臋drowszczyzna W臋drowszczyzna W臋drynia W臋dziago艂a W臋dzina W臋dzioch W臋dziszewo W臋gielce W臋gielnica W臋gielniki W臋gielsztyn W臋gie艂ka W臋gierce si臋 na p艂n. z jez. Ch艂op, a na pld. z jez. Rybojady. Nale偶a艂o do biskup贸w pozna艅skich. W臋drowszczyzna, folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Samochwa艂owicze, w艂asno艣c hr. Czapskich. A. Jel. W膮dryna, niem. Wendrin, 1534 W臋dryna, dobra i w艣, pow. olesi艅ski, par. kat. i ew. Ole艣no. W r. 1885 dobra mia艂y 699 ha, 15 dm. , 294 mk. 58 ew. ; w艣 216 ha, 42 dm. , 310 mk. 48 ew. . Przy wsi karczma Kacurka. M艂yn wodny, piec wapienny i ku藕nica istnia艂y oko艂o r. 1840. W臋drynia al. Wendrynie, niem. Wendrin, w艣 przy drodze z Cieszyna do Jab艂onkowa, pow. cieszy艅ski, okr. s膮d. jab艂onkowski. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , 3703 morg. obszaru i 1989 mk. Par. katol. , dek. jab艂onkowskiego, obejmuje 557 kat. , 5262 ew. , 52 偶yd贸w. W臋dziago艂a, ob. Wendziago艂a. W臋dzina, niem. Wendzin, dobra i w艣 u zbiegu rz. Liswarty z rzek膮. Sehirlint, pow. lubliniecki, par. kat. Sierak贸w, ew. Mollna. W r. 1885 dobra mia艂y 985 ha, 15 dm. , 209 mk. 14 ew. ; w艣 802 ha, 93 dom. , 680 mk. 9 ew. . Przy wsi os. Gruszki Gruschken. W臋dzioch al. Wendzioch, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. na p艂d. wsch. od Miksztata, nad Samic膮, dop艂. Oloboczki; par. Przedbor贸w. Nie jest wykazane w Spisie gmin i okr臋g贸w. W臋dziszewo, folw. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. G艂usk, odl. 25 w. od Warszawy. Le偶y w pobli偶u wsi Sowia Wola. Dw贸r z ogrodem i winnic膮. . W膮gajty, niem. Wengaithen, mo偶e Wengity, w艣, pow. olszty艅ski, par. i st. p. Jonkowo Jonkendorf. R. 1687 byli tu so艂tysami Jan Wojda i Piotr Schultz K臋trz. , O ludn. poL, 558. W膮giela艅ce, w艣 nad jez. Daugi, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Niedzingi, odl. 56 w. od Trok, ma 4 dm. , 85 mk. katol. W臋gielce, w艣, pow. lubartowski, gm. Chudawola, par. Rudno. 1a cz臋艣膰 ma 2 os. , 28 morg. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁ukowica; druga cz臋艣膰 ma 7 os. 118 morg. , wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chudawola. W 1827 by艂o 17 dm. , 111 mk. , par. Kock. Wymienia t臋 w艣 D艂ugosz L. B. , II, 556 w par. Rudno. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 mia艂a 2 艂any. W r. 1676 Jan Czapli艅ski p艂aci pog艂贸wne od siebie i 30 poddanych Pawi艅ski, Ma艂op. , 349 i 43a. W膮gieliszki 1. za艣c. szl, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, o 47 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. 2. W. , folw. , pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 19 w. od Szawel. W膮gielnia 1. w艣, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwa艂k 8 w. , ma 20 dm. , 128 mk. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 71 mk. 2. W. , kol. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 23 w. , ma 2 dm. , 11 mk. 3. W. , ob. W臋gielnica. W臋gielnia al. W臋gielno urz臋d. Wengielno, m艂yn i holendry, w pow. bukowskim Lutomy艣l, mi臋dzy Trzcielem i Lw贸wkiem o 11 klm. ; par. kat. i prot. w Lw贸wku, poczta w Bolewicach, st. dr. 藕el. w Lutomy艣lu Neutomischel o 12, 5 klm. ; 49 dm. , 323 mk. 9 kat. , 314 prot. i 785 ha 482 roii, 51 艂膮k, 165 lasu. M艂yn stoi przy uj 艣ciu Suchej do S臋polny; istnia艂 ju偶 w r. 1580, mia艂 2 ko艂a i nale偶a艂 do Marcina Ostroroga Lwowskiego. Holendry roz艂o偶y艂y si臋 na lew. brzegu S臋polny dop艂. Obry; powsta艂y przed r. 1793 i nale偶a艂y do Melchiora Korzboka 艁膮c kiego. E. Cal. W臋gielnica 1. al. W臋gielnia, w艣 w dobrach Krasnowo, pow. sejne艅ski. Nie podana w nowszych spisach. W r. 1827 mia艂a 2 dm. , 8 mk. W r. 1854 podano tu 81 morg. 2. W. al. W臋gielnia, os. wlo艣c, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 22 w. , ma 1 dm. , 10 mk. , 38 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Iwaniszki. W r. 1827 by艂o 1 dm. , 6 mk. W臋gielniki al. W臋gielnicy, Wangelniczi ante civitatem Gnesnensem w r. 1289, zla艂y si臋 z 艁agiewnikami gnie藕nie艅skiemi. W r. 1289 Przemys艂aw II wynagradzaj膮c zas艂ugi Piotra Winiarczyka, pozwoli艂 mu osadza膰 na prawie niemieckim W臋gielniki i 艁agiewniki Kod. Wielkop. , n, 639. W臋gielsztyn, niem. Engelstein, w艣 nad jeziorem stanowi膮cym cz臋艣膰 jez. Mamry, pow. w臋goborski, odl. 9 klm. od W臋goborka. Posiada ko艣ci贸艂 par. , urz膮d poczt. , 779 mk. Gleba czernoziemna. Jestto staro偶ytna osada, w dawnej Galindyi. Istnieje tu staro偶ytne grodzisko i cmentarzysko. W艣 za艂o偶on膮, zosta艂a w r. 1406. Tutejszy ko艣ci贸艂 paraf. przed reformacy膮 mia艂 za uposa偶enie 4 w艂贸ki. W r. 1558 pastorem jest Polak Tortykowius. W XVIII w. nabo偶e艅stwo polskie i niemieckie. W臋gie艂ka, za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 10 w. , okr. wiejski i dobra Dowgia艂贸w, Bebrusy, 8 dusz rewiz. W臋gierce, pow. rudecki, ob. Horbula. W臋gierce al. Wyngierce, Vegerske i Ungerszke w r. 1215, Vangricici r. 1216, Wagercze r. 1488, Wengerczke, maj臋tno艣膰, w pow. inowroc艂awskim, o 7 klm. na p艂d. wsch. od Pako艣ci, na praw. brzegu Noteci, kt贸ra tu rozlewa si臋 w jezioro 75, 6 mt. npm. , przy drodze 偶el gnie藕n. inowroc艂awskiej, w okolicy wznies. 83, 4 do 86, 9 mt. npm. Graniczy na p艂n. z G贸rzanami i Ko艣cielcem, na wsch. z Piotrkowicami, na po艂d. z Siedlcem i Michalinowem, na zach. z Ostrowem i Giebni膮 Wiesenfelde; par. Ostr贸w pod Pako艣ci膮, poczta i st. dr. 偶eL na Janikowie Amsee o 4 klm. W艣 ma 13 dm. , 168 mk. 161 kat. , 7 prot. i 511 ha 377, 88 roh, 94 艂膮k, 8, 95 lasu, 7, 17 nieu偶. , 22, 98 wody; czysty doch贸d z ziemi 7910 mrk; owczarnia zarodowa Rambouillet, W臋giermuca tucz byd艂a, ch贸w nierogacizny; w艂a艣cicielkaFe cya z Koz艂owskich D臋bi艅ska, dawniej Bronis艂awa Koz艂owska. W, by艂y w艂asno艣ci膮 norbertanek strzeli艅skich, nadan膮 przed r. 1195 przez ks. Boles艂awa i zatwierdzon膮, przez Mieszka Starego i oko艂o r. 1216 przez ks. kujawskiego Konrada Kod. Wielk. , n. 125; Ulan. , Dok. kuj. , 118 9. W r. 1215 przys膮dzono norbertankom dziesi臋ci n臋 z W. przeciw uroszczeniom biskupa kujaw skiego Kod. Wielk. n. 84; Ulan. , Dok. kuj. , 117. Maj臋tno艣膰 ta przesz艂a p贸藕niej w r臋ce Ko艣cieleskich. W r. 1488 biskup w艂oc艂awski Piotr z Bnina, ustanawiaj膮c mansyonarzy przy ko艣ciele w Ko艣cielcu, przekaza艂 im mi臋dzy innemi dziesi臋 ciny z W. Kod. Dypl. Pol, II, 572. Oko艂o r. 1580 posiada艂 Ko艣cielecki 2 zagrod. w W. a Ma艂 gorzata z Kostk贸w, wojewodzina brzeskokujaw ska, 8 艂an. os. i 3 zagr. E. Cal W膮gierce 1. niem. Wengerz, w艣 na Krajnie, pow. z艂otowski, st. p. Tarn贸wka, par. kat. Krajenka, 58 ha 48 roli orn. , 8 艂膮k; 1885 r. 4 dm. , 4 dym. , 27 mk. kat. 2. W. , dobra, tam偶e; 436 ha 400 roli orn. , 23 艂膮k; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 114 mk. , 1 kat. , 113 ew. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 folw. o 7 dym. posiada艂 Korytkowski; obecnie w艂a艣cicielem jest Dembi艅ski. W臋gierka al. Mr贸wka, rzeczka, bierze pocz膮tek w pow. przasnyskim, z wynios艂o艣ci otaczaj膮cych w艣 Paw艂owo Ko艣cielne, p艂ynie w kierunku wsch. p艂d. przez w艣 W臋gr臋, od kt贸rej otrzymuje nazwisko, nast臋pnie przep艂ywa pod Obr臋bem, wsi膮 Klewki, miastem Przasnyszem, Sierakowem, pod Dobrzankowem przybiera z lew. brzegu Murawk臋 i ubieg艂szy oko艂o 30 w. uchodzi pod M艂odzianowem do Orzyca w pow. makowskim z lew. brzegu. W臋gierka, potok, lewy dop艂. So艂y, zbiera wody z lesistej Bujakowskiej g贸ry i z lasu wsi Kozy, w pow. bialskim. P艂ynie przez O艣lak, Bujak贸w, granic膮 pomi臋dzy Bujakowem a Kobiernicami, przez Kobiernice Dolne i na granicy Kobiernic Dolnych i Podlesia wpada do So艂y, D艂ugi do 7 klm. Mapa wojs. , 6, XX. St. Maj. W臋gierka, w艣, w pow. jaros艂awskim, nad g贸r nym biegiem Mleczki, wzn. 248 mt. npm. , w oko licy pag贸rkowatej i lesistej. Od zachodu i wscho du otaczaj膮 w艣 lasy na pag贸rkach, si臋gaj膮cych do 400 mt. wznies. Na p艂d. graniczy z Wol膮 W臋 giersk膮 a na p艂n. z Chorzowem. Wraz z obsza rem dwors. ma 128 dm. i 818 mk. 357 rz. kat. , 421 gr. kat. i 22 izrael. . We wsi jest szko艂a. Par. rzym. i gr. kat. w Pruchniku o 5, 7 klm. . Pos. tabularna Klementyny hr. Szembekowej ma gorzelni膮, browar, dwa m艂yny, tartak, cegielni膮 i dwa folw. i wynosi 580 mr. roli, 20 mr. 艂膮k, 9 mr. 1086 s膮偶. ogrod贸w, 12 mr. pastw. , 409 mr. lasu, 21 mr. 682 s膮偶. staw贸w i mocza r贸w, 8 mr. nieu偶. i 7 mr. 432 s膮偶. parcel budow; pos. mn. ma 767 mr. roli, 104 mr. 艂膮k i ogr. , 13 mr. pastw. i 202 mr. lasu. Mac. W膮gierki 1. al. Wengierki pierwotnie W臋gry, Wangri w r. 1391, de Wanger r. 1393, Vingry r. 1394, Wengry oko艂o r. 1430, w艣 i dw贸r, w pow. wrzesi艅skim, o 7 klm. na wsch贸d od Wrze艣ni, na trakcie warszawskim, przy drodze 偶el. wiod膮cej do Strza艂kowa; par. Gozdowo, poczta i st. dr. 藕el. w miejscu. W艣 ma 142 mk. katol. i 188 ha 174 roli. Dw贸r mia艂 w grudniu 1885 r. 15 dym. , 194 mk. 185 kat. , 9 prot. i 410 ha 385, 14 艂膮k, 9 nieu偶. ; czysty doch. z ziemi 5213 mrk; w艂a艣cicielem by艂 Genge, kt贸 ry t臋 maj臋tno艣膰 sprzeda艂 Kolonizacyi niemieckiej. Po dokonanej parcelacyi przezwano obszar dwor ski Wilhelmsau. Mi臋dzy r. 1390 i 1400 wy st臋puj膮 r贸偶ni W臋gierscy, z kt贸rych jedni pocho dzili z W. , a drudzy z W臋gierskiego, o kilka mil oddalonego, w tym samym pow pyzdrskim Akta gr. Wielk. , I, II. W. by艂y siedzib膮 drobnej szlachty bez kmieci; mi臋dzy r. 1578 i 1620 sie dzieli tam r贸wnocze艣nie Przyborowscy, W臋gier scy, Wydzierzewscy, Sk膮pscy, Bardzcy i Bartochowscy. Do W. nale偶a艂a w贸wczas dezerta Ko艂ubiel. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku dziedziczy艂 t臋 maj臋tno艣膰 Romowski, pisarz ziemski gnie藕n. , a w nowszych czasach oko艂o r. 1843 Adam 呕y chli艅ski; sk艂ada艂y j膮 w贸wczas Karczew, So艂eezna. W臋gierki i karczma Nowy 艢wiat. 2. W. , mejscowo艣膰 na Siedlcu, w pow. inowroc艂aw skim. E. Cal W臋giermuca, niem. Wengermuz al. Wengermutze, w dok. Wangermocza, Wangraemitza, Vangromandiza, rzeczka, prawy dop艂yw Wierzycy. Wyp艂ywa z ma艂ego jeziora pod Czarnym Lasem, w pow. starogardzkim, wzn. 93 mt. npm. P艂ynie na p艂d. wsch. mi臋dzy Sk贸rczem, gdzie do niej wpada m艂y艅ski r贸w, a Wolentalem, przerzyna szos臋 starogardzk膮, zwraca si臋 ku p贸艂nocy, mija os. Polko Daridsthal, odgranicza Grab贸w, P膮czew, przerzyna du偶膮 w艣 ko艣cieln膮 Bobowo. Tu wykr臋ca si臋 ku wschodowi, mija Smol膮g, Smol膮偶ek i Grabowiec, przerzyna nast臋pnie po raz drugi szos臋 starogardzk膮, wije si臋 mi臋dzy Lipinkami i Ropuchami w艣r贸d 艂膮k, okala wysoko i malowniczo po艂o偶ony Marywil i zwracaj膮c si臋 ku wschodowi, przecina drog臋 z Pelplina do Klon贸wki, tworz膮c granic臋 mi臋dzy polami nowodworskiemi a klon贸wskiemi. Wreszcie mi臋dzy D臋bin膮 a Rajkowskim M艂ynem wpada do Wie rzycy. Brzegi olszyn膮 zaros艂e. Obfituje w ryby, mianowicie w szczupaki, w臋gorze, okonie i mn贸 stwo rak贸w. D艂ugo艣膰 biegu wynosi 3 1 3 mili. Poniewa偶 w dolnym biegu ci膮gnie si臋 przez s艂awne niegdy艣 opactwo pelpli艅skie, dla tego w dokum. cz臋sto wspomniana. Przy uj艣ciu W. do Wierzycy znajduje si臋 pod艂u偶ny okop, do brze jeszcze zachowany, a w jego pobli偶u znaleziono groby skrzynkowe. W r. 1893 od kryto gr贸b z urnami, z kt贸rych kilka dziedzic Klon贸wki Kalkstein pos艂a艂 do muzeum w To runiu. K艣. Fr. W臋gierce W臋gierka W臋glany Wagiersk, w艣 i folw. nad rz. Ruziec, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogr贸d, odl. 29 w. od Lipna, ma 36 dm. , 335 mk. , 1197 morg. w tem 210 nieu偶. . Z og贸lnego obszaru przypada na folw. rz膮d. 244 morg. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 21 dm. , 166 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 w艣 W. , w par. Nowogr贸d, mia艂a 12 kmieci, karczmarza, rzemie艣ln. , 4 zagr. , 2 lany so艂tysie, 3 zagr. P艂acono 9 fl. 10 gr. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 330. R. 1789 w艂o艣cianie dawali 191 z艂. czynszu biskupowi kujawskiemu. W臋gierska, potok, praw. dop艂. Kasinki; 偶r贸dliska ma na wysoko艣ci 680 mt. ; p艂ynie ciasnym jarem pomi臋dzy grzbietem, kt贸rego szczyt wznosi si臋 654 mt. , na przeciw niego, a po praw. brz. pot. g贸ra Byd艂omowa 648 mt. w W臋gl贸wce, w pow. limanowskim. D艂ugi do 3 klm. Mapa wojs. , 7, XXII. St. M. W膮gierska g贸rka wzn. 511 mt. w pld. stronie wsi Cieciny, w pow. 偶ywieckim, pod 36 48 wsch. d艂. geogr. a 49 36 pln. szer. geogr. Stanowi cz臋艣膰 ostatnich stok贸w podkarpackich, wysuwaj膮cych si臋 pomi臋dzy potokami Ciecinem a 呕abnic膮. Przedstawia plaski garb w艣r贸d otaczaj膮cych j膮 dolin, spad 艂agodny na p贸艂noc ku dolinie So艂y, wi臋cej stromy z innych stron. Wzgl臋dne wznies. nad dolin膮 呕abnicy 73 mt. Niegdy艣 dobywano tu rudy 偶elazne Mapa wojs. , 7, XX. W臋gierska G贸rka, przys. i st. dr. 藕el. pa艅stwowej na linii Krak贸wZwardo艅, w pow. 偶ywieckim. Nale偶y do gm. Ci臋cina ob. . Por. Ci臋cina, Mil贸wka i Rychwa艂d, W臋gierska Wola, w艣, pow. jaros艂awski, u 藕r贸d艂owisk Mleczki, w okolicy piaszczystej i lesistej. W艣 zajmuje obszern膮 polan臋, otoczon膮 horami. Graniczy na p贸艂noc z W臋geirk膮, na za ch贸d z Komarz贸wk膮, na pld. z Srednic膮 a na wsch贸d z Ma膰kowicami. Liczy 84 dm. i 544 mk. 527 rz. kat. , 12 gr. kat. i 7 izrael. . Pos. tabu larna Klementyny hr. Szembekowej ma 73 mr. roh, 13 mr. 艂ak, 1 mr. 1388 s膮偶. ogrodu, 8 mr. pastw. , 1077 mr. lasu, 2 mr. nieu偶, i 1035 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 390 mr. roli, 76 mr. r贸l i ogr. , 31 mr. pastw. i 75 mr. lasu. We wsi szko 艂a ludowa. Mac. W臋gierskie al. Wengierskie, Vegierskie r. 1371, Wangerske 1390, Vagerske, w艣 i dw贸r, w pow. 艣redzkim, o 8 klm. ku pld. od Kostrzyna st. dr. 藕el. , na trakcie 艣redzkim; par. Czerlejno, szko艂a i poczta w miejscu. W艣 z m艂ynem tworzy okr膮g, maj膮cy 20 dm. , 154 mk. katol. i 257 ha 204 roli. Dw贸r z le艣nicz贸wk膮 i folw. Zagajem tworzy okr膮g dworski, maj膮cy 11 dm. , 143 mk. katol. i 568 ha 490 roli, 24 艂膮k, 9 pastw. , 26 lasu, 17 nieu偶. ; czysty doch贸d ziemi 6202 mrk, w艂a艣cicielem jest Boles艂aw Zio艂ecki. W r. 1371 Przec艂aw z Gu艂t贸w, ststa wielkopolski, sprzedaj膮c so艂tystwo w P艂awcach, wspomina bagniska, wyspy i zagaje, ci膮gn膮ce si臋 zt膮d do granic W臋gierskiego i Staniszewa Kod. Wielk. , n. r. 1648. Od r. 1387 pisz膮 si臋 r贸偶ni W臋gierscy, kt贸rych nie zawsze odr贸偶ni膰 mo偶na od W臋gierskich z W臋gierek. W r. 1398 kmie膰 Miko艂aj z W臋gierskiego prawowa艂 si臋 z dziedzicami postronnych Wis艂awie Akta gr. Wielkop. , II, n. 744. W r. 1578 Wojciech W臋gierski posiada艂 4 1 2 lan. os. , 3 zagr. i 3 kom. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku nale偶a艂o W. do Malczewskich, potem oko艂o r. 1843 do Emilii Bronikowskiej. Na obszarze W. odkopano grobowisko skrzynkowate z popielnic膮. W nowszych czasach dr. Koehler odkry艂 na wzg贸rzu znaczn膮 ilo艣膰 kawa艂k贸w t艂uczonego krzemienia i liczne wyko艅czone wyroby. W臋gierskie K膮ty, w艣, pow. warszawski, gm. i par. Niepor臋t, ma 157 mk. , 328 morg. w艂o艣膰. Ob. K膮ty 5. , Wigierskie Rudawy, pasmo g贸rskie, ob. Rudawy. W臋gierszreja, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 65 w. od Nowoaleksandrowska. W臋gieryn, dw贸r nad rz. W臋gierynk膮, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 60 w. od Nowoaleksandrowska; 12 mk. , gorzelnia 1859. W臋gierynka 1. rzeczka, w pow. nowoaleksandrowskim, bierze pocz膮tek na po艂udnie od mka 呕abiszki, kt贸re op艂ywa i ginie w b艂ocie pod wsi膮 Mitragale, na pln. od 呕abiszek. 2. W. , rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Ber偶ony praw. dop艂. Niemenka. Od lewego brzegu przybiera strumie艅 Kardupis. W臋glanka, rzeczka, poczyna si臋 w okolicach wsi Bedlno i Kazan贸w, na zach贸d od Ko艅skich, p艂ynie na zach. p艂n. przez Sworzyce i Niemojowice, od wsi Nadole przybiera kierunek wschod. p艂n. , pod膮偶a przez Oss臋, Miedzn臋, pod Bia艂aczowem przyjmuje strumie艅, na W膮glany i Ostr贸w biegnie pod Opoczno, gdzie uchodzi z lew. brzegu do Drzewiczki. D艂uga 25 wiorst. Wspominana w Lib. Ben. 艁askiego I, 707, 709. J贸z. Bliz. W臋glany, w艣 i folw. , ob. W膮glany, W臋glare, cz臋艣膰 Huty Obedy艅skiej, pow. Rawa Ruska. W臋glarka, wioska, pow. brac艂awski, okr. poL, gm. , par. , s膮d i poczta Niemir贸w. X M. O. W臋glarka, cz臋艣膰 wsi Kamesznicy, w pow. 偶ywieckim. W膮glarki al. W臋glarka, grupa dom贸w i folw. w Rudzie brodzkiej, pow. brodzki. W膮glarki, niem. Wenglarken, kol. szlach. , powsta艂a mi臋dzy r. 1820 30 na wykarczowanem polu taszewskim, pow. 艣wiecki, st. p. i kol. i paraf. kat. Je偶ewo, tworzy jedna gmin臋 z Ciemnikiem 20 dm. , 113 mk. , Laskami 16 dm. , 101 mk, i z Pl臋snem 15 dm. , 88 mk. . W. licz膮 22 dm. , 145 mk. Ca艂a gmina 73 dm. , 99 dym. , 447 mk. , 253 kat. , 194 ew. K艣. Fr. W膮glarnia al. Ewans贸wka, kol. , pow. warszawski, gm. M艂ociny, par. Wawrzyszew. Pi臋kny W臋giersk W臋glanka W臋gierynka W臋gieryn W臋gierszreja W臋gierska W臋gierskie W臋glarka W臋gleniec ogr贸d za艂o偶ony przez Ewans贸w, znanych w Warszawie przemys艂owc贸w. W臋glarz, urz臋d. Koehlerkrug. karczma, w pow. wschowskim, o 10 klm. na zach. p艂n. od Wscho wy, przy granicy Szl膮ska; par. 艁ysiny, okr. wiejski Wygna艅czyce; ma 2 dm. i 6 mk. Istnia艂a ju偶 przed r, 1836. . W臋glarz贸w, czesk. Uhlerzov, niem. Koehlersdorf, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. i okr. s膮d. opawskim, o 5 klm. na pld. od Opawy. W r. i 1890 by艂o 60 dm. i 285 mk. rz. kat. Czech贸w. Sz艂o艂a ludowa. Ob. S艂awk贸w. W臋glarzyska, obszar lesisty w zachodniej cz臋艣ci Bachnowa, w pow. cieszanowskim. Na pln. wznosi si臋 g贸ra Kubaszyna 258 mt. , na p艂n. wsch. szczyt b. n. 238 mt. . Wody z niego sp艂ywaj膮 na wsch贸d do pot. 艢widnicy, na zach贸d do pot. Przerwy Mapa szt. wojs. , 5, XXVIII. W臋glarzyska 1. folw. kolo Gnojnie, na obszarze Krakowca, pow. jaworowski. 2. W. , cz臋艣膰 Porszny, pow. lwowski. 3. W, przyl. Nag贸rzan, pow. sanocki. W臋gle, niem. Wengeln, w艣 nad jez. Dru偶nem, w Pomezanii, pow. malborski, st. p. Hohenwalde, par. kat. Tyrgart, szko艂a ew. w miejscu; 5 mil na wsch. od Malborga, 478 ha 103 roli orn. , 81 Iak; 1885 r. 24 dm. , 27 dym. , 163 mk. , 7 kat. , 86 ew. , 70 menonit贸w. Wed艂ug topogr. Gold becka r. 1879 by艂o tu 18 dym. K艣 Fr. W臋gleniec al. W臋gliniec al. W臋glienice, w艣 i folw. , pow. j臋drzejowski, gm. Bak贸w, par. J臋drzej贸w odl. 7 w. na p艂n. zach. . W r. 1827 w艣 poduchowna, mia艂a 12 dm. , 116 mk. Wed艂ug domys艂u wydawcy Kod. Ma艂op. t. II, 9 Bechlowo w dok. z r. 1153, ma by膰 to dzisiejszy W. Dziesi臋ciny z tej wsi przeznaczone zosta艂y na uposa偶enie klasztoru w Brze藕nicy J臋drzejowie. W polowie XV w. w艣 W臋glenice, w par. J臋drzej贸w, w艂asno艣膰 klasztoru j臋drzejowskiego, mia艂a lany km. , karczmy, zagr. , m艂yny, z kt贸rych dawano klasztorowi dziesi臋cin臋 i osyp i odrabiano powab膮; D艂ugosz, L. B. , HI, 371. W膮gleszyn, w XIV w. Wanglessino, w艣 i kol. nad rzek膮. Lipnic膮, lew. dop艂. Nidy, pow. j臋drzejowski, gm. i par. W臋gleszyn, odl. . 35 w. , na p艂n. zach. od J臋drzejowa, le偶y przy trakcie z Okszy odl. 6 w. od Ma艂agoszczy, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮. , dom przytu艂ku dla kalek, s膮d gm. okr. III, urz膮d gm. , gorzelni臋 1873 r. by艂a, m艂yn wodny, 109 osad wlo艣c. 1873 r. . Ludno艣膰 zapewne zbli偶a si臋 do 1000 dusz. W r. 1827 by艂o 49 dm. , 370 mk. Po 1873 r. obszar folwarczny zosta艂 rozparcelowany 2318 morg. i zamieniony na kolonie, wskutek czego wzros艂a ilo艣膰 osad i zaludnienie. Dobra W. sk艂adaly si臋 w 1873 r. z folw. W. , Kalina, D膮br贸wka i Dzier膮偶nia, rozl. mr. 2289 folw. W. gr. om. i ogr. mr. 390, 艂膮k mr. 74, pastw. mr. 60, wody mr. 30, lasu mr. 719, zaro艣li mr. 400, w osadach mr. 10, nieu偶. mr. 56; bud. mur. 3, drew. 16, las nieurz膮dzony; folw. Kalina gr. om. i ogr. mr. 225, pastw. mr. 30, wody mr. 20, nieu偶. mr. 19; bud. drew. 5; folw. D膮br贸wka gr. orn. i ogr. mr. 115, pastw. mr. 40, zaro艣li mr. 10, nieu偶. mr. 30; bud, drew. 3; folw. Dzier膮偶nia gr. orn. i ogr. mr. 50, 艂膮k mr. 11, wody mr. 4, zaro艣li mr. 2, nieu偶. mr. 4; bud. drew. 3. W艣 W. os. 109, mr. 759; w艣 Rembiechowo os. 14, mr. 311; w艣 Zalesie os. 15, mr. 198. Osiedli艂 si臋 tu, w XIV zapewne wieku, r贸d szlachecki h. Jelita, pisz膮cy si臋 z Mokrska w Wielu艅skiem. PelgrimusdeWanglesszino subcamerarius terre sandom. wymie niony w dok. z r. 1384 Kod. Ma艂op. , III, 355. Jest on te藕 starost膮 wielkopolskim ob. t. VIII, 768. W dok. z r. 1390, spisanym w Ole艣nie na Szl膮sku, wyst臋puje Tomko z W. pincerna Regni Pol. Thomco de Wangleszino subpincerna Cracov. et capitaneus Majoris Poloniae generalis, w dok. z r. 1399 Kod. Wielk. , n. 1996, 2002, 2006. Floryan z Mokrska, bisk. krakowski 1366 1380, wystawi艂 w miejscu istniej膮cego ju偶 tu ko艣cio艂a drewnianego nowy, murowany, p. w. 艣w. Andrzeja, dot膮d istniej膮cy i przecho wuj膮cy, mimo odnowie艅, wiele cech pierwotnego stylu. Prawo patronatu nale偶a艂o kolejno do dzie dzic贸w W. i poblizkiego Zakrzewa. Proboszcz mia艂 hojne uposa偶enie w placach, rolach 2 艂a ny, lesie 2 staje wzd艂u偶 i wszerz, dwie 艂膮ki w lesie nad Lipnic膮 i jedn膮 nad Nid膮. 艁any kmiece i role dworskie w W. dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi, a za konopn膮 p艂acono po 2 gr. z 艂anu. Na pocz膮tku XVI w. dziedzicem wsi by艂 Feliks z Pi艅czowa Ole艣nicki h. D臋bno 艁aski, L. B. , I, 573, 574. Wed艂ug reg. pob. pow. ch臋ci艅skie go z r. 1540 w艣 W. nale偶a艂a do Feliksa Ole艣niego. P艂aci艂 on od 8 kmieci na p贸艂 艂an. , 2 karczem na p贸艂 艂an. , 3 zagr. , 18 艂an. pustych. Dw贸r, fol. , 3 sadzawki, m艂yn, lasy, 艂膮ki. W r. 1573 p艂aco no od 5 艂an. , 5 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 274, 565. W. par. , dek. j臋drzejowski, 1337 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. ok. III, st. poczt. w Ma艂agoszczy. Gmina ma 12819 morg. obsza ru i 4682 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 140 偶yd. Br. Ch. W膮glewciska, niem. Wanglewczyska, wyb. do Chmielna, pow. kartuski, 8 dm. , 72 mk. W臋glewice, ob. W臋glowice. Weglewo 1. al. W臋glew, w艣 i fol. i W臋glewskie Holendrgy kol. nad rz. Wart膮, pow. koni艅ski, gm. Golina, par. Kawnice, odl. od Konina w. 8. W艣 ma 21 dm. , 118 mk. ; fol. ma 5 dm. , 36 mk. ; os. karcz. ma 1 dm. , 5 mk. . W臋glewskie Holendry maj膮 202 mk. w cz臋艣ci Niemc贸w. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 140 mk. W r. 1891 folw. W. z nomenklatur膮 Kr贸wka rozl. mr. 553 gr. orn. i ogr. mr. 446, 艂膮k mr. 44, pastw. mr. 35, lasu mr. 4, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 10, drew. 5; pok艂ady torfu. W艣 W. os. 26 mr. 192; w艣 Holendry W臋glewskie os. 20, mr. 566; w艣 Zarzyn os. 7, mr. W臋glarz W臋glarz W臋glarz贸w W臋glarzyska W臋gle W臋glewice W臋glewo W臋glewskie W臋glikowice W臋glin W臋glinek 181. W dok. z r. 1147 wymieniony w liczbie posiad艂o艣ci klasztoru w Trzemesznie Kod. Wielk. , 15. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶y do par. Kawnice, lecz lany km. daj膮. dziesi臋cin臋 pleb. w Gos艂awicach za lniana; daj膮, po 2 gr. , za艣pleb. w Kawnicach tylko kol臋d臋 po groszu z 艂anu. 艁any dwors. daj膮 pleb. w Kawnicach 艁aski, L. B. , I, 230, 290. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579 Anna Pieni膮偶kowa p艂aci艂a tu od 3 1 2 艂an. , 2 rzem. Pawi艅ski, Wielk. , I, 232. 2. W. 5 w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. Kikol, par. Chrostkowo, odl. 18 w. od Lipna, ma 4 dm. , 42 mk. W r. 1889 fol. W. oddzielony od d贸br Makowiec, rozl. mr. 146 gr. orn. i ogr. mr. 128, 艂膮k mr. 16, nieu偶. mr. 2; bud. mur. 1, drew. 3. W艣 W ma 8 os. 23, morg. 3. W, ob. W臋glew, Weglewo 1. urz臋d. Kahlstaedt, w艣, pow. chodzieski, o 6 klm. pld. od Uj艣cia Usch, gdzie parafia i poczta, st. dr 藕el. w Dzi臋bowie o 11 klm. Graniczy z Maranowem Fitzerie, Jab艂onowem, Miros艂awiem. Now膮, Wsi膮, ujsk膮. i lasami podani艅skiemi. Razem z posiad艂o艣ci膮, Kegelsau 2 dm. , 42 mk. tworzy okr膮g wiejski, maj膮cy 71 dm. , 621 mk. 83 katol. , 528 prot. , 10 偶yd. i 1053 ha 671 roli, 30 艂膮k, 155 lasu. Le艣nicz贸wka Kahlstaedt wchodzi w sk艂ad nadle艣nictwa rz膮dowego Podaniu. Huby porozrzucane s膮, na tym obszarze, kt贸ry wznosi si臋 92 do 106, 4 mt npm. Na p艂n. 艂膮kach 92 mt. npm. powstaje struga m艂y艅ska, kt贸ra p艂ynie ku zach. i ginie w lasach Jab艂onowskich ubieg艂szy 5 klm. W r. 1603 Andrzej Przec艂awski posiada艂 Jab艂onowo, Miros艂aw i W臋glowo, kt贸re przy separacyi odpad艂o od maj臋tno艣ci jab艂onowskiej. 2. W. al. Wenglewo, Wanglewo w r. 1422, Vaglyewo 1523, Vaglewo, w艣 ko艣cielna i domena kr贸lewska, w pow. 艣redzkim, o 4, 5 klm. ku p艂n. od Pobiedzisk Pudewitz, gdzie par. prot. , poczta i st. dr. 藕el. ; par. katol. w miejscu. W艣 ma 12 dm. , 89 mk. 61 katol. , 28 prot. i 212 ha 196 roli. Domena kr贸lewska, przezwana Wanglau, ma 5 dm. , 113 mk. 48 katol. , 65 prot. i 350 ha 311 roli, 15 艂膮k, 17 pastw. , 5 nieu偶. ; czysty doch贸d z ziemi 3900 mrk; ch贸w byd艂a holenderskiego, nabia艂, owczarnia zarodowa Negretti; w艂a艣cicielem jest rz膮d pruski. W. poprzednio wchodzi艂o w sk艂ad stswa Pobiedziskiego. Butka, prawuj膮ca si臋 na rokach pyzdrskich z Janem S膮gniewiczem o trzeci膮, cz臋艣膰 Zarzyna w r. 1391 Akta gr. Wielk. , II, 131, mylnie obja艣n. , pochodzi艂a z W臋glewa, le偶膮cego pod Kawnicami, mi臋dzy Koninem i Golin膮, . W. staro艣ci艅skie ukazuje si臋 oko艂o r. 1405 z ko艣cio艂em paraf. , wchodz膮cym w sk艂ad archidyakonatu gnie藕nie艅skiego; mi臋dzy r. 1579 i 1620 by艂o na W. 9 艂an. os. , 5 pustych i 2 komom. Bo parafii nale偶a艂y Bodzeporowice, kt贸re ju偶 nieistniej膮, , po艂owa G贸ry Lednog贸ry, Gwiazdowo, Latalice, Podarzewo, Rybitwy, Sroczyn i W臋glewo; w nowszych czasach przyby艂y Adamowo, Kopanina, Moraczewo i holendry W臋glewskie. Parafia liczy艂a oko艂o 1888 r. 750 dusz. Ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Katarzyny; w miejscu starego stan膮艂 nowy w r. 1848 kosztem rz膮du i parafian. Za czas贸w arcyb. 艁askiego posiada艂o probostwo w艣 艢wi膮tkowice Po艣wi臋tne, pleban utrzymywa艂 wikarego i nauczyciela; z 艂an贸w so艂tysich i km. na W. pobiera艂 po 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. Pr贸cz osad sk艂adaj膮cych parafi臋 dziesi臋cinowa艂y do W. G艂臋bokie i Skrzetuszewo z parafii S艂awi艅skiej S艂awno i Imio艂ki z par. waliszewskiej. Ca艂y doch贸d obliczony by艂 na 2 grzywny srebra; ple ban p艂aci艂 艣wi臋topietrze w ilo艣ci 10 gr. Kanonia fundi W臋glewo powsta艂a oko艂o 1418; ostatnim dzier偶ycielem jej by艂 w r. 1819 k艣. Antoni Le wi艅ski K艣. Korytkowski, Kan. Pra艂. , I, 68, 181. Przy ko艣ciele groby rodziny Baranowskich. Ob. W臋glewskie holendry, E. Cal. W臋glewskie holendry, urz臋d. Wenglewo Hauland, w pow. 艣redzkim, o 5 Mm. n膮 p艂n. wsch贸d od Pobiedzisk, gdzie par. prot. , poczta i st. dr. 偶eL; par. katol. W臋glewo; maj膮 5 dm. , 35 mk. 18 kat. , 17 prot. i 83 ha 70 roli. Po wsta艂y na obszarze W. staro艣ci艅skiego przed r. 1793. E. Cal. W臋glikowice, ob. W膮glikowice, W臋glin 1. folw. , pow. lubelski, gm. Wienia wa, par. Konopnica, odl. 6 w. od Lublina. Ma pok艂ady wapienia, dwa piece wapienne, cegiel ni膮. W r. 1885 folw. W. Konopnica rozl mr. 1278 gm. orn. i ogr. mr. 984, 艂膮k mr. 37, pastw. mr. 48, lasu mr. 177, nieu偶. mr. 32; bud. mur. 6, drew. 18; p艂odozm. 12pol, las urz膮dzony. 2. W. , w XVI w. Waglno, w艣 i folw. przy zbie gu rzeczki Karasi贸wki z J臋drzej贸wk膮, pow. ja nowski, gm. Trzydnik, par. Potok, odl. 25 w. od Janowa. Folw. wchodzi w sk艂ad d贸br Go艣ciera d贸w ob. , ma 3 dm. , 6 budyn. , 520 morg. , 62 mk. ; w艣 ma 16 os. , 377 morg. Gleba gliniasta, 艂omy kamienia. W 1827 r. by艂o 51 dm. , 123 mk. W polowie XV w. w艣 ta nale偶a艂a do par. Potok, by艂a w艂asno艣ci膮 Jana Miko艂aja Kaczki, kt贸ry mia艂 4 lany km. , a z nich dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 grzyw. p艂acono, scholastykowi sandomierskie mu; dwa folw. rycerskie dawa艂y dziesi臋cin臋 ple banowi w Potoku D艂ugosz, L. B. , I, 332 i II, 504. Wod艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 p艂acono tu od 1 1 2 艂ana i m艂yna. W r. 1569 by艂y drobne cz臋艣ci obejmuj膮ce razem 5 lan. R. 1676 艂owczy rawski p艂aci pog艂贸wne od 17 pod danych, Miko艂aj I偶ycki od siebie, brata, s艂ugi szlach. i 29 poddanych. Piotr D臋bi艅ski od siebie, 偶ony, brata, s艂u偶膮cego i 24 poddan. Pawi艅ski, Ma艂op. , 373, 376, 40a. Br. Ch. W臋glinek 1. w艣, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Potok, odl. 20 w. od Janowa. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Go艣cierad贸w, ma 16 os. , 269 morg. , 152 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 66 mk. 2. W. al. Majdan, w艣, pow. janowski, gm. Zakrz贸wek, par. Bo偶a Wola, ma 18 dm. , 306 morg. Gleba sapowata, gliniasta. Nale偶a艂a do d贸br W臋glinek W臋glinek W臋gliska W臋gliski W臋glisko W臋gliszki W臋gl贸w W臋glowa W臋glowice Studzianki. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 75 mk. W臋glinek al. Wenglinek, m艂yn niegdy艣 o 2 ko艂ach, w par. gry偶y艅skiej, pow. ko艣cia艅skim A. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 68. W膮gliniec, ob. W臋gleniec. W臋gliska, w艣 i folw. , pow. janowski, gm. Brzoz贸wka, par. Modliborzyce, odl 12 w. od Janowa W. wchodzi艂y dawniej w sk艂ad d贸br Pasieka. Folw. rozl. mr. 516; w tem 429 mr. roli, 75 mr. zaro艣li, 7 mr. lasu w r. 1882; obecnie rozparcelowany na 23 osad. W艣 ma 18 dm. , 142 mk. Gleba gliniasta, 偶yzna. W艣 ta zapewne do艣膰 艣wie偶o powsta艂a na obszarze le艣nym d贸br Wierz chowiska. W臋gliska, prze艂臋cz wzn. 575 mt. , 艂膮czy dolin臋 pot. Bilczy w Galicyi z Czerteszem na W臋grzech. Ta prze艂臋cz膮, idzie droga od Ja艣lisk, Lipowca, Czeremchy w pow. sanockim, do Czertesza. 艃a p艂n. wsch. od prze艂臋czy podnosi si臋 grzbiet do 772 mt. , na p艂d. zach. w Klinie do 691 mt. Prze艂臋cz znajduje si臋 pod 49 22 p艂n. szer. , a 39 28 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 8, XXV. W臋gliska, potok nazwa z mapy Kummersberga, tabl. 78, praw. dop艂. Wapienki, wyp艂ywa ze stok贸w g贸ry Ferdel 649 mt. , w pow. gorlickim, w Rozdzielu 艂膮czy si臋 z Wapienk膮; . B艂ugi przesz艂o 3 Mm. Mapa wojs. , 7, XXIV. W膮gliska, w艣, w pow. 艂a艅cuckim, w艣r贸d la s贸w sosnowych, nad potokiem, lew. dop艂. Wis艂o ki, w piaszczystej r贸wninie, wzn. 243 mt. npm. Liczy 109 dm. i 520 mk. 508 rzym. kat. i 12 gr. kat. . Odl. od 呕o艂yni na zach贸d 9 klm. Par. rzym. kat. w Medyni. Pos. tabularna Amalii Jahl ma 100 mr. roli, 8 mr. 艂膮k, 5 mr. 1319 sa偶. ogrodu, 18 mr. 3 s膮偶. pastw. , 100 mr. lasu, 3 mr. nieu偶. i 135 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. ma 473 mr. roli, 56 mr. 艂ak i ogr. , 45 mr. pastw. i 33 mr. lasn. Graniczy na wsch贸d z Rakszaw膮, na zach. z Medyni膮, na pld. z Czarn膮, a na p艂n. z Podlesiem. Mac. W臋gliski, potok, prawy dop艂yw M艂yn贸wki, uchodz膮cej do Wis艂oka, wyp艂ywa z pod g贸ry Krzeminki 264 mt. , przep艂ywa w艣 W臋gliska, w pow. 艂a艅cuckim. D艂ugi 5 klm. Mapa sz. wojs. , 5, XXVI. W臋glisko, trzy osady i fol. , pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 4 w. . Trzy osady maj膮 3 dm. , 41 mk. ; fol. 3 dm. W膮gliskowa, szczyt w Pieninach, ob. Le艣nicki potok. W臋gliszki, za艣c. szl. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol, par. Komaje, o 25 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 8 mk. katol. W臋gl贸w 1. w艣, pow. i艂偶ecki, gm. Wielka wie艣, par. W膮chock, odl. od I艂偶y 24 w. , przy drodze bitej. Ma 25 dm. , 184 mk. , 193 morg. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 78 mk. 2. W. , obr臋b le艣ny w le艣nictwie bodzenty艅skim. 3. W. ob. W膮glew, W臋glowa g贸ra, niem. Kahlenberg, g贸ra mi臋dzy Karwinem a Or艂ow膮, pow. frysztacki. Na g贸rze tej le偶y w艣 D膮browa. W臋glowa W贸lka, w艣, pow. warszawski, gm. i par. M艂ociny, ma 238 mk. , 415 morg. W臋glowice 1. al. W臋glewice, w XVI w. Wanglovice, w艣 i fol. nad rz. Bzur膮, pow. 艂臋czycki, gm. i par. Witonia, odl. 8 w. od 艁臋czycy, ma 13 dm. , 156 mk. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 101 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 478 gr. or. i ogr. mr. 363, 艂膮k mr. 75, pastw. mr. 22, nieu偶. mr. 18; bud. mur. 10, drew. 5; pok艂ady torfu. W艣 W. ma os. 18, mr. 65. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. daj膮 dziesi臋cin臋 kollegiacie 艂臋czyckiej, za艣 艂any dworskie pleb. w Witoni 艁aski, L. B. , II, 488. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 Kacper Puczko p艂aci艂 od 3 1 2 艂an. 2 zagr. , 1 艂anu pust. , 8 osadu. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 86. 2. W. al. W膮g艂owice, w XIV w. W膮glewycze, w艣, folw. i dobra nad odnog膮 Prosny i strumieniem W臋gl贸wk膮, pow. wielu艅ski, gm. Galewice, par. Ciesz臋cin. Le偶膮 w pobli偶u Wieruszowa, na granicy w. ks. pozna艅skiego, odl. 33 w. od Wielunia. Posiadaj膮 ko艣ci贸艂 drewniany, filialny par. Ciesz臋cin, szko艂臋 pocz膮tkow膮, gorzelni臋, browar, m艂yn wodny, pok艂ady torfu na obszarze 4 w艂贸k. Na gruntach W. wzniesiona zosta艂a wielka papiernia Mirk贸w ob. . W艣 ma 36 os. , 404 mk. ; fol. 3 dm. , 22 mk. , 7 osad ma 31 mk. W 1827 r. by艂o 30 dm. , 370 mk. W r. 1890 dobra W. sk艂ada艂y si臋 z fol. W. , Pl臋sy, G艂az, 呕elazo i Foluszczyki, nomenklatury Gr膮dy, rozl. mr. 6597 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 252, 艂膮k mr. 43, pastw. mr. 261, lasu mr. 4374, nieu偶. mr. 169; bud. mur. 3, drew. 18; p艂odozm. 6 poL; las nieurz膮dzony; fol. Pl臋sy gr. or. i ogr. mr. 42, 艂膮k mr. 15, pastw. mr. 7, nieu偶. mr. 1; bud. drew. 10; fol. G艂az gr. or. i ogr. mr. 358, 艂膮k mr. 20, pastw. mr. 94, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 1, drew. 19; p艂odozm. 5 pol; fol. 呕elazo gr. or. i ogr. mr. 226, 艂膮k mr. 82, pastw. mr. 355, lasu mr. 8, nieu偶 mr. 36, bud. drew. 6; fol. Foluszczyki gr. or. i ogr. mr. 48, 艂膮k mr. 101, pastw. mr. 3, lasu mr. 48, nieu偶. mr. 4; bud. drew. 9, m艂yn wodny. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio wsi w艣 W. os. 55, mr. 472, w艣 Biedaszki os. 22, mr. 424, w艣 BrzoskiBrzeziny os. 27, mr. 195, w艣 Spole os. 12, mr. 194, w艣 Oko艅 os. 4, mr. 1l7, w艣 Zataje Kalety os. 9, mr. 131, w艣 呕elazo os. 6, mr. 119, w艣 Foluszczyki os. 11, mr, 185, w艣 Holendry os. 8, mr. 115, w艣 G膮szcze os. 11, mr. 197, w艣 Ostrowek Konaty os. 11, mr. 282. Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali za dziesi臋cin臋 prob. w Ciesz臋cinie po 2 gr. z 艂anu. Rozmaici nowi osadnicy mineratores seu incolae wykarczowali wiele r贸l, z kt贸rych powinni byli dawa膰 na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. II, 149. Od XVI do XVIII w. W. nale偶a艂y do rodziny Walknowskich, a potem do Kar艣nickich. Na pocz膮tku XVII w. Stanis艂aw Walknowski wzni贸s艂 tu kaplic臋 drewnian膮, p. w. 艣w. Tr贸jcy, i uposa W臋gobork W臋glowice 偶y艂 ustanowionego przy niej kapelana 艂anem zie mi, ogrodami, 艂膮kami i 100 z艂. czynszu, zapisa nego w r. 1613. Adam Walknowski zapisa艂 1701 r. dla ko艣cio艂a 2000 z艂. W r. 1811 dzie dzic wsi Gwalbert Kar艣nicki wzni贸s艂 now膮. dre wnian膮 kaplic臋 艁aski, L. B. , II, 149. 3. W, kol. i os. les. , pow. cz臋stochowski, gm. W臋glowice, par. Truskolasy, odl. 23 w. na zach. od Cz臋sto chowy, w okolicy lesistej. Posiada szkol臋 po cz膮tkow膮, urz膮d. gm. Kol, ma 33 dm. , 304 mk. , 263 mr. w艂o艣c, os. les. 1 dm. , 4 mk. , 15 morg. dwor. , os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. Obszar le 艣ny, obejmuj膮cy 2640 mr. , nale偶y do d贸br rz膮do wych Krzepice. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 256 mk. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. II w Truskolasach, st. poczt w K艂obucku, ma 18, 852 mr. obszaru, 4976 mk. w tej liczbie 1 prawos艁, 36 prot. , 99 偶yd. Br. Ch. W臋glowice al. W臋g艂owice, oh. Wiglowice, W臋gl贸wka, struga pod Zamo艣ciem, w pow. wielu艅skim, gm. Galewice, uchodzi do Prosny z praw. brzegu, pod wsi膮 W臋glowice. W臋gl贸wka, potok g贸rski, powstaje na obszarze wsi W臋gl贸wki, w pow. wielickim, p艂ynie zrazu na po艂udnie, potem na p艂d. wsch贸d i znowu na pld. jako prawy dop艂yw pot. Kasinki, dop艂. Raby. D艂ugi 5 klm. Mapa wojs. 5, XXII i 7, XXII. St. M. W臋gl贸wka 1. w艣, pow. wielicki, zabudowana w okolicy g贸rskiej, w zwartej dolnie pot. W臋gl贸wki, dop艂. Kasiny dop艂. Baby. Rozrzucona nad potokiem i po stokach g贸r si臋gaj膮cych do 650 mt. npm. Liczy 178 dm. i 1075 mk. 1070 rz. kat. i 5 izr. . Par. rz. kat. w Wi艣niowy o 7, 3 klm. . Pos. tabularna Zygm. Samborskiego ma 59 mr. roli, 11 mr. 艂ak, 870 s膮偶. ogrodu, 9 mr. past. , 50 mr. lasu i 918 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. ma 919 mr. roli, 145 mr. 艂膮k i ogr. , 391 mr. past. i 410 mr. lasu. D艂ugosz, niewymienia tej wsi w opisie parafii Wi艣niowy; w 1581 r. by艂a atynency膮 d贸br kr贸lewskich Wi艣niowa; trzyma艂 j膮 Sziradzki, kt贸ry p艂aci艂 tu od 2 艂an. km. , 3 kom. z byd艂em, 4 kom. bez byd艂a, rzemie艣lnika i so艂tysa na 艂anie Pawi艅ski, Ma艂op. , 50. Graniczy na p艂n. z Kasin膮, na zach. z Pcimem, na wsch. z Wierzbaczow膮 a na p艂n. z Kobilnikiem. 2. W, , rus. Waniwka, w艣, pow. kro艣nie艅ski, odl. 12, 9 klm. od Krosna, w w膮skiej dolinie Czarnego pot. dop艂. Wis艂oka z praw. brz. . Teren d艂ugiej, po brzegach potoku ci膮gn膮cej si臋 osady, wznosi si臋 w p艂d. wsch. stronie do 337, w p艂n. za艣 do 288 mt. npm. Od p艂n. zas艂aniaj膮 dolin臋 lesiste wzg贸rza, zwane Kiczarami g贸rnemi, ze szczytami 490 i 318 mt. , od p艂d. i zach. lesiste pasma ze szczytami Kr贸lewska g贸rka 541 i Sucha g贸ra 592 mt. We wsi jest parafia gr. kat. z cerkwi膮 drewnian膮. Wraz z obsz. tabul. ma 254 dm. i 1479 mk, 1386 gr. kat. , 77 rz. kat. i 16 izr. . Pos. tabularna Zofii hr. Szeptyckiej wynosi 41 mr. roli 3 mr. 艂膮k, 443 s膮偶. ogr. , 7 mr. past. , 988 mr. 艂asu i 325 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. ma 1537 mr. roli, 256 mr, 艂ak i ogr. , 340 mr. past. i 445 mr. lasu. Uposa偶enie parafii sk艂ada si臋 z 28 mr. roli, 4 mr. 艂膮k, 16 mr. past. , 178 z艂r. dodatku do kongruy, 50 k贸p 偶yta tytu艂em skupczyny i 20 z艂r. od dworu jako ekwiwalent za drzewo opa艂owe. Parafia nale偶y do dekanatu kro艣nie艅 skiego i obejmuje Krosno i Odrzyko艅. Kiedy powsta艂a w艣 niewiadomo, w r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 256 zaliczano j膮 do parafii w Niewodny; by艂a w艂asno艣ci膮 Bonar贸w, jako atynency膮 Kamienia czyli zamku odrzyko艅skiego i liczy艂a 40 kmieci, 3 1 2 艂ana, 4 zagr. z rol膮, 9 zagrod. bez roli, 3 kom. z byd艂em, 2 kom. bez byd艂a, popa, 1 2 艂ana. i so艂tysa na 艂anie. Graniczy na p艂d. z Odrzykoniem i Czarnorzekami, na wsch贸d z Krasn膮, na p艂n. z Bonar贸wk膮, na zach. z Rzepienikiem. Mac. W臋glowo, niem. Wangluewe, dobra i w艣, pow. mielicki, par. ew. i kat. Straburek Trachenberg. W r. 1885 dobra mia艂y 232 ha, 6 dm. , 79 mk. 25 kat. ; w艣 29 ha, 15 dm. , 96 mk. 35 kat. . W臋g艂owice 1. ob. W臋glowice. 2. W. , pow. ciechanowski, ob. M臋偶enino. W臋g艂owiec, fol. do Myjomic, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. ku p艂n. od K臋pna. Nie wykazany w nowszych spisach. W臋g艂y, za艣c, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 45 w. od Telsz. W臋gobork, niem. Angerburg, miasto powiatowe w Prusach Wschodnich, pod 54 12 13 szer. p艂n. i 39 24 30 d艂ug. wschod. od F, nad rz. W臋gorap膮, przy jej wyp艂ywie z poblizkiego jez. Mamry i nad tym偶e jeziorem. Gleba do艣膰 偶yzna, rozleg艂e 艂膮ki i pastwiska. Klimat ostry i wilgotny, brak wody 藕r贸dlanej. Miasto posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , seminaryum nauczycielskie, szko艂臋 miejsk膮, szko艂臋 dla g艂uchoniemych, urz膮d powiatowy i kas臋 podatkow膮, st. pocz. II klasy z pocztami osobowemi do G艂膮bina, Gierdaw, Lecu i Go艂dapu, cztery jarmarki i wielki dwutygodniowy na p艂贸tno w czerwcu, targi dwa razy w tydzie艅, 4073 mk. , trudni膮cych si臋 przewa偶nie rolnictwem. Rybo艂owstwo rz膮dowe i prywatne wydzier偶awione. Ryby wyprawiane s膮 do kr贸lestwa polskiego. Pol贸w w臋gorzy zmniejszy艂 si臋 przez osuszenie b艂ot. Przy mie艣cie staro偶ytne cmentarzysko. W r. 1335 wznie艣li tu Krzy偶acy zamek, zburzony r. 1365 przez Kiejstuta i 1398 r. odbudowany. Przy zamku zamieszkiwa艂 zwykle t. zw. Tischmeister krzy偶acki. Od r. 1420 mieszka tu w贸jt. Osada wytworzona przy zamku otrzyma艂a prawo miejskie r. 1571. Tatarzy spustoszyli miasto r. 1657 a Szwedzi r. 1679. Podczas wojny siedmioletniej sta艂a tu za艂oga rossyjska. W r. 1746 genera艂 pruski Katte zaprowadzi艂 wodoci膮gi, zaopatruj膮ce studnie miejskie w wod臋 z W臋gorapi. W臋glowice W臋gl贸wka W臋glowo W臋g艂owice W臋g艂owiec W臋g艂y W臋gorapa W臋goborski powiat, w obwodzie reg. g膮bi艅skiej, ma 17, 58 mil kw. obszaru i 45000 mk. Polacy stanowi膮. 15 ludno艣ci, zajmuj膮, cz臋艣膰 po艂udniow膮, powiatu. Obszar powiatu stanowi膮, cy cz臋艣膰 dawnej Galindyi, obfituje w jeziora, tak 偶e wody zajmuj膮; 50413 mr. Opis powiatu skre 艣li艂 Schmidt w dzie艂ku Der AngerburgerKreis, 1860 r. J. B. W臋gorapa al. W臋gra, niem. Angerapa, w艂a艣ciwie Ungurpe w臋gorzowa rzeka po litew, , rzeczka w Prusach, jedno z ramion 藕r贸d艂owych Prego艂y. Tworzy cz臋艣贸 kana艂u ja艅sborskiego. Ob. Angerapa, Mamry i Prego艂a. Wygorka, karczma nad pot. Szwinte艂ka, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 12 w. od Swi臋cian, 1 dm. , 9 mk. 偶yd. W臋gornia, em. Wengornia, kol. do Bry艅ska, 2 dm. , 8 mk. W臋gorska, niem. Vangerske, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, st. pocz. i kol. Pot臋gowo. W臋gorzewo 1. al. Wengorzewo, Wangorzewo w r. 1388, w艣 i dw贸r, w pow. gnie藕nie艅 skim, o 2 5 klm. na p艂d. wsch. od Kiszkowa Welnau, gdzie par. prot. i poczta; par. katol. S艂awno, st. dr. 偶eL w Pobiedziskach Pudewitz o 11 klm. W艣, wznies. 115 mt. npm. , ma 6 dm. , 37 mk. 35 katol. , 2 prot. i 58 ha 52 roli. Dw贸r z Popkowicami tworzy okr膮g, maj膮cy 12 dm. , 203 mk. 197 katol. , 6 prot. i 595 ha 456 roli, 50 艂膮k, 69 past. , 4 lasu, 15 nieu偶. . Czysty doch贸d z ziemi 3340 mrk; ch贸w byd艂a holender skiego; w艂a艣cicielem jest Pluci艅ski. W r. 1388 pisa艂 si臋 Filip z W. a w r. 1396 Wojciech W臋 gorzewski Akta gr. Wielkop. , I; r. 1439 dzie dziczy艂 t臋 maj臋tno艣膰 Jakub W臋gorzewski; ok. r. 1523 nie by艂o kmieci na W. ; pleban w S艂awnie pobiera艂 dziesi臋cin臋 snopow膮, z r贸l dziedzicznych, zagrodnicy p艂acili meszne po korcu owsa; ok. r. 1579 posiada艂 Wojciech W臋gorzewski 2 艂any kmiece i 2 zagrodnik贸w; po nim nasta艂 Woj ciech Cykowski ok. r. 1620; w tym czasie przyby艂 wiatrak na W. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku sk艂ada艂y t臋 maj臋tno艣膰 Piaski, Popkowi ce, Tomaszewo, W臋gorzewo i holendry W臋go rzewskie; dziedziczyli j膮. Rokossowscy, potem Dzi臋bowscy 1843 i Garczy艅scy 1872 r. . 2. W. , fol. do Garzyna st. dr. 偶eL, poczta, w pow. ko艣cia艅skim Leszno, o 10 klm. ku p艂d. od Krzywinia; par. 艢wierczyna. W 1871 r. 2 dm. i 45 mk. ; w p贸藕niejszych spisach nie jest wy kazany. Powsta艂 w XVIII w. za dziedzictwa Jana W臋gorzewskiego. E. Cal. W膮gorzewskie Holendry, w pow. gnie藕nie艅skim, z艂膮czono z holendrami Sroczy艅skiemi ob. w jedn臋 gmin臋, nazwan膮. Elsenhof. W膮gorzyn 1. jezioro, w pow. kartuskim, wzn. 162 mt. npm. ; 2 5 mili d艂ugie, 1 10 mili szerokie. Ci膮gnie si臋 z po艂udnia ku p贸艂nocy; na po艂udnie dzieli si臋 na 2 odnogi. W oko艂o jeziora le偶膮. Suleczyn, 呕akowo i Bukowa G贸ra. Przep艂y wa przez nie rz. S艂upa. 2. W, , jezioro, w pow. cz艂uchowskim. K艣. Fr. W臋gorzyn, niem. Wangerin, dok. Wandern, dobra, pow. w膮brzeski, st. pocz. Dzwierzno, par. kat. Orzechowo, st. kol. Kowalewo 7, 5 klm. odl. ; 507 ha 358 roh orn. , 126 艂膮k, 1 lasu; 7 dm. , 23 dym. , 115 mk. , 91 kat. , 24 ew. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂y dobra do komturstwa to ru艅skiego; obejmowa艂y 24 w艂. i 12 mr. , czynsz wynosi艂 13 skojc贸w; so艂ectwo liczy艂o 6 w艂贸k. R. 1520 nada艂 Zygmunt I mieszczanom toru艅 skim, w zamian za zamek w 艢wieciu, mi臋dzy in nemi i W臋gorzyn ob. Woelky Urkb. des Bist. Culm. , str. 683. R. 1525 sprzedaje Hans Valchin prawa na so艂ectwo Toruniowi za 500 grzy wien. Wizyta Strzesza z r. 166772 opiewa, 偶e do parafii Orzechowskiej nale偶a艂 i W. yilla nunc solo aequata, z czego wynika, 偶e w drugiej wojnie szwedzkiej w艣 zosta艂a zniszczona str. 425. W pobli偶u W. znajduje si臋 stary szaniec ob. Beschreibung von Thorn, t. Wernicke, str. 293. K艣. Fr. W臋gorzyn, niem. Wangerin, miasto w Po meranii, pow. Regenwalde, st. kol. pomorskostarogardzko gda艅skiej i w臋goborskochojnickiej; 1486 ha 910 roh orn. , 63 艂膮k, 218 lasu; par. kat. Schivelbein. W r. 1885 by艂o 246 dm. , 598 dym. , 2518 mk. , 8 kat. , 2391 ew. , 19 dyssyd. , 100 偶yd贸w. Znajduje si臋 tu urz膮d poczt. , superintendentura i urz膮d pobor. K艣. Fr. W臋gra, w艣 i trzy fol. nad rzk膮. W臋gierk膮. , pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. W臋gra, odl. 8 1 2w. od Przasnysza, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, urz. gm. , cegielni膮. , 28 dm. , 300 mk. i og贸lnego obszaru 1152 mr. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 212 mk. W r. 1880 fol. W. lit. A. roz. mr. 370 gr. or. i ogr. mr. 318, 艂膮k mr. 30, past. mr. 10, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 11. W艣 W. os. 36, mr. 116. Fol. W. lit. B. w r. 1878 rozl. mr. 128 gr. or. i ogr. mr. 102, 艂膮k mr. 20, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 6. W艣 W. lit. B. os. 2, mr. 2. Fol. W. lit. D. rozl. mr. 371 gr. or. i ogr. mr. 280, 艂膮k mr. 74, past. mr. 9, nieu偶. mr. 8; bud. drew. 11. Ko艣ci贸艂 i parafia erekcyi nieznanej. Istnia艂 ju偶 w r. 1567. Obe cny, drewniany, wystawi艂 r. 1730 Bart艂omiej W臋 gierski, dziedzic d贸br. W r. 1567 wed艂ug reg. pobor. w艣 sk艂ada艂a si臋 z cz臋艣ci szlacheckich dwie po 2 w艂贸ki p艂aci艂y od 5 ogrod. , 3 w艂贸ki od 3 ogrod. , 1 w艂. od 1 ogr. , 6 1 2 w艂. od 3 ogr. Zr贸d艂a dziej. , t. XVI, str. 340. W. paraf. , dekan, przasnyski, 2600 dusz. Br. Ch. W臋grce, ob. W臋grzce. W臋gr贸w, miasto powiatowe w gub. siedleckiej, le偶y w r贸wninie, na praw. brzegu rz. Liwca, pod 52 24 1 szer. p艂n. i 39 46 50 d艂ug. wschod. od F. Odl. 72 w. od Warszawy a 32 w. na p艂n. zach. od Siedlec, oko艂o 15 w. na zach贸d od Soko艂owa st. dr. 偶el. Droga 偶elazna W臋gornia W臋gorska W臋gorzewo W臋gorzyn W臋gra W臋grce W臋gorapa idaca od Siedlec do Ma艂kini i 艂膮cz膮ca lini膮 dr. 偶el. terespolskiej z warsz. petershursk膮, przechodzi zdala od miasta. W. 艂膮czy si臋 z Siedlcami, Soko艂owem, Ka艂uszynem i Ma艂kini膮, za pomoc膮 dr贸g bitych. Kilkowiorstowa odleg艂o艣膰 dzieli W od Liwu, le偶膮cego na lew. brzegu Liwca. Miasto posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣ci贸艂 poklasztorny po reformatach, kaplic臋 murowan膮 艣wie偶o wzniesion膮 na cmentarzu, ko艣ci贸艂 par. ewang. murowany i ko艣cio艂ek ewang. drewniany na cmentarzu, dwie szko艂y pocz膮tkowe og贸lne, s膮d pokoju okr. II, urz膮d powiatowy, urz膮d pocztowy i tel. , stacy膮 dr. 偶el, 459 dm. , 7950 mk. w tem 68, 2 偶yd贸w, 30, 1 katol, 1, 4 prot. R. 1827 by艂o 400 dm, 3013 mk. ; 1857 r. by艂o 393 dm. 6 mur. i 3906 mk. 2314 偶yd贸w, 115 Niemc贸w. Do mieszczan nale偶y 5169 mr. ziemi w 649 osadach. Miasto powsta艂o na zachodnich kresach Podlasia, w dawnej ziemi drohickiej, na pograniczu Mazowsza, do kt贸rego nale偶a艂a ziemia liwska le偶膮ca g艂ownie po lewym brzegu Liwca lecz obejmuj膮ca te藕 wybrze偶e prawe rzeki. Posuwaj膮ca si臋 od zachodu kolonizacya obszar贸w mi臋dzy Liwcem a Bugiem wi膮za艂a powstaj膮ce tu osady 艣ci艣lejszemi zwi膮zkami z ziemi膮 liwsk膮 i Liwem ni偶 z dalekim Drohiczynem. Akt z 1391 r. , wymieniaj膮cy jako centra powiatowe ziemi drohickiej Drohiczyn, Sura偶, Mielnik, Bielsk, ka偶e domy艣la膰 si臋, ze na obszarze mi臋dzy Liwcem a Bugiem nie istnia艂y jeszcze wa偶niejsze miasta a mo偶e te藕 istniej膮ce w pobli偶u praw. brzegu osady, jak Mokobody, Soko艂贸w, Miedzn臋, uwa偶ano za przynale偶no艣ci ziemi liwskiej, skoro Boles艂aw IV, ks. mazowiecki, ust臋puj膮c r. 1444 Kazimierzowi, w. ks. litew. , ziemi臋 drohick膮 za 6000 kop groszy, zostawia przy Mazowszu powiat w臋growski, kt贸ry jednak偶e Kazimierz zabiera i w艂膮cza do ziemi drohickiej. Im 艣ci艣lejsze stan膮 si臋 w臋z艂y 艂膮cz膮ce Podlasie i Mazowsze z ca艂em pa艅stwem, tem wi臋cej strac膮 znaczenia sporne kwestye granic ziemi liwskiej a drohickiej. Akt z r. 1476, wyliczaj膮cy szlacheckie posiad艂o艣ci ziemi liwskiej Kod. Mazow. , przekonywa i偶 prawy brzeg Liwca nale偶a艂 do ziemi liwskiej i by艂 do艣膰 g臋sto zasiedlony. W ci膮gu XV w. powstaj膮 dzisiejsze osady miejskie na obszarze mi臋dzy Liwcem a Bugiem Soko艂贸w ko艣ci贸艂 1415, Mordy ko艣ci贸艂 1408, Mokobody 1450, Miedzna 1470. Prawo miejskie dostaj膮 one przy ko艅cu tego wieku. W臋gr贸w, jak nazwa wskazuje, osada za艂o偶ona przez Wielkopolan czy Pomorzan, przy trakcie wiod膮cym z Gda艅ska w okolice nadbu偶ne, by艂 zapewne pogranicznem targowiskiem i grodem powiatowym; istnia艂 tu ju偶 podobno w r. 1414 ko艣ci贸艂, z erygowan膮 przy nim parafi膮. Prawo miejskie otrzyma艂 zapewne przy ko艅cu XV w. Mo偶ne rody litewskie zajmuj膮 si臋 w tym czasie kolonizacy膮 tych obszar贸w i wprowadzaniem prawa miejskiego do swych osad. Mokobody 1496 r. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. prawo miejskie zawdzi臋czaj膮 Chreptowiczom, Mordy Hlebowiczom 1488 r. , Drohiczyn Kiszkom 1498 r. , kt贸rzy moze ju偶 w tym czasie otrzymali W臋gr贸w, nale偶膮cy do nich w wieku XVI. Rodzina ta przyj膮wszy kalwinizm szerzy艂a nowe poj臋cia w swych posiad艂o艣ciach. W. sta艂 si臋 ogniskiem propagandy. R. 1565 odbywa tu si臋 synod kalwin贸w litewskich i ma艂opolskich. Jan Kiszka z Ciechanowca, krajczy litew. , zak艂ada tu drukarni臋, kr贸tk膮 istniej膮c膮, i szko艂臋 przy zborze, posiadaj膮cym takich g艂o艣nych kaznodziej贸w jak Marcin Krowicki i Piotr z Goni膮dza, drukuj膮cy tu swe pisma w r. 1570. Po wyga艣ni臋ciu rodu Kiszk贸w przeszed艂 W. drog膮 spadku na ma艂oletniego Bogus艂awa Radziwi艂艂a. Jego opiekun Krzysztof Radziwi艂艂, wojew. wile艅ski, oddawszy w r. 1631 katolikom ko艣ci贸艂 zabrany przez Kiszk贸w, wystawi艂 nowy zb贸r kalwi艅ski r. 1634. Bogus艂aw Radziwi艂艂 z Bo偶ej 艂aski na Bir偶ach, Dubinkach, S艂ucku, Kopylu i 艣wi臋tego Pa艅stwa Rzymskiego ksi膮偶臋, nada艂 r. 1650 miastu rozmaite przywileje dla 艣ci膮gania osadnik贸w. Mieszka艂o tu wielu cudzoziemc贸w, zw艂aszcza Szkot贸w. Odda艂 im ksi膮偶臋 dawny zb贸r kalwi艅ski, zamieniony odt膮d na lutera艅ski. R. 1664 Radziwi艂艂 sprzeda艂 miasto i dobra Krasi艅skim. Jan Krasi艅ski, referendarz kor. , osadzi艂 w W. reformat贸w. Za nowych pan贸w rozpocz臋艂o si臋 prze艣ladowanie protestant贸w. R. 1678 zgorza艂 zb贸r, jak protestanci utrzymywali, za spraw膮 reformat贸w. Duchowie艅stwo katolickie biskup 艂ucki stawia艂o przeszkody odbudowaniu 艣wi膮tyni, kt贸ra jednak偶e zosta艂a p贸藕niej wzniesion膮. Jeszcze w r. 1780 protestanci z ca艂ego kraju odbywaj膮 tu sw贸j synod. Instytucye katolickie mia艂y jednak przewag臋. Jan Bonawentura Krasi艅ski stawia ko艣ci贸艂 paraf. nowy r. 1707. Obok reformat贸w osiadaj膮 tu ksi臋偶a komuni艣ci, kt贸rzy od r. 1712 utrzymuj膮 szkol臋 publiczn膮 i seminaryum. Komisya edukacyjna zaliczy艂a t臋 szko艂臋 do rz臋du wy偶szych podwydzia艂owych. R. 1784 by艂o 280 uczni贸w. Po utworzeniu dyecezyi podlaskiej w r. 1818 odbywa艂y si臋 w W. i Mi臋dzyrzeczu konsystorze foralne. August II przebywa艂 tu chwilowo podczas wojny szwedzkiej r. 1703. W 1733 r. Wiszniowiecki, pobity pod Prag膮 przez oddzia艂y Leszczy艅skiego, po艂膮czy艂 si臋 w W. z wojskami przybywaj膮cemi na pomoc Augustowi III. Tu tak偶e przyby艂a popieraj膮ca Augusta szlachta z wojew贸dztw podlaskiego, nowogr贸dzkiego i mi艅skiego. R. 1793 zatrzymywa艂 si臋 tu Stanis艂aw August jad膮cy na sejm grodzie艅ski. Aleksander Ossoli艅ski, dziedzic W. , otrzyma艂 r. 1786 od kr贸la przywilej na 4 jarmarki. W skarbcu ko艣cio艂a poreformackiego przechowuje si臋 zwierciad艂o metalowe, na kt贸rego ramach drewnianych jest napis, i偶 by艂o u偶ywane w celach czarodziejskich przez Twardowskiego. Istnia艂 tu dawniej przemys艂 sukienniczy. Zb贸r w臋growski na mocy aktu wydane17 W臋gr贸w S艂ownik Geograficzny T go przez ks. Bogus艂awa Radziwi艂艂a w Starej Wsi r. 1651 dnia 5 kwiet. , przeznaczony zosta艂 na ko艣ci贸艂 parafialny dla gminy ewangielicki ej warszawskiej, kt贸ra w r. 1650 zwraca艂a sie do Radziwi艂艂a z pro艣b膮 o opiek臋. Ksi膮偶e wyznaczy艂 ze swych fundusz贸w 300 flor. rocznie na utrzymywanie pastora, kt贸rym zosta艂 Jan Columbus, poprzednio pastor w Nowej Wsi nad Bugiem. Nast臋pcami jego byli Erdmann Lehman, Tyraeus Wielkopolanin, Rosentretter, Marcin Oloff od r. 1677, zmar艂y r. 1690 w Toruniu na stanowisku kaznodziei polskiego, Krzysztof Grabowski r. 1691, Andrzej Grabowski 1692 94, Fryderyk Metellus, Jakub Surmi艅ski odr. 1700, Jerzy Abrahamowicz 1714 20, Jan Fryderyk Backstross od 1720. Wyp臋dzony z miasta po zamkni臋ciu ko艣cio艂a w r. 1724, przebywa艂 w Warszawie w domu pos艂a pruskiego. R. 1728 z艂o偶y艂 on urz膮d sw贸j a nast臋pca jego zosta艂 Jerzy Rausch z Siedmiogrodu, kt贸ry zmar艂 w r. 1762 w Warszawie. Po nim obj膮艂 to stanowisko Krzysztof Grzegorzewski. Jakkolwiek i po sprzeda偶y W臋growa Radziwi艂艂owie nie przestaj膮 rozci膮ga膰 opieki nad gmin膮 ewangielicka, jak o tem 艣wiadczy przywilej Ludwiki Karoliny, margrabiny brandenburskiej, c贸rki ks. Bogus艂awa, to jednak偶e przy wzro艣cie gminy warszawskiej ona obejmuje protektorat nad zborem. Pastorowie ju偶 przy ko艅cu XVII w. zaczynaj膮 przyje偶d偶a膰 do Warszawy dla sprawowania obrz膮dk贸w. Naturalnie gmina warszawska dostarcza znacznego zasi艂ku na utrzymanie pastora. W r. 1779 p艂aci mu 600 flor. i utrzymuje wsp贸艂cze艣nie drugiego pastora w Warszawie. Wreszcie uko艅czenie budowy ko艣cio艂a ewangielickiego w Warszawie sprowadzi rozdzia艂 obu parafii ob. Dr. Leopold Otto Beitrag zur Geschichte Eyangaugsburg. Gemeinde zu Warschau, Warszawa, 1882. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1870 z fol. Ruchna i Kuchenka, miasta W臋gr贸w, wsi Ruchna i Ruchenka, rozl. mr. 4332 fol. Ruchna gr. or. i ogr. mr. 968, 艂膮k mr. 98, past. mr. 13, wody mr. 3, lasu mr. 57, zaro艣li mr. 47, nieu偶. mr. 117; bud. mur. 13, drew. 14; p艂odozm. 18pol. ; fol. Ruchenka z posiad艂o艣ciami miejskimi gr. or. i ogr. mr. 650, 艂膮k mr. 162, past. mr. 5, wody mr. 1, lasu mr. 2187, zaro艣li mr. 5, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 6, drewn. 14; p艂odozm. 16pol. ; lasy urz膮dzone, gorzelnia, browar, wiatrak, cegielnia. Miasto W臋gr贸w os. 649, mr. 4001; w艣 Ruchna os. 82, mr. 341; w艣 Ruchenka os. 23, mr. 17. Powiat w臋growski, w gubernii siedleckiej, utworzony zosta艂 r. 1867 z cz臋艣ci dawnego powiatu siedleckiego 11 gmin i cz臋艣ci zniesionego pow. stanis艂awowskiego 6 gmin. Zajmuje on p艂n. zach. cz臋艣膰 obszaru gubernii, ma 24, 31 mil kw. powierzchni. Graniczy od zach. z pow. nowomi艅skim i radzymi艅skim, od p艂n. Bug stanowi granic臋 od pow. ostrowskiego gub. 艂om偶y艅ska, od wschodu graniczy z pow. soko艂owskim, od p艂d. z siedleckim i w cz臋艣ci z nowomi艅skim. Obszar powiatu przedstawia p艂askowzg贸rze, pokryte do niedawnego czasu lasami bagnistemi zw艂aszcza w cz臋艣ci p艂n. wsch. , wznies. oko艂o 500 st. npm. P艂askowzg贸rze to przerzyna w kierunku od p艂d. ku p艂n. zach. bagnista, do艣膰 szeroka dolina Liwca i jego g艂贸wnego dop艂ywu Kostrzynia. Cz臋艣膰 zachodnia po艂udniowej po艂owy obszaru przedstawia wy偶yn臋, si臋gaj膮c膮 do 570 st. npm. ko艂o Boguszyna i stanowi膮c膮 dzia艂 wodny Liwca i Bugu. Cz臋艣膰 wsch. p贸艂no cn膮, dotykaj膮c膮 pow. soko艂owskiego, zajmuje wy偶yna lesista, przechodz膮ca w bagnist膮 dolin臋 Bugu. W og贸le p贸艂nocna po艂owa, zw艂aszcza w cz臋艣ci zawartej mi臋dzy lini膮 dr. 藕el. warsz. peter sburskiej a Bugiem, przedstawia obszar lesisty przewa偶nie i s艂abo zaludniony. Dolina Liwca od uj艣cia Kostrzynia z lew. brz. rozszerza si臋 do 3 wiorst, tworz膮c 艂膮ki nadrzeczne. Pomi臋dzy Wyszkowem a 艁ochowem pas 艂膮k z ka偶dego brzegu ma do 2 klm. szeroko艣ci. Dalej, od uj艣cia Osownicy pod Barchowem, dolina Liwca zw臋偶a si臋, przechodz膮c przez wa艂 p艂askowzg贸rza lesistego, towarzysz膮cego lew. brzegowi Bugu. Dolina Liwca, ze swemi pi臋knemi 艂膮kami, by艂a zaludnion膮 ju偶 w czasach przedhistorycznych, jak o tem 艣wiadcz膮 grodziska we wsiach Krzymosze, Klimy, Barch贸w, na fol. Grodzisk na lew. brzegu Liwca, w par. Liw, oko艂o 5 mr. rozleg艂e grodzisko. Urny z popio艂ami wykopano we wsiach Jarnice, Pop贸w, Turna, Liw; groby kamienne znaleziono w Popowie, Rowiskach, 呕arn贸wce. W r. 1870 wykopano oko艂o 150 sztuk monet rzymskich z czas贸w Marka Aureliusza mi臋dzy Liwcem a Jarnicami. Nazwy starych osad w dolinie Liwca 艣wiadcz膮 przewa偶nie o pomorsko wielkopolskim pochodzeniu za艂o偶ycieli. S膮 to osady W臋gr贸w, Liw, Barch贸w, Pop贸w, Morzyczyn, Jarnice i Sak艂ak. Nazwa Paplin wskazuje na pruskolitewskie pochodzenie, Turna i Jaczew b臋d膮 zapewne ruskolitewskiego pocz膮tku. Ju偶 w XIV w. zaludnienie znaczne tych stron wywo艂uje powstanie oddzielnej ziemi liwskiej, stanowi膮cej cz臋艣膰 Mazowsza i obejmuj膮cej pas pobrze偶a prawego Liwca, podczas gdy dalszy obszar na praw. brzegu nale偶a艂 do ziemi drohickiej cz臋艣ci Podlasia. Liczno wsi drobnej szlachty s膮 pozosta艂o艣ci膮 osad wojennych, otaczaj膮cych dawny gr贸d liwski. Ludno艣膰 powiatu obecna sk艂ada si臋 z Mazur贸w i Podlasiak贸w zajmuj膮cych p艂d. wsch. po艂ow臋 obszaru. W r. 1867 by艂o 49016 mk. ; r. 1890 liczono 69896 sta艂ych i niesta艂ych, pr贸cz tego 5882 zapisanych do ksi膮g ludno艣ci sta艂ej lecz nieobecnych, 艣r贸d ludno艣ci niesta艂ej 2616 by艂o 204 poddanych obcych. W mie艣cie jednem W臋growie by艂o 7950, w gminach 61946 mk. Co do wyzna艅 by艂o 111 prawos艂awnych 23 w W臋growie, 88 w gminach, 2465 protestant贸w 119 w W臋gr. , 2346 w gminach i 9427 偶yd贸w 5730 W臋gr贸w W臋growo W臋growa W臋gr贸wka W臋growa w W臋growie; przewa偶na cz臋艣膰 stanowili katolicy 83, 6, w ilo艣ci 61159. Na mil臋 kwadr. przypada 2875 mk. ,, na 1 klm. 52, 2 mk. Z wyj膮tkiem pow. garwoli艅skiego i siedleckiego, maj膮cych g臋stsze zaludnienie, powiat w臋growski nale偶y do najlepiej zaludnionych w gubernii. G艂ownem zaj臋ciem ludno艣ci jest rolnictwo. Wi臋ksza w艂asno艣膰 rozwin臋艂a si臋 przewa偶nie w p贸艂nocnej cz臋艣ci powiatu, gdzie le偶膮. maj膮tki Ko艂odzi膮偶 18153 mr. , Miedzna 8572 mr. . Stara Wie艣 4840 mr. , Korytnica 4741 mr. , Kamienna 3618 mr. , Stoczek 3480 mr. , Prosty艅 3280 mr. ; w cz臋艣ci p艂d. i dolinie Liwca przewa偶a 艣rednia i drobna w艂asno艣膰. G艂贸wnemi produktami rolnemi s膮 kartofle, 偶yto i owies. W r. 1878 wysiano 16823 czet. 偶yta, 11898 czet. owsa i wysadzono 36793 czet. kartofli. Pszenicy za艣 wysiano tylko 3384 czet. a j臋czmienia 2274, innych za艣 ro艣lin zbo偶owych 4971 czet. Zbi贸r siana wynosi艂 879789 pud贸w. W tym偶e roku by艂o w powiecie 39 zak艂ad贸w fabrycznych, zatrudniaj膮cych 155 robotnik贸w i produkuj膮cych za 315962 rs. Najwi臋ksz膮 warto艣膰 przedstawia艂a produkcya 8 gorzelni; inne zak艂ady by艂y przewa偶nie drobnych rozmiar贸w, z ma艂oznacz膮c膮 produkcy膮. Znajdowa艂y si臋 mi臋dzy niemi dystylarnia, odlewnia dzwon贸w, huta szklana, tartak parowy obie w dobrach Stara Wie艣, cztery fabryki ser贸w, 7 garbarni. Ludno艣膰 powiatu z 49016 w r. 1867, wzros艂a do 62605 w r. 1878 a 69896 w r. 1890. W r. 1878 katolicy stanowili 84, 偶ydzi 11, 9, a protestanci 3, 9 zaludnienia; w r. 1890 by艂o 111 prawos艂awnych 0, 2, 61159 katolik贸w 83, 6, 2465 protest. 3, 3 i 9427 偶yd贸w 12, 9. Zapisanych do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci by艂o 73162, lecz 5882 nie przebywa艂o w obr臋bie powiatu; niesta艂ej ludno艣ci by艂o 2618, a w tej liczbie 204 obcych poddanych. Zak艂ad贸w naukowych 艣rednich nie by艂o w powiecie. Pr贸cz 2 szk贸艂 pocz膮tkowych w W臋growie, istnia艂y w r. 1883 szko艂y pocz膮tkowe we wsich i osadach Jarnice, Kamie艅czyk, Liw, Maksymilian贸w, Morzyczyn, Oci臋te, P艂atkownica, Boguszyn, Ra藕na, Sadolesie, Sadowno, Stara Wie艣, Wierzbno, Wiszniew, Wyszk贸w. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym dekanat w臋growski, dyec. lubelskiej, sk艂ada si臋 z 11 parafii Gr臋bk贸w, Kopcie, Korytnica W臋growska, Liw, Miedzna, Prosty艅, Sadowne, Stara Wie艣, Stoczek W臋growski, W臋gr贸w i Wyszk贸w. Dawniejszy dekanat w臋growski, b. dyec. podlaskiej, obejmowa艂 16 parafii Ceran贸w, Czerwonka, Jab艂onna, Korytnica, Koss贸w, Liw, Miedzna, Nieciecz, Prosty艅, Sadowne, Skibniew, Sterdy艅, Stoczek, Stara Wie艣 filia, Zembr贸w i klasztor reformat贸w w W. Pod wzgl臋dem s膮dowym sk艂ada si臋 powiat z jednego okr臋gu s膮du pokoju w W臋growie i pi臋ciu okr臋g贸w s膮d贸w gminnych Sadowne, Stoczek, Liw, Korytnica, Gr臋bk贸w. Nale偶膮 one do zjazdu s臋dzi贸w w Siedlcach. Pod wzgl臋dem administracyjnym sk艂ada si臋 po wiat z jednego miasta W臋gr贸w i 16 gmin, w sk艂ad kt贸rych wchodz膮 trzy osady miejskie Ka mie艅czyk, Liw gm. Ruchna i Miedzna. Gminy s膮 Borze, Czarnog艂贸w, Gr臋bk贸w, Jaczew, Ka mie艅czyk, Korytnica, 艁och贸w, Miedzna, Osso wno, Prosty艅, Ruchna, Sadowne, Sino艂臋ka, Sta ra Wie艣, Stoczek, Wyszk贸w. Br. Ch. W臋growa, niem. Wegersdorf, w艣, pow. sycowski, par. ew. Neu Mittelwalde, kat. Dro艂towice Rudelsdorf. W r. 1885 mia艂a 53 ha, 20 dm. , 170 mk. 36 kat. . W臋gr贸wka, rzeczka, prawy dop艂. Netty. W臋growo 1. w艣 pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, o 25 w. od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. 2. W. 5 w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Kowarsk, o 8 w. od Wi艂komierza. W臋growo 1. niem. Wangerau, w dok. Weygir, Weger, folw. , pow. grudzi膮dzki, st. p. i kol. Grudzi膮dz, par. kat. Okonin; 778 ha 632 roli orn. , 艂膮k, 101 lasu. R. 1885 by艂o 16 dm. , 45 dym. , 223 mk. , 73 kat. , 150 ew. ; go rzelnia. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂o W. do komturstwa pokrzywnickiego. Wed艂ug lustr. z r. 1765 wynosi艂 tu wysiew 2 艂aszty, doch贸d 200 fl. R. 1780 przej膮艂 te dobra, obejmuj膮ce 36 w艂. 10 morg. , Jan Schroeder, za op艂at膮 czyn szu w kwocie 316 tal. 60 gr. Po nim naby艂o je r. 1811 miasto Grudzi膮dz za 7000 tal. Ale tego偶 jeszcze roku kupi艂 je w贸jt Holderegger. 2. W. Polskie, niem. Poln. Wangerau, w艣, tam偶e; szko 艂a ewang. w miejscu; 26 ha 17 roli orn. , 5 艂膮k, 1885 r. 12 dm. , 17 dym. , 89 mk. , 18 kat. , 71 ew. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, 偶e tutejsi Olendr偶y dawali proboszczowi w Okoninie mesznego po 2 korce j臋czm. od ka偶dej w艂贸ki osiad艂ej str. 448, Wed艂ug lustr. z r. 1765 by 艂o tu 3 czynsz. Jerzy Mathaeus, Henryk Wolschlaeger i Kornelius Kabus, p艂ac膮cych rocznie 54 fl. , 10 ogrodn. , z kt贸rych ka偶dy trzyma艂 2 konie i 2 krowy, ci nie p艂acili czynszu, ale od bywali t艂ok臋 na zamku pokrzywnickim, wreszcie nale偶a艂o do wsi wybud. Wilk, z kt贸rego p艂acono 21 fl. czynszu. R. 1829 nast膮pi艂o uw艂aszczanie 16 czynszownik贸w. 3. W. Niemieckie, niem. Deutsch Wangerau, w艣, pow. grudzi膮dzki, st. p. i par. kat. Grudzi膮dz; 152 ha 101 roli or. , 16 艂膮k, 5 lasu; 1885r. 10 dm. , 17dym. , 86mk. , 13 kat. , 73 ew. Wed艂ug lustr. z r. 1765 posiada艂o tu czterech w艂o艣cian Micha艂 Jeschke, Jerzy Frita, Krystyan Jahnke i Henryk Unrau, razem 4 w艂贸 ki, za op艂at膮 40 fl. czynszu. Uw艂aszczenie nast膮 pi艂o tu r. 1829 ob. Froehlich Gesch. d. Grau denzer Kreises, I, 341. K艣. Fr. W膮gry al. Wengry, Vqgry r. l523, w艣 i dw贸r, pow. odolanowski Ostr贸w, o 16, 5 klm. na wsch. p艂n. od Ostrowa i 7 klm. ku p艂d. od Kalisza, przy granicy kr贸lestwa polskiego; par. Gostyczyna, poczta w Skalmierzycach, st. dr. 藕el. w Ostrowie. W艣 ma 12 dm. , 84 mk. kat, i 115 ha 111 roli. W臋grza W臋gry W臋gry Dw贸r sk艂ada si臋 z dw贸ch dzia艂贸w W. I maj膮; 3 dm. , 124 mk. 123 kat. , 1 prot. i 143, 21 ha 129 roli; czysty doch. z ziemi 2261 mk. ; W. II; maj膮; 4 dm. , 75 mk. 69 katol. , 6 prot. i 353 ha 243 roli, czysty doch. z ziemi 4890; w艂a艣cicielem obu dzia艂贸w jest Wincenty Niemojowski na Jedlcu. Wyst臋puj膮cy przy schy艂ku XV wieku W臋gierscy z W臋gier Akta gr. Wielkop. , II pochodzili prawdopodobniej z W臋gierek i W臋gierskiego, w pow. niegdy艣 pyzdrskim. W臋gry kaliskie znachodzimy w aktach konsystorskich gnie藕n. z r. 1419 艁aski, Lib. Ben. , II, 43 przyp. . Akta grodzkie i ziemskie kaliskie od r. 1505 zawieraj膮 liczne czynno艣ci, odnosz膮ce si臋 do tych W. W r. 1579 posiada艂a Dorota Sieroszewska jeden dzia艂 W. z 2 1 4 艂an. km. , a Miko艂aj i Kacper W臋gierscy drugi dzia艂 z 2 艂an. km. ; pierwszy dosta艂 si臋 w r. 1620 Janowi W臋gierskiemu, a drugi Urszuli Gorzy艅skiej; zagrodnik贸w bywa艂o do pi臋ciu. W r臋ku W臋gierskich zostawa艂a ta maj臋tno艣膰 jeszcze r. 1843. E. Cal. W臋gry, niem. Wengern, tak偶e Polski Brunswa艂dzik, Poln. Braunswalde, dobra ryc. nad No gatem, w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i kol. Brunswa艂d o 3 klm. , par. kat. Sztum; 490 ha 339 foli orn. , 4 艂膮k, 8 lasu; 1885 r. 7 dm. , 18 dym. , 91 mk. , 57 kat. , 33 ew. , 1 dys. Dobra te posiadali w XVI w. Bali艅scy. R. 1596 by艂 dzie dzicem Jakub Bali艅ski, s臋dzia ziemski malborski ob. K臋trz. , O ludn. pol, str. 196. Wizyta Potockiego z r. 1700 opiewa, ze z d贸br W. prob. sztumski pobiera艂 kolend臋 str. 911. R. 1773 by艂 tenutaryuszem kapitan Amelang. We d艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 W. mia艂y 12 dym. R. 1804 posiada艂 W. Kalkstein ob. Gesch. d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, str. 239. We wsi tej wykopano liczne urny, lecz po艂o偶enie cmentarzyska nie jest znane. K艣. Fr. W膮gryszki 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Czadosy, o 96 w. od Nowoaleksandrowska. Mieszczanin Sabi艅ski ma tu 40 dzies. 1 lasu, 3 1 2 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. szawelski, o 50 w. od Szawel, w艂asno艣膰 bar. von Grotus贸w, maja 239 dzies. 20 lasu, 35 nieu偶. . 3. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. 呕mujdki, o 29 w. od Wi艂komierza. W臋grza, rzeczka, ob. W臋gerapa, W臋grzce 1. Panie艅skie al. W臋grce, w XIII w. Wangerci, Wangercze. w艣 i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obraz贸w, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 36 dm. , 210 mk. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 125 mk. Wr. 1886 folw. W. Panie艅skie rozl. mr. 381 gr. orn. i ogrody mr. 348, 艂膮k mr. 18, pastw. mr. 2, w odpadkach mr. 7, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 11. W艣 ma 331 morg. Wymienione w akcie uposa偶enia klasztoru w Zawicho艣cie r. 1257, tudzie偶 w akcie powt贸rnej fundacyi tego偶 klasztoru po przeniesieniu do Ska艂y r. 1262. Dziekan sandom. Jakub wraz z kapitu艂a po艣wiadczaj膮; oko艂o r. 1361 prawa klasztoru do tej wsi, zostaj膮cej pod zarz膮dem dziekana sandom. Kod. Ma艂op. , I, 53, 70, 311, 379 II, 99. R. 1379 kr贸lowa El偶bieta nadaje klasztorowi prawo niemieckie dla tych wsi. W po艂owie XV w. w艣 Wagyercze, w par. Go藕lice, w艂asno艣膰 klasztoru 艣w. Andrzeja w Krakowie, ma 6 艂an km. , z kt贸rych czynsz wynosi po 10 skot贸w. Uprawiaj膮, te藕 role folwarczne. Karczma z rol膮; daje 1 grzyw. czynszu, zagrodnik nie p艂aci lecz odrabia dzie艅 w tygodniu. Folw. klasztorny daje dziesi臋cin臋 pleb. w Go藕licach. Role karczemne i zagrodnik daj膮 dziesi臋cin臋 snopow膮; i konopn膮, warto艣ci od 7 do 10 grzyw. , bisk. krakow. M艂yn na stawie daje klasztorowi 1 grzyw. D艂ugosz, L, B. , m, 319, 320. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 w艣 W. Panie艅skie, w par. Obraz贸w, dzier偶awiona przez starost臋 ch臋ci艅skiego, mia艂a 4 osad. , 2 1 2 艂an. 1 2 艂anu pust. , 4 zagr. z rol膮, 7 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 171. Oko艂o r. 1880 folw. poduchowny, maj膮cy 459 morg. obszaru, naby艂 od rz膮du na licytacyi Ejbuszyc za r. 18001, . 2. W Szlacheckie, w艣 i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimont贸w, par. Go藕lice, odl. od Sandomierza 16 w. , ma 10 dm. , 80 mk. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 65 mk. W r. 1885 folw. W. Szlacheckie rozl. mr. 250 gr. orn. i ogr. mr. 228, 艂膮k mr. 9, pastw. mr. 6, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 3; p艂odozm, 7pol. W艣 W. Szlach, os. 9, mr. 75. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Go藕lice, w艂asno艣膰 Nierody h. Ostoja, Krobieckiego i Kochowskiego h. Nieczuja, mia艂a 6 艂an. km. , karczm臋, zagr. z rol膮, , z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 10 grzyw. , p艂acono bisk. krakow. ; 3 folwarki dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Go藕licach D艂ugosz, L. B. , U, 335, 336. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 w艣 W臋giercze, w par. Go藕lice, w艂asno艣膰 S艂upeckich, mia艂a 3 osad. , 1 2 艂anu, 3 zagr. z rol膮, 1 kom. , 5 bied. , 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 172. Br. Ch. W膮grzce 1. w艣, pow. krakowski, o 8 klm. na p艂n. od Krakowa, przy go艣ci艅cu do Micha艂owic, w okolicy falistej. Par. w Raciborowicach. Z obszaru wsi wyp艂ywa potok Sudolski, uchodz膮cy do Bia艂uchy czyli Pr膮dnika Bia艂ego z lew. brzegu. Na p艂d. od wsi, nad potokiem, le偶y w贸lka Sudo艂 5 dm. , 40 mk. . We wsi jest szko艂a ludowa i urz膮d celny. Wraz z obszarem dwors. Ucz膮 W. 57 dm. i 444 mk. 407 rzym. kat. i 37 izrael. . Pos. tabul. Stanis艂awa i Wandy Zaleskich wynosi 236 mr. roli, 15 mr. 艂膮k, 1189 s膮偶. ogr. , 6 mr. pastw. , 1 mr. lasu i 2 mr. 52 s膮偶. parcel bud. Cegielnia. W艣 ta jest wymienion膮 w dokum, klasztoru tynieckiego Kod. tyn. , 1, 146 z r. 1398. D艂ugosz L. B. , I, 35 i 167 nazywa j膮 Wangercze i wspomina, 偶e cz臋艣膰 nale偶a艂a do kapitu艂y krak. ale podupad艂a. Prawie z tego czasu, bo z r. 1490, posiadamy spis wsi, kt贸re op艂aci艂y poradlne Pawi艅ski, Ma艂op, ,. W spisie tym zanotowano; V膮gercze 5 艂an贸w; W臋grzce de parte Rzeszowski 3 1 2 艂ana. W 1581 ibid. , 20 W臋krcze s. Podoski lan. km. 5, zagr贸d z rol膮 2, kom. z byd艂em 3, kom. bez byd艂a 3; ibidem sors canonicorum Crac. fundus vocatus lan. km. 6, zagr. bez roli 3, kom. z byd艂em 2, kom. bez byd艂a 3. D艂ugosz l. c. , II, 58 powiada, 藕e cz臋艣贸 nale偶膮ca do prebendy krak. ma dobre predium, 7 艂an. km. , zagrod臋 i karczm臋 z rol膮; ; cz臋艣膰 kapitu艂y 6 艂an贸w km. , karczm臋 z rol膮. i 4 zagrody z rol膮. . W. granicz膮, na zach. z Bibicami, na p艂n. z Boleniem, na zach. z Dziekanowicami, a na p艂d. z G贸rk膮, Narodow膮, i Mistrzejowicami. 2. W. , dawniej W. Wielkie i Ma艂e, w XV w. Wagyercz臋, W膮gyercze, w艣, pow. wielicki, odl. 6, 6 klm. na p艂n. wsch贸d od Wieliczki, nad pot. D膮browa, dop艂. Srawy, uchodzacej do Wis艂y z praw. brzegu. Przez wie艣 prowadzi droga gminna, kt贸ra za D艂ugosza L. B. , 1, 251 by艂a go艣ci艅cem l膮cz膮cym Krak贸w z Bochni膮. W膮gyercze in strada publica eundo ex Cracovia in Bochniam. Par. rzym. kat. w Bodzanowie. Osada z przys. Wiary ma 83 dm. i 431 mk. , 417 rzym. kat. a 14 izrael. Obszar tabularny rozpada si臋 na trzy cz臋艣ci, administrowane z s膮siednich wsi. Cz臋艣膰 艣rodkowa Erazma Niedzielskiego wynosi 31 mr. roli, 46 mr. 艂膮k, 2 mr. nieu偶. i 749 s膮偶. parcel bud. ; cz臋艣膰 p贸艂nocna z Ma艂膮. Wsi膮. i Strumianami Stanis艂awa Niedzielskiego ma 55 mr. roli, 32 mr. lasu, 2 mr. nieu偶. i 385 s膮偶. parcel bud. ; cz臋艣膰 po艂udniowa klasztoru stani膮teckiego wynosi 106 mr. roli, 69 mr. 艂膮k, 6 mr. pastw. , 6 mr. lasu, 13 mr. nieu偶. i 345 s膮偶. parcel bud. Pos. mn. ma 558 mr. roh, 309 mr. 艂膮k i ogr. i 215 mr. pastw. Ju偶 za D艂ugosza rozpad si臋 korpus tabularny na kilka cz臋艣ci. Powiada on, 偶e W. darowa艂 w r. 1404 kanonik krak. Niemyerza z Chorzelowa altaryi W. 艢w. w katedrze krak. Kupi艂 on t臋 w艣 od Jana z 艁awszowa za 400 grz. W艣 utraque Wagyercze mia艂a 8 艂an. km. , 2 karczmy z rol膮, i 3 zagrody. Grunt贸w predyalnych nie by艂o, tylko 艂膮ka. Drug膮, cz臋艣膰 posiada艂 klasztor stani膮tecki, t. j. 4 lany km. i karczm臋 na 艂anie. Z tej cz臋艣ci p艂acono dziesi臋ciny prebendzie g贸rzyckiej w katedrze krak. , warto艣ci 6 grzyw. Trzeci膮, cz臋艣膰 posiada艂 szlachcic Piotr Kowalyecz h. Strzemi臋. W spisie poradlnego za r. 1490 podano z cz臋艣ci Wagercze Canalecz za 2 艂any, W. Magna za 5 艂an贸w Pawi艅ski, Ma艂op. , 447. W 1581 zapisano w ksi臋gach pobor贸w pod parafi膮, Bodzan贸w Wekrcze Wielkie klasztoru stani膮teckiego, 艂an. km. 5 1 4, kom. z byd艂em 2, kom. bez byd艂a 2 i 1 rzemie艣ln. Cz臋艣膰 drug膮, zapisano w par. Wieliczka jako w艂asno艣膰 Samuela Zborowskiego, kt贸ry p艂aci艂 od 艂an. km. 2 1 2 zagr. bez roli 2 i kom. bez byd艂a 2. Cz臋艣膰 kapitulna mia艂a 5 艂an. km. , 2 zagr. z rol膮. , 6 kom. z byd艂em, 2 kom. bez byd艂a i 1 4 rolli. . Ta cz臋艣贸 kolegiacka zosta艂a po zabraniu na skarb d贸br biskupstwa krak. sprzedan膮, . W. granicz膮, na zach, ze Strumianami i Sledziejowicami, na p艂n. z Brzegami i Szczurowem, na wsch贸d Zakrzewem a na p艂d. z Ma艂膮. wsi膮, . Mac. W膮grzeliska, g贸ra 375 mt. , na p艂n. obszarze gm. Felsztyna, w pow. staromiejskim, pod 49 33 1 2 p艂n. szer. a 40 38 wsch. d艂ug. Le偶y na walc poszarpanym licznemi potokami, p艂yn膮cemi na p艂n. do B艂o偶ewki, na pld. do Strwi膮偶a Mapa wojs. , XXVIII. W臋grzyn, w艣, pow. konecki, gm. Grodzi艣ko, par. Radoszyce, odl. od Ko艅skich 24 w. , ma 35 dm. , 258 mk. , 31 morg. dwors. , 398 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 112 mk. W膮grzynice, w dok z XII w. Wangrunicze, dzi艣 Ulbersdorf, w艣, w dawnej ziemi 艣wiebodzi艅skiej, ob. Swiebodzin t. XI, 654. W臋grzyn贸w 1. w艣 i kol. , pow. w艂oszczowski, gm. S艂upia, par. Obiech贸w, odl. 35 w. od W艂oszczowy. Dobra W. , sk艂adaj膮ce si臋 z folw. W. i Jasieniec, z obszarem 1262 morg. w tem 512 mr. lasu, 24 mr. 艂膮k, 117 pastw. , zosta艂y rozparcelowane oko艂o r. 1880. W艣 W. ma 46 os. , 361 morg. W 1827 r. by艂o 37 dm. , 313 mk. R. 1302 w Sandomierzu comes Dirsicrajus z Wielkiej wsi, wie艣 sw膮, W. sprzedaje Wojciechowi Owieczka zwanemu i pozwala osadzi膰 na prawie niemieckim Kod. dypl. poL, III, 168. W r. 1352 wspomniana jako w艂asno艣膰 Hanki, 偶ony Grotona Kod. Ma艂op. , III, 82. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 w艣 W臋grzyn贸w le偶y w par. Sl膮czyn. W r. 1581 w艣 W. , w par. Obiech贸w, w艂asno艣膰 Gajowskiego, mia艂a 6 艂an. km. , 3 zagr. z rol膮, , 7 kom. bez byd艂a, 1 rzem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 80, 436. 2. W. , w艣, pow. kielecki, gm. i par. Mni贸w. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 168 mk. Br. Ch. W臋grzyn贸w al. Wengrzyn贸w, posiad艂o艣膰, w pow. pleszewskim Jarocin, o 4 klm. ku p艂n. od Dobrzycy poczta, przy uj艣ciu Potoki do Lu tyni dop艂. Warty; par. Lutynia, st. dr. 偶el. w Ko tlinie o 3 klm. ; 4 dm. , 81 mk. 72 kat. , 9 prot. i 220 ha 192, 55 roli, 15, 43 艂膮k, 5, 80 pastw. , 6, 91 nieu偶. ; czysty doch. z ziemi 1977 mrk; w艂a艣cicielem jest Ignacy Mukulowski. W r. 1579 posiada艂 W. Miko艂aj Ko艂ucki z 1 艂anem km. , 3 zagr. , 1 kom. ; oko艂o 1620 r. Bart艂omiej Bory s艂awski; w tym czasie przyby艂 m艂yn o 2 ko艂ach. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku dziedziczyli tu Bronikowscy, potem kolejno Roszkowscy, Skoraczewscy, Ch艂apowscy i Bronikowscy. 2. W. al. W臋grzynowo, folw. , w pow. inowroc艂awskim, o 8 klm. ku p艂d. od Strzelna, w艣r贸d las贸w poklasztor nych; wchodzi艂 w r. 1831 w sk艂ad domeny Strzelno. W nowszych spisach urz臋d. nie wy kazany. E. Cal. W臋grzyn贸w, pow. trzebnicki, ob. Pflaumendorf. W臋grzyn贸wek, folw. , pow. p艂ocki, gm. Swi臋cice, par. Orszymowo, odl. 30 w. od P艂ocka. W r. 1885 mia艂 309 morg. obszaru 209 mr. roli, 82 mr. lasu i 7 mr. l膮k. W臋grzyn贸w W臋grzyn W臋grzeliska W臋grzyn贸wek W臋pi艂y W臋grzynowice W臋grzynowo W臋grzynowska W臋sanpol W臋siory W膮grzynowice, w艣, folw. i dobra, pow. rawski, gm. i par. Budziszewice, odl. 24 w. od Rawy, przy drodze z Je偶owa do Ujazdu, o 3 w. od Budziszewic, ma 35 dm. , 412 mk. , gorzelni臋 parowa, wiatrak. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 122 mk. Dw贸r modrzewiowy z XVIII w. , wzniesiony na miejscu dawnego. Wie艣 t臋 trzyma艂 w dzier偶awie ojciec Jana Chryz. Paska, kt贸ry tu zim臋 r. 1667 sp臋dza u rodzic贸w. Bobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw. W. i Modrzewek, rozl. mr. 1672 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 382, 艂膮k mr. 14, pastw. mr. 8, lasn mr. 839, w osadach wieczystoczynsz. mr. 17, nieu偶. mr. 32; bud. mur. 9, drew. 7; p艂odozm. 10pol; las urz膮dzony; folw. Modrzewek gr. orn. i ogr. mr. 379; bud. mur. 1, drew. 4. W艣 W. os. 37, mr. 334; w艣 Modrzewek os. 13, mr. 223; w艣 Ignac贸w os. 9, mr. 73. Zdawna w tej wsi role rycerskie aratnrae militum dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Je偶owie. Przy fundacyi parafii r. 1336 w Budziszewicach przez Ziemowita, ksi臋cia i pana na Wi藕nie Wysnensis, arcyb. Janis艂aw 藕le poinformowany, przeznaczy艂 za uposa偶enie dziesi臋ciny z W. , lecz poznawszy prawa benedyktyn贸w z Je偶owa cofn膮艂 sw贸j dekret, uzyskawszy jednak od zakonnik贸w zrzeczenie si臋 tych dziesi臋cin na lat cztery na korzy艣膰 nowego ko艣cio艂a Dok. Ulanow. , 310 23. Na pocz膮tku XVI w. by艂y tu dwory szlacheckie z rolami folwarcznemi, na kt贸rych w cz臋艣ci byli osadzeni kmiecie, obok tego 艂any zdawna do kmieci nale偶膮ce. 艁any folwarczne dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Je偶owie. Role kmiece na obszarze kr贸lewskim i w cz臋艣ci kmiecie na rolach szlacheckich daj膮 ko艣cio艂owi w Budziszewicach. Pr贸cz tego daj膮 kmiecie temu偶 plebanowi po korcu owsa na kolend臋 艁aski, L. B. , I, 324 i 335. Br. Ch. W膮grzynowice, w艣, pow. krakowski, 18 klm. na p艂n. wsch贸d od Krakowa, w okolicy lekko sfa艂dowanej, o glebie glinkowatej, urodzajnej. Z Krakowa prowadzi do W. go艣ciniec mogilski, od kt贸rego oddziela si臋 na obszarze Branic droga na p艂n. przez Ruszcz臋 do W. Staro偶ytna, lecz ma艂a wioska liczy wraz z obszarem wi臋k. pos. J贸z. Zapalskiego i Ant. Kolegowicza 17 dm. i 121 mk. 18 izrael. . Par. rzym. kat. w G贸rce Ko艣cieleckiej. Posiad艂o艣膰 wi臋ksza ma dwie ca艂o艣ci tabularne. Cz臋艣贸 wi臋ksza posiada 184 mr. roli, 18 mr. 艂膮k, 3 mr. 1536 s膮偶. kw. ogr. , 5 mr. lasu, 2 mr. stawu, 2 mr. 1080 s膮偶. kw. parcel bud. ; cz臋艣膰 druga 36 mr. roli i 4 mr. 艂膮k. Pos. mniejsza wynosi 40 mr. roli, 7 mr. 艂膮k i ogr. i 2 mr. pastw. Za D艂ugosza nale偶a艂a w艣 do opactwa tynieckiego L. B. , I, 111. Mia艂a 6 艂an贸w km. , zagrod臋 bez roli, karczm臋 i pole klasztorne. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 7 posiada艂 j膮 Trzecieski; mia艂a 4 艂any kmiece i 3 zagr. z rol膮. Nale偶a艂a do parafii we Wrzodowej G贸rze to samo co dzi艣 Ko艣cielecka. Graniczy na wsch贸d z Wro偶emcami i G贸rk膮, na p艂d. z Ko艣cielnikami, na zach. z Wadowem i 艁uczanowicami, na p艂n. z Krzysztoforzycami. Mac. W臋grzynowo 1. Wielkie, w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. 艢wi臋cice, par. Orszymowo, odl. o 30 w. od P艂ocka, ma 17 dm. , 233 mk. Wr. 1827 by艂o 7 dm. , 77 mk. , par. Wyszogr贸d. W 1873 folw. W. Wielkie rozl. mr. 298 gr. orn. i ogr. mr. 266, 艂膮k mr. 20, wody mr. 12; bud. mur. 3, drew. 5. W艣 W. os. 25, mr. 137. 2. W. w艣 i folw. , pow. sierpecki, gm. Bia艂yszewo, par. Goleszyn, odl. 10 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 57 mk. , 69 morg. folw. i 13 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 56 mk. 3. W. , w艣 i folw. , nad rz. W臋gierk膮, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. W臋grzynowo, odl. 28 w. od Ciechanowa a 8 w. na p艂n. zach. od Wyszogrodu nad Wis艂膮, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, cegielni膮, karczm臋, 39 dm. , 345 mk. Folw. , maj膮cy 1370 morg. , nale偶y do d贸br Krasne hr. Krasi艅skich. W艣 ma 39 os. , 493 morg. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 300 mk. Z tego W. zapewne pisa艂 si臋 Rogala de Wangrzinowo, kaszt. zakroczymski w r. 1464 Kod. Maz. , str. 11. Ko艣ci贸艂 i parafi膮 mia艂 tu erygowa膰 r. 1398 prob. Mdzewski. Nowy wystawi艂 r. 1685 呕ebrowski. W. par. , dek. ciechanowski dawniej makowski, 1640 dusz. W膮grzynowo, ob. W臋grzyn贸w. W臋grzynowo al. W臋grzyn, niem. Wangersinowe, dobra i w艣, pow. mielicki, par, ew. i kat. Sulau. W r. 1885 dobra mia艂y 185 ha, 4 dm. , 50 mk. 9 kat. ; w艣 30 ha, 18 dm. , 108 mk. 2 kat. . W臋grzynowska Ko藕lica, w艣, pow. miechowski, le偶y nad Wis艂膮, naprzeciw W臋grzynowic, w pow. krakowskim. Ob. Ko藕lica. W臋pi艂y lub Wempi艂y, w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. G贸ra, par. Rogotw贸rsk, odl. 28 w. od P艂ocka, ma 7 dm. , 154 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm, , 82 mk. W r. 1874 folw. W. lit. AB rozl. mr. 702 gr. orn. i ogr. mr. 409, 艂膮k mr. 23, pastw. mr. 19, wody mr. 1, lasu mr. 230, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 5, drew. 9; p艂odozm. 9pol. , las urz膮dzony, cegielnia. W艣 W. 19 os. , mr. 13. W臋sanpol, folw. pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. kat. W膮sierska Huta, wyb. do W臋sior, pow. kartuski. W臋siory, niem. Wensiorri, w艣 na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Suleczyn, agent. poczt. od 1888 i szko艂a kat. w miejscu; 2434 ha 1545 rob orn. , 13 艂膮k, 116 asu; 1885 r. 76 dm. , 116 dym. , 664 mk. , 638 kat. , 20 ew. , 6 偶yd. ; z tych przypada na Borowiec 7 dm. , 82 mk. , na Czarlin 4 dm. , 50 mk. , na Ostrowite 8 dm. , 62 mk. , a na Zar臋biska 1 dm. , 10 mk. Odl. od Kartuz 3 7 8 mili. W. le偶膮 nad szos膮 kartuskobytowsk膮 i maj膮 jezioro, obejmuj膮ce 398 morg. Wed艂ug przywileju w. m. Winricha V. Kniprode z r. 1360 by艂y pierwotnie dobrami ryc, kt贸re jednak na liczne rozpad艂y si臋 dzia艂y. Wolfie W膮tkowy W膮twie R. 1869 liczono 10 dzia艂贸w szlach. , 24 posiad艂o艣ci wlo艣c. i 10 zagr. Wedlug taryfy z r. 1648 p艂acili tu Andrzej Grabia od 1 1 4 w艂. i ogr. 1 fl. 7 1 2 gr. , Dulak od 3 4 i z M艣ciszewic od 1 4 folw. 1 fl. , Pa艂ubicki od 2 w艂. folw. 2 fl. , Tokarski od 1 w艂. folw. 1 fl. , Cieszyca od 2 1 2 w艂. folw. 2 fl. 15 gr. , Jan Cieszyca od 2 1 2 w艂. folw. 2 fl. 7 1 2 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. W. nale偶a艂y w贸wczas do pow. mirachow skiego. Wed艂ug taryfy na sympl臋 z r. 1717 p艂acili tu Stefan W臋sierski 7 gr. 9 den. , Adam Tokarski 4 gr. , Ludwik Grucha艂a 6 gr. , Micha艂 Dulak 6 gr. , Palubicki 4 gr. , Woj. Bronk 16 gr. , Jakub Dulak 8 gr. 13 1 2 den. , Piotr Podiaski 4 gr. , Kostka Podiaski 4 gr. , Zacharyasz W臋 sierski 1 gr. , Marcin Cieszyca 8 gr. i Bart艂o miej owa Prucholina 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 97. Mesznego pobiera艂 r. 1710 proboszcz sulecki zt膮d 8 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. Wizyta Szaniawskiego, str. 71, za艣 1780 r. 13 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. Dziedzicami byli r. 1780 Nobiles Ant. Marwitz, Adam Pa艂ubicki, Piotr Grucha艂a, Mat. Cieszyca, Mat. Babka, Ludw. Grucha艂a, Katarzyna wdowa Cieszycowa, Kaz. i Mat. Du艂aki. Katolik贸w liczono 125, akat. 2, 偶yd贸w nie by艂o ob. Wizyt臋 Rybi艅skie go, str. 54. Wed艂ug topogr. Goldbecka by艂o 18 dym. K艣. Fr. Wata, ob. Wenta. Wolfie, ob. W臋twie. W膮tkowy, niem. Wentkau, dobra ryc. nad rz. Szp臋gaw膮, pow. tczewski, st. p. i kol. Swaro偶yn o 5 klm. , par. kat. Tczew; 645 ha 309 roli orn. , 33 艂膮k 199 lasu; 1885 r. 9 dm. , 22 dym. , 129 mk. , 81 kat. , 48 ew. ; m艂yn i tartak, hodowla byd艂a holend. rasy i trzody. Dobra nale偶膮 do majoratu swaro偶y艅skiego, kt贸rego dziedzicem jest Paleske. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂aci艂 tu p. 艁ukasz Wypczy艅ski summatim 7 fl. 18 gr. a p. wojewodzic pomorski 13 fl. 20 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169 i 175. Pod艂ug taryfy na sympl臋 z r. 1717 p艂aci艂 p. Wypczy艅ski 8 gr. , p. Bystram 8 gr. ob. Cod. Beln. Pelplinie, str. 83. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, 藕e prob. lubiszewski pobiera艂 zt膮d mesznego 6 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 171. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1853 pisze W. coloni 32, medius modius siliginis, ibidem 2 curiae, quaelibet modium siliginis, molendinator 1 modium siliginis pag. 40. Wreszcie donosi wizyta Rybi艅skiego z r. 1780, 偶e W. posiadali w贸wczas Sielski i Wybczy艅ska; kat. by艂o 70, akat. 56, 偶yd贸w 偶adnych str. 197. W topogr. Goldbecka zapisane s膮 W. jako w艣 szlach. i folw. o 13 dym. , w艂asno艣c Bystrama i Sielskiej. W膮twie 1. al. W臋tfie, niem. Wentfin, w dok. z r. 1400 Wandfin, 1415 Wantfyn, 1565 W膮ntphia, 1619 Wetphie, 1789 Wendifin w艣, pow. 艣wiecki, st. poczt. i kol. Lniano, par. kat. Drzycim, szko艂a kat. w miejscu; 872 ha 600 roli orn. , 88 艂膮k, 45 lasu; 1885 r. 60 dm. , 80 dym. , 435 mk. , 375 kat. , 57 ew. , 3 偶yd. Ksi臋ga czynszowa krzy偶acka z pocz膮tku w. XV opiewa Wantfyn w艣 ma 49 w艂贸k, z kt贸rych so艂ys posiada 4 wolne; od reszty p艂ac膮 p贸艂 grz. i 2 kury na 艣w. Marcin; lecz z czynszuj膮cyeh tylko 6 jest osiad艂ych ob. Wegner, Ein Pommer. Herzogthum, II, str. 65. Za czas贸w polskich by艂a to w艣 staro艣ci艅ska, kt贸ra 1565 r. obejmowa艂a 40 w艂. , pomi臋dzy temi 12 pustych, 24 posiada艂o 9 w艂o艣cian, z kt贸rych ka偶dy p艂aci艂 po 2 grosz臋 od w艂贸ki; 6 nale偶a艂o pewnie do so艂tys贸w, kt贸rych by艂o 4; ci musieli za to, 藕e byli wolni, dozorowa膰 ludzi przy pracy. 艁膮k nie by艂o 偶adnych; takowe dzier偶awili mieszka艅cy od zamku za 1 1 2 grzywny; musieli tak偶e t艂ok臋 czyni膰 na zamku w Grodku przy oraniu i siano偶臋ciu. Karczma, do kt贸rej nale偶a艂 1 morg roli, p艂aci艂a 1 1 2 grz. czynszu. Czterech zagrodnik贸w nale偶a艂o do gbur贸w i pracowali dla nich wy艂膮cznie za zap艂at膮. Ca艂y czynsz wsi do zamku 艣wieckiego wynosi艂 zatem 27 grz. i t艂ok臋. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1583 pisze, 藕e tu by艂o 5 w艂o艣cian wolni, kt贸rzy od w艂贸ki dawali mesznego po 1 korcu 偶yta i tyle偶 owsa str. 70. Wed艂ug wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobiera艂 prob. zt膮d mesznego 12 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 261. Wed艂ug taryfy na sympl臋 z r, 1717 p艂aci艂a w艣 tutejsza 1 z艂, 9 gr. R. 1773 obejmowa艂a w艣 40 w艂. che艂m. w艂o艣cia艅skich, 31 dym. i 136 kat. mk. ; mi臋dzy nimi by艂o 2 wolnych so艂tys贸w, 2 leman贸w i 19 arendarzy w艂o艣c, nadto 1 rzemie艣l. Stan byd艂a 47 koni, 49 wo艂贸w, 42 kr贸w, 32 ja艂owic, 66 owiec, 20 艣wi艅; wysiew 15 kor. pszenicy, 194 偶yta, 62 j臋czm. , 32 owsa, 20 grochu, 18 tatarki, 8 lnu; siana zebrano 2 fury ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 342 i 367. 2. W. , niem. Went fie, dobra ryc. na Kaszubach, pow. ko艣cierski, st. p. i kol. i par. kat. Ko艣cierzyna, 4 mile odl. ; 169 ha 122 roli orn. , 9 艂膮k; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 46 mk. , 20 kat. , 26 ew. Do r. 1886 istnia艂a tu szko艂a rolnicza praktyczna, z 12 uczniami, wspierana z fundusz贸w prowincyi. Po bankructwie w艂a艣ciciela d贸br Schucha ma by膰 przeniesion膮. R. 1772 komisya pruska o folw. podaje W. nale偶y do J贸zefa P艂acheckiego. Posiad艂o艣膰 ta le偶y w granich M. Kli艅cza, zosta艂a jednak przed mniej wi臋cej 20 laty ca艂kiem od niego od艂膮czona, gdy偶 tera藕niejszy dziedzic naby艂 j膮 od brata swego. Ten偶e jest katolik i gospodarzy sam; dawniej by艂o tu 2 zagrodnik贸w; Posiad艂o to nie jest rozmierzone. Wiele roli le偶y ugorem. Wysiew wynosi 20 kor. 偶yta, 2 j臋czm. , 8 owsa, 2 tatarki, 1 grochu, 1 2 lnu; plon 22 1 2 ziarna. Siana niestarczy, dla tego musi je kupowa膰, p艂ac膮c po 2 tal. za fur臋. Dla niedostatecznej paszy zimowej trzyma tylko ma艂y inwentarz, 偶adnych owiec na zim臋. Drzewa na opa艂 dostarczy ma艂y lasek. Jezioro W臋twie i czwarta cz臋艣膰 jez. Dobrogosz dostarczaj膮 ryb dla w艂asnej potrzeby. W臋ta Wata W臋偶owa W臋偶owiec W臋偶贸wka W臋偶owszczyzna W臋zina T艂oki nie czyni. Pog艂贸wnego p艂aci p. Czapskiemu na M. Kli艅czu 45 gr. rocznie. Byd艂o wyp臋dza na pastwiska s膮siad贸w; trzyma za艣 tylko 3 krowy, 6 owiec i 3 艣winie ob. Zeitsch. d. Westpr. Gech. Ver. , 1886, XV, str. 87. We d艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂a os. Neuhuette zwana 2 dym. ; dziedzicem by艂 P艂a checki. K艣. Fr. W臋zina, w艣, pow. cz臋stochowski, gm. i par. Przystaj艅, odl. 25 w. na zach贸d od Cz臋stochowy, w blisko艣ci granicy Szl膮ska, ma 9 dm. , 69 mk. , 110 morg. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 46 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br G贸rki. W臋z艂贸w w opisie wsi Rusin mylnie, za Wy偶艂贸w. W臋z艂owice, kol. nale偶膮ca do Chorz贸wa, w pow. bytomskim. W臋偶e 1. pustka, pow. wielu艅ski, gm. Mie rzyce, par. Dzia艂oszyn, odl. 22 w. od Wielunia. Nale偶a艂a do d贸br Bobrowniki. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 19 mk. 2. W. , w艣 i fol. , pow. soko艂o wski, gm. Groch贸w, par. Rozbity Kamie艅, odl. 9 w. od Soko艂owa, ma 14 dm. , 181 mk. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 23 mk. Fol. W. , oddzielony r. 1863 od d贸br Rozbity Kamie艅, rozl. mr. 665 gr. or. i ogr. mr. 312, 艂膮k mr. 58, past. mr. 6, lasu mr. 268, nieu偶. mr. 21; bud. drew. 14; las nieurz膮 dzony, pok艂ady torfu, cegielnia. W艣 W. os. 24, mr. 116. Br. Ch. W膮偶er贸w, w XVI w. Wezorow, p贸藕niej Wen偶er贸w, Wen偶erowice, w艣 i fol. na lew. brzegu Szreniawy, pow. miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin. W 1827 r. , w艣 poduchowna, mia艂a 26 dm. , 196 mk. W. z fol. Adam贸w al. Gliny ma 871 mr. rozl. 775 mr. roh or. , 23 mr. 艂膮k, 8 mr. past. , 3 mr. wody, 52 nieu偶. , 10 mr. pod budowl. i drogami. W艣 ta, w艂asno艣膰 szlache cka, w po艂owie XV w. nale偶a艂a do par. Prando cin, mia艂a 艂any km. , folw. , karczm臋 i zagrodni k贸w. Klasztor w Mogile pobiera艂 dziesi臋cin臋, kt贸ra zdaje si臋 sz艂a na rzecz probostwa we wsi klasztornej Prandocinie D艂ugosz, L. B. , II, 33 i III, 432. W 1581 r. w艣 jest w艂asno艣ci膮 Spy tka, kaszt. krakow. Dzier偶awi j膮 Joachim Ko morowski, kt贸ry p艂aci od 8 艂an. km. , 8 zagr. z rol膮, 4 kom. z byd艂em, 3 kom. bez byd艂a, 1 rzem. , 1 4 艂anu karczem. , 1 rze藕nika Pawi艅ski, Ma艂op. , 23. Zapewne w XVII w. przesz艂a na w艂asno艣膰 duchown膮. Br. Ch. W膮偶ewo, w艣, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Bogate, odl. 25 w. od Ciechanowa, ma 21 dm. , 194 mk. , 453 mr. 9 nieu偶. ; os. karcz nale偶y do d贸br August贸w. W r. 1567 w艣 W臋偶owo, w par. Bogate, sk艂ada艂a si臋 z 4 cz臋艣ci, maj膮cych od 2 1 2 do 3 1 2 w艂贸k Pawi艅. , Mazowsze, 347. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 112 mk. , par. Krasne. W臋偶ewo 1. niem. Wensewen al. Wensoewen, posiad艂o艣膰, pow. oleckowski, st. pocz. Kowale Kowahlen. Tu si臋 mie艣ci urz膮d stanu cywilnego okr臋gu W臋偶ewo. W艣 ta istnia艂a ju偶 r. 1560. W r. 1562 nadaje Olbracht Jerzemu No styczowi 44 w艂贸k boru zwanego W臋偶ewo, w pow. stradu艅skim, z s膮downictwem wy偶szem i ni偶szem K臋trz. , O ludu. poL, 516. 2. W. , niem. Wensewen, w dok. Wansoffen, Springborn, w艣, pow. ja艅sborski, st. pocz. Arys. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ry艅ski, nadaje Maciejo wi W臋偶owskiemu r. 1484 na prawie magd. 10 w艂. w Springborn, mi臋dzy dwoma bagnami, z obo wi膮zkiem jednej s艂u偶by zbrojnej. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ry艅ski, odnawia Andrzejo wi Bartko i W臋偶owskiemu przywilej na m艂yn nad strug膮 W臋偶owsk膮 oraz na 2 1 2 w艂. na pra wie che艂m. Dan w Rynie r. 1496 K臋trz. , O ludn. poL, 476. 3. W, , niem. Wenschowen, w艣, w dawnym pow. szesty艅skim dzi艣 z膮dzbor ski, obecnie nie istnieje. R. 1572 Andrzej Jo nasz, ststa szesty艅ski, sprzedaje Janowi z W. Ihan Wonschewa 2 w艂贸ki so艂eckie za 120 grzyw. , za Now膮 Stamk膮, dla za艂o偶enia wsi dan nickiej na 12 w艂. che艂m. W艣 ta zagin臋艂a K臋 trzy艅ski, O ludn. poL, 417. Br. Ch. W臋偶ewski, strumyk, pow. margrabowski, nad nim le偶y w艣 W臋偶贸wka Ob. K臋trz. , O ludn. poL, str. 501. W臋藕nica, struga, p艂ynie pod Krz臋tlami i Ku藕nic膮 Strobi艅sk膮, w pow. wielu艅skim. W臋偶owa g贸ra 214 mt. , na zach. obszarze Niepo艂omic, w pow. boche艅skim, pod 37 52 wsch. d艂ug. g. a 50 1 1 2 p贸艂n. szer. geogr. , wznosi si臋 jako p艂aska k臋pa z podmok艂ego obbszaru, zwanego Por臋b膮, zaledwie na 15 mt. wzgl臋dnej wysoko艣ci Mapa wojsk. , 5, XXII. W臋偶owiec, fol. , pow. gr贸jecki, gm. Borowe, par. Mogielnica, ma 17 mk. , 1086 mr. W臋偶owiec, dolina, na Siedlcu, w pow. 艣redzkim. W臋偶owiec, niem. Wensowitz, fol. do Lipinek, pow. 艣wiecki; 2 dm. , 32 mk. Le偶y nad jeziorem Stelchnem; zachodzi ju偶 w aktach z r. 1632. W臋偶贸wka, w艣 i fol. , pow. radzymi艅ski, gm, i par. Jad贸w, ma 95 mk. , 258 mr. dwors. , 41 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 31 mk. Dawniej wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Szewnica. W臋偶贸wka, niem. Wensowken, w艣, pow. lecki, st. pocz. Widminnen. Bernard v. Balzhofen, komtur branden. , nadaje r. 1475 Andrzejowi i Ma膰kowi Janom Ihonen na prawie magd. 5 w艂贸k nad strum. W臋偶owskim. R. 1565 Wawrzyniec V. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje Bro偶ejowi synowi Oliasza w Juniach, 2 1 2 w艂. so艂eckich za 60 grzyw. , celem za艂o偶enia wsi dannickiej na 23 1 2 w艂. che艂m. mi臋dzy Radziami, Panistrugami, Drygalskiem al. Gawlikiem, Wydminami, Cybulkami i Juniami. R. 1600 zamieszkuj膮 W. sami Polacy K臋trz. , O ludn. poL, 501. Br. Ch. W臋偶owszczyzna, fol. i w艣 nad stawem, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobaki艅ce, o 3 w. , o 54 w. od Lidy a 18 W臋偶e W臋偶ewo W臋偶ewski W臋偶yki W臋偶ykowa Wguny Wiabrowicze Wiachowo Wiacior Wiacza Wiaczorow Wiaczkonie Wiada Wiadcy Wiaderno w. od Wasiliszek. Fol. ma 20 mk. prawo艂, 42 katol. i 19 偶yd贸w, w艣 za艣 9 dm. , 78 mk. katol. i 8 偶yd贸w w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 呕贸rawskich. W臋偶yczyn, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. 艁uko wiec, par. Latowicz, odl. 24 w. od Mi艅ska, ma 247 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 232 mk. W r. 1885 fol. W. z attyn. D膮br贸wka rozl. mr. 548 gr. or. i ogr. mr. 387, 艂膮k mr. 132, past. mr. 11, lasu mr. 7, nieu偶. mr. 11; bud. drewn. 17, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 41, mr. 567; w艣 D膮 br贸wka os. 18, mr. 170. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad starostwa latowickiego ob. Latowicz, W r. 1576 nale偶a艂a w艣 do par. Latowicz. Miko艂aj W贸jt i Stan. Skup zap艂acili ze wsi pob贸r od 18 1 2 艂an. i 2 lan. w贸jtow. Pawi艅ski, Mazowsze, 220. Br. Ch. W臋偶yk, strumie艅, podobno lewy dop艂yw rzki Kamionny pod Marcinkowem, w pow. i艂偶eckim. Por. Kaczka i Kamionna. W臋偶yk 1. os. le艣na, pow. b艂o艅ski, gm. i par. Grodzisk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br K艂odzienko. 2. W os. le艣. , pow. i艂偶ecki, gm. i par. Skarzysko. Odl. od I艂偶y 20 w. , ma 16 mr. dwors. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Mirzec. W臋偶yki Stare i Nowe, kol. , pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Gi偶yce. W. Stare maj膮 12 os. , 112 mk. , 276 mr. w艂o艣c. W. Nowe 6 os. , 33 mk. , 118 mr. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Gi偶yce. W臋偶ykowa Wola, w r. 1552 Wolia W膮zikowa, w艣 i fol. , pow. 艂aski, gm. W臋偶ykowa Wo la, par. Grabno, odl. 14 w. od 艁asku, posiada urz膮d gm. , 12 dm. , 159 mk. , 1015 mr. dwors. 490 roli i 26 mr. w艂o艣c. Do wsi nale偶a艂 m艂yn Grabica. W r. 1552 mia艂 tu Andrzej 5 osad. na 2 艂an. , Jan 4 os. , by艂 te藕 m艂yn korzecznik o 1 kole Pawi艅. , Wielk. , II, 241. Wie艣 ta by艂a g艂贸wn膮 siedzib膮 licznie rozrodzonego rodu W臋 偶yk贸w, kt贸rzy poprzybierali nazwiska od przy leg艂ych i okolicznych wiosek, jak Siedlce, Osiny, Podole, Zamo艣cie, Buda, Widawa. W. Wola, gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. III w Rembieszowie, ma 11692 mr. obszaru, 4718 mk. w tem 77 prot. i 39 偶yd. . Br. Ch. Wguny, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w okr. poL, gm. Szyrwinty o 7 w. , okr. wiejski Spodwiliszki, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Szeszole. Wiabrowicze, w艣 wlo艣c, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Kucewicze o 10 w. , o 7 w. od Oszmiany, 18 dm. , 143 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Now贸si贸艂ki. Wiachowo 1. jezioro, w pow. bobrujskim, w obr臋bie gm. Turki, ma 艂膮czno艣膰 od p贸艂nocy z rozlewem jeziorowym rz. Berezyny, zwanym Usocha, od zachodu za艣 z rz. Berezyn膮. D艂ugie na 1 w. , szerokie 3 4 w. Bardzo rybne. 2. W, al. Usochy, za艣c w pobli偶u jeziora t. naz. , pow. bobrujski, gm, Turki. Ob. Usochy. A. Jel. Wiacior Wiater, w艣, pow. sie艅ski, gm. Zameczek, ma 41 dm. , 283 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮, 488 dzies. ziemi u偶ywalnej, 94 nieu偶ytk贸w. Nale偶y do d贸br Mieleszkowicze. Wiacza, rzeczka, w pow. mi艅skim, lewy dop艂. Swis艂oczy, zaczyna si臋 przy granicy pow. bory sowskiego, za za艣c Barszcz贸wka, w obr臋bie gm. Bia艂orucz; p艂ynie w zakr臋tach okolicami wzg贸rzystemi na po艂udnie oko艂o folw. Prudziszcze m艂yn, wsi Tuka艂贸wka, Gajany, Prysio艂ki, mka Bia艂orucz m艂yn, wsi Aleksina, Wiacza, Markowszczyzna, Pierekopy m艂yn. Kamienny Loh, Rachmany, Oszmiancy, Todorowszczyzna, Gr贸dek Chmarzy艅ski m艂yn; odt膮d p艂ynie nizinami ku za艣c Zarzecze i o par臋 wiorst poni偶ej wpada do Swis艂oczy, prawie na przeciwko uj艣cia do niej rzki Ratomki. D艂uga oko艂o 5 mil; jest rybn膮 na wiosn臋. Przyjmuje Sie艅kowk臋. A. Jel. Wiacza, w艣 nad rz. Wiacz膮, pow. mi艅ski, w gm. Bia艂orucz, o 23 w. od Mi艅ska, w miejsco wo艣ci wzg贸rzystej, ma 14 osad; grunta szczerkowo gliniaste, 艂膮ki dobre. A. Jel. Wiaczorow 1581 r. , Wiater贸w 1604, nieistniej膮ca dzi艣 w艣, wykazana w reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1581 r. jako nale偶膮ca do Stefana 艁ozki, podcz. kijowskiego, kt贸ry p艂aci od 3 osiad艂ych. W 1507 r. w dziale Olechny 艁ozy Jab艂onowski, Ukraina, I, 40, II, 478. Wiaczkonie, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, o 5 w. od Oszmiany, 7 dm. , 77 mk. katol. Wiada, rzeka, w gub. witebskiej i pskow skiej, lewy dop艂yw rz. Wielkiej Wielikiej. Po wstaje z po艂膮czenia kilku rzeczek Kura, Lipnia, 艁opowic, Woro偶a, Opoczenka i in. , bior膮cych pocz膮tek na pograniczu pow. lucy艅skiego z gub. inflanck膮. Wszystkie one p艂yn膮 przez okolic臋 nieco falist膮. , zaros艂膮 lasami, 艣r贸d wynios艂ych cz臋sto i urwistych brzeg贸w. Po zlaniu si臋 tych rzeczek pod wsi膮 Murawiejna, rzeka przyjmu je nazw臋 Wiady i ubieg艂szy w kierunku wscho dnim oko艂o 25 w. uchodzi do rz. Wielkiej, mi臋 dzy uj艣ciami Kuchwy i Kudei. Ca艂kowita d艂u go艣膰 od 藕r贸de艂 rzki Lipni wynosi do 75 w. Sze roka od 5 do 9 sa偶. , g艂臋boka oko艂o l 1 2 arszyna, bieg ma wolny, 艂o偶ysko twarde, piaszczyste lub 偶wirowate. J. Krz. Wiadcy, ob. Wiadziec. Wiaderno, w XVI w. Wyaderne, kol. , fol. os. le艣. , karcz. , pow. piotrkowski, gm. Golesze, par. Wolb贸rz; kol. ma 67 dm. , 535 mk. , 1108 mr. w艂o艣c; fol. 2 dm. , 11 mk. , 180 mr. dwors. ; os. le艣. 1 dm. , 7 mk. , 15 mr. ; karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 296 mk. Albert Jan de Zakrzewo, so艂tys w W. , wsi biskupa kujaw. wyst臋puje w dok. z r. 1363 Dok. Kujaw. Ulanow. , 257 80. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶a艂a do par. Nag贸rzyce zniesionej i wcielonej potem do Wolborza. Plebanowi dawano tylko kol臋d臋, za艣 dziesi臋ciny i meszne po groszu dawano scholastryi 艂臋czyckiej 艁aski, L. W臋偶yczyn W臋偶yczyn W臋偶yk Wiaderska Wola Wialjo Wialikoje Wiad艂o Wiaderska Wialikija Wialik Wialica Wiale Wialbutowo Wiadzkie Wiadzka Wiadziec Wiadrowo Wiadomy Wiado Wiainiakalnis Wialagbudzie Wia艂cza B. , II, 184. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkow skiego z r. 1552 w艣 W. , nale偶膮ca do bisk. ku jawskiego, mia艂a 25 osad. , 11 艂an, Pawi艅ski, Wielkp. , II, 268. Br. Ch. Wiaderska Wola al. Wiaderna Wola, w艣, pow. piotrkowski, gm. Golesze, par. Wolborz, ma 10 dm. , 116 mk. , 256 mr. wlo艣c, Wiad艂o, Wiado al. Wiadzka Wo艂ost W r. 1508 kn. pi艅ski Teodor Iwanowicz Jaros艂awicz, z 偶ona Helen膮 zapisuj膮 testamentem na w艂asno艣膰 Zygmuntowi Staremu Pi艅sk, Kleck, Dawidgr贸 dek, Rohaczew i Wiad艂o, z obr臋bami i wszelkiemi po偶ytkami oh. Skarbiec Dani艂owicza, t. II, str. 278, Nr 2197. Po 艣mierci rzeczonych kniazi贸w kr贸l obj膮wszy w posiadanie legowane przez nich dobra, pu艣ci艂 je w zastaw ma艂偶once swojej Bo nie Sforcii. Z jej to rozkazu Stanis艂aw Chwalczewski, starosta pi艅ski kronikarz, dokona艂 w latach 1552 1555 pomiar贸w i inwentaryi dzier 偶aw kr贸lowej, zachowanych obecnie w centralnem archiwum wile艅skiem i wydanych w r. 1884 przez Arch. komiss. wil. p. t. Pisc. kn. pi艅ska go i kleckaho kn. . Tam na str. 134, 141, 146, 151, 159, 162 i 325 znajdujemy wzmianki o Wiadzkiej wo艂osti czyli gminie, kt贸ra le偶膮c w w贸jtowstwie kleckiem obejmowa艂a wsi dzi艣 le偶膮ce w pow. pi艅skim, w obr臋bie gmin 艢wi臋ta Wola i Telechany Bobrowicze, Ko艂omsko, Wielka Ha膰, Ma艂aHa膰 i w pow. s艂onimskim nad jez. Bobrowickiem Wiadzkiem w艣 Wiado Wiad艂o. W r. 1717 znajdujemy zmienion膮 Wiadzk膮 wo艂ost na w贸jtowstwo Wiadzkie w posiadaniu os贸b prywatnych, kt贸re p艂aci艂y skarbowi hybern i innych podatk贸w 3000 z艂otych ob. Vol. Leg. , t. VI, fol. 376. A. Jel. Wiado, w艣 nad jez. Bobrowickiem, pow. s艂onimski, w艂 okr. poL, gm. Hiczyce, o 85 w. od S艂onima, wraz ze wsi膮 Tupice al. Tupiczyce 1090 dzies. ziemi w艂o艣c. 364 艂膮k i past. , 85 lasu, 25 nieu偶, . Wchodzi艂a w sk艂ad Wiadzkiej wo艂osti. Por. Rohaczew t. IX, 687 i Wiad艂o. Wiadomy, fol, pow. lipnowski, gm. Jastrz臋bie, par. Karnkowo, odl. 3 w. od Lipna, ma 3 dm. , 41 mk. , 131 mr. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 15 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. lipnowskiego w r. 1564 M. Kolankowski p艂aci tu od 1 艂ana Pawi艅ski, Wielkp. , I, 327. R. 1789 dziedzic Karol Czachowski wysiewa艂 tu 6 kor. 偶yta. Wiadrowo, w艣, pow. sierpecki, gm. 呕uro min, par. Lubowidz, odl. 34 w. od Sierpca, ma 32 dm. , 250 mk. , 877 mr. 116 nieu偶. . Fol, W. nale偶y do d贸br Chamsk. We wsi jest cegiel nia. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 104 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. szre艅skiego, we wsi W. , w par. Liubowidz, Wiadrowski mia艂 1 艂an, 1 zagr. , 1 rzem. ; Albert mia艂 1 lan, 1 zagr. , 1 rzem. Pa wi艅ski, Mazowsze, 56. Br. Ch. Viadrus, 艂aci艅ska staro偶ytna nazwa rz. Odry. Wiadziec, Wiadiec, Wiadcy, sio艂o, pow. sie艅ski, gm. Ulanowicze, ma 15 dm. , 98 mk. , cerkiew par. drewnian膮 i ko艣ci贸艂 katol. , p. wez. N. M. P. , w 1793 r. wzniesiony kosztem parafian, filialny par. Sienno. Filia ma 420 wiernych. Wiadzka Wo艂ost, ob. Wiad艂o. Wiadzkie, jezioro, tak si臋 nazywa艂o w XVI w. jezioro Bobrowickie, dzi艣 le偶膮ce przez po艂o w臋 w pow. pi艅skim i s艂onimskim. Na brzegu je go w pow. s艂onimskim le偶y w艣 Wiado, niegdy艣 z zarz膮dem Wiadzkiej wo艂osti w w贸jtowstwie Kleckiem i zt膮d nazwa. O W. jeziorze wzmian kuje dokum, z r. 1555 ob. Pisc. kn. pinsk, i kleck. knia藕. , str. 142. A. Jel. Wialbutowo, fol. nad stawem, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. poL, o 12 w. od Oszmiany, 1 dm. , 34 mk. katol. Wiale, w艣 nad Dnieprem, pow. rzeczycki. Naprzeciw wsi W. oddziela si臋 od Dniepru odnoga, zwana Nowy Dniepr ob. . Wiale, w艣, wchodzi艂a w sk艂ad sstwa lubeckiego dzi艣 w pow. horodnickim gub. czernihowskiej; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 1, 296 300. Wialica, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbo艂贸w, odl. od Wy艂kowyszek 17 w. , ma 10 dm, 24 mk. Wialica, uroczysko, w pow. ihume艅skim, w gm. Dudzicze, nadzielone w艂o艣cianom wsi Terebela al. Cierebiela. A. Jel. Wialik, rzeczka, w pow. mi艅skim, drobny prawy dop艂y Is艂oczy, zaczyna si臋 w pow. wilej skim za wsi膮 Hudy i ubieg艂szy par臋 wiorst wkracza w pow. mi艅ski, w obr臋b gminy Iwieniec, p艂ynie pod za艣c. Sutoki, o 1 1 2 w. po za kt贸rym ma uj艣cie w lesistych nizinach. D艂ugo艣膰 biegu przesz艂o 1 mil臋. A, Jel. Wialik, fol. , pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. ra kowskim, gm. i st. pocz. Iwieniec o 1 w. , o 58 w. od Mi艅ska. A. Jel. WialikijaKa艂odcy bia艂orus. , w艣, pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Ostro藕yce, o 29 w. od Mi艅ska. A. Jel. Wialikoje, jezioro, w pow. mozyrskim, w gm. S艂oboda Skryha艂owska, w pobli偶u dro偶yny ze wsi Szestowicze do Mojsiejewicz; w膮zkie a d艂ugie prawie na 1 w. A. Jel. Wialikoje uroczysko, w dawnym pow. pi艅skim, wspomniane w dokum. pod r. 1574 ob. Bibl, Ordyn. Krasi艅skich, t. II, 215. A. Jel, Wialjo, w艣 nad Brahink膮, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahi艅skim, gm. Jo艂cza, o 138 w. od Rzeczycy, ma 8 osad; grunta i 艂膮ki dobre. Wiainiakalnis, dw贸r, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 34 w. od Poniewie藕a. Wialagbudzie al. Wia艂achbudzie, ob. Walagbudzie, Wia艂cza pod艂ug W. Pola al. Wilcza ob. t. III, 259, pod wyr. Ilia, rzeczka, w gub. kijowskiej, prawdopodobnie to samo co Bilcza Sie Wianuszczyno Wia艂cza Wia艂o Wia艂orucz Wia艂贸wka Wia艂y Wianek Wianowice Wianucino Wianuszczyzna Wianu偶a Wiar Wia艂cza mionow i Funduklej, lewy dop艂yw Ilii al. Ilszy. Wia艂cza, uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, o 152 w. od Radomy艣la, ma 4 mk. Wia艂o, fol. w pobli偶u rz. Mocz, pow. mi艅 ski, na pograniczu pow. oszmia艅skiego, w gm. Pierszaje, w miejscowo艣ci le艣nej, odosobnionej. Nale偶y do domin. Pierszaje hr. Tyszkiewicz贸w. Przed kilku laty Benedykt hr. Tyszkiewicz urz膮dzi艂 tu wielkim kosztem wspania艂y zwierzyniec i pawilony mj艣liwskie. Fantazya ta zachwia艂a nawet interesa dziedzica, wi臋c rezydency膮; 艂o wieck膮 zwini臋to, a w le艣nem pustkowiu stoj膮 te raz mury i gustowne pawilony bez 偶adnego po 偶ytku. A. Jel. Wia艂orucz, fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 39 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mo艂odeczna do granicy pow. mi艅skiego, 1 dm. , 7 mk. praw. Wia艂贸wka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dop艂yw Olszy pr. dop艂. Dniepru. Wia艂y 1. za艣c, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakkszty, 7 dusz rewiz. 2. W. , fol. , pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i st. pocz. Iwieniec o 9 w. , o 67 w. od Mi艅ska. A. Jel. Wianek, os. , pow. sochaczewski, gm. i par. M艂odzieszyn, ma 12 mk. , 26 mr. Wianek, przyl. Michocina, w pow. tarnobrzeskim. Wianowice, mylnie, za Ujanowice. Wianucino al. Wianuszczyno, mylnie Wia nuszczyzna ob. Sitce, w艣 i fol. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Domejk贸w, Sitce o 5 w. , o 79 w. od Wilejki. W艣 ma 16 dm. , 61 mk. prawo艂, 40 katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; fol. za艣 1 dm. , 21 mk. katol. Wianuszczyno, ob. Wianucino. Wianuszczyzna, ob. Wianucino. Wianu偶a, fol. nad rzk膮 Powianu偶k膮, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Miko艂ajewo, okr. wiejski Wianu偶a, o 12 w. od Dzisny, 1 dm. , 10 mk. katol. , 2216 dzies. ziemi dworskiej; w艂asno艣膰 hr. Plater贸w. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Cerkowlanie, Horawce, Iwanki, Krasnowce, Nowi艅ce, Prudy, Szantyrewo, w og贸le w 1865 r. 189 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych. W. stanowi艂a dziedzictwo Oskierk贸w, z kt贸rych Marcin, kasztelan oszmia艅ski, sprzedaje w 1794 r. Augustowi i Annie z Rzewuskich hr. Platerom za 250000 z艂p. Nast臋pnie syna ich Seweryna, potem hr. Adama, dzi艣 jego sukcesor贸w. Wiar, rus. Wihor, Strywihor, rzeka, prawy dop艂yw Sanu. Bieg jego rozpada si臋 na trzy za艂omy, podobnie jak u wielu innych rzek z tej strony Karpat p艂yn膮cych. Pierwszy od 藕r贸de艂 na p贸艂noc i zach贸d, drugi ku wschodowi i po艂udniu, w trzecim za艂omie wyr贸偶nia si臋 W. , jak i wog贸le dop艂ywy Wis艂y od Dniestrowych tem, 偶e pierwsze p艂yn膮 na p贸艂noc i cz臋sto na zach贸d, drugie za艣 na p贸艂noc i wsch贸d, stosuj膮c si臋 do pochy艂o艣ci stok贸w baltyckiego i czarnomorskiego. Jest on rzek膮 podkarpack膮, bo 藕r贸d艂a tryskaj膮 na samym rozg贸rzu mi臋dzy g贸rami a pag贸rkami podkarpackiemi. W g贸rnym biegu W. towarzysz膮 mu pasma g贸rskie z kierunkiem ku p艂d. wschodowi, kt贸re ten kierunek przyjmuj膮 ju偶 od Wis艂oku wyra藕nie; od za艂amu W. na wsch贸d, g贸ry trac膮 pasmowy charakter i tworz膮 garby lesiste, w r贸偶ne strony si臋 rozbiegaj膮ce. W. powstaje pod grzbietem Chwani贸w zwanym, na obszarze wsi Jureczkowy, w pow. dobromilskim. 殴r贸d艂a jego tryskaj膮 na p艂n. stronie dzia艂u w贸d wi艣lanych a dniestrowych. P艂ynie najprz贸d ku p艂n. wschod. , a wyparty przez pasmo g贸rskie r贸wnoleg艂e z Chwaniowem, zwraca si臋 ku p艂n. za chodowi. W tym kierunku p艂ynie przez Jureczkow膮, Wojtk贸wk臋, Wojtkow臋, przyj膮wszy pot. Klimowy z lew. brzegu, zwraca si臋 nieco ku p艂n. wschodowi i wp艂ywa na obszar Graziowej. Po przyj臋ciu za艣 z praw. brzegu pot. Msza艅ca p艂ynie wprost na p艂n. przez Gr膮ziowa, a dalej granic膮 wsi Tr贸jcy i 艁omny. Od uj艣cia pot. z 艁omny zwraca si臋 W. ku p艂n. wschodowi. W tem miejscu ko艅czy si臋 pod艂u偶na dolina W. , uj臋ta przez dwa r贸wnoleg艂e a z p艂n. zachodu ku p艂d. wschodowi biegn膮ce pasma, to jest grzbiet Chwani贸w z lew. brzegu i pasmo b. n. z praw. brzegu. Grzbiet Chwani贸w na p艂d. naro偶niku wznosi si臋 do 685 mt. , na p艂n. obni偶a si臋 coraz bardziej, bo w szczycie Chwani贸w wynosi 657 mt. , dalej za艣 620 mt. Silnie rozwini臋te jogo stoki wysy艂aj膮 odnogi do samej doliny W. Wznosz膮 si臋 nad t膮 dolin膮 na p艂d. we wsi Jureczkowej g贸ra Truszowska 617 mt. , na p艂n. od niej na granicy Jureczkowy i Netrebki g贸ra Kiczera 595 mt. , w Wojtk贸wce So艅 537 mt. ; w Trzcie艅cu Suszyca 528 mt. stanowi ju偶 osobne dla siebie pasemko, kt贸rego wschodnie stoki nad Wiarem i pot. Klimowym nazywaj膮 si臋 Rajkowem. Od uj艣cia pot. Klimowego stanowi wielki las lewy brzeg doliny W. prawie a偶 do 艁omny. Z praw. brzegu zaczyna si臋 prawy stok doliny szczytem Roztok膮 625 mt. ; zk膮d ku p艂n. i p艂d. ci膮gnie si臋 pasemko granic膮 Jureczkowy. Na p贸艂noc pasemko to obni偶a si臋 w szczytach wznies. 604 do 585 mt. , w lesie Hni艂a 554 mt. Od grzbietu Na Opalonem wysuwa si臋 p艂aski pag贸rkowaty obszar lesisty pomi臋dzy W. a jego praw. dop艂ywem Msza艅cem, w granicach wsi Wojtk贸wki, wznies. na p艂d. 572 mt. , na p艂n. zt膮d 488 mt. i 517 mt. Wracaj膮c do grzbietu Na Opalonem mamy drugi po艂o偶ysty grzbiet z kierunkiem p艂n. wsch. Braniow膮 489 mt. i 546 mt. . Od szczytu wznies. 611 mt. , zaczyna si臋 d艂ugie pasmo, ci膮gn膮ce si臋 w kierunku p艂n. zach. ; stanowi ono lewy stok doliny. Pasmo to jest dzia艂em w贸d pomi臋dzy Msza艅cem a pot. Jami艅k膮, a dalej pomi臋dzy t膮 ostatni膮 a Wiarem. Grzbiet tego pasma plaski, ale wyra藕ny. Szczyty wzn. 539 mt. , 531 mt. , 571 mt. , a na samej p贸艂nocy 547 mt. Brani贸w wznosi si臋 na obszarze wsi Kwaszeniuy, za艣 pasemko na p艂n. zach贸d biegn膮ce, ci膮gnie si臋 dalej przez Jamn臋 G贸rn膮, granic膮 Jamny Dolnej a Gaziowy a ko艅czy si臋 w Tr贸jcy nad Wiarem. Od 艁omny a偶 do Nowosio艂ek Dydy艅skich p艂ynie W. dolin膮 poprzeczn膮, z kierunkiem wschodnim przez Tr贸jc臋, Posad臋 Rybotycka, Rybotycze, Makow膮, Huwniki i Nowosi贸艂ki Dydy艅skie. Wzg贸rza, kt贸re p艂yn膮c na wsch贸d przecina, s膮 nizkie, po艂o偶yste a podobnie lesiste jak na g贸rnym biegu. Zbiegaj膮 one do doliny W. i wypieraj膮 go z pierwotnego biegu. Zt膮d rzeka tworzy tu liczne i wielkie zakr臋ty. Z lew. brzegu tworz膮 stoki doliny g贸ra Jawor贸w 500 mt. , we wsi Tr贸jcy, dalej ku wschodowi opadaj膮 wierzcho艂ki do 432 mt. i 362 mt. Podnosz膮 si臋 nast臋pnie w Posadzie Rybotyckiej grzbiety, kt贸re od Horbyska staczaj膮 si臋 na pld. w grzbietach 462 mt. a w Rybotyczach 487 mt. wznies. ; od Kopysta艅ki 545 mt. obni偶a si臋 stok ku W. Podnosi si臋 zn贸w po lew. brzegu pot. Kamiennego do 411 mt. Dalej na wsch贸d garby p艂askie; w Gruszowie si臋gaj膮 do 443 mt. Z praw. brzegu prawie tej samej s膮 wysoko艣ci grzbiety co i z lewego. W Tr贸jcy, naprzeciw Jaworowa, g贸ra Kamienka 490 mt. , w Posadzie Rybotyckiej 460 mt. , w Rybotyczach stoki opadaj膮 od g贸ry Kanasin 558 mt. , w Makowy ostry garbek si臋ga 387 mt. W Nowosio艂kach Dydy艅skich zbli偶aj膮 si臋 do brzeg贸w W. stoki Kalwaryi Pas艂awskiej 465 mt. . Trzeci kierunek W. zaczyna si臋 od Nowosio艂ek Dydy艅skich a ko艅czy na uj艣ciu do Sanu. W. ma odt膮d kierunek p艂n. ; p艂ynie przez Hujsko, Sierako艣ce w pow. przemyskiem, nast臋pnie granic膮 Sierakosiec a Truszowic pow. przemyskiego a dobromilskiego, dalej przep艂ywa przez Podmojsce, w pow. przemyskiem, Ni偶ankowice, wije si臋 granic膮 Packowic a Ni藕ankowic, przep艂ywa granic膮 Ni藕ankowic a Wielunic, przez Wielunice, granic膮 Wielunie a Drozdowic, przez Drozdowice, granic膮 Popowie a Stanis艂awczyka, Rozubowic a Stanis艂awczyka, przez Rozubowice, granic膮 Rozubowic a Nehrybki, przez Nehrybk臋, 艁uczyce, granic膮 艁uczyc a Nehrybki, przez Nehrybk臋, Sielec, granic膮 Sielca a Krownik贸w, przez Krowniki, kolo przedmie艣cia Lwowskiego w Przemy艣lu, przez Przekopan膮 i na granicy Przekopanej a Hureczki uchodzi do Sanu. Kierunek pierwszy W. przypada na jego bieg g贸rny, drugi na 艣redni, a trzeci na dolny. Dolina W. w g贸rnym biegu jest zrazu ciasnym jarem, poczyna si臋 na wysoko艣ci 537 mt. , pod Roztok膮 dno doliny wzn. 491 mt. , od Wojtkowej dolina znacznie si臋 rozszerza si臋 wzn. 408 mt. , przy uj艣ciu Msza艅ca wzn. 386 mt. , w Graziowy 382 mt. , przy uj艣ciu Jaminki 344 mt. pod Kamionk膮 322 mt. , w Rybotyczach 296 mt. , w Makowy 280 mt. Od Nowosio艂ek Dydy艅skich dolina W. rozszerza si臋, tak 偶e w Hujsku dochodzi do jednego kilometra, staje si臋 b艂otnist膮, moczarzyst膮, dno jej wznosi si臋 do 244 mt. W. p艂ynie ju偶 leniwiej, rozlewa si臋 i tworzy wyspy, w Sierako艣cach dolina wzn. 236 mt. , w Ppckowicach 222 mt. , u uj艣cia pot. Buchty 210 mt. Dolina W. sp艂ywa nast臋pnie w r贸wnin臋 przemysk膮. D艂ugo艣贸 W. wynosi do 47 klm. Dop艂ywy W. rozszerzaj膮 jego dolin臋, przez tworzenie najpierw ma艂ych kotlinek, kt贸re rozszerzane przez wzbieraj膮ce wody, 艂膮cz膮 si臋 razem i tworz膮 doliny. W. pod wzgl臋dem dop艂yw贸w jest symetryczn膮 obustronn膮 rzek膮; z jednego i drugiego brzegu bowiem przep艂ywa do niego po 22 znaczniejszych potok贸w. Dop艂ywy w g贸rnym biegu s膮 to kr贸tkie, rw膮ce potoki, cz臋sto wodospadami rozbijaj膮ce swe ciasne skaliste z piaskowc贸w 艣ciany, znosz膮 one gruby odtok skalny. Dop艂ywy 艣redniego biegu W. s膮 mniej liczne, powolniejsze, a w doliny znosz膮 cie艅szy odtok, piasek, lub nawet namu艂. Najd艂u偶sze dop艂ywy przybywaj膮 w dolnym biegu z prawego brzegu. Z lew. brzegu dop艂ywy s膮 Sie艅kowiec, p艂ynie od Nowosielce Kozickich z pod Chwaniowa do Wojtkowy; pot. Klim贸w przez Trzcianiec z pod Chwaniowa; z pod Kopysta艅ki p艂ynie przez Kopysno i Rybotycze pot. Kamienny; Makowa p艂ynie granic膮 Gruszowa a Huwnik z jednej a Makowy z drugiej strony; pot. G贸rny zbiera wody z pod Szybenicy 301 mt. . 艁ysej g贸ry 460 mt. ; pot. Malinowiec; pot. G艂臋boki wyp艂ywa z pod Lipinka 400 mt. w Pikulicach i przep艂yw Nehrybk臋. Z praw. brzegu dop艂ywy potok Mszaniec z pod Braniowa, uchodzi pod Gr膮ziow膮. R贸wnolegle do Msza艅ca, podobnie jak i on, p艂ynie pomi臋dzy dwoma r贸wnoleg艂ymi grzbietami pot. Jaminka z pod Braniowa 546 mt. . Z lew. brzegu ci膮gnie si臋 grzbiet, kt贸rego wschodnie stoki przykrywa las Cie艅, we wsi Jamnie G贸rnej, naprzeciw niego, po praw. brzegu, wznosi si臋 g贸ra Turnica 603 mt. , zk膮d ku p贸艂nocy prowadzi grzbiet opadaj膮c zwolna w szczytach 574 mt. , 569 mt. , w Kamionce 490 mt. ku dolinie Wiaru. Potok Turnica zbiera wody w lesie t. n. , we wsi Makowy, kt贸r膮 przep艂ywa a偶 do swego uj艣cia. 殴r贸d艂a tryskaj膮 u g贸ry Turnicy, p艂ynie on dalej po pod g贸r膮 Kanasin 558 mt. i Ostry Garbek 387 mt. Sopotnik wyp艂ywa ze wsi t. n. Rzeczka Wsiowa powstaje w Hubicach, w pow. dobromilskim, z lesistych wzg贸rzy 321 mt. . P艂ynie ona granic膮 Hujska a Truszowic, przep艂ywa przez Truszowice i uchodzi do Wiaru. Potok na mapie Kummersberga zwany Rybiska wyp艂ywa w Lacku, na dziale Wy藕wy, na p贸艂noc od Dobromila, z Hubie przyjmuje potok Szlam贸wk臋, p艂ynie dalej przez Przedzielnic臋 i w Ni偶ankowicach 艂膮czy si臋 z Wiarem. Najwi臋kszym dop艂ywem jest Wyrwa ob. . Warwa u Kummersber Wiar Wiasiel Wiardunki Wiarze Wiardunki Wiar贸wka Wiartell Wiary ga, wyp艂ywa w Gdeszycach, . w pow. przemyskim, przep艂ywa nast臋pnie Mi偶yniec i w Drozdowicach uchodzi do W. P艂ynie w艣r贸d bezle艣nych pag贸rk贸w, szeroka 艂膮kow膮 dolina. U 藕r贸de艂 potoku z lew. brzegu g贸ra Magiera 320 mt. , z praw. brz. g贸ra Gliniska 323 mt. Na po艂udn. granicy Drozdowic g贸ra Kamienica 298 mt. ; po praw. brz. w Mi偶y艅cu lesiste wzg贸rze 318 mt. , na wschod. granicy Drozdowic g贸ra Liskowiec 313 mt. . Pot. Buchta u Kummersberga Popo wice powstaje z dw贸ch potok贸w, ze So艂otwiny I albo S艂otwiny, przybywaj膮cej do Hussakowa od wschodu, i z drugiego b. n. od po艂udnia. Do niej przyp艂ywa z p艂d. pot. 呕azawka, ze wsi Rogu藕na, wyp艂ywaj膮jcy z pod g贸ry Dobroszyna 322 mt. , w pow. samborskim; p艂ynie on granic膮, tego po wiatu od mo艣ciskiego, dalej p艂ynie przez Bolano wice, w pow. mo艣ciskim, gdzie z lew. brzegu z pod Potoczysk 323 mt. przyjmuje dop艂yw z Jordan贸wki, a poni偶ej z praw. brzegu potok od Pnihutu, kt贸ry w dalszym biegu p艂ynie granica Tamanowic a Bolanowic i wreszcie w Bolanowicach 艂膮czy si臋 z 呕azawk膮. Poni偶ej jego uj艣cia przybywaj膮 呕azawce nowe dop艂ywy ze wzg贸rzy Tamanowickich. Drugim dop艂ywem Buchty jest potok b. n. , wyp艂ywaj膮cy na obszarze Gdeszyc z Horodyska; po lew. jego brzegu wznosi si臋 g贸 ra Gliniska 323 mt. , w pow. przemyskim, p艂y nie dalej na Radocho艅ce, po pod g贸r臋 Ko艂pak贸wk臋 310 mt. , w pow. mo艣ciskim, do Hussakowa, gdzie si臋 z So艂otwin膮 艂膮czy. Od Hussakowa p艂y nie Buchta ku zach. , na ma艂ej przestrzeni granic膮 Hussakowa a Chodnowic, t. j. granic膮 pow. mo 艣ciskiego a pow. przemyskiego. Ca艂a dolina Buchty jest szerokim 艂臋giem, miejscami, jak w Chraplicach, moczarzystym. W dalszym bie gu przyjmuje W. kilka potok贸w b. n. z Jaksmanic w 艁uczycach, a z Bykowa i Siedlisk w Krownikach. St. Maj. Wiardunki, urz臋d. Werdum, Jardanovicze r. 1388, Jordanovicze r. 1391, Jardunki r. 1535, Jardanowice r. 1580, Wiardunek r. 1393, Werdom i Werdum od r. 1798, w艣, pow. obornicki, o 6 klm. na p艂d. wsch贸d od Ryczywo艂a, na lew. brzegu Golnicy Flinta, dop艂. We艂ny, wzn. 70, 2 mt. npm. Graniczy na zach. z Hubami Gorzewskiemi, na po艂udniu z Drzonkiem i Boruchowem, na wschodzie z Owieczkami, na p艂n. z Nininem. Rzeka Golnica odgranicza na przestrzeni 700 krok贸w W. od Hub Gorzewskich i p艂ynie a偶 do granicy Boruchowa; par. katol. Ludomy, par. prot. i st. dr. 偶elaznej w Rogo藕nie Rogasen o 8 klm. ; poczta w Ryczywole Bitschenwalde. W. maj膮 24 dym. , 248 mk. 99 kat. , 149 prot. i 617 ha 523 roli, 30 艂膮k. Wi臋ksz膮 w艂asno艣膰 221 ha posiada K. Mittelstaedt. Mi臋dzy r. 1388 i 1394 pisali si臋 z Jordanowic Nieborza, Filip, Jan i Piotrek. Nieborza prawowa艂 si臋 z Biegunem, so艂tysem Grodnej wsi Grudna, le偶膮cej o 7 klm, ku zachodowi od Rogo藕na, o m艂yn na Jordanowicach, Filip z Miko艂ajem Boglewiczem miesz czaninem, Jan z S臋dziwojem Objezierskim z pod Obornik, Piotrek z nieznanymi nam bli偶ej Chwa艂 kiem, Sta艣kiem i Wawrzy艅cem Akta gr. Wielk. , I, n. 370, 896, 1302, 1849; wydawca obja艣nia mylnie Jordanowicami z pod Warszawy. Z p贸 藕niejszych akt grodz. i ziemskich pozn. dowiadu jemy si臋, 藕e mi臋dzy r. 1429 i 1432 rozgraniczo no Jordanowice dwukrotnie z Gorzewem i Ludomami, mi臋dzy r. 1437 i 1447 z Go艣ciejowem i T艂ukawami, a nast臋pnie z Gorzewem, Grodn膮, Garbatk膮, We艂n膮, Parkowem i Rogo藕nem. Od graniczenie Ludom od Gorzowa wspomina dukt wiod膮cy z Drzonka do Jordanowic. T臋 wie艣 po siada艂 w r. 1580 Piotr Czarnkowski; by艂o tam 5 艂an. km. , 5 zagr. i karczma. Z p贸藕niejszych dziedzic贸w znamy Chryzostoma Lipskiego na Lu domach 1793 r. i Augusta Grabowskiego na Gorzowie 1843 r. . Dzisiejsza nazwa Wiardunki powsta艂a drog膮 asymilacyi do nazwy monety wiardunek ferton, Vierdung. E. Cal. Wiar贸wka Wier贸wka, w艣, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Serby, par. praw. Andrzejowicze o 8 w. . Wiartell Gross i Klein, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Ja艅sbork Johannisburg. Wiary, mylnie, za Wzary. Wiarze, okol. szl. , pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, o 5 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. katol. Wiasiel, szczyt, pod 49 10 p贸艂n. szer. , a 40 2 wsch. d艂ug. wzn. 1153 mt. , na granicy wsi Przys艂opu, Solinki i Strubowisk, w pow. liskim. Nale偶y do g艂贸wnego grzbietu Beskidu 艣rodkowego je偶eli 藕r贸d艂a Sanu uznamy za gra nic臋 mi臋dzy 艣rodkowym i wschodnim Beskidem, z kt贸rego wysuwa si臋 ku p艂n. zach. i stanowi sam gniazdo, wznosz膮ce sw贸j grzbiet ku p艂n. wsch. Ta cz臋艣膰 Beskidu stanowi dzia艂 DukielskoSkolski. Pocz膮wszy od 艁upkowa grzbiet Beski du podnosi si臋 ku wsch. w szczytach Ro偶ki 935 mt. . Ma艂ym Wiaselu 1097 mt. , Wiasielu, a w okolicy 藕r贸dlisk Solinki i Wetlinki do chodzi do najwy偶szego wzniesienia. Poza Wetlink膮 na p艂d. wsch贸d grzbiet si臋 obni偶a Mapa wojsk. , 9, XXVII. St. M. Wiasio艂y Uho艂, ob. Uho艂 1. Wiaszewcy, w艣, pow. ihumo艅ski, w 3 okr. poL berezy艅skim, gm. Pohost, w pobli偶u drogi z Pohostu do 呕yr贸wki, o 52 w. od Ihumenia, ma 21 osad. A. Jel. Wiata, rzeczka, w pow. dzisie艅skim, lewy dop艂yw D藕winy. Bierze pocz膮tek niedaleko mka Przebrodzia, pod wsi膮 Borki, przep艂ywa jezioro, nad kt贸rem le偶y w艣 Retowo, po wyj艣ciu z niego oblewa Ruskie Sio艂o, Szczo艂n臋, Powiacie, Mi艂aczewo, 艁upnia, Staszule, Prudniki i pod wsi膮 Wisiaty ma uj艣cie. Pocz膮tkowo p艂ynie w kierunku p艂n. wsch. , od 艁upni wykr臋ca si臋 ku p艂n. D艂uga oko艂o 20 w. , szeroka do 2 sa偶. , g艂臋boko艣膰 dochodzi 3 st. ; do sp艂awu niezdatna. J. Krz. Wiaszewcy Wiata Wiasio艂y Wiata, w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Leonopol o 12 w. , okr. wiejski i dobra, Mirskich, Mi臋dzyrzecze, o 52 w. od Dzisny, 13 dm. , 6 mk. prawos艂. i 160 katol. w 1865 r. 61 dusz rewiz. . Wiater ob. Wiacior. Wiaterne Hale ob. Hale Wiaterne, Wiatiszer贸wka, w艣, pow. sie艅ski, gm. Zameczek, ma 7 dm. , 48 mk. Wiatka, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Niewierszyn, par. D膮browa, odl. od Opoczna 28 w. , ma 5 dm. , 34 mk. , 175 morg. Urz膮d gminny. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Janikowice. Wiatka 1. w艣, w dawnym pow. pi艅skim, wspomniana w dokum. pod 1542 ob. Rewizya puszcz, str, 282. 2. W. , pow. homelski, mylnie ob. t. IX, 691, za Wietka, Wiatka, mto g艂贸wne gub. wiackiej, na lewym wynios艂ym brzegu rz. Wiatki po艂o偶one, , pod 58 37 p艂n. szer. a 67 19 wsch. d艂ug. , odlegle o 1486 w. na wsch. od Petersburga a 985 w. na p艂n. wsch贸d od Moskwy, wzn. 440 st. npm. W 1861 r. mia艂o 1737 dm. 180 murow. , 18 cerkwi, 2 monastery m臋zki i 偶e艅ski, 409 sklep贸w 186 murow. , 15153 mk. 123 katol. , 102 rozkoln. , 160 偶yd. i 60 machomet. , gimnazyum gubern. m臋zkie, szko艂臋 powiat. i paraf. , ochron臋 dla dzieci, szko艂臋 偶e艅sk膮 wy偶sz膮 i miejsk膮, seminaryum eparchialne, szko艂臋 duchown膮 powiat. , szpital, dom dla ob艂膮kanych, wi臋zienie, bank miejski za艂o偶ony w 1862 r. , bibliotek臋 publiczn膮, 2 ogrody spacerowe. Do miasta nale偶y 1902 dzies. 706 pod miastem; dochody w 1860 r. wynosi艂y 18423 rs. W t. r. by艂o w mie艣cie 14 zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych na 125889 rs, rocznie. Przemys艂em r臋kodzielniczym zajmowa艂o sie 1949 os贸b 1559 majstr贸w. Handel do艣膰 o偶ywiony, zw艂aszcza zbo偶em, p艂贸tnem, siemieniem lnianem i konopnem, lnem, mas艂em itp W mie艣cie odbywa si臋 jarmark od 28 sierpnia do 9 wrze艣nia. W. za艂o偶on膮 zosta艂a w 1181 r. przez wychod藕c贸w nowogrodzkich pod nazw膮 Ch艂ynowa, stanowi艂a do ko艅ca XV w. woln膮 gmin臋, maj膮c膮 ustr贸j wewn臋trzny podobny do nowogrodzkiego; w 1391 r. miasto zosta艂o zdobyte i z艂upione przez Mongo艂贸w, od 1489 r. przy艂膮czone do ks. moskiewskiego; w 1780 r. otrzyma艂o dzisiejsz膮 nazw臋 i przeznaczone zosta艂o na miasto g艂贸wne namiestnictwa wiackiego, od 1796 r. mto gubernialne. Wiacki powiat, po艂o偶ony w 艣rodkowej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 91, 8 mil al. 4442, 8 w. kw. Powierzchnia nieco falista, gleba piaszczysta i gliniasta. Pod艂o偶e stanowi przewa偶nie piaskowiec, w niekt贸rych cz臋艣ciach margiel. Z rzek najwa偶niejsza Wiatka, przerzynaj膮ca powiat od zachodu na wsch贸d na przestrzeni 50 w. i przybieraj膮ca w jego granicach Czepce i Bystrzyc臋. Niewielkie jeziora znajduj膮 si臋 w dolinie Wiatki. 艁asy zajmnj膮 do 200000 dzies. 106750 dzies. las贸w skarbowych, przewa偶nie w p艂n. wsch. cz臋艣ci powiatu. W 1860 r. by艂o w powiecie 159552 mk. 549 rozkolnik贸w. Cerkwi prawos艂. by艂o 37. Role zajmuj膮 do 177000 dzies. , laki za艣, najlepsze nad rz. Wiatk膮, do 108000 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 45500 sztuk koni, 71000 byd艂a rogatego, 77000 owiec, 13000 trzody chlewnej. W t. r. by艂o w powiecie 76 zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych za 230000 rs. Wiack膮 gubernia, po艂o偶ona w p艂n. wsch. cz臋艣ci Rossyi Europejskiej, zajmuje 2605 mil al 126052 w. kw. Graniczy na wsch贸d z gub. permsk膮, na p艂d. z orenbursk膮 i kaza艅sk膮, na zach. z ni偶egorodzk膮 i kostromsk膮, na p艂n. zach. z wo艂ogodzk膮. Z og贸lnej przestrzeni 24 przypada na grunta orne, 4, 1 na 艂膮ki, 68, 1 na lasy i 3, 8 na nieu偶ytki. Powierzchnia w cz臋艣ci p艂n. wsch. pokryta jest wzg贸rzami, w pobli偶u rz. Kamy ci膮gn膮 si臋 odnogi pasma Uralskiego. Gleba w cz臋艣ci pln. torfiasta, w po艂udniowej mulista, zmieszana z piaskiem i glin膮 i w niekt贸rych cz臋艣ciach czarnoziemna. Pod wzgl臋dem geognostycznym przewa偶aj膮 w gubernii margle i wapienie formacyi permskiej. Z rzek najwa偶niejsze Kama i Wiatka. Z dop艂yw贸w pierwszej g艂贸wniejsze Siwa, I偶, Tojma, drugiej za艣 Zalazna, Kirsa, Pi偶ma, Cho艂unica, Czepca, Ur偶umka, Kilmes i in. Jezior wiele; wszystkie one le偶膮 w dolinach rzek i stanowi膮 przewa偶nie dawne koryta rzeczne. Wa偶niejsze z nich Urkul d艂ugie 10 w. , szerokie 200 sa偶. i Armatik d艂. 10 w. , szerokie do 300 sa偶. . Rozleg艂e biota znajduj膮 si臋 w powiatach kotelnickim, or艂owskim, s艂obodzkim i g艂azowskim. Klimat jest w og贸le ostry i w p贸艂nocnych powiatach podlega nag艂ym zmianom, szkodliwie oddzia艂ywaj膮cym na ro艣linno艣膰. 艢rednia temperatura zimy wynosi 10, 2 R. , wiosny 1, 4 lata 13, 8 jesieni 2 R. W 1860 r. by艂o w gubernii 2, 170, 221 mk. 806 katol, , 5485 jednowierc贸w, 41817 rozkol. , 116 protest. , 237 偶yd贸w, 83876 machomet. i 10657 pogan贸w, zamieszkuj膮cych w 12 miastach, 373 sio艂ach, 1 s艂obodzie, 12662 wsiach i 7068 drobnych osadach. Pod wzgl臋dem etnograficznym, opr贸cz Wielkorus贸w, przemieszkuje w gubernii do 207000 Wotyak贸w, do 100000 Czeremis贸w, oko艂o 77000 Tatar贸w, do 7000 Teptiar贸w i Bobyl贸w, oko艂o 3600 Besermian贸w, do 4600 Permiak贸w i do 3600 Baszkir贸w. W 1860 r. by艂o w gubernii 503 cerkwi i 5 monaster贸w prawos艂. , 8 cerkwi jednowierc贸w, 7 dom贸w modlitwy rozkolnik贸w, 1 synagoga 偶ydowska i 127 meczet贸w. Rolnictwo rozwini臋te jest g艂贸wnie w powiatach po艂udniowych; siej膮 偶yto, owies i j臋czmie艅, ma艂o za艣 tatarki i pszenicy; uprawiaj膮 tak偶e len i konopie. Ogrodnictwo na niskim stopniu, sadownictwo za艣 prawie 偶e nieistnieje. Z innych przemys艂贸w znaczniejsze rybo艂贸wstwo, my艣listwo i dobywanie rudy 偶elaznej, Wotyacy zajmuj膮 Wia si臋 hodowl膮; pszcz贸艂. Z powodu niedostatecznej ilo艣ci 艂膮k hodowla byd艂a niezbyt rozwini臋ta, s艂ynne s膮 jednak偶e tutejsze konie, niezbyt wielkie lecz silne i pi臋kne. Handel do艣膰 o偶ywiony. Pod wzgl臋dem przemys艂owym w 1860 r. by艂o w gubernii 496 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych za 3, 670, 424 rs. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 11 powiat贸w wiacki, g艂azowski, jara艅ski, je艂obuski, kotelnicki, ma艂myski, noli艅ski, or艂owskie sarapulski, s艂obodzki i ur偶umski Wiatochma, w艣 w艂o艣c. nad rzka Zujk膮, , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Parafian贸w o 6 w. , okr. wiejski Wiatochma, o 71 w. od Wilejki, 17 dm. , 168 mk. praw. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi W. , Ba艂trymiejowce Bart艂omiejowce, Kolagi, Olch贸wka, S艂oboda al. Kuty, Turki, Woznowszczyzna oraz za艣c. Bakowszczyzna al. Diatiary, w og贸le 308 dusz rewiz. b. w艂a艣c. skarb Wiatowice, u D艂ugosza Vynthovycze, w艣, w pow. wielickim, par. rzym. kat. w Niegowieci, 7, 6 klm. na pln. le偶膮ca od Gdowa, nad pot. Pasternikiem, dop艂. Kr贸lewskiego potoku, uchodz膮 cego pod Pierzchowcem z lew. brzegu do Raby. Przez wie艣 prowadzi droga z 艢wi膮tnik G贸rnych do Ksi膮偶nic. W艣 wraz z obszarami tabular. ma 113 dm. i 507 mk. , 496 rzym. kat. i 11 izrael. Pos. wi臋k. ma 200 mr. roli, 35 mr. 艂膮k, 3 mr. ogr. , 2 mr. pastw. , 9; 19 s膮偶. stawu, 4 mr. nieu偶 i 800 s膮偶. parcel bud. pos. mn. 232 mr. roli, 58 mr. Iak i ogr. i 19 mr. pastw. D艂ugosz L. B. , II, 118 wspomina t臋 wie艣, nie podaj膮c bli偶szych szczeg贸艂贸w; w 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 60, Adam Niewiarowski p艂aci艂 tu od 17 p贸艂 艂ank贸w km. , 2 zagr. bez roli i karczmy z 1 4 艂ana. Ist nia艂 tu dawniej zb贸r ewangielicki oraz cmentarz, na kt贸rym rodziny ewangielickie z okolicy, a mianowicie Lettowowie z Pierzchowca, D臋bic cy z Krakuszowic, Liplasa i Wiatowic, Zieli艅scy z Brzezia, K臋pi艅scy z Kuchar, Wielowiejscy ze Zborczyc, mieli swe groby. Po przej艣ciu W. z r膮k D臋bickich w inne, zb贸r zosta艂 zburzony, bu dowle do pastor贸w nale偶膮ce rozprzedane i po niszczone, drzewa oko艂o cmentarza wyci臋te. Por. Krakuszowice, W. granicz膮 na wsch. z Krakuszowicami, na p艂d. z Liplasem, na zach. z Jawczycami a na pln. z Sur贸wkami. Okolica pag贸r kowata, z gleb膮, glinkowa, na piaskowcowym pod k艂adzie. Mac. Wiatrak 1. os. , pow. olkuski, gm. i par. Kid贸w. 2. W. Naramicki, os. , pow. wielu艅ski, par. Naramice; w r. 1827 by艂 1 dm. , 3 mk. 3. W, Rudzki, pow. wielu艅ski, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 4. W. Skotowski Chotowski, pow. wielu艅ski, par. Chot贸w; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 5. W. 艢wi膮tkowski, pow. wielu艅ski, par. Lutut贸w; w 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 6. W. Urba艅ski, pow. wielu艅ski, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk, 7. W. , os. , pow. janowski, gm. Annopol Wiater Wiaterne Wiatiszer贸wka Wiatka Wia Wiatochma Wiatowice Wiatrak Wiata Wiata Wiatro艂u偶a Wiatrowice Wiatrowiec Wiatrogoszcz Wiatochma Wiatraki Wia Wia par. 艢wieciech贸w. 8. W. , os. , pow. rypi艅ski, gm. W膮pielsk, par. Radziki. 9. W, os. , pow. w艂adys艂awowski, gm. Syntowty, ma 1 dm. , 13 mk. Br. Ch. Wiatraki 1. os. , pow. nowomi艅ski, gm. i par. Siennica, ma 8 mk. , 42 mr. dwor. W 1827 r. 5 dm. , 13 mk. , par. Mi艅sk. 2. W. , os. , pow. kolski, gm. Krzykosy, par. Grzegorzew, odl. od Kola w. 7, ma 5 dm. Nale偶y do Grzegorzewa. 3. W. Szab艂owskie, os. , w par. 艁owicz. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk Wiatraki, ob. Zakrzewo, pow. pozna艅ski Wiatrogoszcz, urz臋d. Guentergost, Witrogoszcz w r. 1578, Wytrogoszcz r. 1620, Jutrogoszcz na Mapie Chrzan. , w艣, holendry, os. , fol. i le艣nicz. , pow. wyrzyski, o 6 klm. ku p艂n. od 艁ob偶enicy, po lew. brz 艁ob偶onki wzn. 100 mt. npm. , dop艂. Noteci; par. kat. w D藕wierzehnie, par. prot. i poczta w 艁ob偶enicy, st. dr. 偶el. na Zakrzewie o 17 klm. W艣 ma 59 dm. , 413 mk. ; holendry 33 dm. , 251 mk. ; os. 62 dm. , 403 mk. ; ca艂y okr膮g wiejski ma 154 dm. , 1067 mk. 157 katol. , 910 prot. i 1854 ha 1239 roli, 235 艂膮k, 101 lasu; fol. 7 dm. i 24 mk. , wchodzi w sk艂ad okr臋gu dwor. Runowo. Na obszarze W. znaj duje si臋 jeziorko bez odp艂ywu, wzn. 108 mt. npm. W r. 1578 by艂o tu 26 lan. os. , 2 zagr. z rol膮, 6 bez roli, 2 kom. i 2 rybak贸w, a w 1620 r. 23 艂an. os. , 10 zagr. , 1 kowal, 2 karczmarzy i m艂yn o 3 ko艂ach, dzi艣 艁ob偶onk膮 zwany. W. wchodzi艂a dawniej w sk艂ad maj臋tno艣ci runow skiej. E. Cal. Wiatro艂u偶a, rzka, w pow. suwalskim, po czyna si臋 na wsch贸d od wsi Kaletnik a na p艂d. od wsi Wiatro艂u偶a gm. Hutta, p艂ynie ku p艂d. pod Bobrowiszkami, przep艂ywa jezioro t. n. , z kt贸 rego przechodzi pod wsi膮 Piertanami do jez. Pierty ob. Kr贸lowek, nale偶膮cego do systematu jez. Wigry, zlewaj膮cego swe wody do Czarnej Ha艅czy. D艂uga oko艂o 6 w. Przyjmuje z praw. brzegu przed wej艣ciem do jez. Pierty dop艂yw Maid贸wk臋. J贸z. Bliz. Wiatro艂u偶a 1. w艣 i fol. nad rzk膮 t. n. , pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwa艂k 12 w. ; fol. ma 10 dm. , 63 mk. ; w艣 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 81 mk. 2. W. , w艣, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniewo, odl. 16 w. od Suwa艂k, ma 11 dm. , 125 mk. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 54 mk Wiatrowice z Tropiem i Habalin膮, w艣, pow. s膮decki, nale偶y do gminy Tropie, sk艂ada si臋 z 29 dm. i 188 mk. Le偶y napraw, brzegu Dunajca, tworz膮cego tu dwa razy zagi臋ty luk, opasuj膮cy osad臋 od p艂d. i zach. Na p艂n. granicz膮 W. z Habalin膮; Chabalinami i Tropiem, na wsch. z Ro stok膮. Por. K膮ty i Tropie, Mac. Wiatrowiec, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Konie, par. Lutk贸wka, ma 106 mk. , 295 mr. dwor. , 130 mr. w艂o艣c. Fol. stanowi cz臋艣膰 ma Wiaziewszczyzna Wiatr贸wka Wiatr贸wki Wiatrowo Wiatrowskie Wiatryszki Wiatsza Wiatyna Wia藕 Wiaza Wiaziczy Wiaziszki Wiazka Wiatr贸wka joratu Wilczaruda, nadanego ks. Szachowskiemu. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 85 mk. Wiatr贸wka, za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 18 od Wilna, 2 dm. , 1 mk. prawos艁 i 8 katol. w 1866 r. 5 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych J臋czmieniszki. Wiatr贸wka, Wietrowka 1. w艣 na lewym brzegu Ta艣miny, stanowi膮ca w艂a艣ciwie przedm. mka Krylowa, pow. czehry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Czaplica, par. praw. Kry艂贸w, o 20 w. od Czehrynia, ma 470 mk. 2. W. , w艣 nad bezim. strumieniem, pow. jampolski, okr. poL i paraf. D偶yg贸wka, gm. Babczy艅ce, st. pocz. Berez贸wka o 13 w. , o 20 w. od Jampola, ma 49 dm. , 369 mk. , 279 dzies. ziemi w艂o艣c. i 128 dworskiej w cz臋艣ci Koszewskich. 3. W. przedm. mka 艁uczy艅ca, w pow. mohylewskim. Por贸w. Wietrzanka. Wiatr贸wki, cz臋艣膰 wsi 艁u偶na, w pow. gorlickim. Wiatrowo, w艣 i maj臋tno艣膰, pow. w膮growiecki, o 7 klm. na p艂d. zach. od W膮growca par. , poczta i st. dr. 偶eL, szko艂a w miejscu. W艣 ma 11 dm. , 102 mk. 98 kat. , 4 prot. i 198 ha 160 roli, 19 艂膮k. Dw贸r z Czekanowem 4 dm. , 89 mk. , Marynk膮, 1 dm. , 13 mk. , Na艂臋czynem 1 dm. , 9 mk. ; Wiatrowsk膮 le艣nicz贸wk膮 1 dm. , 6 mk. i 殴elaskami 1 dm. , 6 mk. tworzy okr膮g dwor. , maj膮cy 1278, a wed艂ug innych 藕r贸de艂 1268 ha obszaru 724, 94 roli, 10317 艂膮k, 5, 81 past. , 365, 83 lasu, 24, 34 nieu偶. , 44, 89 wody, 16 dym. , cegielni臋, 314 mk. 278 katol. , 36 prot. ; owczarnia zarodowa RambouilletMerino, w艂a艣cicielem jest Teodor Moszcze艅ski. P贸艂nocn膮 cz臋艣贸 obszaru d贸br zajmuj膮 lasy, przez kt贸re idzie bity trakt z W膮growca do Rogo藕na i p艂ynie We艂na dop艂. Warty, nad kt贸r膮 sta艂 niegdy艣 m艂yn Wiatrowski r. 1507 1830, Pokrzywnic膮 tak偶e zwany. W tym lesie istniej膮 dot膮d miejscowo艣ci Nied藕wiedzie i Pokrzywnik. Wiatrowskie jezioro, 1, 2 klm. d艂ugie, oko艂o 500 kro k贸w szerokie, wzn. 77, 8 mt. npm. ; zasilane na p艂d. wodociekami, odp艂ywa na p艂n. do jez. 艁臋gowskiego 77, 4 mt. npm. , przez kt贸re p艂ynie We艂na; przekop na zachodzie odprowadza do tej rzeki wody jeziora W. Wody zachodnie 艣ciekaj膮 do jeziora Prusieckiego, do kt贸rego brzegu wsch. przypiera cz臋艣膰 obszaru Wiatrowskiego. O 700 krok贸w na zach. od zabudowa艅 dworskich znachodz膮 si臋 pok艂ady torfu. W艣 roz艂o偶y艂a si臋 mi臋dzy dworem i fol. Na艂臋czynem. Dwie wy偶yny le艣ne wznosz膮 si臋 85 i 82, 7 mt. npm. , wy偶yna polna na wschodzie 94, suchy obszar 84 do 92, 6, niziny 76, 5 do 79, 3 mt. npm. Mniemanie, jakoby W. powsta艂o dopiero w pierwszej po艂owie XVIII w. , opiera si臋 mo偶e na podaniu, 偶e je za艂o偶ono w miejscu wyludnionego Czekanowa, kt贸re d艂ugie lata le偶a艂o pustkami. W. istnia艂o ju偶 w r. 1452 i sk艂ada艂o si臋 z dw贸ch cz臋艣ci, kt贸re w贸wczas rozgraniczono; akta ziemskie gnie藕n. z r. 1507 1580 zawieraj膮 czynno艣ci, odnosz膮ce si臋 do W. i s膮siedniej Pokrzywnicy. Oko艂o r. 1530 dziedziczy艂 t臋 maj臋tno艣膰 Piotr Smogulecki, kt贸ry z opatem w膮growieckim Jakubem IV wi贸d艂 spory o stoj膮cy na Welnie m艂yn Ostrowski. W r. 1580 Jaros艂aw Smogulecki posiada艂 na W. 4 1 2 艂an. km. , jeden p贸艂艂anek pusty i 5 zagr. , a w r, 1620 Maciej Smogulecki 4 艂any os. , jeden pusty, cwier膰 karczmarsk膮, 1 rzemie艣ln. , 3 zagr. i m艂yn o 2 ko艂ach, Pokrzywnic膮 zwany. Przy schy艂ku zesz艂ego stulecia Ludwik 呕ychli艅ski posiada艂 W. z Czekanowem; w r. 1801 naby艂 od 呕ychli艅skich t臋 maj臋tno艣膰 Aleksander Moszcze艅ski, starosta brzeskokujawski. Ob. Wiatowskie Holendry. Wiatrowo, niem. Viatrow, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. D臋bno. R. 1274 nadaje ks. Mestwin dobra tutejsze klasztorowi cysters贸w w Kolbaczu ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 221. K艣. Fr. WiatrowskieHolendry, urz臋d. WtatrowoHauland, dawniej Pokrzywnic膮 zwane, w pow. w膮growieckim, o 5 klm. na zach. p艂d. od W膮 growca par. , poczta i st. dr. 偶eL, maj膮 11 dm. , 102 mk. 7 katol. , 95 prot. i 244 ha 211 roh, 24 艂膮k. Powsta艂y oko艂o r. 1770 na obszarze Wiatrowa odl. 4, 5 klm. , przy wsi Pokrzy wnicy. E Cal. Wiatryszki, Wietryszki, dw贸r, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Krupie, o 49 w. od Szawel. Wiatsza, rzeczka, w pow. porzeckim gub. smole艅skiej, prawy dop艂yw rzki Czerebesny, lewego dop艂ywu Kaspli. Wiatyna, rzeka, zachodnie rami臋 Seretu. Seret Werchobuski i Nuszcza艅ski zlewaj膮 si臋 ra zem. Seret Werchobuski w g贸rnym biegu nazy wa si臋 Kierniczyn膮, w 艣rednim Wiatyn膮. Po wstaje w Hucie Werchobuskiej, w pow. z艂oczow skim, p艂ynie dolin膮 lesist膮, dalej przez Worchobu偶, 艁ukawiec, w pow. brodzkim, Ba艂k贸w i Hnidawy ob. t. V, 814. St. M. Wia藕 1. jezioro, na pograniczu gub. witebskiej, z kt贸rego ma 藕r贸d艂a rzeka Wielka. 2. W, , wyspa na jez. Drywiaty al. Bras艂awskiem w pow. nowoaleksandrowskim. Wiaza, rzeczka, w pow. ihume艅skim, drobny prawy dop艂yw Czernicy, w obr臋bie gm. Wierch mie艅. A. Jel. Wiaziczy, za艣c. nad rzk膮 Tuchlank膮, lew. dop艂. 殴arn贸wki, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol berezy艅skim, gm. Bieliczany, o 38 w. od Ihume nia, ma 4 osady; grunta lekkie. A. Jel. Wiaziewszczyzna, w艣 w艂o艣c, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrod藕 o 15 w. , 10 dusz rewiz. Wiaziszki, ob. Widziszki. Wiazka, ob. Wiaz贸wka. Wiazka, Wi膮偶ska, puszcza kr贸lewska, w piow. pi艅skim, pod艂ug lustracyi z r. 1558 dope艂n onej przez Hrehorego Wo艂艂owicza, sst臋 m艣cibowskiego, zaczyna艂a si臋 od jeziora 艢wi臋cickie go i rozszerza艂a si臋 ku W贸lce Gimoszewskiej, odt膮d do Witoldowej Studni Witowtowa Ka艂odzie偶 w uroczysku Nadlew; dalej do uroczy ska Suchowierehy, a od Suchowierch贸w do uro czyska Woniaczyje Wody, zt膮d sz艂a granica wielkim go艣c. pi艅skim do uroczyska Nasieka, da lej rzk膮 Uz艂uch膮 do uroczyska Komarne B艂oto, zt膮d do b艂ota Zajad藕, poczem do uroczyska Waliszcze, od Waliszcza do rz. Utol i zt膮d do uro czyska Izbiszcze, od Izbiszcza do uroczyska Mu twica i do rzeczek Utre艅skich, a zt膮d rzk膮 Utre艅sk膮; do Brod贸w Osowskich i wreszcie do rzki Uz艂uchy ob. Rewizya puszcz. , str. 13 14. Jest to mniej wi臋cej obr臋b kilkudziesi膮t milowy, zaj臋ty dzi艣 przez gminy 艢wi臋ta Wola, Telecha ny, Chotynicze, Dobros艂awka, 艁ohiszyn i Porze cze. Dokumenta wspominaj膮; o 艂owach pi艅 skich w tej puszczy. Miejscowo艣膰 to i teraz ma艂oludna lecz lasy ze starodrzewiu ogo艂ocone, z wyj膮tkiem puszczy Porzeckiej dziedzictwo Skirmunt贸w i las贸w skarbowych. A. Jel Wiazki 1. za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 59 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. al. Wiazok, w艣, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahi艅skim, gm. Mikulicze, o 90 w. od Rzeczycy, ma 34 osad; grunta wyborne, namu 艂owe. 3. W. ob. Wiaz贸wka, A. Jel. Wia藕ma, w艣, pow. bychowski, gm. Czehrynka Czehyrynka o 8 w. , ma 50 dm. , 210 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮; , zapasowy centralny 艣pichlerz gminny. Wia藕ma 1. rzeka, w gub. smole艅skiej, lewy dop艂yw Dniepru. Bierze pocz膮tek w pobli偶u wsi Fediajewa, w pow. Syczewskim, przep艂ywa pow. wiaziemski, i pod wsi膮 Uj艣cie w pow. bielskim ma uj艣cie. P艂ynie w kierunku p艂n. zach. ; d艂uga oko艂o 90 w. , szeroka od 1 do 10 sa偶. , g艂臋boka od 3 do 9 st. Pod艂ug 艣wiadectwa Herbersteina by艂a dawniej 偶eglowna, dzi艣 czasem tylko na wiosn臋 sp艂awna. 2. W. , rzeka, w gub. w艂odzimierskiej, pr. dop艂. Uwodzi, bierze pocz膮tek w pow. Szujskim, przep艂ywa pow. kowrowski. P艂ynie w kierunku p艂d. wsch. , d艂uga do 72 w. , szeroka od 3 do 5, miejscami do 10 sa偶. , g艂臋boka od 9 do 14 arsz. ; brzegi ma niskie, bezle艣ne, bieg nadzwyczaj wolny. Obraca 6 m艂yn贸w wodnych. Nad W. le偶膮. wsi Tejkowo i Le藕niewo, z wielkiemi fabrykami wyrob贸w bawe艂nianych. Wia藕ma, mto powiat. gub. smole艅skiej, pod 55 3 p艂n szer. a 51 57 wsch. d艂ug. , wzn. 835 st. npm. , nad rz. Wia藕m膮, i Biebr膮, i przy dr. 藕el. moskiewskobrzeskiej, odl. o 162 w. na p艂n. wsch. od Smole艅ska a 228 w. od Moskwy. Po艂o偶one w r贸wninie i przer偶ni臋te rz. Wia藕m膮; na dwie cz臋艣ci wschodni膮; i zachodni膮; , mia艂o w 1860 r. 25 cerkwi, 2 monastery m臋zki i 偶e艅S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. ski, 1472 dm. 230 murow, , 216 sklep贸w, 10381 mk. p贸藕niej 13195 mk. . Posiada szpital miejski, wi臋zienie, aptek臋, szkol臋 powiat, , 2 szko艂y paraf. i 13 szk贸艂 prywat. Doch贸d miejski w 1860 r. wynosi艂 11260 rs. ; do miasta nale偶a艂o 1855 dzies. 455 1 2 dzies. pod miastem. W t. r. by艂o 31 zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮jcych za 80000 rs. mianowicie 11 garbami, 3 warzelnie 艂oju, 3 fabr. 艣wiec woskowych, 1 kleju, 3 patoki, 4 piernik贸w, 1 dzwonk贸w, 1 browar piwny, 1 kafli i 3 cegielnie. Rzemie艣lnik贸w by艂o 284 100 majstr贸w. S艂ynne s膮 tutejsze pierniki, kt贸rych wyrabiaj膮, rocznie za 10000 rs. Pod wzgl臋dem handlu W. zajmuje pierwsze miejsce pomi臋dzy miastami gubernii. G艂贸wnem przedmiotami handlu s膮 zbo偶e, konopie, siemi臋 lniane i konopne, sad艂o, sk贸ry itd. , wywo偶one g艂贸wnie do Petersburga i Rygi. Nadto miejscowi kupcy zaopatruj膮 prawie wszystkie miasta gub, smole艅skiej w 偶elazo i ryby. Targi odbywaj膮, si臋 trzy razy tygodniowo, jarmark za艣 raz do roku 26 maja. W. by艂a niegdy艣 otoczona ziemnym wa艂em, z sze艣ciu murowanemi basztami, z kt贸rych jedna ocala艂a. St. W. dr. 偶el. moskiewbrzeskiej, pomi臋dzy st. Komiagino o 9 w. a Grediakino o 10 w. , odleg艂膮, jest o 228 w. od Moskwy a 796 w. od Brze艣cia. Z W. wychodzi linia dr. 偶el. do Ria偶ska ria偶skowiaziemskiej, d艂uga 465 w. , z g艂贸wnemi stacyami Ka艂uga, Aleksin, Protopopowo, Tu艂a, Uz艂owaja i Skopin, oraz przez R偶ew do Ostaszkowa r偶ewskowia ziemska i nowotor藕ska, d艂uga do R偶ewa ll6 w. a do Ostaszkowa 244 w. Czas za艂o偶enia W. nieznany. Wiarogodna historya miasta zaczyna si臋 1239 I. , w kt贸rym w. ks. Jaros艂aw II Wsiewo艂odowicz oddal je w udziale ks. Andrzejowi W艂odzimierzowiczowi, zwanemu D艂ugaR臋ka. Przez ca艂y XIV w. historycy i kronikarze nie wspominaj膮, o Wia藕mie. W 1403 r. Lichwen Olgierdowicz zdobywa miasto na rzecz Witolda i bierze do niewoli Iwana 艢wiatos艂awowicza, jednego z ksi膮偶膮t smole艅skich, kt贸ry tam rezydowa艂. Daremnie usi艂owali oswobodzi膰 miasto w 1406 r. w. ks. Wasili Dymitrowicz a w 1444 r. w. ks. Wasili Ciemny, pozosta艂o ono pod w艂adz膮 Litwy do 1494 r. , w kt贸rym odebrane zosta艂o przez wojska Iwana III, pod wodz膮. kn. Dani艂a Szczeni. W 1566 r. nawiedzi艂 miasto Iwan Gro藕ny. Pod艂ug opisu Wasila Wo艂y艅skiego by艂o w W. w 1594 r. 500 dm. i 575 mk. p艂ci m臋zkiej nielicz膮c dzieci. W epoce Samozwa艅c贸w W. przechodzi艂a z r膮k do r膮k; od 1611 do 1613 r. w艂adali ni膮; Polacy, r贸wnie偶 potem od 1617 do 1634 r. , t. j. do traktatu polanowskiego, odk膮d ju偶 ci膮gle do Rossyi nale偶y. Od 1708 do 1718 r. W. by艂a mtem powiat. gub. smole艅skiej, potem mtem w prowincyi smole艅skiej gub. ryskiej, 1776 96 r. mtem namiestnictwa smole艅skiego a od 1796 r. ju偶 stale mtem powiatowem gub. smole艅skiej. W pierwszych dniach listopada 1812 r. zasz艂a 18 Wia藕ma Wiazka Wiazki Wiazka Wia藕niewa Wia藕niki Wia藕miony Wia藕micze pod W. dwudniowa krwawa bitwa z Francuzami, podczas kt贸rej cale prawie miasto uleg艂o zniszezeniu, zgorza艂o bowiem 1064 dm. , 436 sklep贸w 117 fabryk. Przedstawiaj膮cy bitw臋 obraz Hessego zdobi sal臋 rady miejskiej tutejszej, Wiaziemski powiat, po艂o偶ony w wschodniej cz臋艣ci gubernii, graniczy od pln. z pow. syczewskim, na wsch贸d z g偶ackim, na p艂d. wsch贸d, p艂d. i p艂d. zach. z bielskim i zajmuje 51, 1 mil al. 2619 w. kw. Najwi臋ksza przek膮tnia powiatu wynosi 86 w. na d艂ugo艣膰 a 58 w. na szeroko艣膰. Powierzchnia przedstawia p艂aszczyzn臋 wynios艂膮, maj膮c膮 gleb臋 przewa偶nie gliniast膮 i tylko w cz臋艣ci zachodniej, na lew. brzegu Dniepru, piaszczyst膮. Na wybrze偶ach rzek wyst臋puj膮 obna偶enia wapienia g贸rnego, najznaczniejsze 艂omy kt贸rego znajduj膮 si臋 pod wsi膮 Horodyszcze, na pograniczu pow. dorohobuzkiego i bielskiego. Rzeki, oblewaj膮ce powiat, nale偶膮 do systemat贸w Dniepru i Wo艂gi. Dniepr na przestrzeni 15 w. stanowi granic臋 pow. wiaziemskiego i dorohobuzkiego. Poczyna on na tej przestrzeni by膰 sp艂awnym. Z dop艂yw贸w najwa偶niejsza Wia藕ma, przerzynaj膮ca powiat od wschodu na zach贸d; O艣ma bierze pocz膮tek w granicach powiatu. Do dorzecza Wo艂gi nale偶y rz. Wazuza, wyp艂ywaj膮ca z b艂ot przy wsi Matrjuchowa. Niewielkie b艂ota znajduj膮 si臋 na wybrze偶ach rz. Wia藕my i w cz臋艣ci p贸艂nocnej oko艂o 藕r贸de艂 Wazuzy. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 71251 mk. , zamieszkuj膮cych 754 osad 43 sio艂a, 2 s艂obody, 465 wsi, 123 dwor贸w, 121 chutor贸w i in. drobnych osad. W t. r. by艂o w powiecie 57 cerkwi prawos艂. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo, jakkolwiek zbiory, zw艂aszcza oziminy, niezaspakajaj膮 miejscowych potrzeb. Pod rol膮 znajduje si臋 do 143000 dzies. , pod 艂膮kami do 16000 dzies. , pod lasami do 27400 dzies. 2431 dzies, las贸w skarbowych. W 1860 r. by艂o w powiecie 19400 sztuk koni, 34600 byd艂a rogatego, 20500 owiec zwyczajnych, 11000 trzody chlewnej, 1830 u艂贸w pszcz贸艂. Ogrodnictwo zaspakaja zaledwo miejscowe potrzeby, natomiast sadowaictwo do艣膰 wysoko rozwini臋te. Przemys艂 fabryczny na niskim stopniu, reprezentowany by艂 w 1860 r. przez 6 fabryk 1 garbarnia, 3 gorzelnie, 2 fabryki zapa艂ek. Wia藕micze w艣, pow. orsza艅ski, gm. Alenowicze, ma 46 dm. , 238 mk, Wia藕miony, w艣 i dobra skarbowe, pow. wieliski, w 2 okr. pol, gm. Wia藕miony, o 24 w. od Wieli偶a, szko艂a ludowa od 1864 r. . Gmina, w pld. cz臋艣ci powiatu, graniczy od zach. z gm. Budnica, od p艂n. i wsch. z gm. Czepia, od p艂d. zgub. smole艅sk膮, obejmuje 54 miejscowo艣ci, maj膮ce 657 chat w艂o艣c. obok 21 dm. nale偶膮cych do os贸b innych stan贸w, liczy 5748 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 12091 dzies. Zarz膮d gminy we wsi Krute. Okolica wzg贸rzysta. Dobra skarbowe W. sk艂adaj膮 si臋 z 31 wsi i 4 za艣c. i maj膮 17212 dzies. J. Krz. Wiazna al. Nowosi贸lki, fol. poradziwi艂艂owski, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiczna, o 76 w. od S艂ucka, oko艂o 1 1 2w艂贸ki. W艂asno艣膰 w艂o艣cianina Marcina Urbana, znanego w okolicy z dobrego gospodarstwa i hodowli koni. Ziemia urodzajna, miejscowo艣膰 bezle艣na. Wia藕niewa, rzeczka, w gub. smole艅skiej, lewy dop艂yw Kaspli, uchodzi powy偶ej Porzecza. Wia藕niki, mto powiat. gub. w艂odzimierskiej, pod 56 15 p艂n. szer. a 59 50 wsch. d艂ug. , na wynios艂ym prawym brzegu rz. Kla藕my o 2 w. od jej 藕r贸de艂 i przy linii dr. 藕el. moskiewsko ni藕egorodzkiej, odl. o 117 w. od W艂odzimierza, mia艂o w 1859 r. 674 dm. 33 murow. , 5206 mk. , 6 cerkwi, monaster m臋zki B艂agowieszcze艅ski, 69 sklep贸w, szko艂臋 powiat. , szpital, bank miejski, st. poczt. , st. dr. 藕el, przysta艅. Do miasta nale偶y 630 dzies. ziemi 311 pod miastem; dochody w 1860 r. wynosi艂y 5987 rs. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 g艂贸wnie prz臋dzeniem i tkaniem p艂贸tna a w cz臋艣ci ogrodnictwem i sadownictwem 60 ogrod贸w. Przemys艂 fabryczny skierowany jest g艂贸wnie do p艂贸ciennictwa. W 1860 r. by艂o w W. 8 fabryk p艂贸tna, produkuj膮cych za 860000 rs. , 2 farbiarnie z produkcy膮 na 3525 rs. i 1 garbarnia, produkuj膮ca za 7500 rs. W t. r. by艂o w mie艣cie 172 rzemie艣lnik贸w. Handel do艣膰 o偶ywiony. St. W. dr. 藕el. moskiewsko ni藕egorodzkiej, po艂o偶ona mi臋dzy stacyami Se艅kowo o 9 w. a Denisowo o 14 w. , odleg艂膮 jest o 293 w. od Moskwy a 117 w. od Ni偶nego Nowogrodu. Miasto powsta艂o w 1779 r. ze s艂obody Wia藕nikowskiej. Wiainikowshi powiat le偶y w p艂n. wschod. cz臋艣ci gubernii i zajmuje 63, 9 mil al. 3092, 6 w. kw. Powierzchnia powiatu, przerzni臋ta od zachodu na wsch贸d rzek膮 Kla藕m膮, przedstawia w cz臋艣ci p艂n. nizin臋, pokryt膮 mn贸stwem bagnisk, powsta艂ych z powodu braku spadku. Natomiast cz臋艣膰 po艂udniowa, na prawym brzegu Kla藕my, jest do艣膰 wynios艂a i falista, poprzerzynana ruczajami, doplywaj膮cemi do Kla藕my. Gleba w cz臋艣ci gliniasta, przewa偶nie piaszczysta i b艂otnista, w og贸le nieurodzajna. Po艂udniow膮 cz臋艣贸 powiatu przerzyna rz. Kla偶m膮 na przestrzeni 65 w. Z dop艂yw贸w jej wa偶niejsze Teza i 艁uch. Mn贸stwo niewielkich jezior, rozrzuconych przewa偶nie na lewym brzegu Kla藕my. B艂ota zajmuj膮 do 6000 dzies. i zalegaj膮 g艂贸wnie 艣rodkow膮 cz臋艣膰 powiatu. Prawie po艂ow臋 og贸lnej powierzchni zajmuj膮 lasy do 149000 dzies. . W drzewostanie przewa偶a jod艂a i sosna. W 1859 r. by艂o w powiecie bez miasta 79836 mk. 293 jednowierc贸w i 460 rozkolnik贸w, zamieszkuj膮cych 534 osad. W t. r. by艂o w powiecie 68 cerkwi prawos艁, 1 jednowierc贸w i 1 monaster m臋zki. Rolnictwo, z powodu ubogiej gleby, stoi na niskim stopniu i niezaspakaja miejscowych potrzeb. Pod rol膮 Wia藕micze Wiazna Wiazowiec Wiazok Wiazownica Wiazownia Wiazowiki Wiaz贸wka Wiazowica Wiazowce Wiazonka Wiazok znajduje si臋 do 121000 dzie艣. Hodowla byd艂a nieznaczna w 1859 r. do 6000 sztuk koni, 8000 byd艂a rogatego, 8000 owiec. Natomiast rozwini臋ty jest w powiecie przemys艂 domowy, zw艂aszcza tkanie perkali i grubych p艂贸cien, malarstwo obraz贸w 艣wi臋tych i wyprawa ko偶uch贸w. Przemys艂 fabryczny reprezentowany jest przez 15 zak艂ad贸w przemys艂owych, przewa偶nie fabryk p艂贸tna i wyrob贸w bawe艂nianych, produkuj膮cych rocznie za przesz艂o 1000000 rubli. J. Krz. Wiazok 1. al. Zamoszczany, w艣 nad rz. Ipp膮. , lew. dop艂. Prypeci, pow. bobrujski, o 99 w. od Bobrujska, niegdy艣 w starostwie ozaryckiem, teraz w gm. Ozarycze, w 2 okr. pol. paryckim, ma 23 osad; grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. 2. W. , w艣 nad rz. Mo偶膮, pow. borysowski, w i okr. pol. cho艂opienickim, gm. Uchwa艂y, ma 23 osad; miejscowo艣膰 nizinna, grunta lekkie. 3. W. , ob. Wi膮zki. A. Jel. Wiazonka, ob. Wiazynka. Wiazowce, w艣, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Radziwi艂艂贸w, Czeress o 12 w. , o 45 w. od Dzisny, 3 dm. , 31 mk. prawos艁 w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wiazowica, zatoka jeziorna w prawej kotli nie Prypeci, w pow, rzeczyckim, naprzeciwko wsi Dernowicze; rybna. A. Jel Wiazowica, Wiazownica, w艣, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, o 73 w. od Rzeczycy, ma 28 osad; za podda艅stwa nale偶a艂a do domin. Lip贸w, Horwat贸w. Wiazowica 1. potok, w pow. lipowieckim, ob. Jazowica, Ma 藕r贸d艂a pod wsi膮. Krasne艅kie, przep艂ywa przez Wiazowic臋 i Borys贸wk臋. Przybiera potok p艂yn膮cy od 艁ysej Hory. 2. W. , ob. Wi膮zowica, Wiazowiec 1. Wi臋zowiec, w艣 i fol, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mo艂odeczno o 6 w. , okr. wiejski Cho偶ew, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska. W艣 ma 24 dm. , 172 mk. prawos艂. w 1865 r. 97 dusz rewiz. , fol. za艣 1 dm. , 27 mk. W 1865 r. nale偶a艂 do Ordy艅c贸w. Niegdy艣 w艂asno艣膰 Biega艅skich, z kt贸rych Kazimierz W艂adys艂aw i Apolonia z Zenowicz贸w Biega艅scy, pisarzowie ziemscy bras艂awscy, sprzedaj膮; Krzysztofowi Ejdziatowi Lubowiczowi. 2. W. , w艣, pow. klimowicki, gm. Ko艣ciukowicze, 20 dm. , 157 mk. Fol, dziedzictwo Osmo艂owskich, 147 dzies. 60 roli, 32 艂膮k, 20 lasu. Wiazowiec, Wi膮zowiec, , w dokum. Wie偶owice, Wi臋偶贸w, w艣, pow. krzemieniecki, na p艂dzach. od Jampola. W艂asno艣膰 Zofii z ks. Chodkiewicz贸w hr. Ossoli艅skiej. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艣 Wiezowiecz nale偶y do Januszpola kn. Stefana Korybutowicza Zbarazkiego, wwdy trockiego, kt贸ry wnosi pob贸r od 18 dym. , 8 ogr. , 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 127. Na pocz膮tku b. wieku w kluczu jampolskim. Wiaz贸wka 1. rzeczka, w pow. s艂onimskim, lewy dop艂yw Niemna. Zr贸d艂a ma pod folw Ba siu, p艂ynie ku p艂n. zach. przez Niemkowicze, Aleksandrowicze, Porzecze, Romanowicze, No wiki, D膮br贸wka, w pobli偶u wsi Korytnica wkra cza w granic臋 pow. lidzkiego, wykr臋ca si臋 ku p艂n. i ubieg艂szy kilka wiorst ma uj艣cie. Od le wego brzegu, niedaleko od swego uj艣cia, przy biera strug臋 p艂yn膮c膮; od wsi Sieratowszczyzna. 2. W. al. Wiuzka, rzeczka, w pow. bobrujskim, lewy dop艂yw Oressy pr. dop艂. Ptyczy. Przy biera rzk臋 Fiork臋 ob. . 3. W. , ruczaj, w pow. orsza艅skim, w gm. Nowy Tuchi艅, wyp艂ywa z b艂ota Weretejskiego. J. Krz. Wiaz贸wka 1. w艣, pow. sok贸lski, w 2 okr. poL, gm. Kamionna, o 36 w. od Sok贸艂ki, 233 dzies, ziemi w艂o艣c. 46 1 8 艂膮k i past. , 16 1 2 nieu偶. . 2. W, al. Wiazki, w艣, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczerycze, paraf. prawos艂 w miejscu, o 32 w. od Bobrujska, ma 27 osad. Cerkiew paroch. p. wez. 艣w. Eliasza, ma z da wnych zapis贸w przesz艂o 2 1 2 w艂贸ki ziemi ornej i 艂膮k na 56 woz贸w; oko艂o 1000 parafian. 3. W. , bia艂oros. Wiazouka, w艣, pow. ihume艅ski, w gm. Jurewo, ma 10 osad. 4. W. , w艣, pow. lepel ski Maj膮; tu Rafa艂 Reutt 39 dzies. i Wac艂aw i Emilia Bogi艅scy 126 dzies. 5. W. , w艣 tam偶e. Maj膮, tu cz臋艣ci Aleksiejenkowie 80 dzies. , Leksionkowie w 6 dzia艂ach 71 dzies. , Milewscy w 2 dzia艂ach 32 dzies. i Ignacy Paszkiewicz 18 dzies. . J. Krz. A. Jel. Wiaz贸wka, Wi膮z贸wka, mko nad 呕erewem, pow. owrucki, gm. Narodycz臋, o 110 w. od 呕yto mierza a 28 w. na p艂n. zach. od Owrucza st. pocz. , posiada cerkiew Pokrowsk膮, wzniesion膮 z drzewa w 1862 r. kosztem skarbu a odnowion膮 wr. l880 staraniem miejscowego parocha i parafian i uposa偶on膮 38 dzies. ziemi. Do par. nale偶y w艣 Lepla艅szczyzna o 4 w. i s艂oboda Wiazowska o 1 w. . W ca艂ej parafii 173 dm. , 1372 mk. W 1870 r. w mku by艂o 86 dm. , 935 mk. 30 偶yd贸w, cerkiew, dom modlitwy 偶ydowski, 2 m艂yny wodne, W. jako miasto wspomniane jest w dokumencie z 1683 r. W 1711 r. nale偶a艂o do Anastazyi Podleskiej, 偶ony Aleksandra Zbi gniewa Jakubowskiego. W 1750 r. na miaste czko napad艂 oddzia艂 hajdamak贸w pod wata偶k膮 Iwanem Podolakiem. J. Krz. Wiazowiki, w艣, pow. orsza艅ski, gm. Rudnia o 10 w. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Wi膮z贸wna, uroczysko na gruntach wsi Borowice, w pow. 艂uckim. Wiazownia, rzeczka, w gub. smole艅skiej, prawy dop艂yw Me偶y, bierze pocz膮tek z jez. Czarnego, le偶膮cego 艣r贸d rozleg艂ego b艂ota 呕arkowski Moch. Wiazownica 1. w艣 i za艣c. nad rzk膮 Pociech膮, lew. dop艂. 艢wis艂oczy, pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohore艂e, o 53 w. od Ihumenia. W艣 ma 23 osad, m艂yn; miejsce Wiazowo wo艣膰 poleska, grunta lekkie, urodzajne, 艂膮ki dobre; lud trudni si臋, opr贸cz rolnictwa, wyrobem lipowych roho偶y, gi臋ciem obod贸w jesionowych i d臋bowych na kola i p艂oz贸w do sani; w puszczy w艂o艣cianie trzymaj膮 du偶o pszcz贸艂. W XVII w. W. nale偶a艂a do Wo艂odkowicz贸w; w dokumentach jest wzmianka pod 1665 r. o procesie archimandryty mi艅skiego Warlaama Kozi艅skiego, kt贸rym wygra艂 od Wo艂odkowicz贸w 16000 z艂p. z ewikcy膮. ma Wiazownicy ob. Akty wyd. przez Wil. Arch. Komis. , t. XV, str. 152, Nr. 101. W ostatnich czasach podda艅stwa W. nale偶a艂a do klucza 殴arn贸wki, Zawisz贸w. 2. W. , ob. Wiazowica. Wiazowo, jezioro, w pow. rohaczewskim. Wiazowok, ob. Wi膮z贸wek. Wiazowsk al. Wiazy艅, za艣c, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. i gm. H艂usk, o 54 w. od Bo brujska. Maj膮 tu w艂asno艣膰 Wo艂odkowiczowie i Denisowiczowie po 3 1 4 w艂贸ki. . A. Jel. Wiazowska S艂oboda, w艣, pow. owrucki, gm. Narodycze, par. praw. Wiaz贸wka o 1 w. . Wiazowszczyzna 1. za艣c, pow. 艣wi臋cia艅 ski, w 3 okr. poL, gm. Komaje o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Sulistrowskich, Karolinowo, o 35 w. od 艢wi臋cian, 3 dm. , 18 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 2. W. fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Wilejki, 1 dm. , 8 mk. 3. W. , za艣c nad rz. Ma艂k膮, pow. borysowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, gm. Pleszczenice, o 54 w. od Borysowa, ma 8 osad; miejscowo艣膰 le艣na. 4. W. , za艣c, pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Bia艂orucz. Posiadaj膮 tu male schedy cztery ro dziny szlacheckie Makowskich. 5. W. , za艣c, pow. mi艅ski, o 28 w. od Mi艅ska, w gm. Bia艂o rucz; grunta szczerkowogliniaste, miejscowo艣膰 wzg贸rzysta. J. Krz. A. Jel Wiazucia, ob. Wiazynka, Wiazy 1. w艣 nad rz. Klew膮, lew. dop艂. Berezyny, pow. ihume艅ski, w 3 okr. poL berezy艅skim, gm. Pohost, przy drodze z Pokostu do wsi Maciejewicz, o 50 w. od Ihumenia. 2. W. , w艣 nad Swis艂ocz膮, pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohore艂e, ma 15 osad; grunta szczerkowonamu艂owe, urodzajne, 艂膮k obfito艣膰. Wiazyczyn w艣 i fol. nad rzk膮 Pociech膮, lew. dop艂. 艢wis艂oczy, w 4 okr. plL, gm. , paraf. prawos艂. i katol. 艢wis艂ocz, o 46 w. od Bobruj ska; miejscowo艣膰 bogata w dary natury, le艣na, 艂膮k du偶o; lud rolniczy i flisaczy. Wie艣, maj膮ca 14 osad, za podda艅stwa nale偶a艂a do Niezabitowskich przy domin. 艢wis艂ocz; folw. dotychczas jest w艂asno艣ci膮 tej rodziny. A. Jel. Wiazyk, jezioro, w gow. borysowskim. Przep艂ywa przez nie rzka Smolanka. Wiazyk, pow. borysowski, ob. Towianka 2; nale偶y do d贸br Smolary. Wiazy艅 1. mko i fol. nad rzk膮 Rybczank膮 Wiazynk膮, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wiazy艅, o 21 w. na p艂n. wsch. od Wilejki a 136 w. od Wilna. Mko ma 64 dm. , 393 mk. w 1859 r. 36 dm. , 367 mk. ; w 1881 r. 270 mk. , cerkiew paraf. drewn. , kaplica katol. , par. Olkowicze dawniej par. Ilia, dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, szko艂a ludowa, m艂yn wodny; fol. ma 91 mk. , gorzelni臋 i browar. Bobra maj膮 15000 dzies. ziemi dworskiej. Cerkiew paraf. U艣pie艅ska zosta艂a wzniesion膮 z drzewa w 1791 r. ; kaplice cmentarne we wsi Pachomowo i Jarmolicze. Par. praw. , dekanatu b艂agoczynia Mo艂odeczno, 3312 wiernych. Okr膮g wiejski obejmuje mko W. i wsi Bojary, Budziszcze, Falki, Garwatka, Je艣manowce, Ko艂odczyzna, Krynica, Kuczki, 艁aniewszczyzna, Snipiszki, Budniki, w og贸le w 1865 r. 582 dusz rewiz. w艂o艣cian uw艂aszczonych. Gmina nale偶y do 2 okr. pokojowego do spraw w艂o艣cia艅skich, sk艂ada si臋 z 6 okr臋g贸w wiejskich starostw Wiazy艅, Ja艂owo, 艁otygol, Poniatycze, Obodowce i Ilia, obejmuje 53 wsi, maj膮cych 584 dm. , 6448 mk. wlo艣c. W 1865 r. gmina mia艂a 1955 dusz rewiz. wlo艣c uw艂aszczonych i 364 b, w艂o艣cian skarbowych. Dziedzictwo niegdy艣 Zborowskich, w 1628 r. drog膮 wiana za Nastazy膮 Zborowsk膮 Romana Wo艂owicza, nast臋pnie c贸rki ich Maryanny Janowej Witu艅skiej. Od Witu艅skich naby艂 W. senator Wincenty Giecewicz, dalej syna jego Hipolita, poczem wnuka Konstantego, dzi艣 wdowy ostatniego Zofii z Hrebnickich i jej syn贸w Hipolita i Jana. 2. W. , za艣c, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 10 w. , okr. wiejski Karpowicze, 5 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Zaborze, Hrehorowicz贸w. 3. W. za艣c, pow. wilejski, ob. Szczarka 3. 4. W. dobra nad rzk膮 Wiazynk膮, pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. i par. praw. Sta艅k贸w, par. katol. Kojdan贸w o 12 w. , o 1 w. od st. dr. 偶eL mosk. brzeskiej Fanipol poprzednio Tokar贸wka, o 3 mile od Mi艅ska kolej膮. W. nale偶a艂 oddawna do d贸br alodyalnych radziwi艂艂owskich, a w polowie XVIII w. by艂 w zastawie u Wa艅kowicza, wojskiego mi艅skiego ob. Pami臋tniki Matuszewicza, t. I, str. 146; z kolei pod koniec wieku zesz艂ego zdaje si臋, 偶e W. trzymali prawem zastawnem Bohdaszewscy, maj膮cy w Nowogr贸dzkiem dobra Po艂u偶e i Wodkowicze. W 1820 r. Antoni Bohdaszewski, deputat wywodowy mi艅ski, okupi艂 W. na w艂asno艣膰 od prokuratoryi masy radziwi艂lowskiej, z funduszu ma艂oletniej Stefanii, c贸rki ostatniego ordynata nie艣wieskiego ks. Dominika Radziwil艂a, wraz z fol. i za艣c Pawe艂k贸w, Bere偶a, Czeczyn, Lisowszczyzna, Komarowszczyzna, Pawlucie i Czeremsk, na miejscu kt贸rego p贸藕niej za艂o偶ono fol. Antosin. W 1838 r. synowiec Antoniego Ignacy Bohdaszewski, p贸藕niejszy marsza艂ek pow. mi艅skiego, dokupi艂 do W. od tej偶e masy radziwi艂艂owskiej za艣c Podsosenie, Choina, Siedliszcze, Plewaki, Konowodowicze, Hrad, Bakinowskie, Kule, Downary i KamiennyUho艂. Te trzy ostatnie za艣c zosta艂y potem odprzedane przez marsza艂ka Ignacego Dobkiewiczowi. Po Wiazyk Wiazy艅 Wiazowszczyzna Wiazowska Wiazowo Wiazucia Wiazy Wiazyczyn Wiazowsk Wiazowok Wiazynka Wia偶ewicze Wia偶yce Wia偶na Wia偶no Wia偶yka艅ce Wi膮czyn Wiaczymin Wia偶yszcze Wia偶ucie Wiazynka podziale pomi臋dzy synami Ignacego Janem, Ol gierdem, Stefanem i Ottonem, W. dosta艂 si臋 Ol gierdowi Bohdaszewskiemu wraz z trzema za艣c Komarowszczyzna, Pawlucie i Lisowszczyzna, z obszarem 739 dzies. pi臋knych i wybornych grunt贸w i 艂膮k. Rezydencya i wszystkie budyn ki gospodarskie z muru wzniesione. Poprzednio wyrabiano w W, doskonale piwo w r贸偶nych ga tunkach i porter, obecnie za艂o偶ono fabryk臋 se r贸w na spos贸b holenderski. Gospodarstwo i ogrodnictwo dobre. Ko艣cio艂 murow, filialny, fundacyi Ignacego Bohdaszewskiego i cerkiew filialna, p. wez. 艣w. Tr贸jcy, przez tego偶 z muru wzniesiona. 5. W. , ob. Wiazowsk i Wiazynka. J. Krz. A. Jel. Wiazynka 1. przez lud zwana Wiazuci膮 rzeka, w pow. wilejskim, lewy dop艂yw Wilii. Bierze pocz膮tek na pograniczu pow. wilejskiego i gub. mi艅skiej, pod wsi膮 Udr膮, przep艂ywa pod nazw膮 Udry, Udranki lub Udrzanki w kierunku pln. zach. pod wsiami Biesiady, Kucharzewszczyzna, Kole艣nikowa, Garbusie, Udr膮, Bachmet贸wka, Czerwiczy艅ce, poczem robi zwrot ku p艂n. przez Granicze, Wo艂oki na tej przestrzeni nosi nazw臋 Syczewki, 艂膮czy si臋 z Ili膮, przybie ra nazw臋 Wiazynki, niekiedy Rybczanki, oblewa Czechy, Semenowce, 艁on臋, Buczki, Berezow臋, Wiazy艅, Rybczy艅ce i powy偶ej wsi Pachomowa, prawie na wprost wsi Rabu艅, ma uj艣cie. D艂uga do po艂膮czenia z Ilia 40 w. , od po艂膮czenia do uj 艣cia oko艂o 18 w. p艂ynie przewa偶nie miejscowo 艣ci膮 b艂otnist膮 i lesist膮. Wa偶na dla handlu drze wem. 2. W. al. Wiazonka, rzeczka, w pow. mi艅skim i wilejskim, lewy dop艂yw Gujki Hujki. Zaczyna si臋 w p艂n. zach. stronie pow. mi艅skie go, w g贸rzystej okolicy za wsi膮 Szczuki gm. Zas艂aw, p艂ynie bystro na p艂d. zach. pod w艣 Li pienie, tu zasilona strumieniem Lipieni贸wk膮 zwraca si臋 bardziej na p艂n. zach. pod fol. Kryni ca m艂yn i w艣 Sieledczyki; za wsi膮 Wieremiejki m艂yn wkracza w pow. wilejski, p艂ynie ko艂o wsi Powiazy i za wsi膮 Wo艂ki ma uj艣cie naprze ciwko Radoszkowicz. D艂uga oko艂o 2 mil. 3. W. , rzeczka, w pow. mi艅skim, lewy dop艂yw Us sy, zaczyna si臋 we wzg贸rzach pod za艣c. Ziaziulewo, p艂ynie bystro na wsch贸d ko艂o wsi Czyki, Wiazynka, Czeczyn; od fol. Wiazy艅 zwraca si臋 na po艂udnie ku wsiom Komarowszczyzna i Chomicze i pod fol. . Ussa ma uj艣cie. D艂uga oko艂o 3 mil. Zasila si臋 drobnemi strumieniami, wyp艂ywaj膮cemi z okolicznych wzg贸rzy. Obraca kilka m艂yn贸w. J. Krz. A. Jel Wiazynka 1. folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 21 w. od Wilejki, 1 dm. , 47 mk. 2. W. al. Wiazy艅, folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. poL Rak贸w o 9 w. , gdzie par. katol, . i st. pocz. , gm. Zas艂aw, o 30 w. od Mi艅ska. Do艣膰 dawna w艂asno艣膰 Zambrzyckich, 320 dzies. ; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowogli niaste. 3. W. , w艣 nad rzk膮 t. nazwy, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm, Samochwa艂owicze, o 31 w. od Mi艅ska, ma 22 osad; grunta faliste, szczerkowe, 偶ytnie, lasu ma艂o w okolicy. A. Jel. Wia偶ewicze, w艣, pow. s艂ucki, w 2 okr. poL, gm. i par. praw. K艂eck o 4 w. , o 68 w. od S艂ucka, ma 33 osad; grunta urodzajne, miejscowo艣膰 ma艂ole艣na. A. Jel. Wia偶na, Wiazna, w艣, w pow. bobrujskim, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, o 61 w. od Bobrujska, ma 25 osad. A. Jel. Wia偶no, Wie偶no, sio艂o i dobra, pow. pru偶a艅ski, w 3 okr. pol, gm. Horodeczna, o 34 w. od Pru偶any. Sio艂o ma 117 dzies. ziemi cerkiewnej 39 艂膮k i pastw. , 8 lasu, 15 nieu偶. , dobra za艣 386 dzies. ziemi dworskiej 80 艂膮k i pastw. , 103 lasu, 51 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Zajkowskich. Wia偶ucie, w艣 nad rzk膮 Weremiejk膮, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Lebiedziewo o 12 w. , okr. wiejski Skoworodki, o 36 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mi艅ska, ma 11 dm. , 125 mk. prawos艂. w 1865 r. 53 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Markowo, Plewak贸w. Wia偶yce, ob. Wia偶yszcze, Wia偶yka艅ce, w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki o 80 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 35 w. od Oszmiany, 9 dm. , 67 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Kazimierzewo, Umiastowskich. Wia偶yszcze 1. Wia偶yce, w艣 u zbiegu rz. S艂aweczny z Prypeci膮, pow. rzeczycki, w 2 okr. poL jurewickim, gm. Narowia, o 136 w. od Rzeczycy, ma 20 osad. Miejscowo艣膰 poleska, 艂膮ki wyborne, rybo艂贸wstwo znaczne. 2. W, ., w艣 nad D藕win膮, pow. lepelski, mi臋dzy U艂膮 a Witebskiem, o 47 w. od Witebska. Posiada cerkiew paraf. , pod wez. Przemienienia Pa艅skiego; prom. Folw. , w艂asno艣膰 Skiwskich, 314 dzies. Na mocy traktatu 1772 r. w W. schodzi艂a si臋 granica mi臋dzy Rzplit膮 a Rossy膮. Pod W. D藕wina wkracza w granice gub. witebskiej, p艂yn膮c poprzednio jej pograniczem. Poni偶ej wsi znajduje si臋 na rzece wielka mielizna. Wspomniana ju偶 w XVII w. jako przysta艅. Wiaczymin, te藕 Wi膮czenin Polski i Niemiecki, w XVI w. Wiaczemin, w艣 i kol. , pow. gosty艅ski, gm. Czermno, par. rz. kat. Troszyn, ewan. Gombin. W. Polski ma 35 dm. , 263 mk. ewang. ; W. Niemiecki 19 dm. , 263 mk. ewang. W r. 1827 W. PoL mia艂 17 dm. , 117 mk. ; W. Niem. 22 dm. , 221 mk. Dom modlitwy ewang. i szko艂a. W. Polski ma 250 morg. 偶yznej ziemi w po艂owie 艂膮ki, z pok艂adem torfu na 6 do 8 st贸p grubym; W. Niem. ma 521 morg. ziemi pszennej w po艂owie 艂膮ki l膮dowe. Przy domach sady owocowe. Plantacye wierzb. Ludno艣膰 trudni si臋 rolnictwem, hodowl膮 byd艂a i wyrobem sera holenderskiego. W 1590 r. p艂acono zt膮d od 5 1 2 艂ana, Wi膮czyn Dolny. G贸rny i Nowy w XVI w. Vyaczenye majus i minus, kol. i os. le艣na, pow. 艂贸dzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki. Posiada tar ta艂 parowy o sile 40 koni w艂asno艣膰 Karola Szejblera. W. Dolny ma 9 dm. , 117 mk. , 161 morg. wlo艣c; W. G贸rny 41 dm. , 381 mk. , 600 morg. ; W. Nowy 8 dm. , 104 mk. , 196 morg. ; W. , tartak i 2 os. le艣. ,. 5 dm. , 20 mk. , 1033 morg lasu dwor. W 1827 r. W. Dolny mia艂 9 dm. , 72 mk. ; W. G贸rny 10 dm. , 337 mk. a W Nowy 9 dm. , 108 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 kr贸lewska W. wielki i ma艂y nale偶a艂a do par. Mieleszki. Dziesi臋ciny z 艂an贸w kmiecych w obu cz臋艣ciach pobiera艂 pleban w Kazimierzu, za艣 od kmieci osadzonych na rolach folw. w W. ma艂ym i z folw. pleban w Mieszkach, kt贸remu kmiecie za kol臋d臋 daj膮 po 2 kor. owsa 艁aski, L. B. , II, 380, 384. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1576 w艣 kr贸lewska W. , nale偶膮ca do sukcesor贸w Liasockiego, mia艂a 8 1 2 艂an. , 1 zagr. , 3 karczmy, 6 rzem. , 24 osad. W. Minor mia艂 10 lan. , 2 zag. , 4 karczmy, 4 rzem. , 24 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , U, 88. W r. 1770 w艣 W. Le艣ny i Polny zostaje w dzier偶awie Stanis艂awa Zebrzydowskiego z ma艂偶onk膮. P艂ac膮 oni kwarty z艂. 306 gr. 8. W r. 1773 sejm nada艂 dobra Kie艂czyg艂贸w w pow. wielu艅skim i W. w dzier偶aw臋 na lat 50 Janowi Meli艅skiemu. Br. Ch. Wi膮g, niem. Jungen, w艣 nad szosz膮 mi臋dzy 艢wieciem a Nowem, niedaleko Wis艂y, pow. 艣wiecki, st. p. i par. kat. 艢wiecie; 1148 ha 813 roli orn. , 77 艂膮k, 26 lasu; 1885 r. 63 dm. , 115 dym. , 552 mk. , 134 kat. , 414 ew. , 4 偶yd. Szko艂a 2klas. symultanna w miejscu. W艣 istnia艂a ju偶 w pierwszej po艂owie XIV w. , bo w przywileju 艢wiecia z r. 1338 przy oznaczeniu granic wspomniana droga do Wi膮ga Ibinscher Weg. Krzy偶ackie rejestry czynszowe z pocz膮tku XV w. opiewaj膮 w艣 Wi膮g Ybing ma 51 w艂贸k, z tych so艂tys 3 wolne, od reszty daj膮 po 12 korcy zbo偶a i 5 skojc贸w. R. 1415 czynszowa艂 tutejszy karczmarz 5 wiardunk贸w. Przez W. prowadzi艂 ju偶 od dawna wa偶ny trakt z Drzycimia do Sartawic, Stwolna i Grudzi膮dza. R. 1434 daje komtur 艣wiecki w艂o艣cianom tutejszym den von Ewigen 28 korcy zbo偶a po偶ycznym sposobem ob. Wegner, Ein pom. Herzogthum, II, 429. Wed艂ug lustr. z r. 1565 by艂o tu 51 w艂贸k, mi臋dzy niemi 3 so艂eckie wolne; na 48 w艂. siedzia艂o 19 w艂o艣cian, z kt贸rych ka偶dy na 艣w. Marcin p艂aci艂 8 gr. 6 fen. czyli razem 20 grzyw. ; opr贸cz tego 12 wiertli 偶yta od w艂贸ki, razem 9 艂aszt贸w i 36 kor. Ba艅 t臋 p艂acili do folw. w Stwolnie, gdzie i t艂ok臋 czynili. Dwaj karczmarze bez roh p艂acili za wyszynek piwa 1 grz. ; 10 ma艂ych ogrodnik贸w by艂o tak偶e do t艂oki zobowi膮zanych. 艁膮k by艂o brak, tak samo drzewa, lecz hr. Czapski na Sartawicach dawa艂 im pasz臋 za 6 grz. rocznie. W. nale偶a艂 w贸wczas do ststwa 艣wieckiego. R. 1649 by艂o tu 18 gbur贸w, daj膮cych mesznego prob. w 艢wieciu 12 kor. 偶yta 艣wieckiej miary. E. 1635 nadaje kr贸l so艂ectwo radnenemu Winc. Piaseckiemu i jego potomkom na prawie pruskiem. Przywilej ten potwierdza jego synom kr贸l Kazimierz r. 1660, a Micha艂 r. 1670 ma艂偶onkom Tomali艅skim, jako spadkobiercom. Przez wojn臋 szwedzk膮 w艣 tak ucierpia艂a, 藕e r. 1668 tylko 240 morg贸w by艂o pod p艂ugiem, a mieszka艅c贸w r. 1676 tylko 144. Wizyta Szaniawskiego z r. 1717 pisze Wi膮g villa cmethonalis habet mansos 51; a quolibet solvit quartam partem modii et gros. 6 ob. str. 268. Wed艂ug taryfy na sympl臋 z r. 1717 p艂aci艂y W. i Piaski 11 z艂. 11 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelphnie, str. 88. R. 1773 by艂o tu na 51 w艂贸k. che艂m. 64 dym. i 281 mk. ewang. , mi臋dzy nimi 1 wolny so艂tys, 1 leman, 20 gbur贸w, 20 ogrod. , 3 rzemie艣ln. , 1 proceder prowadz膮cy i 1 nauczyciel. Stan byd艂a by艂 koni 85, wo艂贸w 55, kr贸w 75, ja艂owic 6, owiec 181, 艣wi艅 32; wysiew pszenicy 45 korcy, 偶yta 214, j臋czm. 173, grochu 21, lnu 6; siana zebrano fur 89 ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 363 i 221. Wi膮gskie Piaski, niem. Jungensand, w艣, pow. 艣wiecki, st. p. Sartawice, par. kat. 艢wie cie; 55 ha 13 roh orn. , 2 艂膮k; 1885 r. 32 dm. , 50 dym. , 231 mk. , 22 kat. , 208 ew. , 1 dyssyd. W 1789 r. 4 dym. ob. Topogr. Goldbecka, str. 84. K艣. Fr. Wi膮zewo 1. cz臋艣膰 d贸br Pu艂wiesk Wielki, w pow. rypi艅skim. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 13 mk. 2. W. , ob. Wi膮z贸wka, Wi膮zki, lasy b艂otniste niegdy艣, w pow. bukowskim, mi臋dzy Sworzycami a Holendrami Bia艂emi, na p艂n. zach贸d od Grodziska. Wi膮zowa al. Wi膮zowo, kol. nad rz. Wart膮, pow. koni艅ski, gm. Gos艂awice, par. Lichen, odl. od Konina w. 24, ma 3 dm. , 15 mk. , 147 osad, 463 morg. S膮 to widocznie drobne cz膮stki, nale偶膮ce do w艂o艣cian mieszkaj膮cych w Gos艂awicach i innych wsiach przyleg艂ych. Wi膮zowa, w艣, pow. 偶贸艂kiewski, 7 klm. na p艂n. od 呕贸艂kwi s膮du pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶y Kulawa, na p艂n. wsch. i wsch. Turzynka, na p艂d. B艂yszczywody i 呕贸艂kiew, na zach. 呕贸艂kiew i Zameczek. 艢rodkiem obszaru p艂ynie 艢winia i tworzy w obr臋bie wsi staw. Wzniesienie dosi臋ga 228 mt. na p艂n. zach. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 244, 艂膮k i ogr. 89, pastw. 76, 艂asu 597 mr. ; w艂. mn. roli orn. 712, 艂ak i ogr. 379, pastw. 151, 艂asu 7 morg. W r. 1880 by艂o 146 dm. , 776 mk. w gm. , 9 dm. , 63 mk. na obsz. dwors. 749 gr. kat. , 72 rz. kat. , 14 izr. , 4 innych wyzn. ; 719 Rus. , 106 PoL, 14 Niem. . Par. rz. kat. w 呕贸艂kwi, gr. kat. w Zameczku. We wsi jes cerkiew i szko艂a lklas. Wi膮zowa Wola al. Wi臋zowa Wola, ob. Wola Wi膮zowa. Wi膮zowe al. Wi膮zowice, jezioro 艣r贸d las贸w dawnej puszczy augustowskiej, w le艣nictwie Ha艅cza, w pobli偶u kana艂u, na p艂n. od jez. Szlamy w pow. sejne艅skim. Ma 10 morg. obszaru. Wi膮z贸wek, Wiazowok, mczko przy uj艣ciu Wi膮g Wi膮gskie Piaski Wi膮zewo Wi膮zki Wi膮zowa Wola Wi膮zowe Wi膮z贸wek Wi膮g rzki 艢winarki do rz. Olszany, pow. czerkaski, w 3 okr. pol, gm. Wi膮z贸wek, o 68 w. od Czerkas, ma 6934 mk. Wed艂ug Pochilewicza w 1863 by艂o 4333 mk. prawos艂. , 30 kat. , 238 偶yd贸w. Posiada dwie cerkwie Pokrowsk膮 i Uspie艅sk膮; , obie z drzewa. Pierwsza z nich, wzniesiona w r. 1843, na miejsce dawnej, zbudowanej w 1743 r. , uposa偶ona jest 86 dzies. ziemi; Uspie艅ska za艣 cerkiew, dzi艣 istniej膮ca, by艂a wzniesion膮, w 1771 r. By艂a ona zbudowana na posadzie dawnej cerkwi, jak to wida膰 z wizytacyi dziekana 艣mila艅skiego, w kt贸rej powiedziano, 藕e ta偶 dawna cerkiew Uspie艅ska d藕wignion膮. by艂a jeszcze w 1727 r. , obok starej i 藕e parochem jej by艂 Stefan Mu偶y艂owski, wy艣wi臋cony na kap艂ana 1735, przez Rafa艂a Zaborowskiego. W艣 nazwan膮, zosta艂a od rosn膮cych wi膮z贸w, kt贸re na tem miejscu zastali lustratorowie, wys艂ani z ramienia hetmana Stanis艂. Koniecpolskiego, w r. 1633 nabywcy Mlijowszczyzny i 呕abotyna. Od tego te偶 czasu miejsce to ju偶 zasiedlone wchodzi艂o w sk艂ad d贸br radywonowskich czyli 偶aboty艅skich, i wraz z niemi odmienia艂o w艂a艣cicieli. Miejscowe podanie g艂osi, 偶e W. przed ruin膮, by艂 miastem, w kt贸rem by艂o a偶 8 cerkwi, i 藕e pustowa艂 lat 40 po szwedzkim zhonie. Jednak偶e to podanie zdaje si臋 grzeszy膰 przesad膮. . W. bowiem nie m贸g艂 pustowa膰 przez lat 40, ile 藕e ju偶 w 1727 r. Uspie艅ska cerkiew by艂a tu zbudowan膮. . W r. 1741 liczono tu ju偶 97 cha艂up. W czasie Koliszczyzny tak zw. zatiazce ci膮gn膮c przez W. , rozg艂aszali fa艂szywe wie艣ci dla podburzenia ludu. Stefan Witwicki, dziekan 艣mila艅ski, paroch w W. , zas艂yszawszy, 藕e hajdamacy w 呕abotynie zamordowali miejscowego gubernatora St臋pkowskiego, wyjecha艂 na Polesie, gdzie a偶 do u艣mierzenia buntu pozosta艂. W tym偶e czasie parochem cerkwi U艣pie艅skiej by艂 k艣. Roman Wigura. Akta podaj膮, du偶o hajdamak贸w rodem z W. Znany by艂 rodem z tego miejsca hajdamaka Pustowojtenko. W 1787 r. k艣. Fr. Ksawery Lubomirski sprzeda艂 ca艂膮. 艢mila艅szczyzn臋 k艣. Grzegorzowi Potemkinowi, po kt贸rego 艣mierci wzi臋艂a w spadku Or艂owiec, W. i inne ks. Jusupowa. Od tej w 1808 r. naby艂 te dobra hr. Seweryn Potocki; synem tego偶 by艂 hr. Leon, po kt贸rego 艣mierci odziedziczy艂y klucz or艂owiecki wraz z W. dwie jego c贸rki pierwsza 1mo Toto za hr. Lanckoro艅skim, 2do za hr. Vitzthumem, znanym dyplomat膮. ; druga za Andrzejem hr. z Wielkich Ko艅czyc Mniszchem, przed niedawnym czasem dziedzicem Wiszniowca na Wo艂yniu. Gmina W. sk艂ada si臋 z 4 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 4 miejscowo艣ci mka W. i Burty, maj膮ce 2157 dm. , 10892 mk. , 12938 dzies. ziemi 5369 w艂o艣c, 7387 dwors. , 156 cerkiewnej. Edw. Rulikowski, Wi膮zowica, Wiazowica, w艣 nad rzk膮. t. naz, , pow. lipowiecki, w 2 okr. pol, gm. Iwa艅ki, par. prawos艂. 呕orniszcze o 2 w. , o 22 w. od Lipowca, ma 205 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 187 dm. , 365 dzies. ; w艂a艣cicielem byl Jakub Bartoszewicki. Wi膮zowiec, ob. Wiazowiec i Wi臋zowiec, Wiaz贸wka, w spisie z r. 1827 Wi膮zewo, kol. , pow. p艂ocki, gm. Rembowo, par. Wyszogr贸d, odl. 41 w. od P艂ocka, ma 9 dm. , 85 mk. , 423 morg. M艂yn wodny nad rzk膮. b. n. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 77 mk. Wiaz贸wka, ob. Wiaz贸wka. Wi膮zowna 1. w艣, folw. i dobra nad rzk膮. Mieni膮, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Wi膮zowna, le偶y przy linii dr. 藕el. nadwi艣la艅skiej, o 10 w. od Wawra ku Otwockowi, odl. 21 w. od Mi艅ska. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szkol臋 pocz膮tko w膮, m艂yn wodny, 352 mk. , 4590 morg. dwors. , 261 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 30 dm. , 115 mk. Bobra W. mia艂y w r. 1870 obszaru mr, 7107, nast臋pnie zosta艂y rozparcelowane pomi臋 dzy cz臋艣ciowych nabywc贸w. Bo d贸br powy偶 szych nale偶a艂y poprzednio wsi w艣 W. os. 9, mr. 246; w艣 Bia艂ka os. 2, mr. 51; w艣 Izabelka os. 9, mr. 206; w艣 Rzeczyca os. 8, mr. 240; w艣 Ml膮d偶 os. 22, mr. 811; w艣 Borysz贸w os. 10, mr. 279; w艣 Horoszka Goraszka os. 11, mr. 160; w艣 Majdan os. 19, mr. 432; w艣 Doman贸wek os. 4, mr. 2; w艣 Jaros艂aw os. 4, mr. 80; w艣 Annopol os. 3, mr. 128; w艣 Micha艂贸wek os. 11, mr. 226; w艣 Emm贸w os. 14, mr. 273; w艣 Zaml膮dz os 2, mr. 59; w艣 Aleksandr贸w os. 40, mr. 886. We d艂ug reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 we wsi Wi膮zowna, w par. Zerze艅, Radzimi艅ski mia艂 艂an. 7 i 艂an so艂tysi; Konikiewicz m艂yn o 2 ko艂ach i 3 ko艂a folusza Pawi艅ski, Mazowsze, 251. Ko艣ci贸艂 i parafi膮 erygowa艂 1597 Woj ciech Radzimi艅ski, dziedzic. Obecny, murowany, pochodzi z r. 1788. W. par. , dek. nowomi艅ski dawniej siennicki, 2477 dusz. W. gmina nale 偶y do s膮du gm. okr. III w Gliniance, st. p. i st. dr. 偶el. w Otwocku, posiada 21688 morg. obsza ru, 5922 mk. 6 praw. , 811 prot. , 770 偶yd. . W gminie s膮 dwie szko艂y pocz膮tkowe. 2. W. pow. nowomi艅ski, ob. Rutka 3. . W. , mylnie, za Wi臋zownica, ob. Strzegom, Br. Ch. Wi膮zownia 1. rzeczka, lewy dop艂. Rudni cy, kt贸ra wpada do Prosny, powstaje mi臋dzy Tokarzowem i Wygod膮, o 6 klm. na wsch. p艂d. od Ostrzeszowa, p艂ynie od zachodu ku wschodowi; oblewa Tokarz贸w i Domicel臋; obraca m艂yn Kozakiem zwany; tworzy dwa stawy i wchodzi pod Krzywizn膮 do trzeciego, kt贸ry sp艂ywa do Rudnicy; d艂ugo艣膰 biegu 4 klm. 2. W, , miejsco wo艣膰 le艣na, na Tokarzowie, w pow. ostrzeszow skim. E. Cal. Wi膮zownica 1. al. Jazownica, rzeczka, lewy dop艂yw Radomki, wyp艂ywa z b艂ot mi臋dzy Sieklukami, Gozdem i Kad艂ubkiem, na linii wododzia艂u Pilicy i Radomki, w pow. radomskim, p艂ynie w kierunku p艂d. przez Now膮 Wol臋 i Jedlank臋 i pod Jedli艅skiem 艂膮czy si臋 z Radomk膮. 2. W. ., Wi膮zowica Wi膮zownica Wi膮zownia Wi膮zowna Wiaz贸wka Wi膮zowiec Wi膮zowiec Wi膮zownica Wi膮zownica nazwa dawana niekiedy g贸rnemu biegowi rz, Koprzywianki, nad kt贸r膮 le偶y w艣. Wi膮zownica. Wi膮zownica 1. al. Wi臋zownica, w dok. z r. 1287 Wezovnice que nunc ostr贸w dicitur w XV w. Wyazownica, 1587 Wwzownicza, w艣, folw. i m艂yn nad rzk膮. Koprzywiank膮. zwan膮; te藕 w XV w. Wi膮zownica, pow. sandomierski, gm. Osiek, par. Wi膮zownica, le偶y o 32 w. na zach. zach. p艂d. od Sandomierza, a 7 w. na p艂n. zach. od Osieka, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, 123 dm. , 878 mk. , gorzelnia, 360 morg. dwors. , 1431 mr. wlo艣c. Odr臋bny folw. ma 92 morg. , folw. rz膮d. 96 morg. i os. m艂yn 28 morg. W r. 1827 by艂o 88 dm. , 483 mk. ; w艣 nazwana Wi臋zowni ca. Wymieniona w liczbie wsi nadanych klasz torowi w Zawicho艣cie r. 1257 Wezounice que nunc Ostrow dicitur Kod. Ma艂op, I, 53, 70. D艂ugosz podaje, 藕e wie艣 ta niewiadomo kiedy i w jaki spos贸b utracon膮 zosta艂a przez klasztor L. B. , I, 318. W polowie XV w. W. , w艣 kr贸 lewska, w pobli偶u Koprzywnicy i Osiecka po艂o 偶ona, ma ko艣ci贸艂 paraf. drewniany, p. w. 艣w. Mi cha艂a Archan. We wsi by艂o 45 lan. km. , 2 karczmy, zagrodnik, so艂tystwa; z tych r贸l dziesi臋einc dawano w polowie biskupowi krakow. , w drugiej polowie ko艣cio艂owi w Koniem艂otach. Jedno so艂tystwo dawa艂o ko艣cio艂owi w Wi膮zowni cy. Proboszcz ma role i prawo karczowania la su, o ile b臋dzie chcia艂, do samej granicy. Posia da te藕 na Kukadle rol臋 z lasem. Ma te偶 Kokoszkow膮 rol臋 z lasem a偶 do granicy wsi Sucha, tudzie偶 艂膮k臋 z lasem zwanym Zapusta olszowa, a偶 do rzeki Wi膮zownicy. Nad rzeka sta艂y dwa m艂yny kr贸lewski z 艂anem ziemi, daj膮cy dziesi臋ci n臋 biskupowi, i so艂tysi, daj膮cy plebanowi D艂u gosz, L. B. , II, 32, 55. W r. 1578 w艣 kr贸lew ska Wiezownicza ma 34 osad, 35 lan. , 1 cha 艂up. , 4 ubogich komor. , 2 rzem. Pawi艅ski, Ma 艂op. , 170. Ko艣ci贸艂 paraf. erekcyi nieznanej z XLV w. . Obecny, murowany, wzniesiony zo sta艂 na gruncie nale偶膮cym do os. Dzi臋ki. Do pa rafii nale偶y filia w Strzegomiu. W. par. , dek. sandomierski dawniej staszowski, 2899 dusz. 2. W. , w艣, pow. szczuczy艅ski, gm, Radzi艂贸w, par. S艂ucz. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 49 mk. We d艂ug reg. pob. pow. wiznow膮soskiego z r. 1577 w艣 Wi膮zownica, w par. S艂ucz, mia艂a 3 1 2 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 364. Br. Ch. Wi膮zownica, w艣, pow. jaros艂awski, na praw. brzegu Sanu, przy go艣ci艅cu z Jaros艂awia 10 klm. do Sieniawy, ma paraf, rz. kat. i gr. kat. i szkol臋 ludow膮. Gmina liczy 206 dm. i 1081 mk. , 840 rz. kat. , 228 gr. kat. i 13 izrael. Obszar wi臋k. pos. Jerzego ks. Czartoryskiego 5 dm. i 17 mk. , 13 rz. kat. i 4 gr. kat. Gleba glinkowata, dobrze nawodniona. Pos. wi臋k. wynosi 414 mr. roli, 19 mr. 艂膮k, 31 mr. ogr. , 19 mr. pastw. , 62 mr. 艂asu, 22 mr. nieu偶. i 4 mr. 303 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 1211 mr. roli, 140 mr. Iak i ogr. , 258 mr. pastw. i 15 lasu. Pi臋kny pa艂ac w艂a艣cicieli. W XVI w. zbudowali podobno w W. kaplic臋 mieszczanie jaros艂awscy, chroni膮cy si臋 tu przed zaraz膮. W jej miejsce oko艂o r. 1720 wystawiono ze sk艂adek, staraniem Walentego Szymanowskiego, tenutaryusza Nielipkowic nowy ko艣ci贸艂, a ks. Janusz Alek. Sanguszko nada艂 grunta na utrzymanie kapelana. W 1754 utworzy艂 tu bisk. przem. Wac艂aw Sierakowski kapelani臋, jako fili膮 parafii jaros艂awiskiej. W 1884 sp艂on膮艂 ko艣ci贸艂, poczem kilka lat odprawiano nabo偶e艅stwo w cerkwi gr. kat. Cerkiew parf. jest murowana. Nale偶y do dyec. przemyskiej, dek. jaros艂awskiego, obejmuje Sz贸wsko, Wol臋 Szula艅sk膮, K膮t Szula艅ski, Piwod臋 i Nielipkowce. Uposa偶enie proboszcza gr. kat. sk艂ada si臋 w Wi膮zownicy i Nielipkowcach z 67 mr. 1381 s膮偶. roli, 4 mr. 1437 s膮偶. 艂膮k i 2 mr. pastw. W. graniczy na pld. z Szowskiem i Piwod膮, na pln. z Nielipkowicami. Na pln. wsch贸d rozci膮ga si臋 b贸r sosnowy. Okolica r贸wna, wzn, 181 mt. npm. Wi膮zowo 1. ob. Wi臋zowo, 2. W. , ob. Wi膮zowa. Wibcze, potok, wyp艂ywa w Siedliskach, w pow. nadwornia艅skim, z wielkich las贸w, p艂ynie na pln. i na obszarze Mo艂ody艂owa 艂膮czy si臋 z pot. Chorosn膮, poczem z praw. brzegu wpada do pot. Bobr贸wki na obszarze Ho艂oskowa. D艂ugo艣贸 biegu 7 klm. Mapa woj. , 11, XXXII. St. M. Wibcienka Stojan贸w, szczyt g贸rski, ob. Stojan贸w. Wibczyna 1. szczyt 1091 mt. w Karpatach bukowi艅skich, w grzbiecie ci膮gn膮cym si臋 od Krasnego Di艂u w kierunku p艂n. wsch. ; u st贸p jej wyp艂ywa potok Ruska, lewy dop艂. Suczawy, a z drugiej strony pot. b. n. , uchodz膮cy do Pu. tilli. W. le偶y pod 42 55 wsch. dl. , a 47 57 p艂n. szer. Mapa wojs. , 14, XXXII. 2. W. , las we wsi 呕abie ob. t. X, 744. 3. W. Kosteliwka, szczyt 1112 mt. na Bukowinie, wyst臋puje z grzbietu pomi臋dzy Tenosulem, praw. dop艂. Su czawy, a sam膮 rz. Suczaw膮, pod 42 55 wsch. d艂ug. , a 47 53 pln. szer. Mapa wojs. 14, XXXII. St. M. Wibczynka 1. wzg贸rze, z grzbietem wy suni臋tym ku p艂d. , ku uj艣ciu Czeremoszu Bia艂ego do Czeremoszu, w Beskidzie wsch. , we wsi U艣cieryki, w pow. kosowskim Mapa wojs. , 13, XXXII. 2. W, , obszar na Bukowinie, po艂o偶ony na grzbie cie ci膮gn膮cym si臋 od szczytu P艂oska 1132 mt. ku pln. , gdzie grzbiet opada do 982 mt. , a na st臋pnie 艂膮czy si臋 z d艂ugim grzbietem, zw. Kras ny Di艂. Stoki wzg贸rzy opadaj膮 ku rz. Suczawie Mapa wojs. , 14, XXXII. St. M. Wibingen, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. ambote艅ska Kurlandya. Wiborna, niem. Bierbrunn, w艣, w hr. spiskiem, u podn贸偶a szczytu tatrza艅skiego, wzn. 1177 mt. ; ko艣ci贸艂 katol. filial. , ewan. paraf. , m艂yn wodny, p艂贸ciennictwo, zdr贸j szczawiowy, 499 mk. Wiborna Wibingen Wibczynka Wibczyna Wibcienka Wibcze Wichal贸w Wibraki, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol, gm. Masiady; wlo艣c. Gurowscy maj膮; tu 30 dzies. Wibsch niem. , ob. Wypcz. Wi膰, rzeczka, dop艂yw rzeczki Jesi, w pow. maryampolskim, uchodzi pod Rynkunami. Wi膰, rzeka, w pow. rzeczyckim, lewy dop艂yw Prypeci, zaczyna si臋 w moczarach w okolicy po mi臋dzy wsiami Glinna, Makanowicze i Chobno, p艂ynie w kierunku po艂udniowym lesistemi bagna mi ko艂o wsi Muczy偶yr, Chojno, Zahale m艂yn na rozlewie, Gnojewo, Borysowszczyzna, o 4 w. po za kt贸r膮 oddziela lewe rami臋 pod nazw膮 Staw i po艂膮czywszy oba ramiona pod wsi膮 Tulgowicze Tu艂howicze, m艂yn na rozlewie, ma uj艣cie poni偶ej do odn贸g Prypeci. D艂ugo艣膰 biegu przesz艂o 6 mil. Z prawej strony, opr贸cz kilku bezimiennych strug, zasila si臋 Sudzi艂贸wk膮, Tobolem i Chobenk膮. W ostatnich czasach W. zosta艂a skanalizowana przez gener. 呕yli艅skiego i osuszone jej wybrze 偶a wydaj膮 obfite trawy. A. Jel. Wica, rzeczka, w pow. pru偶a艅skim, w po艂膮czeniu z Much膮 tworzy rzk臋 Pru偶an臋. Wi膰ba al. Wit ba, mylnie Wid藕ba, rzeczka, w pow. witebskim, prawy dop艂yw D藕winy. Bierze pocz膮tek ze wzg贸rzy, ci膮gn膮cych si臋 we wschodniej cz臋艣ci powiatu, w pobli偶u folw. Banino, p艂ynie pocz膮tkowo ku p艂n. , nast臋pnie na zach贸d, 艣r贸d brzeg贸w pierwotnie niskich, w ko艅cu urwistych i przy uj艣ciu dzieli mto Witebsk na dwie cz臋艣ci. W dolnym biegu obraca dwa m艂yny. W Witebsku znajduje si臋 na niej most, na kamiennych arkadach, zwany Krasnym. Od lewego brzegu przybiera rzk臋 Horn贸wk臋. Wicbuniszki, okol szlach. , pow. trocki, w 3 okr. poL, 33 w. od Trok, 6 dm. , 71 mk. katol. Wice 1. pow. maryampolski, ob. Bobik艂y. 2. W. , ob. Wicie, Wicent贸w 1. al. Wincent贸w, w艣 i folw. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Rusiecka, par. Rusiec. W艣 ma 3 dm. , 43 mk. , 32 morg. ; folw. 4 dm. , 55 mk. , 300 morg. 2. W, . kol. , pow. 艂aski, gm. Chociw, par. Restarz贸w; kol. ma 9 dm. , 74 mk. , 85 morg. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 morg. 3. W. , kol. , pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew, pat. 艁臋 czyca odl. 6 1 2 w. , ma 10 dm. , 74 mk. 4. W. , pow. kielecki, gm. i par. Piekosz贸w. 5. W. , folw. , pow. w艂oszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. W 1827 r. 4 dm. , 11 mk. 6. W. , folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obraz贸w, odl. od Sandomierza 13 w. , 1 dm. , 149 morg. 7. W. , ob. Wincent贸w. Br. Ch. Wicentowo 1. folw. i w艣, pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Koneck, ma 64 mk. , 317 morg. dwors. , 18 mr. w艂o艣c. 2. W. , folw. , pow. ciechanowski, gm. Opinog贸ra, par. Ciechan贸w odl. 6 w. , 1 dm. , 3. mk. , 93 morg. 3. W. , folw. , pow. m艂awski, gm. D臋bsk, par. Szyd艂owo, odl. 10 w. od M艂awy, 1 dm. , 4 mk. , 30 mrg. 4. W. , ob. Wincentowo, Wicha, os. m艂yn, nad rzk膮 Szadk贸wk膮, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 24 w. , 1 dm. , 6 mk. Wichal贸w, w spisie z r. 1827 Wicha艂贸w, ob. Wychal贸w. Wichelsdorf al Wuchelsdurf, 1240 Uechlic, 1283 Weychelsdorph, dobra i w艣, pow. szprotowski, par. ew. i kat. Szprotawa, W r. 1885 dobra mia艂y 1059 ha, 10 dm. , 78 mk. 12 kat. ; w艣 215 ha, 66 dm. , 383 mk. 18 katol. , szko艂a ewang. WicherkiMurawy, pow. ciechanowski, ob. Murawy 5. . Wichernik, kol. , pow. wielu艅ski, gm. i par. Mokrsko, odl, od Wielunia 14 w. , ma 27 dm. , 295 mk. Powsta艂a w nowszych czasach zapewne, na obszarze d贸br Mokrsko. Wicher贸w, w艣, w dok. z r. 1507, ob. Ro偶贸w t. IX, 870. Wichert贸w, folw. , donacya, pow. turecki, gm. Wichert贸w, par. Boleszczyn, odl. od Turka 10 w. Folw. ma 8 dm. , 138 mk. ; os. 1 dm. , 10 mk. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 60 mk. Folw. ten powsta艂 w nowszych czasach. Dobra W. , oddzielone od d贸br rz膮dowych Turek, nadane zosta艂y prawem majoratu genera艂owi Dymitrowi Szulgin w r, 1838. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y folw. W. , Sm贸lsko, Boleszczyn, Cis贸w i Przykona; m艂yny Groblica, Studziany, Zabrodnie i Ka艂u藕ny, z obszarem 2290 morg. i 1336 mr. lasu. Do d贸br nale偶a艂y te偶 wsi w艂o艣c w艣 Sm贸lsk os. 42, mr. 996; Boleszczyn os. 39, mr. 938; Cis贸w os. 47, mr. 1452; Przykona os. 42, mr. 871; Ewin贸w os. 21, mr. 302; Dmitr贸w os. 5, mr. 70. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. II w Uniejowie, st. p. w Turku, urz膮d gm. w Slomowie gornym. Gmina ma 11785 morg. obszaru i 4761 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 141 prot. i 37 偶yd. Br. Ch. Wichin, szczyt 1474 mt. w Beskidzie wschod. , na granicy Galicyi i W臋gier, stanowi gniazdo, z kt贸rego wysuwaj膮 si臋 grzbiety w kierunku z p艂n. zach. ku p艂d. wsch. i z p艂n. na p艂d. Nale偶y do dzia艂u Czarnohory, na granicy 呕abiego, w pow. kossowskim Mapa wojs. , 13, XXXI. Wich艂acz, os. , pow. koni艅ski, gm. Golina, par. Kawnice, 1 dm. , 5 mk. Wichnia, u Teodorowicza Wichol, w艣 nad rz. Tro艣cianic膮, pow. 偶ytomierski, gm. Chwasowa, par. prawos艂. Sielec o 10 w. , na pograniczu od pow. radomyskiego. Grunta sk艂ada gnejs i czerwony granit. Wichny, ob. Wychny. Wichodna, Vychodna, w艣, w hr. liptowskiem, ko艣ci贸艂 katol. filialny, ewang. paraf. Ch贸w owiec, wyr贸b sera i bryndzy; 1724 mk. Wichol, ob. Wichnia. Wicho艂ka, rzeczka, w pow. suraskim gub. czernihowskiej, dop艂yw Ipuci. Wlcborowo, w XVI w. Wichrowo Wielkie i Ma艂e, w艣 i folw. , pow. p艂o艅ski, gm. Naruszewo, Wibraki Wibraki Wibsch Wica Wicbuniszki Wice Wicent贸w Wicentowo Wicha Wichelsdorf Wicherki Wichernik Wicher贸w Wichert贸w Wichin Wich艂acz Wichnia Wichny Wichodna Wichol Wicho艂ka Wichry Wichty Wichulec Wichrza Wichorze Wich贸wka Wichowo Wichowy Wichradz Wichr贸w Wichrowa Wichrowice par. Radzymin, odl. 5 w. od P艂o艅ska, ma 8 dm. , 134 mk. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 72 mk. W r. 1872 folw. W. rozl. mr. 444 gr. orn. i ogr. mr. 345, 艂膮k mr. 16, pastw. mr. 30, wody mr. 3, lasu mr. 41, nieu偶. mr. 9; bud. drew. 6. W艣 W. os. 10, mr. 75. Wed艂ug reg. pob. pow. S膮chockicgo z r. 1567 w艣 Wichrowo Wielkie, w par. Radzymin, mia艂a 1 1 8 w艂oki; W. Ma艂e dwie cz臋艣ci po 1 2 w艂oki, 5 ogr. Pawi艅ski, Mazowsze, 351. Wichorze, niem. Wichorsee, Weichorn, 1550 Weychhorn, dobra ryc, pow. che艂mi艅ski, st. poczt. M. Czyste, st. kol. Stolno o 2 Hm. , par. katol. W. Czyste; 1826, 32 ha. W r. 1885 by艂o 18 dm. , 47 dym. , 292 mk. , 215 kat. , 77 ew. ; gorzelnia parowa, owczarnia zarodowa. Dobra te posiada rodzina niem. Loga ju偶 w r. 1788. W dok. zachodz膮 pod r. 1376. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶y do komturstwa papowskiego. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pisze Villa Wichorzin Generosae d. Konarzin Koricka Succam. Culmen. , cmethones; curia unum coretum siliginis et totidem avenae str. 93. K艣. Fr. Wich贸wka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dop艂yw rz. Ipuci. Par. Wicho艂ka. Wich贸wka 349 mt. , szczyt w pln. strome Mart 15 p艂n. szer. , a 42 16 wsch. d艂ug. , nale偶y do ostatnich wzniesie艅 Podola, kt贸re wysun臋艂y si臋 z p艂n. ku Dniestrowi, pomi臋dzy dolin膮 Gni艂ej Lipy a Swirza Mapa wojs. , 9, XXXI. St. M Wichowo, w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Che艂mica, odl. 10 w. od Lipna, ma 32 dm. , 376 mk. , 782 morg. 60 nieu偶. . W r. 1827 by艂o 11 dm. , 102 mk. Eolw. nale偶y do d贸br Che艂mica. Wichowy, niem. Weicha, w艣 na 艁u偶ycach. Wichradz, w r. 1576 Wiachracz, folw. i os. , pow. gr贸jecki, gm. Lechanice, par. Warka, odl. 18 w. od Gr贸jca. Posiada szkol臋 pocz膮tkow膮. W spisie z r. 1827 Wichruda, 27 dm. , 188 mk. Folw. W. w r. 1876 oddzielony zosta艂 od d贸br Warka, rozl. mr. 433 gr. orn. i ogr. mr. 393, 艂膮k mr. 30, nieu偶. mr. 10; bud, mur. 4, drew. 11; p艂odozm. 4 i 11pol. Wed艂ug reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 w艣 W. , w par. Warka, mia艂a 艂an. 10 Pawi艅ski, Mazowsze, 239. W r. 1665 wchodzi w sk艂ad d贸br ststwa warszaw skiego. Br. Ch. Wichr贸w, kol. , pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew, par. 艁臋czyca odl. 4 w. , ma 36 dm. , 234 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮dowych Krzepocin. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 150 mk. Wed艂ug 艁as kiego Lib. Ben. , II, 349 Wychrow quondam villa sta艂a pustkami. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 w艣 W. , nale偶膮ca do ko 艣cio艂a 艂臋czyckiego, mia艂a 6 lan. , pr贸cz 艂anu so艂 tysiego, folw. i karczm臋 pust膮 Pawi艅ski, Wielk. , U, 53. Br. Ch. Wichr贸w, Wichrau, dobra i w艣, pow. olesi艅ski, par. kat. Bocionowice Botzanowitz, ew. Biskupice. W r. 1885 dobra mia艂y 458 ha, 2 dm. , 48 mk. 11 ew. ; w艣 506 ha, 79 dm. , 544 mk. 6 ew. , szko艂a katol. Wichrowa, niem. Wicherau, rzeczka na Warmii, lewy dop艂yw 艢wini, uchodz膮cej z lew. brzegu do Ilmy, praw. dop艂. , W臋gorapy lew. dop艂. Prego艂y. Wichrowice 1. w艣 i folw. , pow. w艂oc艂awski, gm. i par. 艢mi艂owice, odl. 16 w. od W艂oc艂awka. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 138 mk. W r. 1880 folw. W. rozl. mr. 803 gr. orn. i ogr. mr. 751, 艂膮k mr. 18, lasu mr. 6, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 9, z drzewa 6; p艂odozm. 13pol. W艣 W. os 19, mr. 27. Gerhard, bisk. kujawski, o艣wiadcza w dok. z r. 1317, i偶 wsi biskupie Osno, Osencze Osi臋ciny, Wychrovity i Rudnicy 艂膮czy w jedn膮 ca艂o艣膰 pod nazw膮 Osno i nadaje Ol brachtowi quondam Strobiry, nostro de Raczens Sculteto, dla osadzenia na prawie magd. Kod. dypl. poL, II, 208. Wed艂ug reg. pob, pow. brzeskiego z r. 1557 w艣 W. mia艂a 12 艂an. , 6 zagr. , 3 kom. , 1 vag. Pawi艅ski, Wielk. , II, 8. 2. W. , w par. Sierzchowy 艁aski, L. B. , II, 305, mylnie, ob. Wiechnowice. Br. Ch. Wichr贸wka, w艣 nad Studzienic膮 Studenic膮, dop艂. Dniestru, pow. uszycki, okr. poL, s膮d i poczta Dunajowce o 8 w. , gm, i par. Mukar贸w, przy drodze z Mukarowa do Dunajowiec, ma 120 osad, 820 mk. . 111 dzies. ziemi w艂o艣c. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮 w 1799 i uposa偶on膮 43 dzies. ziemi, z 555 wiernymi; parafia przy艂膮czona do Mukarowa Polnego. Wichrowski, miecznik halicki, rolnik i administrator zawo艂any, osadzi艂 tu puste uroczysko i od swego nazwiska nazwa艂 je Wichr贸wk膮. W艣 nale偶a艂a do ststwa mukarowskiego, obecnie ma tu nadane genera艂 Zandr 523 dzies. ziemi. Wichry, folw. , pow. sie艅ski, od 1871 r. mieszczanina Sipko, 463 dzies. 53 roli, 17 艂膮k, 256 lasu. Wichrza al. Wichta, w艣 i os. , pow. turecki, gm. Pi臋tno, par. Turek, odl. od Turka w. 4; w艣 ma 10 dm. , 86 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W r. 1827 by艂 1 dm. , 10 mk. ; par. Malan贸w. Wiehtorowa, karczma przy drodze z Maj贸wki do Dzyg贸wki, pow. jampolski. X M. O. Wichty, przys. 艁awrykowa, w pow. Rawa Buska. Wichulec, 1667 Wicholec, 1456 Eichholze, dobra ryc, pow. brodnicki, st. poczt. Najmowo, st. kol. Brodnica o 5 Mm. , paraf. Bobrowo; 520 ha 368 roli, 32 艂膮k, 56 lasu; . w r. 1885 by艂o 9 dm. , 36 dym. , 177 mk. , 174 katol. , 3 ewang. w tem folw. Bogumi艂ki 1 dm. i 6 mk. ; gorzelnia parowa. Dobra te przesz艂y w drodze kupna do rodziny Karwat贸w r. 1702 i od tego czasu pozosta艂y w ich r臋ku. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂y te dobra do komturstwa brodnickiego. R. 1440 zachodzi Jon vom Eichholcze, t. j. Jan z Wichulca; r. 1456 Wichr贸wka Wichorze Wichutki Wici贸w Wiciejewska W贸lka Wiciejew Wicie Jon Tunkel vom Eichholze, t. j. Jan Tunkiel z Wichulca; r. 1481 Mische vom Eichholcz, t. j. Mi艣 Miko艂aj z W. ; r. 1590 Gregor Wicholtzky, t. j. Grzegorz Wichulski. Ten偶e naby艂 r. 1523 od Anny Jab艂onowskiej i jej ma艂偶onka Jakuba Radomi艅skiego dzia艂 ich w Jab艂onowie i pisze si臋 odt膮d z Wichulca Jab艂onowki. Jest on protoplast膮; rodu ksi膮偶膮t Jab艂onowskich ob. K臋trz, , O ludn. pol. , str. 133. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Villa Wicholec et Czekanowo, hereditaria Generosi Samuelis Czecholewski str. 330. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podano W. jako posiad艂o艣膰 szlach. , z folw. i m艂ynem, o 15 dym. str. 251. K艣. Fr. Wichutki, folw. nad rzk膮 呕eglin膮, , pow. sieradzki, gm. Bogumi艂贸w, par. Chojne, odl. od Sieradza w. 5, ma 2 dm. , 11 mk. Wicie 1. w XVI w. Wiczye, w艣 i folw. , pow. 艂owicki, gm. Jeziorko, par. Kociszew, odl. 9 w. od 艁owicza, ma 63 dm. , 437 mk. , 362 mr. dwor. folw. stanowi wieczyst膮 dzier偶aw臋, nale偶膮c膮, do d贸br ks. 艂owickiego; w艣 ma 55 osad, 1256 morg. w艂o艣c. 715 mr. pastw. i 36 mr. nieu偶. . W 1827 r. by艂o 54 dm. , 347 mk. ; 1864 r. 57 osad i 367 mk. W艣 ta, stara osada w kasztelanii 艂owickiej, nale偶a艂a zdawna do klucza 艂owickiego d贸br arcybiskupich. Kanonicy kollegiaty 艂owickiej mieli tu nadane sobie 艂膮ki, kt贸re kmiecie arcybiskupi cz臋sto wypasali, 艣ci膮jgaj膮c na siebie przeto kl膮twy kanonik贸w. A偶eby po艂o偶y膰 koniec tym zaj艣ciom Jan 艁aski, arcyb. , x. 1519 da艂 kanonikom w zamian za te 艂膮ki dziesi臋cin臋 ze wsi 艢wi臋te, w kasztelanii skierniewickiej a par. Mak贸w, warto艣ci 3 grzyw. , za艣 kmiecie zobowiazali si臋 p艂aci膰 z tych 艂膮k arcybiskupowi 3 grzyw. rocznie 艁aski, L. B. , II, 530. Wed艂ug reg. pob. pow. gosty艅skiego z r. 1579 w艣 Wiczie, nale偶膮ca do arcyb. gnie藕n. , mia艂a 艂an. l 1 2, 艂an. so艂tysich 3, zagr. 3 Pawi艅ski, Mazowsze, 205. 2. W. , Wschodnie, mylnie Wice, i W. Stare, dwie wsi, pow. garwoli艅ski, gm. i par. Wilga. W. Wschodnie maj膮 17 dm. , 103 mk. , 235 morg. ; W. Stare 19 dm. , 172 mk. , 129 morg. W r. 1576 Wicie, w艣 w par. Mniszewo. Adam Mniszewski p艂aci tu od 1 2 艂an. W r. 1827 Wicie w艣, w par. Mniszewo, ma 30 dm. , 280 mk. 3. W. Ro偶elskie, al. Bobik艂y, w艣 i folw. , i W. Wojszwidowskie, w艣, pow. maryampolski, gm. Poniemo艅 Po偶aj艣cie, par. Poniemo艅, odl. od Maryampola 50 w. ; W. Ro偶elskie maj膮. 18 dm. , 150 mk. ; folw. 1 dm. ; W. Wojszwidowskie 9 dm. , 50 mk. Br. Ch. Wicie 1. w艣 i za艣c, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyd艂贸w, par. Cytowiany, o 21 w. od Rossie艅. 2. W. , w艣, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Okmiany, o 67 w. od Szawel. Wiciejew 1. al. Wiciej贸w, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Barcz膮ca, par. Mi艅sk, ma 98 mk. , 157 morg. W r. 1576 w艣 Wicziei贸w, w pow. czerskim, w par. Mi艅sk, p艂aci od 6 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 224. 2. W. al. Wiciejewo, w艣, pow. p艂ocki, gm. M膮kolin, par. 艁臋towo, odl. 20 w. od P艂ocka, ma 33 dm. , 240 mk. , 1012 morg. 17 mr. nieu偶. . Dom modlitwy ewang. i szko艂a po cz膮tkowa. W r. 1578 w艣 Wicziejewo, w par. 艁臋towo, p艂aci od 27 1 2 艂an. , 3 zagr. , 3 rzemie艣ln. , 2 rze藕nik贸w i 1 warz膮cego piwo. Wie艣 nale偶a艂a do klucza m膮koli艅skiego d贸br bisk. p艂ockiego Pawi艅ski, Mazowsze, 8, 129. Br. Ch. Wiciejewska W贸lka, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Barcz膮ca, par. Mi艅sk, ma 34 mk. , 102 morg. Widna 1. za艣c. szl, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, o 57 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , b艂oto w Pi艅szczyznie, w okolicy rzeczki Szatrenki, stanowi膮cej niegdy艣 granic臋 puszczy kr贸lewskiej Kurzeliczy艅skiej ob. Rewiz. Puszcz, str. 12. A. Jel. Wici贸w, Viceo, potok, praw. dop艂. Putny na Bukowinie. Ob. Putna 2. . Wici贸w, w艣, pow. staromiejski, 22 klm. na p艂n. zach. od Starego Miasta s膮d pow. , urz膮d poczt. . Na p艂n. le偶y Potok Wielki i Lenina Ma艂a, na wsch. Tysowica, na p艂n. wsch. Ho艂owiecko, na p艂n. zach. Gr膮ziowa, na zach. P艂oskie. Wzd艂u偶 granicy p艂d. zach. p艂ynie Mszaniec, dop艂yw Dniestru. W p艂n. stronie obszaru powstaje kilka potok贸w mi臋dzy nimi pot. Sok贸艂, kt贸re 艂膮cz膮 si臋 w p艂d. stronie wsi i wpadaj膮 od lew. brz. do Msza艅ca. W dolinie jednego z tych potok贸w le偶膮 zabudowania. Wznies. obszaru na p艂n. wsch. si臋ga w g贸rze Jawornisko do 797 mt. najni偶szy punkt na p艂d. 483 mt. w dolinie Msza艅ca. P艂n. wsch贸d lesisty. W艂asno艣c wi臋ksza hr. Wodzickich ma roli om. 2, 艂膮k i ogr. 2, lasu 352 mr. ; w艂. mn. roli orn. 642, 艂膮k i ogr. 70, pastw. 333, lasu 114 morg. W r. 1880 by艂o 59 dm. , 317 mk. w gm. 304 gr. kat. Rus. , 13 izr. Niem. . Par. rzym. kat. w Starem Mie艣cie, gr. kat. w Ho艂owiecku G贸rnem. We wsi jest cerkiew drewniana, zbudowana w r. 1856. Metryki si臋gaj膮 r. 1795. W pobli偶u cerkwi sta艂 kiedy艣 monaster bazylia艅ski, po kt贸rym niema 艣ladu. We wsi jest kasa poz. gm. z kapit. 312 z艂r. O za艂o偶eniu wsi czytamy w Rkp. Bibl. Ossol. 2837, str. 144 A. 1568. Consensus Sigismundi Augusti provido Joanni Krzyniecki datur, quo mediante locatio villae de cruda radice, ad torrentem Wiczow, eodem nomine appellandae injuncta. Cui pro dote scultetiali duae mansae et duae portiones agri Obszar dictae, molendinum et alia adjunguntur. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , krainy gwo藕dzieckiej, w ekonomii Samborskiej. W lust. ekon. sambor. z r. 1686 Rkp. Os. , 1255, str. 197 czytamy Ta w艣 ma 艂an. 8 1 2; z osobna karczmarskich 2, popowski jeden. Czynsze na 艣w. Marcin 呕yrowszczyzn臋, str贸偶ne, kuchenne, za s膮dy zborowe, za wo艂u, myto do Stry艂ek, owies, g臋si, kury tak p艂ac膮, jako Ho艂owiecko z ka偶dego 艂anu. Czynszu g艂贸wnego p艂ac膮 z 艂anu po z艂. 3 gr. 6. Z pustych Wichutki Wiciule Wiciszcze Wiciszcze Wicker koszonych 艂an贸w z ka偶dego z艂. 6. Pop z cerkwi wiciowskiej i ho艂owieckiej z 艂anu p艂aci z艂. l0 gr. 18. Kniaziowie p艂ac膮 za pok艂on i stacy膮 z艂. 2 gr. 24. Od podsadka kniazkiego dawano czynszu gr. 20. Czynsze na 艣w. Wojciech str贸偶ne, kuchenne, owies, kury, barana kuchennego, baranka, jaja, za jarz膮bki i jagni臋, dziesi臋cin臋 owcza i inne powinno艣ci tak p艂ac膮 jako Ho艂owiecko. Drzewo tramowe jedno daj膮 z 艂anu; tak偶e buczyn臋 dowozi膰 powinni do 偶upy starosolskiej, i obr臋czy co potrzeba, gont贸w kop臋 z 艂anu ka偶dego. Hajduka jednego wyprawiaj膮; do 偶upy na us艂ug臋. Plug jeden wysy艂aj膮 z 艂anu, tak偶e z 艂anu ka偶dego kosiarza jednego. W inwentarzu z T. 1760 Rkp. Oss. , 1632, str. 221 czytamy, , Ta w艣 osiad艂a na 艂anach 8 1 4. Videlicet sianych 3, koszonych 3, pustych 2 1 4. Z osobna karczmarskich 2, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje si臋 18. Czynsze tej wsi Kuchennego z chlebnika ad praesens 18, po gr. 11 1 2, czyni 6 z艂. 27 gr. Str贸偶nego z 艂an贸w sianych ad praesens 3, po gr. 25, czyni z艂. 2 gr. 15. 呕yrowszczyzuy z tych偶e 艂an贸w po 1 z艂. 10 gr. , czyni z艂. 4. Zborowszczyzny z tych偶e 艂an贸w po z艂. 10, czyni z艂. 30. Za wo艂u kuchennego z tych偶e 脿 1 z艂. , czyni 3 z艂. Bani g艂贸wnej po z艂. 3 gr. 6, czyni z艂. 9 gr. 18. Owsa czynszowego z 艂anu sianego po p贸艂miark贸w 4, facit p贸艂miark贸w 12, z kt贸rych po艂ow臋 w ziarnie odda膰, a druga po艂ow臋 pieni臋dzmi powinni, p贸艂miarek po 2 z艂. , czyni za 6 p贸艂miark贸w z艂. 12. G臋si po 2, kur po 4 z ka偶dego 艂anu sianego, albo po z艂. 2, czyni z艂. 6. Z koszonych 艂an贸w ad praesens 3, po 6 z艂. z艂. 18. Myta gromada daje gr. 12. Barana kuchennego albo za艅 z艂. 3. Za baranka wielkanocnego z艂. 1. Za jagni臋 i jarz膮bki gr. 28. Jajec kop臋, albo za ni膮 gr. 20. Suma czynszu 98 z艂. Karczmarstwa w tej wsi p贸艂tora 艂anu posesorami uczciwi Krzywieccy, na kt贸re prawo produxerunt. Tego偶 karczmarstwa p贸艂 艂anu posesorami uczciwi Wiciowsey, prawo tak偶e produxerunt, yigore kt贸rych praw obydw贸ch cz臋艣ci p艂aci膰 powinni czynsze do kasy, tudzie偶 hibern臋 na gardekur贸w J. Kr. mo艣ci pod艂ug dyspartymentu. Powinno艣ci tej wsi m艂yny w Strzelbicach reparuj膮, do kierat贸w 偶upnych jakowej potrzeba buczyny dowo偶膮 Drzewa osikowego z 艂anu ka偶dego sianego daj膮 艂upanego dwoje, krokiew jedn臋, 艂at dwie, brus jeden, gont贸w kop dwie i obr臋czy co potrzeba za zwyczajn膮 zap艂at臋 dowo偶膮. P艂ug jeden i kosarza jednego z 艂anu sianego posy艂ali, teraz ju偶 nie posy艂aj膮, ale p艂ac膮 za takow膮 robocizn臋 po z艂. 10 gr. 6. Pacho艂ka do 偶upy starosielskiej wyprawiaj膮, a na drugiego do Strzy艂ek daj膮 z艂. 10. Lasy tej wsi Las od wschodu s艂o艅ca nazwany Jawornik, jod艂owy. Las od zachodu jod艂owy i bukowy. Las od p贸艂nocy, rzadki, smerekowy. 呕ali艂a si臋 gromada na tamecznych karczmarz贸w, 偶e im znaczny kawa艂 gruntu odebrali, a do podatk贸w si臋 nie przyk艂adaj膮. Lu. Dz. Wiciszcze, za艣c, pow. borysowski, w 2 okr pol. 艂ohojskim, gm. Hlewin, przy go艣c. z Zabaszewicz do 艁ozina. A. Jel Wiciule, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Korsak贸w Grau偶yszki o 3 w. , o 15 w. od Oszmiany, 6 dm. , 43 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz. rewiz. . Wiciuny Prywatne i Rz膮dowe, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Poniemo艅, odl. od Maryampola 46 w. i 53 w. W. Prywatne maj膮 56 dm. , 127 mk. ; W. Rz膮dowe 6 dm. , 58 mk. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 36 mk. i 4 dm. , 50 mk. Wiciuny 1. w艣 i folw. , pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. Mu艣niki o 4 w. , okr. wiejski Kiern贸w, o 42 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 7 mk. katol. , w艣 za艣 7 dm. , 64 mk. t. wyzn. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Paw艂owskich. 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyrwinty o 12 w. , okr. wiejski i dobra hr. Leduchowskich, Poszyrwi艅cie, o 45 w. od Wilna, 7 dm. , 78 mk. katol. 3. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Rog贸w, o 26 w. od Wi艂komierza. Wick al. Witk, 1648 Witek, 1710 Witzk, niem. Viezig al. Vietzig, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. l臋borski, st. p. w miejscu; par. kat. L臋bork, dawniej Bia艂ogr贸d Belgrad. W. le偶y po prawej stronie 艁aby; tu krzy偶uj膮 si臋 szosy z Wejherowa do S艂upska i z L臋borka do 艁eby. Od morza Baltyckiego w艣 odleg艂a jest 11 klm. ; okolica r贸wna, gleba 艣rednia; w pobli偶u s膮 wielkie bagna, 艂膮ki i pok艂ady torfu. W dok. zachodzi po raz pierwszy r. 1437. R. 1780 donosi wizyta Rybi艅skiego Villa Wiek, haeres Magnificus Dom. de Wossau; kat. 11, ew. 52 str. 98. R. 1885 liczy艂a w艣 202 mk. ewang. ; dobra 331 mk. ew. , 1 kat. Wed艂ug wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobiera艂 proboszcz bia艂ogr贸dzki 8 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, nadto 26 kur str. 99. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂aci艂 tu p. Chork od 5 w艂. osiad艂. , 1 pust. , 4 ogrod. 12 fl. 2 gr. ob. Rocz. T. Prz. N. w Pozn. , 1871, str. 198. K艣. Fr. Wickendorf, 1392 Withindorff, w艣, pow. 艣widnicki, par. ew. 艢widnica, kat. Nieder Arnsdorf. W r. 1885 by艂o 263 ha, 71 dm. , 502 mk. 116 kat. . Wicker, zapewne Wkra, rzeczka w Prusiech wschodnich, wytryska ze 藕r贸de艂 niedaleko jez. Taulen Tu艂odziad, w pow. ostr贸dzkim, przep艂ywa jezioro D膮br贸wno pod miastem t. n. i wpada do rz. Wel, dop艂. Drw臋cy. Jestto w艂a艣ciwie jedno z ramion 藕r贸d艂owych rz. Wel, zwanej te藕 Wkr膮. Wickerau 1. Gross, w艣 wlo艣c. , pow. elbl膮ski, st. p. Neukirch, paraf. kat. Elbl膮g odl. 1 mil臋, szko艂a ewang. w miejscu; 347 ha 102 roli orn. , 99 艂膮k; 1885 r. 34 dm. , 42 dym. , 219 mk. , 2 kat. , 197 ew. , 20 dyssyd. ; 1867 r. 33 dm. , 43 dym. , 239 mk. 2. W. Klein, w艣 w艂o艣c, tam偶e, st. p. Ellerwald; 504 ha 177 roli orn. , 102 艂膮k; Wickendorf Wick Wiciuny Wickr Wicy艅 Wickerland Wicki Wickerland 1885 I. 26 dm. , 27 dym. , 178 mk. , 11 艂at, 149 ew. , 18 dyssyd. ; 1867 r. 24 dm. , 25 dym. , 155 mk. K艣. Er. Wickerland niem. , ob. Konradswalde. Wicki, w艣 w艂o艣c. , pow. grodzie艅ski, w 1 okr. pol, gm. G贸rnica, o 17 1 2 w. od Grodna, ma 218 dzies. 6 艂膮k i pastw. . Wicki, powiat, w gub. esto艅skiej, ob. Wik. Wiekowszczyzna 1. za艣c. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafianowo, o 63 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. 2. W. , folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Samochwa艂owicze, o 20 w. od Mi艅ska, 4471 dzies. Po Radziwi艂艂ach wzi臋li W. ks. Wittgenstejnowie. Przed 1880 r. od Piotra Wittgenstejna naby艂 J. Bunge i przeprowadziwszy proces ze szlacht膮 drzier偶awi膮c膮, grunta, rozprzedaje obecnie folwark W. pomi臋dzy w艂o艣cian i szlacht臋. Z ostatniej doby administracyi ks. Wittgenstejna drobne dzier偶awy przynosi艂y 7000 rs. , propinacye 350 rs. Wickry, tak zowi膮 si臋 w wizyt. Strzesza z r. 1667 Lipinki, w pow. lubawskim str. 285. Viclino, dok. 1281 Biek艂o, niem. Beckel, w艣 w Pomeranii, pow. s艂upski ob. P. U. B. Perlbach, str. 285. Wicy艅 z Meresz贸wk膮, w艣, pow. z艂oczowski, 22 klm. na pld. zach. od Z艂oczowa s膮d. pow. , 12 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. w Pomorzanach. Na pln. le偶膮; Kropiwna i 呕uk贸w, na wsch. Koropiec i Bubszczany, na pld. Dunaj贸w, na zach. Ciemierzy艅ce obie w pow. przemy艣la艅skim. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Zgni艂a Lipa al. Dunajczyk, dop艂. ramienia Z艂otej Lipy. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania, na p艂d. od nich przys. Meresz贸wka al. Merysz贸wka. Wznies. si臋ga na p艂d. wsch. 431 mt. , w dolinie Zgni艂ej Lipy obni偶a si臋 do 316 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 520, 艂膮k i ogr. 139, past. 50, lasu 733 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 1333, 艂膮k i ogr. 325, past. 194, lasu 21 mr. W r. 1880 by艂o 168 dm. , 1005 mk. w gm. , 10 dm. , 76 mk. na obsz. dwors. 885 rzym. kat. , 121 gr. kat. , 175 izrael. ; 1043 PoL, 38 Bus. . Par. rzym. katol. w Dunajowie, gr. katol. w 呕ukowie. By艂 tu monaster bazylia艅ski, z cudownemi obrazami Matki Boskiej i 艣w. Onufrego. Za艂o偶ony przez Sobieskich. Przywilej wydal w r. 1703 kr贸lewicz Aleksander. Pierwotnie nale偶a艂 do archimandryi uniowskiej. Biskup Szeptycki, zapisuj膮c monasterowi 2000 z艂p. w r. 1709, m贸wi Oraz upraszam succedaneum Episcopum i wszelk膮 mi艂o艣ci膮, et charitate proximi obowi膮zuj臋, a偶eby pami臋taj膮c na moje prace ko艂o tego monastyra a prima radice przez tak wiele lat 艂o偶one, niechcia艂 go odrywa膰 od archimandryi uniowskiej. W rewizyi ihumen贸w z r. 1724 czytamy Monaster wicy艅ski na funduszu popowskim siedzi. 0. Ihumen za patentem PW. O. Barlaama Szeptyckiego. Zakonnik贸w z starszym 10. Dokumentem wydanym w Wroc艂awiu dn. 3 sierpnia 1724 r. uposa偶a kr贸lewicz. Konstanty ko艣ci贸艂 bazylian贸w w Wicyniu Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 519, str. 2677. Po zniesieniu monasteru litwinowskiego przeniesiono stamt膮d obraz 艣w. Onufrego do W. Ihumen 0. Jedli艅ski wybudowa艂 tu w r. 1771 1778, przy pomocy arcyb. lwowskiego Sierakowskiego, cerkiew z ciosowego kamienia. Cerkiew ta zgorza艂a w r. 1846 w dzie艅 艣w. Onufrego. Dzi艣 stoi w tem miejscu folwark Bazyliany. Slynny cudami obraz Matki B. przeniesiono do Krasnopuszczy. We wsi jest szko艂a etat. lklas. od r. 1856 z j臋zykiem wyk艂ad. polskim, dwa m艂yny wodne i gorzelnia. W r. 1389 daje W艂adys艂aw Jagie艂艂o wsi Wicy艅 Wiczyn i Ciemierzy艅ce Miko艂ajowi Go艂og贸rskiemu w nagrod臋 zas艂ug Liske, A. G. Z. , t. II, str. 32. W r. 1441 oznacza Piotr Wo艂czko z K艂odna, podkomorzy lwowski, granice mi臋dzy wsi膮 arcybiskupi膮 Dunaj贸w a wsi膮 Miko艂aja Go艂og贸rskiego zwan膮 Wicy艅 Wyaczen, 1. c, str. 110. W r. 1482 wprowadza Spytek z Jaros艂awia, woj. sandomierski i ststa generalny ruski, arcybiskupa lwowskiego w posiadanie d贸br Wicy艅 Vyanczen, L c, str. 225. W r. 1486 po艣wiadczaj膮 Gunter z Sieniawy, s臋dzia, i Jan z Wysokiego, pods臋dek, lwowscy ziemscy, 偶e El偶bieta Go艂og贸rska zastawi艂a w r. 1473 w艣 sw膮 W. arcybiskupowi lwow. Grzegorzowi za d艂ug wynosz膮cy 600 grzyw. 1. c, str. 229. Nast臋pnie przechodzi W. w posiadanie Sienie艅skich i nale偶y do d贸br pomorza艅skich. W r. 1630 nabywa dobra pomorza艅skie Jakub Sobieski. W. by艂 w贸wczas przez Tatar贸w tak zniszczony, 偶e Sobieski musia艂 w艣 na nowo osadza膰Zt膮d pochodzi, 偶e dzi艣 mieszka tu ludno艣膰 prawie wy艂膮cznie polska. We wsch. stronie obszaru, przy drodze do Pomorzan, znajduj膮 si臋 dwie mogi艂y tatarskie ob. Sokalski, Rys geogr. stat. okr. szkoln. z艂oczowskiego, 1885, str. 194. Ludno艣膰 wsi trudni si臋 hodowl膮 pszcz贸艂. Lu. Dz. Wiciajcie, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyd艂贸w, o 18 w. od Rossie艅. Wiczkaska hora 341 mt, szczyt, na gra nicy wsi Kotoryna w pow. 偶ydaczowskim, a D膮browy w pow. ka艂uskim. Na 49 11 1 2 p艂n. szer. a 42 6 wsch. d艂ug. Nale偶y do ostatnich przedg贸rzy Beskidu wschod. si臋gaj膮cych ku Dniestrowi a wysuni臋tych pomi臋dzy Siwk膮 a 艢wic膮 Mapa woj. , 9, XXXI. St. M. Wicz贸wka, pow. pi艅ski, ob. Witcz贸wka. Wiczyn, Wiczyna, Witczyn, pow. pi艅ski, ob. Wietczyna. Widacz 1. w艣, pow. jasielski, o 3, 7 klm. na pld. od Frysztaka, u uj艣cia pot. Kubli do Wis艂oka z lew. brzegu, w okolicy pag贸rkowatej 315 mt. npm. . Przez wie艣 prowadzi go艣ciniec z Krosna do Strzy偶owa. W艣 ma 49 dm. , 264 mk. rz. kat. 5 izrael. , obszar wi臋k. pos. 3 dm. , 18 mk. Par. rz. kat. w Frysztaku. Pos. wi臋k. J贸z. Lesikowskiego ma 109 mr. roli, 7 mr. 艂膮k, 1 Wicz贸wka Wiczyn Widacz Wiczkaska hora Wiciajcie Widarowo Wida艂ok Widajcie Widacz贸w mr. 800 sa偶. ogr. , 46 mr. past. , 8 mr. lasu i 1 mr. parcel budowl. Graniczy na pld. z Przyb贸wk膮, na p艂n. z Glinikiem Dolnym, na zach. z Lu bi膮. 2. W. , at. Biedacz, przys. gm. Targowi ska, w pow. kro艣nie艅skim. Mac. Widacz贸w, w艣, pow. rzeszowski, u 藕r贸d艂o wisk Mleczki, na wsch贸d od Jawornika. Liczy 46 dm. i 265 mk. , 179 rzym. kat. , 82 gr. kat. i 4 izr. Posiad艂o艣膰 wi臋ksza zosta艂a rozparcelowa na mi臋dzy 4 w艂o艣cian w og贸le 76 mr. . O prze sz艂o艣ci i powstaniu tej osady brak wiadomo艣ci. Graniczy z Hadlem Szklarskiem, H. Ka艅czuckiem i Huciskiem; na wsch贸d z lasami pokrywaj膮cymi wzg贸rza do 400 mt. wzn. . Mac. Vidafoeld, ob. Dechtary Wi偶ne. . Widajcie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pok, gm. i par. S艂oboda, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Dawniej w艂asno艣膰 Rudomin贸w, dzi艣 skarbowa. Za czas贸w Rzpltej W. stanowi艂y sstwo, po艂o偶one w pow. bras艂awskim, z kt贸rego, pod艂ug S艂ownika Echarda, p艂acono 248 z艂p. kwarty. Wida艂ok, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Widarowo al. Januarowo ob. , fol. , pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, o 32 w. od Nowogr贸dka, w艂asno艣膰 rodziny Baranowicz贸w; wed艂ug lustracyi z 1889 r. ma prze sz艂o 23 w艂贸k; grunta wyborne. Miejscowo艣膰 lek ko falista. A. Jcl. Widaucie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. pol, gm. 呕agory, o 75 w. od Szawel. Widawa al. Widawka, rzeka, prawy dop艂yw Warty, bierze pocz膮tek z plaskowzg贸rza stanowi膮cego cz臋艣膰 dzia艂u wodnego Warty i Pilicy, zajmuj膮cego wschodni膮 cz臋艣膰 obszaru pow. noworadomskiego i si臋gaj膮cego do 1078 st. npm. Na tym dziale wodnym pod wsi膮 Kodr膮b znajduj膮 si臋 zr贸dla W. , w pobli偶u 藕r贸de艂 Luci膮偶y, dop艂. Pilicy. Przez wie艣 Widawk臋 pod膮偶a W. w kierunku zach. p艂n. r贸wnolegle od Warty odleg艂ej tu o 7 w. , okr膮偶aj膮c wynios艂y taras plaskowzg贸rza, pi臋trz膮cego si臋 na lewym brzegu rzeki w pasma do艣膰 znacznych wzg贸rz g贸ry Makowskie pod wsi膮 Dobryszyce, zwraca si臋 ku zachodowi, p艂ynie przez Szczerc贸w, pod Szczercowsk膮 Wsi膮 przyjmuje z praw. brz. rzk臋 Pisie al. Rudzisko, zwracaj膮c si臋 coraz wi臋cej ku p贸艂nocy, przyjmuje z lew. brzegu pod Korablewem Kras贸wk臋, p艂ynie na Restarzew, Chociw, po za Rogo藕nem przyjmuje Grabi臋 Grab贸wk臋 z Chrz膮st贸wk膮 z praw. brzegu a nieco ni偶ej Nieciecz z lew. brzegu ko艂o Podg贸rza, skr臋ca w kierunku zach. p艂n. i na Rembiesz贸w pod膮偶a do wsi Pstrokonie, pod kt贸r膮 uchodzi do Warty z praw. brzegu. D艂ugo艣贸 biegu wynosi oko艂o 11 mil. Widawa, os. miejska, dawniej miasteczko nad rzk膮 Nieciecz膮, o 2 w. od jej uj艣cia do Widawki z lew. brzegu, wprost uj艣cia Grabi z praw. brz. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Widawska, par. Widawa. Osada le偶y o 23 w. na p艂d. wsch贸d od Sieradza, o 17 w. na p艂n. zach. od Szczercowa a oko艂o 24 w. na p艂d. wsch. od 艁asku. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣ci贸艂 i klasztor bernardyn贸w, urz膮d gminny, st. poczt. , szkol臋 pocz膮tkow膮, 167 dm. , 3345 mk. , 1723 mr. 900 mr. roli ziemi nale偶膮cej do mieszczan, 60 mr. wlo艣c. dawniej ko艣cielnej, 6 ko艣cielnej i 4 mr. klasztornej. Bywa tu 12 jarmark贸w do roku. W r. 1827 by艂o 136 dm. , 1390 mk. ; 1864 r. by艂o 23 dm. murow. , 128 drewn. , 2018 mk. Pierwotnie wie艣 szlachecka, w艂asno艣膰 i siedziba rodu W臋偶yk贸w, kt贸rzy tu za艂o偶yli parafi膮 i miasto w ko艅cu XIV czy na pocz膮tku XV w. Piotr z W. , s臋dzia sieradzki, wyst臋puje w aktach z r. 1412, 1418 i 1433 Kod. dypl. pol, I, 311, II, 381 i Ulanowski, Dok. Kujaw. , 27495. Na pocz膮tku XVI w. stoi tu kosci贸艂 murowany, p. w. 艣w. Marcina, wzniesiony oko艂o r. 1446 na miejscu dawnego, drewnianego, konsekrowany r. 1476 przez Andrzeja, bisk. krete艅skiego, sufragana gnie藕n. Pleban utrzymywa艂 przy ko艣ciele dwu kapelan贸w. Uposa偶enie ko艣cio艂a w ziemi sk艂ada艂o si臋 z 艂anu ziemi w ka偶dym z trzech p贸l miejskich, komornika w mie艣cie p艂ac膮cego 3 fertony czynszu, plac贸w i dom贸w. Mieszczanie dawali dziesi臋cin臋 i kol臋d臋 po groszu z domu, komornicy po p贸艂 grosza. R. 1563 miasto p艂aci 38 fl. 12 gr. szosu od 76 rzemie艣lnik贸w. Po Sieradzu i Warcie jest W. najludniejszem miastem w ziemi sieradzkiej. Wyrazem tej pomy艣lno艣ci s膮 liczne fundacye pobo偶ne, p贸藕niej zatracone, jak szpital i ko艣cio艂ek 艣w. Ducha, drewniany, uposa偶ony przez Tomasza Domaniewskiego, kaplica 艣w. Wojciecha, fundacyi Jakuba 艁ykowskiego, ko艣cio艂ek 艣w. Rocha z obrazem tego 艣wi臋tego, uwa偶anym jako cudowny. Ten ostatni, wzniesiony na cmentarzu, dot膮d si臋 utrzyma艂. W XVI w. Walenty z W. ur. 1542, 1612, po uko艅czeniu nauk w Krakowie, by艂 profesorem uniwersytetu uczy艂 teologii i niejednokrotnie obierany by艂 rektorem. Pami臋taj膮c o swym rodzinnym gnie藕dzie, sprawi艂 w r. 1600 miedzian膮 chrzcielnic臋 do ko艣cio艂a. R. 1617 mieszczanin Stanis艂aw Gardziel przybudowa艂 przy ko艣ciele kaplic臋 dla bractwa ro偶a艅cowego. Ju偶 poprzednio ze strony przeciwleg艂ej stan臋艂a kaplica 艣w. Anny. Przy ko艣ciele ufundowano kilka altaryi i ustanowiono prebendarzy. Wojciech W臋偶yk Widawski z 偶on膮 Ann膮 funduj膮 r. 1638 klasztor bernardyn贸w, z ko艣cio艂em murowanym, p. w. Podwy偶szenia 艣w. Krzy偶a. Przy po偶arze miasta w r. 1802 sp艂on膮艂 ko艣ci贸艂 parafialny z plebani膮, wskutek czego nabo偶e艅stwo odprawia艂o si臋 w ko艣ciele bernardy艅skim a偶 do r. 1846, w kt贸rym odbudowano zrujnowan膮 przez ogie艅 艣wi膮tyni臋 ob. 艁aski, L. B. , I, 469 471 i przypisy. Jeden z dziedzic贸w W. Piotr W臋偶yk Widawski og艂osi艂 na pocz膮tku XVII w. w Krakowie kilka pism wierszem i proz膮. W 1635 r. wysz艂o Widacz贸w Widawa Widaucie Widawska D膮browa Widawa Widawia Widawiatis Widawka Widawki Widawszczyzna Widawy w Krakowie pisemko p. t. Akademia Widawska J. M. P. M. W臋偶yka Widawskiego. W. paraf. , dekan. laski, 3200 dusz. Br. Ch. Widawa, chutor, pow. kobry艅ski, w 5 okr. poL, gm. Osownica, nale偶y do d贸br Zajeziorze von Wernek贸w. Widawa, w艣 nad bezim. dop艂. Medwied贸wki, pow. proskurowski, okr. pol. i st. poczt. Satan贸w o 26 w. , gm. Sam贸w, par. katol. Kuman贸w, o 40 w. od Proskurowa, ma 165 osad, 756 mk. , 573 dzies. ziemi wlo艣c, 514 dworskiej, 28 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , za艂o偶ona w 1720 r. , z 807 parafianami. W lesie na p艂d. wsch. od wsi jest kurhan, zwany Osianow膮, g贸r膮, za lasem za艣 wielka mogi艂a, w kt贸rej, wed艂ug miejscowego podania, maj膮 by膰 pochowani mieszka艅cy wsi Zielonej, zniszczonej przez Tatar贸w. Jest tak偶e 藕r贸d艂o, zwane Zielone, w miejscu, gdzie mia艂a sta膰 cerkiew wsi tej偶e nazwy. W艣 W. nale偶a艂a do Zgliszczy艅skich, nast臋pnie Zaleskich, dzi艣 Ro艣ciszewskich. Dr. M. Widawa, ob. Widawy. Widawa al. Wejda, niem. Weide, rzeka, prawy dop艂yw Odry, ma 藕r贸d艂a na zach. od Sycowa, pod wsi膮 Stradomi膮, wyp艂ywa z pld. stok贸w plaskowzg贸rza na wzn. 569 st. npm. , kt贸rego grzbiet nosi nazw臋 g贸r Trzebnickich. Od Namys艂owa skr臋ca ku zachodowi, p艂ynie na Bierut贸w Bernstadt, Psiepole, niedaleko uj艣cia dziel si臋 na dwie odnogi, z kt贸rych jedna wpada do ramienia Odry, oddzielaj膮cego si臋 z praw. brzegu Odry naprzeciw Wroc艂awia, druga za艣 uchodzi do Odry z praw. brz. , o p贸l mili poni偶ej Wroc艂awia, ko艂o Urazu, naprzeciw uj艣cia Wystrzycy, na wzn. 330 st. npm. Z praw. brzegu przyjmuje dop艂yw Ole艣nic臋 Oelse. B艂ugo艣膰 biegu wynosi oko艂o 100 klm. Obfituje w raki. Widawa 1. pow. wroc艂awski, ob. Lilienthal. 2. W. , pow. lubliniecki, ob. Kamieniec. Wldawcziszki 1. w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski Koncia rzyn, 4 dm. , 43 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Blakiszki, Skrodkowskich. 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 13 w. , okr. wiejski Suder wa, o 19 w. od Wilna, 6 dm. , 48 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Woms贸w. W 1820 r. w艣 mia艂a 5 dm. , 19 mk. 3. W. , za艣c. nad jez. Bo艂osie, tam偶e, o 11 w. od Rze szy a 17 w. od Wilna, 7 dm. , 58 mk. katol. w 1865 r. 25 dusz rewiz. , nale偶a艂 do d贸br Izabe lin, Kotwicz贸w. J. Krz. Widawia, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Mitwy. Widawiatis, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, pr. dop艂yw Widawii pr. dop艂. Mitwy. Widawka, rzeka, ob. Widawa. Widawka, w艣, fol. i m艂yn nad rz. Widawk膮, pow. noworadomski, gm. Gos艂awice, par. Kodr膮b, odl. 11 w. od Radomska, w wynios艂em po艂o偶eniu 艣r贸d plaskowzg贸rza. W艣 ma 19 dm. , 114 mk. 141 mr. ; fol. 5 dm. , 8 mk. , 613 mr. ; m艂yn 1 dm. , 6 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 6 mr. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 70 mk. , par. Dmenin. Fol. W. , oddzie lony od d贸br Gos艂awice, rozl. mr. 613 gr. or. i ogr. mr. 266, 艂膮k mr. 22, past. mr. 2, lasu mr. 299, obszar sporny mr. 4, nieu偶. mr. 19; bud. z drzewa 11; las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 w艣 W. , w par. Kodramb, w艂asno艣膰 Kodrembskiego, mia艂a 7 osad. , 3 1 2 艂an. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 274. Br. Ch. Widawki, pow. sycowski, ob. Dzie艂osza. Widawska D膮browa, kol. , w艣, fol. i dobra, pow. laski, gm. D膮browa Widawska, par. Widawa odl. 3 w. ; w艣 ma 60 dm. , 538 mk. , 529 mr. wlo艣c; kol. 6 dm. , 118 mk. , 1106 mr. Gmina ma 5956 mk. w tem 1401 偶yd贸w i 58 prot. . OK D膮browa 41. Widawszczyzna, w艣 i fol. , pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol, gm. Po艂oczany o 8 1 2 w. , okr. wiejski Litwa, o 59 w. od Oszmiany. Fol ma 1 dm. , 8 mk. katol. , w艣 za艣 4 dm. , 14 mk. t. wyzn. w 1865 r. 33 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Jasi艅skich. Widawy 1. urz臋d. Wydawy, przedtem Wy dawa i Widawa, Hermanni villa r. 1241, Hermani villa prope civitatem Ponecz r. 1310, w艣 i dw贸r, pow. krobski Gosty艅, tu偶 pod Poniecem Punitz gdzie par. , poczta i st. dr. 藕el. W艣 23 dym. i 174 mk. wchodzi w sk艂ad okr. miej. Po niec Dw贸r ma 6 dm. , 131 mk. 123 kat. , 8 prot. i 281 ha 226, 44 roli, 23, 70 艂膮k, 1, 58 pa stwisk, 24, 71 lasu, 5, 40 nieu偶. ; cegielnia, ch贸w byd艂a i owiec; w艂a艣cicielami s膮 hr. Mycielscy. W r. 1241 biskup wroc艂awski Tomasz da艂 bisk. pozn. w艣 Czerlejno w zamian za dziesi臋ciny z 贸wczesnego Hermanowa Cod. Dipl. Sil. , VII, n. 582b z mylnem obja艣nieniem. W r. 1310 wchodzilo to Hermanowo w sk艂ad ustanowionego przez Henryka II powiatu ponieckiego Kod. Wielkop. , n. 930. Regestra pobor. z r. 1580 nie wykazuj膮 tej osady. 2. W. , urz臋d. Wydawy, w艣, pow. krobski Rawicz, o 9 klm. na pld. wsch贸d od Rawicza i 5 klm. ma p艂d. od S艂u pi, po praw. brzegu Orli, dop艂. Baryczy; przy granicy Szl膮ska; par. w Golejewku, pocz. w S艂u pi, st. dr. 偶el. w Rawiczu; ma 80 dm. , 545 mk. katol. i 198 ha 153 roli, 19 艂膮k. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku nale偶a艂a do Gajewskich z Stwol na, p贸藕niej do hr. Czarneckich. E. Cal. Widawy, niem. Weide. 1297 villa Simonis seu Widawia, Wyden, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. ew. Psary, kat. 艢winiary. W r. 1885 dobra mia艂y 143 ha, 2 dm. , 42 mk. 16 kat. ; w艣 56 ha, 33 dm. , 281 mk. 55 kat. . Nadana przez niejakiego Alberta klasztorowi 艣w. Wincentego we Wroc艂awiu w XII w. Kod, Ma艂op, , I, 60. Widawa Widbesk Widerny wierch Widbesk, w dawnych kronikach nazwa Witebska od rz. Wi膰by Wid by. Widbino, jeziora, w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, na zach. od Ostaszkowa, d艂ugie 11 w. , szerokie od 1 4 do 1 w. ; g艂臋bokie do 40 sa偶. Brzegi ma wysokie i urwiste. Wyp艂ywa z niego rz. Kud. Widbulbone, g贸ra 271 mt. , plaska, bezle 艣na, na wschod. obszarze Werenczanki, na Buko winie, pod 43 27 wsch. d艂ug. , 48 32 p艂n. szer. Mapa woj. , 11, XXXII. St. M. Widejka, rzeczka, w pow. rossie艅skim, dop艂yw Judry, uchodzi pod Judranami. Widejki 1. w艣 nad jez. t. n. , pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 36 w. od Telsz, w 1859 r. 18 dm. , 179 mk. , m艂yn wodny. 2. W. , w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 17 w. od Telsz. Widejkowszczyzna, w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol, gm. i dobra, hr. Chreptowicz贸w, Wiszni贸w o 1 w. , okr. wiejski W贸jtowicze, o 42 w. od Oszmiany, 6 dm. , 22 mk. , w 1865 r. 20 dusz rewiz. . Widejszany, w艣 rz膮d. , pow. 艣wiecia艅ski, w 1 okr. poL, 8 dm. , 61 mk. starowier. Widesze, w艣 wlo艣c, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Oszmiany, 8 dm. , 108 mk. katol. Widejty, w艣 i za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, gm. i par. Rakiszki, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. W艣 uw艂aszczona od hrabstwa rakiskiego. Wchodzi艂a w sk艂ad sstwa kura klewskiego i za sprawy wojenne nadana zosta艂 przez ks. Zbarazkiego Drozdowskiemu, w rodzie kt贸rego pozostawa艂a przez kilka pokole艅, nast臋pnie drog膮 wiana przesz艂a w dom Bia艂ozor贸w, od kt贸rych naby艂 hr. Tyzenhauzen i wcieli艂 do klucza rakiskiego. Widel al. Fidel, by艂e jezioro, w okr. goldyngskim, w par. Bondangen, na p艂n. granicy Kurlandyi, mia艂o 5 do 6 w. d艂ug. i 2 w. szeroko艣ci, by艂o wyniesione o 32 w. npm. , odl. o 560 sa偶. od wybrze偶a morskiego. W 1838 r. przekopano kana艂 i spuszczono jezioro do morza i osuszone zag艂臋bienie u偶yto pod rol臋. Wide艂ka, w艣, pow. kolbuszowski, w piaszczystej, lasem sosnowym pokrytej r贸wninie, u 藕r贸de艂 Zyzogi, dop艂. 艁臋gu. Przez obszar wsi prowadzi droga z G艂ogowa 8, 5 klm. do Rani藕owa. Bo gm, nale偶膮, w贸lki Dworzysko, Majdan i i Zembrza. Ca艂a gmina z obszarem wi臋k. pos. ma 398 dm. i 2069 mk. , 2123 rzym. kat. , 7 prot. i 487 izr. Szko艂a ludowa. Par. rz. kat. w Przewrotnem. Dawniej w艂asno艣c hr. Rey贸w, teraz nale偶y do kilku izraelit贸w. Wi臋ksza w艂asno艣膰 ma 213 mr. roli, 26 mr. 艂膮k, 3 mr. ogr. , 77 mr. past. , 38 mr. lasn i 2 mr. 1438 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. ma 2824 mr. roli, 625 mr. 艂膮k i ogr. , 330 mr. past. i 459 mr. lasu. Na obszarze wi臋k. pos. znajduje si臋 gorzelnia. Osada I powsta艂a w XVII w. ; wymieniaj膮 j膮 dopiero spisy pobor. z r. 1674 Pawi艅ski, Ma艂op. , 57a. Graniczy na p艂n. z Sudo艂ami i K艂ap贸wk膮, , na wsch. z Przewrotnem, na p艂d. z Por臋bami, a na zach. z Kupnem. Mac. Wide艂ka 1. os. do Koz艂owa, pow. kamionecki. 2. W. , las przy wsi K臋dziarzawce, pow. kamionecki. 3. W. , przys. Lipnicy, w pow. kolbuszowskim. Wide艂ki, w艣, pow. kielecki, gm. i par. Cis贸w. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 118 mk. Nie wymieniona w reg. pobor. XVI w. , powsta艂a zapewne z osady le艣nej, nale偶膮cej do d贸br kr贸lewskich Cis贸w. Widenia艅ce, 1. w艣, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Koniawa, okr. wiejski Czepieluny, o 4 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br Kijucie, Kami艅skich. 2. W. , w艣 w艂o艣c, tam偶e, o 7 w. od gminy, 51 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, ma 17 dm. , 191 mk. katol. w 1865 r. 74 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Ejszyszki. Widera, os. m艂yn. , pow. b臋dzi艅ski, gm. i par. Kozieg艂owy, ma 1 dm. , 5 mk. , 16 morg. Wideradz, folw. , pow. wielu艅ski, gm. Starzenice, par. Wielu艅 odl. 12 w. , ma 2 dm. , 10 mk. , 391 morg. roli i ogr. , 20 mr. pastw. , 18 mr. nieu偶. ; 2 bud. mur. , 4 drew. Widerak贸w al. Wydrak贸w, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Zaj膮czk贸w, par. S艂awno, odl. od Opoczna 18 w. , ma 6 dm. , 71 mk. , 79 morg. Widerka, os. , pow. b臋dzi艅ski, ob. Smardzew 5. Widernik, obszar lesisty, nieco wzniesiony ponad bagna doliny K艂odnicy, w p艂n. zach. stronie Ni偶uchowa, w pow. stryjskim Mapa szt. wojs. , 8, XXIX. Widernik, w臋g. Vidernik, w艣, w hr. spiskiem, pow. hornadzkim, o 1 Mm. od toru dr. 藕el. koszyckobogumi艅skiej, na stokach g贸r Moszkowca Moskovec. W r. 1890 by艂o 320 mk. , 292 S艂owak贸w, 10 Niemc贸w i 18 Madyar贸w; pod艂ug religii 307 kat. , 3 ewang. augsb. i 10 izrael. ; wie艣 liczy艂a 61 dm. i 862 morg. obszaru. Ko艣ci贸艂 paraf. rz. kat. w miejscu, prot. nale偶膮 do par. Szwabowiec Svab贸cz; urz膮d podat. w Lewoczy, urz膮d tel. i poczt. w Hrabuszycach Kapsdorf, K脿posztafalu, s膮d pow. w Spiskiej Sobocie. Widerny wierch, s艂ow. Viderny vrch, pasmo g贸rskie w Karpatach, w hr. spiskiem. Jest ono niejako dalszym ci膮giem Mag贸ry spiskiej i ma swe przed艂u偶enie w grzbiecie Turawa. Grzbiety te maj膮 kierunek ku p艂n. wschodowi, ze zboczeniem ku wschodowi. Grzbietem W. prowadzi granica pomi臋dzy Dru偶bakami a Lipnikiem. W 艣rodku podnosi si臋 w szczytach Spitzenberg 1027 mt. , dalej ku p艂n. 1043 mt. , w szczycie na 艁azach do 1086 mt. , poczem na p艂n. spada do 931, na p艂d. do 925 mt. , w Jaworze do 805 mt. Pod sam膮 Mag贸r膮 podnosi si臋 do 956 mt. Stoki obustronnie silnie rozwini臋te, w g贸rnej cz臋艣ci pokryte lasami, w dolnej bezle艣ne. Widbino Widbulbone Widejka Widejki Widejkowszczyzna Widejszany Widesze Widejty Widel Wide艂ka Widbesk Wide艂ki Widenia艅ce Widera Wideradz Widerak贸w Widerka Widernik Widgirce Widlice Widginie Widgirek Widerska Widerys Wideryszki Wideta Widetka Widewszczyzna Widgerek Widla艅ce Widkowicze Widkowce Widerska Widiuty Widium Grzbiet ten do granicy Galicyi nie dochodzi. Wody z niego na p贸艂noc prowadz膮, potoki Reichwald, Soltisa, Podhaj do Lipnika, praw. dop艂. Dunajca, Czerte藕 za艣 z p贸艂nocy a Czerny potok z p艂d. do pot. Kniester, praw. dop艂. Popradu; nadto z p艂d. Rika, 殴elezny pot. , Kreuzseif do Popradu, pot. Maltergrund do Toporcza, a z nim do Popradu. St. M. Widerska, os. , pow. miechowski, gm. Micha艂owice, par. Wi臋c艂awice. Widerys, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 35 w. od Szawel. Wideryszki, w艣, pow. w艂adys艂awowski, oh. Wederyszki. Wideta 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. Widetka, folw. , nad stawem, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 11 mk. 偶yd贸w. Widewszczyzna, ob. Widziowszczyzna. Widgerek, jedno z drobnych jezior nale偶膮cych do d贸br rz膮d. Kadaryszki, w pow. suwalskim. Widginie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gru藕dzie, o 34 w. od Szawel. Widgirce al. Widugirce, okolica, pow. wi艂ko mierski, w 1 okr. pol, gm. Siesiki, Delnikowiczowie maj膮, tu 38 dzies. 3 lasn, 8 nieu偶. , Gru偶ewscy 36 dzies. 1 lasu, 17 nieu偶. , Kizisowie 19 dzies. 6 nieu偶. , Minciowie 18 dzies. 6 nieu偶. , Robaszewscy w dw贸ch cz臋艣ciach 53 dzies. 1 lasu, 28 nieu偶. , Staszewiczowie 56 dzies. 5 lasu, 8 nieu偶. ., Ta艂a艂as 18 dzies. 2 la su, 4 nieu偶. , Tarnowscy 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieu偶. , Usielis 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieu偶. , Szyrwisowie 20 dzies. 4 1 2 lasu, 7 nieu偶. , Ja nuszkiewiczowie 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany. Delnikowicze maj膮 tu 36 dzies. 3. W. , ob. Widugirce. J. Krz. Widgirdy, za艣c, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szymkajcie, o 19 w. od Rossie艅. Widgirek, os. , pow. wy艂kowyski, gm. Wisztyniec, par. Wi偶ajny. Nowsze urz臋dowe spisy nie podaj膮, tej osady. Wed艂ug spisu z r. 1827 w艣 W. , w par. Jeleniewo, mia艂a 7 dm. , 37 mk. Widgirele, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 31 w. , ma 21 dm. , 108 mk. , 283 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Ludwin贸w. W 1827 r. 8 dm. , 59 mk. Widgiry 1. w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Karkliny, par. Kieturw艂oki, odl. od Wy艂kowyszek 17 w. , ma 70 dm. , 719 mk. We wsi jedna z wi臋kszych osad w艂o艣c. ma 154 morg. , druga 93 mr. W 1827 r. by艂o 43 dm. , 403 mk. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Karkliny. 2. W. , w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Wojtkobole, par. Gra偶yszki, odl. od Wy艂kowyszek 24 w. , ma 58 S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. dm. , 435 mk. Jedna z wi臋kszych osiad. w艂o艣c. ma 91 morg. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 118 mk. 3. W. , w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 25 w. , ma 29 dm. , 243 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Le艣nictwo. W 1827 r. 19 dm. , 135 mk. 4. W. , os. , pow. w艂adys艂awowski, gm. B艂ogos艂awie艅stwo, par. I艂gowo, odl. od W艂adys艂awowa 35 w. , ma 2 dm. , 27 mk. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Widibor, Widzibor, Widzibor, w艣 i dobra, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. , gm. Stolin, nad bezim. rzeczk膮, , wlewaj膮c膮, si臋 bez jawnego uj艣cia w kotlin臋 Prypeci, przy linii dr. 藕el. wile艅skorowie艅skiej stacya w miejscu, o 49 w. od Pi艅ska. W艣 ma 19 osad; dobra, w艂asno艣膰 da wniej Szyrm贸w, potem Korzeniowskich, So艂ta n贸w, teraz Ma艂yszczyckich, 1882 dzies. Grunta namu艂owe, 偶yzne, 艂膮k obfito艣膰. W pobli偶u wsi st. dr. 偶el. , pierwsza od st. centralnej 艁uniniec w stron臋 R贸wna, odl. jest o 28 w. od 艁uni艅ca, 324 od Wilna a 155 od R贸wnego. A. Jel. Widibor, pow. radomyski, ob. Wydybor. Widiborec, okolica, pow. pi艅ski, na Zarze czu, w 3 okr. pol, gm. P艂otnica, o 55 w. od Pi艅ska, zasiedlona przez rolnik贸w z dawnej szlachty. A. Jel. Widirce, za艣c, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. Siesiki, w艂asno艣膰 w艂o艣c Jana Ta艂alasa, ma 18 dzies. 2 lasu, 4 nieu偶. . WidiumHora, WidziunHora al. OwidHo ra, kurhan al. okopisko przedhistoryczne przy uj艣ciu Cny do Prypeci, pow. pi艅ski, mieszcz膮cy pod艂ug podania ludowego zw艂oki jakiego艣 m臋drca przyby艂ego z dalekich stron, kt贸ry tu 偶ycie zako艅czy艂. Zt膮d wersya o domniemanym pobycie na Polesiu Ovidiusza Nazona, autora, , Przemian, kt贸ry b臋d膮c wygnanym z Rzymu przez cesarza Augusta nad brzegi m. Czarnego, mia艂 trafi膰 a偶 na Polesie. Lud opowiada przytem o resztkach znalezionego statku po podr贸偶nym. Na tle tej legendy Kondratowicz napisa艂 wiersz p. t. Owidiusz na Polesiu. Kazimierz Kontrym w swej Ekskursyi z 1829 r. , nadmieniaj膮c o W. H. i legendzie ludowej, wykazuje ca艂e jej nieprawdopodobie艅stwo str. 24 26. A. Jel. Widiuty, ob. Widuty. Widkowce, ob. W贸jtkowce, Widkowicze, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Berezno, par. praw. Sielce o 5 w. . Widla艅ce, w艣 nad rzek膮 Wierzchnia, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski Jasuda艅ce, o 42 w. od Trok, 5 dm. , 38 mk. katol. pod艂ug spisu z 1865 r. 3 dusze rewiz. . Widlice 1. niem. Widlitz, w dok. Weitete, Witelitz, dobra ryc, pow. grudzi膮dzki, st. poczt. Lisnowo o 3 klm. , st. kol. Linowa o 10 klm. , par. kat. 艁asin; 266 ha 234 roli, 20 艂膮k, 1 lasu; 1885 r. 5 dm. , 17 dym. , 93 mk. , 43 katol. , 50 ew. Za czas贸w krzy偶ackich W. nale偶a艂y do 19 Widirce Widiborec Widibor Widgiry Widgirele Widgirdy Widmogory Widmus Widna G贸ra Widnacze Widnica Widno komturstwa rogozi艅skiego. R. 1336 nadaje w. m. Dyteryk t. Altenburg Hermanowi, zwanemu Schof, 13 w艂贸k w W. wolnych i na prawie che艂m. z wolnem rybo艂贸wst. w jez. 艂asi艅skiem z obowi膮zkiem 1 s艂u偶by. Poniewa偶 Schof by艂 Pomeza艅czykiem, dla tego jeszcze r. 1386 dobra tutejsze mia艂y pierwotnie prawo, t. z. pomeza艅skie. Dopiero w. m. Micha艂 Kuechmeister przeni贸s艂 je na prawo che艂mi艅skie ob. K臋trz. , O ludn. pol, str. 115. E. 1604 skupi艂a Katarzyna Dzia艂y艅ska wszystkie dzia艂y d贸br. Wed艂ug wizyty Strzesza z r. 1662 72 by艂 tu w贸wczas dziedzicem Zygmunt Bromierski. R. 1682 wynosi艂a sympla 15 gr. 13 1 2 fen. R. 1723 sprzeda艂 te dobra Adam Bia艂ob艂ocki za 9800 fl. Paw艂owi Gostomskiemu. Mesznego pobiera艂 prob. 艂asi艅ski 2 korce 偶yta i tyle偶 owsa. R. 1827 naby艂 W. w贸jt Ossman. W r. 1789 W. folw. , szl. i w艣 o 14 dym. , nale偶膮 do Gostomskich Goldbeck, str. 251. R. 1858 dziedzicem Jan Lang ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 344. 2. W. , tak nazywa lud Fidlice, w pow. kwidzy艅skim; Jest to zapewne pierwotna nazwa tej wsi. K艣. Fr. Widliczna Wola, w艣 nieistniejaca obecnie. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1552 we wsi Wola Widliczyna, w par. 艁uk贸w, Widliczowa p艂aci艂a od 13 osad. Pawi艅ski, Ma艂op. , str. 391. Widlin 1. os. , w pow. wejherowskim, w par. Reda ob. . 2. W. , folw. d贸br S艂awut贸wko, w pow. puckim. 3. W. , w艂a艣ciwa nazwa wsi Fidlin ob. , w pow. kartuskim. Widlitz niem. , ob. Widlice. Widlno, ob. Wildno. Wid艂a, nizkie 艂臋gi pomi臋dzy wzg贸rzami we wschod. cz臋艣ci obszaru wsi Pusto艂贸wki, w pow. husiaty艅skim Mapa wojs. , 9, XXXIV. Wid艂ak, grupa dom贸w w Haliczu, w pow. stanis艂awowskim. Wid艂贸wka 1. folw. i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 2 w. od Trok; folw. ma 1 dm. , karczma 1 dm. , 4 mk. 偶yd贸w. 2. W. , karczma. , pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 4 w. od Wilna, przy b. trakcie wile艅skawi艂komierskim, 3 dm. , 19 mk. 12 katol. , 7 偶yd贸w. Wid艂y, os. le艣. nad jez. Modzerowskiem, pow. kolski, gm. i par. Izbica, 1 dm. , 7 mk. Wid艂y 1. osada karczemna, pow. lidzki, w 2 okr. poL, od 30 w. od Lidy a 21 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 11 mk. 偶yd贸w. 2. W. , za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艁yntupy o 4 w. , okr. wiejski i dobra Byszewskich Dworczany, 8 dusz rewiz. 3. W. , uroczysko, przy uj艣ciu do Pe艂ch贸wki strumienia wyp艂ywaj膮cego ze stawu Ostro偶a艅skiego, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w par. Pierlejewo, nale偶y do wsi Twarogi Lackie. 4. W. , uroczysko pomi臋dzy Tro艣cianic膮, i Muchawcem, pow. kobry艅ski, stanowi cz臋艣膰 wsi Sawickie. 5. W. , Wi艂y, uroczysko, pow. pru偶a艅ski, w 4 okr. poL, gm. bia艂owiesko aleksandrowska, o 57 w. od Pru偶any, nale偶y do wsi Bia艂a. J. Krz. Wid艂y 1. osada karcz. i m艂yn nad Hny艂opiatem, pow. 偶ytomierski, par. 呕ytomierz; most. Nale偶a艂a do ststwa 偶ytomierskiego. 2. W. Jarugskie, w艣 przy uj艣ciu 艁ozowej do Murachwy, pow. jampolski, okr. pol. D偶yg贸wka, gm, Bab czy艅ce, par. katol. Czerniej owce, st. poczt. Bandysz贸wka o 7 w. , st. dr. 偶el Rachny o 15 w. , o 31 w. od Jampola, ma 170 osad, 1138 mk. , 519 dzies. ziemi w艂o艣c, 1021 dworskiej, 33 cer kiewnej; cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesiona w 1743 r. , z 1070 parafianami. Gorzelnia. Grun ta r贸wne, gleba czarna, kamie艅 wapienny. W艂a sno艣膰 dawniej Matkowskich, Bili艅skich, dzi艣 Kordi. 3. W. al. Wid艂a Tomaszpolskie, w艣 przy uj艣ciu Ho艂orosawy do Rosawy, pow. jampolski, okr. poL, gm. , par. kat. i st. poczt. Tomaszpol o 7 w. , st. dr. 偶el Wapniarka 25 w. , o 36 w. od Jampola, ma 286 osad, 1746 mk. , 996 dzies. ziemi w艂o艣c, 1021 dworskiej, 65 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Podwy偶szenia Krzy偶a 艣w. , wznie siona w 1870 r. na miejsce dawnej z 1785 r. , ma 1533 parafian; m艂yn wodny. Grunta r贸wne, gleba piaszczysta. W艂asno艣膰 dawniej Gi偶yckich, dzi艣 Jokisz贸w. Dr. M. Wid艂y 1. obszar pag贸rkowaty w p艂d. wsch. stronie Turzy Wielkiej, w pow. doli艅skim. Przedziela go Wielki potok na dwie cz臋艣ci. Po praw. brzegu wznies. si臋ga 396 met. , po lew. brzegu 387 mt. Mapa wojs. , 9, XXX. 2. W. , lesiste wzg贸rze w zach. stronie wsi Sopotnika, w pow. dobromilskim, z najwy偶szem wznies. 607 mt. Mapa wojs. , 7, XXVII. 3. W. , szczyt, w Tatrach bielskich, ob. Koperszady t. IV, 377. Widminnen, ob. Wydminy. Widmogory, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Wornie, w艂asno艣膰 Podrezan贸w, ma 365 dzies. 18 lasu, 5 nieu偶. . Mieszczanin Pikturno ma tu 54 dzies. 3 lasu, 1 nieu偶. , szlachcic Pluszkiewicz 281 dzies. 6 lasu, 201 nieu偶yt. . Widmonty 1. folw. , pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Wornie, o 38 w. od Telsz. Mieszcz. Kliczman, ma tu 20 dzies. 12 1 2 nieu偶. , Juszkiewiczowie 36 dzies. 9 1 2 nieu偶. . 2. W. Bo 偶etejgi, folw. , tam偶e, w艂asno艣膰 Towtkiewicz贸w, ma 108 dzies. 12 lasu, 15 nieu偶. . Widmus, ob. Wydmuch. Widna G贸ra, wyb. do Tuchlina, pow. kartuski, st. p. Sierakowice. Widnacze, za艣c, pow. nowogr贸dzki, w okolicach Miru. Widnica, struga, w okolicy G臋bic i Sarbi, w r. 1596, w pow. czarnkowskim. Widno 1. dobra, pow. pru偶a艅ski, w 1 okr. poL, gm. Kotra, o 13 1 2 w. od Pru偶any, w艂asno艣膰 Andrzejkowicz贸w, ma wraz z urocz. Chmieliszcze 650 dzies. 407 艂膮k i pastw. , 40 lasu, 65 nieu偶. . 2. W. Wie偶ki, dobra, pow. pru偶a艅ski, w 3 okr. poL, gm. murawiewska. o 43 w. od Pru偶any, 65 Widliczyna Widliczna Widlin Widlitz Widlno Wid艂a Wid艂ak Wid艂贸wka Wid艂y Widminnen Widmonty Widokowszczyzna Widnopole Widnopol Widnoha Widno Widno Widocin Widoczna Widok Widogirce Widohoszcz Widogoszcz Widomla Widoma dzies. 14 艂膮k i pastw. , 6 nieu偶. ; w艂asno艣膰 G贸rskich. 3. W. , po 艂otew. Wydni, w艣, pow. rze藕ycki, par. Bukmuj偶a, w艂asno艣膰 Mackiewicz贸w, 650 dzies. obszaru. 4. W. al. Chotiszcze, pow. rze偶ycki, w艂asno艣膰 Maryi Podrezowej, 183 dzies. Widno, w艣 nad rz. Zbrzyc膮 u ludu Szpryca, pow. chojnicki, st, p. Brusy, par. katol. Le艣no, szk. kat. w miejscu; 895 ha 122 roli orn. , 22 艂ak, 51 lasu; 1885 r. 11 dm. , 21 dym. , 118 mk. , 109 kat. , 9 ew. Gleba piaszczysta. W艣 le偶y w dolinie 艣r贸d jezior; na przyleg艂ych 艂膮kach torf dobywaj膮. Wizyta z r. 1710 opiewa, 偶e proboszcz w Le艣nie pobiera艂 zt膮d scyphum butiri str. 69. W r. 1789 w艣 ma 5 dym. K艣 Fr. Widnoha, szczyt 1123 mt. , w poprzecz nym grzbiecie 艂膮cz膮cym pasmo Korczanki z grzbietem Kruszelnickim, we wsi Kruszelnicy, w pow. stryjskim, pod 49 5 1 2 p艂n. szer. a 41 1 2 wsch. d艂ug. U lesistych stok贸w, po wsch. stronie, w Hromowym Lesie powstaje pot. Brzycz ka, prawy dop艂. Stryja. Po zach. stronie p艂yn膮 ma艂e potoki, jak Gliniec, pot. Majda艅ski. Stoki g贸ry s膮. silnie rozwini臋te. Okolic臋 pokrywaj膮 la sy Mapa wojs. , 9, XXIX. St. M. Widnopol 1. za艣c. nad Mereczank膮, , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 2. W. , folw. , pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol, gm. Wieprze, nale偶y do d贸br Upniki, von Bulmering贸w. Widnopole, folw. , pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 27 mk. katol. ; w艂asno艣膰 Baranowskich. Wzniesienie si臋ga 686 st. npm. Widocin, dobra, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Pruska, o 11 w. od Kobrynia, w艂asno艣膰 Majewskich, 61 dzies. 14 艂膮k i pastw. , 11 nieu偶. . Widoczna, w艣 nad ogromnym stawem, przez kt贸ry przep艂ywa rz. Wo艂czek, pow. latyczowski, okr. pol, gm. i par. Micha艂pol, ma 21 osad, 198 mk. , 206 dzies. ziemi w艂o艣c. wraz ze wsi膮, Mikity艅ce, 412 dworskiej. W艂asno艣膰 dawniej Baranieckich, obecnie nale偶y do klucza zahinieckiego Starzy艅skich. Dr. M. Widogirce, ob. Widugirce. Widogoszcz, os. m艂yn. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Rusiecka, par. Rusiec, 1 dm. , 10 mk. , 30 morg. Widohoszcz, dobra nad bezim. dop艂. Wiaczy, pow. mi艅ski, w 1 okr. poL gm. Bia艂orucz, o 18 w. od Mi艅ska. Gniazdo rodowe Iwasze艅cewicz贸w ob. t. Y, 922. Jerzy Zawisza, chor膮偶y mi艅ski i ma艂偶onka jego Teodora Wo艂owicz贸wna, obo藕manka w. ks. l. , zastawiaj膮jc W. w r. 1704 d. 23 kwietnia bazyliankom mi艅skim w kwocie 1000 talar贸w Akt. wile艅. grodz. s膮du 1711 r. , VIII, str. 170. W 1778 r. w艂asno艣膰 Karola Zawiszy, porucznika petyhorskiego, p贸藕niej Antoniego Wa艅kowicza, od 1812 r. c贸rek jego Klementyny, Wandy i Waleryi, w 1856 r, nabyte przez Kudzinowicz贸w, obejmowa艂y 3496 dzies. w grun tach urodzajnych, szczerkowogliniastych, z pi臋 knym lasem; m艂yny i propinacye. W 贸smym dziesi膮tku b. w. dosta艂y si臋 w po艂owie w posia danie Niemca Klatza, w drugiej za艣 Konstantego Pietraszkiewicza. A. Jel. Widok 1. Mokotowski, w艣 i folw. , pow. gr贸jecki, gm. Czersk, par. Chyn贸w, odl. 9 w. od Gr贸jca, ma 116 mk. Folw. ten i w艣 utworzone zosta艂y w ostatnich czasach z cz臋艣ci le艣nictwa Potycz, zwanych Wielki las, Brzozowy las, Grabina i Podg贸rki. W r. 1874 folw. W. M. rozl. mr. 478 gr. orn. i ogr. mr. 169, 艂膮k mr. 19, pastw. mr. 8, lasu mr. 276, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 12; p艂odozm. 6pol; las nieurz膮dzony. W艣 W. M. os. 10, mr. 74. 2. W. , kol. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgom艂yny, ma 10 dm. , 106 mk. , 170 morg. 3. W. , folw. , pow. kolne艅ski, gm. Czerwone, par. Kolno, wraz z folw. G贸rnica ma 496 mr. 276 mr. roli. Widok, pow. borysowski, ob. Kosowszczyzna. Widok, kol. nale偶膮ca do wsi Mizer贸w, w pow. pszczy艅skim. Widoki 1. folw. nad rz. Dzisienk膮, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, o 18 w. od Dzisny, 1 dm. , mk. kat. 2. W. , folw. , pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, o 16 w. od Dzisny, 1 dm. , 23 mk. kat. 3. W. , w艣 i chutor nad potokiem, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 15 w. od Oszmiany. W艣 ma dm. , 72 mk. katol. ; chutor za艣 3 dm. i 13 mk. t. wyzn. Spis z 1865 r. podaje w艣, maj膮c膮 4 dusze rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Jasz艂owo, Downarowicz贸w. 4. W. al. Torbinka, w艣 i dobra nad U艣wiej膮, pow. sie艅ski, gm. Wysoki Horodek. Dobra, niegdy艣 dziedzictwo H艂ask贸w, od 1869 r. Witkowskich, maj膮 798 dzies. 209 roli, 121 艂膮k, 312 lasu; m艂yn wodny, folusz i karczma daj膮 500 rs. 5. W. , dw贸r, pow. dryssie艅ski, par. O艣wiej, attyn. d贸br O艣wieje, Szadurskieli. 6. W. , w艣, pow. dyneburski. Pod wsi膮 przechodzi pasmo wynios艂o艣ci, ci膮gn膮ce si臋 od mka Freie do wsi Zamoszie w pow. dryssie艅skim. 7. W. , folw. w p艂n. cz臋艣ci pow. siebieskiego, w艂asno艣膰 sukcesor贸w Oleszy, ma 189 dzies. ; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta. J. Krz. Widokowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol, o 31 w. od Lidy a 4 w. od Wasiliszek, ma 2 dm. , 11 mk. kat. Widoma 1. w艣, pow. kielecki, gm. Mni贸w, par. Che艂mce, ma 5 os. , 42 morg. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Obl膮g贸r. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 40 mk. 2. W. Gostecka, os. , pow. miechowski, ob. Goszcza. 3. W. Iwanowicka, w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. W艣 ma 8 osad, 97 morg. ; folw. wchodzi w sk艂ad d贸br Iwanowice. 4. W. Przedborska, przedmie艣cie miasta Przedborza, na lew. brz. Pilicy, pow. konecki, ma 140 dm. , 340 morg. Widomla, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. gro Widuganki Widomski las Widor Widoradz Wid贸w Wid贸wka Widowo Widra艅ce Widreja Widryszki Widuch Widuchowa Widuchowo Widuciszki Widugaj Widugiery dzie艅skiej, w 3 okr. pol. , gm. Turna, o 28 w. od Brze艣cia. W艣 ma 653 dzies. ziemi wlo艣c. i 17 dzies. nale偶膮cej do 艁ukasza Szewela; dobra, w艂asno艣c Micha艂a Grabowskiego, 829 dzies. 209 艂膮k i pastw. , 24 lasu, 12 1 2 nieu偶. . Widomski las, w gminie Nicew, pow. nowos膮decki. Widor, pow. wyrzyski, oh. Wydor. Widoradz, folw. , pow. wielu艅ski, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. od Wielunia 2 w. , ma 2 dm. , 10 mk. Las Vidoracz pod Wieluniem wspomina Lib. Ben. 艁askiego II, 98 pod wsi膮 D膮brow膮. Wid贸w, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Bielsk, par. Lewiczyn, ma 72 mk. , 92 morg. dwor. , 67 mr. wlo艣c. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Oczesa艂y. Spis wsi z r. 1827 podaje dwie wsi Wid贸w, maj膮cy 6 dm. , 34 mk. i Widow臋 w par. Lewiczyn, maj膮c膮 8 dm. , 50 mk. Tej drugiej nie podaj膮 nowsze wykazy. W r. 1576 by艂o Widowo Podle艣ne, w kt贸rym Katarzyna, wdowa po Stanis艂awie Widowskim, p艂aci艂a od 1 艂anu i Dorota, wdowa po Ros艂anie, od 1 艂anu a pr贸cz tego Widowo Wielkie Magna, w kt贸rym siedzia艂a cz臋艣ciowa szlachta Widowscy Pawi艅. , Mazowsze, 238 Wid贸w niem. , ob. Wydowo. Wid贸w, pow. raciborski, ob. Bid贸w. Wid贸wka, folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 25 w. od Szczuczyna, 8 mk. Widowo, w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. pol, gm. Pasynki, o 1 1 2 w. od Bielska, 412 dzies. 55 艂膮k i pastw. , 2 lasu, 17 nieu偶. ; w艂asno艣膰 mta Bielska. Widowo, niem. Widow al. Wiedau, wyb. do Ko艣linek, pow. pucki, par. kat. 呕arnowiec. Le偶y tu偶 nad Baltykiem, na 艂臋gach 偶arnowskich. W 1885 r. 1 dm. , 16 mk. Dawniej w艂asno艣膰 cysterek w 呕arnowcu. W czasie reformacyi zabrali t臋 w艣 Krokowscy. P贸藕niej benedyktynki z 呕arnowca wymog艂y, i藕 p艂acono im z Krokowa rocznie 120 z艂. wieczystej dzier偶awy za Widowo. T臋 od r. 1760 zaprzestano wyp艂aca膰, ale benedyktynki wytoczy艂y zaraz po okupacyi proces Krokowskim, przez co przynajmniej cz臋艣膰 d艂ugu uratowa艂y. Teraz jeszcze W. nale偶y do Krokowa. Tak偶e las nale偶a艂 do W. ob. Klasztory 偶e艅skie k艣. Fankidejskiego, str. 198. K艣. Fr. Widra艅ce, w艣 nad Mereczank膮, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. i okr. wiejski Ilino o 3 w. , o 37 w. od Wilna, 10 dm. , 75 mk. kat. w spisie z 1865 r. 59 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Kierdejowce, Wa偶y艅skich. Vidra艅ska woda, potok na W臋grzech, lewy dop艂. Laborca, p艂ynie z Siwakowskiej doliny od granicy Galicyi, kt贸r膮 stanowi prze艂臋cz, prowadz膮c膮 do doliny Bystrego pot. , lew. dop艂ywu Os艂awicy. Przez dolin臋 Os艂awicy przechodzi kolej 艂upkowska na dolin臋 Vidra艅skiej wody. Potok op艂ywa p艂n. wschod. stoki Mag贸ry i roztwiera obszern膮 kotlin臋 ko艂o Mez枚Laborc, gdzie si臋 艂膮czy z Laborcem. St. M. Widreja, pow. orsza艅ski, ob. Wydreja. Widryszki, dwor, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 17 w. od Kowna, w艂asno艣膰 Szaty艅skich, 15 dzies. Widuch al. Buhaj, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Machory, par. 呕arn贸w, odl. od Opoczna 22 w. , ma 16 dm. , 59 mk. , 75 morg. Nale偶a艂a do d贸br My艣liborz. Widuchowa, w艣 i folw. , pow. stopnicki, gm. Szaniec, par. Janina, le偶y na prawo od szosy prowadz膮cej ze Stopnicy do Buska. Folw. ma obszaru 691 morg. Do folw. nale偶y staw, maj膮cy do 100 morg. obszaru. Staro偶ytny dom mieszkalny ma napis Nicolaus Krupka in Majkowice et Widuchowo haeres aedificavit A. D. 1670. W 1827 r. by艂o 60 dm. , 418 mk. Istnia艂a tu poprzednio wielka gorzelnia, hodowla owiec i byd艂a opasowego. W r. 1366 El偶bieta, 偶ona Stefana, dziedzica T臋goborza, sprzedaje cz臋艣贸 dziedzictwa zwanego Widuchowa, za 300 grzyw. , Prokopowi i jego synom, dziedzicom Bogoryi Kod. Wielk. , n. 1559 i Kod. Ma艂op. , III, 196. W po艂owie XV w. dziedzicami s膮 Jan Naschian h. Top贸r i Piotr Mi臋dzyg贸rski h. Kopaszyna. 艁any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 grzyw. , bisk. krakow. Dwa folw. rycerskie, karczma i zagrodnicy dawali dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 grzyw. , plebanowi w Janinie D艂ugosz, L. B. , II, 381. Wed艂ug reg. pob. pow. wi艣lickiego w r. 1508 we wsi Widucha sors, p艂aci Marcin D膮bie艅ski 7 gr. W r. 1579 Wyduchowa, w par. Janina, w艂asno艣膰 Mnichowskich z Mnichowic, ma 13 osad. , 8 艂an. , 1 ogrod. , 3 komor. , 8 ubogich, 1 rzemie艣l. Pawi艅. , Ma艂op. , 232 i 490. Jeszcze w r. 1670 wie艣 jest w艂asno艣ci膮 Krupskiego. Na pocz膮tku XVIII w. nale偶y do Konstantego Pelicyana Szaniawskiego, bisk. krakow. , kt贸ry zak艂adaj膮c seminaryum w Kielcach, dal mu na uposa偶enie w r. 1725 w艣 W. , b臋d膮c膮 osobist膮 w艂asno艣ci膮 fundatora. Dochody z wsi mia艂y s艂u偶y膰 na utrzymanie 36 kleryk贸w, kt贸rych nadz贸r powierzy艂 komunistom z W臋growa, Bartoszkami zwanym. W r. 1864 w艣 przesz艂a na w艂asno艣膰 skarbu a r. 1882 sprzedan膮 zosta艂a przez licytacy膮. Naby艂 j膮 za 50505 rs. ks. Wachwachow. Widuchowo al. Widuchowa, niem. Fiddichau, w dok. Viddechow, miasto na praw. brzegu Odry, niedaleko Szczecina, posiada st. poczt. , 2811 mk. Widuciszki, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Pojurze, o 77 w. od Rossie艅. Widugaj, w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. poL, gm. Rogowo, o 33 w. od Wi艂komierza. Widuganki, jezioro w dobrach Lejpuny, w pow. sejne艅skim. Widugiery, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Krasnowo, par. Pu艅sk, odl. od Sejn 12 w. , ma 43 dm. , 409 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Krasno Widomski las Widukle Widu艂awki Widusowo Widuszyle Widutowszczyzna Widuty Widybor Widugierowszczyzna wo. W 1827 r. w艣 mia艂a 18 dm. , 175 mk. ; os. 2 dm. , 21 mk. Widugierowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 39 w. od Lidy, 5 dm. , 45 mk. Widugirce 1. 1 i 2, dwa za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Kupiszki, o 71 w. od Wi艂komierza. 2. W. , za艣c, tam偶e, o 60 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Komar贸w. 3. W. , Widogirce, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 46 w. od Wi艂komierza. 4. W. , ob. Widgirce, Widugiry 1. w艣, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewicz贸w, Orniany, o 49 w. od Wilna, 4 dm. , 66 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . 2. W. , w艣 nad jez. Wejksztys, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 15 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Powsta艅skich, Czulsk, o 78 od Wilna, 2 dm. , 16 mk. katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 3. W. , za艣c, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 30 w. od Poniewie藕a. 4. W. , w艣, tam偶e, o 49 w. od Poniewie偶a. J. Krz. Widujce, dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Ho艂y艅skich, 1196 dzies. 15 roli, 72 艂膮k, 863 lasu. Widukle 1. mko nad rzkami Apuszyna i Kroklis, pow. rossie艅ski, pod 55 94 p艂n. szer. a 40 33 wschd. d艂ug. , w 2 okr. poL, o 14 w. na p艂n. zach. od Rossie艅, w 1859 r. mia艂o 25 dm. , 321 mk. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. Ko艣ci贸艂 tutejszy, p. wez. Znalezienia 艣w. Krzy偶a, nale偶y do pierwiastkowych 7 parafii, fundowanych na 呕mujdzi przez Jagie艂艂臋 w 1466 r. Dzisiejszy drewniany, wzniesiony zosta艂 w 1800 r. przez biskupa 偶mujdzkiego ks. J贸zefa Arnolfa Giedrojcia, jako w mku nale偶膮cem do d贸br sto艂owych biskupich. Stefan Batory nada艂 mu fundusz za staraniem biskupa ks. Melchiora Giedrojcia. Plebania widuklewska do 1832 r. posiada艂a 3 w艂. 4 mr. ziemi i 19 dusz rewiz. oraz 2025 rs. kapita艂u. Parafia katol. , dekanatu szyd艂owskiego, 6134 wiernych. Kaplica w 呕o艂piu. W. nale偶膮, do najdawniejszych osad na 呕mujdzi. W艂o艣贸 widuklewska od pocz膮tku napad贸w krzy偶ackich zawsze by艂a naje偶d偶an膮; i pustoszon膮. Pierwsza wzmianka o W. znajduje si臋 w dziejach krzy偶ackich pod 1352 r. , gdy w. mistrz Henryk Ton Kniprode, napad艂szy na 呕mujd藕, spl膮drowal ziemie jaswojnsk膮, , ejragolsk膮, i rossie艅sk膮, ; w贸wczas rycerstwo jego dosz艂o do Widukl i zt膮d wr贸ci艂o do Prus. Drugi raz wspomniane s膮. W. pod 1371 r. , gdy Kiejstut wpad艂 do Prus i spali艂 tam niekt贸re zamki, w odwet czego Krzy偶acywkroczyli na 殴mujd藕 i spustoszyli Widukle. Podobnego losu dozna艂a w艂o艣贸 widuklewska w 1376, 1377 i 1378 r. , gdy rycerze pruscy po spl膮jdrowaniu ziemi ejragolskiej i rospie艅skiej, wracali do Prus przez Widukle i Ko艂tyniany. W 1390 r. deputowani w艂o艣ci widuklewskiej Birmund, Surgaj艂o, Gielwa艅 i 艢wid podpisali, mi臋dzy innemi deputatami, przymierze zawarte z krzy偶akami w Kr贸lewcu. Nakoniec podczas og贸lnego powstania 呕mujdzi w 1405 r. dla zrzucenia jarzma krzy偶ak贸w, w艂o艣贸 widuklewska, osadzona przez wojska Witolda, po艂膮czone z rycerstwem pruskiem, dozna 艂a wielkiego zniszczenia. W艂o艣贸 widuklewska mia艂a du偶o osiad艂ych obywateli, jak wida膰 z po pisu szlachty 1528 r. , pod艂ug kt贸rego by艂o 132 stawiaj膮cych po jednym koniu z 8 w艂贸k, nadto Marcin Wiekowicz posiada艂 do 100 w艂贸k, sta wia艂 bowiem 10 koni, a 4 innych w og贸le 16 ko ni. O 1 w. od Widukl, na piaszczystem wzg贸rzu, sta艂 niegdy艣 zb贸r kalwi艅ski w艂a艣ciwie kaplica cmentarna, fundowany w 1713 r. przez Jana Blinstruba, dziedzica Blinstrubiszek. By艂a to fi lia zboru rossie艅skiego. 2. W. , dobra, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 16 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 Staniewicz贸w, maj膮 3444 1 2 dzies. 1170 lasu, 130 nieu偶. . 3. W. , dobra, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, o 20 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 ks. Obole艅skiej, maja 2800 dzies. 700 lasu, 40 nieu偶. . 4. W. , dw贸r, pow. rossie艅ski, par. Niemokszty, w艂a sno艣膰 Wolmera. 5. W. , dobra skarbowe, pow. rossie艅ski, 452 dzies. gruntu, 48 nieu偶ytk贸w. Niegdy艣 dobra jezuickie, przesz艂e na fundusz edukacyi narodowej, kt贸re pod艂ug tabeli z 1781 r. czyni艂y intraty 1200 z艂p. By艂y w posiadaniu Franciszka Przew艂ockiego, superintendenta ko mory po艂膮gowskiej, kt贸ry z艂o偶y艂 ewikcy臋 w su mie 10000 z艂p. na Kretyndze ks. Massalskich. 6. W. , Gile, dobra, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, par. Widukle, o 10 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 Giedgowd贸w, maj膮. 448 dzies. 212 艂asu, 48 nieu偶. . J. Krz. Widu艂awki 1. okolica, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 71 w. od Kowna. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Remigo艂a, Bili艅ski ma tu 13 1 2 dzies. 12 艂asu, 1 1 2 nieu偶. , Leparscy 31 1 2 dzies. 10 lasu, 1 2 nieu偶. . Widusowo, w艣, pow. newelski, w艂asno艣膰 Bondarewych w dw贸ch dzia艂ach 50 dzies. i Bu艂ajowych w 4 dzia艂ach 151 dzies. . Widuszyle, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Zyple, par. 艁uksze, odl. od W艂adys艂awowa 34 w. , ma 4 dm. , 42 mk. W 1827 r. 6 dm. , 52 mk. Widutowszczyzna, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Widuty Widziuty, Widiuty, w dokum. Widath, Widut, w艣, pow. w艂odzimierski, na zach. od Milanowicz. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艣 Widath nale偶y do kn. Andrzeja Wi艣niowieckiego, kt贸ry p艂aci zt膮d od 9 1 2 w艂贸k, 3 ogr. po 2 gr. W 1583 r. pow. w艂odzimierski kn. Andrzej Wi艣niowiecki p艂aci z Somina i Widutia z 17 艂an. , 1 dym. , 16 ogr. , 2 bojar贸w Jab艂onowski, Wo艂y艅, 31, 114. Widybor, ob. Widibor i Wydybor. Widugirce Widugiry Widujce Widugierowszczyzna Widyniowski potok Wid藕ba Widyni贸w, czesk. Vidnava, niem. Weidenau, miasto na Szl膮sku austr. , w pow. frywaldowskim, okr臋gu s膮d. widyniowskim, nad pot. Widnawa, dop艂. Nissy Szl膮skiej, tu偶 nad granic膮 Szl膮ska pruskiego. W r. 1880 by艂o tu 219 dm. i i 1901 mk. 844 m臋偶. i 1057 kob. a to 1877 rz. kat. , 7 prot. i 17 izrael. Ludno艣膰 cala podana jako niemiecka. Widyni贸w nale偶y do dyecezyi wroc艂awskiej, jest siedzib膮. archipresbyteryatu. Archpresbyteryat ten obejmuje parafie Czerwona Woda Stara Cervena Voda Stara, AltRothwasser, Kunczyce Wielkie Kuczice Velk茅, GrossKunzendorf, Kobyla Kobyla, Jungferndorf, Miku艂owice Mikulovice, Niklasdorf, Czarna Woda Cerna Voda, Schwarzwas ser i Widyni贸w. Wed艂ug sprawozdania izby handlowej w Opawie za r. 1885 by艂o 200 os贸b zajmuj膮cych si臋 samoistnie handlem. Wydoby wanie torfu i przysposabianie 艂upku stanowi je dyn膮 wa偶n膮, ga艂臋藕 przemys艂u w mie艣cie i okoli cy. W mie艣cie jest ko艣ci贸艂 paraf. , gimnazyum wy偶sze pa艅stwowe, 2 szko艂y ludowe 4klas. dla ch艂opc贸w i dziewcz膮t, ta ostatnia przy klaszto rze si贸str mi艂osierdzia, urz膮d poczt. i telegraf. , s膮d powiatowy, urz膮d podatkowy, kasa oszcz臋dno艣ci, przykomorek I klasy. Pr贸cz tego jest strat ogniowa ochotnicza, towarzystwo 艣piewa cze, sp贸艂ka zaliczkowa. Go艣ciniec 艂膮czy W, z Frywa艂dem Freiwaldan na p艂d. i Jawornikiem Jauemig na zach贸d. Bo paraf. W. nale偶膮 Krasz Wojtowa Krasz Vojtova, VoigtsKrosse, Krasz Wielki Krasz Velka, GrossKrosse, Hukowice Hukovice, Hangsdorf, Stachlowice Stachlovice, Stachlowitz i Nowa Krasz Ma艂a Krasz Nov脿 Mal脿, NeuKlein Krosse. W. nale偶a艂 po przednio do ksi臋stwa nissa艅skiego oh. Nissa i kasztelanii odmuchowskiej. W. H. Widyniowski potok, niem. Weide al Wieda Bach, rzeczka, dop艂. Nissy K艂adzkiej. Pocz膮tek jej daj膮 potoki sp艂ywaj膮ce ze szczyt贸w Nesselkoppe, Loewenkoppe, Fichtlich w Sudetach na Szl膮sku austr. . Potoki te zbiegaj膮 si臋 pod wsi膮 Zygarcice Setzdorf, w pow. frywa艂dowskim i po艂膮czone p艂yn膮 przez Skoroszyce, Tomikowice i na obszarze pow. nissa艅skiego na Szl膮sku pruskim uchodz膮 do Nissy. Widyniowskie W贸jtowstwo, niem. Weidemau Vogtei, ob. Rotwasser. Wldyn贸w, w艣, pow. 艣niaty艅ski, 10 klm. na zach. od 艢niatyna s膮d pow. i st. kol. , 7 klm. na p艂n. zach. od urz. pocz. w Za艂uczu. Na p艂n. le偶y Orelec, na p艂n. wsch. Tu艂awa, na wsch. Kar艂贸w, na p艂d. Knia偶e i Drahasym贸w, na zach. Wo艂czkowce. P艂n. kraw臋d藕 wsi przep艂ywa Prut. 艢rodkiem obszaru biegnie kolej Iwowskoczerniowiecka. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 297, 艂膮k i ogr. 38, past. 182 mr. ; w艂. mn. ma roli or. 1019, 艂膮k i ogr. 113, past. 19, lasn 6 mr. W r. 1880 by艂o 233 dm. , 1156 mk. w gm. ; 10 dm. , 56 mk. na obsz. dwor. 1130 gr. kat. , 28 rz. kat. , 42 izr. , 12 innych wyzn. ; 1123 Rus. , 46 Pol, 43 Niem. . Par. rz. kat. w Zab艂otowie, gr. kat. w miejscu, dek. 艣niaty艅ski. We wsi jest cerkiew, szko艂a etat. lklas. i kasa po偶. z kapit. 650 rs. Lu. Dz Wid藕ba, ob. Wi膰ba. Widie 1. mto nadetatowe pow. nowoaleksandrowskiego, pod 55 24 p艂n. szer. a 44 18 wsch. d艂ug. , nad rzk膮 Widz膮 i jez. Maruga, przy b. tr. poczt. z Wika do Dwi艅ska, odleg艂e o 49 w. na p艂d. od Nowoaleksandrowska, 25 w. od st. dr. 藕el. Dukszty a 206 w. od Kowna. W 1860 r. by艂o 248 dm. , 3498 mk. 35 prawos艂. , 1928 rozkolnik贸w, 407 katol. , 949 偶yd贸w, 179 mahomet. Posiada cerkiew paraf. 348 wiernych, ko艣ci贸艂 katol. par. , kaplic臋, synagog臋 i 5 dom贸w modlitwy 偶yd. , meczet, 29 sklep贸w, rad臋 miejsk膮 dum臋, zarz膮d 2go okr. policyjnego dla 4 gmin powiatu Widze, Dry艣wiaty, Rymszany i Smo艂wy, zarz膮d gminny, szko艂臋 ludow膮 m臋zk膮 i 偶e艅sk膮, s膮d pokoju, zarz膮d akcyzny, st. poczt. i telegr. , aptek臋. Przemys艂 fabryczny nieistnieje, handel nieznaczny. Dochody miejskie w 1860 r. wynosi艂y 4906 rs. Odbywaj膮 si臋 trzy jarmarki doroczne; w pierwsz膮 niedziel臋 po Trzech Kr贸lach, po 艣rodopo艣ciu i po 16 czerwcu. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiony zosta艂 w 1481 r. przez Cwietka i Hanusza Dowgirdowicz贸w. W 1498 r. uposa偶enie ko艣cio艂a powi臋kszone zosta艂o hojno艣ci膮 Alberta Tabora, biskupa wile艅skiego. Kaplica p. w. Ukrz. Chrystusa, drewniana, fundowana w 1824 r. przez Aleksandrowicz贸w. Parafia katol, dekanatu nowoaleksandrowskiego, 12971 wiernych. Kaplica w Hryszkowszczy藕nie, fundacyi Biega艅skich. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂d. zach. i wschodu przez rz. Dzisn臋 i jej dop艂yw Dry艣wiatyc臋 z gub. wile艅sk膮, od p艂n. z gm. Rymszany, od p艂n. wsch. z gm. Opsa, obejmuje 143 miejscowo艣ci, maj膮ce 633 dm. w艂o艣c. obok 12 nale偶膮cych do os贸b innych stan贸w, ma 9354 mk. w艂o艣c. uw艂aszczonych na 15503 dzies. ziemi. Okr膮g policyjny widzki obejmuje 3 mka, 196 wsi, 487 za艣c. , 11447 mk. p艂ci m臋z. Bobra W. al. 艁owiszcze nadane zosta艂y przez w. ks. Zygmunta trzem braciom Dowgirdowi, Daukszowi i Naruszowi. Ziemia ta obejmowa艂a przestrze艅 pomi臋dzy rzekami Dzisn膮 a Druksz膮. Granica d贸br sz艂a od jeziora Pruty, rzeczk膮 Prutem do rzki Krokiny, st膮d do jeziora Musza, dalej rzk膮 Musz膮 do rz. Dzisny. Na przestrzeni tej wzmiankowane s膮 sio艂a Berboki, Mejkszty i Ihu艅ce. Naruszewiczowie za艂o偶yli tu mko. W 1524 r. dobra te, jak 艣wiadczy metryka Litewska, sprzedane zosta艂y niewiadomo przez kogo Olbrachtowi Marcinowiczewi Gaszto艂towi i jego ma艂偶once, wiekui艣cie, z ko艣cielnem zabudowaniem, za 400 k贸p groszy litewskich, po 10 bia艂ych pieni臋dzy w ka偶dy grosz licz膮c. P贸藕niej cz臋艣膰 d贸br przesz艂a do Pac贸w, z kt贸rych Micha艂 Widyniowskie W贸jtowstwo Widyni贸w Widie Widyni贸w Widzew Wid藕gowo Widzgiry Widzg膮j艂y Widzewszczyzna Widzibor Widzeniszki Widzeniszki Kazimierz, wwda wile艅ski, zapisa艂 t臋 maj臋tno艣膰 fundowanym przez siebie w Wilnie zakonnikom 艣w. Augustyna kanonikom regularnym, co potwierdzi艂a konstytucya z 1676 r. Pod艂ug Bali艅skiego Star. Polska w XVII w. maj臋tno艣膰 ta nale偶a艂a do Stanis艂awa Naruszewicza, prokuratora wile艅skiego. Utrzymywa艂 on tu dom modlitwy wyznania helweckiego, przy kt贸rym by艂 katechista. Pod艂ug niego tak偶e dobra te w pewnej epoce mia艂y nale偶e膰 do biskup贸w wile艅skich. Po spaleniu si臋 Bras艂awia w 1794 r. W. by艂y mtem powiatowem pow. bras艂awskiego al. widzkiego gub. wile艅skiej do 1837 r. , w kt贸rym przeniesiono juryzdykcye powiatowe do Jezioros, nazwanych Nowoaleksandrowskiem. W 1823 r. przemieszkiwa艂 w W. przez pewien czas w. ks. Micha艂 Paw艂owicz. 2. W. al. Widzki Dw贸r, dw贸r nad rzk膮 Morug膮, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm. Widze, o 45 w. od Nowoaleksandrowska, w 1859 r. 1 dm. , 20 mk. , m艂yn wodny; ma 400 dzies. 50 lasu, 89 nieu偶. . Dawniej w艂asno艣膰 biskup贸w wile艅skich, nadana przez cesarza Paw艂a przyby艂ej z Grecyi rodzime Pizani, dzi艣 Zofii Pizaniowej. 3. W. Albrechtowskie, dw贸r rz膮dowy nad b艂otem Poci艂ta, o 50 w. od Nowoaleksandrowska, w 1859 r. 1 dm. , mk. , m艂yn wodny; 226 dzies. ziemi. 4. W. 艁owczy艅skie, dw贸r nad jez. Raukiet膮, , pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Widze, o w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣c Bronis艂awa Minejki, ma wraz z folw. Felicyanowem 1680 dzies. 394 lasn, 121 nieu偶. . W 1859 r. 1 dm. , 34 mk. , m艂yn wodny. Posiada 藕r贸d艂o wody mineralnej siarczanej, niegdy艣 do艣膰 licznie ucz臋szczane, dzi艣 zaniedbane. Woda bije 4 zdrojami, 艂膮cz膮cemi si臋 w jeden zbiornik i zlewaj膮cemi si臋 do jez. Smerdis. Chemicznie nie by艂a zbadan膮. W艂asno艣膰 niegdy艣 Naruszewicza, 艂owczego litew. , c贸rka kt贸rego Helena drog膮, wiana wnios艂a Augustowi Wawrzeckiemu. W 1790 r. w艂asno艣膰 Stanis艂awa Wawrzeckiego; 1820 42 r. Micha艂a i Konstantcyi z 艁opaci艅skich Wawrzeckich, marsza艂k贸w bras艂awskich, oko艂o 1850 r. Emilii Minejkowej, dzi艣 syna jej Bronis艂awa. W 1823 r. niejednokrotnie nawiedza艂 Wawrzeckich w. ks. Micha艂, przebywaj膮cy przez pewien czas w Widzach. 5. W. , w艣, pow. rossie艅ski, gm, Tenenie. J. Krz. Widzeniszki, ob. Widziniszki. Widzew al. Widz贸w, os. fabr. , w艣, pow. 艂贸dzki, gm. Chojny, paraf. 艁贸d藕. Le偶y w stronie wschodniej, o 2 w. od miasta, przy szosie wiod膮cej do Brzezin i linii dr. 藕el. z 艁odzi do Koluszek. Jest to w艂a艣ciwie przedmie艣cie 艁odzi. Znajduj膮 si臋 tu obecnie dwie znaczne fabryki tkanin bawe艂nianych Heinzel i Kunitzer, z prod. roczn膮 na 1200000 rs. , i prz臋dzalnia we艂ny K. Kunitzer, z prod. na 1080000 rs. Ludno艣膰 zapewne dochodzi do 1000. W 1880 r. w艣 sama mia艂a 31 dm. , 442 mk. , 655 mr. w艂o艣c. i 6 mr. dwor. W r. 1827 by艂 tu 1 dm. i 22 mk, , za艣 Widzewek mia艂 5 dm. , 56 mk. W艣 ta wchodzi 艂a w sk艂ad d贸br rz膮dowych Chorz臋cin. Dawniej w艂asno艣膰 biskup贸w kujawskich. Na pocz膮tku XVI w. w艣 dawa艂a dziesi臋cin臋 scholastryi 艂臋czy ckiej, za艣 plebanowi w 艁odzi kol臋d臋 po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 381. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1557 w艣 Widziewnica, w艂asno艣膰 biskupa kujaw. , p艂aci艂a od 5 1 2 艂an. , 1 zagr. , 1 m艂yn. , 2 艂an. so艂tys. , 4 rzem. , 5 osad. Pawi艅ski, Wielk. , II, 98, Br. Ch. Widzewszczyzna, ob. Widziewszczyzna. Widzg膮j艂y, ob. Wid偶gaj艂y. Widzgiry, os. le艣na, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita, odl. od Kalwaryi 54 w. , ma 7 dm, , 15 mk. , 236 mr. Nale偶y do d贸br Gudzieniszki. Wid藕gowo, w艣 i dobra, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. poL, gm. Grodzisk, o 30 w, od Bielska. W艣 ma 64 dzies. ziemi w艂o艣c; dobra nale偶膮 w cz臋艣ci do Bronis艂awa Leszczy艅skiego 112 dzies. , w cz臋艣ci do Aleksandra Zessela 45 dzies. . Widzibor, ob. Widibor. Widzie, w艣, pow. oszmia艅ski, ob. Wi偶e. Widziejki, w艣, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. pol. , gm. M艣cib贸w, o 23 w. od Wo艂kowyska, 897 dzies ziemi w艂o艣c. 189 艂膮k i past. , 9 nieu偶. . Widzieniszki, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Kiemieliszki o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Wi艣niewskich, Litwiany, 5 dusz rewiz. Widziewszczyzna, Widzewszczyzna al. Niekra偶e, w艣 i fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasne al. Krasnesio艂o o 4 w. , okr. wiejski U艂anowszczyzna, o 37 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska. Fol. ma 1 dm. , 6 mk. katol. , w艣 za艣 9 dm. , 70 mk. prawos艁 w 1865 r. 31 dusz rewiz. w cz臋艣ci nale偶膮cej do Koryckich, oraz 1 dusza w cz臋艣ci skarbowej. Widzim, Vidsim w r. 1236, Vitzim r. 1246, Vizim r. 1249, Vydzim r. 1564, okr膮g dwor. , dw贸r i dwie wsi w艂o艣c, w pow. babimoskim, o 4 klm. na p艂n. wsch. od K臋powa i 3 klm. od jez. Nia艂eckiego, przy trakcie z Wolsztyna do Wschowy; par. katol. i poczta w K臋blowie Kiebel, par. prot. i st. dr. 偶eL w Wolsztynie o 5 klm. Okr膮g dworski obejmuje 4498 ha, 21 dm. , 389 mk. 311 katol. , 78 prot. ; sk艂adaj膮 go Stary D臋bowiec i Nowy, Nowe T艂oki, fol. na K臋b艂owie i dw贸r w Starym Widzimiu 11 dm. , 186 mk. ; w艂a艣cicielem jest fiskus rz膮dowy. W r. 1891 podano tu 4474, 67 ha 1235, 71 roli, 671, 74 艂膮k, 62, 36 past. , 2393, 32 lasu, 104, 90 nieu偶. , 6, 64 wody; gorzelnia parowa, ch贸w byd艂a. W艣 Stary W. ma 32 dm. , 252 mk. 65 kat. , 187 prot. i 170 ha 144 roli, 13 艂膮k, za艣 Nowy W. ma 31 dm. , 255 mk. katol. i 186 ha 173 roli. W r. 1236 wyst臋puje Janusz z W. w otoczeniu Bronisza, za艂o偶yciela klasztoru paradyskiego. Bodz臋ta, syn Janusza i Baldamy, brat Mira, darowali rzeczonemu klasztorowi Lubrz臋 Liebenau, Widzim Widziewszczyzna Widzieniszki Widziejki Widzie Widziun Widziszki Widziszewo Widzinicze Widzinicze gdy za艣 Bodz臋ta dosta艂 si臋 w niewol臋 Niemc贸w z Virehobos, wykupili go cystersi za 30 grzyw. ; odno艣n膮 czynno艣膰 zatwierdzi艂 w r. 1246 Przemys艂aw I. W r. 1249 powt贸rzy艂 Bodz臋ta to nadanie z zezwoleniem brata i matki Kod. Wielk. . W r. 1564 p艂acono biskupom pozn. fertony z 11 1 2 艂an贸w w km. , w ilo艣ci 2 grzyw. i 42 gr. ; w r. 1580 by艂o 艂an贸w 10 1 4, 艂an so艂tysi, 1 zagr. i 2 komor. Oko艂o r. 1793 dziedziczyli Bieli艅scy z Kablowa t臋 maj臋tno艣膰, kt贸r膮, potem naby艂 kr贸l holenderski, hr. Nassau. E. Cal Widzinicze, w艣, pow. orsza艅ski, posiada cerkiew paraf. drewnian膮. Dziedzictwo Komarowskich, 448 dzies. ziemi dworskiej 240 roli, 75 艂ak, 100 lasu; m艂yn wodny. Widziniszki, Widzeniszki, mko nad rzk膮 Sesark膮. , pow. wile艅ski, na pograniczu pow. wi艂komierskiego, w 3 okr. pol, gm. Malaty, okr. wiejski Widziniszki, o 64 w. na p艂n. od Wilna, ma 34 dm. , 239 mk. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , kaplic臋 cmentarn膮, dom przytu艂ku. Ko艣ci贸艂 katol. , p. w. 艣w. Wawrzy艅ca, z muru wzniesiony zosta艂 w 1618 r. przez ks. Marcina Giedrojcia a odnowiony w 1800 r. Parafia katol. , dekanatu giedrojckiego, 4450 wiernych. Mia艂a dawniej kaplic臋 w Lelika艅cach. Przy ko艣ciele tutejszym byli kanonicy laterane艅scy czyli augustyanie biali, uposa偶eni wsiami Antok艣cie i Skiemiany. Okr膮g wiejski obejmuje mko W. , wsi Bota艅ce, Bohusze, Dobusze艂ka, Bruski, Kowalniszki, Lesa艅ce, Pograbo艣cie, Popliszki, Wiktoryszki i 呕ury, oraz za艣c. Dziegucina, Pobir藕a, Podrumiele, Polejnia, Poszylwie, Stolarzyszki, Wilejkiszki, Wi偶ele i Wysoki Dw贸r, w og贸le w 1865 r. 186 dusz rewiz. w艂o艣cian uw艂aszczonych, 208 b. w艂o艣cian skarbowych i 4 osadnik贸w w. ruskich. By艂 tu zamek, za艂o偶ony przez Dowmunta, syna HurdyGiedrojcia, jednego z dzielniejszych wodz贸w litewskich pod Kiejstutem, kt贸ry zt膮d wypadaj膮c na Inflantczyk贸w, mocno ich gromi艂. Zmordowani temi napa艣ciami rycerze mieczowi obiegli wraz z posikami niemieckiemi zamek tutejszy, ale zostali przez Dowmunta zupe艂nie pora偶eni na polach widziniskich. W zamku tutejszym mia艂 zako艅czy膰 偶ycie Dowmunt, wyzuty przez Witolda z rozleg艂ych posiad艂o艣ci na Litwie i na Rusi. Z samego zamku pozosta艂y 艣lady w gruzach i okopach, na g贸rze nad rzek膮. , kt贸ra oblewa j膮 w p贸艂kole. Wa艂y s膮 jeszcze do艣膰 wysokie, podziemne przej艣cie wyra藕ne, a nadto pozosta艂a z dawnego zamku jaka艣 staro偶ytna budowla murowana, obr贸cona teraz na sk艂ad. Mko otrzyma艂o przywilej od Augusta II w 1714 r. Na schy艂ku XVIII w. mia艂 miejsce w W. ostatni zajazd na Litwie, urz膮dzony przez rodzin臋 Kossakowskich, szturmem zdobywano ko艣ci贸艂, przyczem pad艂o niema艂o trup贸w. Bobra stanowi膮 stare dziedzictwo ks. Giedrojci贸w. J. Krz. Widziszewo, Wydzischevo r. 1356, w艣 i fol. , pow, ko艣cia艅ski, o 6 klm. na p艂d. zach. od Ko艣ciana par. , poczta i st. dr. 偶el. . W艣 ma 8 dm. , 88 mk. kat. i 194 ha 157 roli, 33 艂膮k. Fol. nale偶y do Przysieki Niemieckiej. W. by艂o niegdy艣 w艂asno艣ci膮 komandoryi ko艣cia艅skiej kawaler贸w 艣w. Jana Jerozolimskiego; komandor Jan zaprowadzi艂 tu w r. 1356 prawo niemieckie. Rz膮d pruski zabra艂 wie艣 i sprzeda艂 genera艂owi v. Zastrow. Oko艂o r. 1840 posiada艂 j膮 Edward Potworowski z Przysieki Niemieckiej. E. Cal. Widziszki 1. w spisie z 1865 r. Wiaziszki, w艣 w艂o艣c. i fol. skarbowy, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, gm. 艁yngmiany o 9 w. , okr. wiejski Drabiszki, o 35 w. od 艢wi臋cian, 12 dusz rewiz. 2. W. , za艣c. , tam偶e, o 8 w. od 艁yngmian, 4 dusze rewiz. Spis z 1866 r. podaje fol. skarbowy W. , maj膮cy 4 dm. , 41 mk. katol. i 9 偶yd贸w; m艂yn wodny. 3. W. , mko nad rz. 艢wi臋t膮, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. Kowarsk, o 9 w. od Wi艂komierza, przy starym go艣ci艅cu z Wi艂komierza do Dyneburga, ma 205 mk. W 1859 r. by艂o tu 21 dm. , 78 mk. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , dom przytu艂ku dla 3 starc贸w, zarz膮d okr臋gu policyjnego dla gmin Kowarsk, Kurkle, Towiany, Wojtkuszki i 殴mujdki. Ko艣ci贸艂 par. , p. wez. 艣w. Tr贸jcy, zosta艂 z muru wzniesiony w 1853 r. przez dziedzica 艢wi臋torzecza Onufrego Koszk臋 i ze sk艂adek parafian. Parafia katol. , dekanatu wi艂komierskiego, 2882 wiernych. Okr膮g policyjny obejmuje 2 mka, 8 si贸艂, 287 wsi, 186 za艣ciank贸w, 13840 ludno艣ci m臋zkiej. W okolicy mka grunta ma艂o urodzajne. WidziunHora, ob. WidiumHora. Widziunie, za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 10 w. , okr. wiejski Gockiszki, 3 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Intury. Widziuny 1. w艣 w艂o艣c. nad pot. To艂艂a, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 49 w. od 艢wi臋cian, 9 dm. , 75 mk. 68 katol. , 7 starow. . 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 10 w. , okr. wiejski Markuny, o 75 w. od Wilna, 7 dm. , 41 mk. katol. i 7 偶yd贸w. W spisie z 1865 r. podane jako za艣c, maj膮cy 8 dusz rewiz. ; nale偶a艂 do d贸br Palestyna, Kotwicz贸w. 3. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, gm. Szumsk o 3 w. , okr. wiejski i dobra, Sidorowicz贸w, Kiemiany, 94 dusz rewiz. 4. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Widziwilk, w艣, nieistniej膮ca obecnie. Wed艂ug reg. pob. pow. ciechanowskoprzasnyskie go w艣 Widziwilk, w par. Dzierzg贸w, mia艂a 2 w艂贸ki, 4 ogr. , 1 zduna Pawi艅ski, Mazowsze, 339. Widz贸w 1. al. Widzew, kol. i fol. , pow. 艂aski, gm. Widz贸w, par. Pabianice, odl. 19 w. od 艁asku a 3 w. od Pabianic; kol. ma 7 dm. , 30 mk. , 215 mr. ; fol. 6 dm. , 158 mk. , 546 mr. ; W. al. Lublinek, kol. , 23 dm. , 121 mk. , 315 mr. ; W. lit. A. , fol. , 8 dm. , 42 mk. , 417 mr. cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 44 Widz贸w Widziwilk Widziuny Widziunie Widzgaj艂y mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1867 z fol. W. , Polanica, Wola Zaradzy艅ska i M艂odzienia szek, m艂yn贸w Charz贸w, Laskowice, Pliszka i Bielaga, rozl. mr. 2573 gr. or. i ogr. mr. 1418, 艂膮k mr. 144, lasu mr. 752, past. i zaro艣li mr. 183, nieu偶. mr. 76. By艂a w dobrach dystylar nia i m艂yn. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y wsi Bychlewo os. 71, mr. 1436; Pi膮tkowisko os. 40, mr. 843; Chocianowice os. 58, mr. 1111; Jutrzkowice os. 31, mr. 581; Laskowice os. 49, mr. 961; Pawlikowice os. 64, mr. 963; Chech艂o os. 70, mr. 1038; Wola Zaradzy艅ska os. 66, mr. 658; Tekl贸w os. 8, mr. 84; Herman贸w os. 9, mr. 240; Karolewo os. 18, mr. 203; D膮browo os. 9, mr. 57; Rydzyny os. 63, mr. 1292; os. Zd偶ary mr. 140; Teresin os. 16, mr. 240; os. Pliszka mr. 20; w艣 Rypu艂towice os. 19, mr. 533. Gmina Widz贸w nale偶y do s膮du gm. okr. I w Pabianicach tam偶e st. poczt. , ma 9778 mr. obszaru i 5776 mk. 1452 protest. i 11 偶yd. . 2. W. , w艣 i fol. , os. le艣. i st. dr. 偶eL, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kruszyna. Le偶y przy drodze z P艂awna do Kruszyny i przy linii dr. 藕el. warsz. wied. , o 8 w. od Radomska. Przy wsi jest przystanek kolei, mi臋dzy Radom skiem a K艂omnicami, kaplica i cegielnia. W艣 ma 43 dm. , 410 mk. , 511 mr. w艂o艣c; fol. 19 dm. , 45 mk. , 1342 mr. 447 roli; os. le艣. 2 dm. , 7 mk. , 1 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. ; os. stacyi 2 dm. , 9 mk. , 6 mr. W 1827 r. by艂o 36 dm. , 313 mk. W r. 1877 fol W. rozl. mr. 1330 gr. or. i ogr. mr. 384, 艂膮k mr. 116, past. mr. 54, lasu mr. 666, nieu偶. mr. 110; bud. drew. 17; p艂odozm. 7pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 42, mr. 525; os. Saturnus os. 1, mr. 54; w艣 Widz贸wek os. 8, mr. 58; w艣 Te klin贸w os. 10, mr. 286. Na pocz膮tku XVI w. w艣 daje dziesi臋cin臋 kanonii gnie藕nie艅skiej, za艣 plebanowi w Kruszynie tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 523. W r. 1552 wie艣 Vidzow, w艂asno艣膰 kasztelana sieradzkiego, p艂aci od 12 osad. i 9 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 280. Br. Ch. Widz贸wek, w艣, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kruszyna, ma 7 dm. , 73 mk. , 57 mr. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 37 mk. Widzgaj艂y, te藕 Widzgaj艂y i Wad偶gaj艂y, w艣, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 17 w. , ma 18 dm. , 151 mk. , 12 os. , 589 mr. W r. 1827 jedna cz臋艣膰 mia艂a 7 dm. , 91 mk. , druga 5 dm. , 51 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kirsna. Wie. .. , ob. We. .. . i Wia. .. . Wiebelshof, fol. nale偶膮cy do zamku babimoskiego, o 2 klm. na p艂d. od miasta pow. Babimostu. Wie膰, rzeczka, w pow. pi艅skim, drobny pra wy dop艂. rz. Bobryk, w obr臋bie gm. Dobros艂a wka, powstaje z bagnistego ruczaju Murazizna ob. . A. Jel. Wiecan贸w al. Wiecanowo, w dok. Wyeczanowa, Vyeczanowo, Vecamvice, Mikanowicze, mylnie Wiekanowo, w艣, pow. mogilnicki, nad jez. Wiecanowskiem, o 2, 5 klm. na p艂n. od Mogilna par. , poczta i st. dr. 偶el. Szko艂a w miejscu. Graniczy na plnz Wsz臋dzinem i Twierdzinem, na wschodzie z Twierdzinem i D膮brow膮, na p艂d. z Mogilnem; le偶y na wzn. 98, 4 mt. npm. ; wzg贸rze nad jeziorem wzn. 107 mt. ; na po艂udniowym obszarze pok艂ady torfu. W. ma 24 dm. , 255 mk. 170 kat. , 85 prot. i 543 ha 336 roli, 50 艂膮k. Dawna w艂asno艣膰 klasztoru mogilnickiego, wymieniona w pierwotnem nadaniu; w potwierdzeniu ksi膮偶臋cem 1103 r. zachodzi pod. nazwa Mikanowicze. W r. 1580 by艂o na W. 6 艂an. km. , 2 1 2 so艂tysich, 2 3 4 p贸艂艂an. pustych i 2 kom. ; regestra pobor. z r. 1618 1620 wykazuj膮, 艂an so艂tysi i 膰wier膰 roli. Za czas贸w 艁askiego sk艂adali kmiecie plebanom mogilnickim po 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, karczmarze i zagrodnicy p艂acili po p贸艂 grosza. W. zabrany przez rz膮d wcielony zosta艂 do domeny w Mogilnie. E. Cal. Wiecanowskie, jezioro, w pow. mogilni ckim, na p艂n. od Mogilna, 5 klm. d艂ugie, oko艂o 1 klm. szer. , wzn. 91, 3 mt. npm. W sieci jezior sp艂ywaj膮cych do Kwieciszewki dop艂. Noteci, zasila si臋 na p艂n. rz. Siecienica, a na zach. od p艂ywem jez. Chwa艂owskiego 92, 1; odp艂ywa do jez. 呕abna pod Mogilnem. Na jeziorze wprost Cha艂upki sterczy wysepka; na p艂n. brzegu roz艂o 偶y艂y si臋 osady Wsz臋dzin i Cha艂upka, na p艂d. Szerzawy i Wielka Baba, na p艂d. wsch. Wieca n贸w. W r. 1368 przy zaprowadzaniu prawa nie mieckiego w Parlinku wie艣 kapitu艂y gnie藕n. , przekazano so艂tysowi 艂膮k臋 przy jez. Dwecony i nadano mu wolne rybo艂贸wstwo drobnemi sie ciami, oraz swobod臋 wystawienia jazu. Ot贸偶 wydawca Kod. Wielkop. Nr. 1604 obja艣nia Dwecony jeziorem Wiecanowskiem, kt贸re by艂o w艂asno艣ci膮 klasztoru mogilnickiego; z wi臋 kszem prawdopodobie艅stwem jest to dzisiejsza Siecienica, nale偶膮ca do Barlinka. E. Cal. Wiechciejewo, w艣 i fol. nad rzk膮 Sierpienic膮; , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Je偶ewo, odl. 10 w. od Sierpca, ma 3 dm. , 26 mk. , 101 mr. fol. 75 mr. roli i 8 mr. w艂o艣c. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. sierpeckiego z r. 1578 w艣 W. , w par. Je偶ewo, mia艂a 艂an. 2 1 2 Pawi艅ski, Mazowsze, 50. Wiechetki Du偶e i W. Ma艂e, dwie wsi, pow soko艂owski, gm. Kowiesy, par. Rozbity Kamie艅. W. Du偶e maj膮; 6 dm. , 58 mk. , 223 mr. ; W. Ma艂e 12 dm. , 101 mk. , 160 mr. W 1827 r. W. Du偶e mia艂y 4 dm. , 23 mk. ; W. Ma艂e 16 dm. , 78 mk. Istnia艂y ju偶 w XVI w. Wiechnowice, w艣, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy; w艣 ma 11 dm. , 75 mk. , 435 mr. w艂o艣c; os. karcz. 1 dm. , 1 2 mr. ; J W. Poduchowne 3 dm. , 15 mk. , 51 mr. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 80 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any Wiechnowice Wiechetki Wiechciejewo Wiecanowskie Wiecan贸w Wie膰 Wiebelshof Wie Widz贸wek Widz贸wek Wiechol Wiechotnica Wiechowicze Wiekra Wiechra艅 Wiechrany Wiechucice Wiechol kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 klasztorowi gnie藕n. za艣 plebanowi w Sierzchowy tylko kol臋d臋, dwo ry szlacheckie ze swych r贸l dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi 艁aski, L. B. , U, 306. R. 1579 we wsi W. wojewoda rawski p艂aci od 1 1 4 艂anu, cz臋艣膰 Lenk贸w 1 1 2 艂anu Pawi艅ski, Mazowsze, 175. Br. Ch. Wiechol, drobne jezioro, w pow. ko艣cierskim, przy fol. Struga ob. . Wiechotnica, w艣, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. pol. , gm. Ro艣, o 14 w. od Wo艂kowyska, 348 dzies. ziemi w艂o艣c. Wiechowicze, w艣, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Jan贸w i Konstantyn贸w, ma 7 dm. , 107 mk. , 254 mr. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 87 mk. Wchodzi艂a wsk艂ad d贸br Konstantyn贸w. Wiechra, mylnie Wiekra, rzeka, w gub. smole艅skiej i mohylewskiej, prawy dop艂yw So偶y. Poczyna si臋 w pow. kra艣ni艅skim gub. smole艅skiej, na pograniczu pow. smole艅skiego, p艂ynie w kierunku po艂udniowym, przyj膮wszy z prawej strony Mo艂ochw臋 wkracza do pow. m艣cis艂awskiego, gdzie przybiera od praw. brzegu Horodnia, Kniah臋 i Szatan贸wk臋, od lewego za艣 Wielni臋, oblewa M艣cis艂aw i ubieg艂szy 50 w. uchodzi do So偶y przy wsi Pokary. Na pewnej przestrzeni stanowi granic臋 pomi臋dzy pow. m艣cis艂awskim a kra艣ni艅skim. Nad brzegami W. , zw艂aszcza we wsi Wiechrany, wyst臋puj膮, obna偶enia formacyi kredowej. Znajduj膮, si臋 na niej 3 m艂yny, 1 most i 3 promy. Sp艂awna dla drzewa. Wiechra艅, ob. Wiechrany. Wiechrany, Wiechra艅, Wierzchrzany, w艣 nad rz. Wiechr膮, w pobli偶u uj艣cia jej do So偶y, pow. m艣cis艂awski, w艂asno艣膰 Pieczkowskich i Rad kiewicz贸w, ma 282 dzies. 140 roli, 35 艂膮k, 50 lasn. Pod wsi膮 wyst臋puj膮 obna偶enia formacyi kredowej oraz znajduje si臋 ruda 偶elazista b艂o tna. Na So偶y naprzeciw wsi W. znajduje si臋 przysta艅 le艣na. Za czas贸w Rzpltej stanowi艂a sstwo niegrodowe, po艂o偶one w wwdztwie m艣ci s艂awskiem. Pod艂ug metryk litewskich powsta艂o ono oko艂o r. 1590 i obejmowa艂o wy艂acznie ma艂膮, wiosk臋 Wiechrzany. Posiadali je kolejno Niemczyn, Duninowie, Suchodolscy, Kocie艂艂owie, Horode艅scy, wreszcie z mocy przywileju Augusta HI z d. 18 lutego 1760 r. Wiktor i Anna Kocie艂 艂owie ust膮pili te dobra narodowe Kazimierzowi i Krystynie Ho艂y艅skim, rotmistrz. m艣cis艂awskim kt贸rzy op艂acali kwarty 71 z艂p. 22 gr. a hyberny 40 z艂p. J. Krz. Wiechucice, dawniej W. Wielkie, w艣, pow. sieradzki, gm. Bogumi艂贸w, par. Sieradz odl. 6 w. , ma 43 dm. , 246 mk. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 193 mk. , par. Chojne. Na pocz膮tku XVI w. we wsi W. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 arcybiskupowi za艣 plebanowi kol臋d臋; w cz臋艣ci W. Ma艂e minus po艂owa wsi i dworu dawa艂a dziesi臋cin臋 plebanowi, po艂owa arcybiskupowi 艁aski, L. B. , I, 429. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 w艣 W. Majus, w paraf. Sieradz, mia艂a 6 艂an. i 1 zagr. ; we wsi W. Minus dzi艣 Wiechutki byli ortulani pro praedio Pawi艅ski, Wielkop. , II, 214. Wiechutki, dawniej Wiechucice Ma艂e, fol nad rzk膮 殴eglin膮, , pow. sieradzki, gm. Bogumi艂贸w, par. Sieradz, ma 2 dm. , 11 mk. , 260 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br Chojne. W 1827 r. 5 dm. , 33 mk. , par. Chojne. Wiechutnianka, rzeczka, w pow. wo艂kowyskim, dop艂yw Rosi. Wiecie al. Wicie, w艣, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, ma 12 os. , 28 mr. ; nale偶a艂a do fol. Marwa. Por. Wicie Ro偶elskie. Wieciele, w艣, pow. dwi艅ski, par. Kras艂aw, nale偶y do d贸br Ba艂tyno al. Balty艅. Wiecie艂贸wka, Wiecieni贸wka, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol. , gm. 呕yrowicze, o 20 w. od S艂onima, 554 dzies. ziemi w艂o艣c. Wiecieni贸wka, ob. Wiecienl贸wka. Wiecienin al. Wieczynin, w艣 i fol. nad jez. Brdowskiem, pow. kolski, gm. Luboty艅, par. Brd贸w, odl. od Ko艂a 23 w. ; w艣 ma 6 dm. ludno艣膰 niepodana w wyk. urz臋d. , 12 osad, 30 mr. ; fol. 3 dm. , 47 mk. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 62 mk. W艣 ta nale偶a艂a do fol. Mch贸wko. Fol. W. rozl. mr. 655 gr. or. i ogr. mr. 536, 艂膮k mr. 34, past. mr. 4, nieu偶. mr. 81; bud. mur. 13, pok艂ady torfu. Wiecierzewicze, ob. Wieczerzewicze. Wieciuny 1. w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej O艂awa, okr. wiejski Mieluny, o 5 w. od gminy a 56 w. od Trok, ma 10 dm. , 115 mk. katol. i 5 偶yd贸w w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Daugi. 2. W. , w艣 w艂o艣c. nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz o 19 w. , okr. wiejski Nerowo, o 99 w. od Trok, 25 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Weso艂owo. 3. W. , w艣, tam偶e, 50 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Uciecha, Kutuzowych. Spis z 1866 r. podaje jedn膮 w艣 W. , nale偶膮c膮 do gm. Niedzingi i maj膮c膮 10 dm. , 153 mk. katol. J. Krz. Wieck 1. niem. WetzkeSee, jezioro przy 艢luzie, w pow. bytowskim, wzn. 156 mt. npm. 3 5 mili d艂ug. , 1 l0 szer. Z niego wyp艂ywa Czar na Woda, dawniej Wd膮 zwana. Tylko 1 3 cz臋艣膰 jeziora nale偶y do pow. ko艣cierskiego. 2. W. , niem. WieckerSee, jezioro, wzn. 117 mt. npm. , na pograniczu pow. chojnickiego, w pow. staro gardzkim, przy wsi Wieck. K艣. Fr. Wieck 1. w艣 nad jez. t. n. , pow. starogardzki, st. p. i kol. Czarna Woda, par. katol. 艁膮g; 355 ha 143 roli or. , 46 艂膮k, 49 lasu; 1885 r. 11 dm. , 17 dym. , 97 mk. , 74 kat. , 23 ew. , z tych przypada na wiosk臋 Klonownic臋 36 mk. i 4 dm. Le偶y na pograniczu pow. chojnickiego, o 4 7 8 mili na zach. od Starogardu. W skutek morowego powietrza i drugiej wojny szwedzkiej okolica W ca艂kiem spustosza艂a. Bo Wiechutki Wiecie Wieciele Wiecie艂贸wka Wiecieni贸wka Wiecienin Wiecierzewicze Wieck Wieciuny Wieczes艂aw piero ststa kiszewski Franciszek Czapski r. 1726 W. zn贸w pu艣ci艂 w wieczyst膮, dzier偶aw臋 ob. Stadie Gesch. d. Stadt Stargard, str. 134. R. 1772 posiada艂 to pustkowie J贸zef Cissowski po swoich przodkach. Wysiewa艂 40 kor. 偶yta, 1 grochu, 5 tatarki, 3 j臋czm. ; gleba licha; mia艂 wolne past. i drzewo w lesie kr贸l. , p艂aci艂 czynszu 8 tal. , hiberny 6 tal. 30 gr. , pog艂贸wnego 2 tal. , 艂anowe, go 60 groszy ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , XV, 143. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisany jako pustkowie o 4 dym. str. 251. 2. W. al. Wiek, le艣n. kr贸l. , pow. elbl膮ski, st. pocz. i par. kat. Tolkmicko, o 3 1 4 mili od Elbl膮ga; 288 ha, 9 roli orn. , 5 艂膮k, 274 lasu. Wiecze, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 84 w. od Telsz. Wieczeczyr贸w, rzeczka, w pow. mozyr skim, drobny lewy dop艂yw Mogilnej, w obr臋bie gm. Bujnowicze; p艂ynie w艣r贸d puszcz i bagien na zach贸d d艂uga oko艂o 10 w. A. Jel. Wieczera, jedno z wi臋kszych jezior w pow. bobrujskim, przy lewym brzegu Ptyczy, w obr臋bie gm. Zabo艂ocie, brzegi ma nieprzyst臋pne, d艂ugie 3 w. , szerokie l 1 2 w. W czasie zimy od bywaj膮, si臋 tu znaczne po艂owy ryb. Przep艂ywa przez nie rzka Ruch贸wka. A. Jel. Wieczerjanka, ob. Wieczerzanka. Wieczerynka, rzeczka, w pow. borysow skim, ma艂y prawy dop艂yw Brusiaty, zaczyna si臋 na po艂udniowym kra艅cu powiatu, w obr臋bie gm. Dymitrowieze, za wsi膮 Bielawicze i up艂yn膮wszy na po艂udnie lesistemi moczarami 7 w. , ma uj艣cie za wsi膮. Rudnia, przy samej granicy pow, ihu me艅skiego. A. Jel. Wieczerzanka, Wieczerjanka, dobra, pow. sie艅ski, dziedzictwo Korsak贸w, maj膮. wraz z Jab艂onk膮. 713 dzies. 48 roli, 30 艂膮k, 332 lasu; m艂yn wodny. Wieczerze, miejscowo艣膰 na 艢wi膮czynie, od strony Gogolewa, w pow. szremskim. Wieczerzwicze, bia艂orus. Wiaczarewiczy. w艣 nad rz. Ptycz, pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. Uzda, gm. i st. poczt. Szack o 14 w, , paraf. prawos艂. . Porzecze, o 80 w. od Ihumenia, ma 38 osad. Miejscowo艣膰 le艣na, grunta lekkie, 艂膮k nadrzecznych i pastwisk obfito艣膰. Za podda艅stwa W. z kolei nale偶a艂y do domin. Szack, p贸藕niej Werka艂y. Niegdy艣 W. by艂y w ks. s艂uckiem kn. Olelk贸w, a od r. 1612 Radziwi艂艂贸w przez wiano i zapis ostatniej ks. s艂uckiej Zofii Olelkowiczowny. W r. 1759 trzyma艂 W. prawem zastawnem Teodor Niezabitowski, kasztelanic nowogr贸dzki, i z namowy ks. Hieronima Floryana Radziwi艂艂a czyni艂 zt膮d napady na s膮siednie Werka艂y, zostaj膮ce we w艂adaniu Gerwazego Oskierki, cze艣nika litewskiego, a potem syna jego Antoniego, za co pozywali Oskierkowie napastnika i d艂ugo trwa艂y zatargi graniczne, a偶 w r. 1806 przysz艂o do okupu W. wraz z Porzeczem u ks. Dominika Radziwi艂艂a, ordynata nie艣wieskiego, przez J贸zefa Gabryela Oskierk臋, podko morzego che艂mi艅skiego, i ma艂偶onk臋 jego Ann臋 z Czapskich, maj膮jcych rezydency臋 w niedale kim Bia艂ym Szacku. Oskierkowie zap艂acili za przestrze艅 dok艂adnie nieograniczona w W. i 50 w艂贸k w Porzeczu z艂otych wa偶nych sztuk 10000. Dokument sprzeda偶y wydany by艂 Oskierkom w d. 9 marca 1806 r. przez Micha艂a Zale skiego, plenipotenta d贸br radziwi艂艂owskich. Ato li W. nied艂ugo zostawa艂y w r臋ku Oskierk贸w, exdywizya bowiem d贸br szackich, trwajaca od r. 1812 do 1816, odda艂a je za d艂ug Hruszwickim do domin. Werka艂y ob. Szack i Werka艂y, przy kt贸rych W. przetrwa艂y a藕 do uw艂aszczenia w艂o 艣cian. A. Jel. Wieczes艂aw al. Wiaczes艂aw, fol. , pow. s艂u cki, w艂asno艣膰 Pruszy艅skich, nale偶y do domin. Ustro艅 ob. . A. Jel. Wieczfnia 1. Ko艣cielna, w dok. z r. 1349 Wieczwna, r. 1578 Wieczphnia, w艣 i fol. nad rzk膮 t. n. Wieczfnianka, ramieniem zr贸d艂owem rz. Orzyc, 艣r贸d wynios艂ego p艂askowzg贸rza, pow. m艂awski, gm. M艂awa, par. Szyd艂owo, odl. 11 w. od M艂awy, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, sad gm. okr. IV, urz. gm. , m艂yn wodny, karczm臋, 24 dm. , 208 mk. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 168 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 803 gr. or. i ogr. mr. 672, 艂膮k mr. 63, past. mr. 2, lasu mr. 47, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 3, drew. 15; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 20, mr. 181. Jest to sta ro偶ytna osada. Przy rozgraniczeniu w r. 1349 ziemi wyszogrodzkiej od p艂ockiej lini臋 graniczn膮 przeprowadzono mi臋dzy wsi膮. Kuklino, zaliczon膮 do ziemi p艂ockiej, a wsi膮. Weczwna, nale偶膮c膮 do wyszogrodzkiej Kod. Maz. , str. 60. R. 1578 siedz膮, tu cz臋艣ciowi w艂a艣ciciele. Marcin p艂aci od 2 艂an. , 3 zagr. bez roli; Jan od 2 1 4 艂an. , 3 zagr. , 1 rzem. ; Jakub i Miko艂aj od 1 3 4 艂an. ; Marcin od 2 1 2 艂an. , 2 zagr. , m艂yna. Na cz臋艣ci ko艣cielnej in sanctuario 1 zagr. bez roli, 1 z rol膮. , 1 rzem. i 1 rzem. z rol膮 Pawi艅ski, Ma zowsze, 69 i 132. W s膮siednich wsiach, jak S艂upsko, B膮ki dzi艣 WieczfniaB膮ki, Konopki siedz膮, tak偶e Wieczwi艅scy. Kiedy za艂o偶ono tu parafi膮 i wzniesiono ko艣ci贸艂 niewiadomo. Zape wne nie wcze艣niej jak w XV w. Par. W. dek. m艂awski obejmuje 30 wsi i liczy do 4000 dusz. 2. W. B膮ki, w艣 nad odnog膮, rz. Orzyc, pow. m艂a wski, gm. D臋bsk, par. Szyd艂owo, odl. 11 w. od M艂awy, ma 10 dm. , 95 mk. , 440 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 43 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W spisach pobor. z r. 1578 nosi nazw臋 Baki. Mieszkaj膮, tu Wieczwi艅scy Miko艂aj 1 1 2 i 1 zagr. , Jakub 1 2 艂anu i Marcin 1 艂an i m艂yn. Ob. Wieczfnia Ko艣cielna. Br. Ch. Wieczki al. Orany ob. , za艣c. nad 艢wis艂o cz膮. , pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Pohore艂e. A. Jel. Wieczkojnie, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Polany o 4 w, , okr. wiejski Berwien Wiecze Wiecze Wieczeczyr贸w Wieczera Wieczerjanka Wieczerynka Wieczerzanka Wieczerze Wieczerzwicze Wieczfnia Wieczki Wieczkojnie Wieczno Wieczyny Wiedre艅 Wiedrec Wiednice Wiedersee Wiedernica Wiederka Wiedergruenn Wieder Wiedemka Wiedczyny Wiedau Wieczyn WIeczynin ciszki, 43 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br 艁atowiwicze, Czapskich. Wieczno, niem. Wetzman, jezioro osuszone, pod Or艂owem, w pow. w膮brzeskim. Ob. B艂oto t. I, 566, Nielub t. VII, 80 i Or艂owo t. VII, 592. Wieczorki, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Chlebiotki, par. Zawady, ma 242 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br starostwa 艂om偶y艅skiego. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 10 mk. Wieczorki, przys. Wolicy Moste艅skiej, w pow. 偶贸艂kiewskim. Wieczorkowo, dobra, pow. rzeczycki, w 4 okr. poL rzeczyckim, gm. JakimowskaS艂oboda, 925 w艂贸k, w艂asno艣c Wasiljewa. A. Jel. Wieczorowa g贸ra, wzg贸rze pod Miksztatem, w pow. ostrzeszowskim. Wieczsza al. Wietsza, w艣 nad jeziorem t. nazwy, pow. borysowski, w gm. Bolce Wielkie, o 111 w. od Borysowa, ma 10 osad; na zach贸d le偶膮 wielkie puszcze. Jezioro W. ma przesz艂o 1 w. d艂ugo艣ci i 3 4 w. szeroko艣ci. A. Jel. Wieczyn, Vetsino w r. 1284, Vyothczyno r. 1523 zamiast Vyethczyno, Wietsino r. 1579, Wietszyno r. 1620, w艣 i dw贸r, w pow. pleszewskim, o 13 klm. ku p艂n. od Pleszewa, bli偶ej Chocza, po lew. brzegu Prosny, 1300 krok贸w od granicy kr贸lestwa polskiego; par. katol. i poczta w 呕egocinie Rzegocin, par. prot. w Sierszewie Breitenfeld, st. dr. 偶el. w Kotlinie i w Kowalewie o 13 klm. W艣 ma 32 dm. , 253 mk. katol. i 216 ha 188 roli, 17 艂膮k. Dw贸r ma 16 dm. , 205 mk. 173 kat. , 32 prot. i 639, 33 ha 442 roli, 34 艂膮k, 57, 44 past. , 134, 76 lasu, 14, 13 nieu偶. , 1, 48 wody; czysty doch贸d z ziemi 4884 mrk; w艂a艣cicielem jest Barnin Bogus艂aw v. Borken Auerose. M艂yn Wieczy艅ski istnla艂 jeszcze w r. 1843. Sykst i Wierzbi臋ta, synowie Wierzbi臋ty, zamienili W. i Piotrkowice na Mniewo, wlo艣c. arcybisk. gnie藕n. ; odno艣n膮, czynno艣膰 zatwierdzi艂 w r. 1284 w Koninie ks. Przemys艂aw II Kod. Wielkop. , n. 537. Sykst i Wierzbi臋ta pisz膮 si臋 w r. 1292 z Kleszczewa, gdzie zaprowadzaj膮 prawo niemieckie t. , u. 690. Za czas贸w 艁askiego pobiera艂 pleban w 呕egocinie 膰wiertni膮 偶yta i tyle偶 owsa z ka偶dej kwarty roli osadzonej; r. 1579 posiada艂y W. w nier贸wnej cz臋艣ci Anna i Zofia Z艂otkowskie; by艂o razem 3 3 4 艂an. os. i cwier膰 karczm. , 3 zagr. , 5 kom. i 2 rze藕nik贸w; regestra poborowe z r. 1618 1620 wymieniaj膮c dziedzic贸w Grabryela Z艂otkowskiego i Wojciecha Kor偶boka Zawadzkiego, wspominaj膮 m艂yn o 2 ko艂ach. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku nale偶a艂 W. do Grabskich; potem kolejno do Pruskich 1840 r. i 艁aszcz臋wskich 1877 r. . Wykopaliska miejscowe znajduj膮 si臋 w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. WIeczynin, ob. Wiecienin. Wieczyny, Wiedczyny, w dokum. Weczyny, Wiczyn, w艣, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od Torczyna. W 1545 r. w艂asno艣膰 Michaj艂a Wojseckiego, kt贸ry zobowi膮zany by艂 do opatrywania jednej horodni zamkowej Jab艂onowski, Rewizye, 52. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. nale偶y do Bereska ks. Fiedora Romanowicza i p艂aci od 12 dym. , 5 ogr. , 1 ko艂a dor. , 3 bojar Jab艂onowski, Wo艂y艅, 125. Wiedau, w艣, pow. malborski, st. pocz. Gross Mansdorf, par. kat. Le藕wice; 563 ha, 89 roli orn. , 70 艂膮k; 1885 r. 10 dm. , 11 dm. , 64 mk. , 4 kat. , 48 ew. , 12 dyssyd. Posiada przywilej Zygmunta Aug. z r. 1564, wystawiony w Warszawie. Klasztor panien w Kr贸lewcu JungfrauenKloster mia艂 na niej zapisany czynsz wieczysty, kt贸ry hr. Piotr Laik wykupi艂 za 800 grzyw. lekkiej monety ob. Gesch. des Kr. Marienburg T. Bormann, Danzig, 1862, str. 42. Wiedczyny, ob. Wieczyny. Wiedemka, s艂oboda, pow. newelski, w艂asno艣膰 Pelagii Piatinowej, ma 350 dzies. Wiederau, pow. mogilnicki, ob. Wydartowo, Wiedergruenn, w艣, w pow. i okr. s膮d. bruntalskim, na Szl膮sku austr. Posiada szko艂臋 ludow膮, 339 mk. Wiederka, rzeczka, w pow. ihume艅skim ob. t. III, 251. Wiedernica 1. g贸ra 370 mt. , w艣r贸d lesistych pag贸rk贸w we wschod. cz臋艣ci Morszyna, w pow. stryjskim. U st贸p jej po wschod. stronie wyp艂ywa potok t. n. , prawy dop艂yw Bere藕nicy, kt贸ra op艂ukuje zachodnie stoki g贸ry Wiedernicy. Ca艂y ten obszar pag贸rk贸w nale偶y do odn贸g Beskidu wschodniego, wyd艂u偶aj膮cych si臋 pomi臋dzy 艢wic膮 a Stryjem. W. wznosi si臋 na 49 9 1 2 p艂n. szer. a 41 33 1 2 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 9, XXX. 2. W. , obszar lesisty, pag贸rkowaty wzn. 350 mt. , na granicy gm. Bere藕nicy i Uhe艂ny, w pow. stryjskim, wyp艂ywa z niego pot. Nieciecz al. Bere藕nica, dop艂yw 艢wicy. St. M. Wiedernica, potok, prawy dop艂yw Bere藕nicy, wyp艂ywa z pod g贸ry t. n. , p艂ynie granic膮 Mor szyna a Bani, a zarazem granic膮 pow. stryjskie go i doli艅skiego, nast臋pnie przez Zaderewacz, w pow. doli艅skim, potem granic膮 pow. doli艅skiego i stryjskiego. P艂ynie pomi臋dzy lesistemi pag贸rkami, z kt贸rych otrzymuje wiele wody, zt膮d dolina potoku jest podmok艂膮, a miejscami i bagnist膮. B艂ugo艣膰 biegu do 7 klm. Mapa wojs. , 9, , XXX. St. M. Wiedersee niem. , ob Wydrzno. Wied ma, ob. Wied藕ma. Wiednice, niem. Wiednitz, w艣 i dobra, pow. wojerecki, par. ew. Gross Garbe w Saksonii. W艣 ma 81 dm. , 458 mk. 2 katol, 898 ha 402 ha lasu; dobra maj膮 5 dm. , 29 mk. ew. , 307 ha 78 ha roli. Jestto dawne targowisko. Nale偶a艂o do r. 1815 do 艁u偶yc saskich. Odbywaj膮 si臋 tu trzy jarmarki do roku. Ludno艣贸 zniemczona, Wiedrec, ob. Wiedrycz. Wiedre艅, Wiedry艅, Wiedryno al. Wiedrenia Wieczno Wieczorki Wieczorkowo Wieczorowa g贸ra Wieczsza Wiedrosza Wiegstadtl 1. w艣 skarb. , pow. lepelski, gm. Smola艅ce, przy trakcie handl. z Witebska do Lepla, ma 135 dzies. Posiada cerkiew paraf. i szk贸艂k臋 gminn膮, od 1865 r. . Od 1761 r. w艂asno艣膰 Justyniana Szczytta, kt贸ry w 1821 r. ust膮pi艂 synowi J贸zefowi, marsza艂kowi lepelskiemu. 2. W. , Brylewe i W. Ro偶anowo, wsi w艂o艣c, tam偶e, uw艂aszczone z d贸br Smola艅ce. Wiedrosza, rzka, w pow. dorohobuskim gub. smole艅skiej, w pobli偶u Drohobu偶a Dorohobu偶a, pami臋tna bitwa, stoczon膮 na jej brzegu w 1500 r. pod osad膮 Mitkowe Pole, w kt贸rej Konstanty ks. Ostrogski dosta艂 si臋 do niewoli. Wiedrowicze, w艣, pow. s艂onimski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 43 1 2 w. od S艂onima, mi臋dzy Zdzi臋cio艂em a Nowosieln膮. Wiedryca, w艣, pow. lepelski, cerkiew paraf. Wiedryca, ob. Wiedrycz. Wiedrycz, Wiedrec al. Wiedryca, rzeka, w pow. rzeczyckim, prawy dop艂. Dniepru. Zaczy na si臋 w obr臋bie gminy Wasilewicze; p艂yn膮c z po cz膮tku w kierunku p艂d. kilka wiorst, przecina tor dr. 偶el. poleskiej, na 7 w. od Wasilewicz w stro n臋 Rzeczycy; potem zwr贸cona na wsch贸d p艂ynie w zakr臋tach pod wsi膮 Ho艂owki, folw. Babicze m艂yn, dalej rozdzielona na dwa ramiona 艂膮czy je przed wsi膮 Liski i p艂ynie ku wsiom Dziemiacha i Kozie, po obu jej brzegach le偶膮ce, pod kt贸remi zasiliwszy si臋 z lewej strony rzk膮 Dniepryk i przeci膮wszy powt贸rnie w przeciwnym kierunku tor kolei 偶eL, dociera do wsi So艂tanowo m艂yn i Dera偶ni. Pod t膮 ostatni膮, zasilana z lewej strony rzk膮 Dera偶ynk膮 Dere藕ank膮, kie ruj膮c si臋 nieco na p艂n. wsch贸d przecina dr. pocz. rzeczyck膮 i po za ni膮 ma uj艣cie o 3 w. na p艂n. od Rzeczycy. D艂ugo艣膰 biegu oko艂o 50 w. Przy biera nadto rzk臋 艁azar贸wk臋. Pomi臋dzy latami 1883 1885 rz. W. zosta艂a ca艂kowicie skanali zowana przez gienera艂a 呕yli艅skiego w kierunku Dniepru na wsch贸d i w kierunku Prypeci na po 艂udnie. Stosunki hydrograficzne tych okolic zo sta艂y przekszta艂cone przez osuszenie obszar贸w, kt贸re teraz wydaj膮 oko艂o 1, 000, 000 pud贸w siana. A. Jel. Wiedrycze, w艣 nad Tury膮, pow. kowelski, o 14 w. na p艂n. zach. od Kamienia Koszyrskiego, w pobli偶u mka Michn贸wki. Wiedry艅, ob. Wiedre艅. Wiedryno, ob Wiedre艅. Wiedscheratz niem. , ob. Kapelka. Wieduga, rzeka, w pow. ziemia艅skim gub. woroneskiej, prawy dop艂. Donu. Bierze pocz膮tek na pograniczu gub. or艂owskiej, w pobli偶u sio艂a Wieduga Stara, p艂ynie w kierunku p艂d. wsch. , i ubieg艂szy 74 w. uchodzi poni偶ej sio艂a Jandowiszcza. D艂uga 74 w. , 艣rednia szeroko艣膰 do 5 sa偶. , g艂臋b. do 2 arsz. , bieg ma wolny, dno kamieniste; prawy brzeg wynios艂y i urwisty. Osady na brzegach W. powsta艂y przewa偶nie w pierwszej po艂owie XII w. Wiedyna, ob. Wied藕ma, Wiedzerken, obecnie Amsee, ob. Wydzierki. Wiedzieniszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gm. Mickuny o 12 w. , okr. wiejski Paluliszki, 42 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Kojrany, 艁opaci艅skich. Wiedziercy, za艣c, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Dolcy, o 128 w. od Borysowa. A. Jel. Wied藕ma al. Wiedyna, urz臋d. Wied ma, rzeczka, w pow. nowogr贸dzkim, lewy dop艂. Szczary. Zaczyna si臋 w okolicy Swojatycz, w nizinach pomi臋dzy wsiami Kmity i Gi臋towicze gm. Darewo, p艂ynie na wsch贸d ko艂o za艣c. Piersztuki, folw. Wied藕ma, folw. Dubina i za folw. Korzeniowszczyzna wkroczywszy w granice pow. s艂uckiego gm. Lachowicze, p艂ynie pod wie艣 艁otwa m艂yn na rozlewie, dociera do mka Lachowicze m艂yn na rozlewie, przecina tor dr. 藕el. poleskej i o 1 w. za za艣c Ruda m艂yn ma uj艣cie, prawie na przeciwko folw. Ho艂dowicze. Zasila si臋 z lewej strony kilku dop艂ywami, z kt贸rych znaczniejsze Szewiel贸wka i Kamionka. D艂uga przesz艂o 3 mile. Wied藕ma al. Stanis艂awowo, mko i folw. , nad rz. Wied藕m膮, pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. kat. Darewo o 65 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci ma艂ole艣nej, z gruntami urodzajnemi. Mko ma oko艂o 10 osad, cerkiewk臋 mogiln膮; folw. , oko艂o 12 w艂贸k, dawne dziedzictwo 艁opot贸w. W ostatnich czasach Rzpltej Micha艂 艁opot, miecznik, a p贸藕niej obo藕ny litewski, o偶eniony 1mo voto z Katarzyn膮 z Morawskich, siostrzenic膮 ks. Karola Radziwi艂艂a Panie Kochanku, kobiet膮 s艂ynn膮 z marnotrawstwa, o kt贸rej dziwactwach opowiada w pami臋tnikach Ewa Feli艅ska ob. t. I, str. 395 397, zrujnowany przez 偶on臋, do zamo偶no艣ci ju偶 nie przyszed艂, a potomkowie jego w艂adaj膮 zaledwo resztkami niegdy艣 znacznej fortuny. A. Jel. Wiegandsthal, ob. Wigandsthal. Wiege, rzeka, prawy dop艂yw Gawii, dop艂ywu morza Baltyckiego, Wiegelshof niem. , ob. Wygie艂z贸w. Wiegenau, pow. w膮growiecki, ob. Rak贸w. W艂a艣ciwie zowi膮 si臋 W. huby Ko艂ybskie czyli Rakowskie, ob. Rak贸w 3. t. IX, 511. Wiegie艂贸wka, dw贸r, pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, o 40 w. od Kowna. Wiegschuetz, 1516 Weyssicz, 1532 W臋chachuetz, Weigsitz, dobra i w艣, pow. kozielski, przy drodze bitej z Ko藕la do G艂ogowy G贸rnej, par. kat. i ew. Ko藕le. W r. 1885 dobra mia艂y 535 ha, 16 dm. , 236 mk. 15 ew. ; w艣 467 ha, 93 dm. , 744 mk. 8 ew. . Wiegstadtl niem. , ob. Witk贸w. Wiehin, zaginiona wie艣, w pow. w艂odzimierskim. Pod艂ug reg. pob. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. nale偶y do 艁okacza kn. Romana Sanguszki, kt贸ry p艂aci zt膮d od 7 dm. p贸艂dworz. , 1 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 66. Wiedrycz Wiegschuetz Wiegie艂贸wka Wiegenau Wiegelshof Wiege Wiegandsthal Wied藕ma Wiedziercy Wiedzieniszki Wiehin Wiedrosza Wiedzerken Wiedyna Wieduga Wiedscheratz Wiedryno Wiedry艅 Wiedrycze Wiedryca Wiedrowicze Wiejsce Wiejaliszki Viehof, pow. grudzi膮dzki, ob. Nowydw贸r 5. t. VII, 297. Wiejaliszki 1. w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Rog贸w, o 36 w. od Wi艂komierza. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 33 w. od Wi艂komierza. Wieja艂ka, za艣c, pow. wile艅ski. w 2 okr. poL, gm. Gie艂wany o 7 w. , okr. wiejski Bogus艂awiszki, 6 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br Wojdzieliszki, ks. 呕agiel贸w. Wiejce, dawniej Wieyce, urz臋d. Waitze, ma j臋tno艣膰 i nadle艣nictwo rz膮d. , w pow. mi臋dzy chodzkim Skwirzyna, o 11 klm. na zach. p贸艂n. od Mi臋dzychoda, na praw. brzegu Warty, par. kat. Goraj, prot. i poczta w miejscu, st. dr. 偶el. w Mi臋dzychodzic Birnbaum. Maj臋tno艣膰 W. z hu t膮, Charlottenhuette 2 dm. , 54 mk. , ma 14 dm. , 130 mk. 37 kat. , 96 prot. i 879, 31 ha 197, 40 roli, 681, 91 lasu; czysty doch贸d z ziemi 3177 mrk; gorzelnia i huta szklana. W. nale偶a艂y dawniej do Kwileckich. Par. prot. liczy艂a oko艂o 1860 w 11 osadach 1433 prot. , obok 461 katol. Nadle艣nictwo obejmuje 7467, 93 ha 69, 45 roli, 11, 49 艂ak, 5, 36 pastw. , 7251, 67 lasu, 128, 43 nieu偶. , 1, 53 wody i tworzy okr膮g dwors. , w kt贸 rego sk艂ad wchodz膮 le艣nicz贸wki Czerwieniec Rotheheide, Cegielnia, Nadziejewskie Hoffnung, Wilhelminenhof i Winduga Bommelablage; ca 艂y ten okr膮g ma 6 dm. , 46 mk. 7 kat. , 39 prot. i 5306 ha. W lasach znajduj膮 si臋 pok艂ady wa pienia. E. Cal. Wiejki, w艣, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. pol. , gm. Juszk贸w, o 49 w. od Wo艂kowyska, 1036 dzies. ziemi w艂o艣c. 387 艂膮k i pastw. , 1 nieu偶. . Wiejna, rzeczka, w pow. borysowskim, prawy dop艂. D藕winosy. Powstaje ze zlewu rzeczek Dubjo i Zini贸wki pod wsi膮 Polewicze, p艂ynie przewa偶nie lasami, w kierunku p艂n. zach. ko艂o wsi Pieczno, CzystyBor m艂yn i za wsi膮 Wiejna ma uj艣cie. Z prawej strony przyjmuje rzeczk臋 Bu艂k贸wk臋. D艂uga oko艂o 2 1 2 mili. A. Jel. Wiejna 1. w艣 nad rzk膮 Wiejn膮, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Milcz, o 76 w. od Borysowa, ma 12 osad, miejscowo艣膰 lesista. 2. W. , folw. i dobra, pow. mohylewski, w 2 okr. poL, gm, Wiejna. Folw. ma 2 dm. , 25 mk. , cerkiew paraf. murowan膮; dobra, od 1837 r. w艂asno艣膰 Kis艂owskich, 7453 dzies. 803 roli, 166 艂膮k, 4962 lasu; gorzelnia, 4 m艂yny wodne, 2 domy zajezdne. Gospodarstwo wzorowe, gorzelnia na wi臋ksz膮 skal臋 urz膮dzona, za艂o偶ona w 1806 r. , w 1880 1 r. zatrudnia艂a 15 ludzi, wyprodukowa艂a 865553 stop. spirytusu i da艂a 3173 rs. dochodu. Gmina dzieli si臋 na 9 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 24 miejscowo艣ci, ma 435 dm. 1 murow. , 2224 mk. w艂o艣c. 661 dusz rewiz. , uw艂aszczonych na 4046 dzies. 3897 1 2 u偶ytkowej i 148 1 2 nieu偶ytk贸w, ze sp艂at膮 po 4078 rs. 11 kop. rocznie. W gminie jest 9539 1 2 dzies. las贸w dworskich i 381 1 2 w艂o艣c. 3. W. , folw. i dobra, pow. sie艅ski, gm. Ra艣ne. Folw. ma 2 dm. , 12 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮. Dobra w艂asno艣膰 niegdy艣 ks. Sanguszk贸w, dalej Wo艂czk贸w, p贸藕niej Hory艅skich, ich spadkobier c贸w Jax贸w Bykowskich, wreszcie Wejsenhoff贸w, w 1880 r. nabyte przez Jakuba Chomentowskiego, maj膮 wraz z awulsami Teklinem, Zapolem i Horodkiem 3092 dzies. 163 roli, 80 艂膮k, 1531 lasu; 2 m艂yny wodne daj膮 80 rs. , 4 karczmy 450 rs. A. Jel. J. Krz. Wiejnia al. 艁ubiany, jezioro, w pow. mohylewskim, w gm Ciecierzyn, w pobli偶u wsi 艁ubiany i rz. Druci. Kszta艂tu w przybli偶eniu okr膮g艂ego, ma w 艣rednicy do 1 1 2 w. i zajmuje do 110 dzies. Brzegi b艂otniste, pokryte przewa偶nie za ro艣lami; dno ilaste. Wyp艂ywa z niego ruczaj Bo艂onia. J. Krz. Wiejnica, rzeczka, w pow. borysowskim, ma艂y lewy dop艂. Berezyny, ma pocz膮tek i koniec w puszczach gm. Wielatycze, p艂ynie na p艂d. zach. przesz艂o 1 mil臋, obraca m艂ynek na przeci臋ciu dr. z Dro偶dzina do Ozdziatycz. A. Jel. Wiejsca, Wiejca, mo偶e Wieyce, w艣 i folw. , pow. sochaczewski, gm. i par. Kampinos, ma 579 mk. , 1485 mr. W r. 1827 w艣 Wiejca mia艂a 51 dm. , 428 mk. W r. 1579 w艣 Wieycza, ma 20 3 4 艂an. i 1 rzemie艣ln. ; w贸jtostwo ma 3 艂any. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa sochaczewskiego a p贸藕niej ekonomii rz膮d. Kampinos. Wiejsce, r. 1579 Wescze, w艣, pow. 艂owicki, gm. Jeziorko, par. Kocierzew, ma 378 mk. , 1150 mr. W 1827 r. by艂o 40 dm. , 259 mk. R. 1579 w艣 Wescze, w艂asno艣膰 arcyb. gnie藕n. , nale偶膮ca do kasztelanii 艂owickiej, ma 7 1 2 艂an. , 4 komor. , 1 rzem. , 2 艂any w贸jtowskie Pawi艅ski, Mazow sze, 206. Br. Ch. Wiejsieje 1. jezioro, zwane tak偶e Ha艅cza ob. , w pow. sejne艅skim, przy wsi Wiejsieje, ma 5, 5 wiorst kw. obszaru. Wyp艂ywa z niego rze ka Ha艅cza Bia艂a dop艂. Niemna. 2. W. , al. Powiejsieje, na mapie woj. topogr. Wiejsice, jezioro, w pow. sejne艅skim, na zach. od jeziora Ha艅cza odl. 2 w. . Ci膮gnie si臋 w kierunku od zach. ku wschod. i 艂膮czy si臋 w膮skim przesmykiem z jez. Powie艣niki. D艂ugo艣贸 od wschodu ku zach. wy nosi 4 w. Wznies. brzeg贸w 465 st. npm. Na 艣rodku jeziora wyspa. Na p艂n. brzegu mie艣ci si臋 folw. Podwiejsiejki. Przep艂ywa przez nie rzka Zapsia Zopse al. Gniada, kt贸ra uchodzi z praw. brz. do Ha艅czy Bia艂ej. Br. Ch. Wiejsieje, dawniej te藕 Wysoki Dw贸r, w艣, folw. i dobra nad jeziorem Ha艅cza al. Wiejsieje, pow. sejne艅ski, gm. i par. Wiejsieje. Le偶膮 o 20 w. na wsch贸d od Sejn, 艣r贸d wy偶yny pojezierza, na p艂n. kra艅cu jeziora. Na obszarze d贸br s膮 dwa m艂yny wodne, gorzelnia, smolarnia. W艣 by艂a jeszcze r. 1800 miasteczkiem, targowiskiem zapewne. Spis z r. 1827 zalicza W. do rz臋du wsi. Obecnie jest tu ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂a pocz膮tkowa, s膮d gm. okr. IV, urz膮d gm. , 146 Wiejaliszki Wieja艂ka Wiejce Wiejki Wiejna Wiejnia Wiejnica Wiejsca Wiejsieje Wiejski potok Wiejski potok dm. , 2273 mk. 偶yd贸w przewa偶nie. W r. 1827 by艂o 63 dm. , 737 mk. Najbli偶sza stacya poczt. we wsi Kopciowo. W. s膮 star膮 wsi膮. litewsk膮, nadan膮 wraz z przyleg艂ym obszarem Andrzejowi Siemienowiczowi, kniaz. s艂uckiemu, przez Zygmunta Augusta. Andrzej czy te偶 Jerzy kn. s艂ucki za艂o偶y艂 tu podobno r. 1562 1526 parafi膮 i zbudowa艂 ko艣ci贸艂. Nast臋pnie przesz艂y te dobra w r臋ce kn. Massalskich. Biskup wile艅ski Massalski rozpocz膮艂 tu budow臋 wielkiego ko艣cio艂a. Oko艂o r. 1800 sta艂y pod dachem od lat 20 niewyko艅czone mury, gro偶膮ce ruin膮. Zapewne te偶 Massalscy zbudowali tu zamek warowny na sw膮 rezydency膮. Ten偶e biskup podarowa艂 jeszcze za 偶ycia swego dobra Wiejsieje Wiktoryi z Ogi艅skich Ogi艅skiej, wdowie, kt贸r膮 wyda艂 za swego plenipotenta Mateusza 呕yniewa, kt贸ry za rz膮d贸w pruskich uzyska艂 tytu艂 hrabiego. Podobno biskup w艂o偶y艂 na Ogi艅sk膮 obowi膮zek uko艅czenia i utrzymywania ko艣cio艂a, czego jednak偶e nie wykona艂a, poprzestaj膮c na cz臋艣ciowej restauracyi w r. 1817 zrujnowanej mocno budowli. Po 艣mierci 呕yniewa dobra przesz艂y do r膮k Ogi艅skich, w spadku po 偶onie. Nast臋pnie przesz艂y dobra na hr. Ameli膮 z Ogi艅skich Wo艂owiczow膮. Ko艣ci贸艂 murowany, lecz nie sklepiony, ma 42 艂okcie wysoko艣ci, 70 艂ok. d艂ugo艣ci w nawie a 14 w presbiteryum przy 50 艂ok. szeroko艣ci w nawie a 22 w presbiteryum. Wewn膮trz 3 o艂tarze. Pod ko艣cio艂em sklepione podziemia. Pomnik贸w niema. Bach kryty dach贸wk膮. W osadzie istnia艂a oko艂o r. 1850 ku藕nica 偶elazna, produkuj膮ca do 120 centn. rocznie. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1883 z folw. W. , Wysokie, Podwiejsiejki, os. m艂yn. M艂ynek i Pozopsie, nomenklatury Ogrodniki. Obszar og贸lny mr. 8093 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 80, 艂膮k mr. 139, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 5, drew. 2; folw. Wysokie, gr. orn. i ogr. mr. 586, 艂膮k mr. 265, pastw. mr. 5, wody mr. 7, nieu偶. mr. 11; bud. mur. l, drew. 15; folw. Podwiejsiejki gr. orn. i ogr. mr. 559, 艂膮k mr. 192, pastw. mr. 12, wody mr. 2, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 10; os. M艂ynek gr. orn. i ogr. mr. 31, 艂膮k mr. 12, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 3; os. Pozopsie gr. orn. i ogr. mr. 106, 艂膮k mr. 44, wody mr. 11, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 6. ; obszar w贸d w 14 jeziorach mr. 2517; lasu urz膮dzonego mr. 3485. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio wsi w艣 W. os. 91, mr. 1136; w艣 Kajliny os. 6, mr. 256; w艣 Bryniszki os. 7, mr. 319; w艣 Bobry os. 23, mr. 715; w艣 Radziwi艂a艅ce os. 13, mr. 646; w艣 Sapie偶yszki os. 9, mr. 459; w艣 Pozopsie os. 18, mr. 840; w艣 Potery os. 11, mr. 569; w艣 Kowalki os. 21, mr. 791; w艣 Ruda os. 6, mr. 321; w艣 Jakiela艅ce os. 4, mr. 246; w艣 Powie艣niki os. 12, mr. 490; w艣 Ogrodniki os. 6, mr. 226; w艣 Gierwiele os. 3, mr. 192; w艣 Pietraszki os. 19, mr. 699; os. Koledziszki os. 1, mr. 183; os. Saranciszki os. 1, mr. 5. W. par. , dek. sejne艅ski dawniej 艂ozdadejski, 4123 dusz. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. IV w os. Wiejsieje, ma obszaru 29250 mr. i 6074 mk. ; w艣r贸d sta艂ej ludno艣ci 32 prot. i 2069 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Bobry, Bryniuki, Czuwa艅ce艁osiewickie, Cz. Mereckie, Gausty, Gierwele, Gudele, Jakiela艅ce, Kajliny, Klepacze, Kowalki, Kol臋dziszki, Lejbogole, 艁osiewicze, M艂ynek, Ogrodniki, Potery, Pietraszki, Podwiejsiejki, Polu艅ce, Powie艣niki, Pozopsie, Purwiszki, Radziwi艂a艅ce, Buda, Sapie偶yszki, Saranciszki, Smorluny, Stankuny, Wiejsieje i Wysokie. Wiejski potok al. Wirowa, Wyrowa, potok, wyp艂ywa u st贸p g贸ry Moszczanicy 247 mt. , we wsi Moszczanicy, w pow. cieszanowskim. P艂ynie w kierunku ku wschodowi, najpierw przez p贸艂n. obszar wsi, pomi臋dzy dwoma po艂o藕ystemi wzniesieniami. Z lew. brzegu odp艂ywaj膮 do niego wody z granicznego wzniesienia; z praw. brz. przyjmuje potok, p艂yn膮cy przez 艣rodek Moszczanicy. Przep艂ywa nast臋pnie w艣 U艂az贸w w艣r贸d coraz rozleglej szych 艂臋g贸w. Na obszarze tej wsi prawie r贸wnoleg艂e z Wiejskim pot. p艂ynie Netecza, przybywaj膮ca od zach. z pod lesistego obszaru Buczkowy zwana w g贸rnym biegu pot. Podstawie; p艂ynie przez zach. obszar Moszczanicy, najprz贸d z p艂n. na p艂d. , poczem zwraca si臋 na wsch贸d, p艂ynie p艂n. obszarem Cewkowa, tworzy granic臋 mi臋dzy Cewkowem a Moszczanic膮, a dalej mi臋dzy U艂azowem a Dzikowem; w Dzikowie przyjmuje z p艂d. pot. od Cewkowa, zwany Netecz膮 艢redni膮. Ta za艣 Netecza zasila si臋 z praw. brzegu potokiem, p艂yn膮cym z Cewkowa, a po cz臋艣ci zach. granic膮 Dzikowa od Cewkowa. Wiejski pot. 艂膮czy si臋 z Netecz膮 na obszarze Lubli艅ca Starego i p艂ynie dalej, zwr贸ciwszy si臋 ku p艂n. , wsch. granic膮 Lubli艅ca starego od Lubli艅ca Nowego. 0dt膮d przybiera nazw臋 Wyrowa, Wirowa na wysoko艣ci 210 mt. , przep艂ywa granic臋 kr贸lestwa polskiego na wys. 209 mt. , wpada z lew. brz. do Tanwi. Wyrowa przyjmuje z p艂d. pot. Kaflew臋 w Lubi艅cu Starym i zasila si臋 wodami potok贸w 艂膮kowych, g艂贸wnie z praw. brzegu. Dalej z praw. brzegu przybywa Brusienka ze Starego Brusna; nast臋pnie pot. Buszczak na mapie Kumersb. Buszcza wyp艂ywa w Rudce, a na zach. granicy 呕ukowa wpada do stawu w Lubli艅cu Nowym. Do tego stawu wp艂ywa od wschodu potok 艁owcza, kt贸ry powstaje ze wsi t. n. Do niego z praw. brzegu, z p艂d. , uchodzi Gnojnik, z G贸rajca, z lew. brz. , z p艂n. Piszczak, zasilaj膮cy si臋 wodami lesistego obszaru Piszczki. Od 艁ukowa pocz膮wszy p艂yn膮 te potoki przez Kosobudy jako jeden potok do stawu w Lubli艅cu Nowym. Poczem odp艂ywaj膮 z praw. wsch. brzegu do Wyrowy. Ro偶aniec al. Ro偶aniecki potok uprowadza wody ze staw贸w Rudy Ro偶anieckiej, na obszarze Lubli艅ca Nowego p艂ynie po pod g贸r膮 Ro偶aniec, nast臋pnie 艂臋gami 216 mt. i w Lubi艅cu Starym uchodzi z praw. brz. do Wyrowy. Potok Ro偶aniecki przyjmuje z lew. brz, na obszarze Lubli艅ca Lub贸wk臋 z 艁贸w Wieknina Wiekany Wieka艅ce Wiek Wiejskie jezioro Wiejuki Wieksznie Wiekra czy. Do Lub贸wki uchodzi z lew. brz. pot. , tak偶e Lub贸wk膮. zwany. Dalszym prawym dop艂ywem Wyrowy jest Otwiernica, p艂yn膮ca z pod g贸ry Ro藕aniec 221 mt. , 艣r贸d 艂臋g贸w, najpierw przez Lubliniec Nowy, potem granic膮. Lubli艅ca Nowego i Starego. Ju偶 na obszarze pow. tomaszowskiego wp艂ywa do Wyrowy potok Pancza, wyp艂ywaj膮 cy w Hucie Ro偶anieckiej ze stawk贸w, przep艂ywa obszar lesisty zwany Jalinka 241 mt. i Wielk膮. D臋bowe a zarazem p艂ynie granic膮 Huty Ro偶an. i Rudy Ro偶. , nast臋pnie przez Lubliniec Nowy. Do rzecze wszystkich potok贸w powy偶szych jest nizkim 艂臋giem, rzadko drzewin膮 poros艂ym. Wzg贸 rza p艂askie, pochodziste, na wschod. dorzeczu W. lesiste. Ku tej te藕 stronie podnosz膮 si臋 one coraz wy偶ej. Wody p艂yn膮 leniwo, cz臋st膮 wylewaj膮, tylko groble, kana艂y, w艣r贸d kt贸rych p艂yn膮, osu szaj膮 okolic臋. D艂ugo艣贸 W. pot. wynosi 11 klm. ; d艂ugo艣膰 Wyrowy 13 klm. Mapa szt. wojs. , 4, XXVIII. St. M. Wiejskie jezioro, w dobrach Kikol, pow. lipnowski, 艂膮czy si臋 z jeziorem Konotopie. Oba te jeziora le偶膮 na p艂d. od jez. Sumin. Woda czysta, smak ma nieprzyjemny. Wi膮jszczyce, w艣, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. poL, gm. Samarowicze, o 11 w. od Wo艂kowyska, I 190 dzies. ziemi w艂o艣c. Wiejuki, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 18 w. od Rossie艅. Wiek niem. , oh. Wieck i Wik. Wieka艅ce, w艣 wlo艣c, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. 呕yrmuny o 12 w. , okr. wiejski Horodenka, o 29 w. od Lidy, 8 dm. , 83 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Wiekany 1. w艣, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, o 46 w. od Trok, 9 dm. , 97 mk. kat. w 1865 r. 82 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Poszwity艅, o 50 w. od Szawel. Wieknina, pow. zwinogr贸dzki, oh. Oknina. Wiek贸wko, folw. do Wiekowa, pow. gnie藕 nie艅ski Witkowo, o 4 Mm. na zach. p贸艂noc od Powidza, na p艂d. zach. brzegu jez. Skorz臋ci艅skie go Niedzi臋giel; par. w Powidzu, poczta w Wit kowie, st. dr. 偶el. w Strza艂kowie o 15 klm. ; ma 5 dm. , 60 mk. W. istnia艂o ju藕 za czas贸w 艁askie go, ob. Wiekowo, Mi臋dzy r. 1579 i 1620 nale 偶a艂o do Miel偶y艅skich, kt贸rzy tu posiadali 15 艂an. , 2 zagr. , komornika i 2 ryb. Przy schy艂ku zesz艂e go wieku tworzy艂o odr臋bn膮 posiad艂o艣膰 w r臋ku Antoniego Ulatowskiego, potem Antoniego Gorze艅skiego. E. Cal. Wiekowo, Vecovo w r. 1399, maj臋tno艣膰, pow. gnie藕nie艅ski Witkowo, o 4 klm. ku zach. od Powidza, na pol drogi do Witkowa, 1, 5 klm. od jez. Skorz臋ci艅skiego Niedzi臋giel; par. katol. w Powidzu, par. prot. i poczta w Witkowie, st. dr. 藕el. w Strza艂kowie o 13, 5 klm. Razem z Wiek贸wkiem 5 dm. , 60 mk. i Podwiekowem 1 dm. , 13 mk. ma 16 dm. , 197 mk. 181 katol, 16 prot. i 810, 07 ha 439 roli, 63, 49 艂膮k, 12572 pastw. , 158 lasu, 22, 41 nieu偶. ; czysty doch贸d z ziemi 3716 mrk; cegielnia, wiatrak, ch贸w by d艂a holenderskiego. W r. 1399 pisa艂 si臋 Stani s艂aw z W. Akta gr. Wiekop. , II, n. 1301. Za 艁askiego sk艂ada艂y si臋 W. i Wiek贸wko Lib, Ben. , I, 320 1 mylnie Vytkovo duplex, Witkowo i Witk贸wko z 艂an贸w km. i dziedzicznych, z kt贸 rych pleban powidzki pobiera艂 dziesi臋cin臋 snopo w膮; kmiecie p艂acili za dziesi臋cin臋 po 6 groszy z 艂anu, a zagrodnicy meszne z dymu. Mi臋dzy r. 1578 i 1620 nale偶a艂o W. do Miel偶y艅skich; by艂o w贸wczas 7 艂an. km. , 1 p贸艂艂anek pusty i 2 zagr. Przy schy艂ku zesz艂ego wieku dziedziczy艂 t臋 maj臋tno艣膰 Jan Smole艅ski, E. Cal. Wiekra, ob. Wiechra, Wieksznie 1. mko rz膮dowe nad rz. Went膮 i przy linii dr, 藕el. lipawskorome艅skiej, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Wieksznie, o 63 w. na p艂n. zach. od Szawel, mia艂o w 1859 r. 68 dm. , 469 mk. , cerkiew paraf. , ko艣ci贸艂 katol. , dom przytu艂ku na 40 biednych, synagog臋, dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, szko艂臋 ludow膮. Targi odbywaj膮 si臋 co wtorek i pi膮tek, jarmarki za艣 cztery razy do roku 18 stycznia, 6 i 24 czerwca i 1 pa藕dziernika. Par. praw. , dekanatu b艂agoczynia szawelskiego, 486 dusz. Ko艣ci贸艂 paraf. katol, p. wez. 艣w. Jana Chrzciciela, z muru wzniesiony w 1634 r. przez parafian. Parafia katol. , dekanatu wieksznia艅skiego, 8029 wiernych. Trzy kaplice dwie w Wiekszniach a jedna, 艣w. Maryi Magdaleny, w U偶lekniach. Dekanat wieksznia艅ski, dyecezyi 偶mujdzkiej, obejmuje 11 parafii W. , Kurszany, Kurtowiany, Lack贸w, 艁aj偶ew, Okmiany, Pokopie, Popielany, Rawdziany, Szawkiany, Tryszki; 9 filii; 58543 wiernych. Gmina, po艂o偶ona w p艂n. zach. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂n. przez rz. Wodokst臋 z gub. kurlandzk膮, od wschodu z gm. Okmiany i Popielany, od p艂n. z gm. Tryszki i w cz臋艣ci z gm. Gadon贸w pow. telszewskiego, od zach. z pow, telszewskim gm. Tyrkszle i 呕ydyki, obejmuje 75 miejscowo艣ci, maj膮cych 1765 dm. w艂o艣c, obok 244 nale偶膮cych do innych stan贸w, ma 12359 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 29325 dzies. Gmin臋 przerzyna z pln. zach. na p艂d. wsch. linia dr. 藕el lipawskorome艅skiej, od kt贸rej w Mo藕ejkach oddziela si臋 ku p艂n. wsch. linia do Mitawy. St. W. , po艂o偶ona o 3 w. od mka, pomi臋dzy st. Mo偶ejki o 13 w. a Dobikinia o 12 w. , odleg艂膮 jest o 98 w. od Lipawy a 79 w. od Radziwiliszek. W. stanowi艂y niegdy艣 ststwo niegrodowe wieksznia艅skie, wiksznia艅skie, mylnie w niekt贸rych spisach zwane wielisznia艅skiem, po艂o偶one w pow. bir偶ynia艅skim. Oko艂o 1771 r. posiada艂 je G贸rski, kasztelan 偶mujdzki, z op艂at膮 kwarty 7414 z艂p. 2. W. , dobra, tam偶e, o 82 w. od Szawel Postnikow w W. i Rewiciach ma 134 dzies. 13 lasu, 12 Wiejskie Wiekowo Wiek贸wko Wielamowice Wielancieje Wielanka Wielan贸w Wielany Wielasakowicze Wielatkowo Wiekszniele Wiekszyna Wiekszyce Wiekszniele nieu偶. . 3. W. , ferma, tam偶e, o 67 w. od Sza wel. J. Krz. Wiekszniele, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. 艁ukniki, o 56 w. od Szawel. Wiekszyce, bia艂orus. Wiekszycy, mylnie Wiektiszczy, w艣 nad rz. 艢wis艂ocz, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Zas艂aw, o 32 w. od Mi艅ska; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowe. A. Jel. Wiekszyna, folw. , pow. siebieski, przy trakcie z Newla do Siebie偶a, w艂asno艣膰 Andrzeja Ba艂yki, ma 100 dzies. Wiel, .. , ob. Wel. .. . Wiela, Wela, rzka, w pow. wieliskim, prawy dop艂yw U艣wiaczy. Bierze pocz膮tek na p艂d. od wsi Sz艂yki, pocz膮tkowo p艂ynie ku p艂d. wsch. , nast臋pnie na p艂n. wsch. , w ko艅cu na p艂d. Bieg ma kr臋ty, d艂uga 14 w. Wiela, w艣, pow. w膮growiecki, o 2 klm. na wsch贸d od Mie艣ciska par. katol. i poczta, na drodze do Janowca st. dr. 偶eL, wzn. 105 3 mt. npm. ; par. prot. Gole; ma 14 dm. , 133 mk. 44 katol. , 89 prot. i 413 ha 345 roh, 15 艂膮k; na 艂膮kach znachodz膮; si臋 pok艂ady torfu; poczynaj膮cy si臋 na s膮siednich Golach wodociek sp艂ywa do We艂ny, dok膮d te偶 si臋ga obszar p贸艂nocny Wielej wsi. W. by艂a kr贸lewszczyzn膮, sk艂adaj膮c膮 si臋 z samych r贸l kmiecych, i wchodzi艂a w sk艂ad starostwa mie艣ciskiego; r. 1445 rozprawia艂 si臋 pleban Marek w konsystorzu gnie藕n. o dziesi臋cin臋; za czas贸w 艁askiego dawali kmiecie meszne po korcu 偶yta i tyle偶 owsa z 艂anu; 艂an贸w by艂o w 1580 r. 6 1 2, tudzie偶 2 p贸艂艂anki puste; regestra poborowa z r. 1618 1620 wykazuj膮 7 1 2 艂an. os. i 1 pusty; tenutaryuszem by艂 Zygmunt Grudzi艅ski. W. zabrana przez rz膮d pruski, wcielon膮 zosta艂a do domeny w W膮gr贸wcu. E. Cal. Wielamowice, ob. Wilamowice. Wielamowice al. Wielomowice, niem. Willamowitz, w艣, pow. skoczowski na Szl膮sku austr. , par. kat. Skocz贸w, ma 193 mk. i 484 mr. Por, Wilamowice. Wielamowicze, w XVI w. Wielimowiczy, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Wo艂czyn, o 26 w. od Brze艣cia. W艣 ma 550 dzies. ziemi w艂o艣c. 157 艂膮k i past. , 8 nieu偶. , 55 cerkiewnej 10 艂膮k i pastw. , 5 nieu偶. . Dobra nale偶膮 w cz臋艣ci do Dobrzynicekich, posiadaj膮cych 120 dzies. 15 艂膮k, 12 nieu偶. , w cz臋艣ci do Sakowicz贸w, maj膮cych 188 dzies. 50 艂膮k i pastw. , 19 1 2 las贸w, 2 nieu偶. . Opr贸cz tego Jakub 艁ozieba, ma tu osad臋, obej muj膮c膮 12 dzies. Wed艂ug Piscowoj ksi臋gi z r. 1558 W. , sio艂o w dawnej wo艂o艣ci berznickiej, ekonomii grodzie艅skiej, graniczy艂o z pastwiska mi dworu berznickiego i sio艂ami Tatarynowiczy, Pomorzany, Sziemieniszki, Leza艂o nad jeziorem. By艂o 9 w艂贸k osadnych. M. K. Wit. Wielancieje, Wilancieje, w艣 nad rz. Po艂owic膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr, poL, gm. , okr. S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 148. wiejski i dobra ks. Puzyn贸w, Ihumenowo, o 1 w. , o 46 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 28 mk. prawos艂. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Wielanka 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, nale偶y do d贸br Orniany ob. , hr, Tyszkiewicz贸w. 2. W. , za艣c, tam偶e, w 5 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 3 dm. , 43 mk. 7 prawos艂. , 27 katol. , 9 starowier. ; smolarnia. Wielan贸w, Wieljan贸w al. Wilan贸w 1. fol. , pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 21 mk. katol. 2. W. al. Wilan贸w, Wielany, mylnie Wielino, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Wysokie Litewskie, o 49 w. od Brze艣cia. W艣 ma 425 dzies. ziemi w艂o艣c 35 艂膮k i pastw. , 46 nieu偶. ; dobra w cz臋艣ci Protasiewickich 400 dzies. 196 lasu, w cz臋艣ci Mitraszewskich 376 dzies. 70 艂膮k i pastw. , 131 lasu, w cz臋艣ci za艣 艁膮skiego 32 dzies. 4 艂膮k, 4 lasu 8 nieu偶. . By艂a tu parafia katol. dekanatu brzeskiego, z kaplic膮 w Klukowiczach. W parafii powierzchnia niska, lasy, b艂ota, gleba piaszczysta, Przep艂ywa rz. Pulwa. Wielanyj pow. koni艅ski, ob. Wylany. Wielany, ob. Wielan贸w, Wielasakowicze, Wieleszkowicze, Wiele偶kowicze, w艣, pow. witebski, w 3 okr. pol. , gm. Wielaszkowicze, przy trakcie z Witebska o 45 w. do Ko艂yszek. Posiada cerkiew paraf. , p. wez. 艣w. Miko艂aja, szko艂臋 wiejsk膮 od 1873 r. . W艂a sno艣c wi臋ksza nale偶y w cz臋艣ci do Aleksandra Szeflera 1616 dzies. , w cz臋艣ci za艣 do J贸zefa Palczowskiego 1981 dzies. . Miejscowo艣膰 wy nios艂a ob. Mazuryno, Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂n. wsch. z gub. smole艅sk膮, od p艂d. z gub. mohylewsk膮, od zach. z gm. Korolewo i Wymno, od p艂n. z gm. Janowicze, obejmuje 144 miejscowo艣ci, maj膮cych 941 chat w艂o艣c. obok 152 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, liczy 7282 mk. w艂o艣c, uw艂asz czonych na 10790 dzies. ziemi. J. Krz. Wielatkowo, urz臋d. Wylatkowo, Vyelyathkowo r. 1523, Wielathkowo r. 1579, Jelathowo, niekiedy Wilatkowo, w艣, pow. gnie藕nie艅ski Witkowo, o 6 klm. na p艂n. od Powidza, na p艂n. wsch. brzegu jez. Skorz臋ci艅skiego Niedzi臋giel; par. kat. i poczta w Powidzu, par. prot. w Witkowie, st. dr. 偶el. o 10, 5 klm. pod Niewoln膮, mi臋dzy Gnieznem i Mogilnem; wraz z Budami Wielatkowskiemi 7 dm. , 75 mk. , Okr臋glic膮 3 dm. , 22 mk. , S艂oszewem 8 dm. , 78 mk. i Ziel膮tkowem 8 dm. , 66 mk. , tworzy okr膮g wiejski, maj膮cy 58 dm. , 477 mk. 280 katol. , 197 prot. i 1154 ha 808 roli, 60 艂膮k, 25 lasu. W. by艂o kr贸lewszczyzn膮; r. 1464 Kazimierz IV zatwierdzaj膮c swobody mieszczan powidzkich, nada艂 im W. H. Wuttke, Staedteb. , 28, 29, 417 przyp. , z myln膮 dat膮 1364, kt贸re po r. 1830 nale偶a艂o jeszcze do miasta Powidza; cz臋艣贸 atoli W. pozosta艂a przy starostwie; trzyma艂 j膮 w r. 1578 Krzysztof Iwie艅ski; 艂an贸w os. by艂o 2 i 1 Wiel Wiela Wielamowicze Wielatkowskie Budy Wielatycze Wielatowskie jezioro Wielatowski m艂yn Wielatowo Wielat贸wka Wielatkowskie Budy kmiecy, drugi so艂tysi. W pocz膮tkach bie偶膮cego wieku posiada艂a lub dzier偶awi艂a W. i holendry Budy wdowa Szreyber. E. Cal Wielatkowskie Budy, urzed. Wylatkowo Buden ob. Wielatkowo, Wielat贸wka, w艣, pow. po艂ocki, w艂asno艣膰 poprzednio Kieniewiczowej, Aleksandrowiczowej i Jakowickich, dzi艣 Ignacego Jakowickiego, ma 132 dzies. Wielatowo, niekiedy Wilatowo i Wylatowo, urzed. Wilatowen, Velatow r. 1145, Vyelatowo r. 1247, Welatowo r. 1358, Vyelathowo r. 1366, Wieliaihowo r. 1580, miasteczko niegdy艣, dzi艣 w艣 w pow. mogilnickim, dekan. 藕ni艅skim, o 5, 5 klm. na pld. od Mogilna, 7 klm. ku zach. od Kwieciszewa i G臋bic, 11 klm. na p艂n. wsch. od Trzemeszna, na trakcie z Gniezna da Strzelna, nad jez. w艂asnem, tworz膮cem p艂n. cz臋艣膰 jez. Szyd艂owskiego wzn. 95, 2 mt. npm. , w okolicy wzn. 95, 7 do 103, 4 mt. npm. ; par. katol. , szko艂a i poczta w miejscu, par. prot. i st. dr. 藕el. w Mogilnie. Z m艂ynem Wielatowskim 2 dm. , 30 mk. ma 85 dm. , 732 mk. 670 kat. , 54 prot. , 8 偶yd. i 908 ha 732 roli, 50 艂膮k. P艂d. obszar W. , wt艂oczony mi臋dzy jez. Szyd艂owskiem i Trzemesze艅skiem 96 mt. npm. , graniczy z Krzy偶ownica Westfelde i Szyd艂贸wkiem, obejmuj膮c p艂n. cz臋艣膰 jez. Szyd艂owskiego i wschodni r贸g wide艂 jez. Trzemesze艅skiego, kt贸re tym rogiem odp艂ywa w艣r贸d 艂膮k b艂otnistych na przestrzeni 1, 7 klm. do jez. Szyd艂owskiego, a to z jez. Mogilnickiem do Kwieciszewki, dop艂. Noteci. Na p艂n. obszarze stoj膮 2 cegielnie i 2 wiatraki. O 1300 krok贸w ku wsch. od W. na obszarze 呕abna rozchodzi si臋 trakt gnie藕nie艅ski ku Bydgoszczy i ku Strzelnu. Piecz臋膰 dawna W. wyobra偶a 艣w. Piotra z kluczem w jednym, a pismem 艣w. w drugim r臋ku. W r. 1145 ks. Mieszko wymienia mi臋dzy posiad艂o艣ciami kanonik贸w trzemesze艅skich ca艂e jezioro Wielatowskie, dzi艣 Szyd艂owskiem zwane, z wsi膮 W. i 3 dzia艂ami Siedluchna i My艣l膮tkowo pod G臋bicami, tudzie偶 Robakowo, kt贸re ju偶 nie istnieje. Posiadanie W. zatwierdzili pap. Eugeniusz III w r. 1147 i kr贸l Kazimierz w r 1368. Kanonicy zaprowadzili w W. prawo niemieckie, kt贸re Przemys艂aw I potwierdzi艂, nadaj膮c tej osadzie w r. 1247 wolne targi z zastrze偶eniem, 偶e tylko w艂odarz miejscowy pobiera膰 b臋dzie targowe; r. 1358 ukazuje si臋 ko艣ci贸艂 w W. Kod. Wielk. . Zachodz膮ce pod r. 1370 1377 w kronikach Welatow, Wyelatowo zamek i powiat, nie jest W. jak obja艣niaj膮 niekt贸rzy, lecz Z艂otowem, w ziemi niegdy艣 nakielskiej. W r. 1388 by艂o W. miastem i pobiera艂o myto, kt贸re kr贸l W艂adys艂aw pozwoli艂 przenie艣膰 do Trzemeszna K. W. , n. 1876; r. 1395 i 1399 wyst臋puje Jan syn Wojciecha z W. mieszczanin, kleryk gnie藕n. , p贸藕niejszy moze r. 1423 kanonik 艂臋czycki. Wilatowo, w艂asno艣膰 S臋dziwoja Mokronoskiego z pod Ko藕mina w pow. niegdy艣 pyzdrskim, naje偶d偶ana oko艂o r. 1398 przez kaszt. gnie藕n. Janusza Soko艂owskiego Akta gr. Wielk. , I, n. 2677, nie jest W. R. 1410 po偶ar nawiedzi艂 W. , kt贸re w r. 1479 zgorza艂o do szcz臋tu Pomn. Dz. PoL, V, 822, 5, 830. W r. 1458 dostawi艂o W. 2 偶o艂nierzy pieszych za wypraw臋 malborsk膮; r. 1580 by艂o 9 艂an. os. na W. 9, zagr. , 1 komor. 4 rzemie艣l. ; do r. 1620 nie zmieni艂a si臋 liczba 艂an贸w; zagr. by艂o 6, komor. 2, rzemie艣l. 3 i m艂yn wodny. Podatek pa艅stwowy wynosi艂 rycza艂tem 13 flor. i 9 gr. R. 1788 liczy艂o W. 24 dym. , 389 mk. ; w 1816 r. 65 dm. , 343 mk. 4 prot. ; w r. 1831 by艂o 67 dm. , 522 mk. 487 katol, 16 prot. , 19 偶yd. ; 1858 r. 534 mk. ; 1871 r. 84 dm. , 742 mk. 685 katol. , 44 prot. , 13 偶yd. . Oko艂o tego czasu zaliczono W. do rz臋du wsi. W r. 1848 bra艂o W. czynny udzia艂 w ruchach 贸wczesnych. Archiwum trzemesze艅skie zawiera r贸偶ne czynno艣ci, odnosz膮ce si臋 do tej osady. Ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Piotra stoi na jej p艂n. kraw臋dzi, 150 krok贸w od jeziora; w r. 1358 ukazuje si臋 pleban Miko艂aj Kod. Wielk. . Szko艂a istnia艂a w XVI w. 艁aski, Lib. Ben. I, 187. Parafi臋 sk艂ada艂y w贸wczas 艁oso艣niki, Szyd艂owo, Targownica i Wielatowo. Mieszczanie dawali z r贸l po 膰wiertni 偶yta, a zagrodnicy po korcu; kolendy p艂acili mieszczanie po groszu z 艂anu, zagrod. po 9 oboli; m艂ynarz dawa艂 2 kor. m膮ki 偶ytnej i trzeci pszennej. Z wsi sk艂adaj膮cych parafi臋 pobiera艂 pleban tylko kol臋d臋 od kmieci, karczmarzy i zagrodnik贸w po groszu. P贸藕niej przyby艂y Krzy偶ownica, Szydl贸wko i Wasilewo. Ga艂a parafia liczy艂a w 1885 r. 1378 dusz. Ko艣ci贸艂 dzisiejszy, z drzewa, stan膮艂 w r. 1760 kosztem Micha艂a Ko艣cieszy Kosmowskiego, opata trzemesze艅skiego; kanonik Jan Ro偶alski, pleban, zaprowadzi艂 bractwo r贸偶a艅cowe w r. 1779 i bractwo 艣艣. Piotra i Paw艂a w r. 1783. E. Cal. Wielatowski m艂yn, w pow. mogilnickim, stoi nad odp艂ywem jez. Wieletowskiego do Mogilnickiego, 600 krok贸w na p艂n. wsch贸d od Wielatowa; istnia艂; ju偶 przed r. 1422; zabrany przez rz膮d pruski, wcielony by艂 do domeny rz膮d. w Mogilnie. Ob. Wielatowo. Wielatowskie jezioro, ob. Wielatowo i Szyd艂owskie jezioro. Wielatycze 1. w艣 z zarz膮dem gminnym i dobra nad rz, Nacz膮, pow. borysowski, o 35 w. od Borysowa, niegdy艣 kr贸lewszczyzna, obecnie nale偶膮 do skarbu. W艣 ma 97 osad. Za podda艅stwa by艂o 722 w艂o艣cian p艂. m臋z. Cerkiew p. wez. Przemienienia Pa艅skiego, oko艂o 1600 parafian. Kaplice w miejscu Opieki N. P. , w Miotczynie Narodzenia N. M. P. z 1837 i w Sieliszczu. Cerkiew w W. ma z dawnych zapis贸w grunt贸w 1 3 4 w艂贸ki. W W. w XVII w. by艂 monaster Arch. Miko艂aj, str. 159. Gmina W. sk艂ada si臋 z 6 okr臋g贸w starostw wiejskich, liczy 776 dm. , 4564 w艂o艣cian p艂. m臋z. , uw艂aszczonych na 14216 dzies. Szk贸艂ki wiejskie w Wielatyczach, Smorkach i Ozdziatyczach. Wiel膮cza W obr臋bie gminy W. jest 22 wsi, 12 za艣c, 1 miasteczko Czerniawka, 3 sio艂a, 1 folwark, 3 drobne osady. W r. 1869 otrzymal w W. urz臋 dnik Piotr Zankowicz folwark, maj膮cy 316 dzies. Miejscowo艣膰 poleska, obfita w 艂膮ki. Le艣nictwo rz膮dowe Wielatyckie 2, obejmuje 61887 dzies. las贸w dobrze zachowanych. Za czas贸w Rzpltej W. stanowi艂y ststwo niegrodowe, po艂o偶one w wdztwie witebskiem, pow. orsza艅skim. Oko 艂o r. 1771 by艂o one w posiadaniu J贸zefa Tysz kiewicza, kt贸ry op艂aca艂 kwarty z艂p. 1590, a hy berny z艂p. 700. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 Stany Rzpltej chc膮c zako艅czy膰 d艂u goletnie spory o dobra 艢wiady, do tego偶 ststwa nale藕膮ce jeszcze od r. 1669, wyznaczy艂y oddziel na komisy臋, z 12 urz臋dnik贸w z艂o偶on膮, do osta tecznego ich za艂atwienia. 2. W. al. Welatycze, w艣 i dobra nad kotlin膮, rz. Strumie艅, pow. pi艅 ski, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, o 12 w. od Pi艅ska. W艣 ma 14 osad, 179 mk. Cerkiew paroch p. wez. Narodzenia N. M. P. , fundacyi Adama Skirmunta z r. 1826, ma z dawnych zapis贸w l 1 2 w艂贸ki grunt贸w i 艂膮k, oko艂o 800 parafian. Bobra, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 Skirmunt贸w, 4467 dzies. Miejscowo艣膰 bardzo nizinna, zalewana w czasie powodzi wiosennych, najcz臋艣ciej komunikuj膮ca si臋 z Pi艅skiem wod膮. 艁膮k wiele, rybo艂贸wstwo znaczne, grunta bardzo urodzajne, namu艂owe. Lud rybaczy i flisaczy. W. niegdy艣 w艂asno艣膰 kn. Jaros艂awowicz贸w pi艅 skich, nadane by艂y przez kn. Teodora w r. 1501 Iwanowi Domanowiczowi. W. ks. Witold, Zyg munt, Kazimierz i Aleksander nadaj膮 W. Iwanowi Wielatyckiemu, co potwierdzi艂a kr贸lowa Bona w r. 1524 ob. Rewizya puszcz, str. 249, 259. Jest te藕 o W. wzmianka w dokum. pod r. 1555 ob. Pisc. kn. , str. 172, 173. T臋 kr贸 lewszczyzn臋 wzieli w wieku XVIII Skirmun towie, A. Jel Wielawa, ob. Welawa. Wiela Wie艣, ob. Wielka Wie艣 i Wielowie艣. Wielawsk, Wielawsko, Welawsk, We艂awsk, w艣, pow. mozyrski, ob. Walawsk Pod艂ug reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1581 r. w艂asno艣膰 Iwana Szyszki Stawieckiego, kt贸ry p艂aci od 12 osiad艂. , 5 zagr. po 6 gr. a Dymitrowa Grynia Rohozi艅ska od 1 zagr. 6 gr. Jab艂on. , Ukraina, I, 42, 45. W 1591 r. zapad艂 dekret w sprawie mi臋dzy Andrzejem Syngur膮 i c贸rk膮 jego Olena Hawry艂o膮 Bykowsk膮, pierwej b臋d膮c膮 Micha艂ow膮 Szyszczyn膮 Staweck膮, a Fedorem Szyszk膮 Staweckim o gwa艂towne wybicie z maj臋tno艣ci Welawskiej, od pierwszego ma艂偶onka jej jako wiano zapisanej tam偶e, II, 5. W 1598 r. w艂asno艣膰 Stanis艂awowej Czenowickiej Oleny Sokur贸wny, w cz臋艣ci za艣 Jacka Andruskiego i Andrzeja Czerczyckiego, m臋偶贸w Szyszczanek Staweckich t. II, 21, 23. W 1609 r. posiada艂 tu cz臋艣贸 Grzegorz Stawecki Szyszko a 1618 Fedor Szyszko Stawecki oraz Hiacynt i Helena z Szyszk贸w Staweckich Andruscy tam偶e, 131, 214, 228, 262, 273. W 1622 r. w艂asno艣膰 Fedora Staweckiego z ucze艣nikami t. , I, 93. W 1624 r. Jan ks. Zas艂awski sprzedaje cz臋艣膰 w W. Fe dorowi Staweckiemu t. , II, 641. leg. poboro we z 1628 r. podaj膮 jako w艂a艣cicieli Paw艂a Szyszk臋 Staweckiego, kt贸ry p艂aci ze swej cz臋 艣ci w zastawie z 1 dym. , Jacka Andruskiego z 6 ogr. i Fedora Szyszk臋 Staweckiego, p艂ac膮cego z 4 dym. , 1 ogr. t. , I, 76, 85. Pod艂ug Z艂otej ksi臋gi X, 3 W. w XVI w. nale偶y do d贸br Czernichowiec i jest w艂asno艣ci膮 Fedora Stawe ckiego, o偶enionego z Katarzyn膮 c贸rk膮 Stepana Olechnowicza Steckiego. J. Krz. Wiel膮cza, w艣 i fol. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wiel膮cza, odl. 12 w. od Zamo艣cia a 8 w. od Szczebrzeszyna. Le偶y na kraw臋dzi p艂n. p艂askowzg贸rza panuj膮cego po nad dolin膮 Wieprza, do kt贸rego uchodzi ma艂y strumie艅, oddzielaj膮cy W. od przyleg艂ych Niedzielisk. Wraz za wsiami Zawad膮 i Bodaczowem, kt贸rych dotyka swemi kra艅cami, roz艂o偶y艂y si臋 zabudowania W. jedn膮 d艂ug膮 lini膮 7 w. wzd艂u偶 traktu z Zawichosta do U艣ci艂uga. W. obecnie dzieli si臋 na W. Ordynack膮, maj膮c膮 94 osad i 2126 mr. i W. Pleba艅sk膮 15 osad, 167 mr. Ludno艣膰 og贸lna 1040 mk. rz. kat. Pol. W. Poproboszczowski, w艂asno艣膰 porucznika Iwanowa, ma 175 mk. a fol. ordynacki Wincent贸wka, z pustek po czynszownikach, liczy 82 mr. We wsi jest ko艣ci贸艂 par. kat. murowany, w stylu ostro艂ukowym, p. w. 艣w. Stanis艂awa, wzniesiony w r. 1826 przez Stanis艂awa ordynata Zamoyskiego, a konsekrowany w r. 1832 przez J贸zefa Marcellego Dzi臋cielskiego, bisk. lubelskiego. Pierwotny ko艣ci贸艂 i parafi膮 za艂o偶y膰 mieli G贸rkowie w XVI w. R. 1655 Jan Zamoyski wzni贸s艂 nowy ko艣ci贸艂 murowany. Szko艂a pocz膮tkowa, zbudowana r. 1853 kosztem ordynacyi dla wsi Bodacz贸w, Niedzieliska, W. i Zawada. Pierwszym nauczycielem by艂 zas艂u偶ony wielce w sprawie o艣wiaty Micha艂 呕ukowski 1873 r. , kt贸ry naucza艂 nie pobieraj膮c 偶adnego wynagrodzenia od r. 1856 do r. 1865 a odt膮d po przej艣ciu szk贸艂 ludowych pod opiek臋 rz膮du do r. 1869 za roczn膮 p艂ac膮 rs. 120 jako nominowany nauczyciel. Z szk贸艂ki tej wysz艂o kilku ksi臋偶y, prowizor贸w, urz臋dnik贸w, a kilku po uko艅czeniu progimnazyum w Zamo艣ciu powr贸ci艂o do pracy na roli. W艣 ta zosta艂a oczynszowan膮 przez Andrzeja Zamojskiego. Par. W. dok. zamojski sk艂adaj膮 wsi Bodacz贸w, Klemens贸w, Niedzieliska, K膮ty, P艂oskie, Siedliska, W. , Wieprzec, W贸lka Wieprzecka, Kosobudy i Zawada. Liczy og贸艂em 4845 dusz 1893 r. , w r. 1874 by艂o 2283 a 1879 r. 3821 wiernych. T. 呕uk. Wiel膮dki 1. w艣, pow. w臋growski, gm. Jaczew, par. Korytnica, ma 23 dm. , 189 mk. , 31 mr. R. 1563 siedzi tu drobna uboga szlachta, maj膮ca og贸艂em 3 3 8 艂ana uprawnej ziemi Pawi艅ski, Mazowsze, 419. W 1827 r. by艂o 22 Wielawa Wielawsk Wiela Wie艣 Wielawa Wiel膮dki Wielbiana Wielbark dm. , 109 mk. 2. W. al. Wiel膮tki i W. Rosochate, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Wyszk贸w, par. Pnie wo. W r. 1578 Wiel膮tky, w艣 bisk. p艂ockiego, p艂aci艂a od 23 艂an. , 2 ogrod. , 1 rzem. Pawi艅ski, Mazowsze, 407. W. wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Obrytte, stanowi膮cych cz臋艣膰 Biskupczyzny. Przy ko艅cu zesz艂ego stulecia spotykamy tu 18 trzydniowych, odrabiaj膮cych po 20 dni t艂uki, 78 dni sprz臋藕. i tyle偶 pieszych, op艂acaj膮jcych po 20 gr. czynszu z grunt贸w, 5 z艂p. hyberny i oddaj膮 cych po 2 kap艂ony, 3 kury, 15 jaj i 3 艂okcie prz臋dzy; nadto 15 z pomi臋dzy nich p艂aci艂o po 15 gr. za ogrody, 8 po 40 gr. za 艂膮ki, a 10 po 24 gr. za 艂aki. Opr贸cz tego ka偶dy z nich p艂aci艂 po 20 z艂p. 28 gr. 2 sz. dziesi臋ciny do dworu, Dw贸ch dwudniowc贸w, odrabiaj膮cych po 10 dni t艂uki, 52 dni sprz臋偶aj. i tyle偶 pieszych, op艂acaj膮cych po 3 z艂p. hyberny, 10 z艂p. 14 gr. 1 szel. dziesi臋ci ny do dworu nadto jeden z nich za ogr贸d p艂aci艂 15 gr. , i oddaj膮cych po 1 kap艂onie, 2 kury, 15 jaj, 3 艂okc. prz臋dzy. Trzech ogrodnik贸w. Za cza s贸w pruskich naturalia zamieniono na pieni膮dze. Z powodu ci臋偶ar贸w jakie sprowadzi艂 przech贸d wojsk francuskich, W. opustosza艂y. Jeszcze w 1820 r. spotykamy puste osady. W tym roku znajdujemy 2 czynszownik. , jeden z nich, Kmio tek, wysiewa 4 kor, ozim. i 5 jarz. i p艂aci 135 z艂. 19 gr. czynszu, drugi, Maszak, 2 kor. ozim. , 2 1 2 jarz. i 57 z艂p. 21 gr. ; 17 trzydniowc贸w, wysiewaj膮cych po 4 korce ozim. i 5 jarz. ; 3 dwudniowych, wysiewaj膮cych po 2 kor. ozim. i 2 1 2 jarz. 2 osady puste; 1 jednodniowy pusta osada, wysiewaj膮cy po korcu jarz. i ozim. Pa艅sczyzniani odrabiali t臋 sam膮 ilo艣膰 dni pa艅szczy zny, co za czas贸w pruskich, a czynszu op艂acali wliczaj膮c puste osady, kt贸re dw贸r obsiewa艂 i za takowe p艂aci艂 razem z wymienionymi czynszownikami 931 z艂p. 1 gr. W 1829 r. 27 dm. , 218 mk. Lud. Krz. Wielbark al. Wielbork, niem. Willenburg, Wielburg, miasto w Prusach wschodnich, pow. szczycie艅skim, odl. 2 1 2 mili od Chorzel, po艂膮czone szos膮 z Niborkiem i Szczytnem. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , nowo wzniesiony w r. 1880, ko艣ci贸艂 par. protest. , urz膮d poczt. 12641 mk. W. jest star膮 osad膮, za艂o偶on膮 w dawnej puszczy Patr膮k zwanej, na Mazurach tak zw. Polnisch Oberland. Krzy偶acy wznie艣li tu zamek, ko艂o kt贸rego wytworzy艂o si臋 targowisko dla okolicznych bartnik贸w Mazur贸w, zamieszkuj膮cych puszcz臋. Po艂o偶one przy trakcie prowadz膮cym z Warszawy do Kr贸lewca, by艂a ona zarazem i stacy膮 przydro偶n膮. Ks. Albrecht zamierza艂 za艂o偶y膰 tu miasto, ale jeszcze wr. 1637 jest W. tylko osad膮 przy trakcie. Wed艂ug rewizyi z 1637 r. by艂o tu 11 czynszownik贸w, posiadaj膮cych 25 w艂贸k i p艂ac膮cych z nich po 1 1 2 marki 30 gr. czynszu. Przy sprawdzeniu pokaza艂o si臋, 偶e zajmowali jeszcze drugie 25 w艂贸k. Nakazano im zap艂aci膰 za ka偶d膮 w艂贸k臋 nad wymiar pierwotny po 50 marek i odt膮d posiada膰 je b臋d膮 na prawie che艂mi艅skiem. Otrzymali przytem swobodne ry bo艂贸wstwo w Omulwi, tylko nie pod lodem. Przywilej odno艣ny wyda艂 starosta niborski Wolf Schenk, Freiherr zu Tautenberg w r. 1643 a kurfirst potwierdzi艂 r. 1648. W ko艅cu listopa da 1656 r. Tatarzy spustoszyli osad臋, spalili ko艣ci贸艂 i proboszcza George Otter zabili. Zda je si臋, ze w r. 1721 osada otrzyma艂a prawo miejskie. Spalony ko艣ci贸艂 odbudowano. W r. 1745 otrzymali okoliczni bartnicy, zostaj膮cy pod zarz膮dem d贸br ksi膮偶臋cych, prawo miejkie i cz膮 stki ich wcielono do miasta, jako przedmie艣cie Warszawskie. Wreszcie w r. 1747 Fryderyk II wyda艂 przywilej potwierdzaj膮cy dawniejsze na dania, ustanawiaj膮cy 3 jarmarki i piecz臋膰 miej sk膮. W r. 1782 ludno艣膰 wynosi艂a 1100 dusz, w 1818 r. wzros艂a do 1644. Br. Ch. Wielbiana, rzeczka, w pow. rossie艅skim, ob. Kielmy t. IV, 35. Wielbicze, pow. dubie艅ski, ob. Wilbicze. Wielbiszki al. Wilbiszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Uciany, o 71 w. od Wi艂komierza, uw艂aszczona z d贸br Budrejki. 艁ukaszewiczowa i Pietkiewiczowa maj膮 w W. i Budrejkach 110 dzies. 9 lasu, 3 nieu偶, , Romanowscy 16 dzies. 1 1 2 nieu偶. . Wielbluda, jezioro, w pow. trockim. Wielb艂膮dkowo, ob. Kamela. Wielboino, ob. Wielbowne. Wielbojno, ob. Wielbowne. Wielboki, niem. Fuhlbeck, Phalbecke, rzeczka, prawy dop艂yw Pi艂y Dobrzycy, w pow. wa艂ec kim, bierze pocz膮tek mi臋dzy Czaplinkiem a Frydlandem Marchijskim i uchodzi pod Wielbokami ob. Callier, Pow. wa艂ecki w XVI w. , str. 53. K艣. Fr. Wielboki, niem. Poln. Fuhlbeck, dok. Fulbek, Fauelbeke, Wulbeck, Fuehlbeck, dobra ryc, pow. wa艂ecki, w sk艂ad majoratu familii Haugsdorf wchodz膮ce, st. poczt. i szko艂a w miejscu, paraf. katol. Wa艂cz, maj膮 12397, 86 mr. magdebur. ; 1885 r. by艂o 7 dm. , 90 mk. Dobra te le偶膮 przy uj艣ciu rzki t. n. Wielboki do Dobrzycy, na p艂n. zach. od Wa艂 cza i na p艂n. wsch贸d od Frydlanda Marchijskie go; zachodz膮 r. 1617. Nad t膮 rzek膮 le偶膮 te偶 Wielboki Niemieckie, po zagranicami Polski z r. 1772 ob. Callier Pow. wa艂ecki w XVI w. , str. 53. R. 1805 posiada艂 W. , oszacowane na 36575 tal, v. Busse ob. Gesch. d. Dt. CronerKreises von Schmitt, str. 251. W topogr. Gold becka z r. 1789 zapisane s膮 W. jako w艣 szl. i fol. z tartakiem, o 7 dymach; dziedzicem by艂 szambelan v. Unruh str. 57. K艣. Fr. Wielbowne al. Wielbowna, w dokum. Wielbojno 1577, Wielboino 1583, Wielbujna, Wielbujno, w艣 nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. i st. dr. 偶el. Krzywin o 8 w. , o 4 w. na p艂n. wsch贸d od Ostroga, ma 154 dm. , 1273 mk. , Wielbark Wielbicze Wielbiszki Wielbluda Wielb艂膮dkowo Wielboino Wielbojno Wielboki Wielbowne Wielbrandowo Wielbutowo Wielczasze Wieldz膮dz Wielbrandowo Wielis膮dz cerkiew paraf. p. w. Przemienia Pa艅skiego, z drzewa wzniesion膮; w 1756 r. i uposa偶on膮; 77 dzies. ziemi; szko艂a cerkiewna od 1870 r. 25 uczni贸w. Cerkiew filialna we wsi Wietyszynie o 4 w. . Gleba w cz臋艣ci piaszczysta, w cz臋艣ci popielata; 艂膮ki nad Horyniem wyborne. W艂oscianie w og贸le zamo偶ni, zajmuj膮 si臋 upraw膮 warzyw i hodowl膮 byd艂a domowego, zw艂aszcza za艣 kr贸w. Na p艂n. od wsi, pod lasem i w samym lesie znajduj膮 si臋 liczne mogi艂y, z powodu piaszczystego gruntu po cz臋艣ci rozwiane. Podobne mogi艂y, zwane przez lud tatarskiemi, znajduj膮 si臋 na polach pobliskich wsi Rozwa偶 i Moszczanica. Wszystkie te mogi艂y 艣wiadcz膮 o zasz艂ej w tych okolicach bitwie i rzeczywi艣cie k艣. Stebelski w dziele Genealogia ks. Ostrogskich str. 113 podaje, 偶e ks. Konstantyn Bazyli Ostrogski, wwda kijowski, rozgromi艂 Tatar贸w pod Ostrogiem. R贸wnie偶 i pie艣艅 ludu wspomina o bitwie ks. Konstantyna z Tatarami. Dawna w艂asno艣膰 ks. Ostrogskich. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do zamku ostrogskiego i p艂aci od 14 dym. p贸艂dworz. po 10 gr. , 14 dym. na 膰wierciach po 5 gr. , 21 ogr. po 2 gr. , 8 rybitw贸w po 8 gr. W 1583 r. wniesiono z W. od 20 dym. , 7 ogr. po 6 gr. , 12 ogr. po 4 gr. , 10 podsusied. , 2 k贸艂 walnych Jab艂onowski, Woly艅, 37, 81. Od Ostrogskich przesz艂a do ks. Jab艂onowskich, od kt贸rych w 1856 r. naby艂a hr. Zubow a od tej kupi艂 wraz z innemi maj臋tno艣ciami Izaak Hermann. Ks. Antoni Barnaba Jab艂onowski, kaszt. krakowski, kaza艂 usypa膰 grobl臋, ci膮gn膮c膮 si臋 4 w. , wysadzan膮 po obu stronach drzewami i ko艅cz膮c膮 si臋 mostem rzuconym przez Wili膮 pod samym Ostrogiem. Grobla ta kosztowa艂a nadzwyczaj drogo, lecz by艂a bardzo sumiennie wykonana przez in偶yniera hydraulika, sprowadzonego z W艂och. J. Krz. Wielbrandowo, w艣 nad strug膮 Liszk膮, wpadaj膮c膮 do Jonki, w pow. starogardzkim, o 2 3 4 mili na p艂d. od Starogardu, st. pocz. i par. kat. Sk贸rcz o 4 klm. odl; st. kol. Morzeszczyn o 7 1 2 klm. odl. Zawiera wyb. P贸lko Davidsthal, 18 posiad艂o艣ci w艂o艣c. i 25 zagr贸d, razem 987 ha 820 roli or. , 67 艂膮k, 5 lasu; 1885 r, 52 dm. , 89 dym. , 474 mk. , 402 kat. , 72 ew. Posiada dwie szko艂y katol. i ewang. Buduj膮 obecnie szos臋 z Sk贸rcza na Wielbrandowo do Borkowa. 殴e to osada bardzo stara, wynika z kamiennych grob贸w skrzynkowych z urnami, kt贸re tu na pograniczu z Sk贸rczem cz臋sto napotykano ob. Obja艣nienia do mapy archeolog. Ossowskiego, str. 44. Wizyta Rozdra偶ewskiego opiewa Wieb艂膮dowo, cmethones 13, possidet mansos 50, ex quolibet manso solvunt per medium modium siliginis et totidem avenae pag. 84. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂acili w Wielbr膮dowie poddani od 44 w艂. osiad. , karczmy, kowala, 3 ogr. 91 fl. 14 gr. str. 177. W. nale偶a艂o w贸wczas do sstwa osieckiego. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 opiewa, 偶e tu by艂o 227 tylko kat. mk. str. 232. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako w艣 kr贸l. , wraz z karczm膮, wolnem so艂ectwem i dobrami w wieczyst膮; puszczonemi dzier偶aw膮; , z 24 dymami str. 251. Zt膮d pochodzi艂 ur. 1844, 1883 w Pelplinie k艣. Jakub Fankidejski, lic. teol. , pracownik zas艂u偶ony na polu dziej贸w dyecezyi che艂mi艅skiej i wsp贸艂pracownik niniejszego S艂ownika ob. Roczn. T. Nauk. w Tor. , str. 115. Ks. Fr. Wie艂bujna, Wielbujno, ob. Wielbowne. Wielbutowo 1. dobra, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Grau偶yszki, w艂asno艣膰 Sniadec kich. 2. W. al. Wilczany, w艣, tam偶e, okr. wiej ski i dobra w 1865 r. Czernieckich Giedejka, o 4 w. od Grau藕yszek a 10 w. od Oszmiany, 13 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane jako za艣c, maj膮cy 3 dm. , 37 mk. katol. Wielczasze al. Wilczasze, w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm, , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Majewskich, 艁ogumowicze o 4 w. , o 63 w. od Oszmiany a 49 w. od Dziewieniszek, ma 10 dm. , 59 mk. katol. 27 dusz rewiz. . Wieldz膮dz, jezioro, w pow. che艂mi艅skiem. Proboszcz nowowiejski mia艂 w niem, wedle wi zyty Strzesza, woln膮 rybitw臋 parvis retibus str. 427. K艣. Fr. Wielis膮dz, w dok. Wilisas al. Willisas, Wielsons, Welsas, w艣 i dobra nad jez. tej偶e nazwy, pow. che艂mi艅ski, st. pocz. Wiewi贸rki, par. kat. Nowa Wie艣; 893 ha 763 roli orn. , 23 艂膮 k; 1865 r. 62 dm. , 102 dym. , 469 mk. , 82 kat. , 385 ew. , 2 偶yd. Nad jeziorem znaleziono m艂otek staro 偶ytny z gnejsu ob. Ossowskiego, Obja艣n. do mapy, str. 97. W dok. zachodzi W. ju偶 r. 1222 w przywileju 艂owickim p. n. Villisaz ob. K臋trz. , O ludn. poL, str. 55 i r. 1223 w przywileju Honoryusza III, jako nale偶膮ca do bi skupa pruskiego ob. Preuss. Urkundenhuch, I, str. 34. Za czas贸w krzy偶ackich znajdowa艂 si臋 tu zamek, kt贸ry od r. 1278 do 1308 by艂 siedzi b膮 komtur贸w wieldz膮dzkich. Byli nimi Dyteryk 1278 i Otto V. Luterberg 1308 1309 ob. Voigt NamenCodex, str. 60. Oko艂o r. 1277 wkroczyli Sudowianie pod wodz膮 Skumanda do ziemi che艂mi艅skiej i podst膮pili pod zamek ra dzy艅ski i lipi艅ski, a potem i pod wieldz膮dzki deinde ad castrum Welsais cujus suburbium funditus cremarerunt Dusburg, str. 137, I, w Script. rer. pruss. . P贸藕niej, kiedy Krzy偶acy podbili ziemie pruskie, zosta艂 zamek ten, jako niepotrzebny, opuszczony. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa In villa W. scultetus ratione quinque mansorum tenetur ad coretas 5 siliginis totidemque avenae. Lemanus ratione bini lemanatus tenetur ad duos coretos silig, et toti dem avenae. Reliqui cmetones str. 790. R. 1889 urz膮dzono tu now膮 parafi膮, ew. ; tak偶e szko艂a ew. jest we wsi. R. 1885 kupi艂 dobra Wie艂bujna Wield偶e Wielle Wiele Wield偶e W. , obejmuj膮ce 625 mr. , na subha艣cie Wruck z Inowroc艂awia za 124000 mrk. K艣. Fr. Wield偶e, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 27 w. od Szawel. Wiele, Wela circa Nakel r. 1383, Wele r. 1299, Wielie r. 1578, w艣, fol. i jezioro, w pow. wyrzyskim, o 5 klm. na pin. zach贸d od Mroczy, przy granicy pow. z艂otowskiego; par. kat. Zabartowo, par. prot. i poczta w Mroczy Mrotschen, st. dr. 偶el. w Nakle o 17 klm. W艣 ma dm. , 98 mk. 49 katol. , 49 prot. i 299 ha obszaru 214 roli, 26 艂膮k, 34 lasu. Folw. ma dm. , 232 mk. 74 kat. , 158 prot. i 770 ha 457 roli, 70 艂膮k; wchodzi w sk艂ad maj臋tno艣ci Runowo. Ca艂a osada W. sk艂ada si臋 z 2 odr臋bnych cz臋艣ci, z kt贸rych wschodnia roz艂o偶y艂a si臋 na p艂n. zach. brzegu jeziora t. n. , a zachodnia wzd艂u偶 jez. N臋karz Nankars w r. 1299 i 1304, Mintarz na Mapie sztab. , wzn. 105 mt. npm. , bez odp艂ywu. Jezioro W. , 1, 2 klm. d艂ugie i szerokie, wzn. 103 mt. npm. , miesza swe wody z Rokitki, dop艂. Noteci. Vele Viti, w ziemi nakielskiej, dziesi臋cinuj膮ce w r. 1288 arcyb. gnie藕n. , potem cystersom byszewskim Kod. , Wielk. , n. 618 s膮 to Wielewice Woellwitz, w pow. z艂otowskim. W r. 1299 biskup pozn. Andrzej i brat jego Wawrzyniec darowali kapitule pozn. , mi臋dzy innemi, w艣 W. z jeziorami W. i N臋karz, a w r. 1304 dal biskup bratu swemu i synowcom inne w艂o艣ci w okolicy Pleszewa, jakoby w zamian K. W. , n. 826, 885; w r. 1383 biskup Jan przekaza艂 proboszczom pozn. dochody z wsi kapitulnych M膮czniki pod 艢rod膮; , 艢rodka pod Kurnikiem i Wiele w pobli偶u Nakla t. , n 1813. W. przesz艂o zbiegiem czasu w r臋ce prywatne; w r. 1578 by艂o tam 16 lan. km. , a w 1620 r. 2 艂any os. , 1 pusty i 9 pogorza艂ych. E. Cal. Wide, niem. Wielle, w艣 ko艣c. , w pow. chojnickim, nad jez. wielewskiem; na p贸艂noc ci膮gn膮 si臋 wzg贸rza si臋gaj膮ce 640 st. npm. , zwane Che艂mice, Cht贸rne widac na mnil sedem w ca艂ej okolice, jak m贸wi autor epopei o Panu Czorli艅scim Toru艅, str. 40, W艣 posiada st. poczt. i szko艂臋 3klas. kat. ; obejmuje 2495 ha 1061 roli orn. , 136 艂膮k, 11 lasu; 1885 r. by艂o tu 910 kat. , 4 ew. , 40 偶yd. , razem 954 mk. , z kt贸rych na Bia艂膮 G贸r臋 przypada 5 dm. i 47 mk. , na Wielewski M艂yn 1 dm. , 5 mk. , na Pi膮tkowo 5 dm. , 63 mk. Ko艣ci贸艂 katol. , p. w. 艣w. Miko艂aja, patronatu rz膮dowego, jest drewniany, gontami kryty. Bractwa przy nim s膮 艣w. Anny od r. 1803, 艣w. Antoniego od r. 1803, trze藕wo艣ci od r. 1852 i Pocieszenia M. Bosk. od r. 1852. Z dzwon贸w jeden z r. 1686. Do par. dek. tucholski nale偶膮 Wiele, Karszyn, Popia G贸ra, G贸rki, Przytarnia, Kliczkowy, Zamo艣膰, Czyste, Bar艂ogi, Lipa, Wdzydze Tucholskie, Miedzno, Odry, Wojtal, D膮browa, Rudziny, Cisewie, Osowo, B膮k, Borsk, Broda, Huta Brodzka, Piechowice, Kruszyna, Zabrody, Wdzydze Kiszewskie, Koz艂owiec, Ostr贸w, Jastrz臋bie, Czarne, Kloc, Huta Przer臋belska, Pl臋sy, R贸w i Pustki; 1867 r. 5268 dusz, 1892 r. 7890. Dawniej posiada艂a parafia jeszcze dwie kaplice, jedn膮 w Wielu, drug膮 w Odrach. Przy ko艣ciele par. sta艂 obszerny szpital dla ubogich, z kaplic膮 艣w. Anny. Na utrzymanie kaplicy i szpitala zapisan膮 by艂a pobliska w艣 Przytarnia. W czasie reformacyi wszystko to zagin臋艂o. Wizytacya bisk. Rozdra偶ewskiego z r. 1583 podaje, 偶e kiedy szpital razem z kaplic膮 zgorza艂, 贸wczesny ststa tucholski Ko艣cielecki w艣 Przytarni膮 ubogim szpitalnikom zabra艂 i do d贸br swoich staro艣ci艅skich, przy艂膮czy艂. Biskup zadekretowa艂, 偶eby proboszcz na drodze prawa odebra艂 t臋 w艣 starostom, kt贸ra je偶eli nie ubogim, to mog艂aby si臋 dobrze przyda膰 na fundacy膮 nowego seminaryum duchownego, ale daremno, Przytarnia na zawsze zosta艂a przy starostach tucholskich ob. Utrac. ko艣c. p. Fankidejskiego, str. 316. B. 1382 nadaje komtur tucholski Henryk Bollendorf mieszka艅com wsi Wielem Velym zwanej, kt贸ra przedtem prawo polskie mia艂a, teraz prawo niem. i 55 1 2 w艂贸ki w granicach oznaczonych. Proboszcz b臋dzie mia艂 5 w艂. , do so艂ectwa, kt贸re艣my sprzedali Nikoszowi, b臋dzie 6 w艂. nale偶a艂o; pr贸cz tych mieszka艅cy wsi mieli w艂贸k 35 czynszowych z prawem che艂m. Reszt臋 w艂贸k dajemy im na pomoc, aby nam tem lepiej czynszowali i s艂u偶yli. So艂tys b臋dzie mia艂 trzeci grosz od kar s膮dowych a my 2 grosze; dalej nadajemy mu wolne pastwisko w borach naszych i wolne le偶膮ce drwa do opa艂u, tak偶e woln膮 rybitw臋 dla sto艂u ma艂ym zak艂adem w jeziorze podle wsi. Za to b臋dzie nam s艂u偶y艂 jak i inni so艂tysi w prowincyi. Mieszka艅cy za艣 powinni nam co rok na M. B. Gromniczn膮 dawa膰 od ka偶dej w艂贸ki czynszu 14 skojc贸w zwyczaj, monety pruskiej i korzec che艂m. owsa i 1 korzec kurowego owsa, tak偶e 2 dni na 艂owy nasze posy艂a膰. Chcemy te藕, aby z ka偶dej p贸艂torej w艂贸ki zbierali m贸rg siana i zwozili do Kosobudy albo gdzie im naka偶em. A cokolwiek 艂膮k maj膮 w borach naszych, te maj膮 tak gburzy jako i so艂tys do swego po偶ytku otrzyma膰 wraz z temi 艂膮kami, kt贸re od dawna mieli, poniewa偶 gdy pole Karsi艅skie mierzono, tedy im odj臋to rol臋 i 艂膮ki, za kt贸re im te 艂膮ki oddane s膮. A gdy tego potrzeba b臋dzie, tedy nam b臋d膮 za zap艂at膮 z ka偶dej w艂贸ki zbierali i zwozili siano, gdzie im naka偶em i cokolwiek insze nasze wsie czyni膮, to maj膮 tak偶e na ka偶de zawo艂anie czyni膰. Dan w Tucholi ob. Kodex Belnensis, manuskr. w Pelplinie, str. 51 i Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 122. R. 1583 za bisk. Rozdra偶ewskiego sro偶y艂o si臋 tu morowe powietrze, tak 偶e wizytacya ko艣cio艂贸w w Brusach, Le艣nie i Wielu nie przysz艂a do skutku. Parafia W. nale偶a艂a w贸wczas do dek. zaborskiego czyli starogardzkiego. P贸藕niejsza wizyta tego偶 biskupa opiewa, Wielecin Wielebniszki Wielec Wielebn贸w Wielebniszki 偶e tu byl w贸wczas ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. 艣w. Miko艂aja. Do prob. nale偶a艂y 4 w艂贸ki. We wsi by艂o wiele w艂贸k pustych, tak 藕e mesznego z ca艂ej wsi dawano tylko 13 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. Proboszczem by艂 Jan Lubichowski str. 203. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂 W. do sstwa tucholskiego. Lustracya z r. 1570 pisze W. , dzier偶awy Jerzego 呕ali艅skiego, ma w艂贸k 60, z kt贸rych 4 nale偶膮, do prob. , 35 jest pustych, osiad艂ych 21, dalej 1 karczm臋 dziedziczn膮 i 1 wydzier偶awion膮; , 1 ogrodnika. Lustr. z r. 1664 wykazuje tu tylko 45 w艂. , so艂tyskich 6, pleba艅skich 4, pi膮t膮; trzyma J. k艣. dziekan mirachowski, gbur贸w 1. Ko艣cio艂 by艂 collationis regiae. Barci wielewskiej, le偶膮cej w puszczy zaborskiej, kt贸ra stanowi艂a cz臋艣膰 s艂awnej puszczy tucholskiej, strzegli kolej膮 niekt贸rzy mieszka艅cy wsi okolicznych ob. S艂. G. , XII, str. 595. Wed艂ug taryfy pobor. z r. 1648 p艂acili tu poddani od 12 w艂. osiad. , 2 pust. , 5 karcz. , 2 rzem. , 2 ogr. 34 fl. 24 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 184; bartnicy za艣 od 10 bor贸w 13 fl. 18 gr. str. 186. R. 1686 nale偶a艂a par. wielewska do dek. mirachowskiego, dusz liczono w niej oko艂o 600. Proboszczem by艂 Stan. Jacek 呕eromski, kt贸ry plebani膮, na nowo wybudowa艂. Jego poprzednikiem za艣 by艂 ks. Piechowski str. 9. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, 藕e ko艣ci贸艂 nosi艂 tytu艂 艣w. Anny; istnia艂o te藕 bractwo 艣w. Anny i 艣w. J贸zefa. Bo prob. nale偶a艂o 5 w艂. , opr贸cz tego trzyma艂 darmo 1 w艂. od grodu tucholskiego. Mesznego pobiera艂 ze wsi ko艣cielnej 14 korcy 偶yta i tyle偶 owsa. Organista by艂 zarazem i nauczycielem ob. str. 14. Z wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 dowiadujemy si臋 wreszcie, 藕e ko艣ci贸艂 r. 1728 ze sk艂adek parafian zosta艂 pobudowany i d. 24 czerwca 1769 r. przez k艣. bisk. sufragana Wolickiego konsekrowatny. Wiele liczy艂y w贸wczas 1780 218 tylko kat. mk. , ca艂a parafia za艣 2035 dusz, protestant贸w by艂o 70, 偶yd贸w 偶adnych. Prob. by艂 Jan Netzel ob. str. 66. Wed艂ug topografii Goldbecka z r. 1789 liczy艂a w艣 33 dym. str. 251. R. 1812 ci膮gn臋li przez parafi膮, mianowicie przez WieleKliczkowy i Borsk Francuzi, uchodz膮c przed 艣cigaj膮cymi ich Kozakami. W Borsku roz艂o偶yli si臋 obozem, mieszka艅cy schronili si臋 z byd艂em do pobliskich bor贸w. R. 1892 znaleziono tu na polu nale偶膮cem do Kiedrowskiego kilka urn, mi臋dzy niemi jedn臋 bardzo ma艂膮, kt贸ra w sobie, pr贸cz ko艣ci, zawiera艂a z艂oty pier艣cie艅. W niewielkiej odleg艂o艣ci znajduje si臋 jeszcze inne grobowisko, dotychczas nie rozkopane. K艣. Fr. Wielebniszki, w艣, pow, wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Mejszago艂a o 3 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 28 w. od Wilna, 11 dm. , 93 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. . Wielebn贸w, w艣, pow. kielecki, gm. i paraf. 艁opuszno, le偶y przy drodze bitej z W艂oszczowy do Kielc, ma 23 os. , 319 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁opuszno. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 240 mk. Dziesi臋cin臋 z r贸l tej wsi pobiera艂 pleban w 艁opusznie, kmiecie dawali za kol臋d臋 i dziesi臋ci n臋 konopn膮 po 2 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 593. Wed艂ug reg. pob. pow. ch臋ci艅skiego z r. 1508 wsi Wielebn贸w i 艁opuszno p艂aci艂y gr. 42. W r. 1540 ze wsi W. p艂aci M. Mokrski od 3 km. na 艂anach, 6 km. na p贸艂 艂anach, 1 2 艂anu pust. , r贸l folw. Lasy i 艂膮ki wsp贸lne z 艁opusznem. Warto艣膰 wsi 150 grzyw. W r. 1573 w cz臋艣ci Mokrskiego by艂o 6 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Ma 艂op. , 272, 484, 567. Br. Ch. Wielec Wielki, w艣 nad jeziorem t. n. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Plisa o 6 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Brzostowskich, Mniuta, o 39 w. od Dzisny, 11 dm. , 129 mk. w 1865 r. 50 dusz rewiz. . Wielechowy, fol. , pow. wielu艅ski, gm. Lutut贸w, par. Czarno偶y艂y. Nale偶y do Dymek. Wielecin, serb. Wjelecin, w艣 ko艣cielna w 艁u藕ycach Saskich, w okolicy g贸rskiej. Wraz z pi臋ciu okolicznemi wsiami nale偶a艂a ona do biskupstwa myszo艅skiego Misnia. Wieledniki al. Weledniki 1. w dokum. We艂ednykowycze, Welednikowicze, mko przy uj艣ciu rzki Pleszczalhi al. Ilinki do Norynia, pow. owrucki, gm. Wieledniki, o 160 w. od 呕ytomierza a 25 w. na zach. od Owrucza st. poczt. . W r. 1859 by艂o 190 dm. , 1140 mk. 563 偶yd贸w; pod艂ug danych z 1870 r. za艣 151 dm. , 529 mk. 65 偶yd贸w, szko艂a ludowa od 1872 r. 66 uczni贸w, zarz膮d miejski i gminny, jarmarki 6 stycznia, w 10 niedziel臋 po Wielkiejnocy i 1 pa藕dziernika; 2 cerkwie par. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , 2 domy modlitwy 偶ydowskie, 2 garbarnie, m艂yn Jedna z cerkwi, z drzewa wzniesiona w 1854 r. przez J贸zefa Ma艂achowskiego i Gracyana Potockiego, na miejsce spalonej dawniejszej, uposa偶ona jest 74 1 2 dzies. ziemi. Do par. praw. nale偶膮 wsi Czerewki o 3 w. , Krasi艂贸wka o 4 w. . Przybytki o 2 w. , S艂oboda Ma艂ach贸wka o 18 w. i Wieledniki Stare o 1 w. . W ca艂ej parafii 376 dm. , 2944 mk. prawos艂. , 34 katol. i 400 偶yd贸w. Filia we wsi Lipniki o 18 w. . Druga cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1747 r. przez Potockich, uposa偶ona jest 73 dzies. ziemi. Do parafii nale偶膮 wsi Bia艂ka o 3 w. , Bukijewszczyzna o 9 w. , Czernieszczyzna o 3 w. , Jurydyka o 1 4 w. , Leloty o 2 w. i Sorokopiany o 1 w. . W parafii 142 dm. , 1137 mk. O 3 w. wzniesiono w 1875 r. kosztem parafian kaplic臋 drewnian膮 nad 藕r贸d艂em, uwa偶anym za lecz膮ce od chor贸b. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesiony w 1652 r. przez Potockiego. Par. katol. , dekanatu owruckiego, 1779 wiernych. Kaplica w Pliszcz贸wce, dawniej te偶 w 艁ubinach, Natiowcach, Staromedwe偶u, S艂awecznie, 呕erewcach, Ko艂oku i Kreme艅sku. W 1499 r. przy podziale maj臋tno艣ci ojczystych pomi臋dzy Krzysztofem Wielki Wielechowy Wielednik Wielemno Wielemicze Wielemcze i Semenem Alesandrowiczami Kmityczarni, pier wszemu z nich dosta艂a si臋 maj臋t. We艂ednykowice, pod Owruczem i Korostesz贸w. Rewizya zam ku owruckiego z 1545 r. wymienia sio艂o Wielednikowicze, z wyliczeniem nale偶膮cych do niego mieszczan, bojar贸w, w艂o艣cian i ziemi, a tak偶e po winno艣ci i danin sk艂adanych na rzecz zamku, Nale偶a艂o do Krzysztofa Kmitycza, dawa艂o po datku 1 kop臋 groszy i 4 kadzie miodu Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 48. Pod艂ug reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1581 r. w艂asno艣膰 Filona Kmity Czarnobylskiego, kt贸ry z mka Wielednik i przy sio艂ek do niego przynale偶膮cych Zakornicz, Stuchowczyny, Jurkowczyny, Srokopieni i Lelet贸w wnosi od 33 osiad艂. , 4 zagr. po 6 gr. , od ko艂a m艂yn. 1 flor. , od popa 2 flor. W 1595 r. 艁azara Filonowicza Kmity. W nast臋pnym roku 1596 r. ks. Jurya DruckiegoHorskiego i ma艂偶onki jego ks. Bohdany zwanej te偶 Jewheni膮 i Deodat膮 Filon贸wny Kmicianki, kt贸rzy te藕, jako dziedzice wspomnieni s膮. w zapiskach s膮dowych z 1600 i 1604 r. W 1613 r. w dzier偶awie Deodaty ks. Brackiej Horskiej i Zofii 艁ukaszowej Sapie偶yny Kmicianek. Ci ostatni w t. r. zastawiaj膮 dobra W. z przyleg艂o艣ciami Wac艂awowi Wilhorskiemu W 1616 r. zapisan膮 zosta艂a oblata tradycyi czyli podania w posesy臋 Zofii Czarnobylskiej 艁ukaszo wej Sapie藕yny d贸br W. z dworem i wsiami przyleg艂emi. .. . od ks. Jurowej Horskiej Druckiej za sum臋 16000 kop gr. lit. kupionych. Mimo to jednak zapiska z 1618 r. podaje, ze W. zostaj膮 we wsp贸lnem w艂adaniu obu Kmicianek, a z 1624 jako dziedziczk臋 podaje Deodat臋 ks. Druck膮 Horsk膮, w dzier偶awie 艁ukasza i Zofii Sapieh贸w. Reg. poborowy z 1628 r. jako w艂a艣cieieli podaje Paw艂a Sapieh臋 z bra膰mi, bez wykazania poboru Jab艂onowski, Ukraina, I, 28, 78; II, 13 i w. in. . W 1679 r. W. nale偶a艂y do Franciszka na Potoku Potockiego, kt贸ry oskar偶a ur. Micha艂a, Piotra i Remiana Lewkowskich o napad z oddzia艂em lu dzi zbrojnych na mko W. , pobicie i ograbienie znajduj膮cej si臋 na jarmarku szlachty, niszczenie bobr贸w w lasach i zabieranie barci A. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 129. W dokum. z 1687 r. wymie nione s膮 jako nale偶膮ce do w艂o艣ci Wielednickiej ssty owruckiego Franciszka Potockiego, wsi Bi艂ka, Bobrycze, Bokijewszczyzza, Ch艂uplanka, Ch艂uplany, Chowchol, Czerewki, Hor艂owszczyzna, Jurkowszczyzna, Krasi艂贸wka, Lelety, Nahorany, Niczah贸wka, Nowaki, Olenicze, Przybytki, Rokitno, Skrebielicze al. Szkrebielicze, Soroko penia, Stuhowszczyzna, Suszczany, Wieledniki Stare, Zakornicze, Zamys艂owicze ob. tam偶e, cz. VI, t. I, 244 253; dodatki, 163 197. Obecnie mko i dobra nale偶膮 do Alojzego Borkowskiego i Stefanii Moszczy艅skiej. 2. W. , al. Weledniki Stare, w艣 nad rzk膮 Pleszczah膮, pow. owrucki, gm. i par. praw. Weledniki o l w. na p艂d. . Na le偶a艂a do w艂o艣ci wielednickiej. J. Krz. Wielemcze, ob. Wielimie. Wielemicze, w艣 poradziwi艂艂owska nad rzk膮 Kopanic膮, dop艂. Mostwy, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, o 178 w. od Mozyrza. Posiada cerkiew p. wez. 艣w. Eljasza, fundacyi ks. Radziwi艂艂贸w, z zapisem przesz艂o 2 w艂贸k ziemi; oko艂o 1200 parafian. Filia w Olpieniu, p. wez. Wniebowzi臋cia N. P. , z roku 1784, z zapisem przesz艂o 1 4 w艂贸ki ziemi. Kaplica kat. par. Otolczyce. Miejscowo艣膰 odosobniona, grun ta lekkie, 艂膮k b艂otnych du偶o. W. wspomniane w dokumencie XVI w. ob. Rewizya puszcz, 341. A. Jel Wielemno, ob. Wielimie. Wiele艅 1. mylnie Wile艅, dobra i za艣c, pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Nowosi贸艂ki, o 45 w. od Ihumenia, o 1 mil臋 od st. dr. 偶el. lipawskorome艅skiej MarinaG贸rka. Za艣c. ma 9 osad. Bobra, niegdy艣 w艂asno艣膰 Raty艅skich przy domin. Nowosi贸艂ki, w po艂owie b. wieku nabyte razem z Nowosi贸艂kami przez Bonifacego Krupskiego. Nast臋pnie przesz艂y na skarb; w r. 1870 Nowosi贸艂ki nadane zosta艂y radcy tajnemu Lwowi Makowowi, a W. Iwanowi Szewiczowi, z obszarami przesz艂o 200 w艂贸k. Puszcza wiele艅ska obfituje w d臋by, klony, lipy i sosny. 艁膮ki nad rzk膮 Ptycz膮 wyborne. 2. W. , st. poczt. na ma艂ym trakcie, w pow. ihume艅skim, w gminie Omelno, o 52 w. od Ihumenia. 3. W. , st. poczt. , w pow. bobrujskim, na pograniczu pow. bychowskiego, przy szosie z Bobrujska do Mohilewa, pomi臋dzy stacyami Kaczerycze al. Starosio艂y o 18 w. a Czeczewicze o 17 w. , odl. o 42 w. od Bobrujska a 70 1 2 w. od Mohylewa. A. Jel. Wiele艅, struga, w pow. radomyskim, dop艂yw Kamianki Kamionki, p艂ynie pod W艂ad贸wk膮 Bud膮 Kamienieck膮. Wiele艅 1. niem. Filehne, w dokum. Velen, miasto nad Noteci膮 z lew. brzegu, do ostatniego podzia艂u w. ks. pozna艅. w pow. czarnkowskim, obecnie centr nowo utworzonego powiatu wiele艅skiego. Po wzgl臋dem ko艣cielnym nale偶y do dekanatu czarnkowskiego. Miasto ma do 5000 mk. , ludno艣膰 przewa偶nie niemiecka. W r. 1831 by艂o 282 dm. , 3209 mk. 644 katol. , 1062 prot. , 1503 偶yd. ; 1837 by艂o 3288 1908 chrze艣c, 1380 偶yd. . Miasto posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , ko艣ci贸艂 par. ewang. , synagog臋, szpital. Jestto staro偶ytny gr贸d pomorski. Zapewne Krzywousty musia艂 na wst臋pie do swych wypraw pomorskich zaj膮膰 to wa偶ne stanowisko. Gdy na Pomorzu wybuch艂o przeciw kr贸lowi powstanie, jednym z przyw贸dzc贸w ruchu by艂 Gniewomir z Czarnkowa nad Noteci膮, kt贸ry zamkn膮艂 si臋 w grodzie wielo艅skim i gdy takowy zosta艂 zdobyty przez Boles艂awa, poni贸s艂 艣mier膰. Podobie艅stwo nazw Wiele艅 i Wolin wywo艂a艂o pomieszanie tych nazw w opowie艣ciach kronikarzy. W dokumemtach wyst臋puje poraz pierwszy ten gr贸d w r. 1213, gdy pojawia si臋 Thomas castell. de Velem. R. 1228 Wlodzizlaus Odonis filius nadaje Wielemcze Wiele艅 Wielenin Wiele艅 Wiele艅 klasztorowi w Lubi膮偶u, w dyecezyi wroc艂awskiej, 3000 艂an贸w w jednej cz臋艣ci in uno ambitu in territorio Wellensi circa Lubzesko et Bytin, w dzielnicy Henryka ks. szl膮skiego brata donatora. W nast臋pnym nadaniu z r. 1233 wspomina ksi膮偶臋 castro nostro in Willehn nuncupato. W akcie dzia艂u braci z r. 1234 Wele艅 wymieniony w liczbie grod贸w nale偶膮cych do W艂adys艂awa. W dok. z r. 1239 ksi膮偶e zastrzega, by klasztor za艂o偶y艂 na danym mu obszarze trzy miasta, przy trzech wsiach, kt贸re maj膮. by膰 osadzone. W r. 1257 pojawia si臋 Andreas kasztelan de Wellen. R. 1331 Vincentius miles palatinus Pozensis obiecuje margrabiemu brandeburskiemu, i偶 niedopu艣ci, wrazie napadu ze strony kr贸la polskiego na margrabiego, wst臋pu do swych zamk贸w castri Vellenen et castri Tzernekow. R. 1335 ma tu przyby膰 kr贸l Kazimierz z okazyi za艣lubin c贸rki z Ludwikiem, synem cesarza a bratem margrabiego brandeb. , kt贸ry ma bawi膰 w Waldenburgu. W r. 1515 kr贸l Zygmunt I nadaje 艁ukaszowi z G贸rki, kaszt. pozn. i star. gener. Wielkop. , gr贸d W. z miastami W. i Wronki, z c艂ami i wioskami, a to w zamian za Pobiedziska, nadane dziadowi kasztelana, 艁ukaszowi, wojew. pozn. , i kwot臋 8000 z艂. , zapisana na dzier偶awie ko艣cia艅skiej, temu偶 艁ukaszowi przez Kazimierza Jagiello艅czyka Lustr. , IV, 273. Od G贸rk贸w drog膮 spadku przechodzi艂 W. da Czarnkowskich, Kostk贸w, Grudzi艅skich, Opali艅skich, Sapieh贸w. W obecnem stuleciu stal si臋 w艂asno艣ci膮 rodziny niemieckiej hr. v. Blankensee. Ko艣ci贸艂 parafialny, p. w. 艣w. Micha艂a archanio艂a, istnia艂 tu ju偶 zapewne w XV w. Pierwotnie by艂 drewniany. Zofia z Herburt贸w Czarnkowska, nabywszy W. od m臋偶a swego Jana Czarnkowskiego, kaszt. mi臋dzyrzeckiego, wznios艂a r. 1615 nowy ko艣ci贸艂 z ceg艂y i przy nim wystawi艂a kaplic臋 grobow膮 dla swej rodziny. Konsekracyi ko艣cio艂a dope艂ni艂 r. 1632 Jan Bajkowski, sufragan pozna艅ski. Przy ko艣ciele by艂a kaplica 艣w. Anny i bractwo tej偶e 艣wi臋tej. Ksi臋gi ko艣cielne zaczynaj膮 si臋 od r. 1765. W kaplicy Czarnkowskich znajduj膮 si臋 dwie tablice grobowe mosi臋偶ne Jana Kostki, starosty lipie艅skiego Lipinki, zmar艂ego r. 1624, i matki jego Zofii z Herburt贸w Kostkowej f 1631. Drug膮 tablic臋 umie艣ci艂 Miko艂aj Kostka ststa malborski. Pr贸cz tych pomnik贸w znajduje si臋 w ko艣ciele portret Piotra z Lachowic Sapiehy, wojewody i ststy gener. smole艅skiego, kawalera order贸w 艣w. Stanis艂awa, 艣w. Andrzeja i Aleksandra newskiego, zmar艂ego w Sillein Zsolna na W臋grzech r. 1771. Napisy na pomnikach i portrecie podaje J. 艁ukaszewicz Opis histor. ko艣cio艂贸w, t. I, 229, 232 Szpital dla ubogich za艂o偶y艂a tu Zofia Czarnkowska wraz z wzniesieniem ko艣cio艂a. Zdawna r贸wnie偶 istnia艂a szk贸艂ka parafialna. W ostatnich czasach zbudowano ko艣ci贸艂 ewang. parafialny i synagog臋. Miasto otrzyma艂o ordynacy臋 miejsk膮 r. 1835. Za miastem, na praw. brzegu Noteci, stoi pa艂ac wystawiony r. 1771 przez Piotra Sapieh臋. Parafia W. , w dekan. czarnkowskim, liczy艂a w 1873 r. 3300 dusz. Bobra W. sk艂ada艂y si臋 r. 1840 ze wsi Wiele艅 11 dym. 182 mk. , Benglowo I i II folwark, wsi Dzier偶no Wielkie i Ma艂e, Erbernia al. Erbardy, D臋bowa G贸ra, Wizany, Wolsztyn, Huta Szklana, Zielonowo, Janpol. Borek, Koty Wielkie, Ma艂e i Hamernia, Laski Stare i Nowe folw. , Ka艂膮dek, 艁okacz, Marylin, Myszki, Weso艂贸w, Nowe Dwory, Przesieki, Sielich贸w, S. Hamernia, Stefanow fol. , Zwierzyniec i kilkudziesi臋ciu drobnych osad, m艂yn贸w, fabryk. 2. W. , w dok. Veleno, Velen, w艣, pow. babimoski, par. Kaszczor. W艣 wchodzi艂a w sk艂ad domeny rz膮d. Kaszczor. W 1840 r. by艂o 15 dym. , 143 mk. We wsi ko艣ci贸艂 filialny, nale偶膮cy do par. Kaszczor. Poprzednio wchodzi艂 W. w sk艂ad par. Przem臋t. Comes Benjamin, wojewoda palatinus Polonie, nada艂 cystersom w Paradyzie wsi Przysieka, Obrzyca, Ciosianiec, Lupice, Os艂anino, Wielen, kt贸re otrzyma艂 przedtem od ksi臋cia Boles艂awa, dla za艂o偶enia tam偶e klasztoru. Boles艂aw, ks. gnie藕n. , i Przemys艂aw, ks. pozna艅. , potwierdzaj膮 to r. 1278, nadaj膮c klasztorowi r贸偶ne przywileje i pozwalaj膮c osadza膰 wsi na prawie niemieckim. R. 1290 Przemys艂aw II, ks. polski i krakowski potwierdzaj膮c to nadanie, dodaje w艣 Mochy klasztorowi memorato claustro Velen haeraditatem nostram Moch nuncupatam sitam in districtu Premantensi. Oko艂o r. 1300 klasztor przeniesiony zosta艂 na inne miejsce conventus claustri Velenis quod nunc propter transposicionem et novam transplantacionem dicitur Lacus sanete Marie powiada akt z r. 1304. W 1305 r. Henryk, ks. szl膮ski, potwierdza nadanie klasztorowi wsi Starkowo i Poledowo a w r. 1311 nakazuje rozgraniczenie w艂o艣ci klasztoru od wsi Go艣cieszyn i Gola. Na pocz膮tku XV w. 1411 r. klasztor zosta艂 przeniesiony do pobliskiego Przem臋tu. Br. Ch. Wiele艅, niem. Uhlingen, w艣 i dobra ryc. w Po meranii, pow. l臋borski, st. p. w miejscu, par. kat. L臋bork. W艣 ma 126 ha; 1885 r. 40 tylko ew. mk. ; dobra ryc. 932 ha; 1885 r. 11 katol. , 338 ew. Zachodzi w kopenhadzkich tablicach woskowych na pocz膮tku XV w. p. n. Ulyn. So艂tys z W. ma zap艂acie 1 grz. kary za to, 偶e si臋 nie stawi艂 w pewnej sprawie s膮dowi ob. Zeitsch. der Westpr. Gesch. Ver. , VII, str. 29, n. 143. We wsi huta szklana. K艣. Fr. Wielenin, w XVI w. Vyelenyno, w艣 i folw. , tudzie偶 os. poduchowna, pow. turecki, gm. Ko艣cielnica, par. Wielenin, odl. 26 w. od Turka. W艣 i os. poduch. maj膮 49 dm. , 357. ; folw. i os. 4 dm. , 55 mk. W r. 1827 by艂o 44 dm. , 344 mk. Folwark wchodzi w sk艂ad majoratu rz膮d. Ko艣cielnica, w艣 ma 29 os. , 787 mr. We wsi ko艣ci贸艂 par. drewniany. W艣 zdawna by艂a w艂asno艣ci膮 arcybisk. gnie藕nie艅skich, kt贸rzy za艂o偶yli tu pa Wiele艣nica rafi膮 i ko艣ci贸艂 zapewne jeszcze w XIV w. Krzy 偶acy z艂upili w艣 w czasie napadu w r. 1331 Kod. Wielk. , 1192, 1354. Pleban tutejszy wyst臋puje w aktach kapitu艂y w r. 1460. Na pocz膮tku XVI w. stoi tu ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Jakuba i 艣w. Doroty, patronatu arcyb. Pleban posiada 3 lany i przymiarki na pok zwanem Po艣wi膮tne. Dziesi臋cina z 艂an贸w km. idzie na st贸艂 arcybisku pi. 艁any w贸jtowskie i kmiecie na nich siedz膮cy daj膮 plebanowi. Wszyscy kmiecie daj膮 pleban. meszne po 3 kor. 偶yta i 3 kor. owsa z 艂anu, na miar臋 uniejowsk膮. We wsi by艂y trzy karczmy arcybiskupie. Przy ko艣ciele by艂 wikaryusz i szko艂a. Arcyb. Drzewicki wcieli艂 probostwo do uposa偶enia wikaryusz贸w uniejowskich, kt贸rzy je posiadali do r. 1818. W polowie XVIII w. sta ro偶ytny ko艣ci贸艂 modrzewiowy by艂 odnowiony przez Andrzeja K臋dzierskiego, cze艣nika halickiego 艁aski, L. B. , I, 359, 360. W r. 1552 by艂o 24 osad. na 13 1 2 艂an. Pawi艅. , Wielk. , II, 233 W r. 1887 wysz艂a w Warszawie ksi膮偶eczka na pisana przez Tarczy艅skiego Hip. p. t. O ksi臋 dzu Adamie Burskim, kanon. uniejowskim, tu dzie偶 o starym ko艣ciele we wsi Wieleninie. W. par. , dekan. turecki, 2322 dusz. Br. Ch. Wieleniszki 1. w艣 na praw. brz. Wilii, pow. wile艅ski, poni偶ej Kiernowa. W spisie urz臋d. niepodana. 2. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Nowoaleksandrowska. Wieleskryckie, ob. Wieloskryckie. Wiele艣nica 1. w艣 i dobra nad Jasio艂d膮, pow. pi艅ski, w 4 okr. pol. Telechany, gm. Porzecze, o 3 mile od Pi艅ska par. kat. . W艣 ma 17 osad, 77 mk. ; lud zamo偶ny, trudni si臋, opr贸cz rolnic twa, rybactwem i flisactwem, tu bowiem zaczy na si臋 kana艂 Ogi艅skiego. Bobra, 1808 dzies. , w艂asno艣膰 rodziny Twardowskich. Ziemia szczerkowo namu艂owa, 艂膮ki, rezydencya pi臋kna, rybo 艂贸wstwo, lasu dostatek. Niegdy艣 W. by艂a w udziale kn. Jaros艂awicz贸w pi艅skich. W r. 1503 kn. Teodor wydal dokument na dworzyszcze w W. Miko艂ajowi Szczepie. Gdy potem ostatni z Jaro s艂awicz贸w zapisa艂 pi艅skie swe dobra Zygmunto wi I, a ten oddal je swej 偶onie Bonie, W. do艂膮 czono do w贸jtowstwa kleckiego, a Bona potwier dzi艂a w 1524 Szczepie nadanie jego w W. ob. Rewizya puszcz, str. 102, 271. Liczne wiado mo艣ci o W. znajduj膮 si臋 w Pisc. kn. pi艅sk. i kleck. knia藕. str. 56, 57, 58, 240, 286, 289, 290, 297, 298. 2. W. , folw. , pow. pi艅ski, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 23 w. od Pi艅ska. A. Jel. Wielestowo 1. al. Wielostowo, 1437 Welichstow, niem. Felstow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. l臋borski, st. p. i kol. Bo偶e Pole, o 4 klm. odl. , par. kat. Roz艂azin. Le偶y nad szos膮 l臋borsko gda艅sk膮; 1078 ha, 503 roli orn. , 105 艂膮k, 389 lasu; 1887 r. 287 mk. , 93 kat. , 190 ew. , 1 dyssyd. , 3 偶yd. ; dziedzic r. 1885 Leon Marwicz, kt贸ry r. 1888 naby艂 dobra Maluszyce w tym偶e powiecie za 90000 tal. , sprzedawszy r. 1887 W. adwokatowi z Berlina. Pi臋kna prywatna kaplica przesz艂a w posiadanie protestanta. Pierwotnie mia艂 W. prawo pomorskopolskie i p艂aci艂 r. 1437 czynsz w 偶ywym inwentarzu, t. j. krowy, 艣winie i kozy, nadto dostawiali przew贸d; osiad艂e by艂y tylko 4 rad艂a hoken; ob. Cramer. Gesch. der Laude Lauenburg u. Buetow, II, str. 293. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 opiewa, 偶e W posiada艂a w贸wczas Magnifica Domina Pyrchen; katol. by艂o 15, ewang. 24 str. 98. 2. W. , niem. Welsow, dobra w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. i paraf. kat. S艂upsk, o 5, 5 klm. odl, 328 ha. W r. 1885 by艂o 259 mk. ewang. K艣. Fr. Wieleszkowicze, ob. Wieleszkowicze. . Wieleszyn1 w艣 i folw. nad rz. Wyni膮, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. i par. katolKopyl, gm. Teladowicze. W艣 ma 40 osad. 2. W. , folw. u 藕r贸de艂 rz. Ma偶y, dop艂. Kamionki, tam偶e, gm. Hroz贸w, o 33 w. od S艂ucka, w艂asno艣c Bere艣niewicz贸w. A. Jel. Wiczetyszki, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. poL, gm. 呕ydyki; w艂o艣cianin A藕eniecki ma tu 18 dzies. 3 3 4 nieu偶yt. , 3 lasu. Wielew 1583, Walew 1570, opustosza艂a w艣 we wschodniej cz臋艣ci pow. krzemienieckiego, na pln. od Jampola a na p艂d. od Szumska. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Andrzej owej Dybowskiej, urz臋dnik kt贸rej Piotr Sbroszek z Walewa, Brykowa i Baimakowa wznosi z 42 dym. , 2 bojar putn. , 2 ogrod. po 4 gr. , 2 ogrod. po 2 gr. , od 1 lu藕n. 12 gr. , 2 k贸艂 m艂y艅. W 1583 r. Kasper K艂odzi艅ski z tych偶e wsi p艂aci z 18 dym. , 8 ogr. , 2 kom. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 25, 143. Wielewicz al. Wielowicz, w艂a艣ciwie Wielewice, niem. Gr. Woelwitz, w艣, pow. z艂otowski. Ko艣ci贸艂 katol. filialny, st. p. i szko艂a ewang. w miejscu; 715 ha 533 roli orn. , 93 艂膮k; 1885 r. 35 dm. , 55 dym. , 269 mk. 141 kat. , 122 ew. , 6 偶yd. . Ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. 艣w. Jakuba, pa tronatu rz膮dowego, wzniesiony zosta艂 r. 1766. W pobli偶u znajduj膮 si臋 okopy staro偶ytne. W艣 zachodzi ju偶 r. 1288 p. n. Wyelewycz a 1380 Velouice. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, 偶e sta艂 tu stary ko艣ci贸艂 drewniany, o 3 o艂tarzach filialny do Wi臋cborka, dawniej do W膮we艂na. Bo prob. nale偶a艂a w艂贸ka roli i 2 place we wsi. W sldad filii wchodzi艂y wsi Wielewicz, gdzie 13 w艂o艣cian dawa艂o po 2 wiertle 偶yta i tyle偶 owsa, Soszno, Jastrz臋biec, Rogalin i Wielewiczko ob. str. 125. W topogr. Goldbecka z r. 1789 W. s膮 wsi膮 szlach. o 25 dymach; dziedzicem by艂 hr. Potulicki. Zt膮d zapewne pochodzi艂 Wielewicki Jan, uczony jezuita, kaznodzieja i historyk t 1639. K艣. Fr. Wielewiczko, Wielowiczek, dok. 1380 Minus Welouice, niem. Kl. Woellwitz, w艣, pow. wa艂ecki, st. p. Wielowicz, par. kat. Wi臋cbork, 345 Wieleniszki Wieleskryckie Wielestowo Wieleszkowicze Wieleszyn Wielewicz Wielewiczko Wieleniszki Wiele偶kowicze Wielgawie艣 Wielgie Wielewskie ha 260 roli ora. , 40 艂膮k, 8 lasu; 1885 r. 10 dm. , 13 dym. , 90 mk. , 1 kat. , 89 ew. Wed艂ug topogr. Goldbecka r. 1789 by艂o 5 dym. ; dziedzic hr. Potulicki. Przy rozkopaniu t. zw. sza艅ca szwedzkiego na sosnowskiem polu odkryto 1893 r. 3 groby skrzynkowe, z kt贸rych pierwszy za wiera 2, drugi 8 urn, popio艂em, ko艣ciami i zie mi膮 nape艂nionych, w trzecim za艣 by艂y tylko resztki ko艣ci, K艣. Fr. Wielewkie, jezioro, niem. WiellerSee, le偶y w pow. chojnickim, wzn. 142 mt. npm. , przy wsi Wielu, jest 3 10 mili d艂ug. , 1 10 szer. Brzegi ma wynios艂e, poprzerzynane parowami, wzn. 168 do 194 mt. ob. Die Kassubei u. Tuchler Haide, v. Pernin, str. 43. K艣. Fr. Wiele偶kowicze, ob. Wielaszkowicze. Witlewszczyzna, bia艂orus. Wialeuszczyna, w艣, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Wo艂o sowicze, o 9 mil od Borysowa, ma 23 osad; grunta wzg贸rkowate, lekkie. A. Jel. Wielga Wie艣 1. w艣 i folw. lit. A i B nad rz. Wart膮; , pow. 艂aski, gm. D膮browa Widawska, par, Burzenin odl. 3 w. , odl. 25 w. od 艁asku, 7 w. od Widawy. Cz臋艣膰 lit. A, w艣 ma 7 dm. , 61 mk. , 20 mr. ; folw. 6 dm. , 73 mk. , 778 mr. ; cz臋艣膰 lit. B w艣 ma 12 dm. , 101 mk. , 102 mr. ; fol. 5 dm. , 56 mk. , 660 mr. By艂a tu wielka gorzelnia, s膮 pok艂ady wapienia. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 272 mk. W. Wie艣 stanowi艂a widocznie jedna ca艂o艣膰 z dobrami Strumiany ob. , kt贸re powsta艂y zapewne dopiero w XVII w. Folw. lit. B, od艂膮czony od d贸br Strumiany, nosi te偶 nazw臋 Grzmi膮ca. Na pocz膮tku XVI w. lany kmiece i folwarczne dawa艂y dziesi臋cin臋 snopowa plebanowi w Burzeninie. Pr贸cz tego kmiecie dawali po groszu z 艂anu za kol臋d臋 i po 2 gr. za dziesi臋cin臋 konopn膮. Na obszarze wsi by艂a 艂膮ka pleba艅ska, zwana Pop贸wka 艁aski, L. B. , I, 428. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego w r. 1533 p艂acono od 4 1 2 艂an. ; w r. 1576 od 13 1 2 艂an. , 4 zagr. Pawi艅ski, Wielk. , II, 215. 2. W. , kol. , folw. i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. 23 w. od Sieradza, le偶y tu偶 pod Szadkiem. Kol. ma 12 dm. , 88 mk. ; folw. lit. B 3 dm. , 6 mk. ; dwie os. karcz. lit. A 3 dm. , 19 mk. W 1827 r. w艣 rz膮dowa, mia艂a 11 dm. , 102 mk. W艂adys艂aw, ks. kujaw. , nadaje tu 1295 r. 2 艂any niejakiemu Wilczkowi Kod. dypl. poL, II, 135. Na pocz膮tku XVI w. we wsi by艂 dw贸r kr贸lewski, 2 艂any so艂tysie, zk膮d dziesi臋cin臋 pobiera艂 pleban w Szadku; 艂any kmiece dawa艂y maldraty na st贸艂 arcybiskupi i kol臋d臋 po 1 gr. z 艂anu plebanowi 艁aski, L. B. , I, 441. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 p艂acono tu od 3 1 2 艂an. i 2 艂an, so艂tysich Pawi艅ski, Wielkop. , II, 229. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 Lustr. , V, 151 by艂o tu kmieci 10, 艂an. 5, ogrod. 5 itd. Doch贸d fl. 53 gr. 25 den. 14; z folw. z艂. 178 gr. 19 den. 9; z byd艂a, i owiec fi. 24 gr. 12. 3. W. w艣, ob. Wielka Wie艣. Wielgawie艣, niem. Grossendorf, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, st. p. D臋bno. Wielgie 1. al. Wielickie, jezioro przy wsi t. z. , w pow. lipnowskim, ma 200 mr. obszaru. Wody jego odprowadza struga p艂yn膮ca na pld. przez Krojczyn iKr臋p臋 do Wis艂y. Zdaje si臋, 偶e jezioro to obecnie ju偶 nie istnieje skutkiem sp艂y ni臋cia w贸d. Mapa wojen. topogr. XVI, c. przy niewyra藕nym rysunku okolic wsi Wielgie nie daje w tej kwestyi wskaz贸wki. 2. W. , jedno z grupy drobnych jezior w dobrach Sk臋pe, pow. lipnowskim, ma 40 mr. obszaru. 3. W, Jezioro w dobrach 呕a艂e, pow. rypi艅skim, ma 207 mr. obszaru. Le偶y na p艂d. od wsi 呕a艂e i ci膮gnie si臋 p贸艂kolisto, 艂ukiem wygi臋tym ku po艂udniowi. Stru mie艅 uprowadza jego wody do rz. Ruziec dop艂. Drw臋cy. Brzegi bezle艣ne. Doko艂a cala grupa drobniejszych jezior. 4. W. , czyii Wielickie, jezioro, w pow. rypi艅skim, na p艂d. od wsi t. n. , a oko艂o 2 mil na p艂n. od Kiko艂a, zajmuje prze strze艅 120 mr. W pobli偶u, od strony zach. p艂n. , le偶y jez. Przysta艅. Strumie艅 uprowadza wody jez. W. do rzeki Ruziec dop艂. Drw臋cy. Brzegi wynios艂e, bezle艣ne. Br. Ch. Wielgie 1. w艣 i folw. , pow. wielu艅ski, gm. Skrzynno, par. Stolec, odl. 18 w. od Wielunia. W艣 ma z os. Cisowa 28 dm. , 311 mk. ; folw. 5 dm. W 1827 r. by艂o 37 dm. , 275 mk. Folw. W. w r. 1888 mia艂 rozl. mr. 1752 gr. orn. i ogr. mr. 747, 艂膮k mr. 117, pastw. mr. 3, lasu mr. 821, nieu偶. mr. 64; bud. mur. 18, drzewu. 7; p艂odozm. 18pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 53, mr. 166; w艣 Dymek os. 22, mr. 220. 2. W. , w艣, folw, i os. m艂yn. , pow. i艂偶ecki, gm. 艁aziska, par. Wielgie, odl. od I艂偶y 15 w. , ma ko艣ci贸艂 par. drewniany, z kaplic膮 murowan膮 na cmentarzu, 54 dm. , 360 mk. W. Poduchowne, w艣 w艂o艣c, ma 7 dm. , 46 mk. , 84 mr. W 1827 r. by艂o 45 dm. , 331 mk. ; m艂yn wodny W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 1083 gr. orn. i ogr. mr. 369, 艂膮k mr. 149, pastw. mr. 48, lasu mr. 448, nieu偶. mr. 24; bud. mur, 6, z drzewa 12; p艂odozm. llpol. ; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 35, mr. 665; w艣 Nowydw贸r os. 3, mr. 47; w艣 Mucha os. 2, mr. 13; w艣 Maryanki os. 10, mr. 49; os. Borowiec os. 1, mr, 11. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 p艂aci艂 tu Kr臋mpski od 8 p贸l艂ank贸w, 3 p贸艂艂an. pustych, 2 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 304. Ko艣ci贸艂 paraf. erygowa艂 r. 1414 Janusz, dziedzic W. i 艁azisk. W. par. dek. i艂偶ecki dawniej solecki, 2009 dusz. 3. W. , w艣 sk艂adaj膮ca si臋 z cz臋艣ci; W. Zagrodniki, W. Grabowiec, W. Top贸r, pow. w臋growski, gm. i par. Stoczek. W. Zagrodniki Ogrodniki maj膮 58 os. , 1016 mr. , 71 dm. , 592 mk. ; W. Grabowiec 48 os. , 806 mr. , 47 dm. , 437 mk. ; W. Top贸r 58 os. , 1079 mr. , 64 dm. , 583 mk. W r. 1827 nieodr贸偶niano tych cz臋艣ci i podano w og贸le 77 dm. , 570 mk. R. 1578 w艣 Wielgie, nale偶膮ca do starostw膮 Wielewkie Wielga Wie艣 kamienieckiego dzi艣 Kamie艅czyk, mia艂a 艂any so艂tysie, 32 1 2 艂an. km. , 1 rze藕nika Pawi艅ski, Mazow. , 406. W ostatnich czasach wsi te wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Ko艂odzi膮偶. 4. W. , w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Wiel gie, odl. 12 w. od Lipna, posiada ko艣ci贸艂 paraf. drewniany, dom modlitwy ewang. , szkol臋 ewang. , wiatrak, 32 dm. , 158 mk. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 407 mk. Bobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw. W. i B臋klewo Mostowe, rozl. mr. 2117 folw. W. gr. om. i ogr. mr. 842, 艂膮k mr. 120, pastw. mr. 7, lasn mr. 290, nieu偶. mr. 161; bud. mur. 10, drew, 15; p艂odozm. 4, 5 i 9pol. ; folw. B臋klewo Mostowe gr. orn. i ogr. mr. 605, Iak mr. 63, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 1, drew. 9; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, cegielnia. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio wsi w艣 W. os. 32, mr. 46; w艣 Miodusy os. 21, mr. 96; w艣 Lipiny os. 21, mr. 271; w艣 B臋klewo Mostowe os. 18, mr. 26; w艣 Teodorowo os. 30, mr. 827. W r. 1564 p艂aci艂 tu Micha艂 Or艂owski od 4 kmie ci na p贸艂艂ankach i 6 ogrod. , Wawrzyniec Wie licki od 7 km. na p贸艂艂an. , 3 ogrod. i karczmarza 12 gr. , Andrzej Wielicki z p贸艂艂anku, Jan Wi towski mia艂 p贸艂艂anek pusty kmie膰 zbieg艂, Bo nawentura Wielicki od 2 p贸艂艂an. i 1 ogr. , An drzej Konarski od 1 p贸艂艂an. i 1 ogrod. Og贸艂em 5 fl. 25 gr. 2 sol. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 282. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Wawrzy艅ca, istnia艂 ju偶 w r. 1564; erekcya nieznana. W ko艣ciele obraz Zwiastowania N. M. P. , przeniesiony z ko艣cio艂a franciszkan贸w w Wyszogrodzie po zniesieniu klasztoru. Na pocz膮tku obecnego stulecia w艂a 艣cicielami d贸br byli Mioduscy, po nich Mi膮czy艅scy. W. par. , dek. lipnowski, 825 dusz. 5 W. , w艣 i folw. nad jez. t. n. , pow. rypi艅ski, gm. So ko艂owo, par. Dzia艂y艅, odl. 23 w. od Rypina, ma 20 dm. , 220 mk. , wiatrak i cegielni膮. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 209 mk. Folw. W. rozl. w r. 1888 mr. 1100 gr. orn. i ogr. mr. 775, 艂膮k 86, past. mr. 1, lasu mr. 41, wody mr. 154, nieu偶. mr. 43; bud. mur. 20, drew. 9; p艂odozm. 10pol. ; po k艂ady torfu. W sldad d贸br poprzednio wchodzi 艂y w艣 W. os. 28, mr. 70; w艣 Adamki os. 16, mr. 26; w艣 Klonowo os. 27, mr. 52; w艣 Sikorz os. 10, mr. 121; w艣 Sikorek os. 6, 206; w艣 Podolina os. 8, mr. 12; w艣 Kawno os. 16, mr. 25; w艣 Laskowiec os. 2, mr. 70. W r. 1564 Ma teusz Wielicki p艂aci艂 od 3 艂an贸w km. , Erazm Wielicki od 2 艂an贸w km. i karczmarza, Agniesz ka 偶ona Wojciecha Wielickiego od 1 艂anu, Jan Wielicki Sterna od 4 艂an. i 1 zagr. , Micha艂 Dzia 艂y艅ski od 14 艂an. km. W og贸le p艂acono 13 flor. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 319. R. 1789 fol. d贸br Dzia艂y艅 Stanis艂awa Dzia艂y艅skiego mia艂 wysiewu 83 kor. 偶yta, 11 kor. pszenicy. Br. Ch. Wielg艂owo, niem. Vilgelow, dobra ryc. w Po meranii, pow. s艂upski, st. p. , tel. i kol. S艂upsk, o 8, 5 klm. odl. Wielg艂owy, 1710 Wulg艂owo, niem. Felgenau, maj臋tno艣膰 prywatna, pow. starogardzki, st. p. i kol. i par. kat. Subkowy, o 2, 5 klm. , 415 ha 340 roli orn. , 10 lasu, 22 艂膮k; 1885 r. 6 dm. , 21 dym. , 126 mk. , 108 kat. , 18 ew. ; hodowla byd艂a holend. rasy i owiec. Dawniej nale偶a艂 do d贸br wiatrak Piaski Sandmuehle. Wizyta Madali艅skiego z r. 1686 opiewa, 藕e dobra nale偶a艂y do klasztoru w Oliwie. Przed 4 laty zaprzesta艂 klasztor dawa膰 meszne proboszczowi str. 48. To samo opiewa wizyta Szaniawskiego z r. 1710. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 liczy艂a w艣 100 mk. ewang. str. 41. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane s膮 W. jako w艣 kr贸l. , folw. i wiatrak o 16 dym. str. 52. K艣. Fr. Wielgolas 1. w r. 1576 Wielkilas, w艣 i folw. , pow. nowomi艅ski, gm. 艁ukowiec, par. Latowicz, odl. 19 w. od Mi艅ska, ma 401 mk. , szko艂臋 pocz膮tkow膮. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 162 mk. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1576 w艣 Wielkilas ma 21 艂an. ; nale偶y do starostwa latowickiego. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1927 gr. orn. i ogr. mr. 1001, 艂膮k mr. 120, pastw. mr. 20, lasu mr. 730, nieu偶. mr. 56; bud. mur. 15, drew. 14; p艂odozm. 11 i 12pol. ; las nieurz膮dzony. Do folw. nale偶a艂y poprzednio w艣 W. os. 48, mr. 272; w艣 Transbor os. 74, mr. 859; w艣 Budy Wielgolaskie os. 56, mr. 363; w艣 Chy偶yny os. 37, mr. 717; w艣 Kamionka os. 42, mr. 273; w艣 Ptaki os. 8, mr. 159; w艣 Bor贸wek os. 18, mr. 321; w艣 Milutyn al. Milu藕yn os. 27, mr. 169; w艣 W艂adymirskie os. 20, mr. 123. Te dwie ostatnie wsi utworzono przy uw艂aszczeniu w艂o艣cian po r. 1864. 2. W. Brzezi艅ski i W. Duchnowski dwie wsi, pow. nowomi艅ski, gm. Wi膮zowna, par. Glinianka. W. Brzezi艅ski ma 105 mk. , 71 mr. w艂o艣c. ; W. Duchnowski 239 mk. , 36 os. , 620 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 162 mk. Wsi te powsta艂y zapewne dopiero w XVII. na obszarach Brzezin i Duchnowa. 3. W. al. Wielkolas, nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. Ro藕niszew, par. Mniszew, odl. 34 w. od Kozienic, ma 8 dm. , 91 mk. , 10 os. , 66 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Gruszczyn. 4. W. , w艣, pow. 艂ukowski, gm. i par. Radory藕, ma 10 dm. , 91 mk. , 164 mr. Nie wymieniony w dawnych spisach i spisie z r. 1827. 5. W. , folw. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno, 6. W. , w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Obrytte. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Obrytte. W r. 1578 w艣 biskupia Wielgolas mia艂a 艂an. 17, zagr. 1 Pawi艅ski, Mazowsze, 407. W 1819 r. na niekt贸rych cz臋艣ciach osiedli koloni艣ci niemieccy, uwolnieni do 1825 r. od ci臋偶ar贸w. W 1820 r. znajdujemy 13 osad dwudniowych na 6 siedz膮 koloni艣ci, wysiewaj膮cych po 3 kor. ozim. i 5 jarz. , i odrabiaj膮cych po 20 dni t艂uki, 78 dni sprz臋偶aj. i tyle偶 pieszych; 9 osad dwudniowych 2 kolon. Niemc贸w, wysiewaj膮cych po 2 1 2 kor. ozim. , 3 jarz. i odrabiaj膮cych po 20 dni t艂uki, 52 dni pieszych i tyle偶 sprz臋偶ajnych, karczma. Wielg艂owo Wielg艂owy Wielgolas Wielg艂owo Wielgopole Wielgom艂yny Wielgo艂臋ka Wielg贸rz Czynsz od w艂o艣cian wynosi艂 244 z艂p. 24 gr. W 1827 r. 26 dm. , 185 mk. . W 1846 r. postanowiono urz膮dzi膰 w艣 kolonialnie; na 812 mr. utworzy膰 10 osad czynszowych i 10 kolonii, karczm臋 i szkol膮. . Ustanowiono czynsz roczny 308 rs. 46 kop. Kolonizacyi opierali si臋 koloni艣ci Niemcy. Wielgo艂臋ka, w艣, pow. ciechanowski, gm. i par. Go艂ymin, odl. 20 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 108 mk. , 357 mr. 43 nieu偶. . W r. 1827 by艂o 7 dm. , 57 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. ciechanowskiego z r. 1567 w jednej cz臋艣ci by艂o w艂贸k 8, ogr. 3; Jan Goli艅ski mia艂 w艂贸k 5, ogr. 4 Pawi艅ski, Mazowsze, 328. Wielgom艂yny 1. Prywatne, w艣 i folw. i W. Poduchowne, w XVI w. Wielgy M艂yn, w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgom艂yny, odl. 21 w. od Radomska, przy drodze z Przedborza do Silnicy, posiadaj膮, ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮. , urz膮d gm. , browar piwny. . W艣 W. Prywatna ma 24 dm. , 182 mk. ; folw. i prob. 14 dm. , 17 mk. ; W. Poduchowne, w艣, 7 dm. , 64 mk. , 69 mr. i folw. 2 dm. , 192 mr. W r. 1827 W. Prywatne mia艂y 25 dm. , 157 mk. , a W. Poduchowne 11 dm. , 16 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W, i Amelin, rozl. mr. 1082 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 422, 艂膮k mr. 102, pastw. mr. 30, lasu mr. 22, nie偶. mr. 18; bud. mur. 6, drew. 15; p艂odozm. 4, 6 i 8pol. ; folw. Anielin gr. orn. i ogr. mr. 177, 艂膮k mr. 2, pastw. mr. 9, lasu mr. 294, nieu偶. mr. 6; bud. mur. 1, drew. 9. W艣 W. os. 32, mr. 233; w艣 Anielin os. 4, mr. 81. Na pocz膮tku XV w. w艣 ta zostaje w posiadaniu Koniecpolskich, kt贸rych gniazdo Koniecpole le偶y oko艂o 3 mile na p艂d. od W. Jakub z Koniecpola piastuje godno艣膰 wojewody sieradzkiego, a Jan jest kanclerzem kr贸lewskim. Syn tego ostatniego Jakub wraz z matk膮 sw膮 Dorot膮 z Sienna siostr膮 arcybiskupa Jakuba, jako w艂a艣ciciele W, wznosz膮 tu oko艂o r. 1465 na miejsce dawnego drewnianego ko艣cio艂ka zapewne z ko艅ca XIV w. nowy, dot膮d istniej膮cy, murowany, z dwoma kaplicami. Przy ko艣ciele buduj膮 klasztor na 7 zakonnik贸w i oddaj膮 ko艣ci贸艂 z parafi膮 i dochodami klasztorowi cz臋stochowskiemu. R. 1468 Jakub z Sienna, jeszcze wtedy biskup kujawski, nadaje klasztorowi w W. dziesi臋ciny sto艂u biskupiego z Nieskurzowa w Opatowskim, wywdzi臋czaj膮c si臋 tem za bogat膮 infu艂臋, wysadzon膮 drogiemi kamieniami, jak膮 siostra biskupa Dorota podarowa艂a katedrze kujawskiej. Zostawszy arcybiskupem potwierdza fundacy臋 klasztoru w W. aktem z r. 1476. Na pocz膮tku XVI w. zarz膮dza parafi膮 jeden z paulin贸w, delegowanych przez klasztor cz臋stochowski, maj膮c do pomocy 3 do 4 braci. Uposa偶enie ko艣cio艂a w ziemi stanowi膮 pr贸cz plebanii i placu dwa 艂any roli, zagrodnik i karczmarz z placami i rolami, daj膮cy czynszu po fertonie i obowi膮zani do 8 dni robocizny. Pr贸cz tego nale偶a艂 do ko艣cio艂a specyalny folwark z rolami, 艂膮kami, ogrodami i sadzawk膮, zwan膮 Rudnik, kawa艂 boru z pasiek膮 i jeszcze cztery sadzawki. 艁any kmiece i folw. we wsi dawa艂y ko艣cio艂owi dziesi臋cin臋 i za konopn膮 po 2 gr. z 艂anu, tudzie偶 kol臋d臋 po groszu z domu. Z r膮k Koniecpolskich wysz艂y W. mo偶e na pocz膮tku XVI w. W r. 1552 maj膮 tu cz臋艣ci Gmossinska Gmoszczy艅ska i Marta Zwierzchows艂a. Pierwsza p艂aci od 5 osad, na 3 1 2 艂an. ; druga te藕 od 5 osad. ; jest te藕 艂an so艂tysi Pawi艅ski, Wielkop. , II, 276. W r. 1819 klasztor zosta艂 zniesiony, lecz w r. 1823 na pro艣b臋 paulin贸w cz臋stochowskich przywr贸cono klasztor, z przeznaczeniem na pobyt emeryt贸w z klasztoru cz臋stochowskiego. Obowi膮zki proboszcza mia艂 pe艂nie przeor. Emeryt贸w mia艂 utrzymywa膰 klasztor cz臋stochowski, bo dochody zabra艂 rz膮d w r. 1819. W r. 1866 emeryci zostali usuni臋ci, a zarz膮d parafii oddano ksi臋偶om 艣wieckim. Przy klasztorze by艂a pi臋kna biblioteka, z kt贸rej Linde mia艂 wybra膰 do 600 dzie艂. Istnia艂 te藕 szpital dla ubogich, za艂o偶ony przez Go艂kowskiego, prowincyona艂a paulin贸w od r. 1818. W ko艣ciele, odnowionym r. 1859 staraniem dziedzica W. Aleksandra Ostrowskiego, przechowa艂y si臋 marmurowe pomniki Jana Koniecpolskiego 1455, syna jego tak偶e Jana 1471, Przedbora Koniecpolskiego 1475, Marcina K艂obukowskiego 1650, Franciszka Wierusz Kowalskiego, kawalera malta艅skiego 1742. Sze艣膰 istniej膮cych o艂tarzy konsekrowa艂 w r. 1591 przy odbudowie sufragan krakowski Pawe艂 D臋bski Lib. Ben. 艁askiego, II, 206, 207 i przypisy wyd. . W. par. , dek. noworadomski, 2840 dusz. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. VII we wsi Che艂mo, st. poczt. w Przedborzu odl. 24 w. . Obszar gminy wynosi 15, 031 mr. , ludno艣膰 4432 g艂贸w. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 239 protest. i 27 偶yd贸w. W gm. istnieje pi臋膰 szk贸艂 pocz膮tkowych, 7 m艂yn贸w wodnych, wielka gorzelnia, browar, cegielnia, papiernia. Wielgopole 1. al. Wielkopole, w spisie z 1827 r. Wielopole, w艣 i folw. , pow. s艂upecki, gm. Wilcza G贸ra, par. Kleczew, odl. 28 w. od S艂upcy. W艣 ma 5 dm. , 50 mk. ; folw. 4 dm. , 72 mk. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 60 mk. 2. W. , folw. , pow. turecki, ob. Olesiec 3. . 3. W. , ob. Wielopole. Br. Ch, Wielgopole, os. , pow. ropczycki, ob. Wielopole 4. . Wielg贸rz, dawniej Wielgor Kowiesy i Zajce, w艣, pow. siedlecki, gm, Czury艂y, par. Pruszyn, ma 32 dm. , 243 mk. , 796 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krzymosze. W XVI w. mieszka tu cz臋艣ciowa szlachta. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1552 w艣 Wielgor Kowiesze, w par. Zbuczyn, mia艂a 1 lan; r. 1580 p. Stanis艂aw Stru艣 od 5 w艂贸k, kt贸re sam z s膮siady orze, p艂aci fl. 2 gr. 15, od zagr贸d bez r贸l gr. 8, suma fl. 2 gr. 15. W cz臋艣ci W. Zaicze by艂o w 1552 r. 1 1 4 艂an. ; r. 1580 Pawe艂 Wielog贸rski, Wielgo艂臋ka Wielhor od 4 w艂贸k co sami orz膮, daje fl. 2 Pawi艅ski, Ma艂op. , 397, 417. Wielgos, ob. Wielgus. Wielgouchy, w艣, pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Czerwin. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 34 mk. Ob. Mierzejewo. Wielgr贸b, niem. Wielgrub, al. Wilgrub, wyb. do 艁膮korka, pow. lubawski, st. p. 艁膮karz, 4 dm. , 29 mk. Wielgus, dawniej Wielgos, w艣, pow. pi艅czo wski, gm. Nag贸rzany, par. Ko艣cielec, ma 5 os. , 27 mr. ; nale偶a艂a do d贸br Nag贸rzany. Obszar dwor. za艣 wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Krzyszkowice. W 1827 r. mia艂a 5 dm. , 26 mk. Wspomina j膮 D艂ugosz w opisie par. Ko艣cielec 艁. B. , II, 167. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 we wsi Wielgos Wielgusz, w par. Ko艣cielec, p艂aci艂a Ocieska dzier偶awi Jarochowski od 2 lan. km. , 1 zagr, , karczmy. Cz臋艣膰 bisk. krako wskich mia艂a 1 2 艂an. km. , 1 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 12. Br. Ch, Wielgusy, w艣, pow. rypi艅ski, gm. i par. 呕ale. W najnowszych spisach nie podana. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 76 mk. Vidguth, dobra i w艣, pow. ole艣nicki, par. ew. w miejscu, kat. Sadewitz. W r. 1885 dobra mia艂y 1169 ha, 10 dm. , 247 mk. 31 kat. ; wie艣 435 ha, 128 dm. , 693 mk. 11 kat. . Wielhor, Wilhor, w dokum. Wielihory, Wilhor贸w, w艣 nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Buhryn o 4 w. , o 22 w. na p艂d. od Ostroga, o 7 w. od O偶enina st. dr. 偶eL, ma 72 dm. , 548 mk prawos艂. , 20 katol. , 21 偶yd贸w. Posiada cerkiew paraf. Pokrowsk膮; , z drzewa wzniesion膮, w 1859 r. kosztem parafian, odnowion膮; w 1884 r. i uposa偶on膮 34 dzies. ziemi; cerkiew filialna we wsi Kole艣niki o 1 4 w. . We wsi szko艂a cerkiewna i olejarnia. Ca艂a w艣 otoczona jest wysokiemi g贸rami; na jednej z nich sta艂a dawna cerkiew paraf. i by艂a okolona w czworobok wysokiemi walami ziemnemi, uszkodzonemi od strony Horynia. Widocznie by艂a to pierwotnie warownia ziemna, jakich wiele znajduje si臋 w tych okolicach. R贸wnie偶 i dw贸r dziedzica wzniesiony jest na g贸rze. Wie艣 rozrzucona jest po g贸rach i dolinach. Pomimo g贸rzystego po艂o偶enia gleb臋 stanowi czarnoziem bardzo urodzajny, na pod艂o偶u gliniastem. W g贸rach ku zachodowi sa pok艂ady kredy. W艂o艣cianie s膮; zamo偶ni, trudni膮; si臋 rolnictwem oraz hodowl膮; koni, byd艂a rogatego, owiec, trzody chlewnej i drobiu. Niekt贸rzy gospodarze maj膮. sady owocowe a w nich pasieki. W艣 za艂o偶ona zosta艂a przez Kierdeja, z pochodzenia tatarskiego, protoplast臋 rodu Wilhorskich, Bohury艅skich, Hojskich, Czaplic贸w Szpanowskich, Mylskich i in. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艣 by艂a w艂asno艣ci膮 Lwa Andrejewicza Wilhorskiego, kt贸ry z bra膰mi by艂 zobowi膮zany do opatrywania 2 horodni zamkowych Jab艂onowski, Rewizye, 39, 51. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. maj膮 tu cz臋艣ci Tomi艂o Worona Borothinski, Leon Wielehorski, Michaj艂o Paw艂owicz i p. Klementowa. Pobor niewykazany. W 1577 r. Lwowa Wilhorska wnosi pob贸r z 12 dym. po 20 gr. , 9 ogr. po 4 gr. , 9 ogr. po 2 gr. ; Adam Klimontowicz z 3 dym. po 10 gr. i 1 ogr. 2 gr. ; Michaj 艂o Wilhorski z 12 dym. po 12 gr. , 7 ogr. po 4 gr. i 5 ogr. po 2 gr. W 1583 r. nale偶y w cz臋 艣ci do Andrzeja Dobrzy艅skiego, kt贸ry p艂aci od 1 dym. , 2 ogr. , w cz臋艣ci za艣 do Mchaj艂y Pa w艂owicza, p艂ac膮cego od 1 dym. , 12 ogr. , 13 kom. , 2 k贸艂 waln. i 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 5, 12, 16, 17, 51, 52, 105, 106. Aktem z 1562 r. Hanna Dobrzy艅ska, z domu D藕iusianka, zapi suje m臋偶owi swemu Andrzejowi Dobrzy艅skiemu prawo na do偶ywotnie w艂adanie cz臋艣ci膮 maj膮 tk贸w Boczanicy, Bucharowa, Sadkowa i Wilhora Opi艣 akt. kn. Kijew, centr. arch. , N. 2036. Uniwersa艂 Zygmunta Augusta z 1569 r. jako w艂a艣cicieli W. wymienia Lwa i Michaj艂a Wilkorskich Arch. J. Z. B. , cz. II, t. 1 7. Cz臋艣膰 W. wraz z innemi dobrami naby艂 od Anastazyi D偶iusianki za 618 k贸p i 10 gr. lit. kn. Bohusz Korecki, wwda ziemi wo艂y艅skiej, ssta 艂ucki, brac艂awski i winnicki, i w 1579 r. zapisa艂 bra tankowi swemu Siemionowi Chreptowiczowi Bohury艅skiemu Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 110, 112, 113. Od Wielhorskich w艣 przesz艂a do Ma艂y艅skich a od tych do Zwoli艅skich, w r臋ku kt贸 rych dot膮d pozostaje. J. Krz. Wielhory al. Wielgory, przyl. d贸br Roho偶yn, w pow. augustowskim. Wielica por. Mosty, mylnie, za Wolica, Wielice, w艣 nad D藕win膮, pow. wieliski, prom. Wieilce, sio艂o, wchodzi艂o w sk艂ad d贸br poleskich ze Skwira Po艂owc贸w R贸偶ynowskich; ob. t. X, 744. Wielich贸w, w艣, pow. 艂ucki, na pograniczu pow. r贸wie艅skiego, gm. Horodziec, na p艂d. od W. Werbczy. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. w艣 W. nale偶y do Stepania, ks, Konstantego Ostrogskiego, wwody kijowskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d od 9 dm. , 3 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 83. Wielichowo, miasteczko nad bagnami Obry, niedaleko uj艣cia rzki Zapolny do Obry, pow. ko艣cia艅ski obecnie Szmigielski, odl. 3 1 4 mili od Ko艣ciana, ma oko艂o 1000 mk. , ko艣ci贸艂 par. katol. w dek. grodziskim. W r. 1840 by艂o 111 dm. , 592 mk. Jan, bisk. pozna艅ski, osadzaj膮c r. 1297 na prawie niem. wie艣 ko艣cio艂a pozna艅skiego Lubnice, pozwala wolnego wr臋bu w lesie biskupim Vielychowo. Istnia艂 tu zapewne dw贸r my艣liwski biskupi, przy kt贸rym powstaje wie艣. Andrzej, biskup pozn. , zt膮d datuje dwa akty wydane r. 1304 Datum et actum in Welichow. W dok. r. 1308 wspomniano W. jako wie艣 biskupi膮. W 1429 r. otrzymuje osada, na pro艣b臋 Wielgos Wielgouchy Wielgr贸b Wielgus Wielgusy Wielgory Wielica Mosty Wielica Wielice Wieilce Wielich贸w Wielichowo Wielgos Wielick Stan. Cio艂ka, bisk. pozn. , prawo miejskie niemieckie. E. 1458 dostarcza dwu zbrojnych ma wy praw臋 malborsk膮. Ko艣ci贸艂 i parafia istnia艂y ju偶 zapewne w XV w. Obecny ko艣ci贸艂 katolicki wzniesiony r. 1781 kosztem W艂adys艂awa Walknowskiego, sufragana pozn. , opata trzemesze艅 skiego. Istnia艂 te偶 ko艣cio艂ek p. w. P. Maryi na przedmie艣ciu zwanem B艂onie i kaplica 艣w. Wa lentego. Parafia W. w r. 1873 mia艂a 3380 dusz. W sk艂ad klucza wielichowskiego d贸br biskup贸w pozna艅skich wchodzi艂y wsi D臋bsko, Trzcinica, Gradowice, Mokrzec, Lubnica i Wielich贸w. Ob szar obecny tych d贸br wynosi 4110 ha, w tem 2956 wlo艣c. i 1154 dwor. Oko艂o 1840 r. w艂a艣ci cielem byt Miko艂aj Miel偶y艅ski. Br. Ch. Wielick, w艣 i dobra, pow. kowelski, okr. pol. i st. dr. 藕el. Ho艂oby o 13 w. , gm. Wielick, o 8 w. na p艂d. wsch贸d od Mielnicy; cerkiew, zarz膮d gminny. Dobra maj膮 oko艂o 1600 dzies. ziemi dworskiej. Staro偶ytna osada. Kn. Iwan Hrehorowicz Welicki zezna艂, 偶e w. ks. 艢widrygaj艂lo Olgierdowicz nada艂 jego ojcu, kn. Hrehorowi Ko偶anowiczowi, dobra Welicko w pow. 艂uckim, Kr贸l Zygmunt potwierdzi艂 to nadanie w 1525 r, Metr. Lit. , 15. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 kn. Iwana Welickiego, kt贸ry zobowi膮zany by艂 dostarcza膰 dwie tesnicy do mostu prowadz膮cego z miasta do zamku, wsp贸lnie z Korowajow膮 z Sielec do wznoszenia i pobijania blank贸w u jednej z horodni zamkowej, oraz do opatrywania drugiej wsp贸lnie z Andrzejem z Korowajewa Jab艂onowski, Rewizye, 33, 38, 49. W 1683 r W. by艂 w艂asno艣ci膮 Miko艂aja Mali艅skiego, pods臋dka 艂uckiego, dalej ks. J贸zefa Sapiehy, 偶ona kt贸rego Teresa z Jab艂onowskich sprzeda艂a oko艂o 1802 r. Ignacemu 艁obarzewskiemu, szambelanowi Stan. Augusta. Ten oko艂o 1804 r. funduje tu cerkiew. Dzi艣 w艂asno艣膰 wnuka jego Stanis艂awa. Do d贸br nale偶y mko Jan贸wka al. Iwan贸wka, w kt贸rem poprzednio by艂 klasztor bernardyn贸w. Za czas贸w Sapieh贸w dobra by艂y rozleglejsze, nale偶a艂y do nich bowiem wsi Arsenowicze, Litohoszcz, Podlisy, Sielce i Uh艂y. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od zach. z gm. Ho艂oby, od pln. z gm. Pow贸rsk pow. kowelskiego i gm. Horodziec pow. 艂uckiego, od wschodu z gm. Horodziec i Kolki pow. 艂uckiego, od pld. z gm. pow. 艂uckiego Kolki, Tro艣cianiec i Ro偶yszcze, obejmuje 20 miejscowo艣ci, ma 1011 dm. wlo艣c. obok 282 nale偶膮cych do innych stan贸w, 8258 mk. wlo艣c, uw艂aszczonych na 15409 dzies. Wielicka, rzeczka, dop艂yw I艂偶anki, ma 藕r贸d艂a w gm. 艁aziska, pow. i艂偶eckim, a uj艣cie na 艂膮kach pod Kazanowem. Wielicka dolina, w Tatrach, na pld. stronie, 艂膮czy si臋 przez Polski Grzebie艅 z g贸rn膮 cz臋艣ci膮 doliny Bia艂ej Wody po pln. stronie Tatr. 艣cian臋 jej od p艂n. tworz膮 szczyty; Wielicki 2218 mt. , Polski Grzebie艅 2154 mt. i Ma艂a Wysoka 2190 mt. , od zachodu pot臋偶ne rozga艂臋zienia szczytu Gar艂uchowskiego 2663 mt. a od wschodu Starole艣nia艅ski Wierch 2490 mt. , zwany te藕 Wa偶e Warze. Budowa tej doliny przedstawia ciekawy uk艂ad kotliny z jeziorami rozmieszczonemi po nad sob膮 pi臋trami. Najni偶ej mie艣ci si臋 Wielckie 1 50 ha obszaru, wy偶ej D艂ugie 0, 68 ha, najwy偶szem jest Zamarz艂e 2, 53 ha pod Polskim Grzebieniem. Dolina ta i przyleg艂y szczyt nosz膮 nazwy od osady miasta Wielka niem. Felka, le偶膮cego u st贸p Tatr na Spi偶u. Wody tej doliny uprowadza potok Wielicka Woda do Popradu z lew. brzegu, mi臋dzy miastami Wielk膮 a Sobot膮 Spisk膮. W odleg艂o艣ci oko艂o 10 Mm. na p艂d. wsch. od g贸rnego ko艅ca doliny le偶y wie艣 Gierlachowce a o 6 Mm. dalej na wsch贸dp艂d. miasto Wielka. Przy wyj艣ciu z g贸rnej cz臋艣ci doliny nad jez. Wielickim le偶y urocza polana Kwietnik ob. . Mr. Ch. Wielicki, niem. Felkaerspitze, jeden z wa偶niejszych szczyt贸w 2218 mt. we wschodnich Tatrach, oddzielony jest przez tak zw. Polski Grzebie艅 stanowi膮cy przej艣cie od doliny Bia艂ej Wody do doliny Wielickiej od szczytu Malej Wysokiej 2190 mt. . Wielicki potok, dop艂. Popradu, ob. Wielicka dolina. Wielickie, jezioro, ob. Wielgie, Wieliczka, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Wieliczka, w dok, 艂aci艅skich z XIII w. Magnum Sal, w XIV w. Veliczka, Viliczka, zapewne pierwotnie Wielicza S贸l, miasto powiatowe, s艂ynne kopalni膮 soli kamiennej, le偶y 11, 5 Mm. na pld. wsch贸d od Krakowa, pod 38 17 wsch. d艂ug. a 50 0 30 pln. szer. Zajmuje owaln膮 kotlin臋, o nier贸wnem po艂o偶eniu; najwi臋ksze zag艂臋bienie dochodzi 234 mt npm. Ku p艂d. wsch. podnosi si臋 teren w Sierczy do 370 mt. , na p艂d. w Ro偶nowy do 390 mt. , na zach. w Zabawie do 267 mt. , na p艂n. w Bogucicach do 252 mt. npm. Owalna kotlina, kt贸rej g艂贸wna o艣 idzie w kierunku z zach. na wsch贸d, jest tylko w p艂n. zach. stronie w膮zk膮 dolina otwart膮, kt贸r膮 przerzynaj膮 si臋 do Wis艂y wody pot. Srawa u D艂ugosza Srzanka, Rzanka, maj膮cego tu 藕r贸d艂owiska. Potok ten, wed艂ug D艂ugosza, 艂膮czy艂 si臋 pod m艂ynem wsi Bie偶anowa z pot. Wieliczka Wielicki. Wzniesienia w stronie pld. nale偶膮 geologicznie do najni偶szych podg贸rzy karpackich, sk艂adaj膮 si臋 one z i艂贸w w rozmaitych odmianach, przechodz膮cych w aluwia nadwi艣la艅skie. Budowa geologiczna okolicy W. jest zanadto zawi艂膮 by mog艂a by膰 jasno wy艂o偶ona w ramach niniejszego opracowania. Szczeg贸艂owe przedstawienie stosunk贸w tych znale藕膰 mo偶na w dziele prof. Juliana Nied藕wieckiego Stosunki geologiczne formacyi solnono艣nej Wieliczki i Bochni. Lw贸w t. I 1883, t. II 1884, t. III 1886, gdzie tak偶e podano ca艂膮 dawniejsz膮 literatur臋 tego prze Wielick Wielicka Wielicki Wielickie Wieliczka Wieliczka dmiotu. Mniejsza cz臋艣膰 dom贸w miasta skupia si臋 w dwu rynkach wy偶szy i ni偶szy i kilku ulicach, wi臋ksz膮 cz臋艣膰 zabudowa艅 tworz膮, domy rozrzucone po pag贸rkach i otoczone ogr贸dkami. Tylko w rynkach i g艂贸wniejszych ulicach spotykamy domy murowane pi臋trowe, inne s膮. budowane z drzewa. Bo miasta przylegaj膮 przedmie艣cia na pln. wsch. Mierz膮czka, na wsch. I Lednica, na p艂d. wsch. Sandrowa, na pld. K艂os贸w, na p艂n. Zadory. Miasto posiada wsi Lednice Ni偶sz膮 i G贸rn膮, Grab贸wki i Babiny. Z obszarem miejskim granicz膮 na wsch贸d Tu艂k贸w, Tomaszkowice i Chor膮gwica, na p艂d. Mietni贸w, Ro偶nowa i Siercza z Klasnem, Sygnacz贸w i Podstolice; na zach. Go艂kowice, Kosocice i Krzyszkowice, na p艂n. Bogucice, Czarnochowice, 艢ledziowice i Zabawa. Mimo swej staro偶ytno艣ci nie by艂a W. nigdy wi臋ksz膮 osad膮, nie mia艂a okaza艂ych budowli i dla tego nieposiada zabytk贸w godnych uwagi. Stanowi to tem wi臋ksze przeciwie艅stwo do skarb贸w kopalnych i rezultat贸w wielowiekowej pracy pod ziemi膮. Przyczyn膮, 偶e miasto niewzrasta艂o, by艂a z jednej strony obawa obci膮偶ania budynkami podkopanego obszaru, z drugiej dosy膰 cz臋ste po偶ary. Najwi臋ksze po偶ary nawiedzi艂y W. w r. 1473, 1622, 1698 i 1718, opr贸cz po偶ar贸w w kopalni, o kt贸rych b臋dzie p贸藕niej mowa. O rozwoju miasta pouczaj膮 nast臋puj膮ce daty w r. 1569 by艂o 82 dm. , radzieckich 13 a pustych plac贸w 34 Bali艅ski, Star. PoL, 210; w 1661 r. by艂o dm. 358, jednak ju偶 w 1713 zaledwie 200 cha艂up Boczkowski F. , O Wieliczce, Bochnia, 1843, str. 83. Wed艂ug spisu ludno艣ci z r. 1840 wzros艂a liczba dom贸w na 571, w 1880 r. wynosi艂a wraz z Mierz膮czk膮 656. Z og贸lnej liczby mieszka艅c贸w 5973, jest 2870 m臋偶. , 3103 kob. , 5327 rz. kat. , 32 prot. , 614 偶yd贸w. Pod wzgl臋dem narodowo艣ci, opr贸cz Polak贸w, jest tylko 81 Niemc贸w, 17 r贸偶nych obcych narodowo艣ci. W ostatnim dziesi臋cioleciu podnios艂a si臋 liczba dom贸w o 4 a mieszka艅c贸w o 57. Najznaczniejszemi budynkami s膮 zamek, zwany dawniej 偶up膮, zbudowany pierwotnie przez Kazimierza W. i opasany murem, wskutek dobudowania w r. 1780 zupe艂nie przekszta艂cony, ko艣ci贸艂 farny, zbudowany w r. 1804 w miejsce starego, trz臋sieniem ziemi w r. 1787 uszkodzonego, ko艣ci贸艂 i klasztor reformat贸w, wymurowany w r. 1718, w miejscu pierwotnego drewnianego z r. 1625, kt贸ry si臋 spali艂, 艂azienki murowane i szyby czyli budynki g贸rnicze, stanowi膮ce wej艣cia do kopalni. Z w艂adz rz膮dowych maj膮 tu siedzib臋 c. k. starostwo, s膮d powiatowy, urz膮d podatkowy, urz膮d poczt. i tel. , zarz膮d salin z urz臋dem sprzeda偶y soli, stacya kolei pa艅stwowej odnogi Bierzan贸wWieliczka. Autonomicznemi w艂adzami s膮 urz膮d miejski, rada powiatowa, rada szkolna okr臋gowa. W艂adz膮 duchown膮 jest urz膮d parafialny rz. kat. O艣wiat臋 szerz膮 szko艂y ludowe 5klas. m臋zka, 5klas. 偶e艅ska i 3klas. m臋zka. S艂u偶b膮 zdrowia zajmuje si臋 4 lekarzy, 5 akuszerek i apteka. Instytucy膮 finansow膮 jest kasa oszcz臋dno艣ci powiatowa, za艂o偶ona w r. 1879, humanitarnymi za艣 zak艂adami s膮 dom przytu艂ku dla 15 ubogich, za艂o偶ony przez gmin臋 w r. 1842, posiadaj膮cy maj膮tku 11376 z艂r. w kapita艂ach i 912 z艂r. w realno艣ciach, ochronka dla 100 dzieci, za艂o偶ona w r. 1874, pozostaj膮ca pod kierownictwem felicyanek a utrzymywana przez kas臋 brack膮 g贸rnicz膮 kwot膮 800 z艂r. rocznie i dobrowolnemi datkami, wreszcie szpital ubogich izraelickich w Klasnie, za艂o偶ony w r. 1780 a utrzymywany z odsetek kapita艂u 945 z艂r. i sk艂adek. Szpitalu powszechnego, mimo wielokrotnych stara艅, dotychczas niema, zak艂ad za艣 k膮pielowy solankowy nie rozwin膮艂 si臋 nale偶ycie. Parafia dyec. krakowska, dek. wielicki istnieje oddawna. Ju偶 oko艂o r. 1058 sta艂a tu podobno kaplica, kt贸r膮 zawiadywali benedyktyni tynieccy, jak si臋 to okazuje z buli Grzegorza IX z r. 1226. Wed艂ug dyplomu bractwa g贸rnik贸w z r. 1331 by艂 w贸wczas proboszczem Maciej, jednak do r. 1434 niema wiadomo艣ci o jego nast臋pcach. Nieprzerwany szereg znanych proboszcz贸w zaczyna Grzegorz z Sanoka, kt贸ry oko艂o r. 1440 probostwo to otrzyma艂. W贸wczas uposa偶y艂 je W艂adys艂aw III ma艂ym obszarem gruntu. Wed艂ug D艂ugosza sta艂 tu w po艂owie XV w. ko艣ci贸艂 murowany, fundacyi mieszczan, p. w. 艣w. Klemensa m臋czen. Plebanem by艂 Mateusz z B艂臋dowa h. P贸艂kozic, dokt贸r dekret贸w. Uposa偶enie plebana by艂o 艣wietne. Dziesi臋cina z 艂an贸w miejskich przynosi艂a do 30 grzyw. Dwa bractwa robotnik贸w g贸rniczych sectorum salis i tragariorum salis dawa艂y w kwartalnych ratach ka偶de po 2 grzyw. 16 skot. rocznie. 呕upa dawa艂a kwartalnie grzywn臋, 膰wier膰 soli i 2 gr. tygodniowo na wino. Jatka rze藕nicza pleba艅ska dawa艂a czynszu 2 grzyw. , zagrodnicy 3 grzyw. 16 skot. rocznie, ofiara ko艣cielna przynosi艂a do 50 grzyw. rocznie a kol臋d臋 szacowano na 30 grzyw. Przy ko艣ciele by艂a szko艂a, kt贸rej klerycy otrzymywali od urz臋dnik贸w 偶upy, z dawnych nada艅 kr贸lewskich, obiad i wieczerz臋 L. B. , II, 103. W 1505 r. zamieni艂 proboszcz Bedli艅ski grunta parafialne z dziedzicem Kaw臋cin i Rusinek, a w 1537, za czas贸w probostwa Miko艂aja Rudnickiego, wyni贸s艂 bisk. Choi艅ski parafi膮 do godno艣ci prepozytury i zaprowadzi艂 kolegium mansyonarzy. W r. 1598 dn. 21 lipca konsekrowa艂 kardyna艂 Jerzy Radziwi艂艂, bisk. krak. ko艣ci贸艂 艣w. Sebastyana, zbudowany przez mieszczan, przy kt贸rym 1610 r. zaprowadzi艂 Sebastyan Krupka, prepozyt, bractwo r贸偶a艅cowe. W 1689 r. wed艂ug Hrdiny 1698 ustanowiono kapelana salinarnego, kt贸ry odprawia艂 codziennie msz臋 艣w. dla g贸rnik贸w w kopalni, w kaplicy 艣w. Antoniego. Zwyczaj ten zniesiono oko艂o r. 1800 z obawy zapuszczenia ognia i teraz odprawia si臋 w kopalni nabo偶e艅stwo tyl ko 3 razy do roku, t. j. 3 lipca, 13 pa藕dz; i w Bo偶e Narodzenie. Ostatnim prepozytem by艂 Jan Franciszek Baranowski 1703 1718. Kr贸lowie nadawali probostwo wielickie profesorom akademii krakowskiej, gdy jednak w艂o偶ono na nich obowi膮zek, by z dochod贸w wyp艂acano nowo zaprowadzonym profesorom j臋zyk贸w francuzkiego i niemieckiego 700 z艂p. rocznie, przeto od r. 1720 do 1772 zmieniali si臋 cz臋sto proboszczowie, albo w Wieliczce wcale nie mieszkali. Po zniszczeniu starego ko艣cio艂a z r. 1381 rozpocz臋to budow臋 tera藕niejszego w r. 1805, konsekrowa艂 go za艣 bisk. Tom. Ziegler w r. 1824. Ze starego pozosta艂a tylko kaplica Morsztyn贸w. Pr贸cz parafialnego sa w W. jeszcze ko艣cio艂y 艣w. Sebastyana, ko艣ci贸艂 i klasztor reformat贸w, kaplica p. w. 艣w. Kunegundy na cmentarzu, kaplica w klasztorze karmelitanek i kaplica w ochronie. Parafia obejmuje Lednic臋 Doln膮 i G贸rnej Bogucice, Bugaj, Byczyce, Chor膮gwic臋, Czarnochowice, Grab贸wki z Babinami, D膮br贸wki i Por臋by, Gorzk贸w, Graj贸w, Janowice, Ko藕mice, Ko藕miczki, Kokot贸w, Krzyszkowice, Ma艂膮. Wie艣, Mi臋tni贸w, Pawlikowice, Raciborsko, Ro偶now膮, Siercz臋 z Wolica i Klasnem, Sygnecz贸w, 艢ledziejowice, Su艂k贸w, Stromiany i Zabaw臋, z og贸ln膮, liczb膮 17580 dusz rz. kat. , 14 gr. kat. , 102 akatol. i 1418 偶yd贸w. Klasztor reformat贸w powsta艂 r. 1623 staraniem burmistrza wielickiego Piotra Grochowicza, kt贸ry sprowadzi艂 zakonnik贸w i grunt pod budow臋 klasztoru wyznaczy艂. Na tym gruncie postawi艂 Zygmunt III klasztor, kt贸ry si臋 w r. 1718 spali艂. Tera藕niejszy zbudowano na miejscu dawnego z fundusz贸w przeznaczonych przez Augusta II, Kazim. 艁ubie艅skiego, bisk. krak. , i 偶upnika Sebastyana z Pierzchowa Koszuckiego. W ko艣ciele tym znajduje si臋 w bocznym o艂tarzu obraz 艣w. Antoniego a przy furcie Ukrzy偶owanie Chr. P. , uwa偶ane za cudowne. W klasztorze przebywa stale 6 ksi臋偶y. Klasztor karmelitanek bosych erygowano 2 stycznia 1882 r. Fundowa艂a go w r. 1880 ksi臋偶na d Ostingen Wallerstein. Przebywa w niem 9 zakonnic. Klasztor przy szpitalu 艣w. Krzy偶a w Krakowie, maj膮cy patronat ko艣cio艂a 艣w. Benedykta na g贸rze Lasota pod Krakowem, posiada艂 w W. pod miastem swe grunta, dw贸r, czynsz z 4 ogrod贸w p贸艂 i ca艂膮 grzywn臋. Przytem pobiera艂 danin臋 po 2 koguty z licznych ogrod贸w miejskich i 30 na polu Tworkowskim, na Furma艅skim 11 z prawej, 20 z lewej strony drogi od Wieliczki, na polu Wie艣nem 10 ogrod. , pr贸cz tego z 4 odr臋bnych a 1 ogrod. dawa艂 a偶 6 kogut贸w D艂ugosz, L. B. , III, 49. Miasto jest cich膮 osad膮 g贸rnicz膮. Przemys艂 i handel stosuj膮 si臋 do potrzeb ludno艣ci pracuj膮cej w kopalni. Jarmarki, odbywaj膮ce si臋 tu kilka razy w roku, nie maj膮 znaczenia. Ulice s膮 od r. 1835 brukowane i o艣wietlane. W tym czasie za艂o偶y艂 tak偶e c. k. starosta Karol Berud ogr贸d puS艂ownik Geograficzny T. XIII, Zeszyt 149. bliczny, przyczyniaj膮cy si臋 do upi臋kszenia miasta. W ogrodzie i na rynku latem grywa w niedziele muzyka salinarna. Kopalnie. Powierzchni臋 ziemi w Wieliczce tworzy pod p艂ytk膮 warstw膮 urodzajnej ziemi oko艂o 10 mt. gruba warstwa 偶贸艂tej czwartorz臋dnej gliny, pod kt贸r膮 zn贸w natrafia si臋 warstw臋 5, 3 mt. grub膮 sinawo szarego i艂u, spoczywaj膮cego na 4 mt. grubym pok艂adzie piaszczystego i艂u. Dalej w g艂膮b znajduj膮 si臋 warstwy szarawosinego plastycznego i艂u i i艂u piaszczystego do g艂臋boko艣ci oko艂o 38 mt. , gdzie wyst臋puj膮 ju偶 i艂y solono艣ne, pod nimi za艣 margiel solny brunatny. Warstwy te nie sa regularne, lecz wygi臋te, o pochyleniu w g艂膮b w kierunku zach. p艂n. Najbli偶ej powierzchni wyst臋puje s贸l zielona warstwami szerokiem, pochylonemi a niekiedy prostopad艂emi. Mi膮偶szo艣膰 ogromnych bryl dochodzi do 30 mt. obj臋to艣ci. Jest to grubo krystalizuj膮ca odmiana, o jednotnikach 2 do 5 ctm. wielkich, zanieczyszczona mikroskopijnemi cz膮stkami i艂u i anhydrytu. Du偶e bry艂y s膮 b膮d藕to ostrok膮tne, b膮d藕 g艂adkie okr膮g艂awe, pokryte na kilka cm. grub膮 skorup膮 selenitu ha艂d膮 zwan膮. G贸rne warstwy s膮 czy艣ciejsze, podobne do lodu, dlatego sol膮 lodowat膮 zwane, dolne cz臋艣ci s膮 wi臋cej zmieszane z i艂em. Pod t膮 warstw膮, zazwyczaj przedzielona warstw膮 i艂u zmieszanego z anhydrytem, znajduj膮 si臋 pok艂ady spi偶y, czyii soli spi偶owej. Ten gatunek, ciemniejszy i brudniejszy od soli zielonej, ma w mniejszych od艂amach d藕wi臋k nieco podobny do spi偶u i dlatego jest sol膮 spi偶ow膮 zwany. Zanieczyszczenie pochodzi tu od drobnych cz膮steczek kwarcu, bardzo ma艂ych skorupek wapiennych i cz膮stek jakiej艣 ska艂y i艂owej. Kryszta艂y soli s膮 drobne. Pok艂ad ten ma rozmait膮 grubo艣膰. Cz臋艣ci wi臋cej zanieczyszczone nazywaj膮 makowic膮. Ni偶ej zn贸w pod i艂ami anhydrytowymi s膮 pok艂ady soli szybikowej. Jest to najczy艣ciejszy gatunek, jednostajnie przezroczysty, o grubych kryszta艂ach, o prze艂amie g艂adkim. Domieszka, nie przekraczaj膮ca 1 wagi, sk艂ada si臋 przewa偶nie z siarkanu wapna. G贸rne pok艂ady tej soli, 35 do 50 mt. g艂臋boko w ziemi, s膮 cienkie i niewydatne, w g艂臋bi za艣 obfite. Najczystsz膮 s贸l szybikow膮, w kryszta艂ach 艂atwo rozsypuj膮cych si臋 nazywaj膮 jark膮. Dawniej oddawano j膮 na dw贸r kr贸lewski i pakowano w beczkach znaczonych or艂em pa艅stwowym, sk膮d posz艂a nazwa soli Or艂owej. W ma艂ych ilo艣ciach w pok艂adach soli zielonej i szybikowej znajduje si臋 s贸l kryszta艂owa, zupe艂nie jak szk艂o przezroczysta, zwana tak偶e sol膮 oczkow膮, gdy偶 wygl膮da z gniazda w kamieniu szybikowym jak oczko w materyi. Z powodu rzadko艣ci i trudnego wydobycia poszukuj膮 jej tylko farbiarze, a na miejscu wyrabiaj膮 z niej krzy偶yki i r贸偶ne przedmioty, spajaj膮c kryszta艂y cienkiemi ko艂eczkami drewnianymi. Pr贸cz tych gatunk贸w soli jadalnej s膮 jeszcze gatunki z powodu zanieczy21 Wieliczka Wieliczka szczenia nieu偶ywane i zwane smulec, ziemiarka i 偶uber, zanieczyszczone i艂em, szpat solny smaku s艂onogorzkiego, w臋giel solny, zawieraj膮cy kawa艂ki zw臋glonego, sol膮 i olejem skalnym przesi膮kni臋tego drzewa i s贸l trzaskaj膮ca, maj膮ca te w艂asno艣c, 偶e rzucona do wody wydaje szelest pochodz膮cy z wydobywania si臋 gazu wodorow臋glistego. Nowemi utworami solnemi s膮. kwiat solny, pokrywaj膮cy 艣ciany kopalni i drzewo w kopalni przenikni臋te drobnemi kryszta艂ami, tworz膮cemi si臋 z pary wodnej przesyconej sol膮, porost solny, podobny do warzonki, sople zwieszaj膮ce si臋 u powa艂y i utw贸r kryszta艂owej wody solnej, b臋d膮cy skupieniem bia艂awych kostek kryszta艂owych w miejscach, w kt贸rych woda d艂u偶szy czas sta艂a. Kopalnia wielicka jest w og贸le such膮, mimo to jednak przedostaje si臋 znaczna ilo艣膰 wody s艂odkiej przez g贸rne warstwy, rozpuszcza pok艂ady soli i przedziera si臋 do wn臋trza kopalni. A偶eby j膮 usun膮膰 odprowadzano zdawna rynnami do najg艂臋bszych cz臋艣ci kopalni, gdzie tworzy jeziora, z kt贸rych wypompowuje si臋 na powierzchni膮. Dawniej czyniono to mozolnie wiadrami wyci膮ganemi si艂膮 koni, teraz za pomoc膮 pomp parowych. Codzienna ilo艣膰 wydobytej wody wynosi oko艂o 600 hektolitr. Obecnie eksploatowana kopalnia dzieli si臋 na 7 pi臋tr czyli horyzont贸w, z kt贸rych tylko trzy g贸rne publiczno艣膰 zwiedza膰 moze. Poziom najwy偶szy Bono jest 66 mt. g艂臋boko, ces. Franciszka 112 mt. , arcyks. Albrechta 145 mt. Inne horyzonty s膮 August, Rittinger, Austryak i Regis. Najni偶szy. punkt kopalni znajduje si臋 286 mt. ni偶ej od otworu szybu Franciszka J贸zefa, zatem 51 mt. ni偶ej poziomu morza. Kopalnia rozci膮ga sie pod samem miastem w pod艂u偶nie eliptycznem ograniczeniu oko艂o 3, 6 klm. , maj膮c d艂ugo艣ci w kierunku h. 7, a przenosz膮c na szeroko艣膰 0, 8 Mm. W pobli偶u obydw贸ch ko艅c贸w zw臋偶a si臋 kliniasto. Kopalnia nie obejmuje jednak ca艂ego solnego pok艂adu, g艂臋bokie bowiem wiercenia okazuj膮, 偶e pok艂ady solne znajduj膮 si臋 dalej ku zachodowi, jakkolwiek w wi臋kszej g艂臋boko艣ci. Rozmiar kopalni obliczano w po艂owie obecnego wieku, policzywszy d艂ugo艣膰 chodnik贸w i obszerno艣膰 komor, na 28000, o ile od tego czasu powi臋kszy艂a si臋 nie wiadomo, jednak mo偶na sobie utworzy膰 o tem poj臋cie pami臋taj膮c, 偶e produkcya roczna soli wynosi oko艂o miliona cetnar贸w i 藕e w drugiej po艂owie naszego stulecia zaprowadzono wiele 艣rodk贸w przyspieszaj膮cych i u艂atwiaj膮cych prac臋 500 g贸rnik贸w, jak podziemn膮 kolej 偶elazn膮 i parowe pompy do wydobywania wody. G贸rnicy przez studni膮, zwan膮 szybem, dostaj膮 si臋 z powierzchni do pok艂ad贸w solnych. Szyby te s膮 szerokie, kwadratowe i cembrowane. Nad szybami stoj膮 budynki, zwane tak偶e szybami lub g贸rami, mieszcz膮ce urz膮dzenia do wyci膮gania soli i ludzi, a szyb arc. Rudolfa, zwany do r. 1887 Dani艂艂owicz, ma schody prowadz膮ce na d贸艂, Schody maj膮 260 stopni w 20 oddzia艂ach. G艂臋boko艣膰 do pierwszego poziomu wynosi 66 mt. Dostawszy si臋 do pok艂ad贸w solnych kopi膮 g贸rnicy chodniki, zwane piecami. S膮 to korytarze 2, 25 mt. wysokie a 2 mt. szerokie, u spodu i u g贸ry jednakie. Kopane wzd艂u偶 pok艂ad贸w, t. j. od wschodu ku zachodowi nazywaj膮 si臋 zd艂u偶niami, w poprzek pok艂ad贸w t. j. od p艂n. ku p艂d. przecznicami. Kierunek kopania wyznacza geometra salinarny. Piece, zwane tak偶e stolniami, kopane w ile, musz膮 by膰 opatrzone cembrzyn膮, kute w kamieniu nie potrzebuj膮 tego zabezpieczenia. Nad piecem pracuje zawsze dw贸ch ludzi. Celem piec贸w jest odkrycie i zbadanie dzia艂u, czyii masy soli do wyr膮bania przeznaczonej. Praca ta odbywa si臋 przy 艣wietle kaganka w ten spos贸b, 藕e obr臋buje si臋 naoko艂o ocios 艣ciany, zwany zbojem, na 65 cm. g艂臋boko, poczem w 艣rodku wierc膮 r贸wnie偶 g艂臋bok膮 dziur臋, nabijaj膮 j膮 prochem i zapalaj膮. Eksplozya odrywa bry艂臋 od tylnej 艣ciany i dzieli na drobniejsze okruchy, kt贸re rozbijaj膮 na cz臋艣ci zdatne do wywiezienia. Je偶eli g贸rnicy natrafi膮 na wi臋kszy pok艂ad soli u偶ytecznej, to dziel膮 艣cian臋 na k艂opcie, kt贸re w podobny spos贸b wyr膮buj膮 odrywaj膮c od tylnej 艣ciany 偶elaznemi dr膮gami i klinami. Ca艂y k艂ope膰, wa偶膮cy zazwyczaj 40 cetnar贸w, hurtownicy rozbijaj膮 na mniejsze okruchy. Po wydobyciu takich k艂opci powstaj膮 komory, t. j. du偶e jamy, wielkie piece, szybiki i puste dzia艂y. Szybiki s艂u偶膮 do po艂膮czenia g贸rnych poziom贸w z ni偶szemi. Wielkie kawa艂y soli wa偶膮ce do 830 funt贸w wied. nazywaj膮 ba艂wanami; pierwotnie wy艂amywano ba艂wany 25 do 30 cetn. wa偶膮ce, kt贸re tylko zim膮 na saniach przewozi膰 by艂o mo偶na; zastanowienia godn膮 jest rzecz膮, jak zdo艂ano wydobywa膰 tak wielkie ci臋偶ary przy 贸wczesnych 艣rodkach pracy. W r. 1660 zmniejszono ba艂wany na 10 cetnar贸w, p贸藕niej jeszcze redukowano wag臋 kilka razy, a偶 otrzyma艂y dzisiejszy ci臋偶ar. Kawa艂y odrywaj膮ce si臋 przy wydobywaniu ba艂wan贸w, dochodz膮ce 90 funt贸w wied. , nazywaj膮 kruchami, mniejsze 30 do 50 funt. z艂amkami lub fragmentami, najmniejsze za艣 艂adowane w beczki rum贸wk膮. Zarz膮d kopalni sk艂ada si臋 obecnie z 18 urz臋dnik贸w, kt贸rzy odbywali Studya technicznog贸rnicze, lekarza, 30 oficyalist贸w i 508 robotnik贸w, opr贸cz urz臋du sprzeda偶y soli, zatrudniaj膮cego 8 urz臋dnik贸w i 11 oficyalist贸w. Praca odbywa si臋 codziennie, z wyj膮tkiem niedziel i 艣wi膮t, od 6 rano do 2 po po艂udniu. Powietrze w kopalni jest czyste, jednak g臋stsze ni偶 na powierzchni i utrzymuje w zimie li w lecie jednakow膮 ciep艂ot臋 12 R. , podnosz膮c膮 si臋 na ka偶de 100 mt. o 1. Pomimo nader ci臋偶kiej pracy zdrowotno艣膰 mi臋dzy robotnikami jest stosunkowo dobra a wypadki skaleczenia rzadkie. Zwiedzanie kopalni jest publiczno艣ci dozwolone, z powodu jednak koszt贸w o艣wietlenia mo偶e si臋 odbywa膰 tylko w wielkich partyach, co u艂atwiaj膮 zazwyczaj przedsi臋biorcy w Krakowie. Mniejsza ilo艣膰 os贸b do 30 mo偶e za pozwoleniem zarz膮du i z艂o偶eniem ustanowionej taksy obejrze膰 kopalni臋 w ka偶dy wtorek, czwartek i sobot臋 po po艂udniu, wtedy jednak o艣wietla si臋 tylko cz臋艣膰 kopalni a reszt臋 chwilowo ogniem bengalskim. Zwiedzaj膮cy spuszczaj膮 si臋 szybem arc. Rudolfa czyli Dani艂艂owicza na pierwszy poziom do g艂臋boko艣ci 66 mt. lub schodz膮, szybem ces. Franciszka, obok tamtego po艂o偶onym, po 260 schodach, nast臋pnie za艣 pochy艂ym chodnikiem po 190 stopniach do podszybia arcyks. Rudolfa. Tutaj pierwszym szczeg贸艂em godnym widzenia jest kaplica 艣w. Antoniego, wykuta w soli r臋k膮 jednego g贸rnika, kt贸rego imi臋 nieznane. Prac臋 t臋 wykona艂 w r, 1698. Od wej艣cia do o艂tarza wynosi d艂ugo艣膰 8, szeroko艣膰 7, wysoko艣膰 6 mt. O艂tarz ustawiony w niszy, 4 mt. g艂臋bokiej, przedstawia M臋k臋 Pa艅sk膮, przed kt贸r膮 Matka Bo偶a oddaje Dzieci膮tko Jezus 艣w. Antoniemu. Grup臋 obejmuj膮 kr臋cone s艂upy. Przy nich stoj膮 figury boczne 艣w. Klemensa i 艣w. Stanis艂awa, a na stopniach o艂tarza dwie postaci kl臋cz膮cych zakonnik贸w. Po prawej stronie g艂贸wnego o艂tarza Marya Magdalena i 艣w, Jan stoj膮cy pod krzy偶em, po lewej za艣 pos膮g Augusta II. U wej艣cia do kaplicy s膮 dwa o艂tarze, 艣w. Franciszka i 艣w. Kazimierza, naprzeciw za艣 ambona z pos膮gami 艣w, Piotra i Paw艂a. Jakkolwiek figury nie s膮 artystycznie wykonane, to przecie偶 zadziwiaj膮cem jest, 偶e nie s膮 one sk艂adane z cz臋艣ci, ale w soli zielonej wykute. Od r. 1700 do czas贸w J贸zefa II odprawia艂a si臋 w tej kaplicy msza 艣w. codziennie. Teraz kilka razy w roku. Zt膮d przez omurowan膮 w r. 1830 ciosami solnymi komor臋 Urszuli przechodzi si臋 po 120 stopniach ko艂o obrazu 艣w. Kunegundy na drugi poziom do pieczary Micha艂owice, wykutej mi臋dzy r. 1717 a 1761. Jest ona 36 mt. wysoka, 18 mt. d艂uga a 28 mt. szeroka. Strop tej komory podpiera w sztucznych wi膮zaniach ca艂y las sosnowy. Od stropu zwiesza si臋 艣wiecznik wyrobiony z soli kryszta艂owej o 300 艣wiecach a od stropu do do艂u prowadzi zawieszonych kunsztownie na 艣cianach 160 schod贸w. Przez komor臋 Drozdowice 32 mt. szer. a 34 mt. wys. , wchodzi si臋 po 14 stopniach do komory Franciszka, odbudowanej r. 1810, przez most 20 mt. d艂ugi, zbudowany w r. 1839, zwieszaj膮cy si臋 nad otch艂ani膮 26 mt. g艂臋bok膮. Most zamykaj膮 piramidy po艣wi臋cone pami臋ci ces. Franciszka, ces. Karoliny i arcyks. Rudolfa. Wygodnym chodnikiem Lichtenfelsa przechodzi si臋 do wielkiej komory Fryderyka, zk膮d dostajemy si臋 na trzeci poziom do g艂臋boko艣ci 144 mt. a dalej przez komor臋 El偶biety do dworca hr. Go艂uchowskiego, zwanego dawniej Wa艂czynem. Tutaj zbiegaj膮 si臋 szlaki kolejowe podziemne ze wszystkich stron kopalni. D艂ugim chodnikiem Hauera przechodzi si臋 nast臋pnie do najwi臋kszej komory Steinhausera, 48 mt. wysokiej, po艂膮czonej z drugim poziomem. Zazwyczaj dla o艣wietlenia komory unosi si臋 kilku g贸rnik贸w na linie, tak jak dawnemi czasy pod strop z pobo偶n膮 pie艣ni膮 na ustach, daj膮c zwiedzaj膮cym sposobno艣膰 poznania strasznej i niebezpiecznej jazdy, zwanej piekieln膮, kt贸ra nie tak dawno by艂a jedynym sposobem dostania si臋 z ni偶szego poziomu na wy偶szy. Z pieczary tej prowadzi chodnik na 3 i poziom do jezior s艂onych, 4 mt. g艂臋bokich, nast臋pnie przez komor臋 艣w. Krzy偶a z kaplic膮 i olbrzymi膮 komor膮 Pieskow膮 ska艂膮 zwan膮 na pierwszy poziom do sali 艁臋t贸w, wykutej 1750 r. , przeznaczonej teraz na sal臋 balow膮. Z tej komory prowadzi chodnik znowu pod szyb Rudolfa i Franciszka. Wszystkie te chodniki, schody i mosty s膮 ubezpieczone tak, 偶e zwiedzaj膮cym nie grozi 偶adne niebezpiecze艅stwo. Ni偶sze poziomy s膮 niemniej zajmuj膮ce, chocia偶 nie maj膮 tak obszernych komor, nie s膮 jednak dla zwiedzaj膮cych dost臋pne. Historya miasta. Kiedy rozpocz臋to wydobywanie sol w W. nie mo偶na oznaczy膰 dla braku 艣wiadectw. Legenda o 艣w. Kunegundzie m贸wi g艂贸wnie o kopalniach boche艅skich, a data Kromera Hist. , IX p. 154, odnosz膮ca odkrycie soli w Bochii do r. 1252 a w Wieliczce do r. 1253, niema znaczenia, gdy偶 akt kardyna艂a Idziego dla Ty艅ca, wystawiony oko艂o r. 1124, mieszcz膮cy w sobie pierwotne uposa偶enie klasztoru w XI w. za Chrobrego, wymienia cztery karczmy w W, doch贸d z 4 targ贸w i pob贸 od soli. Nazwa 艂aci艅ska Magnum Sal jest widocznie przek艂adem prastarej nazwy polskiej Wielicza S贸l, jak膮 odr贸偶niano t臋 najwi臋ksz膮 kopalni膮 od innych mniejszych, zw艂aszcza warzel艅, zwanych S贸l poprostu. Rozmiar kopalni wskazuje na jej znaczn膮 staro偶ytno艣膰. Mo偶na wi臋c przypu艣ci膰, 偶e znan膮 by艂a jeszcze w czasach przedcrze艣cia艅skich. Jak 艣wiadczy, powo艂any wy偶ej, akt kardyna艂a Idziego dla klasztoru w Ty艅cu, istnia艂o tu zdawna przy kopalni o偶ywione targowisko z karczmami i kaplic膮 zapewne. E. 1232 potwierdza w 艁owiczu Konrad, ks. Mazowsza, akt W艂adys艂awa Laskonogiego, nadaj膮cy domino Virbete. .. ad Magnum Salem korito quod dicitur sosthe. Z aktu wydanego dla klasztoru w Stani膮tkach r. 1242 przez ks. Konrada widzimy, i偶 Andrzej, bisk. p艂ocki, ust膮pi艂 klasztorowi z cz臋艣ci biskupiej duas porciones salis, que a wlgo peczini et corcze uocantur ad Magnum Salem. Za艂o偶yciele klasztoru w Szczyrzycach nadaj膮 mu, mi臋dzy innemi, karczm臋 w W. Boles艂aw Wstydliwy uposa偶aj膮c r. 1255 szpital w Zawicho艣cie, nadaje mu koryto soli wielickiej a r. 1257 uposa偶aj膮c klasztor klarysek w tym偶e mie艣cie, nadaje mu dwa koryta in loco qui magnum sal communiter nuncupatur. Kult 艣w. Kingi utrzymuj膮cy si臋 zdawna w W. , pozwala przypuszcza膰, 偶e ksi臋偶na ta, mo偶e po zniszczeniu kopalni przez Wieliczka najazd Mongo艂贸w, przyczyni艂a si臋 do ich podniesienia. W potwierdzeniu przywilej贸w klasztoru koprzywnickiego z r. 1284 spotykamy wymienione koryto soli wielickiej, r. 1285 Leszek, ks. krakow. , sandom. i sieradzki, uzupe艂nia dawne nadanie na rzecz klasztoru w Trzemesznie koryta soli, okre艣laj膮c wobec zmiennej warto艣ci koryta, ilo艣膰 soli nale偶nej klasztorowi na 10 miar decem modios. Henryk Probus, ksi膮偶臋 szl膮ski w czasie swego kr贸tkiego w艂adania w Krakowie 1289 1290 wydal, przez wdzi臋czno艣膰 zapewne za poparcie ze strony niemieckiego mieszcza艅stwa Wielczki, braciom Jeschoni i Hysinboldo przywilej oddaj膮cy civitatem nostram in Magno Sale iure Franconico collocandam. Pr贸cz obr臋bu zaj臋tego przez istniej膮ce ju偶 miasto, daje ksi膮偶臋 4 w艂贸ki wielkie na pastwisko, jatki rze藕nicze, szewckie, piekarskie, 艂a藕ni臋, trzeci denar z kar s膮dowych, szosty dw贸r curia w mie艣cie, szlachtuz. Prawa nadane zak艂adaj膮cym rozci膮gaj膮 si臋 na ca艂y obszar w promieniu p贸艂 stai doko艂a miasta spatium medii milliaris. Przemy艣l II, ks. polski i krakowski, potwierdzaj膮c w r. 1290 ten przywilej, dodaje jeszcze prawo wyprowadzenia czy sprzedania bez op艂aty, raz w tydzie艅 bancum salis i uwalnia mieszka艅c贸w W. I w obr臋bie ziemi krakow. i sandom. od ce艂 l膮dowych i wodnych. Rozw贸j kopalni bogac膮c dzier偶awi膮cych je przedsi臋biorc贸w pochodzenia niemieckiego, sprzyja艂 wzrostowi miasta i nap艂ywowi ludno艣ci niemieckiej. Niemcy tutejsi 艂膮cz膮 si臋 z krakowskimi w popieraniu na tron zniemczonych ksi膮偶膮t szl膮skich. W贸jt wielicki Gerlach de Culpen Merze udzia艂 w buncie mieszcza艅stwa krakowskiego przeciw 艁okietkowi r. 1311 i wprowadzeniu do Krakowa Boles艂awa, ks. opolskiego. Pozbawiony urz臋du chroni si臋 na Szl膮sk i tam jeszcze w r. 1312 podpisuje jako w贸jt wielicki przywilej dla cysters贸w w Mogile. W贸jtowstwo otrzyma艂 wtedy mieszczanin krakowski pochodzenia francuskiego Nicolaus Gallicus, dictus Manens, civis Januensis et Cracoviensis, od kt贸rego nabywa to wojtowstwo za 1100 grzyw. g艂o艣ny potem Miko艂aj Wierzynek Nicolaus Wirsing Tir discretus, fidelis et honestus wed艂ug orzeczenia aktu. Pr贸cz tych 1100 grzyw. na wybudowanie m艂yna, zakup placu, ogrod贸w, r贸l do jatek nale偶膮cych, budow臋 domu murowanego, wyda艂 do 1200 grzyw. Otrzymywa膰 b臋dzie jako w贸jt sz贸sty denar z czynsz贸w, trzeci z kar s膮dowych, grzywn臋 tygodniowo z 偶upy jako warto艣膰 艂awy soli bancus. Wrazie wojny w ziemi krakow. i sandom. obowi膮zany by艂 wystawi膰 dwu zbrojnych. Akt ten spisany wobec kr贸la dnia 29 stycz. 1339 r. w Krakowie. Poniewa偶 W. lokowan膮 by艂a na prawie nowotarskiem, jak o tem 艣wiadczy akt powy偶szy, przeto w r. 1361 Kazimierz nadaje miastu prawo magdeburskie z tem zastrze偶eniami, na jakich rz膮dzi si臋 tem prawem Krak贸w, R. 1363 kr贸l na przedstawienie 偶upnika Piotra Winrica i rajc贸w wielickich wraz z cechem robotniczym dragarzy, kt贸rzy odmalowali ci臋偶kie po艂o偶enie 艣ci膮gaj膮cych tu z r贸偶nych kraj贸w robotnik贸w, nara偶aj膮cych si臋 cz臋sto przy pracy na r贸偶ne kalectwa i ostatni膮 n臋dz臋, pozwala zbudowa膰 szpital z kaplic膮 i na uposa偶enie daje dwu niewolnik贸w g贸rniczych duos servos montanes z ich potomstwem. Dla kapelana za艣 wyznacza 10 grzyw. rocznie z 偶upy. Wiek XIV i XV s膮 naj艣wietniejsz膮 epok膮 dla miasta i 偶up wielickich. Wed艂ug D艂ugosza kopalnia w po艂owie XV w. przynosi艂a kr贸lowi 20000 grzyw. , co przedstawia艂o zapewne cz臋艣膰 tylko og贸lnej warto艣ci rocznej produckcyi. Mieszczanie wieliccy zajmowali si臋 rozwo偶eniem soli po kraju. Mieli oni swe sk艂ady sta艂e. W r. 1489 kr贸l Kazimierz rozstrzyga sp贸r mi臋dzy nimi a mieszczanami O艣wiecimia, w ten spos贸b, i偶 Wieliczanie po przywiezieniu soli do O艣wiecimia maj膮 sprzedawa膰 j膮 przez trzy dni, cz臋艣膰 niesprzedan膮 z艂o偶y膰 do sk艂adu na przechowanie do nast臋pnego targu. Maj膮 p艂aci膰 od ba艂wana o艣wiecimskiego soli 1 gr. , od krakowskiego 1 2 gr. , od mniejszego jeszcze 6 den. Winni te偶 budowa膰 most na rzece W艂osiance zapewne rami臋 So艂y i wrazie spalenia sk艂adu wystawi膰 po艂ow臋 Lustr. , IV, 296. Sprawy s膮dowe nale偶a艂y w W. , jak w innych miastach na prawie magdeburskim osadzonych, do w贸jta i czasem 3 a czasem 12 艂awnik贸w i pisarza, administracya do burmistrz贸w kwartalnych consules, z kt贸rych co kwarta艂 jeden przewodniczy艂 jako proconsul. Odznak膮 jego by艂 sygnet przechowywany do r. 1809. Pierwotnym herbem miasta by艂y dwa kilofy na krzy偶 z艂o偶one i m艂otek, p贸藕niej dodano wyobra偶enie sprawiedliwo艣ci i koron臋 kr贸lewsk膮, od 1809 r. piecz臋tuje si臋 miasto bia艂ym or艂em w czerwonym polu z koron膮 kr贸lewsk膮. Kazimierz W. mia艂 W. opasa膰 murem i postanowi艂, by do s膮du 艂awniczego na zamku krakowskim posy艂a艂a W. po dw贸ch 艂awnik贸w, przyczem nada艂 mieszczanom przywileje na sprzeda偶 soli. Zygmunt August zakaza艂 mieszka膰 w W. 偶ydom, co os艂ania艂o mieszczan od konkurencyi w handlu. W tym okresie miasto naby艂o wsi K艂os贸w, Gieraszow, Lednic臋, , Marcinkowice, Tur i Grab贸wki. W r. 1609 miasto wykupi艂o w贸jtowstwo. Odt膮d w贸jt by艂 wybierany z pomi臋dzy burmistrz贸w consules. W艂adys艂aw IV uwolni艂 mieszczan od postoju 偶o艂nierza. Jan III nada艂 7 a August II cztery jarmarki. Mimo to nie wzrasta艂o miasto, jak to ju偶 wy偶ej powiedziano, z powodu kl臋sk, a w ostatnich czasach Rzpltej ucierpia艂o znacznie od Szwed贸w i w czasach konfederacyi. Przedmie艣cie Mierz膮czk臋 i wie艣 Lednic臋 Ni偶sz膮 kupi艂o miasto w r. 1786. Po zniesieniu prawa magdeburskiego w r. 1772 zaprowadzono rz膮dy takie, jak i w innych miastach galicyjskich, poniewa偶 jednak ustanowiono starostwo, przeto miasto zacz臋艂o si臋 podnosi膰. Odk膮d istnia艂a w W. Wieliczka szko艂a niewiadomo, ale ju偶 w 1686 przedstawia艂 senior szko艂y Andrzej Solarski dwa dyalogi. Wybitniejszymi lud藕mi b膮d藕to pochodz膮cymi z W. , b膮d藕 d艂u偶ej tam bawi膮cymi byli Grzegorz z Sanoka proboszcz od 1440 1444, Jan Karcan z W. , drukarz oko艂o r. 1560, Sebastyan Krupka, kan. krak. , kt贸ry ufundowa艂 stypendium dla Wieliczan贸w w r. 1648, Jan z Wieliczki Viliscus, kan. krak. i prof. akademii, i Jan G艂adysz, s艂awny wojownik z czas贸w Jana III, kt贸ry w tem mie艣cie by艂 w ko艅cu burmistrzem. Historya kopalni. Najdawniejszym znanym dokumentem rzucaj膮cym 艣wiat艂o na urz膮dzenie kopal艅 wielickich jest akt, kt贸rym Kazimierz W. nadaje r. 1334 nostris fidelibus Heynkoni berkmeyster et alteri Heynconi dicto Paulini et Jesconi dicto Gelitko, mieszczanom wielickim, prawo za艂o偶enia kopalni montem salis w dowolnie obranem miejscu. Zachowuj膮c prawa 偶upnik贸w, co do og贸lnego nadzoru nad dobywaniem soli, nadaje kr贸l trzem powy偶szym mieszczanom i ich potomstwu zarz膮d kopalni zwany hutma艅stwo. Pozwala im u偶y膰 nie wi臋cej nad 40 kopaczy fossores, kt贸rym b臋d膮 przewodniczy膰 dwaj poszukiwacze soli inquisitores, zwani pospolicie ofyimer. Widocznie u偶ywano pierwotnie do rob贸t w kopalni niewolnik贸w, kt贸rych potomstwo w tym charakterze przebywa艂o w kopalniach. Pr贸ez wspomnianego ju偶 powy偶ej nadania zak艂adanemu w r. 1363 szpitalowi dwu niewolnik贸w g贸rniczych servos montanes, mamy z r. 1381 akt sprzeda偶y dwu takich niewolnych robotnik贸w przez Miko艂aja Gysko Hanconowi z Zakliczyna, wobec kr贸la Ludwika dokonany. Vendidit duos famulos vulgariter otroki ibidem in Weliczka cum magisterio montis in monte salis vulgariter dicto Surouicza et jure bippennali za 80 grzyw. groszy praskich. Razem wi臋c z temi lud藕mi sprzedaje hutma艅stwo i prawo toporowe. W poprzednim akcie z r. 1334 wspomniany jest inny szyb p. n. Mons Fogilonis. Wed艂ug aktu Kazimierza W. z r. 1368, obj臋tego w dokumencie zatwierdzaj膮ccym statuty kopalni, wydanem przez Kazimierza Jagiello艅czyka r. 1451 p. t. Ordinatio seu statuta salis fodinarum, sta艂 od r. 1333 na czele kopalni stygar Steiger. Pierwszym stygarem by艂 Zuendel de Montibus Kuttnis z Kutnejhory, po nim Tyczgracz de Thanczin i Bernard de Hungaria. Przy u艂o偶eniu statut贸w wyst臋puje dw贸ch wice偶upnik贸w Jan Paulini i Czandyr i dw贸ch stygar贸w Giskra i Miko艂aj, co wskazuje, 偶e ju偶 w owym czasie by艂a kopalnia podzielon膮 na dwa pola. Dzi艣 s膮 trzy pola. Opr贸cz soli kamiennej wywarzano tak偶e wod臋 s艂on膮, co si臋 odbywa艂o po r. 1718. Jakkolwiek z powy偶szego dokumentu nie mo偶na sobie wyrobi膰 jasnego wyobra偶enia o rozmiarze kopalni, to przecie偶 wyrozumie膰 mo偶na, 偶e by艂 tylko jeden hory 1334 do 1368 po r. 1772 by艂o 62 偶upnik贸w, czyli administrator贸w 偶upnych, mi臋dzy nimi wielu dzier偶awc贸w, w ich liczbie kilku 偶yd贸w. Po wi臋kszej cz臋艣ci byli to panowie senatorowie, kt贸rzy skarbowi wyp艂acali z g贸ry um贸wione sumy, a nast臋pnie je z kopalni odbierali. 呕e przy tem skarb traci艂, jest rzecz膮 naturaln膮. Dla kontroli odbywano lustracye kopalni i trafia艂o si臋, 偶e 偶upy odbierano jeszcze przed up艂ywem czasu dzier偶awy. W polowie XIV w. dzielili si臋 g贸rnicy, podobnie jak do najnowszych czas贸w, na kopaczy, walaczy, t. j. tocz膮cych ba艂wany pod szyby, rotnych i wozak贸w czyli wo藕nic贸w, kt贸rzy pobierali p艂ac臋 stosownie do wykonanej roboty, wed艂ug oznaczonej taryfy. W czasach 偶upnictwa Piotra Wenryka s艂yszymy o zakupionych lasach na podpory i wici, kt贸remi zast臋powano liny i szle do spuszczania i wyci膮gania ci臋偶ar贸w i ludzi. S贸l wyci膮gano w sk贸rach bydl臋cych. Po 37 letnim nie艂adzie by艂 od 1405 do 1413 偶upnikiem Miko艂aj Bochnar, kt贸ry zaprowadzi艂 turbiny do wyci膮gania ci臋偶ar贸w; jego nast臋pca Piotr Picaronis 1413 do 1421, Francuz, by艂 geometr膮, odkry艂 nowe pok艂ady i zostawia艂 przy robotach s艂upy solne dla ubezpieczenia sklepienia. Po Czechu Abrahamie Niger 1421 do 1441 zaprowadzi艂 miecznik kor. Miko艂aj Serafin z Barwa艂du 1441 1464 r贸偶ne ulepszenia i otworzy艂 szyb Seraf. Jego nast臋pca Grzegorz Morstin 1464 do 1474 otrzyma艂 za zas艂ugi oko艂o kopalni dziedzicznie godno艣膰 偶upnika. Pod koniec jego 偶ycia nawiedzi艂 kopalni膮 wielki po偶ar w 1473 r. W okresie od 1474 do 1504 zacz臋to komory gro偶膮ce zawaleniem wype艂nia膰 skrzyniami nasypanemi ziemi膮 i zanieczyszczon膮 sol膮. Za 偶upnictwa Jana Jordana z Zakluczyna 1504 1507 rozpocz臋to dobywa膰 dla kr贸lewskiego sto艂u s贸l or艂ow膮. Za Jana Bonera 1515 1529 odby艂a si臋 lustracya kopalni, otworzono 7 nowych zasiek贸w i szyb Bonera, kt贸ry w 1644 r. sp艂on膮艂 a nast臋pnie zosta艂 zasypany. By艂y wtedy 4 szyby Lois, Seraf, Wodna G贸ra i Regis; stare szyby 艢wi臋tos艂awski, Goryszowski i 艢wi膮tkowski musia艂y ju偶 by膰 zniesione. W tym czasie pojawiaj膮 si臋 stolnicy, t. j. przedsi臋biorcy, w liczbie 120, kt贸rzy obrabiali poszczeg贸lne sztolnie za pomoc膮 g贸rnik贸w. Pi臋kne imi臋 zdoby艂 sobie 偶upnik Hieronim Bu偶e艅ski 1540 1542 i W艂och Prosper Prowana do 1569, za kt贸rego wykupiono od Lubomirskich szyb w Lednicy, zwany Lubomirzem i po艂膮czono miasto z Mierz膮czk膮 i Lednic膮. Za Jakuba Rokoszowskiego usuni臋to wiele nadu偶y膰, co wywo艂a艂o bunt g贸rnik贸w, u艣mierzony gro藕b膮 karania 艣mierci膮. Sebastyan Lubomirski 1576 1588 podni贸s艂 p艂ac臋 g贸rnik贸w. Oko艂o r, 1608 otworzono szyb Bo偶a Wola, kt贸ry uko艅czono znacznie p贸藕niej, bo oko艂o r. 1647. W 1620 r. otworzono szyb G贸rsko, nazwany na cze艣膰 偶uzont i 3 do 5 szyb贸w. Od Alberta Porinusa pnika Andrzeja G贸rskiego 1620 1640. Liczo Wieliczka Wieliczka no si臋 ju偶 wtedy z niebezpiecze艅stwem osypywania si臋 nie dobrze zaopatrzonych kom贸r, gdy偶 zagro偶ono uci臋ciem r臋ki g贸rnikom, kt贸rzyby slupy pozostawione rozbijali i gro藕b臋 t臋 w dw贸ch wypadkach wykonano. Za W艂adys艂awa Danie艂owicza 1650 1642 wykopano szyb dot膮d pod imieniem arcks. Rudolfa istniej膮cy, za Adama Kazanowskiego 1642 1647 zacz臋to do pracy podziemnej u偶ywa膰 koni. Wielka jednak ilo艣膰 nagromadzonego siana i nieostro偶no艣膰 sprowadzi艂a dnia 16 grud. 1644 straszny po偶ar, kt贸ry niszczy艂 kopalni臋 przez o艣m miesi臋cy. Tablica wotywna przypisuje ugaszenie ognia cudowi 艣w. Kingi, W tym czasie uko艅czy艂 geometra German pierwsz膮 kart臋 kopalni, kt贸ra p. n. Fi艂um Ariadnae in Labyrintho W艂adys艂aw IV wyry膰 kaza艂. W 1656 r. opanowali Szwedzi Wieliczk臋, co wp艂yn臋艂o niekorzystnie na prac臋 w kopalniach. W czasach wojennych zaniedbywano konieczne ubezpieczenia, co spowodowa艂o zapadni臋cie si臋 kawa艂ka gruntu w pobli偶u szybu Lois. Mi臋dzy 1658 a 1660 z艂upili Szwedzi miasto i magazyny solne a cz臋艣膰 kopalni zala艂a woda. W tym jednak czasie pojawia si臋 pierwsza wzmianka o lekarzu salinarnym, obowi膮zanym leczy膰 okalecza艂ych g贸rnik贸w. By艂 nim J贸zef Wolf. Okaleczenia by艂y cz臋stsze, bo g贸rnicy zamiast na linie si臋 spuszcza膰, staczali si臋 po bokach szybu Seraf, co pod utrat膮 s艂u偶by zakazano. Po sko艅czonej wojnie ustanowiono komisarza austryackiego barona Hohenfeld, dla odbioru soli w sumie 10000 z艂. rocznie przez kilka lat, jako wynadgrodzenia za pomoc wojskow膮, dan膮 Polsce przez cesarza. Ilo艣膰 soli zapisanej klasztorom i ko艣cio艂om by艂a tak wielk膮, 藕e przewy偶sza艂a dochody kr贸lewskie i g贸rnicy nastarczy膰 potrzebie nie mogli. Z tego powodu zmniejszono wag臋 ba艂wan贸w na 10 cetnar贸w i wiele zapis贸w indemnizowano. Oko艂o r. 1669 zmieniono statut kopalni o tyle, 偶e urz臋dnicy mieli by膰 zale偶ni od kr贸la, a nie jak dot膮d od dzier偶awc贸w, co mia艂o przyczynia膰 si臋 do lepszego ubezpieczenia kopalni. W r. 1690 wybuchn臋艂o mi臋dzy g贸rnikami bezrobocie. Powodem by艂o niezadowolnienie z zamiany deputatu wymiaru soli na pieni膮dze. Gdy przedstawienia nie pomog艂y a dw贸ch g贸rnik贸w Granata i Olszowskiego, kt贸rzy do zmowy nie nale偶eli, zamordowano, zes艂a艂 kr贸l komisy膮 z wojskiem, kt贸ra czterech przyw贸dzc贸w ukara艂a 艣mierci膮 na palu, sze艣ciu mieczem i 膰wiertowaniem; jedn臋 kobiet臋 艣ci臋to a cztery ukarano ch艂ost膮. Roboty podj臋to znowu, ale w 1696 zapalono przez nieostro偶no艣膰 drewnian膮 kapliczk臋, z czego powsta艂 straszny po偶ar, kt贸rego opanowa膰 nie zdo艂ano dop贸ki wszelkie drzewo nie sp艂on臋艂o. Przy tem zgin臋艂o kilku ludzi. Poniewa偶 zaniedbano ubezpiecze艅 nakazanych przez komisy膮, przeto w 1698 r. zapad艂y si臋 dwa domy w pobli偶u szybu G贸rsko. Zapadanie si臋 by艂o tak powolne, 藕e zdo艂ano ocali膰 wszystko. co si臋 w domach znajdowa艂o. A偶eby si臋 to nie powtarza艂o zasypano komory gro偶膮ce zawaleniem si臋 beczkami nape艂nionemi sol膮. Jednak niedbalstwo i chciwo艣膰 dzier偶awc贸w spowodowa艂y p贸藕niej jeszcze kilka takich zapadni臋膰 si臋 w latach 1703, 1723, 1740, 1744 i 1762. W czasach walk domowych 1704 do 1709 zaniedbano saliny, Szwedzi zabrali w 1704 r. nietylko kas臋 salinarn膮, ale nawet drzewo na umocnienie kopalni przeznaczone. Skutkiem tego d艂ugi salin wzros艂y do 3 milion贸w z艂p. Po uko艅czeniu wojny nada艂 August II g贸rnikom nowe przywileje i podni贸s艂 g贸rnictwo. Szczeg贸lniej zas艂u偶y艂 si臋 geometra Borlach, kt贸ry zarz膮dzaj膮c kopalni膮 prawie 20 lat, sporz膮dzi艂 now膮 kart臋, rytowan膮 przez J. E. Nilsona w Augsburgu 1766 r. , ubezpieczy艂 niepewne miejsca kasztami z drzewa i wyda艂 nowy statut i taryf臋 dla g贸rnik贸w. W lipcu 1762 r. zatopi艂a woda cz臋艣膰 kopalni i dopiero w nowszych czasach zdo艂ano j膮 ztamt膮d usun膮膰. Ostatnim polskim administratorem kopalni by艂 Wojciech K艂uszewski. Za jego czas贸w zajmowali kilka razy W. konfederaci barscy i kozacy, zabieraj膮c zasoby kasy. Grzmot dzia艂 przera偶a艂 mieszka艅c贸w, obawiaj膮cych si臋, by si臋 miasto skutkiem wstrz膮艣nienia ziemi nie zapad艂o, a obawa wzros艂a do paniki, gdy si臋 w mie艣cie zamkn膮艂 oddzia艂 konfederat贸w i w czasie walki kilka kul armatnich pad艂o w ulice. Nadto od 6 do 13 kwietnia szerzy艂 si臋 w kopalni gwa艂towny po偶ar w polu Janina, nazwanem na cze艣膰 Jana III, za kt贸rego panowania je otworzono. Dnia 9 czerwca 1772 r. stan臋艂o wojsko austryackie pod Wieliczk膮 a 10 zaj膮艂 genera艂 hr. Alkann miasto i kopalni臋. Dnia 11 czerwca 1772 odezwa艂y si臋 znowu dzwony ko艣cielne, kt贸re od czas贸w wojny zamilk艂y i odprawiono uroczyst膮 procesy臋 Bo偶ego Cia艂a. Rz膮d austryacki zatrzyma艂 wszystkich urz臋dnik贸w, lecz dnia 24 czerwca odda艂 K艂uszewski administracy臋 staro艣cie Aleksandrowi Heiterowi von Schonweth, niechc膮c s艂u偶y膰 nowemu rz膮dowi. Rz膮d austryacki wzmocni艂 administracy膮 urz臋dnikami technicznie wykszta艂conymi w innych kopalniach i rozpocz膮艂 od zrobienia nowej mapy salin, kt贸r膮 w r. 1787 rozpocz膮艂 opracowywa膰 M. J. T. Letzeltern. Poniewa偶 od tego czasu salin nie wydzier偶awiano, przeto rozw贸j post臋powa艂 zwolna, ale wed艂ug obmy艣lanego naprz贸d planu, zaprowadzono znane w贸wczas ulepszenia. Bano drewniane tory, po kt贸rych toczono r臋czne w贸zki, zwane psami i wi臋ksze wozy ci膮gnione ko艅mi r. 1786, zmniejszono wysoko艣膰 sztolni i piec贸w i w 1789 r. zaprowadzono kieraty z dwoma linami i bremzami. W 1790 r. zaprowadzono nowy spos贸b wynagradzania pracy, wykonano nowe plany i przekroje kopalni i odprowadzono wody w najg艂臋bsze miejsca, zk膮d je stale wyci膮gano. Dnia 11 listop. 1809 r. zaj臋艂y W. wojska ksi臋stwa warszawskiego, co je Wieliczki dnak w administracyi salin nie sprowadzi艂o zmiany, bo wedlug konwencji Saksonii z Austry膮 z 19 listop. 1811 dzieli艂o ksi臋stwo dochody z tych 偶up z Austry膮 do 24 sierpnia 1813 r. Odt膮d, pr贸cz wielkiego nap艂ywu wody wr. 1872, nie zasz艂o w kopalniach nic nadzwyczajnego. Za to zaprowadzono takie ulepszenia, jak machiny parowe, kolej podziemn膮 i zbudowanie kolei z Bierzanowa do Wieliczki. Wp艂yn臋艂o to wprawdzie na zmniejszenie liczby robotnik贸w, ale tak偶e daleko wi臋cej zmniejszy艂o wysi艂ek pracy ludzkiej. Literatura J. N. Hrdina, Geschichte d. Wieliczkaer Saline Wien 1842 r. ; dzie艂o oparte na dokumentach, na miejscu zebranych i umiej臋tnie opracowanych. Feliks Boczkowski O Wieliczcze pod wzgl臋dem historyi naturalnej, dziej贸w i k膮pieli, Bochnia, 1843. Ten autor podaje na ko艅cu swej ksi膮偶ki Joachima de Watt z czas贸w Zygmunta I Commentariolum, przy wyd. dzie艂a Pomponiusa Meli. Jodici Willichii Rosseliani De salinis cracovianis observatio, Crac, Vietor, 1543; wyd. 2 z przedmow膮, J. Brosciusa u Jerz. Forstera, 1645, i u Miclera Coll. , t. I, pag. 798. Schroetera Ad. Salinarum Vieliciensum jocunda et Tera descriptio carmine elegiaco, Crac, Andr. Lazarus excud. , 1543. To samo w 1565 i w Miclera Coll. , I, p. 775. Schober, Physikalische Nachricht von d. poln. Salzgruben Hamburger Magazin, 1753. Beschreibung d. Wieliczkaer Salinen, hauptsaechlich in technischer Ruecksieht Hesperus, r. 1813, N. 42 i 1816 nr. 1. Paw艂owicz M. A. Wiadomo艣膰 jeologiczna o Wieliczce Fam. warsz. , 1823, t. IV, p. 78. Grabowski A. Opis historyczny Krakowa i jego okolic, 1836. Rps. J. Hrdiny, Denkbuch d. Wieliczkaer Saline. Rps. Saulenfels Rit. v. Raymund, Das Kais. oester Steinsalzbergwerk zu Wieliczka in K枚nigreiche Galizien, als Leitfaden zur Befahrung dieser merkwuerdigen Grube. Oba r臋kopisy przechowuje kancelarya salin. Bali艅ski M. i Lipi艅ski T. Staro偶ytna Polska, wyd. 2, str. 208. Nied藕wiedzki Jul. Stosunki geologiczne formacyi solnono艣nej Wieliczki i Bochni, Lw贸w I, 1883, II, 1884, III, 1886. Hier. 艁ab臋cki, G贸rnictwo w Polsce, Warszawa, 1841 t. 1, str. 142 n. i t. II przywileje. Adolf Rudy艅ski, Kod. dypl. wielicki Lw贸w, 1872, wydany z polecenia hr. Agenora Go艂uchowskiego. Kod. dypl. ma艂opolski Piekosi艅skiego, mie艣ci w trzech wydanych dot膮d tomach d艂ugi szereg wa偶nych dokument贸w dla dziej贸w W. K. Paul, Ueber die LagerungsVer haeltnisse in Wieliczka. Jhrb. d. geol. R. Anstalt. , Wien, 1870. M. Vacek Beitraege zur Kenntniss d. mittelkarpathisehen Sandsteine. Jhb. d. geol. R. Aust. , Wien, 1881. Suess, E. Bemerkungen ueber die Lagerung d. Salzgebirges in W. Sitz. Berichts d. Akad. d. Wiss. in Wien, 1868, t. 58. Foekerle Lagerungs verhaeltnisse. .. zwischen W. u. Bochnia. Verh. d. geol. R. Aust. , Wien, 1869. A. Reuss, Fossile Fauna d. Steinsalz Ablagerung T. W. , Sitzb. d. Akad. d. W. Wien, 1867. F. Unger, Die Pflanzenreste Im Salzstocke v. W. Denkschrift. d. Akad. d. W. Wien, 1859. D. Stuhr Beitr盲ge zur genaueren Deutung d. Pflanzenreste aus d. Salzstocke v. W. Vhd. d. geol. R. Anst. , Wien, 1873. S. Kreutz Ueber d. Ursprung d. Steinsalzes am Rande d. Karpathen, Vhd. d. geol. R. Anst. , Wien, 1881. Zeiszner L. Kr贸tki opis W. , 1843. Bericht ueber d. Einbruch t. Suesswaessern in W. Bergu. Huettenmaennisches Jhb. , XXIII, Wien, 1875. Wielicki powiat obejmuje 13, 2681 kw. miriam. , ma 103451 mk. , rozdzielonych mi臋dzy 158 gmin politycznych i 142 gmin katastralnych. Na obszarze tym s膮 4 s膮dy powiatowe w Wielicz ce, Dobczycach, Podg贸rzu i Skawinie. Powiat rozci膮ga si臋 na prawym brzegu Wis艂y, granicz膮c na p艂n. z pow. krakowskim, na zach. z wadowi ckim i my艣lenickim, na pld, z limanowskim, na wsch. z boche艅skim. Powiat wielicki nale偶y do najlepiej zaludnionych, liczy bowiem 114 mk. na 1 klm. Dobrze nawodniony mniejszemi dop艂ywa mi Wis艂y i Raby, przeci臋ty kolej膮 pa艅stwow膮 arc Karola Ludwika i kolej膮 z Podg贸rza do Suchy a nast臋pnie go艣ci艅cami z Bochni do My 艣lenic, z Krakowa do Wieliczki, z Bochni do Wie liczki, do Niepo艂omic i z Podg贸rza do Kalwaryi a pr贸cz tego licznemi dobrze utrzymanemi go艣ci艅 cami powiatowemi i gminnemi, nale偶y do zamo 偶niejszych w Galicyi, chocia偶 przemys艂 rozwi n膮艂 si臋 wi臋cej tylko w Podg贸rzu, mianowicie wapniarski i m艂ynarstwo. Pr贸cz soli s膮 t膮 zna czne pok艂ady wybornego wapna, kt贸re sprowa dzaj膮 nawet do najdalszych stron wschodniej Galicyi. Cz臋艣贸 p贸艂nocna jest na wschodzie ni zinn膮 i piaszczyst膮, pokryt膮, resztkami puszczy niepo艂omieckiej, w stronie zachodniej glink膮 uro dzajna na powi艣lu, cz臋艣膰 po艂udniowa jest kra jem podg贸rskim, urozmaiconym gajami li艣ciastemi, o glebie 偶ytniej. Miejsca godne uwagi s膮, Dobczyce, niegdy艣 mto grodowe, z ruinami zam ku, Gd贸w, 艢wi膮tniki ze szkol膮, 艣lusarsk膮, 艁agie wniki z zak艂adami fabrycznemi, Skawina, Tyniec z ruinami opactwa i Swoszowice z kopalni膮 siar ki zaniedban膮, i k膮pielami. Obja艣nienie nazwy W. i ust臋py mieszcz膮ce pocz膮tkowe dzieje miasta i kopalni do polowy XIV w. doda艂 Br. Ch. Mac. Wieliczki 1. w艣 nad jeziorem t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Gonczary o 6 w. , okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe, Sielec, o 12 w. od Lidy, ma 9 dm, , 95 mk. w 1868 r. 36 dusz rewiz. . 2. W. , w艣 wlo艣c nad jeziorem, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Konciarzyn, o 9 w. od gminy, 4 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Wieliczki Wielimie Wielimowiczy Wielin Wielino Wieli艅skie Wieli艅wie Wieliny Wieliska Wielikary Wielik膮t Wieliki Wielikiszki Wielikocka Wielikszcza Wielikuny Wielikuszki Wielim 3. W. , w艣 wlo艣c, tam偶e, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 7 w. od gminy, 12 dm. , 103 mk. katol. 47 dusz rewiz. . 4. W. , w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. poL, gm. Dmitrowicze, o 48 w. od Brze艣cia, 246 dzies. ziemi w艂o艣c. J. Krz. Wieliczkowicze 1. w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. pol. , gm. Wo艂czyn, o 39 w. od Brze艣cia, 469 dzies. ziemi w艂o艣c. 43 艂膮k i pastw. , 11 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. lepelski, 100 dzies. ziemi, nale偶a艂a do d贸br Mosarz, dawniej Szczytt贸w, potem Korsak贸w, w ko艅cu Zabie艂艂owej, dzi艣 uw艂aszczona. Za czas贸w Rzpltej wchodzi艂a w sk艂ad sstwa 艁adosno. Wieliczk贸wka, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, lewy dop艂yw Narewki. Wieliczkowo 1. fol. , pow. trocki, w okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski Bobr贸wki, o 2 w. od Trok, 1 dm. , 3 mk. katol. , 1955 dzies. rozleg艂y; w 1865 r. w艂asno艣c Wasilewskich. Por贸w. Bo艂biany. 2. W. , fol. , pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brze艣cia; nale偶y do d贸br G贸rki, bar. Artura Morenheima. Wieliczkowicze, w艣 poradziwi艂艂owska nad rz. Morocz, pr. dop艂. S艂uczy, pow. s艂ucki, w 1 okr. poL starobi艅skim, gm. Wyzna, o 50 w. od S艂ucka. Miejscowo艣膰 odludna, bez dr贸g. Lud, opr贸cz rolnictwa, zajmuje si臋 pszczelnictwem w puszczy. Grunta lekkie, 艂ak obfito艣膰, rybo艂贸w stwo znaczne. A. Jel. Wieliczkowo, folw. nad rzka Dworzanka, pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. Bortniki, o 12 w. od Bobrujska, od r. 1874 w艂asno艣膰 Miel nikowa, nale偶y do domin. Bobin i Szarajewszczyzna. A. Jel. Wieliczna, w艣 i fol. , pow. w臋growski, gm. i par. Stoczek, odl. 21 w. od W臋growa, ma 31 dm. , 331 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 144 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 1270 gr. or. i ogr. mr. 555, 艂膮k mr. 66, pastw. mr. 6, lasu mr. 611, nieu偶. mr. 31; bud. mur. 3, drew. 22; p艂odozm. 8pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, cegielnia. W艣 W. os. 21, mr. 189. Wielidzicze, w艣, pow. witebski, z kaplic膮 katol. par. Witebsk. Bobra w 1780 r. nale偶a艂y do Ksawerego Ogi艅skiego, kuchmistrza litew. , obejmowa艂y 4820 dzies. i liczy艂y 597 dusz. Dzi艣 zmniejszone, maj膮 668 dzies. ziemi dworskiej i nale偶膮 do Eufemii Szostak. Kajetan Radziwi艂艂owicz ma 261 dzies. Wielihory, ob. Wielhor. Wielikany 1. za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 51 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W, , dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, gm. Podbir偶e, o 84 w. od Poniewie藕a, w艂asno艣膰 Benhard贸w, maj膮 800 dzies. 200 lasu, 20 nieu偶. . Wielikary, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski 艁abonary o 4 w. , 5 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艁yngmiany. Wielik膮t, folw. d贸br Grab贸wka, w pow. raciborskim. Wieliki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. i par. Poniewie偶 o 12 w. , w艂asno艣膰 J贸zefowicz贸w, maj膮 280 dzies. 80 lasu, 50 nieu偶. . Posiadaj膮 ko艣ci贸艂 katol. filialny. Wielikiszki, folw. , pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 21 w. od Poniewie藕a. Wielikocka, s艂oboda nad rzk膮 Mie艂ow膮, dop艂. Kamyszni, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 84 w. na wsch贸d od Starobielska, ma 216 dm. , 1885 mk. Wielikszcza, jezioro, w pow, 艣wi臋cia艅skim. Wielikuny, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 45 w. od Wi艂komierza. Wielikuszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Wielim, ob. Wielonek. Wielimie, w dokum. Wielemno, Wilemno, Wielemcze, sio艂o nad jez. Wianek, pow. kowelski, gm. Wielimie, o 17 w. na p艂d. wsch贸d od Ratnego a 18 w. na p艂d. zach. od Kamienia Koszyrskiego. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣c Romanowej Hulewiczowej, kt贸ra z Radoszyna, Wielemna i z cz臋艣ci Gruszewie艅skiej p艂aci z 40 dym, , 40 ogr. po 2 gr. , 2 k贸艂 m艂y艅. , 2 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 6. P贸藕niej wchodzi艂o w sk艂ad sstwa ratni艅skiego i pod艂ug lustracyi z 1628 r. czyni艂o 285 fl. 8 gr. Jab艂on. , Lustracye, 161. Wielimowiczy, ob. Wielamowicze. Wielin, w艣 nad Dnieprem, pow. rzeczycki, w 4 okr. poL rzeczyckim, gm. Cho艂mecz, o 22 w. od Rzeczycy, przy tr. poczt. z Rzeczycy do 艁o jowa, ma 27 osad; miejscowo艣膰 bogata w 艂膮ki. Lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; grunta wy borne. A. Jel. Wielino, ob. Wielan贸w. Wielino, w艣 dzi艣 pow. sredzki, ob. Ulejno. Wieli艅skie, jezioro, zlewa wody swe do D藕winy. Wieli艅skie Budy al. Woli艅skie, w艣, pow. m艂awski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 28 w. od M艂awy, ma 8 dm. , 103 mk. , 231 mr. Wieli艅wie, jezioro, w pow. trockim. Wieliny. W dok. z r. 1476 Kod. Maz. , 278 wymieniono w艣 Wieliny Piskorzyno jako w艂asno艣膰 Stanis艂awa 艁oskiego Llossky de Wyelyny. Sa to dzisiejsze Uwieliny w pow. gr贸jeckim. Wieliska, wyspa na rz. Wieprz. Ob. 艁ysobyki. Wieliska, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. poL, gm. Kamieniec Litewski, o 25 w. od Brze艣cia. W艣 ma 130 dzies. 34 艂膮k i pastw. ; dobra, w艂asno艣膰 Maciejowskich, 206 dzies. 21 艂膮k i pastw. , 29 艂asu, 13 nieu偶. . Wielihory Wielidzicze Wieliczna Wieliczkowo Wieliczk贸wka Wieliczkowicze Wieliczkowicze Wielikany Wieliski powiat, ob. Wieli偶. Wieliszczany, ob. Wieliszcze. Wieliszcze al. Wieliszczany, dobra, pow. wieliski, cerkiew paraf. W艂asno艣膰 Aleksiejewowych, maj膮. 3435 dzies. Wieliszew, w艣 i fol. nad jeziorem odp艂ywaj膮cem do pobliskiej Narwi, pow. warszawski, gm. Niepor臋t, par. Wieliszew. Le偶y o 23 w. od Warszawy, na lewo od drogi bitej z Jab艂on ny do Serocka. Posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szkol臋 pocz膮tkow膮; , gorzelni膮, oko艂o 700 mk. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 31 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1406 gr. or. i ogr. mr. 593, 艂膮k mr. 166, pastw. mr. 373, lasu mr. 203, nieu偶. mr. 71; bud. mur. 11, drewn. 17; p艂odozm. 10pol. ; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br po przednio wchodzi艂y w艣 W. os. 56, mr. 806; w艣 Komornica os. 13, mr. 147; w艣 Podd臋bie os. 11, mr. 247; w艣 Derkacz os. 9, mr. 109; w艣 Topolin os. 11, mr. 149; w艣 Skrzyszew os. 57, mr. 959; w艣 Ka艂uszyn os. 28, mr. 411. Na obszarze W. znajduj膮; si臋 dwa jeziora, jedno ma 28 mr. obszaru a 4 do 30 st. g艂臋b. , drugie 30 mr. i 4 do 20 st. Wody ich uchodza, do Narwi kana艂ami. Jest to staro偶ytna osada, wymieniona ju偶 w akcie z r. 1254 w liczbie posiad艂o艣ci klasztoru czerwi艅skiego Kod. dypl. pol. , I, 71. Zapewne opaci czerwi艅scy za艂o偶yli tu parafi膮 i zbudowali ko艣ci贸艂 w r. 1387. W. par. ,dek. warszawski, 2150 dusz. Br. Ch. Wieliszk贸w, w艣, nadana w XVII w. dominikanom w Trokach, por. Rykonty 1. Wieli偶, mto powiat. gub. witebskiej, na pr. brzegu D藕winy, przy uj艣ciu rzki Wieli偶y, pod 55 37 pln. szer. a 48 52 wsch. d艂ug. , wzn. 520 st. npm. , odl. o 81 w. na p艂n. wsch贸d od Witebska. Otoczone przedmie艣ciami U艣wiackiem, Toropieckiem, Witebskiem i Smole艅skiem. W 1885 r. mia艂o 16372 mk. 8058 m臋偶. , 8314 kob. , w tej liczbie 10244 prawos艁, 190 katol. , 7 protest. , 5931 偶yd贸w. W t. r. zawarto 105 ma艂偶e艅stw, urodzi艂o si臋 610 dzieci 8 nie艣lubnych, umar艂o 344 os贸b, zatem przyrost ludno艣ci wynosi艂 266 dusz. W 1891 r. by艂o 18367 mk. 11173 prawos艂. , 225 katol. , 6969 偶yd贸w. By艂o 154 dm. murow. i 2053 drewnianych. W 1860 r. by艂o 1322 dm. 17 murow. , 33 magazyn贸w sk艂adowych, 168 sklep贸w, 8504 mk. 157 katol. , 11 ewang. , 2311 偶yd贸w. Do miasta nale偶a艂o 9713 dzies. 164 dzies. pod miastem; dochody wynosi艂y w 1891 r. 11929 rs. Miasto posiada 10 cerkwi prawos艂. 3 drewn. , w tem 4 paraf. soborna, 艣w. Miko艂aja, 艣w. Eliasza i Podwy偶szenia Krzy偶a 艣w. ; ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. wezw. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1754 r. przez Bazylego Daszkiewicza, zamieniony z dawnej kaplicy na cmentarzu; synagog臋 i 7 dom贸w modlitwy 偶ydowskich. Z zak艂ad贸w naukowych znajduj膮 si臋 tu; dwuklasowa szko艂a miejska, przekszta艂cona w 1865 r. z 3 klas. szko艂y powiat. , istniej膮cej od 1830 r. 70 uczni贸w; szko艂a jednoklasowa, z oddzia艂em dla dziewcz膮t, za艂o偶ona w 1831 r. 125 ch艂opc贸w i 140 dziewcz膮t, szko艂a dwuklas. 偶e艅ska prywatna, od 1863 r. 28 dziewcz膮t i jednoklas. szko艂a 偶ydowska z oddzia艂em przygotowawczym, za艂o偶ona w 1881 r. 100 uczni贸w. Pod wzgl臋dem fabrycznym znajduje si臋 w W. 40 zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 71 robotn. i produkuj膮cych za 23389 rs. ; wa偶niejsze 9 garbarni, 1 browar piwny, 1 m艂yn parowy, 4 cegielnie. W 1891 r. liczba zak艂ad贸w przemys艂owych wzros艂a do 67; zatrudnia艂y one 1279 robotnik贸w i produkowa艂y za 3540 rs. W 1860 r. by艂o w mie艣cie 649 rzemie艣lnik贸w. Handel do艣膰 o偶ywiony, zw艂aszcza zbo偶em i siemieniem lnianem, skupywanem w gub. wielkoruskich a sp艂awianem do Rygi. Na tutejszej przystani w 1859 r. na艂adowano towaru za 131692 rs. , wy艂adowano za艣 za 57993 rs. W mie艣cie odbywaj膮 si臋 dwa jarmarki do roku w kwietniu i sierpniu. Na lewym brzegu D藕winy pozosta艂 z dawnych fortyfikacyi wal ziemny z fos膮. Parafia katol. , dekanatu wieliskonewel skiego, 1514 wiernych; 3 kaplice Remnie, Bajewo i Kurkino. W. istnia艂 ju偶 w 1395 r. i posiada艂 obronny zamek drewniany, w tym bowiem roku wraz z ho艂downiczem dot膮d ks. smole艅skiem przy艂膮czony zosta艂 przez Witolda do w. ks. litewskiego. Nast臋pnie by艂 w zapuszczeniu, jakkolwiek istnia艂a w艂o艣c wieliska. Metr. litew. pod r. 1481 wymieniaj膮 jako sst臋 wieliskieg贸 Chodora. W 1536 r. wwda ruski kn. Iwan Barbaszyn z polecenia cara Iwana IV wzni贸s艂 na lewym brzegu D藕winy, na miejscu starego horodyszcza, zamek z 9 basztami, obwarowany palisad膮. Zamek ten spalony w 1562 r. przez hetmana lit. Miko艂aja Radziwi艂艂a, odebrany zosta艂 w 1563 r. przez wojsko ruskie i dopiero w 1580 r, hetman Zamoyski, wys艂any przez Stefana Batorego, id膮cego na Wielkie 艁uki, po kr贸tkiem obl臋偶eniu zmusi艂 W. do poddania si臋. Na mocy rozejmu z 1582 r. mto pozosta艂o przy Rzpltej. W 1585 r. d. 20 marca Batory ustanowi艂 tu sstwo, nada艂 miastu herb, przedstawiaj膮cy w polu b艂臋kitnem obna偶ony miecz, w g贸rze za艣 krzy偶 z艂oty, oraz udzieli艂 mieszka艅com r贸偶ne prawa i przywileje. Za Jana Kazimierza W. zosta艂 w 1654 r. spalony i zaj臋ty przez wojska Aleksego Michaj艂owicza, na mocy traktatu andruszowskiego 1667 r. przyznany Moskwie i dopiero w 1678 r. przywr贸cony Rzpltej. W 1772 r. przy艂膮czony do Rossyi, zosta艂 mtem powiat. prowincyi po艂ockiej, od 1802 r. mto pow. gub. witebskiej. Po偶ar d. 21 pa藕dziernika 1861 r. zniszczy艂 znaczn膮 cz臋艣膰 mta. Wieliskie sstwo niegrodowe obejmowa艂o mto Wieli偶 z nader obszernemi przyleg艂o艣ciami. Pierwszym sst膮 by艂 Stanis艂aw Pac 1582, 1588. Po nim trzyma艂 je Miko艂aj Sapieha 15917; 1599 r. . Nast臋pnie Wieliszcze Wieliszew Wieliski Wieliszk贸w Wieliski powiat Wieli偶 Wieliszczany posiadali je Stanislaw Bekiesz, G膮siewscy, Korwinowie, Konopaccy, wreszcie Adam ks. Czartoryski, gen. ziem podolskich, z op艂at膮 21508 z艂p. kwarty a 12140 z艂p. hyberny. Wieliski powiat, po艂o偶ony we wschodniej cz臋艣ci gubernii, graniczy od pln. z gub. pskowska, od wsch. i pld. z gub. smole艅sk膮; , od zach. z pow. witebskim i newelskim i pod艂ug oblicze艅 Strjelbickiego zajmuje 80, 15 mil al. 3927, 4 w. kw. , w tem 3900 w. kw. al. 406250 dzies. gruntu sta艂ego i 27, 4 w. kw. znaczniejszych w贸d wewn臋trznych. Bo pow. wieliskiego przechodz膮 pasma wynios艂o艣ci z s膮siednich gubernii pskowskiej i smole艅skiej. Znaczniejsze wynios艂o艣ci znajduj膮 si臋 w p艂n. cz臋艣ci powiatu, na pograniczu gub, pskowskiej, przy wsi Bodiahino, na p艂d. zach. od niej przy wsiach Prudok, Roztoki i Ko偶eki oraz po lewym brzegu D藕winy pod wsi膮 Suszerszyzna i mku Ilino. R贸wnie偶 znaczne wynios艂o艣ci znajduj膮 si臋 w p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu. Pomi臋dzy temi wynios艂o艣ciami na wybrze偶ach rz. Sartei i Krzywki rozci膮gaj膮 si臋 doliny 艂膮czne, a pomi臋dzy wynios艂o艣ciami wsi Taraskowa, Barsuki, Szczecina, Zalubicka i Czepli znajduje si臋 rozleg艂a dolina, pokryta kilku jeziorami. Gleba przewa偶nie piaszczystoglinia sta, zawalona g艂azami narzutowemi. G艂贸wn膮 rzek膮 powiatu jest D藕wina, przerzynaj膮ca jego powierzchni臋 w kierunku z p艂n. wsch. na p艂d. zach. ; brzegi jej wznosz膮, si臋 od 20 do 30 st贸p. D藕wina jest 偶eglown膮 od uj艣cia do niej Me偶y. 呕eglug臋 utrudniaj膮 rafy kamienne w rzece poni偶ej wsi Kresty i naprzeciw wsi Horemeki, oraz porohy o 1 2 w. poni偶ej wsi Kresty. Z dop艂yw贸w D藕winy najwa偶niejsza Me偶a, nale偶膮ca do powiatu na przestrzeni 28 w. i na ca艂ej tej przestrzeni sp艂awna. Pozosta艂e rzki s膮. nieznaczne i nale偶膮 do systematu D藕winy i 艁owaci. Jeziora nie wielkie; najwa偶niejsze U艣wiaty i Usmynia na p艂n. od Wieli偶a. Obejmuj膮 one w og贸le 27, 4 w. kw. i pod tym wzgl臋dem pow. wieliski zajmuje ostatnie miejsce pomi臋dzy powiatami gubernii. B艂ota zalegaj膮 w rozmaitych cz臋艣ciach powiatu i zajmuj膮 w og贸艂e 94 w. kw. Najwa偶niejsze, t. zw. Lipowy Moch, zajmuje oko艂o 44 w. kw. Lasy maj膮 194712 dzies. , t. j. 47, 6 og贸lnej przestrzeni i pod tym wzgl臋dem powiat ust臋puje tylko pow. lucy艅skiemu 56, 7 i po艂ockiemu 48, 5. Z og贸lnej przestrzeni las贸w 16152 dzies. nale偶y do skarbu, 386 do cerkwi a 178174 dzies. do w艂a艣cicieli prywatnych. W艂o艣cianie nieposiadaj膮 wcale las贸w. W drzewostanie przewa偶a jod艂a. W 1885 r. by艂o w powiecie bez mta 64136 mk. 31659 m臋偶. , 32477 kob. , w tej liczbie 110 szlachty dziedz. , 43 osobistej, 292 stanu duchow. , 26 obywateli honorowych, 93 kupc贸w, 4482 mieszczan, 4824 b. w艂o艣c skarbowych, 49894 w艂o艣cian uw艂aszczonych, 4189 stanu wojskowego, 89 cudzoziemc贸w, . 94 innych stan贸w. Pod wzgl臋dem wyzna艅 by艂o 60662 prawos艂. , 329 katol, 167 rozkolnik贸w, 439 protest. , 2533 偶yd贸w, 6 mahomet. W t. r. zawarto 542 ma艂偶e艅stw, urodzi艂o si臋 3501 dzieci 44 nie艣lubnych, zmar艂o 2501 os贸b, przyrost zatem ludno艣ci wynosi艂 1000 dusz. Pod艂ug wydanego przez centralny komitet statystyczny wykazu gmin w 1890 r. by艂o w powiecie 930 miejscowo艣ci, maj膮cych 9485 chat w艂o艣c. obok 583 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, 62309 mk. w艂o艣cian 30799 m臋偶. , 31510 kob. uw艂aszczonych na 118203 dzies. Pamiat. kn. witeb. gub. za 1889 r. podaje w powiecie 1097 miejscowo艣ci, w tem dwa miasteczka Ilino i U艣wiaty. Pod wzgl臋dem etnograficznym mas臋 ludno艣ci stanowi膮. Bia艂orussy, inne plemiona stanowi膮 nieznaczn膮 przymieszk臋. I tak pod艂ug danych komitetu statystycznego gubernialnego w 1870 r. by艂o w powiecie 362 Wielkorus贸w z tego 182 w mie艣cie, 195 Polak贸w, 16 艁otysz贸w, 偶ydzi tylko stanowi膮 do艣膰 znaczny pomi臋dzy ludno艣ci膮, liczba ich bowiem w powiecie wynosi 9331 dusz, z tego 7004 w Wieli偶u 42, 5 og贸lnej ludno艣ci, 1333 w miasteczkach 42, 2 i 994 na wsiach l, 9. Pod wzgl臋dem w艂asno艣ci ziemskiej w powiecie jest 108 w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci 54 Polak贸w. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 4 okr臋gi policyjne stany, z rezydency膮 w Chuchowie, KrasnymStawie, Wieli偶u i U艣wiatach, oraz 13 gmin Baran贸w, Budnica, Cerkowiszcze, Czepia, Ilino, Kozakowo, Krest, Mak艂ok al. Mak艂ak贸w, Serteja, Uzkie, Usmy艅, U艣wiat, Wia藕miony. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat stanowi okr. wieliski, dziel膮cy si臋 na trzy rewiry 1 i 2gi w Wieli偶u, 3ci we wsi Wierzchowie. Pod wzgl臋dem cerkiewnym powiat dzieli si臋 na trzy dekanaty b艂agoczynia, z kt贸rych pierwszy wieliski obejmuje 4 parafie miejskie oraz par. w Bobo艂ucku, Czeplach Czepelach, Horodyszczu, P艂oskiem, Sertei, Siergiejach i Zagoskinie; do drugiego u艣wiackiego nale偶膮 parafie Bielawin, Budnica, Cerkowiszcze, Horodziec, Mak贸w, U艣wiaty, Uzkie i Zapole i wreszcie do trzeciego usmy艅skiego zaliczaj膮 si臋 parafie Ahryzk贸w, Baran贸w, G艂azomycza, Ilino, Krest, Lasockin, Mak艂ak贸w, Prychaby, Puchniowo, Usmy艅, Wieliszczany. W ca艂ym powiecie jest tylko jedna parafia katolicka w Wieli偶u, z trzema kaplicami. Dekanat katolicki wielisko newelski rozci膮ga si臋 na dwa powiaty, liczy 2873 wiernych i ma dwie parafie W. i Newel. Pod wzgl臋dem o艣wiaty, opr贸cz szk贸艂 w Wieli偶u, w powiecie znajduje si臋 14 szk贸艂 ludowych 13 m臋zkich gminnych i 偶e艅ska w U艣wiatach, do kt贸rych ucz臋szcza艂o w 1888 r. 626 uczni贸w, oraz 15 szk贸艂ek cerkiewnych, z 208 uczniami. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 rolnictwem siej膮 g艂贸wnie 偶yto i owies, p艂ody kt贸rego nie wystarczaj膮 zwykle na miejscowe potrzeby, upraw膮, lnu zbywanego w Rydze, hodowl膮 byd艂a, przemys艂em le Wieli偶 Wieli偶贸wka 艣nym oraz zarobkiem przy 偶egludze na D藕winie i Me偶y i prac膮na przystaniach. Przemys艂 fa bryczny s艂abo rozwini臋ty, reprezentowany by艂 w 1885 r. przez 65 zak艂ady przemys艂owe, za trudniaj膮ce 133 robotnik贸w i produkuj膮ce za 61034 rs. , mianowicie 14 garbarni z produkcy膮, 12703 rs. , 2 fabryki ko偶uch贸w, 1 dro偶d偶y, 5 gorzelni z produkcy膮 na 20820 rs. , 6 krupiarni 1500 rs. , 27 m艂yn贸w 3290 rs. , 9 ce gielni 3161 rs. i huta szklanna 18750 rs. . Pod wzgl臋dem komunikacyjnym powiat pozba wiony jest dr贸g 偶elaznych, trakty za艣 bite roz chodz膮 z Wieli偶a przez Wierzchowie, Sura偶 do Witebska, przez Wa艅kowszczyzn臋 do Porzecza i dalej do Smole艅ska oraz do miasteczek U艣wiaty i Ilino. Marszalkami szlachty powiatu wieliskiego byli 1783 1855 r. Kossow, Mohuczy, Wo艂kow, Bykowski, Bu艂yczew, Aleksjanow, Gere艅. J. Krz. Wieli偶ka, rzeczka, w pow. wieliskim, lewy dop艂yw D藕winy. Bierze pocz膮tek pomi臋dzy wsiami W. i M. Szczetkina, p艂ynie pocz膮tkowo ku p贸艂nocy, poczem wykr臋ca na zach贸d i ubieg艂szy 10 w. ma uj艣cie w pln. cz臋艣ci mta Wieli偶a. Wieli偶贸wka, w艣, w pow. lepelskim, z kaplic膮 katol. parafii Zask贸rki. Wieljan贸w, ob. Wielan贸w. Wielka. , nazwy z艂o偶one, zaczynaj膮ce si臋 od tego przymiotnika, rozmieszczone s膮 przewa偶nie na podstawie brzmienia drugiego wyrazu. Wielka, bialoros. Wialikaja, rzeczka, w pow. borysowskim, lewy dop艂yw Berezyny, przybie ra potem nazw臋 Smolanki ob. . A. Jel. Wielka, Wielikaja, przez W. Pola w Hydrografii Muldow膮 zwana, rzeka, w gub. pskowskiej i po cz臋艣ci w witebskiej, dop艂yw jeziora Pskowskiego Czudzkiego. Bierze pocz膮tek na wy偶ynie Wiazowskiej, z jeziora M. Wia藕, na pograniczu pow. wielko艂uckiego i opocze艅skiego, przep艂ywa przez szereg jezior, jak W. Wi膮藕, Chodnie, M. i W. Ostre, Careszczo, Chwaleniec, Jazno, Wieriato, Czarne, Podco, Byste i in. Pocz膮tkowo p艂ynie w kierunku p艂d. zach. , w pow. siebieskim wykr臋ca si臋 ku p艂n. zach. a nast臋pnie ku pln. , przerzyna w tym kierunku powiaty opocze艅ski, ostrowski i pskowski, i ubieg艂szy oko艂o 350 w. z czego 58 przypada na gub. witebsk膮, poni偶ej mta Pskowa wpada w po艂udniowe zako艅czenie jeziora Pskowskiego, tworz膮c u uj艣cia delt臋, z艂o偶on膮 z 50 skalistych ostrow贸w, pomi臋dzy kt贸remi przep艂ywaj膮 liczne ramiona rzeki, z kt贸rych g艂贸wne nosi nazw臋 Worona. W g贸rnym biegu w gub. pskowskiej ma brzegi wynios艂e i urwiste, bieg miejscami bardzo bystry; w gub. witebskiej p艂ynie w cz臋艣ci przez miejscowo艣膰 falist膮 i ma brzegi, zw艂aszcza lewy, wynios艂e. Od granicy pow. opocze艅skiego p艂ynie przez r贸wnin臋. Na wybrze偶ach rzeki wyst臋puje glina, piasek a niekiedy wapie艅. Dno ma gliniastozwirowate, miejscami kamieniste. W niekt贸rych miejscach w korycie rzeki wyst臋puje wapie艅 i tworzy porogi, utrudniaj膮ce 偶eglug臋, jak poni偶ej i powy偶ej Ostrowa, pod pokostem Ko艂b偶eckim w pow. pskowskim, pod wsi膮 Tuchowika i poh. Wybockim. Szeroko艣膰 rzeki pod Opoczk膮 wynosi 55 sa偶. , Ostrowem 65 sa偶. , Pskowem 95 sa偶. , u uj艣cia przesz艂o 1 w. G艂臋boka pod Opoczk膮 i Ostrowem od 1 1 2 do 7 st. , pod Pskowem i ni偶ej 25 do 35 st. Rozlewa na wielkie przestrzenie; brody rzadkie. Poni偶ej Opoczki na rzece s膮 4 mosty, z tych jeden murowany pod lini膮 dr. 偶eL warsz. petersb. 呕eglowna w艂a艣ciwie tylko od Pskowa; sp艂awiaj膮 po niej drzewo z gub. witebskiej. Z dop艂yw贸w jej wa偶niejsze, od prawego brzegu Alula, Czernica, Kudka, Weres贸wka, Szest, Sorot, Plenna, Szczeniec, Mnoga, Czerecha i Pskowa; od lewego Issa, Sinia, Utroja, Kuchwa, Wiada, Kudep, 艁ochnianka i Kamionka. Wa偶na dla Inflant polskich, 艂膮cz膮 si臋 z ni膮 bowiem rzeczki inflanckie i po nich odp艂ywa drzewo do Petersburga i Kronsztatu. Wielka, rzka, w gub. kijowskiej, dop艂yw rz. Irpe艅 z prawej strony. Wielka, mogi艂a na gruntach wsi Sawarka, w pow. wasylkowskim. Wielka, Welyka, szczyt karpacki 1484 mt. , w grzbiecie ci膮gn膮cym si臋 na granicy Galicyi, pod 48 24 p艂n. sz a 48 37 wsch. d艂ug. Wielka, w臋g. Felka, miasteczko, w hr. spiskiem, pow. tatrza艅skim, nad pot. Wielk膮, lew. dop艂. Popradu. Le偶y 艣r贸d 偶yznej doliny Popradu i przylega do miasta Popradu. Jest ona jedn膮 z dawniejszych osad ziemi spiskiej. Istnia艂a ju偶 w pierwszej po艂owie XIII w. ; w r. 1298 pleban tutejszy wymieniony jest mi臋dzy cz艂onkami bractwa spiskiego, za艂o偶onego w r. 1248 ob. Janota E. , Zapiski o zaludn. dolin Dunajca, Popradu na Spi偶u, w Roczn tow. Nauk. Krak. , 1864. W. nale偶a艂o do tych miejscowo艣ci, kt贸re cesarz Zygmunt da艂 w zastaw kr贸lowi W艂adys艂awowi Jagielle za wypo偶yczon膮 w r. 1412 sum臋 pieni臋偶n膮. W r. 1890 by艂o 1193 mk. , 307 S艂owak贸w, 777 Niemc贸w i 68 W臋gr贸w, a pod wzgl臋dem religii 329 rz. kat. , 7 gr. kat. , 777 wyzn. augsb. , 22 wyzn. helweckiego i 58 izrael. Miasto mia艂o 198 dm. i 3892 mr. obszaru. Po wybudowaniu kolei koszyckobogumi艅skiej W. sta艂a si臋 miejscem licznie odwiedzanem w porze letniej, punktem zbornym dla turyst贸w zwiedzaj膮cych okolice tatrza艅skie. Zt膮d powsta艂y tu hotele i zak艂ady dla go艣ci letnich. Najwcze艣niejszym i najwi臋cej znanym jest hotel i park Busza, nad Popradem, po za miastem. Powsta艂 za staraniem Dawida Husza w r. 1867. Po przeprowadzeniu kolei koszyckobogumi艅skiej w r. 1871 zak艂ad zosta艂 rozszerzony w r. 1883 tak, 偶e obecnie sk艂ada si臋 z 6 dom贸w i 130 pokoi go艣cinnych. Domy stoj膮 w pi臋knie utrzymanym. parku. R贸wnie偶 urz膮dzono tu zak艂ad hydropatyczny. W pobli偶u parku Husza znajduje si臋 Muzeum Karpackie, otwarte w r. 1887. Muzeum to Wieli偶ka Wieli偶ka Wieljan贸w Wielka Wielka Dolina Wielka D膮br贸wka Wielka D膮browa Wielka Chrz膮stawa Wielka Chochula Wielka Wielka B臋doszka mie艣ci okazy przyrodnicze i zbi贸r staro偶ytno艣ci, jak monet, obraz贸w a wreszcie i bibliotek臋. Do przyj臋cia go艣ci slu偶y i dom dla turyst贸w Touristenheim j wzniesiony w niewielkiem odda leniu od stacyi kolei 藕el. zwanej PopradFelka. W. posiada ko艣ci贸艂 paraf. rz. kat. , ko艣ci贸艂 paraf. prot. , urz膮d poczt. i kas臋 oszcz臋dno艣ci poczt. , aptek臋 i lekarzy. S膮d powiat. w Spiskiej Sobo cie, urz膮d podatk. w Kezmarku. Miasto styka si臋 od pld. z drugiem miastem Popradem, zt膮d stacya kolei koszyckobogumi艅skiej nosi nazw臋 z艂o偶on膮 PopradFelka. Zapewne, tak jak i Po prad, miasto powsta艂o w XIII w. W akcie za stawu ziemi spiskiej Polsce, w r. 1412 sporz膮 dzonym wymieniono W. w liczbie miast tej cz臋 艣ci Spi偶u. Wedlag lustracyi ststwa spiskiego z r. 1765 W. p艂aci艂a 7539 z艂. 28 gr. , podczas gdy Poprad dawa艂 6079 z艂. 11 gr. Por. Poprad. W. H. Wielka B臋doszka, szczyt g贸rski 1142 mt. w Karpatach zachodnich, w Beskidzie 偶ywieckim, na obszarze gm. Rycerka, w pow. 偶ywieckim. Ob. Rycerka. Wielka Budyowska, g贸ra 1684 mt. , w granicznym grzbiecie pomi臋dzy Galicy膮 a W臋grami, na obszarze gm. 呕abie, w pow. kossowskim. Stoki jej silnie rozwini臋te i lesiste, grzbiet nagi, si臋ga do pot. Dobrynia w Galicyi, a na W臋grzech do Budyesko. Le偶y pod 47 52 1 2 p艂n. szer. a 42 20 wsch. d艂ug. Mapa wojsk. , 14, XXXI. Wielka Butywla, potok g贸rski, w pow. stryjskim, powstaje w puszczy lesistej, na ob szarze Korostowa, w p艂d. zach. jego stronie, z pod g贸ry Krzemieniec 122 mt. . Ca艂a okolica naje偶ona ostremi garbami, zalesionemi drzewami szpilkowemi i buczyn膮, gdzieniegdzie i jawora mi. Ni偶sze stoki, otwarte ku p艂d. , porasta lesz czyna. Dolin臋 W. B. otaczaj膮 wynios艂e grzbie ty, a mianowicie z praw. brzegu grzbiet Sekul, ze szczytem na po艂udniu 1014 mt. , dalej na p艂n. szczyt wzn. 1048 mt. Stoki jego ku W. B. spadaj膮 dosy膰 stromo. Po lew. brzegu wznosi si臋 grzbiet Czarnohora 1195 mt. pomi臋dzy Wielk膮 Butywl膮 a Ma艂膮 Butywl膮. Po za Ma艂膮 Butywl膮 wznosi si臋 Korczank膮, z trzema Paraszkami, z kt贸rych 艣rodkowa wzn. 1271 mt. Wielka Butywla w g贸rnym biegu przedziera si臋 na poprzek przez g贸ry, dla tego tworzy wiry, wodospady, a w dolnym biegu odsypuje graby kamieniec, poczem z lew. brz. wpada do Orawy, lew. dop艂. Opora. Z praw. brzegu p艂yn膮 do W. B. kr贸tkie potoczki, gdy偶 Sekul ku tej stronie nie ma rozwini臋tych stok贸w. Za to z praw. brz. z Korczanki p艂yn膮 Zagierny potok, kt贸ry w dolnym biegu nazywa si臋 Ma艂膮 Butywl膮, ta za艣 przyjmuje pot. Krasna, poni偶ej do W. B. uchodzi Wy偶ny Wancz i Chemczyn. D艂ugo艣膰 W. B. wynosi oko艂o 12 klm. Mapa woj. , 9, XXIX. St. M. Wielka Chochula al. Kochula Wielka, szczyt w Tatrach Ni藕nich, w dziale Proszywa ob. . Wielka Chrz膮stawa, pow. wroc艂awski, ob. Klarenkranst Wielka D膮browa, lesisty obszar w p艂n. strome Podbere偶a, w pow. doli艅skim, po praw. brz. 艢wicy, a lew. Luszczawy, dop艂. praw. 艢wicy. Wznies. obszaru na pld. 374 mt. , na p艂n. 359 mt. Wojs. mapa, 9, XXX. Wielka D膮br贸wka, w艣 i fol. nad rzk膮 艢winn膮, pow. 艂贸dzki, gm. Dzier偶膮偶nia, paraf. Zgierz, ma 39 dm. , 568 mk. , 819 mr. wlo艣c. Co do folw. ob. D膮br贸wka 16. Wielka D臋bina, obszar lesisty, pag贸rkowa ty, w pow. podhajeckim, we wsch. cz臋艣ci nale 偶膮cy do Uhrynowa, w zach. do wsi 艁ysa. Grzbie ty po艂o偶yste, stoki 艂agodne. Na pln. obszarze g贸ra Baba 381 mt. , od niej na p艂d. wsch. 403 mt. Na pln. wysuwa si臋 z tego obszaru Kamien na G贸ra. Wody odp艂ywaj膮 do Z艂otej Lipy i jej lew. dop艂ywu Jab艂on贸wki Mapa szt. woj. , 8, XXXII i 9, XXXII. St. M. Wielka Dolina, obszar nisko po艂o偶ony, lasem poros艂y 211 mt. , w p艂d. stronie Sielca, w pow. sokalskim. Jest cz臋艣ci膮 rozleg艂ej kotliny nadbu偶a艅skiej, przypiera do granicy pow. kamioneckiego Mapa woj. , 4, XXX. Wielka Dy藕ewa, rzka, w gub. kijowskiej, lewy dop艂yw Rosi. 艁膮czy Ro艣 z Olszank膮, dop艂ywem Dniepru. Wielka G贸ra 1. grzbiet lesisty 464 mt. na granicy wsi Wydrne i Izdebek, w pow. brzo zowskim Mapa woj. , 7, XXVI. 2. W. G. , szczyt we wsi Jaworzna, w pow. limanowskim 754 mt. , pod 38 11 wsch. d艂ug. a 49 42 1 2 pln. szer. Grzbiet plaski. Wody odp艂ywaj膮 na pld. do pot. Smolinka, na wsch贸d do pot. Bo bowskiego Mapa woj. , 7, XXIII. 3. W. G. , 805 mt. , w Kowa艅cu, pow. nowotarskim, w grzbiecie po lew. brzegu pot. Kowa艅ca, pod 37 44 wsch. d艂ug. a 49 30 pln. szer. Mapa woj. , 7, XXII. 4. W. G. , wynios艂o艣膰 po艂o偶ysta, bezle艣na 224 mt. , w Karal贸wce, pow. brodzkie go Mapa wojs. , 4, XXXII. 5. W, G. , grzbiet bezle艣ny na pld. obszarze Horocholiny, w pow. bohorodcza艅skim, pomi臋dzy g贸rnymi dop艂ywami pot. Horocholiny Mapa wojs. , 11, XXXI. 6. W. G. , szczyt 734 mt. , we wsi Huta Pola艅 ska, w pow. sanockim, pod 39 13 1 2 wsch. d艂ug. a 49 26, 9 pln. szer. , na grzbiecie pasem ka, kt贸re przechodzi dalej na W臋gry i stanowi jakby klin pomi臋dzy potokami Wilszn膮 a Bara nie Mapa wojs. , 8, XXV. St. M. Wielka G贸ra 796 mt. we wsi Kamionka, w hr. spiskiem ob. t. III, 796. Wielka G贸ra, ostr贸w, na obszarze gm. Rusek, w pow. starogardzkim. WielkaHa膰, w艣, pow. pi艅ski, o 59 w. od Pi艅ska, w gm. 艢wi臋taWola ob. Ha膰. W w. Wielka G贸ra Wielka Dy藕ewa Wielka K臋pa Wielka H艂usza Wielka Holica Wielka Jalicza Wielka Jaworzynka Wielka Kamien贸wka Wielka Wielka Kiczera Wielka Kopa Wielka Krasna Wielka Krzy藕na Wielka Kurwia Wielka 艁膮ka Wielka艂膮ka Wielka Halina XVI le偶a艂a w tak zwanej Wiadzkiej wo艂osti, w w贸jtowstwie kleckiem. A. Jel. Wielka Hala, szczyt 1640 mt. w Ni藕nich Tatrach ob. t. XII, 259. Wielka Halina, g贸ra, 艣r贸d lesistych wielkich obszar贸w 221 mt. , nad dolina pot. Bia艂ej, na obszarze Szyszak贸w ob. Butyny, w pow. 偶贸艂kiewskim Mapa sz. g. 5, XXX. Wielka H艂usza, mko, pow. kowelski, gm. W. H. , okr. pol. kamie艅skokoszyrski, o 24 w. od Kamienia Koszyrskiego. Gmina, po艂o偶ona w p艂n. wsch. cz臋艣ci powiatu, graniczy od pld. z gm. Kamie艅Koszyrski, od zach. z gm. Chociesz贸w, od p艂n. z gm. Lelik贸w, od p艂n. wsch z gub. grodzie艅sk膮; , od wschodu z gub. mi艅sk膮, obejmuje 19 miejscowo艣ci, maj膮cych 1008 dm. wlo艣c. obok 284 nale偶膮cych do innych stan贸w, 7855 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 21242 dzies. Wielka Holica, obszar lesisty pag贸rkowaty, o p艂askich grzbietach w 艣rodku, wzn. do 379 mt. , cz臋艣膰 jego wschodnia nale偶y do Zawa艂owa, zach. do Hnilcza, w pow. podhajeckim Mapa wojs. , 9, XXXII. Wielka Jalicza, szczyt 776 mt. w Beskidzie wschodnim, pod 48 47 1 2 szer. p艂n. i 40 34 wsch. d艂ug. , 艣r贸d lesistego grzbietu zbiegaj膮cego do pot. Zdenjanki na W臋grzech, blisko granicy Galicyi Mapa wojs. , 10, XXVIII. Wielka Jaworzynka, szczyt 1002 mt. , lasem pokryty, na granicy Wierzchomli i Szczawnika, w pow. nowos膮deckim. Wielka Kamien贸wka, g贸ra 1087 mt. , we wsi Zielonej, w pow. nadwornia艅skim, pomi臋dzy pot. Czernik a Zielenic膮, okryta lasami. Le偶y pod 42 1 3 4 wsch. d艂ug. a 48 30 1 2 p艂n. szer. Mapa wojs. , 11, XXXI. Wielka K臋pa, pow. 艣redzki, ob. Czarnotki. Wielka K臋pa, niem. Wielkikaempe, wyb. do Brzozy, pow. toru艅ski; 2 dm. , 20 mk. Wielka Kiczera 1. g贸ra 921 mt. , ko艂o AL Hielegpatak na W臋grzech, stoki jej spadaj膮 do pot. Studeni Mapa wojs. , 11, XXIX. 2. W. , g贸ra 1226 mt. na W臋grzech, nad pot. Apszy艅cem, w pobli偶u 藕r贸de艂 Czarnej Cisy Mapa wojs. , 12, XXX. WielkaKo艂pienica, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. pol. NowaMysz, gm. Stwo艂owicze, o 52 w. od Nowogr贸dka ob. Ko艂pienica, A. Jel. Wielka Kopa, szczyt tatrza艅ski, ob. Koprowa Wielka, Wielka Krasna, szczyt w hr. spiskiem, ob. Lewocza t. V, 189. Wielka Krzy藕na, szczyt, ob. Fatra II, 375. Wielka Kurwia, niem. Gross Curvien, w艣 i nadle艣nictwo nad jez. Niskie, pow. ja艅sborski, st. Turo艣l Turoscheln. WielkaLipa, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol. i gm. Sn贸w, o 67 w. od Nowogr贸dka, Miejscowo艣膰 bezle艣na, grunta urodzajne. Nie gdy艣 Rdu艂towskich, ob. Lipa. A. Jel. Wielka 艁膮ka 1. os. , pow. s艂upecki, gm. i par. Szymanowice. 2. W. 艁. al. Bardel, os. , pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica. W 1827 r 1 dm. , 7 mk. Wielka艂膮ka al. Wielka 艁膮ka, niem. Wielkalonka, folw. do Turzna, plebanka i kol. , pow. w膮brzeski, st. p. Kowalewo, ko艣ci贸艂 par. katol. w miejscu; 1167 ha 867 roli orn. , 37 艂膮k, 175 lasu; 1885 r. 28 dm. , 68 dym. , 386 mk. , 354 katol. , 32 ew. ; na folw. J贸zafat przypada 57 mk. i 3 dm. W艣 posiada szkol臋 katol 2klas. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Katarzyny i Ma艂gorzaty, patronatu prywatnego; na nowo pobudowany zosta艂 mi臋dzy r. 1861 a 1863 konsekrowany. Przy nim bractwo r贸偶a艅cowe od r. 1885 i trze藕wo艣ci od r. 1856. W sk艂ad par. wchodz膮. Wielka艂膮ka, Br贸wno, Rychnowo, Rychnowskie wyb. , Olesiek, Elzanowo, Maryanki, Bielskie Budy, Bielskie Krodunkj, J贸zafat, Muehlenthalt, Pruska 艁膮ka i Juda. Parafia dek. che艂m偶y艅skiego liczy艂a 1867 r. 1188 dusz, za艣 1892 r. 1412 dusz. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂a W. do komturstwa kowalewskiego; w tym czasie wspominane p. n. GrossLanke, Langka 1446 i Lenkau. Rejestry krzy偶ackie z r. 1415 zapisuj膮; tu 34 w艂贸k, z tych 31 osiad艂ych; od ka偶dej z nich p艂acono 19 skojc贸w; karczmarz dostarcza艂 2 funty szafranu ob. Gesch, der Stadt u. des Kr. Kulm v. Schulz, n, str. 113. Ko艣ci贸艂 katol. istnia艂 ju偶 r. 1445 ob. Urkb. d. Bisb. Culm, str. 464. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, 偶e by艂 tu ko艣ci贸艂 z kamieni zbudowany, o 3 o艂tarzach; dwa przywileje krzy偶ackie zagin臋艂y. Bo prob. nale偶a艂y 4 w艂贸ki. Jakub S膮chocki by艂 proboszczem od r. 1670, przed nim Adam Koluszkowski, dawniej Pili艅ski. W sk艂ad par. wchodzi艂y Wielgo艂膮ka, gdzie przed wojn膮 szwedzk膮 by艂o w艂o艣cian 24, p贸藕niej 8; w czasie wizytacyi nie by艂o 偶adnego; dalej Elzanowo, Borowno, Rychnowo, Pruska 艁膮ka i m艂y艅skie osady Skrobacz, Juda, Kruska, Strus, desolata Pasternia, Kinost, Szerokostaw. Ka偶dy m艂ynarz mia艂 dawa膰 prob. po kor. 偶yta, a nauczycielowi po p贸l korca. Jako filie nale偶a艂y do W. ko艣cio艂y w Rychnowie i Gronowie; dusz by艂o w parafii przesz艂o 400. Tenutaryuszem W. by艂 Pstroko艅ski, podkomorzy brzeskokujawski ob. str. 39 44. Przez pewien czas ko艣ci贸艂 zostawa艂 w r臋ku inowierc贸w, kt贸rym go odebra艂 bisk. Piotr Tylicki, oddaj膮c zarz膮d proboszczowi Feliksowi Borek r. 1597. R. 1706 wykazuje wizyta Potockiego 684 dusz. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. 艁. jako dobra szl. i folw. o 29 dymach. Obecny pi臋kny ko艣ci贸艂, w kt贸rym sa groby familijne rodziny Dzia艂owskich, pobudowa艂 Ksawery Dzia艂owski z siostrami swemi. Dzisiaj spoczywaj膮 tam ju偶 trzy pokolenia Prawdzic贸wDzia艂ow skich, najstarszej mo偶e rodziny z Prus zachod Wielka Hala Wielka rzeka Wielka Ruda Wielka Rola Wielka Puszcza Wielka Polska Wielka Paw艂贸wka Wielka Olszanica Wielka Obryna Wielka Niwa Wielka Mogi艂a Wielka-艁otwa Wielka 艁uka Wielka nich, po kt贸rej maj膮tki przesz艂y na Gajew skich. K艣. Fr. Wielka艁otwa, w艣, pow. s艂uckim, ob. 艁otwa. Nale偶y do 1 okr. poL kleckiego, par. praw. Lachowicze, o 38 w. od S艂ucka. A. Jel. Wielka艁uha, bia艂orus. Wialikaja 艁uha, okolica, pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL i gm. Pu chowicze, o 29 w. od Ihumenia. A. Jel. Wielka 艁uka, szczyt, ob. Hale Wiaterne t. III, 14. Wielka Mogi艂a, zaginiona w艣, w pow. lipowieckim, nale偶a艂a do dobr kamienohorskich. W aktach Tryb. lubelskiego pod d. 22 maja 1607 rozpis mi臋dzy Aleksandrem Piasoczy艅skim a ks. Januszem Ostrogskim pozwanym w sprawie wybicia z d贸br Kamenohorskich, mianowicie z. .. Wielkiej Mogi艂y. .. i in. Jab艂onowski, Ukraina, II, 124. WielkaMyssa, w艣, pow. oszmia艅ski, ob. Myssa. W艣 W. Myssa ma 21 dm. , 254 mk. 132 prawos艁, 122 katol. . Wielka Niwa, uroczysko, pow. kobry艅ski, w 2 okr. poL, gm. Dywin, nale偶y do d贸br Dywin, Jagmin贸w. Wielka Obryna, w艣 nad rz. Usza, pow. nowogr贸dzki, w 4 okr. poL mirskim, gm. Jeremicze, o 37 w. od Nowogr贸dka. Za podda艅stwa w艂asno艣膰 Kaszyc贸w. Miejscowo艣膰 bezle艣na, grun ta wyborne, pszenne, laki obfite. A. Jel. Wielka Olszanica al. W. Olszanka, okolica szlachecka u 藕r贸de艂 Wy偶nianki, pow. s艂ucki, o 3 mile od S艂ucka, w 1 okr. poL starobi艅skim, par. kat. Starczyca. Ob. Olszanica Wielka. A. Jel. Wielka Paw艂贸wka, w艣 kozacka, w pow. zie艅kowskim gub. po艂tawskiej, 4613 mk. WielkaPolana, uroczysko, pow. s艂ucki, w gm. Hroz贸w, przy domin. Wink贸w, w艂asno艣膰 Korbut贸w. A. Jel. WielkaPolana, szczyt 796 mt. , w Muszynie, na granicy Galicyi i W臋gier, pod 49 19 1 2 pln. szer. a 38 33 wsch. d艂ug. Stanowi ona gniazdo, z kt贸rego rozwidla si臋 grzbiet na p贸艂noc, a jedna odnog膮 dochodzi na po艂udnie do Mag贸ry Mapa szt. wojs. , 8, XXIV. Wielka Polska, uroczysko, w pow. pi艅skim, wspomniane w dokum. pod 1655 przy siole Ostr贸w, obecnie w gm. Moroczno, na Zarzeczu pi艅skiem ob. Pisc. kn. , 195 196. A. Jel. Wielka Polska, ob. Wielkopolska. Wielka Puszcza, potok, prawy dop艂yw So艂y; wyp艂ywa na p艂d. wsch. obszarze Por膮bki, na dziale Roczynki z pod grzbietu stanowi膮cego granicznik pomi臋dzy pow. bialskim i 偶ywieckim. 殴r贸dliska potoku wzn. 755 mt. Dolina jego zrazu jest ciasnym zworem pomi臋dzy Wysokim Lasem z lew. brzegu 771 mt. , a g贸r膮 Cyga艅sk膮 745 mt. z praw. brzegu. Dop艂ywy z lew. brzegu sp艂ywaj膮 do niego z pod W. Czysownika 853 mt. , z obszaru Gronik贸wki, dalej z pod Kiczery 831 mt. , Kubnika 568 mt. , z praw. za艣 brzegu z obszaru Puszczy i z pod grzbietu wznosz膮cego si臋 prawie r贸wnolegle z dolin膮 W. Puszczy, a na kt贸rym wznios艂y si臋 Z艂ota g贸ra 759 mt. . Bukowski gro艅 729 mt. , Palenica 782. Zwora roztwiera si臋 w dolin臋, opadaj膮 c膮 od 755 mt. do 465 mt. , a przy uj艣ciu 308 mt. Dorzecze potoku g贸rzyste i lesiste, dostar cza mu obficie wody. D艂ugo艣贸 8 klm. Mapa wojs. , 6, XX. St. M, WielkaR膮j贸wka, w艣, pow. s艂ucki, o 60 w. od S艂ucka, w gm. Pociejki ob. Raj贸wka. A. Jel. Wielka Rola 1. niem. Wielkarolla, wyb. do 艁臋偶yc, pow. wejherowski, 5 dm. , 35 mk. 2. W. R. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. M. Kaczki. Wielka Ruda al. Domacha, rzeczka, w pow. lity艅skim, ob, Domacha i Ruda 4. . Wielka Ruda 1. zaginiona w艣, w pow. lipowieckim, nale偶a艂a do d贸br kamienohorskich. W aktach Tryb. lubelskiego pod d. 22 maja 1607 r. znajduje si臋 rozpis mi臋dzy Aleksandrem Piasoczy艅skim powodem a ks. Januszem Ostrogskim pozwanym w sprawie wybicia z d贸br kamienohorskich, mianowicie z. .. . Wielkiej Rudy i in. Jab艂onowski, Ukraina, II, 124. 2. W, R. , pow. berdyczowski, ob. Samhorodek t. X, 248. Wielka rzeka al. Klecz贸wka, potok, prawy dop艂yw Skawy, wyp艂ywa w Bugaju, w pow. wadowickim, p艂ynie w kierunku p艂n. zach. granic膮 Bugaju a Stryszowa, przez Barwa艂d G贸rny, dalej granica Barwa艂du 艢redniego i G贸rnego, dalej przez Barwa艂d Bredni i Dolny, Klecz臋 G贸rn膮 i Doln膮, gdzie przybiera nazw臋 Klecz贸wki; na granicy Kleczy Dolnej a Rokowa 艂膮czy si臋 z pot. Wysok膮 i na obszarze Rokowa uchodzi do Skawy. D艂ugo艣贸 14 klm. Powstaje ona u st贸p g贸ry Kahraryjskiej, w艣r贸d lesistych wzg贸rzy, zbieraj膮c wody z praw. brz. z obszaru 呕d偶arek 527 mt. , Puszczy 434 mt. , ze Stanis艂awia przyjmuje Czarny potok; z Barwa艂du 艢redn. 艁astawk臋, liczne te偶 potoczki p艂yn膮 z pod g贸ry Kleczy 370 mt. ; z lew. brzegu p艂ynie do W. rzeki najwi臋kszy dop艂yw ze Stryszowa z pod Owczarni 410 mt. Mapa wojs. , 6, XXI. Ob. Klecz贸wka. Wielka S艂oboda, w艣 poradziwi艂艂owska, p贸 藕niej ks. Witgenstejna, pow. nowogr贸dzki, gm. Jeremicze, paraf. praw. Berezowce, o 7 w, od Berezowc贸w, Turca i Jeremicz, ma 95 osad, 939 mk. 455 m臋偶. . Ziemi pod sadybami przesz艂o 53 dzies. , ziemi ornej oko艂o 454 dzies. , 艂膮k oko艂o 247 dzies. Lud rolniczy. W r. 1890 za艂o偶ona tu szk贸艂ka cerkiewna paraf. kosztem w艂o艣cian, w kt贸rej uczy艂o si臋 108 dzieci. A. Jel. Wielka S艂oboda, sieliszcze nad Rosi膮, ob. Borszczah贸wka I, 315 i Rokitna IX, 704. Wraz z gruntami Wo艂odareckiemi, uroczyszczem Horodyszczem i sieliszczem Rozwo艂o偶em, przywilejem kr贸lewskim nadane Januszowi Zahorowskiemu, kt贸ry 8 czerwca 1594 r. sprzedaje te dobra Januszowi Zbarazkiemu, wdzie brac艂aw. Z zapiski s膮dowej z d. 11 lipca 1596 r. okazuje Wielka S艂oboda Wielka S艂oboda si臋, 偶e dziedziczka sieliszcza W. S艂oboda i in. by艂a Anna Martynowna Trembicka. Stryj i opiekun jej Stanis艂aw sprzedaje te dobra ks. Januszowi Zbarazkiemu, wdzie brac艂. , za sum臋 3000 z艂p. na sp艂acenie d艂ug贸w i oswobodzenie innych d贸br obr贸cona. D. 13 czerwca 1609 r. nast膮pi艂 dekret kompromisarski mi臋dzy ks. Zbarazkimi a ks. Ostrogskim, moc膮, kt贸rego pierwszym przyznano dobra Barszcz贸wk臋 czyli raczej Wielka S艂obod臋 i in. Jab艂onowski, Ukraina, II, 392, 401, 552. Wielka S艂oboda, ob. Smorodinnoje. WielkaStarzyna, uroczysko, pow. bobruj ski, w gm. Bacewicze, 18 w艂贸k, nale偶y do domin. Bacewicze, Niezabitowskich. A. Jel. Wielka T艂okinia, kol. nad rzka b. n. , pow. kaliski, gm. Opat贸wek, par. T艂okinia, odl. od Kalisza 7 w. , ma 97 dm. , 662 mk. Powsta艂a na obszarze wsi T艂okinia ob. . WielkaTro艣cienica, w艣, pow. borysowski, o 10 w. od Borysowa ob. Tro艣cienica. WielkaUsa, pow. ihume艅ski, ob. Usa. Wielka Wapienica, szczyt 1692 mt. w Tatrach ni藕nich ob. t. XII, 258. Wielka Wie艣 1. w XVI w. Wielga Wie艣, w艣 i folw. , pow. 艂臋czycki, gm. Piaskowice, par. Parz臋czew, odl. 9 w. od 艁臋czycy. W艣 ma 8 dm. , 98 mk. ; folw. 7 dm. , 102 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 177 mk. W r. 1882 folw. W. , oddzieony r. 1877 od d贸br Parz臋czew, rozl. mr. 482 gr. orn. i ogr. mr. 325, 艂膮k mr. 80, pastw. mr. 46, nieu偶. mr. 31; bud. mur. 9, drew. 12; p艂odozm. 7pol. ; pok艂ady torfu. W艣 ma 21 os. , 45 mr. Na pocz膮tku XVI w. sta艂a pustka. By艂o tu 12 艂an. km. , kt贸re dawa艂y dziesi臋cin臋 kanonii 艂臋czyckiej, a plebanowi w Parz臋czewie na kol臋d臋 po 2 kor. 偶yta i 2 kor. owsa z 艂anu. Dwa folwarki dawa艂y plebanowi, z czego po艂ow臋 bra艂 wikary i ko艣cielny 艁aski, L. B. , II, 358. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576, w par. Parz臋czew, W臋偶ykowa i Obidowski mieli tu 8 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 68. 2. W. W. , pow. sieradzki, ob. Wielga Wie艣. 3. W. W. , w XVI w. Wielga Wie艣 lit. A i B, w艣 i folw. nad rz. Wart膮, pow. 艂aski, gm. D膮browa Widawska, par. Burzenin. W艣 lit. A, ma 7 dm. , 62 mk. , 20 mr. ; folw. 6 dm. , 73 mk. , 778 mr. ; w艣 lit. B, ma 12 dm. , 101 mk. , 102 mr. ; folw. 5 dm. , 56 mk. , 660 mr. W 1827 by艂o 27 dm. , 272 mk. Na pocz膮tku XVI w. pleban w Burzeninie pobiera艂 dziesi臋cin臋 z 艂an贸w km. i folw. , za Iman膮 po 2 gr. od 艂anu km. i pr贸cz tego po groszu od ka偶dego 艂anu 艁aski, L. B. , I, 428. W r. 1496 by艂o tu 9 1 2 艂an. km, w r. 1511 by艂o 5 艂an. , r. 1518 za艣 8 艂an. i 1 2 艂ana karczm, so艂tysiego Pawi艅ski, Wielkop. , II, 169, 178. 4. W. W. , w艣 i kilka osad, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrk贸w. Le偶y tu偶 przy mie艣cie Piotrkowie, nad wielkim stawem zwanym Bugaj i rzeczk膮 Straw膮. Znajduje si臋 cegielnia, fabryka narz臋dzi rolniczych. Cz臋艣膰 zwana te藕 Zwierskie al. Starostwo al. Bugaj ma 14 dm. , inne osady 10 dm. , w og贸le 216 mk. Starostwo al. Bugaj al. Pohulanka, folw. , os. m艂yn. i os. 15 dm. ludno艣膰 niepodana. Obecnie wskutek rozwoju Piotrkowa i powstawania w tej cz臋艣ci nowych fabryk, ludno艣膰 zapewne bardzo si臋 zwi臋kszy艂a. Obszar og贸lny oko艂o 530 mr. Obszar w艂o艣cia艅ski, zaliczany dawniej do d贸br Majk贸w, wynosi艂 w 29 os. 515 mr. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 660 mk. Na pocz膮tku XVI w. by艂 tu dwor kr贸lewski i role folwarczne, do niego zdawna nale偶膮ce, z nich pobiera艂 dziesi臋cin臋 pleban w Piotrkowie; z 艂an贸w km. sz艂a na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , II, 223. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 53 Wielgawie艣 mia艂a osad. 44, 艂an. 24, 艂an so艂tysi 1; m艂yn kr贸lewski na Bugaju, m艂yn kr贸lewski s艂odowy, m艂yn so艂tysa piotrkowskiego, m艂yn klasztoru piotrkowskiego Pawi艅ski, Wielkop. , II, 251. 5. W. W. , w艣 i folw. , pow. konecki, gm. i par. Niek艂a艅, odl. od Ko艅skich 21 w. , ma 55 dm. , 321 mk. , 14 mr. dwors. , 40 os. 464 mr. w艂o艣c. Nale偶y do d贸br Niek艂a艅. W 1827 by艂o 28 dm. , 187 mk. , par. Odrow膮偶. Nie wymieniona w spisach pobor. z XVI w. , ni w spisie z 1674 r. Powsta艂a zapewne dopiero w XVIII w. 6. W. W. , dawniej Wiela Wie艣, w艣, pow. i艂偶ecki, gm. Wielka Wie艣, par. W膮chock, odl. od I艂偶y 27 w. , ma 95 dm. , 497 mk. , 864 mr. w艂o艣c. i 3 mr. dwors. W 1827 by艂o 41 dm. , 262 mk. Wed艂ug D艂ugosza Lib. Ben. , III, 405 Gedko, biskup krakowski, nadal t臋 w艣 klasztorowi w膮chockiemu. Kmiecie odrabiali po 3 dni w tygodniu, dawali po 30 jaj, 4 koguty, 2 sery, obowi膮zani byli do powaby i sepu po 8 korcy owsa, 4 j臋czmienia; 4 zagrodn. p艂acili po fertonie i odrabiali 2 dni na Wielkanoc i na 艣w. Micha艂. Wszystkie role dawa艂y dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮, warto艣ci 6 grzyw. , klasztorowi, zagrodnicy p艂acili po 6 gr. za stacy膮. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Wieliawiesz mia艂a 21 osad na 5 1 2 艂anach, 5 zagr. z rol膮, 3 komor. , 2 biednych, 1 rzem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 196. W. gm. , ma 5421 mr. obszaru 436 dworskich i 4569 mk. 418 偶yd. . S膮d gm. okr. II i st. p. w os. W膮chock. W sk艂ad gm. wchodz膮 osada miejska W膮chock, tudzie偶 osady Bugaj, Kaczka, Marcink贸w, Mostki, Parsz贸w, P. G贸rniczy, Plaski, Rataje, StaryStaw, Szkleniec, W臋gl贸w, WielkaWie艣. 7. W. W. , w艣 i folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Bia艂y Ko艣ci贸艂, odl. 21 w. od Olkusza, ma pok艂ady wapienia, m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 42 dm. , 266 mk. W. r. 1876 folw. W. W. i 艢wi艅cz贸w rozl. mr. 765 folw. W. Wie艣 gr. orn. i ogr. mr. 306, 艂膮k mr. 19, pastw. mr. 251, wody mr. 2, zaro艣li mr. 8, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 5, drew. 5; folw. 艢wi艅cz贸w gr. om. i ogr. mr. 117, lasu mr. 22, zaro艣li mr. 6, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 2; w艣 W. W. os. 41, mr. 582; w艣 Swawola os, 9, mr. 69; w艣 Wielka S艂oboda Wielka Wapienica Wielka T艂okinia Wielka Wielka Wie艣 Wielka Wie艣 Wielka Wie艣 艢wi艅cz贸w os. 3, mr. 11. W艣 ta nale偶a艂a do klasz toru w D艂ubni Imbramowice. Wymienia j膮. akt z r. 1225, kt贸rym ks. Boles艂aw pozwala posia d艂o艣ci klasztorne przenie艣膰 na prawo niemieckie Kod. dypl. poL, I, 94. Nast臋pnie jednak, mo偶e drog膮 zamiany, przesz艂a znowu na w艂asno艣膰 kr贸lewsk膮. D艂ugosz podaje o tej wsi dwie wiado mo艣ci, niezgodne nieco w szczeg贸艂ach. Opisuj膮c dochody ko艣cio艂a Wszystkich 艢w. w Krakowie powiada, i偶 Wyelgawyesz ma 17 艂an. km. , kar czm臋 z rola, zagrodnika i ca艂a z tych r贸l dziesi臋 cin臋 pobiera pleban po艂owy murowanej ko艣cio艂a W. W. 艣w. Warto艣膰 dziesi臋ciny wynosi 15 grzyw. W opisie parafii Smardzewice podaje, 藕e ca艂a dziesi臋cina idzie na rzecz prebendy krakowskiej niewymienionej z tytu艂u. Folwark kr贸lewski dawa艂 poprzednio pleban. w Smardzowicach, lecz 贸wczesny dzier偶awca starostwa S艂abosz nie chcia艂 oddawa膰, twierdz膮c, 偶e powinna nale偶e膰 do prebendy na zamku ojcowskim L. B. , II, 7, 54. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 w艣 nale偶膮ca do zamku ojcowskiego, mia艂a 13 lan. fan. , S czyn. , 2 zagr. z rol膮, 1 kom. bez by d艂a, 2 rzem. , 1 2 艂anu karczm. Pawi艅ski, Ma艂op. , 30. 8. W. W. , w艣, pow. miechowski, gm. i par. Ksi膮偶 Wielki, posiada szko艂臋 pocz膮tkowa. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 121 mk. Mylnym jest domys艂 wydawc贸w Kod. dypl. pol. III, 168, i偶 wyst臋pu j膮cy w dok, z r. 1302 Dirsierayus haeres de Vela ves by艂 tej wsi dziedzicem, zw艂aszcza, 偶e na akcie tym podpisa艂 si臋 Jan pleban de vella ves. Akty te odnosz膮 si臋 do Wielowsi dzi艣 pow. tarnobrzeski. W po艂owie XVI w. w艣 ta, w par. Ksi膮偶 Wielki, w艂asno艣膰 Jana Rabszty艅skiego, mia艂a 艂any km. , zagr. , z kt贸rych dziesi臋 cin臋, warto艣ci 30 grzyw. , dawano plebanowi w Ksi膮偶u D艂ugosz, L. B. , II, 83, 84. Wed艂ug reg. pob. z r. 1581 Jan Barzy mia艂 11 艂an. km. , 1 kom. z bydl. , 3 kom. bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. . 83, 440. Br. Ch. Wielka Wie艣 1. w艣 nad Szwinte艂ka, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Zejfert贸w, Zab艂ociszki o 3 w. , o 11 w. od 艢wi臋cian, 14 dm. , 128 mk. katol. 2. . W. W. , w艣 w艂o艣c. nad jez. O偶ank膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Twerecz, o 3 w. od gminy a 40 w. od 艢wi臋cian, 27 dm. , 283 mk. katol. , 7 starowier. , 12 偶yd贸w w 1365 r. 113 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dzisna. 3. W. W. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, 124 dzies. ziemi w艂o艣c. 4. W, W. , w艣, folw. i uroczysko, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. poL, gm. To艂oczmany, o 11 w. od Wo艂kowyska; w艣 ma 133 dzies. ziemi w艂o艣c; folw. nale偶y do d贸br 艢wietnica Wielka, Ko艂艂upaj艂贸w; uroczysko, 16 dzies. , w艂asno艣膰 Borejsz贸w. 5. W. W. al. Po艂o艅sk, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. R贸偶ana, o 44 1 2 w. od S艂onima, 562 dzies. ziemi w艂o艣c. 6. W. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 24 w. od Wi艂komierza. 7. W. W. , folw. , tam偶e, gm. Kurkle, o 24 w. od Wi艂komierza; Biesiekierscy maj膮 tu 40 dzies. 6 nieu偶. , Kontrymowiczowie 28 dzies. 2 nieu偶. 8. W. W. , ob. Wielkie Sio艂o. J. Krz. Wielka Wie艣, w XV w. Wielga Wyesz, 1591 Wielowie艣, w艣, w pow. brzeskim, na lew. brzegu Dunajca, przy go艣ci艅cu z Zakluczyna do Wojni cza, 3, 7 klm. na p艂d. od Wojnicza, w r贸wninie wzn. 206 mt. npm. , liczy wraz z obszarem wi臋k. pos. Jana hr. Stadnickiego 103 dm. , 618 mk. , 586 rzym. kat. i 25 izrael. Parafia w Wojni czu. Grunta ma urodzajne, nap艂ywowe, w stro nie p艂d. niewielki las zwany Zamkiem. Do te go miejsca odnosi si臋 podanie si臋gaj膮ce czas贸w Boles艂awa 艢mia艂ego. Wzg贸rze ze staro偶ytnemi okopami nosi nazw臋 g贸ry Panie艅skiej. Obszar ta bularny dzieli si臋 na dwa folwarki i wynosi 715 mr. roli, 39 mr. 艂膮k, 4 mr. 247 s膮偶. ogr. , 157 mr. pastw. , 37 mr. lasu, 113 mr. nieu偶. i 2 mr. 1079 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. ma 202 mr. roli, 31 mr. 艂膮k i ogr. , 26 mr. pastw. i 15 mr. lasn. Za D艂ugosza L. B. , II, 307 nale偶a艂a do Jana Wielowiejskiego P贸艂kozica, mia艂a 18 kmieci, dwie karczmy z rola, zagrody z rola i predium szlach. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 143 dzieli艂a si臋 na 2 cz臋艣ci, wi臋ksz膮 posiadali Wielowiescy, mniej sza Anna Stojewska. Obie cz臋艣ci mia艂y 3 艂any km. , 12 zagr. z rola, 6 kom. z byd艂em, 6 kom. bez byd艂a, rze藕nika. Graniczy na p艂n. z Zawodziem, na p艂d. z Sukmaniem, na zach. z Mil贸w ka, Grabnem, Rudka. Mac. Wielka Wie艣 1. kol. , pow. pozna艅ski, par. rz. kat. St臋szewo. W r. 1837 by艂o 28 dm. , 164 mk. Nale偶a艂a do dominium Chmielnik, stanowi膮cego cz臋艣膰 d贸br St臋szew. 2. W. W. al. 艢wi膮tniki, w艣 i folw. , pow. bukowski, par. rz. kat. , poczta i st. dr. 偶el. w Buku. Wchodzi艂a w ostatnich czasach w sk艂ad d贸br rz膮dowych Duszniki. E. 1837 w艣 mia艂a 26 dm. , 260 mk. ; folw. 6 dm. , 75 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad klucza bukowskiego d贸br bisk. pozna艅skich. R. 1580 biskup p艂aci艂 tu od 10 p贸艂艂ank贸w, 4 ogrod. , 7 p贸艂艂an. pustych Pawin. , Wielkop. , I, 6. 3. W. W. , w艣, pow. mi臋dzychodzki. W r. 1837 mia艂a 84 dm. , 774 mk. Gorzelnia. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Mi臋dzych贸d. Wed艂ug. reg. pob. pow. pozna艅skiego z r. 1580 we wsi Wielia Wie艣 w par. Mi臋dzych贸d, w艂asno艣c Zofii z Ostrorog贸w kasztelanowej mi臋dzyrzeckiej, p艂acono od 8 艂an. , 3 ogrod. , 2 kom, 25 owiec z pasterzem, 1 4 艂ana karcz. Pawi艅. , Wielkop. , I, 21. Wielka Wie艣, niem. Grossendorf, w艣 w艂o艣c. na Kaszubach, pow. pucki, agent. poczt. i szko艂a katol. w miejscu, par. kat. Swarzewo; 726 ha 360 roli orn. , 61 Iak; 1869 r. 412 mk. , 50 dm. ; 1885 r. 60 dm. , 83 dym. , 415 mk. , 423 kat. , 2 ew. W艣 ta le偶y tu偶 przy granicy p贸艂wyspu Hela, na k臋pie Swarzewskiej i ma z p艂n. strony morze Wielkie Baltyckie, a z wschodniej t. z. morze Ma艂e zatok臋 Pucka. Za wsi膮; stacja ratunkowa dla 偶eglarzy. Z pobliskiej g贸ry nad zatoka rozleg艂y widok na p贸艂wysep, w艣 i morze. W pld. stronie, na lewo od drogi ze Swarzewa, o 1 klm. od wsi, ma艂a dro偶yna polna prowadzi do miejsca, na kt贸rem w r. 1877 natrafiono p艂ugiem na gr贸b skrzynkowy. Z kilku popielnie w nim zawartych, jedn膮, tylko wydobyto w ca艂o艣ci i oddano do Muzeum Tow. N. w Toruniu. Na wsch贸d od tego miejsca, na stokach wy偶yn nadmorskich, pasterze napotykali nieraz groby skrzynkowe, z kt贸rych jednak nic nie ocala艂o ob. Ossowskiego Obja艣n. do mapy, str. 65 66. W dok. napotykamy W. ju偶 r. 1284 p. n. Velaves; w tym roku nadaje j膮 ks. Mestwin Piotrowi, synowi Glabuna, woln膮 ab omni exactione et solutione Polonica ob. Perlbach P. U. B. , 374, str. 399. R. 1376 nadaje komtur gda艅ski Walpot v. Bassenheim wiernemu Janowi Heinz Grobesprochen i jego spadkobiercom na prawie che艂m. w艣 tutejsz膮; z 30 w艂. , z kt贸rych 3 przypadaj膮 na Ch艂apowo wraz z 15 morgami 艂膮k na Helu, so艂tys dostaje 3 wolne w艂贸ki, od reszty maj膮; czynszowa膰 po 1 grz. i po 2 kury, od morga 艂膮k za艣 1 1 2 wiardunka; mieszka艅com przys艂uguje nadto prawo tuczy Mastrecht na Karwiach i prawo paszy na Helu; bisk. i prob. maj膮 dawa膰 zwyk艂e dziesi臋ciny, so艂tys b臋dzie pobiera艂 trzeci fenik kar sadowych, b臋dzie czyni艂 s艂u偶b臋 zbrojn膮 na koniu. Przywilej ten potwierdzi艂 r. 1633 W艂adys艂aw IV w Krakowie. R. 1400 stawia w艣 2 je藕d藕c贸w, jednego w ci臋偶kiej, drugiego w lekkiej zbroi; zawiera 27 w艂贸k, czynszuj膮cych grz. 27 i karczm臋, p艂c膮c膮; 2 grz. ob. Prutz, Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 188. Za czas贸w, gdy W. nale偶a艂a do ststwa puckiego, istnia艂a tu warownia nadmorska W艂adys艂aw贸w, kt贸rej szcz膮tki dot膮d si臋 przechowa艂y ob. Puck, t. IX, 269. Lustr. z r. 1678 pisze Wielka Wie艣 ma 30 w艂贸k, 3 nale偶膮; do Chlapo wa ogrodnikom; 艂膮k ma morg贸w 15, na kt贸rych teraz Jastarnia wie艣 siedzi. Rozgard tam jest dworski morg贸w 8. So艂tys Pawe艂 Bolda z 偶on膮. , ma dzieci pi臋cioro, siedzi na w艂. 3, powinno艣膰 jego brzegu morskiego pilnowa膰; ten偶e od pustej roli daje fl. 12. Gbur贸w tam by艂o 12, teraz ich tylko 5; drudzy zniszczeli; a gdy niekt贸rzy szarwarkowa膰 nie mogli, osady im wzi膮艂 pan Pozner, arendarz starostwa od Gda艅szczan i drugim ch艂opom szarwarkowym dal. Zbo偶e za艣 od 2 ch艂op贸w wzi膮艂 do folwarku. Wojciech Mazurek, poddany, z 偶on膮; , ma dzieci sze艣cioro, nie wszystkie doros艂e, siedzi na w艂. 2; szarwark odprawuje jak i drudzy. Czynszu daje grzywien pruskich 4, kur 5, jaj 20. Micha艂 Dytlow, poddany, z zon膮, dzieci ma troje, niedoros艂e, w艂贸k ma 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Tomasz Haza, poddany, z 偶on膮. , dzieci ma dwoje, niedoros艂ych, w艂贸k 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. A nadto karczmarzem jest, piwo i gorza艂k臋 pa艅sk膮, szynkuje. Jerzy S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. Getka, poddany, z zon膮, , ma dzieci sze艣cioro, nie doros艂ych, w艂贸k 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Matys Hiruka, gbur, poddany, z 偶ona, ma dzieci pi臋cioro, niedoros艂ych, w艂贸k ma 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Jakub Derc, poddany, z 偶on膮. , arendarz na pustych w艂. 2, daje czynszu na rok fl. 15, we 偶niwa robi jak i drudzy arendarze. Jachim Struk z zon膮, , ma dzieci pi臋cioro, arendarz na pustych w艂贸kach 2, daje czynszu fl. 30 i robi we 偶niwa jak i wszy scy. Marcin Domreza, z 偶on膮. , poddany, dzieci ma troje doros艂e, arendarz na w艂. 2 pustych, daje czynszu fl. 20 i robi we 偶niwa jak i wszyscy. Anna wdowa Jana Zamerlinka, poddana, ma dzie ci 4, arend膮, trzyma w艂. 2, daje czynszu fl. 20 i robi we 偶niwa jak i wszyscy. Tam偶e cala w艣 od pustej roli w艂贸k 2 daje fl. 15. Matys Ergard, ogrodnik, poddany, z 偶ona, daje od mieszkania i ogrodu fl. 6. Bartosz Zelk, poddany, z 偶on膮; , da je od mieszkania i ogrodu fl. 12. W tej wsi s膮 sieci 艂oso艣ne i inne, kt贸re si臋 w prowent rybitwy aparte po艂o偶膮. . Ci偶 poddani z tej wsi produko wali nam confirmacy膮 przywileju krzy偶ackiego od J. k. m. tera藕niejszego Jana Trzeciego die 19 mensis Octobris a. 1677, w kt贸rej libertacya im dana certis retibus. My ich w tem conserwowali艣my cum ea declaratione, 偶e ka偶dy gbur z tej wsi jeden zak stawie ma wolno, od kt贸rego do zamku gr. 6 na rok p艂ac膮. , a coby wi臋cej stawiali nad ten od ka偶dego p艂aci膰 b臋d膮; jak zwyczaj. Co przecie ad beneplacitum J. kr. m. by膰 ma ob. str. 13, r臋kopis w Pelplinie. Wizyta Szaniaw skiego z r. 1770 opiewa, 偶e w艣 dawa艂a od 30 w艂贸k 30 korcy 偶yta i tyle偶 owsa; w贸wczas tylko 18 kor. i 3 wiertle 偶yta i tyle偶 owsa str. 52. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 pobiera艂 prob. swarzewski zt膮d 25 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 39. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisana jako kr贸l. dobro lema艅skie i w艣 w艂o艣c. o 15 dym. K艣. Fr. Wielka Wola 1. w艣, dzi艣 przedmie艣cie Warszawy. Ob. Czyste i Wola. 2. W. W. , w艣 i folw. , pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, odl. 14 w. od Rawy. W艣 ma 20 dm. , 200 mk. ; folw. 6 dm. , 156 mk. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 199 mk. W r. 1874 folw. W. W. rozl. mr. 1732 gr. orn. i ogr. mr. 710, 艂膮k mr. 49, pastw. mr. 7, wody mr. 5, lasu mr. 88, zaro艣li mr. 24, nieu偶. mr. 49; bud. mur. 10, drew. 10; p艂odozm. 7 i 10pol. ; las nieurz膮dzony, gorzelnia. W艣 W. os. 43, mr. 437; w艣 D膮br贸wka os. 52, mr. 696; w艣 Ann贸w os. 34, mr. 484. 3. W. W. , w艣, folw. i dobra, pow. opoczy艅ski, gm. Wielka Wola, par. W贸jcin, odl. od Opoczna 16 w. , ma 12 dm. , 137 mk. R. 1577 w艣 ta p. n. Wola Daleszowska nale偶y do Stawie艅skich. Na obszarze d贸br powsta艂a osada przy klasztorze zw. Paradyz ob. . W r. 1827 by艂o 34 dm. , 304 mk. razem z Paradyzem. Bobra W. W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1867 z folw. W. Stasiu, os. i m艂yn w Strza艂kowie. Obszaru mr. 22 Wielka Wola Wielka Wola Wielki Bobryk Wielkanoc Wielka 呕arnawka Wielka Zimna Woda Wielka Zatoka Wielka Wola 1780 gr. orn. i ogr. mr. 606, 艂膮k mr. 15, pastw, mr. 21, lasu mr. 800, zaro艣li mr. 70, nieu偶. mr. 225. W艣 Paradyz os. 32, mr. 210; w艣 Przy艂臋k os. 111, mr. 1360; w艣 Kazimierz贸w os. 32, mr. mr. 510; w艣 Feliks贸w os. 12, mr. 171; w艣 Al fons贸w os. 41; mr. 315. Ko艣ci贸艂 i klasztor ber nardyn贸w za艂o偶y艂 tu w r. 1689 Kazimierz Sk贸rkowski, dziedzic wsi. Gdy pierwotna drewniana budowla sp艂on臋艂a w r. 1820, wzniesiono nowy ko艣ci贸艂 murowany, z dwoma wie偶ami, zdaleka widzialnemi, dla wynios艂ego po艂o偶enia. Dobra te od XVII w. zostaj膮 w posiadaniu rodziny Sk贸rkowskich. W. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. V we wsi W贸jcinie, urz膮d gm. i st. poczt. we wsi Paradyz. Gmina ma 7718 mr. 4742 wlo艣c. i 3060 mk. 3 prawos艂. , 79 prot. , 232 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Alfons贸w, Bogus艂aw贸w, Feliks贸w, Hieronim贸w, Iren贸w, Joann贸w, Kazimierz贸w, Krasik, Paradyz, Przy艂臋k, Sta siu, Strza艂k贸w, Wielka Wola i W贸jcin. S膮 to przewa偶nie kolonie i wsi za艂o偶one w ostatnich czasach, po wyci臋ciu las贸w. Br. Ch. Wielka Wola, ob. Wola Wielka. Wielka Zatoka, ob. Einwick. Wielka Zimna Woda, ob. Starole艣nia艅ska Woda, Wielka 呕arnawka, potok, lewy dop艂. So艂y, p艂ynie granica mi臋dzy dwoma Mi臋dzybrodziami, z pod lasu Koz wzn. 839 mt. , w kierunku p艂d. wsch. D艂ugo艣膰 3700 mt. Mapa wojs. , 6, XX. Wielkanoc, w艣 i folw. nad rzk膮 Go艂eczk膮. praw. dop艂. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Rzerzu艣nia, par. Go艂cza, odl. 8 w. od Miechowa, w pobli偶u drogi bitej do Wolbromia, posiada po k艂ady wapienia, m艂yn wodny i tartak. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 130 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 337 gr. orn. i ogr. mr. 291, pastw. mr. 23, lasu mr. 4, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 8, drew. 15. W艣 W. os. 32, mr. 164. Do folw. nale偶y te偶 os. i karczma Cieplice. W po艂owie XVI w. w艣 W. , w par. Go艂cza, w艂asno艣膰 Jana Wielkanockiego h. Piakostki, mia艂a 艂any km. , karczm臋, zagr. , fol wark, z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 20 grzyw. , p艂acono plebanowi w Go艂czy D艂ugosz, L. B. , II, 39. W r. 1581 w艣 W. , w par. Go艂cza, w艂asno艣c Wielkanockiej, mia艂a 4 i p贸l lan. km. Pawi艅ski, Ma艂op. , 94, 437. Br. Ch. Wielki Bar贸w, w艣 i dobra, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. 艁ogumowicze o 6 w. , okr. wiejski Miko艂aj贸w, 42 dusz rewiz. W 1865 r. dobra nale偶a艂y do 艢lipkowej. Obok w艣 i folw. Ma艂y Bar贸w w艂asno艣c Besarowicz贸w. Wielki Bazi贸w, wzg贸rze lesiste z p艂askim grzbietem, na granicy wsi Schodnicy i Mra偶nicy, w pow, drohobyckim. Z p贸艂n. stok贸w wyp艂ywa pot. Ty艣mienica, z pld. Schodnica. Wzg贸rze to stanowi pocz膮tek grzbietu ci膮gn膮cego si臋 ku p艂d. wsch. do potok贸w Ropianki i Stynawki Mapa wojs. , 9, XXIX. Wielki Bobryk, sio艂o, pow. sumski gub. charkowskiej, o 20 w. na p艂d. wsch. od Sumska, ma 126 dm. , 1935 mk. , 4 jarmarki, fabryk臋 prz臋dzy bawe艂nianej w 1860 r. zatrudnia艂a 277 robotnik贸w i wyprodukowa艂a za 48500 rs. i cukrowni臋 w t. r. zatrudnia艂a 310 robotn. i wyprodukowa艂a za 64000 rs. . Wielki Bok贸w, w艣 i w艂asno艣膰 ziemska, pow. mozyrski, w 1 okr. poL skryha艂owskim, gm. Mieleszkiewicze, o 12 w. od Mozyrza. W艣 ma 15 osad. Opr贸cz tego maj膮. tu folw. Berezowscy przesz艂o 18 w艂贸k, Marciniewiczowie przesz艂o 38 w艂贸k, Trypolscy 2 1 2 w艂贸ki, Polak贸w 2 1 4 w艂贸ki, Repeta 2 1 4 w艂贸ki, Carenko przesz艂o 1 w艂贸k臋. Miejscowo艣膰 falista, grunta dobre. A. Jet. Wielki B贸r 1. al. Wielki Las al. Le艣nictwo, folw. , pow. kolski, gm. Piotrowice, par. Lubst贸w, odl. od Ko艂a 25 w. Oddzielony od d贸br Lubst贸w, folw. ten mia艂 w r. 1891 obszaru 2191 mr. w tem 517 mr. roli i ogr. , 7 mr. 艂膮k 61, mr. pastw. , 1511 mr. lasu i 95 mr. nieu偶. ; bud. murow. 3, drew. 15; las nieurz膮dzony. 2. W. B, , kol. , pow. cz臋stochowski, gm. Grab贸wka, par. Cz臋stochowa odl. 3 w. , ma 43 dm. , 352 mk. , 819 mr. w艂o艣c, 1 1 2 dwor. karczma. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 66 mk. Powsta艂a na obszarze d贸br rz膮d. Cz臋stochowa. 3. W. B. , os. le艣. , pow. sejne艅ski, gm. Pokrowsk, odl. 9 w. od Sejn, ma 1 dm. , 5 mk. Wielki B贸r 1. w艣, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, przy drodze ze wsi Mo艂czy do Dubrowy, o 68 w. od Bobrujska, ma 15 os. ; miej scowo艣膰 g艂ucha. 2. W. B. , w艂asno艣膰 ziemska, pow. ihume艅ski, w 3 okr. poL i par. katol. Bere zyna, gm. Pohost, o 49 w. od Ihumenia, nale偶y do Giecewicz贸w, ma 3 w艂贸ki; grunta lekkie. 3. W. B. , w艣, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jure wickim, gm. Ghojniki, o 52 w. od Rzeczycy, ma 66 osad. By艂a tu niegdy艣 kaplica katol. paraf. Ostrohladowicze. Obecnie jest tu cerkiew paroch. i szk贸艂ka cerkiewna od 1867 r. . Pod艂ug reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. w艂asno艣膰 po tomk贸w Miko艂aja Abrahamowicza, wdzica smo le艅. , p艂aci od 6 dym. , 2 k贸艂 m艂y艅. Pod艂ug aktu rozgraniczenia mi臋dzy pow. owruckim a pow. mozyrskim z 1622 r. 19 stycz. sio艂o W. B. pozosta艂o przy wdztwie kijowskiem Jab艂onowski, Ukraina, I, 83, 96. D. 26 czerw. 1600 r. dane przez Szcz臋snego Charli艅skiego, podkom. kijow. , synowi Miko艂ajowi. Nale偶a艂o do dworu Ostrohladowcze. W 1623 r. Halszki Charli艅skiej tam 偶e, n, 60, 637. A. Jel. Wielki B贸r 1. lesisty obszar p艂aski we wschod. cz臋艣ci Piskorowic, w pow. jaros艂awskim. Po wschod. i zach. jego stronie 艣ciel膮 si臋 podmok艂e 艂臋gi. Od pld. op艂ywa ten obszar pot. Lubenia Mapa szt. wojs. , 5, XXVII. 2. W. B. , obszar lesisty, w cz臋艣ci p艂n. wschod. podmok艂y, w Podborzu, w pow. d膮browskim, z najwy偶szem wznies. 186 mt. Na p艂d. wschodzie 艂膮czy si臋 z nim Ma艂y B贸r. Wody odciekaj膮 do Brenia. Wielki Bok贸w Wielki B贸r Wielka Wola Wielki Bazi贸w Wielki Bar贸w Wielki Karack Wielki Kierniczny Wielki K膮t Wielki Horb Wielki Gro艅 Wielki G艂uch贸w Wielki Gaj Wielki Dzia艂 Wielki Dw贸r Wielki D贸艂 Wielki Dilec Wielki Dil Wielki Czysownik Wielki Czantory Wielki Cierebierz Wielki Chutor Wielki Byk贸w Wielki Borek Wielki Borek Wielki Borek, szczyt g贸rski w Karpatach I szl膮skich, na p艂n. wsch贸d od Jab艂onkowa, wzn. 980 mt. Wielki Byk贸w, w艣 poradziwi艂艂owska nad rzk膮 Siewielg膮, praw. dop艂. S艂uczy, pow. s艂ucki, przy drodze z Pohosta do Carowc贸w, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Pohost, o 15 w. od S艂ucka, ma 45 osad; grunta dobro, 艂膮ki obfite; po drugiej stronie rzeki le偶y w艣 Ma艂y Byk贸w. Wielki Chutor, mko nad rzk膮. Zo艂otonosza, dop艂. Dniepru, pow. zo艂otonoski gub. po艂tawskiej, o 25 w. na p艂n. od Zo艂otonoszy, ma 355 dm. , 1580 mk. ; 2 cerkwie, 4 jarmarki. Wielki Cierebierz, uroczysko, pow. nowo gr贸dzki, w gm. Wsielub. A. Jel. Wielki Czantory, szczyt 995 mt. , ob. Czantory por. t. III, 858. Wielki Czysownik, gniazdo g贸rskie 353 mt. u granicy Por膮bki z p艂n. a Mi臋dzybrodzia i Kocierza z p艂d. , na pograniczu pow. bialskiego i 偶ywieckiego, pod 49 1 1 2 p艂d. szer. , a 36 56 wschod. d艂ug. Nale偶y do dzia艂u Kocierza. Od niego wysuwaj膮 si臋 dzia艂y g贸rskie na p艂n. zach. , p艂d. zach. i wsch贸d Mapa wojs. , 6, XX. Wielki Dil, g贸ra 704 mt, pod 48 55 p艂n. szer. , a 41 3 wsch. d艂ug. , w Beskidzie wschod. , na W臋grzech, na granicy Rieski i Tyuski Mapa wojs. , U, XXIX. Wielki Dilec, szczyt g贸rski 937 mt. , na obszarze gm. Szczerban贸wki, w pow. liskim, u 藕r贸de艂 Os艂awicy. Wielki D贸艂, os. , pow. olkuski, gm. i par. Minoga. W 1827 r. 5 dm. , 23 mk. , par. Sieciechowice. Wielki D贸艂, bezle艣ne wzg贸rze 315 mt. , na granicy Kad艂ubisk i Narola Starego, w pow. cieszanowskim. Wzg贸rze to wznosi si臋 na dziale lwowskotomaszowskim, czyli Roztoczu 偶贸艂kiewskiem, pod 50 22 1 2 p艂n. szer. , a 41 1 4 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 4, XXIX. Wielki Dw贸r 1. folw. , pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol, gm. Horod藕ki, o 49 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 25 mk. 10 prawos艁, 15 katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Niekraszewicz贸w. 2. W. D, folw. i osada karcz. , pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Wielki Dw贸r, o 50 w. od Wilna. Folw. ma 108 mk. 6 prawos艂. , 42 kat. , 60 starow. ; kaplica kat. par. Giedrojcie, m艂yn drew. , browar murow. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. katol. W 1865 r. w艂asno艣膰 Boles艂awa Jele艅skiego. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Biedory, Donowale, Jasiuliszki, Jawry, Ko艂undzie, Kuwienie, Pojezierce, Radziu艅ce, Skoreniszki, Sza艂toborszczyzna, Szarejkiszki, Wiejczele, oraz za艣c Antopu艣le, Bilsza, Kajeliszki, Komosta, Kortuwiel, Kozaki, Mie艂u偶e, Milika艅ce, Miszki艅ce, O偶egiry, Pusty艂ka i Sadowszczyzna, w og贸le w 1865 r. 277 dusz rewiz. w艂o艣cian uw艂aszczonych i 1 b. w艂o艣c. skarbowych. Wielki Dw贸r, cz臋艣贸 Jawornika ruskiego, w pow. dobromilskim. Wielki Dzia艂, lesiste wzg贸rze 394 mt, jedno z najwy偶szych wzniesie艅 Roztocza lwowskotomaszowskiego, na obszarze Huty Starej, w pow. cieszanowskim. Jego stoki przechodz膮 na wsch. do pow. rawskiego. Wody z niego odp艂ywaj膮 do Tanwi na p艂n. zach贸d, do pot. za艣 Werchowiny na p艂d. wsch贸d. Le偶y pod 50 2 1 4 ptu. szer. , a 41 2 1 2 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 4, XXIX. Wielki Gaj 1. We艂yki Haj, lesiste wzg贸rze 391 mt. , w Horodyszczu, w pow. tarnopolskim, nad stawem Werte艂eckim Mapa wojs. ,, 6, XXXIII. 2. W. G. , lesisty obszar w p艂d. zach. stronie Karczmina, w pow. rawskim Rawa Ru ska, na zach. 艂膮czy si臋 z nim obszar za Kur hanami, wzn. 219 mt. W. Gaj jest cz臋艣ci膮 wschodnich stok贸w dzia艂u lwowskotomaszow skiego Mapa wojs. , 4, XXX. 3. W. G. , obszar lesisty, pag贸rkowaty, w p艂n. wsch. stronie Korsowa, w pow. brodzkim. Obszar ten pochylony ku wschodowi, na zachodzie si臋ga wznies. 240 mt. w cz臋艣ci s膮siedniej, zwanej Kruchlaki, dalej na wsch贸d jest 228 mt. , w 艣rodku 227 mt. Poszcze g贸lne cz臋艣ci obszaru maj膮 nazwiska w 艣rodku Lubarowszczyzna, na p艂d. wschodzie Brzozowy Gaj. Na p贸艂nocy przytyka bezle艣ny obszar Za groda, na p艂n. wschodzie Omytka. St. M. Wielki G艂uch贸w, g贸ra 341 mt. , w p艂n. zach. stronie Baranowa, w pow. buczackim. Pomi臋dzy Z艂ot膮 Lip膮 a Suchodo艂em roz艂o偶y艂 si臋 obszar pag贸rkowaty, po stokach i dolinach poros艂y lasem, kt贸rego p艂n. zako艅czeniem jest g贸ra Wielki G艂uch贸w, pod 49 6 1 2 p艂n. szer. , a 42 40 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 9, XXXII. Wielki Gro艅 1. szczyt 756 mt. , w grzbiecie ci膮gn膮cym si臋 z pld. na pln. , a ko艅cz膮cym si臋 na dolinie Kamienny, wznosi si臋 na granicy wsi Baczy i Hamrzysk, w pow. nowos膮deckim, pod 49 30 1 2pln. a szer. , 38 28 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 7, XXIII. W. G. , szczyt g贸rski 1007 mt. , pow. storo偶yniecki ob. t. XII, 377. Wielki Horb, garb bezle艣ny 697 mt. , na granicy Szumiacza a Przys艂opa, w pow. turcza艅skim, pomi臋dzy dolinami dop艂yw贸w pot. Litmierza, w 艣rodku pomi臋dzy g贸r膮 Szejk膮 730 mt. , a Ho艂owaniwk膮 706 mt. , z kt贸rymi tworzy pasmowy garb Mapa wojs. , 9, XXVIII. Wielki Karack, w艣, pow. s艂ucki, o 64 w. od S艂ucka; ob. Karack. Wielki K膮t, wzg贸rze 301 mt. , w p艂n. wschod. stronie wsi Kawska, pow. stryjski, wznosi si臋 ponad s膮siednie bagna w dolinie lew. brzegu pot. Kropiwnika. Wielki Kierniczny, grzbiet w Beskidzie wschodnim, na obszarze wsi 呕abie, w pow. kosowskim, wyst臋puje z granicznego grzbietu pomi臋dzy W臋grami a Galicy膮, w kierunku ku p艂n. wschodowi, pomi臋dzy pot. Kiernicznym na pln, Wielki La Wielki Klin Wielki Klin Wielki Las a dop艂ywami Rabenca z po艂udnia. Stoki jego lesiste, silnie rozwini臋te, dochodz膮 do Czeremoszu Czarnego. W miejscu, gdzie si臋 艂膮czy z granicznym grzbietem, wznies. si臋ga do 1593 mt. , dalej ku p艂n. wschod. do 1529 mt. Dolina Czeremoszu u jego st贸p wzn. 877 mt. Mapa wojs. , 14, XXXI, Por. Kierniczny. Wielki Klin, szczyt 1378 mt. , oh. Tatry Niznie t. XII, 259. Wielki Kraczownik, szczyt 718 mt. , na obszarze Leluchowa, w pow. nowos膮deckim, wznosi si臋 pod 49 19 szer. p艂n. , a 38 35 wsch. d艂ug. , na bocznej, ku zachodowi wysuni臋tej ga艂臋zi g贸rskiej, a wyst臋puj膮cej z wi臋kszego grzbietu nad pot. Szmereczek Mapa wojs. , 8, XXIV. Oh. Smereczek. Wielki Las 1. os. , pow. kolski, gm. Lubotyn, par. M膮kolno, odl. od Ko艂a w. 20; ma 2 dm. , 10 mk. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 8 mk. 2. W. L. , le艣. , pow. s艂upecki, gm. i par. Tr膮bczyn, odl. od S艂upcy w. 19; ma 1 dm. , 6 mk. 3. W. L. , os. , pow. lipnowski, par. Skrwilno. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 31 mk. 4. W. L. , kol. , pow. lubelski, gm. Be艂偶yca, odl. 23 w. od Lublina. Oddzielona od kol. Le艣nicz贸wka, ma 52 mr. 34 roli. Wielki La 1. uroczysko le艣ne, pow. kobry艅ski, w 2 okr. poL, gm. Dywin, o 32 w. od Kobrynia, nale偶y do d贸br Dywin, Jagmin贸w. 2. W. L. , folw. , pow. s艂onimski, w 1 okr. pol, gm. Koss贸w. Nale偶y do d贸br Koss贸w, Pus艂owskich. 3. W. L, osada stra偶y le艣nej, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostro偶yce, 10 w. od Mi艅ska. 4. W. L. , w艣, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL brahi艅skim, gm. Mikulicze, o 81 w. od Rzeczycy, ma 19 os膮d; miejscowo艣膰 odosobniona. Wielki Las, w艣, pow. brac艂awski, okr. poL, gm. , par. i poczta Niemir贸w o 12 w. , s膮d Wo ronowica, o 27 w. od Brac艂awia, przy tr. poczt. z Niemirowa do Woronowicy, ma 65 osad, 439 mk. , 650 dzies. ziemi w艂o艣c, 500 dworskiej. W艂asno艣c dawniej Potockich, Jaworskiego, dzi艣 Arsenia Husaka. Dr. M. Wielki Las 1. wzg贸rze lesiste, w zachod, stronie T艂uczania G贸rnego, w pow. wadowickim. Grzbiet jego stanowi granic臋 pomi臋dzy 呕ygodowicami a T艂uczani膮 G贸rn膮, wznies. si臋ga do 352 mt. Ze stok贸w wschodnich dop艂ywaj膮 wody do pot. Brodawki, lew. dop艂. Wis艂y. Wielki Las z przytykaj膮cymi do艅 grzbietami zamyka g艂臋bok膮 a w膮zk膮 dolink臋, o 100 mt. ni偶ej le偶膮c膮. W tej kotlince, po jej stokach roz艂o偶y艂 si臋 T艂ucza艅 G贸rny i Dolny Mapa w. , 6, XXI. 2. W. L. , obszar lesisty, pag贸rkowaty, w Biskupicach i przy granicy Chor膮gwicy, w pow. wielickim, wzn. 369 mt. Wody 艣ciekaj膮 w cz臋艣ci do pot. Obrzydki dop艂. Wis艂y, w cz臋艣ci do potoku 艂膮cz膮cego si臋 z Pazdernikiem dop艂. pot. Kr贸lewskiego, uchodz膮cego do Raby. 3. W. L. wzn. 211 mt. , w Borku, pow. boche艅ski. 4. W. L. wzn, 864 mt. , w Rabie Wy偶niej i w Spytkowicach, w pow. my艣lenickim. Z niego wyp艂ywa Zakl臋ty potok, lew. dop艂. Raby Mapa wojs. , 7, XXII. 5. W. L. , lesiste wzniesienie w Toporzysku, pow. my艣lenicki. Potok Pod偶agar zasila si臋 z niego sk膮pemi wodami Mapa wojs. , 7, XXI. 6. W. L. , lesisty grzbiet, stanowi膮cy granic臋 pomi臋dzy Lubaszow膮 z p艂n. a Koz艂贸wkami z p艂d. , w pow. tarnowskim. Na zach. wzn. 428 mt. , na wschodzie 501 mt. , dalej na wschodzie wyst臋puje szczyt Brzanka 538 mt. . Wody z tego grzbietu odp艂ywaj膮 do pot. Rostowki i do rz. Bia艂ej Mapa wojs. , 6, XXIV. 7. W. L. , lesisty pag贸rkowaty obszar, wzn. od 194 do 231 mt. , w zach. stronie Dulczy Wielkiej, w pow. mieleckiem. Jest on 藕r贸dliskiem potoku D臋by i drugiego b. n. , lew. dop艂. D臋by. Por. D臋ba Mapa szt. w. , 5, XXIV. 8. W. L, nad praw. brz. rz. Gwo藕nicy, we wsi Gwo藕nicy, w pow. brzozowskim wzn. 393 mt. . 9. W. L. , obszar w p艂n. stronie Czarnej, w pow. ropczyckim. Na p艂n. Czubata G贸rka 238 mt. , na p艂d. wzn. 230 mt. , po wschod. stronie s膮 艂臋gi podmok艂e 226 mt. , kt贸rych wody ods膮czaj膮 si臋 do pot. Turzymki Mapa szt. w. , 5, XXV. 10. W. L. , wzg贸rze 347 mt. , w pow. ropczyckim, nad pot. Ostr膮, dop艂. Wis艂oki. 11. W. L. , p艂askie wzniesienia lesiste, w p艂d. wschod. stronie Nowego Sio艂a, w pow. cieszanowskim, wzn. w 艣rodku 244 mt. , na zach. 236 mt. Jest on dalszym ci膮giem wzg贸rz id膮cych od Nowego Sio艂a. Otaczaj膮 go z p艂d. i p艂n. wschodu 艂臋gi, 艣r贸d kt贸rych p艂ynie pot. 艢widnica Mapa szt. w. , 5, XXVIII. 12. W. L. , w p艂n. zach. stronie W贸lki Mazowieckiej, w pow. Rawa Ruska. S膮 to przewa偶nie 艂臋gi, rzadko zaros艂e. 13. W. L. , wzg贸rze p艂askie, lesiste, w p艂n. obszarze Be艂偶ca, w pow. Rawa Ruska. Wsuwa si臋 klinem ku granicy pow. tomaszowskiego. Na p艂d. wzn. 382 mt. , na p艂n. 302 mt. Wzd艂u偶 p艂d. granicy p艂ynie potok Krynica, lew. dop艂. So艂okii. 14. W. L. , lesiste wzg贸rze pod Bukowym Garbem 426 mt. . Przez nie prowadzi granica pomi臋dzy Rokitnic膮, w pow. jaros艂awskim, a Ma膰kowcami, w pow. przemyskim Mapa wojs. , 6, XXVII. 15. W, L. , lesisty grzbiet w Go艂og贸rach, na zach. obszarze Winnik, w pow. lwowskim, z niego wyp艂ywa Maru艅ka od p艂n. , a Czyszkowski pot. od p艂d. Z p艂d. wschodu g贸ra Pryska 363 mt. Mapa wojs. , 6, XXX. 16. W. L. , po艂o偶ysty grzbiet lesisty, wschod. cz臋艣ci膮 nale偶y do Podlisek, zach. do Blichu, w pow. brodzkim. P贸艂n. stoki zbiegaj膮 do doliny pot. Huku. Z innych stron przytykaj膮 do niego bezle艣ne wzniesienia na p艂d. do 370 mt. Mapa wojs. , 6, XXXIII. 17. W. L. , we wsi 呕ydowskie, w pow. kro艣nie艅skim, na granicy pow. sanockiego, na p艂n. stokach g贸ry 呕ydowskiej 714 mt. Mapa wojs. , 8, XXV. 18. W. L. , lesiste wzg贸rza, we wsch. stronie wsi Be艂ch贸wki, pow. sanocki, stanowi膮ce odnog臋 od Dziadowego wierchu. Znak try Wielki Kraczownik Wielki Las ang. 535 mt. , ku pln. i zach. rozwin臋艂y si臋 stoki, z kt贸rych wody sp艂ywaj膮 ku Saneczkowi. 19. W. L. , lesiste wzg贸rza, na p艂n. wsch. obszarach wsi Trzcia艅ca, w pow. dobromilskim. Stoki jego si臋gaj膮 do Gr膮ziowej. Wierzcho艂ki s膮. p艂askie, stoki silnie przez sp艂ywaj膮ce potoki rozwini臋te. Najwy偶sza wynios艂o艣膰 na obszarze Gr膮ziowej na p艂d. 488 mt. , na p艂n. 486 mt. , w Trzcia艅cu 465 mt. 艁膮czy si臋 z tym obszarem na p艂n. w 艁omny Szemiska g贸ra 491 mt. . Wielki Las le偶y pomi臋dzy Wiarem a jego dop艂. pot. Klimowym Mapa wojs. , 7, XXVII. 20. W. L. , lesisty grzbiet, stanowi granic臋 pomi臋dzy Swoszow膮 a 呕urowa, , w pow. jasielskim. Na pld. wznies. 417 mt. , na p艂n. wschodzie g贸ra wzn. 508 mt. , na p艂n. zach. g贸ra Dobrotyn 517 mt. Mapa wojs. , 6, XXIV. 21. W. L. , lesisty grzbiet na granicy Pietruszej Woli, 艁膮k i wsi Kotyle, w pow. jasielskim. Wznies. na p艂d. do 371 mt. Wody z niego p艂yn膮 do Wis艂oku Mapa wojs. , 6, XXV. 22. W, L. , lesiste wzg贸rze, we wsi Brzezinach, pow. ropczyckim, na granicy pow. jasielskiego, ropczyckiego i pilzne艅skiego. Wznies. si臋ga 430 mt. G贸ra Brzezina na granicy trzech powiat贸w stanowi gniazdo g贸rskie, a jednem z rozga艂臋zie艅 jest Wielki Las. Wody odp艂ywaj膮 do Wielopolki Mapa wojs. , 6, XXV. 23. W L. , lesiste wzg贸rze we wsi Straszewicach, w pow. staromiejskim. Wznies. na p艂n. 437 mt. , na p艂d. 444 mt. Wody odp艂ywaj膮 na p艂n. do Dniestru, na p艂d. do Krzemianki dop艂. Dniestru Mapa wojs. , 8, XXVIII. 24. W. L. , lesiste wzniesienie, w zach. cz臋艣ci wsi Ho艂obutuwa, pow. stryjski znak tryang. 330 mt. . Wznies. nad dolin膮. K艂odnicy 26 mt. Mapa szt. wojs. , 8, XXIX. 25. W. L. , na obszarze wsi Burkanowa, w pow. podhajeckim, na lew. brzegu Strypy Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 26. W. L. , puszcza lesista, p艂n. obszarem nale偶膮ca do Strusowa, p艂d. do Trembowli, w pow. trembowelskim. Le偶y pomi臋dzy Seretem z lew. a Gniezna, z praw. brzegu. Od wsch. ku zach. szeroka 5 1 2 klm. , zw臋偶a si臋 przy uj艣ciu Gniezny do Seretu. Od p艂n. ku p艂d. ci膮gnie si臋 do 10 Mm. W 艣rodku wznies. w g贸rze Buczynie do 379 mt. , opada symetrycznie ku p贸艂nocy 372 mt. i ku pld. 369 mt. i 321 mt. . Dolina Seretu pod puszcz膮 ko艂o Zubowa wzn. 266 mt. , ko艂o Semenowa 258 mt. , nad Gniezn膮, poni偶ej Krowianki 264 mt. , a poni偶ej Trembowli 262 mt. Puszcza przedstawia si臋 poka藕nie. Ponad s膮siednie doliny wznosi si臋 63 mt. do 115 mt. Wody z puszczy ods膮czaj膮 si臋 na zach. do Seretu, na wsch贸d do Gniezny. Dzia艂 wodny idzie 艣rodkiem puszczy z p艂n. na p艂d. Id膮c na p贸艂noc, przechodzimy w las Grabin臋 349 mt. , kt贸ry zn贸w na dalszej p贸艂nocy przez mniejsze i wi臋ksze lasy 艂膮czy si臋 z Wielkim Lasem wsi 艁uczki, w pow. tarnopolskiem, stanowi膮c ostatni膮, ku p贸艂nocy z po艂udnia wybiegaj膮ca znaczniejsz膮 pokryw臋 le艣n臋 p艂d. kra艅ca Podola Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 27. W, L. , lesiste wzniesienie, wschodni膮 cz臋艣ci膮 nale偶y do Ostrowa, zachodni膮 do Buczniowa, w pow. tarnopolskim. Rozci膮ga si臋 pomi臋dzy pot. Brodkiem od zach. , a Seretem ze wschodu znak tryang. 367 mt. . Wzgl臋dna wysoko艣膰 64 mt. 28. W. L. , lesiste wzniesienie, we wsch. stronie wsi 艁uczki, pow. tarnopolskim znak tryang. 374 mt. . Pod lasem nad Seretem wzn. 284 mt. Jestto dalszy ci膮g puszczy strusowskotrembowelskiej czyli Wielkiego Lasu. Wody z niego ods膮czaj膮 si臋 do Seretu na zach贸d, a na wsch贸d do Gniezny Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 29. W. L. wzn. 356 mt. , w zach. stronie wsi Tr贸jcy, w pow. ko艂omyjskim. Wody odp艂ywaj膮 z niego na pln. do pot. Krewolutki, na p艂n. do pot. Chomczyna Mapa wojs. , 12, XXXII. 30. W. L. , obszar pag贸rkowaty wzn. 356 mt. , w p艂d. zach. stronie Tr贸jcy, w pow. 艣niaty艅skim. 31. W, L. , obszar lesisty, wzn. do 322 mt. , w p艂n. stronie Szuparki, w pow. borszczowskim. Zach. pola膰 lasu przechodzi na obszar Nowo si贸艂ki, w pow. zaleszczyckim Mapa wojs. , 11. , XXXIV. St Maj. Wielki Las al. Wielgilas, le艣nictwo i wybud. , pow. ja艅sborski, nad jez. Niskie. Wielki 艁azek, g贸ra 702 mt. , na obszarze Muszyny, w pow. nowos膮deckim, pomi臋dzy dolinami potok贸w Muszynki, Jastrz臋biska i potoku b. n. , p艂yn膮cego ze Z艂ockiego. Le偶y pod 49 22 1 4 p艂n. szer. , 38 34 3 4 wsch. d艂ug. Mapa wojs. , 8, XXIV. Wielki 艁ug, obszar b艂ot i bagien w pld. cz臋艣ci gmin Stale i Jeziorka, pow. tarnobrzeski. Na p艂n. przypiera do niego obszar b艂otny, G艂og贸w zwany, kt贸ry zn贸w na p艂n. przechodzi w suchszy lesisty obszar, zwany Kr贸lowym 艁ugiem, wznosz膮cy si臋 dalej do 161 mt. W zach. i p艂n. stronie G艂ogowa, nad pot. D膮brow膮 al. Trze艣ni膮, wzg贸rze Klewiec 161 mt. . Obszar b艂otny w najwy偶szych punktach si臋ga 156 do 159 mt. Wody z Wielkiego 艁ugu ods膮czaj膮 si臋 w cz臋艣ci kana艂ami, w cz臋艣ci potokami; na zach. pot. D膮browa al. Trze艣艅, uchodz膮cy z pot. Branki do Wis艂y, na wsch. sp艂ywaj膮 przez pot. Jeziorka, kt贸ry od wsi 呕upawy p艂ynie p. n. pot. 呕upawy do pot. Branki z praw. brzegu. Druga za艣 jego odnoga 艂膮czy si臋 z pot. 艁臋giem, ten za艣 z kilku innymi odp艂ywa do Wis艂y Mapa wojs. , 3, XXV. Wielki 艁uh, dwa folw. , pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSio艂o, o 5 w. od Mi艅ska. Jeden z nich, w艂asno艣c w艂o艣cianina Poleszuka, ma 2 1 2 w艂贸ki, drugi, 艢ciepurzy艅skiego, 1 1 2 w艂贸ki. Grunta urodzajne, szczerkowogli niaste. A. Jel. Wielki Maleszew, w艣, pow. mozyrski, ob. Maleszewo. Le偶y o 150 w. od Mozyrza, ma cerkiew poroch. z r. 1792, pod wez. 艣w. Jana Ewangielisty, uposa偶on膮 z dawnych zapis贸w przesz艂o 1 w艂贸k膮 ziemi i 艂膮k膮 na 50 woz贸w siana; oko艂o Wielki Las Wielki 艁azek Wielki 艁ug Wielki 艁uh Wielki Maleszew Wielki Oku艅 Wielki Ostr贸w Wielki potok Wielki Rakit贸w Wielki R贸g 600 parafian. Opr贸cz Gertowicz贸w i Frankowskich maj膮 tu w艂asno艣膰 Kieniewiczowie 5 1 2 w艂贸k A. Jel. Wielki M艂yn, folw. i os. , pow. radomski, oh. Czarna 6. j Wielki M艂yn, uroczysko i chutor, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. Mie偶ewicze, o 26 w. od S艂onima, nale偶y do wsi Krokotka Wielka. Wielki M艂y艅sk al. W. M艂ynka, ob. Mli艅sk, w艣 nad Siewielg膮, pow. s艂ucki, gm. Carowce, o 13 w. od S艂ucka. A. Jel. Wielki Ogr贸d, za艣c. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. katol. Wielki Oku艅, kol. nad rzk膮 Grabi膮, pow. laski, gm. Pruszk贸w, ma 30 dm. , 257 mk. , 263 mr. wlo艣c. i 2 mr. karczma. Wielki Ostr贸w 1. bia艂orus. WialikiOstrau, uroczysko le艣ne, pow. bobrujski, ob. Ostr贸w. 2. W. O. , pow. mi艅ski, ob, Ostr贸w Wielki, Wielki Ostr贸w, grunta, w pow. 偶ytomierskim, w s膮siedztwie wsi Babyczewka dawniej Babicze. D. 11 czerwca 1618 r. nast膮pi艂a komplanacya mi臋dzy k艣. Krzysztofem Kazimirskim, bisk. kijow. i kapitu艂膮 jego, z jednej strony, a 艁ukaszem i Zofi膮 Kmiciank膮 Sapiehami z drugiej, o grunt W. 0. , mi臋dzy dobrami kapitu艂y Babicze i dobrami Wierbkowicze lez膮cy Jab艂onowski, Ukraina, II, 278. Wielki Ostr贸w, ob. Dniepr II, str. 48. Wielki potok 1. wyp艂ywa na granicy wsi Tureczki Ni偶nej i Boryni, w pow. turcza艅skim, z pod garbu Szmegarowca 781 mt. , p艂ynie ku p贸艂nocy, oddzielaj膮c lesiste wzg贸rza i stoki Szmegarowca z praw. brzegu od bezle艣nych garb贸w z lew. brzegu; nast臋pnie zwraca si臋 ku pln. zach. , przep艂ywa Jab艂onk臋 Ni偶n膮 i z praw, brz. uchodzi do Spisanego potoku, dop艂. Jab艂onki dop艂. Stryja. B艂ugo艣膰 3 1 2 klm. Mapa wojs. , 9, XXVIII. 2. W. p. , wyp艂ywa na p艂d. wsch. obszarze Belejowa, w pow. doli艅skim, d膮偶y w kierunku p艂n. wsch. z pod g贸ry Za Sluz膮 421 mt. , pomi臋dzy obszarami lesistymi Bucznik, Brzezina z lew. brz. a Za Siwk膮 z praw. brz. , przep艂ywa obszar lesisty Wid艂y 387 mt. , poczem wpada z lew. brzegu do Siwki, daj膮c pocz膮tek Bo艂ochowce. Przewa偶nie ma dop艂ywy lewobrze偶ne. D艂ugi 9 klm. Por. Bo艂och贸wka, Mostoczna, Siwka. 3. W. p. , w Podbu偶u, w pow. drohobyckim, prawy dop艂yw Bystrzycy Ty艣mienickiej, zbiera wody z pod Mag贸ry 735 mt. , Horosz贸wki 704 mt. i z g贸ry Na Hreble 551 mt. D艂ugi 2 klm. Mapa wojs. , 8, XXVIII. 4. W. p. , lewy dop艂. Ostrawicy, na Szl膮sku austr. ob. t. VII, 678. 5. W. p. , na Bukowinie, dop艂yw pot. Caberny, praw. dop艂. Prutu, wyp艂ywa z lesistego obszaru Romanki, d膮偶y przez Katestie w kierunku p艂n. D艂ugi 4 1 2 klm. Wielki Rakit贸w, szczyt g贸rski 1566 mt. , ob. Fatra t. II, 375. Wielki R贸g, fol. , pow. homelski, dziedzictwo Czy偶贸w, 100 dzies. 28 roli, 22 艂膮k, 45 Wielki R贸w, uroczysko do wsi Ostrowlany, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Pruska. Wielki R贸偶an, w艣 poradziwi艂艂owska nad rz. Morocz, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Wyzna, o 36 w. od S艂ucka. Ma 60 osad, cerkiew paroch. p. wez. Wniebowst膮pienia, uposa偶on膮 z dawnych zapis贸w 1 1 2 w艂贸kami ziemi i 艂膮k na 30 woz贸w; przesz艂o 1000 parafian. Miejscowo艣膰 odosobniona, grunta lekkie, Iak du偶o. Wielki Staw, uroczysko, pow. sok贸lski, w 2 okr. poL, gm. Kamionna, o 29 w. od Sok贸艂ki. Wielki Uho艂, osada, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. poL, gm. 艁yskowo, w艂asno艣膰 Pryputniewicza, ma 10 dzies. Wielki Up艂az, szczyt 1427 mt. w Tatrach Spiskich, w grzbiecie wybiegaj膮cym od Ko艂owego Wierchu. Ob. Portki t. VIII, 829. Wielki Wierch, szczyt 2184 mt. w Tatrach Liptowskich, na p艂d. od g艂贸wnych szczyt贸w grupy Rohacz贸w. Ob. Stara Stanka, Wielkie 1. jezioro w pln. stronie wsi Zadzierz, w pow. gosty艅skim. 艁膮czy si臋 z jez. Grabina od zachodu, brzegi ma bezle艣ne, wynios艂e. Strumie艅 zwany. Wielk膮 strug膮, uprowadza wody jeziora i przyleg艂ego jez. Grabina do Wis艂y pod Dobrzykowem. 2. W. , jezioro w dobrach Kazimierz, pow. s艂upecki. 3. W. , jezioro, kt贸re do r. 1861 istnia艂o na obszarze d贸br Lejno, w pow. w艂odawskim. Mia艂o do 280 mr obszaru. Osuszone przez spuszczenie w贸d do jez. Orzechowo, kt贸rego wody uprowadza rzeczka Jedlanka dop艂. Ty艣mienicy. Na obszarze jeziora W. powsta艂y 艂膮ki. 4. W, jezioro w pobli偶u wsi Sosnowica, w pow. w艂odawskim. Le偶y w zlewie Ty艣mienicy, ma do 86 mr. obszaru. Doko艂a bagna i lasy. 5. W. , jezioro, ob. Wielgie. Wielkie, w艣 i fol. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno, odl. 18 w. od Lubartowa, w pobli偶u Michowa, posiada szkol臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gm. W 1827 r. by艂o 47 dm. , 240 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 235, 艂膮k mr. 61, lasu mr. 147, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 12; p艂odozm. 10 i 11pol. ; las nieurz膮dzony. Od d贸br powy偶szych w r. 1886 oddzielono fol. Izabelmont mr. 731 i fol. Glinnik mr. 374. Do d贸br poprzednio nale偶a艂y w艣 W. os. 55, mr. 925; w艣 Glinnik os. 43, mr. 825; w艣 Abram贸w mr. 63, mr. 1257; w艣 艁膮ko膰 os. 7, mr. 15. Dobra te przed r. 1882 nale偶a艂y do I偶yckich, od kt贸rych sukcesor贸w naby艂 w r. 1882 Gross. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. I w Michowie, st. pocz. w Kurowie. Gmina ma 16263 mr. obszaru i 3947 mk. Pr贸cz 45 偶y d贸w sami katolicy. Br. Ch. Wielkie 1. jezioro, w pow. trockim, mi臋dzy Landwarowem a rz. Wili膮. 2. W. , bia艂orus. Wielki Ogr贸d Wielki M艂yn Wielki R贸w Wielki R贸偶an Wielki Staw Wielki Uho艂 Wielki Up艂az Wielki Wierch Wielkie Wielki M艂y艅sk Wielki M艂yn Wielkie Dworcy Wielkie Wielkie Ba艂wany Wielkie B艂oto Wielkie Brzeziny Wielkie Cio艂kowicze Wielkie Czerwiszcze Wielkie Czuczewicze Wielkie Dolce Wielkie Drogi Wielkie Wialikoje, jezioro, w pow. borysowskim, niedaleko traktu z Borysowa do 艁ohojska, w gm. Jurewo, w kotlinie lesistej, po艂膮czone strugami i kana艂ami z kilku innemi jeziorami i rz. Usia偶膮, d艂ugie 1 1 2 w. , szerokie 3 4 w. , brzegi ma bagnisto. 3. W. , Wielikoje, jezioro, pow. mozyrski, o 2 w. naprzeciwko Mozyrza, za Prypeci膮; d艂ugie na 2 w. , szerokie na 1 2 w. Wyp艂ywa z niego rzka 艁ubnia. Rybno. Do tego jeziora skanalizowano w ostatnich czasach rzeczk臋 Zakowank臋. 4. W. , jezioro, w pow. czerykowskim. 5. W. , Wielikoje, jezioro, w pow. rohaczewskim, w gm. Pokot, w dolinie So偶y, w pobli偶u wsi Zalesie. D艂ugie do 2 w. , szerokie oko艂o 50 sa偶. , zajmuje 21 dz. ; 艂膮czy si臋 z So偶膮. J. KrzA. Jel. Wielkie 1. jezioro pod Skarbiewem, w pow. bydgoskim, ob. Skarbiewo i S艂upowskie jezioro. 2. W. P贸艂nocne i W. Po艂udniowe, dwa jeziora w pow. czarnkowskim, po艂o偶one w pln. i pld. cz臋艣ci powiatu. Drugiego wody uprowadza strumie艅 Rudnik. Por. Rudnik 1 i Rudno 1. 3. W. , jezioro, w pow. mi臋dzychodzkim, oh. Strzy偶min. 4. W. , jezioro, w pow. mi臋dzyrzeckim, oh. Rybojady. 5. W. , jezioro, w pow. szamotulskim, wody jego uprowadza rzka Ostroro偶anka dop艂. Warty. 6. W. , jezioro, w pow. szamotulskim, ob. Oleszyn. Wielkie, w艣 i dobra, pow. pozna艅ski. W 1837 r. by艂o 13 dm. , 148 mk. W艂a艣cicielami byli Kierscy. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Sztoka; 1158 mr. obszaru. Wielkie Ba艂wany al. Wielki Ba艂wan, bia 艂orus. Wialiki Ba艂wan, w艣 nad bezim. dop艂. 艁ani, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hryce wicze, o 47 w. od S艂ucka, 37 osad. Miejscowo艣膰 falista, ma艂ole艣na, grunta i 艂膮ki dobre. W艂asno艣膰 dawniej ks. Radziwi艂艂贸w. W pobli偶u w艣 Ma艂y Ba艂wan. A. Jel. Wielkie B艂oto, uroczysko na gruntach wsi Minejki, w pow. radomyskim. Wielkie Brzeziny, w艣, fol. i os. le艣. nad rzk膮 Let膮. , pow. cz臋stochowski, gm. Huta Stara, par. Cz臋stochowa odl. 6 w. ; w艣 ma 36 dm. , 354 mk. , 606 mr. ; fol. 7 dm. , 20 mk. , 657 mr. ; os. le艣. 1 dm. , 3 mk. , 24 mr. Ob. Brzeziny 5 t. I, 416. Wielkie Cio艂kowicze, w艣, pow. pi艅ski, o 82 w. od Pi艅ska, ob. Cio艂kowicze. A. Jel. Wielkie Czerwiszcze, w艣, pow. pi艅ski, ob. Czerwiszcze. Wielkie Czuczewicze, w艣, pow. mozyrski, ob. Czuczewicze, Le偶y o 252 w. od Mozyrza a 75 w. od Lenina zarz膮d okr臋gu polic. Cerkiew p. w. Opieki N. M. P. , uposa偶ona z dawnych zapis贸w l 1 2 w艂贸ki ziemi; oko艂o 1200 parafian. Filia w Gocku p. wez. 艣w. Parascewii. A. Jel. Wielkie Dolce, w艣 i dobra, pow. borysowski. Do wiadomo艣ci podanych pod wyrazem Dolce t. II, 94, dodajemy, 偶e gmina Dolce sk艂ada si臋 z 4 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 76 miejscowo艣ci 2 sio艂a, 30 wsi, 24 za艣ciank贸w, 6 d贸br, 11 folw. , 2 karczmy i 1 ferm臋, ma 393 dm. , 2046 mk. wlo艣c. p艂. m臋z. , uw艂asz czonych na 5289 dzies. We wsi cerkiew p. wez. 艣w. Ducha, uposa偶ona 3 w艂贸kami ziemi i 艂膮k; oko艂o 2000 parafian. Kaplica p. wez. Wniebo wzi臋cia N. M. P. w Remigianowie. Za czas贸w podda艅stwa do parochii nale偶a艂o 35 poddanych. Dobra, maj膮ce oko艂o 6000 dzies. , w ostatnich czasach przesz艂y na w艂asno艣膰 Antoniego Szerbakowa. A. Jel. Wielkie Drogi z Trzebol膮, w艣, pow. wadowicki, le偶y w dolinie Wis艂y, nad pot. Sosnowickim praw. dop艂. Wis艂y. Przez w艣 prowadzi go艣ciniec ze Skawiny 8 Mm. do Zatora i kolej pa艅stwowa O艣wi臋cimSkawina. Odl. od stacyi w Zatorze 8 klm. Jest tu stacya kol. , pocz. i tel. i szko艂a ludowa. W艣 ma 110 dm. , 579 mk. , 554 rz. kat. a 25 izr. Par. w Pobiedrze. Pos. wi臋k. Brandys贸w wynosi 284 mr. , 48 mr. 艂膮k, 39 mr. pastw. , 11 mr. nieu偶. i 2 mr. roli, 48 mr. 艂ak, 39 mr. past. , 11 mr. nieu偶. i 2 mr. 892 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 361 mr. roli, 69 mr. 艂ak i 17 mr. past. D艂ugosz L. B. , II, 129 i spisy pobor贸w z r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. niewymieni膮ja wsi t. n. w par. Pobiedra, jakkolwiek maj膮. osad臋 Trzebolia. Trzebol mia艂a 9 p贸艂艂ank贸w km. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. z byd. , 3 kom. bez byd艂a, rzemie艣lnika i karczm臋 na 膰wierci 艂anu. W. granicz膮 na p艂n. z Facimiechem, na wsch. z Ochodz膮; , na zach. z Jankowicami i Brzezink膮, na pld. z Pobiodrem. Mac. Wielkie Dworcy, w艣, pow. pi艅ski, na Za rzeczu, w 2 okr. poL lubieszowskim, o 17 w. od Pi艅ska, ma 14 osad Niegdy艣 kr贸lewszczy zna. Ob. Dworcy. A. Jel. Wielkie Dzikowicze, w艣, pow. pi艅ski, w 2 okr, poL lubieszowskim, ma 42 osad; o 17 w. od Pi艅ska. Niegdy艣 kr贸lewszczyzna. Ob. Dzikowicze. A. Jel. Wielkie Folwarki 1. w艣, pow. bia艂ostocki, w 1 okr. poL, gm. Zab艂ud贸w, o 18 w. od Bia艂egostoku, 810 dzies. ziemi w艂o艣c. 101 艂膮k i past. , 28 lasu, 72 nieu偶. . Ze wzg贸rz w pobli偶u wsi W. F. i Tylwica al. Talwia bierze pocz膮tek rz. Supra艣l. 2. W. F. , osada, tam偶e, 64 dzies. 11 艂膮k i past. i 1 nieu偶. . Wielkie Horki, fol. , pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Zaostrowiecze, o 49 w. od S艂ucka. W艂asno艣膰 Suszczewicza, ma 1 w艂贸k臋. Wielkie Horodziatycze, w艣 i dobra poradziwi艂艂owskie nad Oress膮. , pow. mozyrski, w gm. Komarowicze, w 2 okr. poL i par. katol. Petryk贸w. W艣 ma 23 osad; cerkiew p, wez. 艣w. Miko艂aja, uposa偶ona z dawnych zapis贸w polem bez pomiaru i 艂膮ka na 80 woz贸w; oko艂o 1200 parafian. Druga cerkiew z 1824 r. , p. wez. Narodzenia N. P. Do r. 1866 by艂a tu kaplica katolicka. Po Radziwi艂艂ach dobra przesz艂y na ks. Wittgenstejn贸w, a teraz nale偶膮 do ks, Maryi z Wittgen Wielkie Dzikowicze Wielkie Folwarki Wielkie Horki Wielkie Horodziatycze Wielkie Jeziory Wielkie Karpysze Wielkie Krzywicze Wielkie 艁uki Wielkie Kosicze Wielkie Jeziory Wielkie Kruhowicze stejn贸w Hohenlohe, maj膮 przesz艂o 960 w艂贸k, przewa偶nie w puszczach. Grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. We wsi W. H. by艂o w 1892 r. 271 wlo艣c. p艂. m臋z. , 262 kobiet, grunt贸w niepodzielonych 8, podzielonych 35, pastwisk w艂o艣cia艅 skich 7 1 4 w艂贸ki. Obok W. H. le偶y w艣 Ma艂e H. Wielkie Jeziory al. Wielkojeziory, fol. , pow. wy艂kowyski, gm. Olwita, par. Wy艂kowyszki odl. 4 w. , ma 9 dm. , 57 mk. W r. 1887 fol. Wiel kie Jeziory rozl. mr. 771 gr. or. i ogr. mr. 444, 艂膮k mr. 76, past. mr. 144, lasu mr. 71, nieu偶. mr. 28, obszar sporny mr. 8; bud. mur. 4, drew. 11; p艂odozm. 13pol. , las nieurz膮dzony. Po fol. nale偶a艂a poprzednio w艣 Kumiecie os. 21, mr. 181. Wielkie Karpysze Karnysze, w艣, pow. nowogr贸dzki, w gm. Wsielub, w 1 okr. pol. , do niedawna zarz膮d w Wsielubiu, teraz w Lubczu, o 6 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wielkie Kosicze, fol, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol. horodyszcza艅skim, gm. Poczepowo, o 18 w. od Nowogr贸dka, ma 12 1 2 w艂贸k; w艂asno艣膰 urz臋dnika P艂otnikowa. A. Jel. Wielkie Kruhowicze, w艣, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Kruhowicze, o 77 w. od S艂ucka. A. Jel. Wielkie Krzywicze, ob. Krzywicze t. IV, str. 807. Tu dodajemy, 偶e gmina krzywicka do艂膮czon膮 zosta艂a do gm. Rak贸w. W. K. odleg艂e s膮 o 46 w. od Mi艅ska. Cerkiew, p. wez. Prze mienienia Pa艅skiego, uposa偶ona w 1780 r. przez Dominika Zajarskiego, posiada 3 w艂贸ki ziemi, okolo 1200 parafian. Filie w Dubrowach p. w. Narodzenia N. M. P. i w Giniewiczach, p. w Wniebowzi臋cia N. M. P. W okolicy kamie艅 na rzutowy. A. Jel. Wielkie 艁uki, w艣, pow. nowogr贸dzki, w gm. Jastreblewo, ob. 艁uki Wielkie. Le偶y o 70 w. od Nowogr贸dka, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, posiada cerkiew paroch. 艣w. Jerzego, z r. 1779, funda cyi biskupa Kossakowskiego, uposa偶on膮 z da wnych zapis贸w oko艂o 4 w艂贸kami ziemi; oko艂o 2500 parafian. A. Jel. Wielkie 艁uki, mto powiat. gub. pskowskiej, na obu brzegach rz. 艁owaci i na wyspie Dziat艂贸wce, pod 56 21 p艂n. szer. i 48 11 wschod d艂ug. , odl. o 251 w. na p艂d. wsch. od Pskowa. W 1861 r. mia艂o 1220 dm. 53 murow. , 9 cerkwi, 2 monastery m臋zki i 偶e艅ski, 79 sklep贸w, 6010 mk. 62 katol. , 27 protest. i 19 偶yd贸w, szko艂臋 powiat. i paraf. , szpital miejski. Do miasta nale偶y 976 dzies. 464 pod samem miastem; dochody w 1860 r. wynosi艂y 5213 rs. W t. r. by艂o w mie艣cie 22 zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 159 robotnik贸w i produkuj膮cych za 157857 rs. Wa偶niejsze 3 fabryki jucht贸w 57011 rs. , 9 garbami 29875 rs. i 2 fabryki szczeciny 61000 rs. . G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi szycie but贸w, wywo偶onych w znacznej ilo艣ci do Petersburga. W 1861 r. by艂o w mie艣cie 223 rzemie艣lnik贸w 139 majstr贸w. Do艣膰 o偶ywiony handel zbo偶em, szczecin膮 i olejem konopnym. W mie艣cie odbywa si臋 4 nieznaczne jarmarki. Jest to jedno z najdawniejszych miast ruskich; wspomniane w kronice nowgorodzkiej pod 1166 r. pod nazw膮 艁uki. Dodatek Wielkie spotyka si臋 dopiero od pocz膮tku XV w. Pierwotnie miasto nale偶a艂o do Nowogrodu, mia艂o jednak oddzielny sw贸j zarz膮d. Z powodu s膮siedztwa z Litw膮 podlega艂o cz臋stym napadom i by艂o otoczone 艣cian膮 drewnian膮 z 12 basztami. W 1167 r. miasto zosta艂o spustoszone podczas walki pomi臋dzy Nowogrodem a ksi膮偶臋tami dzielnicowymi; w 1198 r. spalili miasto Litwini i Po艂oczanie. W 1448 r. Iwan III przy艂膮czy艂 W. 艁. do ksi臋stwa moskiewskiego; w 1580 r. zdobyte zosta艂o przez Stefana Batorego, kt贸ry w艂ada艂 niem do 1582 r. Zburzone przez Dymitra Samozwa艅ca w 1611 r. , zostawa艂o w opuszczeniu do 1619 r. Piotr I na miejsce warowni drewnianych poleci艂 usypa膰 wa艂y ziemne z bastyonami. W 1708 r. W. 艁. przy艂膮czone zosta艂y do gub. ingiermanladzkiej, od 1777 r. mto powiat. namiestnictwa pskowskiego. Wielko艂ucki powiat le偶y w p艂d. cz臋艣ci gubernii i zajmuje 83, 6 mil al. 4045 w. kw. Powierzchnia falista; wynios艂o艣ci znajduj膮 si臋 w 艣rodkowej i wschodniej cz臋艣ci powiatu. Wynios艂o艣ci prawego brzegu 艁owaci s膮 przewa偶nie gliniaste, lewego za艣 piaszczyste. W zachodniej cz臋艣ci powiatu, mi臋dzy jeziorami Jazno i Naswa, zalega grupa wynios艂o艣ci, nosz膮ca nazw臋 g贸r Wiazowskich, z powodu 偶e g艂贸wny ich w臋ze艂 znajduje si臋 oko艂o jezior Wiazowskich. Wynios艂o艣ci te daj膮 pocz膮tek rz. Wielkiej Wielikiej i niekt贸rym dop艂ywom 艁owaci. Powiat obfituje w lasy, kt贸re zajmuj膮 211461 dzies. , t. j. prawie po艂ow臋 og贸lnej jego powierzchni. Lasy zalegaj膮 przewa偶nie w cze艣ci po艂udniowej; gaje d臋bowe znajduj膮 si臋 na wzg贸rzach Wiazowskich i na prawym wybrze偶u 艁owaci. Opr贸cz rz. Wielkiej wszystkie rzeki powiatu nale偶膮 do dorzecza 艁owaci, przerzynaj膮cej powierzchni膮 od po艂udnia ku p贸艂nocy. Z dop艂yw贸w jej wa偶niejsze Kunia, Udroja, Naswa i 艁oknia. W powiecie znajduje si臋 188 jezior, rozrzuconych przewa偶nie w cz臋艣ci zachodniej i w og贸le bardzo rybnych. Wa偶niejsze z nich U偶o 8 w. d艂. , Jazno 6 w. d艂. , Oho i 艁okno po 5 w. d艂. . B艂ota zajmuj膮 znaczne przestrzenie, zw艂aszcza na lewym brzegu rz. Kunii, oraz na pr. brz. 艁owaci. W 1861 r. by艂o w powiecie bez miasta 76028 mk. 146 katol. , 140 jednowierc贸w, 626 rozkoln. , 96 protest. . W t, r. by艂o w powiecie 49 cerkwi prawos艂. i 1 jednowierc贸w. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo. Gleba gliniasta i piaszczysta, wymaga starannej uprawy. Pod rol膮 znajdowa艂o si臋 170381 dzies. Sadownictwo do艣膰 rozwini臋te. 艁膮k, po cz臋艣ci zalewnych, jest do 19637 dzies. i dla tego hodowla byd艂a na do艣茅 wysokim stopniu. W 1861 r. by艂o w po Wielkie Rogalskie Wielkie Niehniewicze Wielkie Miedwie偶e Wielkie Ostrowczyce Wielkie Pole Wielkie Sielutycze wiecie 19800 sztuk koni, 38650 byd艂a rogatego, 18249 owiec, 12095 trzody chlewnej. Opr贸cz tego mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 budowa statk贸w wodnych, wyrobem naczy艅 domowych, sa艅, woz贸w, darciem kory, rybo艂贸wstwem i skupywaniem i przer贸bk膮 szczeciny. Przemys艂 fabryczny s艂abo rozwini臋ty, reprezentowany by艂 przez 1 garbarni臋 i 4 gorzelnie. Wielkie Miedwie偶e, pow. 艂ucki, ob. Miedwie偶e. Wielkie Mierwiny, w艣 poradziwi艂艂owska, pow. s艂ucki, o 55 w. od S艂ucka, ob. Mierwiny, Wielkie Niehniewicze, pow, borysowski, o 22 w. od Berezyny, ob. Niehnowicze. Wielkie Oczy z Futorami, Horyszn膮 i Mielnikami, miasteczko, w pow. jaworowskim, 21 klm. na p艂n. zach. od Jaworowa, 8 klm. na p艂n. od sadu powiat. w Krakowcu, urz. pocz. w miejscu. Na wsch. le偶y W贸lka 殴mijowska i 呕mijowiska, na p艂d. 艢wielnica i Skolin, na zach. Kobylnica Wo艂oska, na p艂n. zach. 艁ukawiec, na p艂n. Majdan 3 ostatnie w pow. cieszanowskim. Wody p艂yn膮, strugami na p艂d. i d膮z膮 do pot. Szk艂o. Zabudowania le偶膮 w p艂d. stronie, na p艂d. zach. od nich klasztor dominika艅ski, a na p艂d. wsch. zamek 242 mt. . W p艂n. stronie lesistej wzn. si臋ga 281 mt. W zach. stronie 艁ysa g贸ra do 269 mt. , a na p艂d. zach. Ksi臋偶a g贸ra do 244 mt. Obszar wynosi 3509 mr. w艂asn. wi臋k. ma roli or. 401, 艂膮k i ogr. 152, past. 53, lasu 2113 mr. ; w艂. mn. roh or. 572, 艂膮k i ogr. 133, past. 81, lasu 1 mr. . W r. 1880 by艂o 286 dm. , 1842 mk. w gm. , 8 dm. , 94 mk. na obsz. dwor. 589 rz. kat. , 388 gr. kat. , 996 izr. , 3 innych wyzn. ; 1870 PoL, 66 Rus. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. jaworowski, dyec. przemyska. Niegdy艣 nale偶a艂y do paraf. w Krakowcu. Pod koniec w. XVIII utworzono tu parafi臋 osobn膮 i powierzono j膮 dominikanom. Bo parafii nale偶膮 Bo偶a Wola, Drohomy艣l, Skolin, W贸lka 呕mijowska i 呕mijowiska. Klasztor dominikan贸w fundowa艂 tu J臋drzej Modrzewski w r. 1667. Ko艣ci贸艂 murowany wzniesiono w r. 1684, konsekrowano w r. 1740 p. w. Niepokal. Pocz. N. M. P. Siostry mi艂osierdzia maj膮 tu sw膮 fili臋, za艂o偶on膮 w r. 1872. Par. gr. kat. w 呕mijowiskach. Cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, szko艂a etat. lklas. m臋zka i lklas. 偶e艅ska. Przywilejem wydanym d. 11 maja 1671 r. zezwala Micha艂 Wi艣niowiecki ze wzgl臋du na wojskowe zas艂ugi J臋drzeja Modrzejewskiego, cze艣nika sieradzkiego, a偶eby wie艣 sw膮 dziedziczn膮 Wielkie Gezy przeistoczy艂 na miasto, kt贸re obdarza prawem magdeburskiem, uwalnia do lat kilku od podatk贸w, ce艂 i powinno艣ci i postanawia, aby z 12 m臋偶贸w dziedzic wybiera艂 2 burmistrz贸w, co p贸艂 roku ster prowadzi膰 maj膮cych, 4 rajc贸w i w贸jta, ustanawia 4 艂awnik贸w i powierza w贸jtowi s膮dzenie spraw kryminalnych, a spraw cywilnych burmistrzowi i rajcom, kt贸rych liczba w miar臋 powi臋kszenia si臋 ludno艣ci moze by膰 przyczyniona; nakoniec zaprowadza targ we czwartek i 3 Jarmarki. Ulryk Werdum, podr贸偶uj膮cy w r. 1670 1672, wspomina, 藕e by艂 tu szlachecki dw贸r, do艣膰 warowny, otoczony walem z ziemi, wraz z czterema basztami z ziemi Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 112. W. 0. przesz艂y z rak Modrzejowskich w posiadanie 艁aszcz贸w, potem Potockich, a oko艂o r. 1786 nale偶a艂y do Lubomirskich. Za czas贸w konfederacyi barskiej uwolni艂 Fr. Ks. Pu艂awski dobra te od zaopatrywania woj. ska Rozmaito艣ci, Lw贸w, 1859, str. 43. Lu. Dz. Wielkie Or艂y, w艣, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, o 72 w. od Pi艅ska; oh. Or艂y. Wielkie Ostrowczyce w艣 poradziwi艂艂owska i folw, ordynacyi dawniej kleckiej teraz nie艣wieskiej, pow. s艂ucki, gm. Zaostrowiecze, o 54 w. od S艂ucka; ob. Ostrowczyce, A. Jel, Wielkie Pole 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. R臋czno, ma 10 dm. , 77 mk. , 182 mr. 2. W. Pole, ob. Wielkopole. Wielkie Pole, cz臋艣膰 gm. Pog贸rska al. Podg贸rska Wola, w pow. tarnowskim. Wielkie Pole 1. w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Hermaniszki, okr. wiejski Starzynki, o 10 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ma艅kowszczyzna, Raty艅skich. 2. W. P. , fol. prywat. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do granicy pow. mi艅skiego, 1 dm. , 13 mk. 3. W. P. , za艣c. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gran. pow. mi艅skiego, 2 dm. , 13 mk. prawos艂. 4. W. P. , bia艂orus. Wialikoje Pole, w艣 u 藕r贸de艂 Wilii, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. Witunicze, o 73 w. od Borysowa, ma 5 osad; miejscowo艣膰 le艣na, grunta lekkie. Nale偶a艂a do sstwa wilejskiego. 5. W. P. , bia艂orus. Wialikoja Pola, w艣 u 藕r贸de艂 Czerniawki, dop艂. Bo艂oczy, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. berezy艅skim, gm. Jurewo, o 12 w. od Ihumenia, przy dr. z Ko艂odzicz do Horki, ma 21 osad; grunta lekkie. J. Krz. A. Jel. Wielkie Rogalskie, jezioro, w pow. leckim, ob. Rogalskie, Wielkie Sielutycze, w艣, pow. mozyrski, ob. Sielutycze. Odl. o 54 w. od Petrykowa, 97 w. od Mozyrza, A. Jel. Wielkie Sio艂o 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra, ks. Puzyn贸w, Ihumenowo o 1 w. , okr. wiejski Ksaweryn, 74 dusz rewiz 2. W. S. , w艣, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewicz贸w, 呕yrmuny o 2 w. , o 12 w. od Lidy ku Wilnu, 9 dm. , 112 mk. katol. w 1865 r. 42 dusz rewiz. . Obok karczma, zwana Sielanka. 3. W. S. , w艣 nad rzk膮. Chmielowszczyzn膮, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. i dobra, hr. Uruskich, 呕o艂udek, okr. wiejski Krasule, o 45 w. od Lidy, 32 dm. , 272 mk. w 1865 r. 100 dusz rewiz. , 4. W. S. , Wielkie Sio艂o Wielkie Or艂y Wielkie Oczy Wielkie Miedwie偶e Wielkie Mierwiny Wielkie Strzelce Wielkie Strzelce w艣, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra, Wa偶y艅skich, Go艂d贸w, 65 dusz rewiz. 5. W. S. al. Wielka Wie艣, w艣 nad rzk膮 Ho艂d贸wk膮, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Wasiliszki o 7 w. , okr. wiejski Szejbakpol, o 32 w. od Lidy, 15 dm. , 192 mk. w 1865 r. 64 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ko艣cieniewo, Kostrowickich. 6. W. S. , w艣 i folw. , pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Po艂oczany, okr. wiejski Koby艂ki, st. pocz. i dr. 偶eL lipawskorome艅skiej Mo艂odeczno, o 67 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 10 mk. katol. ; w艣 za艣 11 dm. , 79 mk. t. wyz. Spis z 1865 r. podaje dwie wsi, z kt贸rych jedna ma 25 dusz rewiz. ; nale偶y do Cywi艅skich; druga za艣 18 dusz rewiz. i stanowi w艂asno艣膰 Romult贸w. Bobra, maj膮ce oko艂o 50 w艂贸k, przez kilka wiek贸w nale偶a艂y do rodziny Sakowicz贸w h. Korwin. W 1816 r. , ze 艣mierci膮 J贸zefa Sakowicza, deputata trybuna艂u g艂贸wnego litew. , przesz艂y na jego siostr臋 Ann臋 Radziszewsk膮; , od kt贸rej w 1835 r. nabywa pra艂at wile艅ski Cywi艅ski. Poczem krewnego jego Zenona Cywi艅skiego. 7. W. S, w艣, pow. 艣wiecia艅ski, w 1 okr. poL, gr. 艁yntupy o 17 w. , okr. wiejski i dobra Szyryn贸w, Kluszczany, 44 dusz rewiz. 8. W. S al. Wielkosiele, za艣c, pow. 艣wiecia艅ski, w 2 okr. poL, gm. 艁abonary o 7 w. , okr. wiejski i dobra 殴arnowskich, Styrnie, 1 dusza rewiz. 9. W, S. , w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Dru偶bickich, Cho艂ch艂a, o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gran. pow. mi艅skiego, 22 dm. , 150 mk. w 1865 r. 41 dusz rewiz. i 1 jednodworc贸w. 10. W. S. , w艣, tam偶e, okr. wiejski Siemierniki, 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Poradowszczyzna. Kornickich. 11. W. S. , w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mo艂odeczno o 1 1 2 w. , okr. wiejski Wielkie Sio艂o, o 20 1 2 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska, ma 52 dm. , 461 mk. prawos艁 W 1865 r. mia艂a 50 dusz rewiz. w cz臋艣ci nale偶膮cej do d贸br Mo艂odeczno, Tyszkiewicz贸w, 149 w cz臋艣ci do d贸br Wielkie Sio艂o, 艁opaci艅skich i 12 dusz w cz臋艣ci skarbowej. W 1880 r. sp艂on臋艂a. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Wielkie Sio艂o i Samale, oraz za艣c. 艁azowiec, w og贸le w 1865 r. 228 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszcz. i 12 b. w艂o艣c. skarbowych. 12. W. S. , w艣, pow. pru偶a艅ski, w 1 okr. poL, gm. Wielkie Sio艂o, o 10 w. na p艂n. wsch. od Pru偶any, 2569 dzies. ziemi w艂o艣c. 800 艂膮k i pastw. , 128 nieu偶. . By艂a tu kaplica kat. parafia Szeresz贸w. Gmina, po艂o偶ona w 艣rodkowej cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. z gm. Kotra, od wschodu z gm. Kotra i Dobuczyn, od po艂udnia z gm. michaj艂owska, a od zach. z gm. Szeresz贸w i Suchopol, dzieli si臋 na 4 okr臋gi starostwa wiejskie, obejmuje 7 miejscowo艣ci, ma 394 dm. w艂o艣c. obok 10 nale偶膮cych do innych stan贸w, 2411 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 5275 dzies. 13. W S. , w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. Mie偶ewicze, o 28 w. od S艂onima, stanowi w艂a艣ciwie cz臋艣膰 wsi ko艣cielnej Przew艂oka Pierewo艂oka. 14. W, S. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, o 21 w. od Wo艂kowyska, 389 dzies. ziemi w艂o艣c. 15. W. S. , w艣, pow. nawoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 19 w. od Nowoaleksandrowska. 16. W. S. , w艣 nad rzk膮 Woronk膮, lew. dop艂. Is艂oczy, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. i gm. Rak贸w, o 37 w. od Mi艅ska, ma 37 osad; miejscowo艣膰 falista, grunta szczerkowe, 偶ytnie. 17. W. S. , bia艂oros. Wialikaje Sio艂o, w艣 nad rzk膮 Piereka艂k膮, lew. dop艂. Su艂y, pow. mi艅ski, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubie偶ewicze, o 12 w. od Kojdanowa poczta, o 52 w. od Mi艅ska. Ma 63 osad, szk贸艂k臋 wiejsk膮. Za podda艅stwa by艂a ta wie艣 dziedzictwem 艁askich. Miejscowo艣膰 lekko falista, z gleb膮 szczerkow膮, 偶ytni膮, 艂膮ki dobre. 18. W. S. , w艣 i folw. poradziwi艂艂owski, pow. nowogr贸dzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 49 w. od Nowogr贸dka. W艣 ma 39 osad; folw. oko艂o 24 w艂贸k. Miejscowo艣膰 lekko falista, ma艂ole艣na, grunta dobre, pszenne. 19. W, S. , pow. nowogr贸dzki, gm. Horodyszcze, ob. Sio艂o Wielkie, 20. W. S. , w艣, pow. sie艅ski, gm. Rasna, ma 22 dm. , 140 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮. 21. W. S. , w艣, pow. dryssie艅ski, par. O艣wiej. 22. W. S. , w艣, pow. po艂ocki, w 3 okr. poL, gm. niko艂ajewska, posiada urz膮d gminny. Nadane w 1563 r. przez Zygmunta Augusta Tymoteuszowi RomejkoHur ko ob. Krynki. Nast臋pnie stanowi艂a kr贸lewszczyzn臋 ob. Vol. Leg. , VI, 263. W 1730 r. sstwo wielkosielskie posiada艂 Stefan Perott, rotmistrz pow. orsza艅skiego. J. Krz. A. Jel. Wielkie Strzelce, ob. Strzelce Wielkie, Wielkie Wody, jezioro, w pow. i gub. cherso艅skiej, utworzone z odn贸g Buzu艂uku Skorbnicy, Ko艂ot贸wki i Omelnika, przy uj艣ciu tej rzeki do Dniepru. Ob. Buzu艂uk, Wielkie Zimowiszcze, bia艂oros. Wialikija Zimowiszcza, w艣 i folw. nad rz. Tur膮, pow. mo zyrski, w 1 okr. poL skryha艂owskim, gm. S艂obo da Skryha艂owska, o 16 w, od Mozyrza, a 17 w. od Skryha艂owa. W艣 ma 23 osad; folw. , w艂asno艣膰 Rychwalskich, 1 w艂贸k臋. A. Jel. Wielkielewo, w艣, pow. dryssie艅ski, paraf. O艣wiej, nale偶y do d贸br skarbowych Stry偶yno. Wielkieryta, sio艂o, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. poL, gm. Wielkieryta, o 33 w. od Brze艣cia, 2230 dzies. ziemi w艂o艣c. i 106 cerkiewnej. Posiada cerkiew paraf. Parafia prawos艂aw. , dekanatu b艂agoczynia brzeskiego, 1539 wiernych. Gmina, we wschodniej cz臋艣ci powiatu, graniczy od wschodu z gm. Wierzcholesie pow. kobry艅skiego, od p艂d. wschod. z gm. Mokrzany t. pow. , od p艂d. z gm. Ma艂oryta, od zach. z gm. Miedna, od pln. z gm. Radwanicze pow. brzeskiego i z gm. Oziaty pow. kobry艅skiego, dzieli si臋 na 7 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 26 miejscowo艣ci, ma 656 dm. w艂o艣c Wielkie Wody Wielkie Zimowiszcze Wielkielewo Wielkieryta Wielkimie Wielkopole Wielkolas Wielkonostra Wielkonosza Wielkopol Wielkimie Wielkokobielackie obok 22 nale偶膮cych do innych stan贸w, 4827 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 10485 dzies. Przez zachodni膮 cz臋艣膰 gminy przechodzi tor. dr. 偶el. p艂d. zach. brzeskokijowskiej. J. Krz. Wielkimie, moze Wilkije, jezioro, w pow. sejne艅skim, gm. Lejpuny, ma 12 mr. obszaru. Wpada do艅 rz. 艢winarka, wyp艂ywa rz. Wilkija. Wielkokobielackie, Wielkokobielakskie, chutor nad rzk膮 Kobielaczk膮, pow. kobielacki gub. po艂tawskiej, o 30 w. na pln. od Kobielak, ma 719 dm. , 3505 mk. Wielkolas 1. kol. nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. Ro偶niszew, par. Mniszew, odl. od Kozienic 34 w. , ma 8 dm. , 88 mk. , 65 mr. dwor. 2. W. , w艣 i folw. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno. W r. 1873 folw. W. rozl. mr. 910 gr. orn. i ogr. mr. 684, 艂膮k mr. 109, past. mr. 2, lasu mr. 105, nieu偶. mr. 10; bud. drew. 13; p艂odozm. 8pol; w艣 W. os. 39, mr. 995. R. 1531 ma 5 艂an. , w 1676 r. 192 mk. Dziedzic; Zb膮ski. Wielkolas al. Wielkolesie, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. poL, gm. Dworce, o 50 w. od Brze艣cia, cerkiew paraf. , 274 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 101 1 2 艂膮k i pastw. , 43 nieu偶. i 121 cerkiewnej 32 艂膮k i pastw. , 6 1 2 lasu, i nieu偶. . Parafia prawos艁, dekanatu b艂agoczynia kamienieckiego, 2286 wiernych. Wlelkolesie, ob. Wielkolas. Wielkonostra, w艣, pow. sejne艅ski, ob. Wi艂konostry. Wielkonosza, pow. s膮decki, ob. Wilkonosza. Wielkopol 1. w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski 艁yntupy o 5 w. , 5 dusz rewiz. 2. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , ob. Wielkopole. Wielkopole 1. w XVI w. Wielkiepole, w艣 i folw. , pow. s艂upecki, gm. Wilczag贸ra, paraf. Ostrow膮s, odl. od S艂upcy 24 w. ; w艣 ma 5 dm. , 50 mk. ; folw. 4 dm. , 72 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1890 z folw. W. i Gogolina, rozl. mr. 834 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 358, 艂膮k mr. 11, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 5, drew. 6; folw. Gogolina gr. orn. i ogr. mr. 362, 艂膮k mr. 21, pastw. mr. 57, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 3, drew. 3; pok艂ady torfu. W艣 W. os. 17, mr. 19; w艣 Nowa Gogolina os. 8, mr. 152; w艣 Stara Gogolina os. 16, mr. 30. 艃a pocz膮tku XVI w. w艣 Wielkopole, w par. Ostrow膮s, sta艂a pustk膮. By艂y tu same role folwarczne, daj膮ce dziesi臋cin臋 innemu ko艣cio艂owi; za艣 rataje i zagrodnicy, gdy tu siedzieli, dawali plebanowi po korcu owsa 艁aski, L. B. , I, 208. Spisy pobor. z XVI w. nie wymieniaj膮 tej wsi. 2. W. , folw. i w艣, pow, w艂oszczowski, gm. i par. S艂upia, odl. 28 w. od W艂oszczowy. Folw. wchodzi艂 r. 1871 w sk艂ad d贸br Obiech贸w. Oddzielony zosta艂 od d贸br Raszk贸w. W r. 1881 rozl. mr. 305 gr. orn. i ogr. mr. 239, lasu mr. 65, nieu偶. i place mr. 1; bud. drewn. 6; p艂odozm. llpol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. ma 6 os. , 47 mr. 3. W. , w艣, folw. i dobra nad rz. 呕贸艂kiewk膮, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzk贸w, odl. 10 w. od Krasnostawu. Posiadaj膮 m艂yn wodny, tartak, pok艂ady wapienia. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 154 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw. W. i Felicyan, rozl. mr. 1616 gr. orn. i ogr. mr. 987, Iak mr. 57, pastw. mr. 176, lasu mr. 279, nieu偶. mr. 117; bud. mur. 4, drew. 29; p艂odozm. 8 i 11pol. ; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 18, mr. 342; w艣 Wi艣niewo os. 23, mr. 457; w艣 Zamostek os. 13, mr. 244; w艣 G贸ry os. 10, mr. 211. 4. W. , folw. , pow. w艂odawski, gm. Wola Wereszczy艅ska, par. Wereszczyn, odl. 28 w. od W艂odawy. Oddzielony od d贸br Wereszczyn, folw. ten rozpad艂 si臋 na kilka cz臋艣ci. W r. 1885 cz臋艣贸 lit. A rozl. mr. 210 gr. orn. i ogr. mr. 104, 艂膮k mr. 57, pastw. mr. 4, lasu mr. 44, nieu偶. mr. 1; bud. drew. 6. Druga cz臋艣膰 tego偶 folw. rozl. mr. 234 gr. orn. i ogr. mr. 104, 艂膮k mr. 79, pastw. mr. 4, lasu mr. 45, nieu偶. mr. 2; bud. mur. 1, drew. 3. Cz臋艣膰 Mt. B rozl. mr. 234 gr. orn. i ogr. mr. 144, 艂膮k mr. 4, pastw. mr. 4, lasu mr. 45, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 6; lit. O rozl. mr. 148 gr. orn. i ogr. mr. 60, 艂膮k mr. 55, pastw. mr. 3, lasu mr. 28, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 6. Br. Ch. Wielkopole 1. w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojstom o 1 1 2 w. , o 78 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 7 mk. prawos艂. i 42 katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. W. , w艣 wlo艣c. nad rzk膮 Rudolszczyc膮, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. i do bra skarbowe Mi臋dzyrzecze o 17 w. , okr. wiej ski Porudomino, o 26 w. od Trok, 5 dm. , 35 mk. katol. w 1865 r. 27 dusz rewiz. . 3. W. , folw. , pow. s艂onimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 34 w. od S艂onima, nale偶y do d贸br Dworzec, Zawisz贸w. 4. W. , folw. , tam偶e, gm. Robotna, o 28 w. od S艂onima, nale偶y do d贸br Borki, Protasiewicz贸w. 5. W. , ob. Wielkopol. Wielkopole, w XV w. Wielopole i Wielkiepole, w艣, pow. gr贸decki, 12 klm. na p艂n. wsch. od Gr贸dka, 7 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. i urz臋du poczt. Jan贸w kolo Lwowa. Na wsch. le偶y Porzecze Janowskie, na p艂d. wsch. Malczyce, na p艂d. Stronna, Zuszyce i Ottenhausen, na zach. Dobrostan i Wola Dobrosta艅ska. Wody sp艂ywaj膮 z ca艂ego obszaru do Wereszycy. P艂n. cz臋艣贸 obszaru lesista, Wznies. na pln. si臋ga 383 mt. , na p艂d. opada do 322 mt. W艂asn. wi臋k. tu i w Ottenhausen ma roli om. 283, 艂膮k i ogr. 7, pastw. 30, lasu 1244 mr. ; w艂asn. mn. roli orn. 2169, 艂膮k i ogr. 192, past. 314, lasu 12 mr. W r. 1880 by艂o w W. 230 dm. , 1120 mk. ; 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 1002 gr. kat. , 123 rz. kat. , 6 izrael. ; 1036 Rus. , 23 PoL, 73 Niem. . Par. rzym. kat. w Powitnie, gr. kat. w miejscu, dek. gr贸decki. We wsi jest cerkiew i szko艂a etat. lklas. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. dzier偶awy janowskiej. W dok. z r. 1442 wspo mniane jest uroczysko Wielopole, na kt贸rem p贸藕niej powsta艂a wie艣 Liske, A. G. Z. , t. II, str. 113. Wr. 1485 wspominaj膮 ju偶 dokumenta w艣 Wielkopole 1. e. t. III, str. 247; t. IV, str. 210. W r. 1578 rozstrzyga Stefan Batory sp贸r o granice wsi Porzecza, dzier偶awy Jana z Sienna, z Wielopolem i innemi wsiami kr贸lew skiemi Arch. kraj. we Lwowie, C, s. 337, str. 1313. W Warszawic dnia 3 stycznia 1621 r. nadaje Zygmunt III prawo do偶ywocia do wsi Po rzecza, Wielkopols i innych Jakubowi Trzci艅 skiemu 1. c. C. s. , 374, str. 97. Dnia 9 grudnia 1627 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Rzeczyc kiemu, staro艣cie urz臋dowskiemu, by prawa swe do偶ywotnie do wsi Porzecze, Wielkopole i in nych ust膮pi艂 na rzecz Aleksandra z Bachorzec Stadnickiego 1. c, t. 379, str. 696. W lu stracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol. , 2834, str. 106 czytamy W tej wsi bywa艂o osiad艂ych na p贸艂艂ankach ludzi 40. Teraz ich tylko na 膰wierciach 28. Czynszu p艂ac膮 po gr. 9, facit z艂. 8 gr. 12. Przedtem dawali kap艂on贸w po 2, teraz, po Tatarszczy藕nie, po kurze jednej, facit 1 z艂. 12 gr. Jajec po 3 kopy, rachuj膮c po gr. 4. Zagrodnik贸w bywa艂o 18; teraz ich 6. Czynszu p艂ac膮 po gr. 6, facit 1 z艂. 6 gr. Z karczmy da j膮 arendy z艂. 15. Robi膰 w tydzie艅 z osiad艂o艣ci od po艂udnia trzy dni z 膰wierci powinien. Suma z tej wsi z艂. 26 gr. 12. Folwark wsi Wielkopola i krescencya 偶yta k贸p 310, j臋czmienia k贸p 70, grochu k贸p 11, owsa k贸p 250, siana stert 3, po s膮偶ni 8. Suma z tej wsi i z krescencya folwarkow膮 z艂. 402 gr. 20 den. 15. Na str. 109 czytamy W tej wsi tych czas贸w jest pod danych poci膮g艂ych 3; robi膮 po 3 dni w tydzie艅 od po艂udnia. Czynszu i podatk贸w nie daj膮. Pie szy jest jeden; robie powinien dzie艅 od po艂udnia. Popostwo puste. Folwark w tej wsi by艂, ale ten podczas tej wojny funditus spustosza艂 i nic na nim nie siej膮. Na to przysi膮g艂 Dmytr, poddany z Wielkopola. Lu. Dz. Wielkopolska a Nazwa. Obszar zawarty mi臋dzy Noteci膮 a Obr膮 zamieszkiwa艂o od wiek贸w plemi臋, kt贸re osi膮gn膮wszy wy偶szy stopie艅 kultury, na pasterstwie i rolnictwie opartej, przez wytrzebienie las贸w na do艣膰 znacznej stosunkowo cz臋艣ci swych ziem, nada艂o tym obszarom, w przeciwie艅stwie z le艣nym wy艂膮cznie pokryciem dalszych okolic, cech臋 krainy p贸l, od kt贸rych i ludno艣膰 otrzyma艂a charakterystyczne miano Polan. 艁aci艅skie formy Poloni, Polonia 艣wiadcz膮, i偶 w nazwie polskiej by艂o a pochylone, zt膮d m贸wiono Polany Polony. Nazwa Polska powsta艂a zapewne p贸藕niej dopiero, jako skr贸cona forma, brzmi膮ca pocz膮tkowo Pola艅ska ziemia. 艁aci艅ska forma Polonia, istniej膮ca ju偶 w X w. w rocznikach niemieckich, czeskich j i polskich 艣wiadczy, i偶 nazwa Polska nie by艂a jeszcze u偶ywan膮. W miar臋 tego jak Polanie przez kolonizacy膮 i przy pomocy swej polityczno militarnej przewagi przy艂膮czali do swego pa艅stwa dalsze obszary, kt贸re, przy ma艂ym zaludnieniu i niskim stopniu kultury 偶ycie le艣ne, nie mia艂y nazwy, to odr贸偶niano je za pomoc膮 nazw centralnych grod贸w Sieradz, Kalisz, 艁臋czyca, Czersk, lub niekiedy nazywano od cech fizycznych obszaru, jak Kujawy. Mo偶naby przypuszcza膰, i偶 posuwanie kultury Polan, a wi臋c post臋py rolnictwa, nadaj膮ce stopniowo i dalszym, od wschodu, obszarom charakter krainy pol, torowa艂y drog臋 rozci膮ganiu nazwy Polska na coraz rozleglejsze terytorya. Cho膰 ksi膮偶臋ta, jak to dotychczas panuj膮cy czyni膰 zwykli, zachowuj膮 tradycyjnie w intytulacyach swych dawne formy, to w poj臋ciach ludzi, przy wsp贸lno艣ci plemiennej i j臋zykowej jedno艣ci, pod wp艂ywem wsp贸lnie odbywanych wypraw wojennych, wytwarza si臋 prze艣wiadczenie o 艂膮czno艣ci politycznej i narodowej tych rozlicznych terytory贸w. Pojawienie si臋 w dokum. z XIII w. formy Major Polonia 艣wiadczy, i偶 musia艂a istnie膰 odpowiednia polska nazwa Wielkopolska zapewne Wielg膩polska, w kt贸rej a pochylone przesz艂o dzi艣 w o. Ot贸偶 powstanie tej nazwy dowodzi istnienia ju偶 i poj臋cia i wyrazu Polska na oznaczenie ca艂o艣ci narodowej i terytoryalnej, w kt贸rej odr贸偶nia膰 zacz臋to nazw膮 Wielkopolska z pocz膮tku tylko cz臋艣膰 g艂贸wn膮, najstarsz膮, a p贸藕niej znacznie nadano nazw臋 Ma艂opolska po艂udniowowschodnim obszarom. Ciekawem 艣wiadectwem tych zmian w poj臋ciu i stosowaniu nazwy Polonia jest akt W艂adys艂awa Odonicza z r. 1234, odr贸偶niaj膮cy terram que speciali nomine dicitur Polonia, t. j. pierwotn膮 ziemi臋 Polan pomi臋dzy Wart膮 a Noteci膮, od totius Polonie. Wreszcie w ko艅cu aktu jest mowa o arcybiskupie i wszystkich biskupach polskich omniumque episcoporum Polonie. Akt spisany zosta艂 praesentibus omnibus baronibus Cracovie, Slezie, Polonie et Sandomirie. Syn tego偶 W艂adys艂awa Odonicza, ks. Boles艂aw tytu艂uje si臋 w akcie z r. 1257 dux Polonie Majoris a w statutach ko艣cielnych, uchwalonych w tym偶e roku na synodzie 艂臋czyckim, pod przewodnictwem arcyb. gnie藕n. Fulcona Pe艂ki, zalecono, aby wszyscy plebani i zarz膮dzaj膮cy ko艣cio艂ami per universam dyocesin Polanice gentis constituti, o ile maj膮 przy ko艣cio艂ach szko艂y urz膮dzone za pozwoleniem biskup贸w, nie bral na kierownik贸w tych szk贸艂 Niemc贸w Theutonicam gentem, nieobeznanych z j臋zykiem polskim nisi sint Polonica lingua, ad auctores exponendos pueris et Latinum Polonice, informati. Mamy tu ju偶 dobitne zaznaczenie jedno艣ci narodowej, opartej na wsp贸lno艣ci mowy i plemienia. Rozporz膮dzenie to odnosi艂o si臋 do wszystkich dyecezyi podleg艂ych w艂adzy arcybiskupiej. b Granice. 艢cis艂e rozgraniczenie teryto Wielkopolska Wielkopolska Wielkopolska ryalne mi臋dzy pa艅stwami, o ile przyroda sama nie zakre艣li艂a przedzia艂贸w ich osiad艂o艣ci, moze by膰 dokonane dopiero wtedy, gdy dwa s膮siaduj膮ce narody stan膮, na wy偶szym szczeblu kultury, zawi膮zuj膮cej mi臋dzy cz艂owiekiem a ziemi膮, na, kt贸rej 偶yje i pracuje, coraz liczniejsze i silniejsze w臋z艂y. Dop贸ki ten zwi膮zek si臋 nie ustali, dopoty rozgraniczenia terytoryalne nie b臋d膮. mie膰 podstawy naturalnej i znaczenia. Ksi膮偶臋 po cz膮tkowo jest panem, nie tyle pewnego obszaru ziemi, ile pewnej gromady ludzi. Pierwotni fundatorzy ko艣cio艂贸w w W. obdarzali je lud藕mi, jeziorami i brzegami rzek. Ziemia Polan za czas贸w Chrobrego i p贸藕niej nawet przedstawia si臋 jako archipelag drobnych osad ludzkich, wynurzaj膮cych si臋 z ciemnego obszaru le艣nego, a skupionych ko艂o jezior i uj臋tych w ramy dwu d艂ugich a w膮zkich pas贸w, utworzonych przez g臋sto skupione osady nad brzegami Warty i Noteci. Lesiste obszary zalegaj膮ce wy偶yny dzia艂贸w wodnych lub bagniste doliny mniejszych rzek jak Obra, Prosna posiada艂y sw膮 rzadko rozsian膮 ludno艣膰, 艂atwo zmieniaj膮c膮 miejsce pobytu i sk艂onn膮, do uchylania si臋 od powinno艣ci pa艅stwowych i nadzoru. Rozgraniczenia w dzisiejszym znaczeniu wyrazu, stosowane by艂y pierwotnie do u偶ytkowania z brzeg贸w rzek lub jezior, rybo艂贸wstwa, polowania na bobry, korzystania z brod贸w, przewoz贸w. Mi臋dzy grupami czy pasami osad, zostaj膮cych pod w艂adz膮 jednego ksi臋cia, a osadami s膮siednich w艂adzc贸w, istnia艂 zwykle pograniczny pas puszcz, bagien, do kt贸rego ro艣cili sobie prawa obaj s膮siedzi. Nieliczna ludno艣膰 takich obszar贸w albo uchyla艂a si臋 od wszelkich powinno艣ci pa艅stwowych albo te偶 uznawa艂a zwierzchno艣膰 silniejszego s膮siada. Z po艂o偶enia starych grod贸w nie zawsze mo偶na wyprowadza膰 wnioski o kierunkach linii granicznych, gdy偶 grody s膮 zwykle centrami dla grup osad nadjeziornych czy nadrzecznych, na w艂a艣ciwych za艣 naturalnych granicach, o ile s膮, niezaludnione, niema grod贸w, kt贸re otaczaj膮, zawsze osady narocznik贸w, obowi膮zanych do pos艂ug i obrony. Legenda o s艂upach Chrobrego wskazuje raczej na ch臋膰 zostawienia pami膮tki 艣mia艂ych i daleko si臋gaj膮cych pochod贸w wojennych, ni偶 zamiar ustalenia granie. Chrobry rozumia艂 zapewne, 偶e nie s艂upami si臋 tworz膮 i utrzymuj膮 granice. Gdyby by艂o mo偶na nakre艣li膰 map臋 okazuj膮c膮, nam rozk艂ad kasztelanii polskich na pocz膮tku XI w. i otrzyma膰 spis grod贸w i osad, kt贸re s艂ucha艂y rozkaz贸w Chrobrego, toby艣my mogli sobie wytworzy膰 poj臋cie o ilo艣ci i stosunkowem roz艂o偶eniu osad w 贸wczesnem pa艅stwie i oznaczy膰 w przybli偶eniu jego granice. Obok grup i pas贸w centralnych osad, zwi膮zanych wsp贸lno艣ci膮 plemienn膮, w臋z艂ami 艣ci艣lejszej organizacyi politycznej i spo艂ecznej, jedno艣ci膮 kultury, istnia艂y obszary puszcz, z ludno艣ci膮 rzadko rozsian膮, , unikaj膮c膮 ci臋偶ar贸w pa艅stwowych, wreszcie dalsze okolice pograniczne, z ludno艣ci膮, mieszana cz臋sto, pod wzgl臋dem plemiennym i demoralizowan膮 przez najazdy, sprowadzaj膮ce, obok strat materyalnych, cz臋ste zmiany w stosunkach politycznych. Ludno艣贸 taka zmienia艂a swe post臋powanie stosownie do rosn膮cej lub s艂abn膮cej si艂y ci膮偶膮cych na ni膮 z dwu stron organizm贸w pa艅stwowych. Obszar mi臋dzy Elb膮 i Odr膮 przedstawia w ci膮gu X i XI w. takie zmienne falowanie 艣cieraj膮cych si臋 wp艂yw贸w pa艅stwa niemieckiego i m艂odego organizmu pa艅stwowego, wytworzonego przez Polan. Za Mieczys艂awa I m艂ody ten organizm rozwija艂 si臋 g艂贸wnie na obszarze mi臋dzy Wart膮, Gop艂em i Noteci膮. Obszar mi臋dzy Wart膮 a bagnami Obry, znacznie p贸藕niej zaludniony, nie by艂 zapewne wtedy obj臋ty w臋z艂ami organizacyi pa艅stwowej i zostawa艂 w lu藕nej zale偶no艣ci od Mieczys艂awa, kt贸ry, wedle relacyi Thietmara zgodzi艂 si臋 p艂aci膰 danin臋 cesarzowi z obszar贸w zachodnich terytory贸w ho艂downiczych a偶 po rzek臋 Wart臋 w r. 963. Nie przeszkodzi to jednak Mieczys艂awowi rozci膮ga膰 swego zwierzchnictwa nad okolicami zaodrza艅skiemi. Niemcy znowu, nie poprzestaj膮c na daninie, d膮偶y膰 b臋d膮 do opanowania obszar贸w nadodrza艅skich, co wywo艂a ca艂y szereg wojen, przesuwaj膮cych w r贸偶nych kierunkach sfer臋 wp艂ywu i w艂adzy obu wojuj膮cych pa艅stw. Granice pa艅stwa polskiego za Mieczys艂awa I, wskazane przez dr. K臋trzy艅skiego w jego 艣wie偶ej pracy Rozprawy wydz. hist. filoz. Akad. Umiej. , t. XXX, s膮 w艂a艣ciwie, nawet w tym razie gdyby mo偶na by艂o przyj膮膰 wiele mniej uzasadnionych przypuszcze艅 uczonego badacza, jedynie granicami obszernej areny, 艣r贸d kt贸rej wkr贸tce m艂odzie艅cze pa艅stwo wyprawia膰 b臋dzie swe harce rycerskie. Widowni膮 pracy pokojowej, obszarem obj臋tym przez kultur臋 Polan i ich organizacy膮 spo艂eczn膮 i polityczn膮, by艂o o wiele szczuplejsze terytoryum, kt贸rego rozmiary wska偶膮 nam zar贸wno ugrupowanie najdawniejszych znanych kasztelanii, jak i po cz臋艣ci erekcye najdawniejszych biskupstw. Pierwsze biskupstwo, ustanowione oko艂o r. 966 w Poznaniu dla ca艂ego pa艅stwa Polan, nie mia艂o i nie mog艂o mie膰 oznaczonych granic. Dopiero utworzenie arcybiskupstwa gnie藕nie艅skiego i innych biskupstw musia艂o sprowadzi膰 rozdzia艂 terytoryalny. Wedle opowie艣ci Thietmara biskup pozna艅ski Unger sprzeciwia艂 si臋 temu uszczupleniu zakresu jego w艂adzy. Jak przekonywaj膮 bulle papiezkie z wieku XII rozgraniczenia dokonane by艂y na podstawie rozdzia艂u kasztelanii. Wed艂ug bulli Inocentego z r. 1136 w艂adzy arcypiskupow gnie藕nie艅skich poddane zosta艂y kasztelanie Gniezno, Ostr贸w na Lednicy, 艁ekno, Nak艂o do rz. Plitwicy, L膮d, Kalisz, Czestram, Ruda Wielu艅, 呕nin, Milicz po rz. Bober, Sieradz, Spicymierz, Ma艂ogoszcz, Rosprza, 艁臋czyca, Wolborz, 呕arn贸w, Chrz膮st贸w do Wis艂y i 艁owicz. W spi Wielkopolska sie tym wymienione s膮 naprz贸d kasztelanie w艂a艣ciwej ziemi Polan Wielkopolski a nast臋pnie, od Milicza szl膮skiego pocz膮wszy, id膮 kasztelanie przyleg艂ych terytory贸w. Zawewne w pierwotnym akcie fundacyjnym liczba kasztelanii by艂a mniejsz膮 a dopiero z czasem, w miar臋 posuwania sie misyonarskiej dzia艂alno艣ci w kierunku ku wschodowi i organizowania przez arcybiskup贸w instytucyi ko艣cielnych na tych obszarach, oddawano nowe kasztelanie pod ich w艂adz臋 a dla podbudzenia gorliwo艣ci misyonarskiej i kolonizatorskiej nadano im olbrzymie obszary puszcz w okolicy 艁owicza i Rawy Skierniewice, tak jak biskup贸w krakowskich uposa偶ono wielkiemi przestrzeniami las贸w na p贸艂nocnych kra艅cach dyecezyi, w okolicy pasma 艁ysog贸rskiego, a biskupom pozna艅skim dano puszcze mi臋dzy Wilg膮 i 艢widrem, na kra艅cach ziemi czerskiej. Wzmagaj膮ce si臋 zaludnienie lewego brzegu Wis艂y wywo艂a utworzenie na pocz膮tku XII w. dyecezyi kujawskiej, obejmuj膮cej ca艂y pas lewego wybrze偶a Wis艂y, od uj艣cia Bzury do Gda艅ska. Przy dyecezyi pozna艅skiej pozosta艂y okr臋gi kasztela艅skie z nad Noteci, pocz膮wszy od Uj艣cia, g艂o艣ne grody Uj艣cie, Czarnk贸w, Wiele艅, Drze艅, z nad Warty od Ci膮偶ynia pocz膮wszy a偶 do Santoka przy po艂膮czeniu z Noteci膮, z nad Obry, jak Krzywin, Przem臋t, Mi臋dzyrzec, opr贸cz tego nad rzekami i jeziorami sp艂ywaj膮cemi do tych g艂贸wnych rzek grupy osad nale偶膮cych do grod贸w Giecz, Kostrzy艅, Ksi膮偶, Krobia, Dupin i inne. Granice W. , o ile stanowi艂y zarazem granic臋 pa艅stwa, wytwarza艂y si臋 i ustala艂y, z ci膮g艂emi wahaniami, pod naciskiem organizuj膮cej si臋 w s膮siedztwie Brandenburgii, pa艅stwa krzy偶ackiego i ksi臋stw szl膮skich. Po epoce zbrojnych napad贸w rozpocz膮艂 si臋 cichy ale gro藕niejszy jeszcze nap艂yw zdobywc贸w, zbrojnych w wy偶sz膮 kultur臋 i uprawniaj膮cych posiadanie zaj臋tych obszar贸w przez otrzymywane od ksi膮偶膮t i duchowie艅stwa nadania, sw膮 prac臋 i poczynone nak艂ady. Zmniejszanie si臋 lesistego, neutralnego poniek膮d pasa, stanowi膮cego naturaln膮 os艂on臋 pa艅stwa od s膮siad贸w, zmusza艂o w艂adzc贸w Polski do regulowania stosunk贸w granicznych i utrwalania przez specyalne dokumenta. Jednocze艣nie wzmaga si臋 znaczenie strategicznych punkt贸w pogranicza, kt贸re oba s膮siaduj膮ce pa艅stwa zaczynaj膮 sobie wydziera膰. Ciekawym bardzo 艣wiadectwem 艣cis艂o艣ci i staranno艣ci w oznaczeniu granie pa艅stwowych jest akt oznaczenia granic Nowej Marchii i ziemi Sternberg w r. 1251, wskazuj膮cy przeto cz臋艣膰 granicy zachodniej Wielkopolski, Akt ten, podobno sfa艂szowany, ale widocznie oparty na autentycznych danych, kre艣li lini膮 zgodn膮 niemal ca艂kiem z granic膮 Wielkopolski jak膮 spotykamy w wieku XV. Gdy w r. 1234 Henryk Brodaty i W艂adys艂aw Odonicz przeprowadzaj膮 mi臋dzy sob膮 ugod臋, to przedmiotem dzia艂u s膮 przedewszystkiem brzegi Warty i zwi膮zane z tymi brzegami zamki z narocznikami, 艂owy na bobr贸w, rybo艂贸wstwo i pob贸r ce艂. Dzia艂u tego dope艂niaj膮 przez wzgl膮d na spok贸j tocius Polonie. 艢ci艣lejsze oznaczenie granic nast臋puje wtedy, gdy chodzi o pogodzenie pretensyi dwu lub kilku wsp贸艂zawodnik贸w do jednego terytoryum. Na obszarach nie zakwestyonowanych niema zwykle 艣ci艣lej oznaczonych granie. W miar臋 wzrostu ludno艣ci i przybywania osad, okr臋gi grodowe zaczynaj膮 si臋 stopniowo styka膰 ze sob膮, tak samo jak pograniczne, wywo艂uj膮c potrzeb臋 regulowania granie. W prywatnych posiad艂o艣ciach spotykamy jeszcze w XVI w. obszary le艣ne stanowi膮ce nierozdzieln膮 w艂asno艣膰 kilku okalaj膮cych je wsi. P贸艂nocna i p贸艂n. zachodnia granica W. , znajduj膮c w Noteci naturaln膮 podstaw臋, wcze艣nie si臋 ustali艂a pod naciskiem Pomorzan, od kt贸rych broni艂 ziemi Polan ca艂y szereg grod贸w. Zachodnia, maj膮ca naturalne os艂ony w Odrze i bagnach Obry, nie wiele posiada grod贸w i s艂abe zaludnienie, zt膮d linia graniczna ulega tu cz臋stym zmianom. Utworzenie biskupstwa lubuskiego, za Krzywoustego, przed 1125 r. , nie uchroni zachodniej ukrainy od zalewu niemczyzny i zaboru, tak jak biskupstwa pomorskie nie ocal膮 Pomorza. Przeciwnie organizacya ko艣cielna u艂atwi zapewne nap艂yw Niemc贸w na wy偶sze godno艣ci ko艣cielne i utoruje drog臋 wp艂ywowi kultury niemieckiej. Biskupstwo lubuskie rozci膮ga艂o si臋 po obu brzegach Odry i si臋ga艂o na zachodzie po Sprow臋, Stobraw臋 i Odrzyc臋. Ziemia ta ju偶 oko艂o r. 1163 zosta艂a odst膮piona przez syn贸w Krzywoustego ksi膮偶臋tom szl膮skim, synom W艂adys艂awa II, pr贸cz samego Lubusza, kt贸rym jeszcze r. 1209 w艂ada Odonicz. Zwi膮zek ko艣cielny 艂膮czy艂 jednak偶e biskupstwo lubuskie, tak jak i wroc艂awskie, z Polsk膮. R. 1249 Boles艂aw 艁ysy, syn Henryka Pobo偶nego, odprzeda艂 jedn臋 cz臋艣膰 tej ziemi Wilibrandowi, arcyb. magdeburskiemu, drug膮 Janowi i Ottonowi, margrafom brandenburskim. W r. 1336 Otto, arcyb. magd. , nada艂 sw膮 cz臋艣膰 ziemi lubuskiej marchionowi Ludwikowi i wtedy powstanie nad Odr膮 Nowa Marchia, rozszerzaj膮ca si臋 kosztem granic zachodnich Wielkopolski. Granice od Szl膮ska ulega艂y cz臋stym zmianom. Gdy Henryk Brodaty i Henryk Pobo偶ny panowali w W. , mieli tedy sposobno艣膰 do zacierania czy przesuwania na korzy艣膰 Szl膮ska linii granicznej. Dopiero za 艁okietka nast膮pi艂o ostateczne okre艣lenie granic W. od ziemi lubuskiej i Szl膮ska. Ksi膮偶臋ta szl膮scy pozostali panami pasa w膮zkiego i d艂ugiego, kt贸ry, rozdzielaj膮c W. od ziemi lubuskiej Nowej Marchii, ci膮gn膮艂 si臋 od praw. brzegu Odry, w okolicy G艂ogowy, a偶 poza Rudn臋 niedaleko lew. brzegu Noteci. G艂贸wnemi grodami by艂y tu Swiebodzin, Lubrza i Cylichowa. Pas ten nale偶a艂 do dyecezyi pozna艅skiej, od kt贸rej odpadnie po rozszerzeniu si臋 tu reformacyi. Obszar ten dzieli膰 b臋dzie losy Wielkopolska Szl膮ska, do kt贸rego nale偶e膰 te偶 b臋dzie pas na prawym brzegu Baryczy, wchodz膮cy pierwotnie w sk艂ad dyecezyi pozna艅skiej. Dalsz膮 cz臋艣膰 zachod. obszaru W. , po obu brzegach Noteci, nale偶膮c膮, do dyecezyi pozna艅skiej, przyw艂aszcza膰 b臋d膮 stopniowo margrabowie i wciela膰 do dyecezyi kamie艅skiej. Zab贸r ten u艂atwia膰 b臋dzie s艂abe zaludnienie tych ukrain, a utrwala膰 system rozdawania wielkich kawa艂贸w ziemi szlachcie niemieckiej, kt贸ra za sob膮 b臋dzie 艣ci膮ga膰 t艂umy krewnych i kolonist贸w. Jestto system ten sam, jaki kr贸lowie polscy stosowa膰 b臋d膮 od XV w. na p艂d. wschodnich obszarach swego pa艅stwa, u艂atwiaj膮c przez to nap艂yw Niemc贸w do zachodnich cz臋艣ci. Zachodniop贸艂nocny pas pograniczny, po obu brzegach Odry, w okolicy grodu Kiniec Chinez, po obu brzegach Warty, w pobli偶u jej uj艣cia ziemie ko艣cierzy艅ska i po praw. brzegu Noteci w pobli偶u uj艣cia, po Draw臋 i P艂ocic臋, nale偶膮cy pod wzgl臋dem ko艣cielnym w cz臋艣ci zachod. do dyecezyi lubuskiej, a w p贸艂nocnej do pozna艅skiej, stanowi艂 terytoryum sporne, do kt贸rych ro艣cili sobie prawo zar贸wno ksi膮偶臋ta wielkopolscy jak pomorscy. Poniewa偶 nie przeprowadzono tu zapewne 艣cis艂ej linii granicznej, a 偶adna ze stron wsp贸艂zawodnicz膮cych nie naby艂a praw do w艂adania przez prac臋 w艂o偶on膮 w t臋 ziemi臋, za艂o偶one na niej liczniejsze osady, przeto zmienne koleje powodze艅 wojennych decyduj膮 o zmieniaj膮cych si臋 ci膮gle granicach. 艢r贸d tych zapas贸w ksi膮偶臋ta wsp贸艂zawodnicz膮cy sami przygotowuj膮 przysz艂e rz膮dy niemieckie na tym obszarze, funduj膮c i uposa偶aj膮c liczne klasztory i czyni膮c tu nadania zakonom rycerskim Templaryuszom i Kawalerom 艣w. Jana. Margrafowie brandenburscy, uzyskawszy zwierzchnictwo lenne nad ca艂em Pomorzem, nabywaj膮 mi臋dzy innemi od Templaryusz贸w nadane im przez W艂adys艂awa Odonicza ziemie ko艣cierzy艅sk膮 i kinieck膮, nast臋pnie przez ma艂偶e艅stwo mi臋dzy Konradem, synem margrafa Ottona III, a Konstancy膮, c贸rk膮 po zmar艂ym Przemys艂awie I, otrzymaj膮 w posagu za ni膮 ziemi臋 santock膮 i sam gr贸d Santok, wedle Gallusa regni custodia et clavis. O偶ywiona kolonizacya, oparta na rozdawnictwie znacznych obszar贸w szlachcie niemieckiej, utrwala膰 b臋dzie zdobycze margraf贸w. Taki np. r贸d Wedl贸w otrzyma po nad Draw膮 obszar wynosz膮cy do 90 mil kwadr. Wedelskie, Wedelland. Dopiero Kazimierz W. na szczycie swej pot臋gi zawrze z margrafami w Poznaniu r, 1364 uk艂ad wracaj膮cy Polsce obszar mi臋dzy rzekami Draw膮, Noteci膮 i Chud膮, wraz z Czaplinkiem i Drachimem p贸藕niejszy pow. wa艂ecki. Zastawienie Nowej Marchii przez Zygmunta Luksemburczyka w r. 1400 Krzy偶akom, a nast臋pnie jej sprzeda偶 r. 1429, sprowadzi艂y s膮siedztwo Zakonu. Odkupienie Marchii przez elektora Fryderyka II r. 1454 ustali艂o ostatecznie granice Polski od tej strony. W dalszym ci膮gu na granicy p贸艂n. , na lew. brzegu rz. Chudy, le偶a艂a tak zw. Kraina, pierwotnie obszar oddzielaj膮cy ziemi臋 Polan od Pomorza, lecz od pocz膮tku XIII w. w艂膮czony do Wielkopolski. Rzeczka Plitwica stanowi艂a przewa偶n膮 cz臋艣膰 wschodniej granicy Krainy do Pomorza ziemi wyszogr贸dzkiej. Dalej, nieco wy偶ej Nak艂a, granica Krainy dotyka艂a Noteci, kt贸ra nast臋pnie oddziela艂a W. od Kujaw, na przestrzeni a偶 do jeziora Trl膮g, od kt贸rego pocz膮wszy tworzy granic臋 rzeka Kwieciszowica i strugi 艂膮cz膮ce grupy jezior z okolic Pako艣ci i Ostrowitego. Gop艂o, ze staro偶ytn膮 Kruszwic膮, le偶y 艣r贸d Kujaw, poza obr臋bem w艂a艣ciwej Wielkopolski. Od jezior ostrowickich granica W. wybiega znacznie dalej ku wschodowi, ogarniaj膮c obszar praw, brzegu Warty po koryto Rgil贸wki, zwany niegdy艣 ziemi膮 zbarsk膮 Zhar gr贸d, targowisko w XIII w. istniej膮ce, potem znik艂o. Od miejsca gdzie Warta zmienia sw贸j bieg p贸艂nocny na zachodni powy偶ej Kola, granica biegnie w niewielkiem oddaleniu od lewego brzegu tej rzeki a偶 do zetkni臋cia si臋 z Prosn膮 powy偶ej Dzierzkowic. Zagarnia ta linia w obr臋b W. ma艂y klin ziemi sieradzkiej i znaczn膮 cz臋艣膰 ziemi wielu艅skiej rudzkiej, od miejsca, w kt贸rym Prosna przestaje tworzy膰 granic臋 tej ziemi od Szl膮ska i wchodzi na jej obszar. Cz臋艣膰 ta w艂膮czona do W. , nale偶a艂a przez obszar na lew. brzegu Prosny do dyecezyi wroc艂awskiej, a na prawym, wraz z ca艂膮 ziemi膮 wielu艅sk膮, do gnie藕nie艅skiej. Granic臋 po艂udniow膮 od Szl膮ska stanowi艂a Barycz a偶 do z艂膮czenia si臋 z Odr膮 a nast臋pnie Odra. Ksi膮偶臋ta szl膮scy usi艂owali prze艂ama膰 t臋 granic臋 i opanowa膰 ziemi臋 wschowsk膮, kt贸ra dwukrotnie w ich r臋ce przechodzi艂a, p贸ki Kazimierz W. w r. 1343 nieodebra艂 jej ostatecznie. Pr贸cz tego w czasach przedhistorycznych przesz艂y pod zwierzchnictwo Polan ziemie przez nich ow艂adni臋te i przez nich w cz臋艣ci skolonizowane i zorganizowane, jak Kujawy, Dobrzy艅, 艁臋czyca, Sieradz, Wielu艅 Ruda. Wielkie puszcze nad Pilic膮, Bzur膮 i Wis艂膮 mi臋dzy uj艣ciami obu powy偶szych rzek, wreszcie zawi艣la艅skie Mazowsze P艂ock, 艁om偶a, Pu艂tusk, mniej 艣cis艂emi po艂膮czone by艂y w臋z艂ami z pa艅stwem Polan. Odleg艂o艣膰 wielka, brak komunikacyi, trudno艣膰 nadzoru nad nieliczn膮 ludno艣ci膮 wielkich puszcz, niedozwala艂y rozwin膮膰 tam nale偶ytej organizacyi politycznej, a nast臋pnie ko艣cielnej. Przez d艂ugi czas zarz膮d polityczny czy ko艣cielny by艂y wi臋cej nominalnemi, ni偶 rzeczywistemi. Powstanie pod wodz膮 Mas艂awa 1046 艣wiadczy, jak lu藕ne w臋z艂y 艂膮czy艂y Mazowsze z pa艅stwem Polan a znowu wyb贸r P艂ocka na miejsce rezydencyi przez W艂adys艂awa Hermana wskazuje, i偶 wzmagaj膮ce si臋 zaludnienie i potrzeba uj臋cia w karby organizacyi pa艅stwowej nowych obszar贸w, wymaga艂y odpowiedniego przesuni臋cia centru w艂adzy. Granice W. od p艂n. wschodu, wscho du i p艂d. wschodu nie zosta艂y 艣ci艣lej okre艣lone, gdy偶 zamiast zorganizowanych politycznie i napieraj膮cych na granice s膮siad贸w, mieszcz膮 sie tam rozlegle, s艂abo zaludnione puszcze i przemieszkuj膮ni偶sze co do kultury plemiona Prusacy, Jad藕wingi. Zt膮d, podczas gdy granice ko艣cielne dyecezyi wielkopolskich si臋gn膮 ku wschodowi po za Pilic臋, a nawet przekrocz膮 Wis艂臋 w archidyakonacie czerskim, to w rozdziale politycznym kraju cofn膮 sie do linii Pilicy i wstrzymaj膮 przed lew. brzegiem Bzury. e Pierwotny podzia艂 polityczny. Zcentralizowanie w艂adzy w reku ksi臋cia w interesie wsp贸lnej obrony wywo艂a膰 musia艂o wprowadzenie w pa艅stwie organizacyi wojennego charakteru, opartej na po艂膮czeniu w艂adzy administracyjnej z wojennn膮, w osobie naczelnik贸w grodowych, zwanych z 艂aci艅skiego kasztelanami. Naczelnikom tym dawano w dokumentach tytu艂 comes, a po polsku zwano ich panami. Rozdzia艂 pa艅stwa po 艣mierci Krzywoustego przyczyni艂 si臋 do zwi臋kszenia liczby grod贸w obronnych po granicach dzielnie, a tem samem i okr臋g贸w kasztela艅skich. Jednocze艣nie pojawia si臋 w miejscu dawniejszego, jedynego wojewody na ca艂e pa艅stwo comes palatinus Poloniae, coraz wi臋ksza liczba wojewod贸w, odpowiednia ilo艣ci nowo powstaj膮cych dzielnic w ci膮gu wieku XIII. Pocz膮tkowo przy tytule wojewody nie spotykamy oznaczenia terytoryum, na kt贸re si臋 jego w艂adza rozci膮ga. Jest on wojewod膮 ca艂ego pa艅stwa lub dzielnicy nale偶膮cej do ksi臋cia, przy kt贸rym wyst臋puje. Nast臋pnie dopiero, przy skupieniu dzielnic w jedn膮 ca艂o艣膰, gdy jednak pozostaj膮 dawni dzielnicowi dygnitarze, zaczynaj膮 ich odr贸偶nia膰 nazwami terytory贸w. Wzrastaj膮ca przewaga interes贸w ekonomicznych i nieroz艂膮cznych z niemi potrzeb porz膮dku i bezpiecze艅stwa w艂asno艣ci, nad zadaniami wojennemi, wywo艂a utworzenie si臋 w XIV w. okr臋g贸w z centrami s膮dowoekonomicznymi powiat贸w i oddawania grod贸w, jako centr贸w d贸br ksi膮偶臋cych, w r臋ce rz膮dzc贸w starostw, kt贸rzyby mieli na widoku dobr膮 administracy臋 tych posiad艂o艣ci i nadz贸r nad porz膮dkiem i bezpiecze艅stwem. d Podzia艂 ko艣cielny. Najpierwsze biskupstwo, utworzone oko艂o r. 966 w Poznaniu dla ca艂ego pa艅stwa Polan, obejmowa艂o naturalnie obszar zale偶ny politycznie do w艂adzc贸w tego pa艅stwa. Pierwotne wi臋c granice dyecezyi pozna艅skiej by艂y granicami pierwotnej Polski. W miar臋 tworzenia nowych biskupstw, wydzielano ich obszary z przestwor贸w pierwszej jedynej dyecezyi, bior膮c pod uwag臋 nie tyle rozleg艂o艣膰 ile zaludnienie dzielonych ziem. Dyecezya lubuska utworzona, prawdopodobnie za Krzywoustego, z zachodniej cz臋艣ci dyec. pozna艅skiej, obejmowa艂a obszar po obu brzegach Warty w jej dolnym biegu, a za granic臋 zachodni膮 mia艂a rzeki Sprow臋, 艁臋knic臋, Stobraw臋, Odrzyc臋, cho膰 ju偶 w po艂owie XIII w. dyecezya kamie艅ska si臋ga艂a po prawy brzeg Warty, zagarniaj膮c ziemi臋 kienieck膮 Chinez. Ca艂a zreszt膮 dyecezya lubuska odpadnie w kr贸tce od Polski i przejdzie w sk艂ad Nowej Marchii. Dyecezya pozna艅ska, ju偶 po utworzeniu lubuskiej, si臋ga艂a na zachodzie po Szyd艂贸w nad Odr膮 przy uj艣ciu Nisy 艂u偶yckiej, a na p艂n. wschodzie przechodzi艂a na praw. brzeg Noteci, dosi臋ga艂a na p艂n. Dramburga i Nowego Szczecina, nast臋pnie opuszcza艂a si臋 na d贸艂 do Uj艣cia nad Noteci膮 i w ci膮g艂ych zagi臋ciach bieg艂a ku po艂udniowi, przechodz膮c mi臋dzy Gnieznem i Poznaniem. Na p艂d. od Kalisza spotyka艂a si臋 z granic膮 dyecezyi wroc艂awskiej do kt贸rej nale偶a艂a cz臋艣膰 ziemi rudzkiej ko艂o Ostrzeszowa, granica W. od Szl膮ska, stanowi艂a jej po艂ud. granic臋. Jako pami膮tka pierwotnej rozci膮g艂o艣ci pozosta艂 przy tej dyecezyi skrawek, kt贸ry stanowi膮c pocz膮tkowo, niepo偶膮dan膮, bo niebezpieczn膮 i ma艂oludn膮 puszcz臋, sta艂 si臋 z czasem ogniskiem 偶ycia pa艅stwowego. By艂y to obszary stanowi膮ce nast臋pnie ziemi臋 czersk膮, rozci膮gaj膮c膮 si臋 po brzegach Wis艂y, pomi臋dzy uj艣ciami Pilicy i Bzury. Dyecezya pozna艅ska w r. 1510 sk艂ada艂a si臋 z 3 archidyakonat贸w a 13 dekanat贸w pozna艅ski 24 ko艣cio艂y, z tych 9 w Poznaniu, kostrzy艅ski 15 ko艣cio艂贸w paraf. , pyzdrski 25 ko艣c. , obornicki 47 ko艣c. , st臋szewski 37 ko艣c. , ko艣cia艅ski 39 ko艣c. , nowomiejski 46 ko艣c. , wschowski 24 ko艣c. , grodziski 13 ko艣c. , zb膮ski 15 ko艣c. , wronecki 25 ko艣c. , mi臋dzyrzecki 25 ko艣c. . W og贸le 352 ko艣cio艂贸w paraf. i oko艂o 100 ko艣cio艂贸w klasztornych, szpitalnych, kaplic. Do dyecezyi nale偶a艂 te偶 archidyakonat warszawski, po za obr臋bami Wielkopolski, kt贸ry na pocz膮tku XVII w. mie艣ci艂 w dziesi臋ciu dekanatach 142 ko艣cio艂贸w paraf. , pr贸cz ko艣cio艂贸w klasztornych i kaplic Archidyecezya gnie藕nie艅ska si臋ga艂a podobno pierwotnie a偶 do Baltyku; rzeczki Chuda od zachod. i Plitwica od wschodu ujmowa艂y obszar dawnego Pomorza, kt贸ry na p贸艂noc od Noteci wchodzi艂 w sk艂ad tej dyecezyi. Na obszarze tym mieszcz膮 si臋 dzi艣 powiaty chojnicki, tucholski i cz艂uchowski. Granica w艂a艣ciwej W. od Kujaw stanowi艂a te偶 granic臋 dyecezyi gnie藕nie艅skiej od kujawskiej. Od zachodu graniczy艂a z dyec pozna艅sk膮. W obr臋bie powiatu ostrzeszowskiego Prosna stanowi艂a granic臋 od dyec wroc艂awskiej do kt贸rej nale偶a艂a zach. cz臋艣贸 tego powiatu, dalej za艣 ku p艂d. zach. i p艂d. granica ziemi wielu艅skiej od Szl膮ska stanowi艂a granic臋 dyec gnie藕n, od wroc艂awskiej. Dalej ku wschodowi w sk艂ad dyecezyi wchodzi艂y wszystkie anneksy Wielkopolski z wyj膮tkiem Kujaw, a mianowicie ziemie 艂臋czycka, sieradzka, wielu艅ska, kasztelania 艂owicka, cz臋艣膰 ziemi rawskiej i cz臋艣膰 Ma艂opolski na praw. brzegu Pilicy po Secemin i Ciern臋 pod J臋drzejowem od p艂d. , a po Ch臋ciny, Odrow膮偶, Skrzynno Wielkopolska Wielkopolska i rzeczk臋 Radomk臋, ziemie czerska i granic臋 archidyakonatu warszawskiego od wschodu. Dyecezya ta dzieli艂a si臋 pierwotnie na pi臋膰 archidyakonat贸w gnie藕nie艅ski, kaliski, 艂臋czycki, kurzelowski i uniejowski. Arcyb. Jan 艁aski w r. 1512 utworzy艂 dwa jeszcze 艂owicki z cz臋艣ci 艂臋czyckiego i kamie艅ski z cz臋艣ci gnie藕nie艅skiego. Oddzieli艂 te偶 z archidyak. kaliskiego 42 ko艣cio艂y, dla kt贸rych ustanowi艂 osobnego officya艂a w Wieluniu, lecz archidyakonat wielu艅ski nie utrzyma艂 si臋. Archidyakonat gnie藕nie艅ski, liczy艂 na pocz膮tku XVI w. 232 ko艣cio艂贸w, z kt贸rych 57 wcieli艂 r. 1512 艁aski do archidyak. kamie艅skiego. Ko艣cio艂y te utworzy艂y dekanaty wi臋cborski 15 ko艣c. , cz艂uchowski 11, 艂ob偶enicki 12, nakielski 11 i tucholski 8. Nast臋pnie od艂膮czono jeszcze 31 i utworzono z nich dekanaty kcy艅ski 12, 偶ni艅ski 19, wcielone do archidyak. kamie艅skiego. Ze 175 ko艣cio艂贸w istniej膮cyeh w r. 1512, dzi艣 tylko 110 nale偶y do archidyecezyi gnie藕n. , 64 za艣 po rozgraniczeniu dyecezyi w r. 1821 przesz艂o do dyecezyi kujawskokaliskiej, a 1 Grzegorzew do archidyec. warszawskiej. Z tych 175 ko艣cio艂贸w by艂o w r. 1512 tylko 25 murowanych. W 117 parafiach patronat nale偶a艂 do szlachty, w 16 do kr贸l贸w, w 12 do arcybiskup贸w, 8 do kapitu艂y, w pozosta艂ych do r贸偶nych dygnitarzy duchownych. W ci膮gu nast臋pnych wiek贸w znik艂o 12 ko艣cio艂贸w paraf. a 11 zamieniono na filialne. W sk艂ad archidyakonatu, obok dekan. gnie藕nie艅skiego, wchodzi艂y 艂ekne艅ski, 偶ni艅ski, zbarski, koni艅ski, s艂upecki. Klasztor贸w by艂o 12 m臋zkich i 1 偶e艅ski, kaplic 16, szpitali z prebendami 12, szk贸艂 parafialnych 81. Archidyakonat uniejowski obejmowa艂 dekanaty uniejowski, warcki, Szadkowski i brzeznicki. Ten ostatni zosta艂 w艂膮czony w cz臋艣ci do archidyak. 艂owickiego. Ko艣cio艂贸w paraf. liczy艂 archidyakonat 90, kilka filialnych i do 40 kaplic. Ko艣cio艂贸w murowanych by艂o 14, drew. 76 w r. 1876 by艂o na tym obszarze 56 murow. a 34 drew. . Patronat nale偶a艂 do szlachty w 60 parafiach, do kr贸la w 14 par. , a do arcybiskupa w 11 paraf. Kollegiat by艂o trzy, klasztor贸w trzy i dwie rezydencye, szpitale z ko艣cio艂ami dwa, szk贸艂 20. Ca艂y ten archidyakonat wcielony zosta艂 od r. 1821 do nowej dyecezyi kujawskokaliskiej. Archidyakanat kurzelowski obejmowa艂, ju偶 w obr臋bie Ma艂opolski, cz臋艣贸 dawnej ziemi sandomierskiej. Posiada艂 72 ko艣cio艂y paraf. , 8 filialnych, 3 kaplic, w tem 23 ko艣cio艂贸w murow. , 49 drew. , 56 patronatu prywatnego, 7 kr贸lewskiego, inne r贸偶nych dygnitarzy ko艣cielnych. Do pocz膮tku XVI w. nie by艂o tu ani jednego klasztoru. Szk贸艂 paraf. by艂o 30. Po upadku kraju archidyakonat ten odpad艂 od archidyecezyi i rozdzielony zosta艂 mi臋dzy dyecezye sandomiersk膮 53 ko艣cio艂y, w dekan. radomskim, opoczy艅skim, koneckim, i dwa ko艣cio艂y w kieleckim Che艂mce i Piekosz贸w, S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. i kielecka do kt贸rej wesz艂o 19 ko艣cio艂贸w w dekanatach w艂oszczowskim, j臋drzejowskim i parafie Ch臋ciny i 艁opuszno w dek. kieleckim. Archidyakonat kaliski ju偶 istnieje w pierwszej po艂owie XIII w. Pierwotnie obejmowa艂 on wi臋ksz膮 cz臋艣膰 wojew. kaliskiego i ziemi臋 rudzka, kt贸ra jednak mia艂a jaki艣 czas r. 1239 swego archidyakona. Dopiero jednak w XVI w. oddzielono 42 parafie ziemi wielu艅skiej i oddano wizytowanie ich oddzielnym komisarzom arcybiskupim. Przy archidyakonacie kaliskim pozosta艂o wtedy 89 ko艣cio艂贸w, rozdzielonych na 5 dekanat贸w kaliski 22, krotoszy艅ski 6, pleszewski 22, Stawski 19 i stawiszy艅ski 20 ko艣c. . Z tych 10 by艂o murowanych a 79 drewnianych. W 69 parafiach patronat nale偶a艂 do szlachty, w 7 do arcybiskup贸w, 5 do kr贸la. By艂o te偶 7 klasztor贸w, dwie kollegiaty, 5 szpital贸w z prebendami i 57 szk贸艂, W ziemi wielu艅skiej istnia艂y tylko 3 szko艂y. Po upadku kraju i nowem rozgraniczeniu dyecezyi z 89 ko艣cio艂贸w tylko 42 zosta艂o przy archidyecezyi gnie藕nie艅skiej. Tworz膮 one dzi艣 dekanaty pleszewski, krotoszy艅ski i o艂obocki. Pozosta艂e, w liczbie 47, wesz艂y w sk艂ad dyecezyi kaliskokujawskiej i le偶膮. w 5 dekanatach kaliskim 40 ko艣c. , tureckim 5 ko艣c. , sieradzkim Wojk贸w i Gruszcyce, s艂upeckim Szymanowice. Archidyakonat 艂臋czycki opisany zosta艂 w Lib. Ben. 艁askiego, jeszcze przed wydzieleniem z niego archidak. 艂owickiego. Dzieli艂 si臋 wtedy na cztery dekanaty tuszy艅ski 26 ko艣c. , rawski 43, szczawi艅ski 33 i bedlne艅ski 40. W ko艅cu XVI w. ko艣cio艂y te stanowi艂y 8 dekanat贸w, z tych pi臋膰 艂臋czycki, k艂odawski, kutnowski, zgierski i tuszy艅ski tworzy艂y archidyakonat 艂臋czycki, za艣 dekanaty 艂owicki, skierniewicki, rawski sk艂ada艂y archidyakonat 艂owicki. Pod wzgl臋dem patronatu nale偶a艂o do kr贸la 16 ko艣cio艂贸w, do arcybiskupa 28, do biskupa kujawskiego 6, do innych dygnitarzy duchownych lub mieszanego patronatu 15, do szlachty 77. Murowanych ko艣cio艂贸w by艂o w obu archidyakonatach 36. Na pocz膮tku XVI w. by艂o 7 klasztor贸w, 3 kollegiaty, kilkana艣cie szpitali z prebendami, do 20 kaplic i 34 szk贸艂. Przy nowem rozgraniczeniu dyecezyi 119 ko艣cio艂贸w wesz艂o w sk艂ad archidyecezyi warszawskiej, 22 do kujawskokaliskiej i jeden 艁臋gonice do sandomierskiej. W sk艂ad W. wchodzi艂a jeszcze cz臋艣膰 dyecezyi kujawskiej, obejmuj膮cej w wojew. inowroc艂awskim i brzeskim 108 parafii przy ko艅cu XVI w. i cz臋艣膰 dyecezyi p艂ockiej w ziemi dobrzy艅skiej, maj膮cej 61 parafii. Og贸艂em w drugiej po艂owie XVI w. liczy艂a Wielkopolska 1117 parafii dla 247 miast i 6471 wsi. 艢rednio jedna parafia zajmowa艂a 0, 94 mili kw. Gdy w powiatach wa艂eckim i pyzdrskim przypada od 2 do 3 mil kw. na parafi膮, to w pyzdrskim i gnie藕nie艅skim zaledwie p贸艂 mili. 23 Wielkopolska e Rozleg艂o艣膰 i padzia艂 polityczny w wieku XVI. W艂a艣ciwa Wielkopolska, rozdzielona na dwa wojew贸dztwa pozna艅skie i kaliskie, obejmowa艂a 593 mil kwadr. , co w stosunku do obszaru ca艂o艣ci pa艅stwa, wynosz膮cej, po znacznych uszczupleniach, jeszcze 13300 mil kwadr. w r. 1772, przedstawia zaledwie dwudziest膮 drug膮 cz臋艣膰. Do艂膮czywszy do obszaru tych dwu wojew贸dztw rozleg艂o艣膰 odwiecznych anneks贸w pa艅stwa Polan, jakiemi by艂y wojew贸dztwo sieradzkie i ziemia wielu艅ska 212, 35 mil, wojew. 艂臋czyckie 79, 50 mil kwadr. , wojew. brzeskie 59, 48 mil. ziemia dobrzy艅ska 53, 60 mil i wojew. inowroc艂awskie 5311, otrzymamy obszar 1051 mil kwadr. Ma艂opolska za艣 ze Spi偶em i ks. Siewierskiem 1046 mil. R贸偶nica wi臋c obszaru obu najdawniejszych prowincyi bardzo nieznaczna. Mazowsze przedstawia rozleg艂o艣膰 znacznie mniejsz膮, bo tylko 578 mil kwadr. Prusy kr贸lewskie by艂y mniejsze co do obszaru od Mazowsza. Za 艁okietka obszar pa艅stwa nie wiele przechodzi艂 nad 3000 mil kwadr. Co do podzia艂u na powiaty, to takowy wynik艂 z potrzeb s膮dowoadministracyjnych, przy uwzgl臋dnieniu czynnik贸w historycznych. Zt膮d obszary powiat贸w przedstawiaj膮 wielkie r贸偶nice. Podczas gdy najwi臋kszy z powiat贸w wielkopolskich, pozna艅ski ma 162, 35 mil kwadr. , to najmniejszy kruszwicki tylko 6, 21 mil. Za to kiedy w pow. pozna艅skim przypada w r. 1571 tylko 22 艂an. km. na 1 mil臋 kwadr. , to na Kujawach 艣rednio wypada po 67. Podczas gdy na Kujawach 3 5 obszaru by艂o pod upraw膮, , a lasy i nieu偶ytki zaledwie 2 5 zajmowa艂y, to w pow. pozna艅skim lasy i bagna przewa偶a艂y. Pozna艅 by艂 wi臋cej strategicznym punktem, centrem wojennoko艣cielnym, za艣 w艂a艣ciwem ogniskiem kultury Polan by艂y okolice Gop艂a i staro偶ytnej Kruszwicy, Gniezno z grodem na Lednicy. Zt膮d s艂abiej zaludnione powiaty wojew贸dztw pozna艅skiego i kaliskiego maj膮, stosunkowe znaczne obszary, gdy powiaty wojew. brzeskiego s膮. tak drobne przy znacznem zaludnieniu. . Wojew贸dztwo pozna艅skie, maj膮ce obszaru 293, 61 mil kwadr. , dzieli艂o si臋 na powiaty pozna艅ski 162, 35 mil kw. , ko艣cia艅ski 92, 27 mil kw. , wschowski 8, 91 mil i wa艂ecki 30, 18. Nier贸wnomierno艣膰 obszar贸w powiatowych zostaje w zwi膮zku zar贸wno ze stopniem zaludnienia w pow. pozna艅skim r. 1571 by艂o 22 艂an. km. na 1 mil臋, we wschowskim 53 艂an. na 1 mil臋 jak i z historycznemi warunkami. Ziemi臋 wschowsk膮 odebra艂 ksi膮偶臋tom szl膮skim Kazimierz W. r. 1341, za艣 powiat wa艂ecki stanowi艂 cz臋艣膰 Pomorza, zt膮d po wcieleniu do W. oba obszary stanowi艂y odr臋bne ca艂o艣ci. Wojew贸dztwo kaliskie 300, 75 mil kw. przedstawia wi臋ksz膮, r贸wnomierno艣膰 w obszarach powiat贸w. W sk艂ad jego wchodz膮 kaliski 60, 27 mil kw. , gnie藕nie艅ski 50, 89, kcy艅ski 42, 93, nakielski 56, 35, koni艅ski 39, 34 i pyzdrski 30, 37. Rozmiary zostaj膮 w stosunku odwrotnym do zaludnienia i rozwoju rolnictwa. Gdy w najmniejszym, pyzdrskim, przypada w 1571 r. 50 艂an. na 1 mil臋, to w najwi臋kszym kaliskim tylko 33. Wojew贸dztwo inowroc艂awskie 53, 11 mil kw. dzieli艂o si臋 na powiaty inowroc艂awski 23, 01 mil kw. maj膮cy 54 艂an. na 1 mili, i bydgoski 30, 10, wi臋kszy, lecz dla znacznych bagien i las贸w s艂abiej zaludniony 18 艂an. na 1 mili. Wojew贸dztwo brzeskie brzesko kujawskie, rozmiarami 59, 48 mil niemal r贸wne z inowroc艂awskim, dzieli艂o si臋 na pi臋膰 powiat贸w brzeski 19, 57 mil kw. , kowalski 11, 32, przedecki 9, 03, radziejowski 13, 30 i kruszwicki 6, 28. 艢rednio na mil臋 wypada艂o 67 艂an. km. , najwi臋cej w brzeskim 80 lan. , najmniej w kowalskim 42, 8. Ziemia dobrzy艅ska 53, 60 mil obejmowa艂a powiaty dobrzy艅ski 9, 59, rypi艅ski 21, 27, lipnowski 22 74, ze 艣rednia liczb膮. 39 艂an. na 1 mili. Wojew贸dztwo 艂臋czyckie 79, 50 mil rozpada艂o si臋 na powiaty 艂臋czycki 44, 45, brzezi艅ski 23, 62 i or艂owski 11, 43. Ten ostatni liczy艂 po 70 艂an. na 1 mili, 艣rednio za艣 w wojew. 62, 7 艂an. Wojew. sieradzkie, obejmuj膮ce 161, 84 mil kw. , rozpada艂o si臋 na powiaty sieradzki 41, 77, Szadkowski 37, 75, piotrkowski 40, 32 i radomski 42. Najg臋艣ciej zaludniony by艂 Szadkowski 43, 2 艂an. na 1 mil臋, najs艂abiej, lasami pokryty, radomski 23, 5 艂an. . Wreszcie ostatni膮 cz臋艣ci膮. W. by艂a ziemia wielu艅ska 50, 41 mil, z powiatami wielu艅skim 36, 95 i ostrzeszowskim 13, 45, maj膮ca 艣rednio po 24, 1 lan na mili. Co do r贸偶nicy w rozmiarach powiat贸w, to wp艂ywa na takow膮, obok innych czynnik贸w, wp艂yw przyci膮gaj膮cy interes贸w koncentruj膮cych si臋 w wi臋kszych miastach, jak Pozna艅, Kalisz, 艁臋czyca, Wielu艅, Sieradz, Radomsk, skutkiem czego szlachta okoliczna woli dalsz膮, przebywa膰 drog臋 do centr贸w sadowych w rozleg艂ych powiatach, byle przytem korzystniej za艂atwi膰 inne r贸偶ne sprawy w miastach. f Ludno艣膰. O znacznem stosunkowo zaludnieniu w艂a艣ciwej ziemi Polan nad Wart膮, Gop艂em i Noteci膮. , 艣wiadcz膮 podania kronikarzy Gallusa, tycz膮ce si臋 hufc贸w gromadzonych z tych stron przez Chrobrego. Na wypraw臋 przeciw Jaros艂awowi zbiera on w r. 1018 z kasztelanii pozna艅skiej, gnie藕nie艅skiej, gieckiej i inowroc艂awskiej do 4000 kiry艣nik贸w a 13, 000 l偶ej zbrojnych tarczownik贸w. Wyprawy Chrobrego i Krzywoustego 艣ci膮ga艂y ludno艣膰 rycersk膮 zar贸wno z pomi臋dzy Polan, jak i s膮siednich plemion i skupia艂y j膮 ko艂o dworu i g艂贸wnych grod贸w ksi膮偶臋cych. Nast臋pnie kolonizacya wschodnich obszar贸w i szerz膮ca si臋 kultura rolnicza na miejsce dawniejszej pasterskole艣nej, rozprasza艂y r贸wnomierniej ludno艣贸 W. i pozbawia艂y te strony nadmiaru mieszka艅c贸w. Nap艂yw niemieckich osadnik贸w wyr贸wnywal ubytki spowodowane przez ruch ludno艣ci ku wschodowi. W pierwszych wiekach 偶ycia dziejowego rozk艂ad ludno艣ci by艂 bardzo nier贸wnomiernym. Osady t艂oczy艂y si臋 po brzegach rzek i jezior, lesiste mi臋dzyrzecza i p艂askowzg贸rza dzia艂贸w wodnych by艂y s艂abo nadzwyczaj zaludnione. Post臋py rolnictwa i kolonizacyi, za spraw膮 kr贸l贸w, duchowie艅stwa i 艣wieckich w艂a艣cicieli, ponadawanych wielkimi obszarami le艣nymi, rozprowadza艂y ludno艣膰 rolnicz膮, r贸wnomierniej po ca艂ym obszarze. Zmiany w rozdziale ludno艣ci wp艂yn膮膰 musia艂y na zmiany w rozmieszczeniu targowisk, przekszta艂caj膮cych si臋 w miasta. Skupione poprzednio nad rzekami, rozmieszczone przy grodach, targowiska w cz臋艣ci trac膮 swe znaczenie pod wp艂ywem nowo powstaj膮cych centr贸w, skupiaj膮cych interesy s膮dowe i ekonomiczne, instytucye ko艣cielne i szkolne. Stare grody i targowiska, jak Kruszwica, Ostr贸w na Lednicy, Giecz, Zhar, Spicymierz, Ruda i inne upadaj膮 lub znikaj膮 a natomiast rozwijaj膮 si臋 nowe osady miejskie, ju偶to w pobli偶u starych grod贸w na suchszych miejscach zak艂adane, jak Pozna艅, Kalisz, 艁臋czyca, b膮d藕 艣wie偶o powstaj膮ce, jak Wa艂cz, Pyzdry, Nieszawa, Turek. Przy tworzeniu si臋 powiat贸w znika wiele dawnych grod贸w kasztela艅skich, inne przetwarzaj膮 si臋 w centra powiatowe, osady przyklasztorne klasztory pierwotnie zak艂adano w obr臋bie grod贸w. Trakty l膮dowe ustalaj膮 si臋 przy utorowaniu dr贸g przez puszcze i trzymaj膮 si臋 zwykle linii wododzia艂贸w, umo偶liwiaj膮c rozw贸j osad przemys艂owohandlowych 艣r贸d p艂askowzg贸rz, zdala od rzek sp艂awnych, jak np. Piotrk贸w, Radomsk, Wielu艅 i t. p. Pierwotne 偶ycie le艣ne, polegaj膮ce na polowaniu, hodowli pszcz贸艂 i pasterstwie, ust臋puje miejsca gospodarstwu le艣nemu, polegaj膮cemu na wypalaniu smo艂y, wytapianiu 偶elaza, wyrobie szk艂a, pota偶u, obr贸bce materya艂u budulcowego a wreszcie karczowaniu las贸w pod nowe folwarki i wsie. Rozk艂ad wsi, 艂an贸w kmiecych, osad miejskich i ko艣cio艂贸w parafialnych w po艂owie XVI w. przekonywa, i偶 ca艂y obszar W, ogarn膮艂 wy偶szy stopie艅 kultury, polegaj膮cy na rozdziale pracy, wytworzeniu si臋 licznych ognisk koncentruj膮cych materyalne i moralne interesy ludno艣ci i spojeniu ludno艣ci z zajmowanym obszarem przez prac臋 i nak艂ady w艂o偶one w ziemi臋, budowle, instytucye. Oko艂o 1200 ko艣cio艂贸w, do 500 szk贸艂 w samej archidyec. gnie藕n. przesz艂o 300, 247 miast i 6471 wsi, rolniczych przewa偶nie, oto cyfrowy wykaz owoc贸w pracy cywilizacyjnej, dokonanej do po艂owy wieku XVI. Na podstawie danych, zawartych w regestrach poborowych, mo偶na oznaczy膰 w przybli偶eniu prawdopodopodobn膮 ludno艣膰 miejsk膮 i wiejsk膮 tego obszaru. Wojew贸dztwo pozna艅skie 294 mil kw. mia艂o w drugiej po艂owie XVI w. 151000 ludno艣ci wiejskiej i 53000 miejskiej, razem 204000, a wi臋c na mil臋 700 g艂贸w; wojew. kaliskie 300 mil 192000 wiej. i 28000 miej. , razem 220000 na mil臋 770 g艂贸w; wojew, inowroc艂awskie 53 mil 31000 wiej. , 9400 miej. , razem 40400, 艣rednio 760 na mil臋; wojew. brzeskie 60 mil 66000 wiej. , 9200 miej. , razem 75200, 艣rednio 1250 na mil臋; ziemia dobrzy艅ska 54 mil 41000 wiej. , 5000 miej. , razem 46000, na mil臋 850; wojew. 艂臋czyckie 80 mil 86000 wiej. , 13200 miej. , razem 99200, na mil臋 1250 g艂贸w; wojew. sieradzkie z ziemi膮 wielu艅sk膮 212 mil 111000 wiejs. , 24400 miej. , razem 135400, na mil臋 640 g艂贸w. Og贸艂em ludno艣ci wiejskiej 678000, miejskiej 142200, razem 820800, 艣rednio na mil臋 780 g艂贸w, a na jedno miasto 576 g艂贸w. Regestra poborowe, s艂u偶膮ce za podstaw臋 tych oblicze艅, podaj膮 zwykle cyfry nieco mniejsze od rzeczywistych. Z drugiej zn贸w strony w obliczeniach tych, dokonanych przez prof. Pawi艅skiego, przyj臋to nieco za wysok膮 skal臋 zaludnienia 艂an贸w kmiecych, osad ko艣cielnych, folwarcznych, i zawysoki nieco stosunek 24 g艂贸w ludno艣ci miejskiej na ka偶d膮 z艂ot贸wk臋 szosu, co da艂oby dla Poznania przy 1400 fi. szosu 33000 ludno艣ci. Prawdopodobnie jednak zmniejszenie mno偶nej r贸wnowa偶y wp艂yw zawysokiego mno偶nika i rezultat zt膮d otrzymany jest bardzo blizkim rzeczywisto艣ci. g W艂asno艣膰 ziemska przedstawia w W. odmienne stosunki ni偶 w innych cz臋艣ciach Rzeczypospolitej. Dobra kr贸lewskie i duchowne zajmuj膮 tu o wiele mniejszy procent obszaru ni偶 w Ma艂opolsce. Wi臋ksza w艂asno艣膰 prywatna nieznaczny stanowi procent, za to 艣rednia w艂asno艣膰 szlachecka i cz臋艣ci kmiece przedstawiaj膮 si臋 korzystniej dla posiadaczy ni偶 gdzieindziej. 艁any kmiece nale偶膮ce do duchowie艅stwa stanowi膮 w wojew. pozna艅skim 535 lan. 6 og贸lnej liczby, w kaliskiem 646 艂an. tak偶e 6 w inowroc艂awskiem 213 艂an. 12, w ziemi dobrzy艅skiej 248 11 w wojew. brzeskim 641 16, a w 艂臋czyckiem 1147 a偶 22; Dla sieradzkiego nie da si臋 ilo艣膰 艂an贸w obliczy膰 dla braku wskaz贸wek w regestr. pobor. 艁an贸w kr贸lewskich najwi臋cej posiada wojew. 艂臋czyckie 541, w kt贸rym stanowi膮 9 w wojew. inowroc艂awskiem 205 jest 11. W ziemi dobrzy艅skiej s膮 tylko dwie wsi kr贸lewskie. W innych wojew贸dztwach nie mo偶na 艣ci艣lej obliczy膰 dla braku danych. Pozna艅skie posiada bardzo ma艂o wsi kr贸lewskich, sieradzkie i kaliskie nieco wi臋cej, cho膰 nie w takim stosunku co wojew. 艂臋czyckie. Wi臋kszej posiad艂o艣ci prawie niema. Najmo偶niejsze rody senatorskie maj膮 stosunkowo niewielkie ca艂o艣ci d贸br. S膮 to rodziny G贸rk贸w, Ostrorog贸w, Czarnkowskich i Leszczy艅skich. Najmo偶niejszej ga艂臋zi Ostrorog贸w przedstawiciel Marcin Ostror贸g Lwowski od Lw贸wka, kasztelan kamie艅ski, w r. 1581 posiada dwadzie艣cia kilka wsi, obejmuj膮cych oko艂o 100 艂an贸w kmiecych; Rafa艂 Lesz Wielkopolska czy艅ski, starosta radziejowski, posiada od 12 do 15 wsi. W ca艂ym powiecie dobrzy艅skim Jeden tylko 呕elski, kasztelan dobrzy艅ski, posiada do 4 wsi, w 96 wsiach spotykamy albo cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli albo te藕 jednowioskowych pan贸w. Drobna w艂asno艣膰 szlachecka zagrody szlachty nie maj膮cej kmieci rozwin臋艂a si臋 najwi臋cej w wojew. 艂臋czyckiem 7, 7 艂an. na 1 mil臋, ziemi dobrzy艅skiej 7, 6 艂an. , wojew. brzeskiem 5, 4 lan. , gdy w sieradzkiem, kaliskiem wypada po 1 艂anie a w ziemi wielu艅skiej i wojew. pozna艅skiem ledwo 1 3 艂ana na 1 mil臋. Najwi臋cej osad takich maja powiaty przedecki 16, 3, or艂owski, dobrzy艅ski, rypi艅ski i 艂臋czycki. Nie ma ich wcale we wschowskim, ko艣cia艅skim i 艣lady ledwo w pozna艅skim. Wsi szlachty zagrodowej tworz膮 b膮d藕 grapy, b膮d藕 pasy osad, towarzysz膮cych zwykle wa偶niejszym grodom. So艂ectwa tworzone przy zak艂adaniu wsi na prawie niemieckiem, nikn膮 stopniowo, zw艂aszcza w dobrach szlacheckich, wcielane drog膮 kupna do obszar贸w folwarcznych. Trwaj膮 d艂u偶ej za to w dobrach biskupich i kr贸lewskich. W po艂owie XVI w. na 6741 wsi jest w W. oko艂o 700 so艂ectw, mog膮cych posiada膰 oko艂o 1400 艂an贸w. W obec 40274 艂an贸w kmiecych, 艂any so艂tysie stanowi膮 ma艂膮 cz膮stk臋. 艁any miejskie przedstawiaj膮 dla ca艂ej W. w przybli偶eniu 1 13 cz臋艣贸 艂an贸w kmiecych. Jest ich przesz艂o 3000 co w stosunku do 250 miast i miasteczek wynosi 12 do 14 艂an. na osad臋. Podczas gdy na Mazowszu i w Ma艂opolsce bardzo cz臋sto spotykamy miasta uposa偶one 90 i 120 w艂贸kami, to w W. , widocznie skutkiem wczesnego jej zaludnienia i zaj臋cia ziemi, wydzielano przy zak艂adaniu miast stosunkowo niewielkie obszary. M贸g艂 do tego si臋 przyczynia膰 te藕 wy偶szy stopie艅 kultury ludno艣ci miejskiej, zajmuj膮cej si臋 wi臋cej handlem i przemys艂em ni偶 upraw膮 roli, kt贸rej po艣wi臋caj膮 si臋 przewa偶nie mieszczanie w innych prowincyach. h Og贸lna charakterystyka. Jednost膮jno艣膰 uk艂adu powierzchni i jej pokrycia ro艣linnego na obszarze W. , niewielkie r贸偶nice w warto艣ci gleby, zdawna ustalona jednolito艣膰 plemienna ludno艣ci, r贸wnomierno艣膰 w rozdziale w艂asno艣ci ziemskiej i zaludnieniu, przy wy艂膮cznem oddaniu si臋 ludno艣ci zaj臋ciom rolniczym, oddzia艂ywaniu licznych ko艣cio艂贸w i stosunkowo licznych szk贸艂 pocz膮tkowych, musia艂y wytworzy膰 tu do艣膰 szeroko rozpostart膮 kultur臋 obyczajow膮, zatrzyman膮 jednak na 艣rednich stopniach rozwoju. Brak rozmaito艣ci w czynnikach przyrodniczych i spo艂ecznych i silniejszych bod藕c贸w ludzkiej dzia艂alno艣ci, przeszkadza rozwijaniu si臋 wybitnych indywidualno艣ci i wy偶szych uzdolnie艅. Ludno艣膰 nie potrzebuje tu walczy膰 z oporn膮 natur膮, broni膰 si臋 od najazd贸w, rywalizowa膰 na polu pracy rolniczej czy przemys艂owej z gro藕nemi wsp贸艂zawodnikami. Niema tu wielkich ognisk 偶ycia miejskiego, centr贸w przemys艂owych, dwor贸w magnackich. Nie ma te藕 艣cierania si臋 sprzecznych interes贸w stanowych, wyznaniowych, ekonomicznych. Nie spotykamy tu ra偶膮cych kontrast贸w w po艂o偶eniu r贸偶nych warstw spo艂ecznych, ni wynikaj膮cej zt膮d nienawi艣ci. Stosunki spo艂eczne nosz膮 charakter demokracyi rolniczej. Rozdrobnienie w艂asno艣ci wytworzy liczn膮 warstw臋 ludno艣ci bezrolnej, kt贸ra szuka膰 b臋dzie chleba w dalszych okolicach i dostarczy zast臋pu robotnik贸w dla powstaj膮cego w czasach ostatnich przemys艂u fabrycznego. Warunki takie sprzyja艂y spokojnemu, r贸wnomiernemu post臋powi kultury, polegaj膮cemu na stopniowem podnoszeniu warto艣ci i wydajno艣ci gleby przez wk艂adan膮 w ni膮 prac臋, przez rozw贸j przemys艂u rolnego, polepszaniu materyalnej strony 偶ycia i powolnem ale 艣r贸d szerokich k贸艂 wyst臋puj膮cem budzeniu si臋 potrzeb duchowych, 艣wiadomo艣ci interes贸w og贸lnych i poczucia obowi膮zk贸w. Po rozkwicie m艂odzie艅czych si艂, kt贸re w epoce Boles艂aw贸w przyj臋艂y tak donios艂y udzia艂 w utworzeniu organizmu pa艅stwowego i roznios艂y drog膮 kolonizacyi i zajmowania godno艣ci ko艣cielnych i 艣wieckich sw膮 wy偶sz膮 kultur臋 na dalsze, 艣wie偶o zaj臋te obszary, Wielkopolska odpoczywa, przygotowuj膮c si臋 powoli do ponownego rozkwitu. W ostatnich wiekach, w innych prowincyach, pod wp艂ywem szcz臋艣liwego zespolenia przyjaznych warunk贸w, wyst臋powa艂y rozkwity duchowych uzdolnie艅, wydaj膮ce wielkich obywateli, poet贸w, uczonych, artyst贸w, zar贸wno w XVI jak XIX w. Wielkopolska, mimo swej starej kultury, s艂aby w nich bra艂a udzia艂. Wybitniejsi jej przedstawiciele w tych epokach zawdzi臋czali swe rozwini臋cie wp艂ywom obcym i 偶ycie swe p臋dzili przewa偶nie po za obr臋bem tej prowincyi. D艂ugosz, Janicki, Modrzewski, Zamoyski Jan, 艁ascy, wreszcie Staszic, 艢niadeccy, Czacki, mimo pochodzenia wielkopolskiego, nie mog膮 by膰 uwa偶ani za w艂a艣ciwych przedstawicieli Wielkopolski. Kultura jednak, 艣r贸d kt贸rej wzrastali w m艂odo艣ci, b膮d藕 sami, b膮d藕 ich ojcowie, niew膮tpliwie przygotowa艂a w duszach tych ludzi grunt przyjazny dla rozwoju wy偶szych uzdolnie艅. Kultura ta, wytwarzana powoln膮 prac膮 mas, znalaz艂a w obecnem stuleciu, w walce z niemczyzn膮, zar贸wno ekonomicznej jak politycznej, silny bodziec dalszego rozwoju, zapowiadaj膮cego w przysz艂o艣ci dopiero pomy艣lny rozkwit uzdolnie艅 duchowych na gruncie przygotowywanym wielowiekow膮 upraw膮. Zr贸d艂a. Danych do powy偶szego opracowania g艂贸wnie dostarczy艂y Kodeks Wielkopolski Zakrzewskiego zw艂aszcza obja艣nienia do po mieszczonej w tem dziele mapy W. Liber Be neficiorum 艁askiego ze wst臋pem i uwagami ks. Korytkowskiego i Wielkopolska prof. A. Pawi艅skiego t. XII i XIII Zr贸de艂 dziejowych, mianowicie wst臋p do dzie艂a. Br. Ch. Wielkosiele, ob. Wielkie Sio艂o 8. Wielkosiele Wielkosiele Wielniedobie Wielniekalnie Wielnin Wielniniki Wielmierzowice Wielkota Wieloborowice Wielko Zag贸rze Wielkowo Wielkowiecko Wielmo偶a Wielkota, rzeka, prawy dop艂. D藕winy, ob. We艂kota. Wielkowiecko, pow. cz臋stochowski, ob. Wilkowiecko. Wielkowo, w艣, pow. mazowiecki, gm. Po艣wi臋tne, par. Pietkowo. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 204 mk. Wielko Zag贸rze, w艣, pow. miechowski, gm. Wielko Zag贸rze, par. Miech贸w odl. 3 w. Wie艣 ta za艂o偶on膮, zosta艂a zapewne w ostatnich czasach, mo偶e na obszarze dawnych d贸br klasztoru miechowskiego. Ni dawniejsze regestra pobor. , ni spis wsi z r. 1827, ni karta wojennotopograf. nie podaj膮, tej osady. Gmina W. Zag贸rze ma 12512 mr. obszaru i 5377 mk. 5 prawos艂. i 10 偶yd贸w. Nale偶y do s膮du gm. okr. I w Miechowie tam偶e st. poczt. . Wielmierzowice, niem. Wielmirzowitz, dobra i w艣 nad Odr膮, , pow. kozielski, par. kat. Le藕nica, ew. Ko藕le. W r. 1885 dobra mia艂y 228 ha, 4 dm. , 92 mk. 2 ew. ; w艣 104 ha, 32 dm. , 194 mk. kat. Bo d贸br nale偶y fol. Or艂owice Orlowitz. Wielmo偶a, pow. olkuski, gm. Su艂oszowa, par. Zadro偶e. Le偶y na p贸艂noc od Ska艂y i Ojcowa, przy drodze z Wolbromia do Ska艂y, ma 95 dm. W 1827 r. by艂o 90 dm. , 595 mk. Wymieniona w dok. z r. 1262 jako obowi膮zana obs艂ugiwa膰 gr贸d w S艂awkowie i nadana wraz z tym偶e grodem klasztorowi w Skale. R. 1274 siostra Agnieszka, prze艂o偶ona klasztoru, oddaje so艂tystwo we wsi Welmosa niejakiemu Uciechonowi Uchechoni, bratu Cristana z zakonu minoryt贸w, dla osadzenia wsi na prawie niemieckiem. So艂tys otrzyma 6 艂an贸w dziedzicznych, m艂yn, karczm臋, trzeci denar z kar s膮dowych. Osadnicy otrzymuj膮 wolny wr臋b w lasach klasztornych na budowl臋 i opa艂. Po 16 latach wolno艣ci p艂aci膰 b臋d膮. po fertonie z 艂anu i dawa膰 po cztery miary pszenicy, 偶yta i owsa. Dla ko艣cio艂a wyznaczono 2 艂any. Dziesi臋ciny ze wsi pobiera艂 biskup krak. ; r. 1334 Jan biskup ust臋puje klasztorowi po艂ow臋 dziesi臋cin Kod. Ma艂op. , I, 69, 74, 103, 231. Piotr K艂opot Clopot, so艂tys de W. , wyst臋puje w dok. z r. 1337 Kod. Ma艂op. , III, 23. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Zadro偶e, w艂asno艣膰 Szafra艅ca, mia艂a 24 艂any km. , karczm臋 z rol膮. , kt贸ra p艂aci艂a czynszu 7 grzyw. i 1 zagr. Dziesi臋cin臋 dawano w po艂owie klasztorowi 艣w. Andrzeja a w po艂owie altaryi 艣w. Marcina. Nast臋pnie altarya ta, drog膮; zamiany za dziesi臋cin臋 z Zadro偶a, z klasztorem, pobiera艂a ca艂膮 dziesi臋cin臋 warto艣ci do 20 grzyw. Wed艂ug D艂ugosza Szafraniec nies艂usznie przyw艂aszczy艂 sobie wie艣, nadan膮, przez Boles艂awa Wstydliwego klasztorowi 艣w. Andrzeja D艂ugosz, L. B. , III, 330, 331. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 W. mia艂a 21 1 2 艂an. W r. 1581 Stanis艂aw Szafraniec p艂aci艂 od 13 艂an. km. , 2 kom. z byd. , 1 rzemie艣l. Pawi艅ski, Ma艂op. , 25, 435. Br. Ch. Wielnia, rzka, w gub. mohylewskiej, lewy dop艂yw Wiechry pr. dop艂. So偶y. Wielnia al. Wiernia, za艣c. nad jez. Powitaje, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 2 dm. , 6 mk. katol. Wielnianka, rzka, ob. We艂nianka. Wielniedobie, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Wielniekalnie, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 52 w. od Nowoaleksandrowska. Wielnin, pow. stopnicki, ob. We艂nin. Wielniniki, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 2 okr. poL, 40 w. od Trok, 14 dm. , 172 mk. 153 katol. , 19 ewang. . Wieloborowice 1. w艣, fol. i dobra nad rzka Pokrzywiank膮, pow. i艂偶ecki, gm. i par. Chybice, odl. od I艂偶y 28 w. , maj膮. pok艂ady wa pienia, piec wapienny i m艂yn wodny, 15 dm. , 128 mk. , 389 mr. dwor. , 181 mr. w艂o艣c W 1827 r. by艂o 11 dm. , 61 mk. Dobra W. sk艂ada 艂y si臋 w r. 1870 z fol. W. , Pokrzywnica, Wy mys艂贸w i W艂ochy, rozl. mr. 1171 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 367, 艂膮k mr. 14, past. mr. 3, wody mr. 2, zaro艣li mr. 3, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 3, drew. 6; fol. Pokrzywnica gr. or. i ogr. mr. 123, 艂膮k mr. 13, past. mr. 5, wody mr. 2, lasu mr. 188, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 14; fol. Wymys艂贸w gr. or. i ogr. mr. 207, 艂膮k mr. 3, past. mr. 6, wody mr. 3, zaro艣li mr. 5, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 4; fol. W艂ochy gr. or. i ogr. mr. 176, 艂膮k mr. 12, past. mr. 3, wody mr. 3, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 1, drew. 8; las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br poprzednio wcho dzi艂y w艣 W. os. 11, mr. 182; w艣 Pokrzywnica os. 23, mr. 829; w艣 Wiochy os. 14, mr. 222; w艣 Nowa Wie艣 os. 5, mr. 82. W po艂owie XV w. W. , w艣 w par. Chybice, w艂asno艣c Janusza i M艣cis艂awa Radwan贸w. By艂 tam folwark rycer ski i 2 kmieci na p贸艂 艂anach. Kmiecie p艂acili dziesi臋cin臋 prepozyturze kieleckiej, obaj w艂a艣ci ciele i kmiecie z innych p贸l dawali dziesi臋cin臋 snopow膮 pleban. w Paw艂owie. Murcz, Zakowicz i Bartosz Nieczujowie mieli kmieci, zagr. i ze wszystkich r贸l i folwark贸w dawali dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Paw艂owie; niekt贸re role dawa艂y bisk. krakowskiemu, warto艣ci do 2 grzyw. D艂ugosz, L. B. , I, 489. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 w艣 W. wraz z inne mi p艂aci艂a 1 grzyw. W r. 1578 Brzezi艅ski p艂a ci艂 tu od 2 osad. , 1 1 2 艂an. W艣 nale偶a艂a do par. Paw艂贸w Pawi艅ski, Ma艂op. , 190, 463. W. wcho dzi艂y p贸藕niej w sk艂ad d贸br Koprzywnica. 2. W. , w艣. Istnia艂a w XVI w. w pow. urz臋dowskim, par. Charzowice Pawi艅. , Ma艂op. , 372, 375. Dzi艣 ta parafia znajduje si臋 w pow, tar nobrzeskim, lecz w艣 W. znik艂a. Br. Ch. Wielkota Wielnia Wielnianka Wielobory Wielodr贸偶 Wielodw贸r Wielog艂owy Wielog贸ra Wielog贸ry Wielogr贸d Wielobory Wielobory, dawniej Wielobory, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Kossaki, par. Rutki. Wedlug reg. pob. ziemi 艂om偶y艅skiej z r. 1578 w艣 W. mia艂a 6 lan. , 1 zagr, Pawi艅ski, Mazowsze, 379. Wielobycz, w艣 i fol. nad rzk膮 呕贸艂kiewka, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzk贸w, odl, i 8 w. od Krasnegostawu, le偶y na wzn. 890 st. npm. , ma pok艂ady wapienia. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 80 mk. Bobra W. sk艂ada艂y sie w r. 1885 z fol. W. i Olesin, rozl. mr. 637 gr. or. i ogr. mr. 266, 艂ak mr. 65, past. mr. 15, lasu mr. 283, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 11; p艂odozm. 9pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 10, mr. 61; w艣 Olesin os. 15, mr. 137. Wielodr贸偶, w艣 i fol. nad rzk膮. W臋gierka, pow. przasnyszki, gm. Karwacz, par. Bogate, odl. 10 w. od Przasnysza, ma wiatrak, 28 dm. , 300 mk. , 518 mr. Fol. W. w r. 1878 mia艂 134 mr. obszaru 85 mr. roli. W 1827 r. 20 dm. , 98 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. ciechanowskoprzasnyskiego w艣 W. , w par. Bogate, mia艂a 5 cz臋艣ci po p贸艂 w艂贸ki; man. 2 i 3, w艂. 1, ogr. 3, w艂. 2 1 2, ogr. 1, w艂. 1, 2 cz臋艣ci po 1 4 w艂. Pawi艅ski, Mazowsze, 347. Wielodw贸r, kol. i fol. nad rz. Warta, pow. s艂upecki, gm. Ci膮偶e艅, par. L膮dek, odl. od S艂upcy w. 11; kol. ma 6 dm. , 89 mk. ; fol. 1 dm. , 11 mk. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 70 mk. Wielog艂owy z Ubiadem, w艣, pow. s膮decki, na praw. brzegu Dunajca, 5, 7 klm. na p艂n. od Nowego S膮cza, sk艂ada si臋 z dw贸ch osad przedzielonych lasem, licz膮cych wraz z obszarem wi臋k. pos. 78 dm. i 565 mk. , 556 rz. kat. a 9 izrael. W. maj膮. parafi膮 rz. kat. z ko艣cio艂em murowanym i 43 dm. , Ubiad 32 dm. Pos. wi臋k. Ign. hr. Lanckoro艅skiego wynosi 148 mr. roli, 4 mr. 艂膮k, 1 mr. 915 s膮偶. ogr. , 31 mr. past. , 144 mr. lasu, 6 mr. nieu偶. i 1 mr. 215 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 399 mr. roli, 93 mr. 艂膮k i ogr. , 83 mr. past. i 20 mr. lasu. By艂a to stara osada, w艣 ksi膮偶臋ca w kasztelanii s膮deckiej le偶膮ca. W po艂owie XIII w. posiada艂 j膮 z nadania ksi臋cia comes Otto, kasztelan sandomierski. E. 1287 otrzymuje W. i przyleg艂e w艂o艣ci, w nagrod臋 zas艂ug wojennych comes Georgius, przys艂any Leszkowi Czarnemu na pomoc przez kr贸la w臋gierskiego W艂adys艂awa Kod. Ma艂op. , I, 133, 134. Parafia zosta艂a za艂o偶on膮 przed r. 1318 i przechowuje metryki urodze艅 od r. 1647. Nale偶y do dyec. tarnowskiej, dek, s膮deckiego i obejmuje 9 wsi Ubiad, D膮brow臋, Wielopole, Klimk贸wk臋, Na艣ciszow膮. , 艁膮偶ek, Zabe艂cze, Wol臋 Kurowsk膮 i Kur贸w. D艂ugosz L. B. , I, 129 i 548 i n, 248 pisze t臋 wie艣 Wyeloglowy i Wyelye G艂owy. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 135 podano W. razem z D膮brow膮, jako tenut臋 Bartl. Stojowskiego. Wincenty Wielog艂owski, najstarszy z siedmiu syn贸w Jana i Doroty Rogowskiej, w r. 1597 ju偶 pe艂noletni, dziedzic po ojcu cz臋艣ci na Wielog艂owach, Lewniowej, Gosprzydowej, Wrocimowicach, Zawadzie, Kl臋czanach itd. , z za pisu Stanis艂awa Rogowskiego, wuja swego, dzie dzica Harklowej z przyleg艂o艣ciami 艢widnika, Wolicy, Zag贸rowa, Jastrz臋bi, Koniny itd. , dobra te, umieraj膮c bezdzietnie, zapisa艂 bratu swemu Sebastyanowi, dziadowi Stefana Wielog艂owskie go, kt贸ry w r. 1703 zawi膮zawszy pierwszy konfederacy膮, da艂 pocz膮tek konfederacyi Tarnogrodzkiej, a umar艂 kasztelanem bieckim w r. 1736 ob. Przegl. pol. , t. 64, str. 178. W. gra nicz膮 na pln. i zach. z D膮brow膮, i Wol膮 Kurow sk膮, na wsch. z Jeln膮, S艂owikow膮 i Klimk贸wk膮, na p艂d. z Wielopolem. Mac, Wielog贸ra 1. w艣 i fol. , pow. radomski, gm. Wielog贸ra, par. Wsola, odl. od Radomia 6 w. , ma 33 dm. , 264 mk. W 1827 r. 27 dm. , 269 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 265, 艂膮k mr. 39, past. mr. 20, lasu mr. 114, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 2, drew. 22; p艂o dozm. 12pol. , las nieurz膮dzony, cegielnia. W艣 W. os, 34, mr. 537. Wed艂ug reg. pob. pow. ra domskiego z r. 1508 W. p艂aci艂a gr. 8. W r. 1569 Miko艂aj Firlej p艂aci艂 tu od 3 p贸艂艂an. , 2 1 2 艂an. , 3 komor. Pawi艅ski, Ma艂op. , 302, 471. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. II i st. poczt. w os. Jedli艅sk, urz膮d gm. we wsi Klwaty. Gmina ma 10608 mr. w tem 5118 mr. w艂o艣c. i 3811 mk. w tem 5 prawos艂. , 62 prot. , 540 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮 August贸w, D膮br贸wka Nag贸rna, D膮br贸wka Pod艂臋偶na, Firlej, G贸zdek, Jan贸wek, J贸zef贸wek, Kami艅sko, Klwatka Szla checka, Klwaty, Krucice, Kurdwan贸w, Ligenz贸w, Piast贸w, Przytu艂ki, Sosnowica, Wielog贸ra, Wincent贸w, Wsola, W贸lka Klwacka, Wymys艂 i 呕y艂a. 2. W. , w艣 i fol. nad rzk膮 Sambork臋, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 19 dm. , 136 mk. , m艂yn wodny. W 1827 r. 18 dm. , 89 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 166, 艂膮k mr. 17, past. mr. 7, nieu偶. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 7; p艂odozm. 6pol. Do w艂o艣cian nale偶y 137 mr. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Sambo rzec, w艂asno艣c Ole艣nickiego h. D臋bno, mia艂a 8 lan. km, , karczm臋, zagr. , od kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 8 grzyw. , pobiera艂 pleban w Samborcu. Folwark rycerski tam偶e dawa艂 dziesi臋cin臋 D艂u gosz, L. B. , II, 317. . Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 cz臋艣贸 zwana D臋bia ny, w艂asno艣膰 Szenikowskiego, p艂aci艂a 2 grzyw. 36 gr. W r. 1578 S. W臋chadlowski mia艂 7 osad. , 3 1 2 lan. , 1 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 166, 460. Br. Ch. Wielog贸ry, pow. lidzki, ob. Jundziliszki 2. Wielogr贸d, tak zowie si臋 m. Meklemburg; wyraz ten z艂o偶ony jest z nordyjskiego wyrazu mikil, t. j. wielki, i burg, t. j. gr贸d, jest wi臋c t艂umaczeniem Wielogrodu. Tak nazywa je Ibrahim, syn Jakuba, kt贸rego kronik臋 odkryto przed kilku laty w Konstantynopolu. 呕yd ten przeby Wielobycz Wielomowice Wielo艂臋ka wa艂 za czas贸w cesarza Ottona I w Wielogrodzie. K艣. Fr. Wielo艂臋ka, w艣 i os. le艣. , pow. koni艅ski, gm. D膮broszyn, par. Grodziec, odl. od Konina 15 w. ; ma 76 dm. , 84 osad, 734 mk. , 832 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Grodziec. W r. 1827 by艂o 46 dm. , 396 mk. Wielomowice, ob. Wilamowice. Wielona 1. w kronikach krzy偶ackich Welun, Welym, Wielin, zt膮d u polskich dziej opis贸w niew艂a艣ciwie Wielu艅, niekiedy Wileny, mko i dobra nad Niemnem, pow. kowie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Wielona, o 49 w. na p艂n. zach. od Kowna, st. poczt. Czekiszki, mia艂o w 1859 r. 60 dm. , 393 mk. obecnie 456 mk. , ko艣ci贸艂 paraf. katol. , dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, szko艂臋 ludow膮. , przysta艅 na Niemnie. Jarmarki odbywaj膮 si臋 dwa razy do roku 10 stycznia i w dzie艅 艣w. Tr贸jcy. Ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. wez. Wniebowzi臋cia N. M. P. , z muru wzniesiony w 1421 r. przez w. ks. Aleksandra. Na cmentarzu grzebalnym kaplica p. wez. Zbawiciela, fundowana w 1844 r. przez dziedziczk臋 Zalesk膮. Parafia katol. , dekanatu wielo艅skiego, 5203 wiernych. Filia w Pomituwie. Dekanat wielo艅ski, dyecezyi 偶mujdzkiej, obejmuje 13 parafii W. , Betygo艂a, Butkiszki, Czekiszki, Czerwony Dw贸r, Ejrago艂膮, Girtakol, Jurborg, Pernar贸w, Rossienie, Skirstymo艅, 艢redniki, Wilkija w pow. kowie艅skim i rossie艅skim, ma 8 filii, 11 kaplic. Parafia wielo艅ska sk艂ada si臋 z 17 du偶ych wsi i z mn贸stwa osad pojedy艅czych, kt贸rych gospodarze s膮 w og贸le zamo偶ni. Gmina le偶y w zachodnim zak膮tku powiatu, graniczy od p艂d. z gub. suwalsk膮. , od wschodu z gm. 艢redniki, od p艂n. z gm. Szymkajcie pow. rossie艅skiego, od zachodu za艣 z gm. Eleonor贸w, obejmuje 30 miejscowo艣ci, ma 290 dm. w艂o艣cia艅skich obok 77 nale偶膮cych do innych stan贸w, 3638 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3700 dzies. ziemi. Dobra nale偶膮 do Gabryela Zaleskiego i maj膮. z fol. Nowy Dw贸r i Krystynpol 1519 1 2 dzies. 400 lasu, 342 nieu偶. . W 1807 r. dobra te, oszacowane na milion frank贸w, Napoleon ofiarowa艂 ks. J贸zefowi Poniatowskiemu. Samo miasteczko dzieli si臋 na g贸rne i dolne. W pierwszem jest wielki ko艣ci贸艂 murowany, ostro艂ukowy, kt贸rego prezbyteryum widocznie jest dawniejsze i pod艂ug miejscowego podania si臋ga czas贸w poga艅skich. Dawny zamek obejmowa艂 dwie g贸ry, wznosz膮ce si臋 nad Niemnem, po艂膮czone z sob膮 mostem, zbudowanym nad do艣膰 g艂臋bobim parowem. Na jednej z tych g贸r jest teraz ko艣ci贸艂, a za nim miasteczko g贸rne, na drugiej ogr贸d i sad dworski. Gruzy okrywaj膮 ca艂膮 g贸r臋 ogrodow膮. Obok tej g贸ry zamkowej wznosi si臋 od wschodu jeszcze inna g贸ra, zwana w najdawniejszych inwentarzach g贸r膮 Giedyminow膮, a na jej wierzcho艂ku od zachodu sterczy kurhan, t. j. du偶y kopiec ostrokr臋gowy, obok kt贸rego znajduje sie d贸艂 tak okr膮g艂y, jakby sam kurhan by艂 z niego. wyj臋ty. Od p艂n. oblewa g贸r臋 zamkow膮 i Giedyminow膮 rzka Wielonka, uchodz膮ca do Nienma. Za艂o偶enie W. przypisywane jest ks. litewskiemu Witenesowi, kt贸ry na pocz膮tku XIV w. mia艂 tu zbudowa膰 drewnian膮 twierdz臋, os艂aniaj膮c膮 dawniej ju偶 istniej膮c膮 na g贸rze 艣wi膮tyni臋 bogini Wellony. W 1328 r. marsza艂ek zakonu Teodoryk z Altenburgu dwukrotnie bez skutku oblega艂 twierdz臋. Oko艂o 1333 r. Krzy偶acy, pod wodz膮 Henryka, ks. bawarskiego, zdobyli W. i zr贸wnawszy j膮 z ziemi膮, wznie艣li wkr贸tce na jej posadzie now膮 twierdz臋, nazwan膮 Friedeburg a 膰wier膰 mili dalej zamek Baierburg. Giedymin w 1338 czy 1339 r. odebrawszy Krzy偶akom W. , oblega艂 dalej Baierburg i tu ra偶ony postrza艂em z bombardy, umar艂 podobno w Welonie i tu m贸g艂 by膰 pogrzebany na g贸rze nosz膮cej jego nazw臋, chocia偶 i w Wilnie jest g贸ra Giedyminow膮, do kt贸rej to samo przywi膮zane jest podanie. Zamek, odebrany przez Litwin贸w, bezskutecznie oblega艂 w 1339 r. w. mistrz Teodoryk z Altenburga. P贸藕niej 1348 r. za艂oga ca艂a podda艂a si臋 oblegaj膮cemu zamek w. mistrzowi Henrykowi Dusemer, przyrzek艂szy przyj膮膰 chrzest. Dusemer zburzywszy zamek, je艅c贸w zapedzi艂 do Samlandyi, gdzie ich ochrzci艂 i osadzi艂. Boje o W. mi臋dzy obu stronami nieustawa艂y, i tak w 1357 r. Krzy偶acy, pod wodz膮 marsza艂ka zakonu Zygfryda Danvelda, pobici zostali przez Litwin贸w a w 1360 r. dobywa艂 odbudowany przez Litwin贸w zamek marsza艂ek zakonu Henning Sehindekopf, a偶 w ko艅cu, ten偶e Schindekepf po czterodniowym szturmie spali艂 zamek, broniony walecznie przez Gastolda i bajor贸w Surmina i Matewika, i za艂og臋 zdradziecko wymordowa艂. Zniszczon膮 twierdz臋 w. mistrz Konrad von Jungingen odbudowa艂 pod dawnem nazwiskiem Frideburga i w 1400 r. za艂o偶y艂 tu stolic臋 krzy偶ackiej 呕mujdzi. Tu osiad艂 rz膮dca Vogt prowincyi Micha艂 Kuechmeister Sternberg z oddzia艂em krzy偶ackim. W贸wczas tak偶e wymurowali tu Krzy偶acy na miejscu 艣wi膮tyni poga艅skiej ma艂y ko艣ci贸艂 w obr臋bie twierdzy, stanowi膮cy przypuszczalnie presbiteryum dzisiejszej 艣wi膮tyni. Gdy w 1404 r. komtur 偶mujdzki Marcin Helfenbach zwo艂awszy do siebie bajer贸w 偶mujdzkich, zdradziecko wtr膮ci艂 ich do wi臋zienia, ci uwolniwszy si臋 w nocy zabili komtura, za艂og臋 pokonali i opanowali zamek. U艣mierzyli jednak rokosz Krzy偶acy i W. znowu zaj臋li, lecz stolic臋 kraju do innego miejsca przenie艣li. Zniszczon膮 niewiadomo przez kogo a odbudowan膮 przez w. mistrza w 1408 r. , Witold zaj膮艂 w 1409 r. w swe posiadanie wraz z ca艂膮 呕mujdzi膮. Na pobliskiej wyspie nieme艅skiej d. 15 pa藕dz. 1416 r. odby艂 si臋 wielki zjazd Jagie艂艂y i Witolda, oraz ich rady polskiej i litewskiej, z w. mistrzem zakonu Micha艂em Kuechmeister Ton Sternberg, mistrzem inflanckim Landerem, Wielona Wielo艂臋ka Wielopol Wieloniszki arcybiskupem ryskim i biskupem dorpackim, oraz ich komturami, zerwany przez w. mistrza. We dwa lata potem zjecha艂y si臋 tu te same oso by, ale uk艂ady sko艅czy艂y si臋 znowu na niczem. Na trzeciem zje藕dzie, odbytym tu d. 8 wrze艣nia 1420 r. przez Witolda i Krzy偶ak贸w, ci ostatni wy艂udzili rozejm kilkomiesi臋czny. Na czwartym tutejszym zje藕dzie, odbytym 1423 r. w maju, w dzie艅 Wniebowzi臋cia Pa艅skiego, wys艂ani przez Jagie艂艂臋 panowie rady koronnej sp贸lnie z Witol dem u艂o偶yli si臋 z w. mistrzem Rusdorfem o ostateczne rozgraniczenie Prus od 呕mujdzi. Dal sza historya miasta mniej jest znana. Parafia nale偶y do liczby najdawniejszych, fundowanych przez Jagie艂艂臋 i Witolda zaraz po zaprowadzeniu wiary. P贸藕niej Bona i W艂adys艂aw IV tak po wi臋kszyli jej fundusze, 偶e probostwo tutejsze sta艂o si臋 jednem z najbogatszych na 呕mujdzi. Ko艣cio艂 d艂ugo jednak by艂 szczup艂y, dopiero Al brycht Stanis艂aw Radziwi艂艂, kanclerz w. fit. , ssta wielo艅ski 1656 r. , w艂asnym kosztem odnowi艂 i powi臋kszy艂 艣wi膮tyni臋. W 1772 r. Mi ko艂aj Byk, stolnik inflancki, fundowa艂 tu ber nardyn贸w, kt贸rzy si臋 p贸藕niej zt膮d wynie艣li. W 1500 r. w. ks. litew. Aleksander nada艂 W. pra wo magdeburskie, co potwierdzili Zygmunt I 1507 r. a Stefan Batory w 1580 r. Stanis艂aw August na mocy prawa sejmowego o miastach, przywilejem l4 lutego 1792 r. , uzna艂 W. za mia sto Rzpltej. Herb miasta przedstawia艂 karpia z wilczemi z臋bami, w polu niebieskiem. W. by艂o g艂贸wnem miastem powiatu czyli w艂o艣ci, kt贸ra pod艂ug popisu szlachty z 1528 r. stawia艂a 242 konie, licz膮c po jednym koniu z o艣miu w艂贸k. Chor膮偶ym powiatu by艂 w贸wczas Michno Rustejkowicz. Starostwo istnia艂o tu ju偶 w 1502 r. , pod kt贸rym metr. litew. wymienia kn. Juria Aleksandrowicza Holsza艅skiego jako sst臋 wielo艅 skiego. Nast臋pnie trzymali t臋 dzier偶aw臋 Jerzy Radziwi艂艂 1507 8, Iwan Andrejewicz 1509, 1554, Jan Szymkowicz 1558, Miko艂aj Dorohostajski 1566 1593. Pod艂ug spis贸w podskar bi艅skich z 1569 r. W. by艂a zaliczon膮 do d贸br sto艂u kr贸lewskiego. Jako sstwo obejmowa艂o mta W. i Bejsago艂臋 i bardzo rozlegle przyleg艂o艣ci nad Niemnem i mi臋dzy Kiejdanami i Szawlami. I W 1771 r. sstwo wielo艅skie posiada艂a ks. Po niatowska, gienera艂owa wojsk austr. , z op艂at膮 18628 z艂p. 6 gr. kwarty. Na sejmie z 17735 r. Stany Rzpltej zatwierdzi艂y przez oddzieln膮 konstytucy臋 cesy臋 do偶ywocia gienera艂owej na rzecz syna ks. J贸zefa, 贸wczesnego sst臋 偶y偶morskiego, pod warunkami w prawie wy艂uszczonemi. Na st臋pnie wyznaczono oddzieln膮 komisy臋 dla 艣ci s艂ego okre艣lenia granie tego sstwa. 2. W. , za艣c, pow. kowie艅ski, w 1 okr. poL, o 18 w. od Kowna. J. Krz. Wielona al. Filona, w dok. Welone, Fylon, niem. Willuhnen, w艣, pow. niborski, st. pocz. Nibork Neidenburg. Za艂o偶ycielem wsi by艂 podobno Stefan z Trumiej al. Tr膮bek, wspominany w dok. Szymanowa z r. 1356. Kiersztan z W. traci r. 1412 przy napadzie Polak贸w 3 konie, co po艣wiadczaj膮 Jurga i Jan z W. Wielki komtur Wilhelm v. Eisenburg odnawia r. 1498 w Niborku list nadawczy dla wsi, osadzonej na 10 w艂贸kach na prawie che艂m. R. 1600 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trzy艅. , O ludn. poL, 335. Wielonek al. Wielim, w艣, pow. szamotulski, par. Ostrorog. W 1840 r. mia艂a 22 dm. , 200 mk. Wymieniona ju偶 w dok. z r. 1391. Wieloniszki, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Poniewie偶a. Wielony, 艂otew. Witani, mko nad rz. Malt膮, pow. rze偶ycki, w 2 okr. poL, gm. Wielony, o 28 w. od Rze偶ycy a 352 w. od Witebska odleg艂e, ma 557 mk. 249 m臋偶. , 808 kob. , ko艣ci贸艂 paraf. katol. , zarz膮d okr. poL i gminy, szko艂臋 ludow膮 od 1863 r. , fabryk臋 sk贸r. Poprzednio by艂a tu fabryka p艂贸tna, produkuj膮ca oko艂o 1860 r. za 100000 rs. rocznie, oraz fabryka cygar; pi臋kny park nad Malt膮. Ko艣ci贸艂 katol. paraf. , p. w. 艣w. Micha艂a Archanio艂a, erygowa艂 w 1753 r. Micha艂 Ryk, surrogator ks. inflanckiego, i osadzi艂 przy nim bernardyn贸w do 1830 r. , kt贸rych opatrzy艂 znacznemi annuatami i folw. Jurenie, wk艂adaj膮c na nich obowi膮zek obs艂ugiwania licznych pa rafii, nale偶膮cych w贸wczas do Ryk贸w. Jest to okaza艂a 艣wi膮tynia, ozdobiona dwoma trzypi臋trowemi wie偶ami i mieszcz膮ca 9 o艂tarzy. W obszer nych podziemiach ko艣cielnych znajduj膮 si臋 gro by Ryk贸w Dryca艅skich. Parafia kat. W. dekana tu rze偶yckonad艂uba艅skiego, 5260 wiernych. Gmina, po艂o偶ona w 艣rodkowej cz臋艣ci powiatu, otoczona gm. Warklany, Byk贸w, Drycany, Sakstygal, Uzulmuj偶a i Golany, obejmuje 29 miej scowo艣ci, maj膮cych 277 chat w艂o艣c. obok 164 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, 4458 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 4097 dzies. Dobra W. sk艂adaj膮 si臋 z mka W. , wsi Wielony 艂otew. Wilanmuj偶a i Radopol 艂otew. Radapols, obej muj膮 1895 dzies. ziemi dworskiej i nale偶膮 do spadkobierc贸w Stanis艂awa Janowskiego. Dobra wielo艅skie od 1495 r. nadane by艂y na prawie lennem jure feudi Janowi de Loe. W 1507 r. na takim偶e prawie za konsensem mistrza prowinc. Waltera de Plattenberg przesz艂y do rodu de Overlacker. Po wygnaniu w 1603 r. Eusta chego de Overlacker za zdrad臋 kraju, Zygmunt III dobra po nim odda艂 Tomaszowi Dombrowie, kt贸ry prawa swe wnet odst膮pi艂 Wawrzy艅cowi de Offenberg. W r. 1725 Jerzy de Offenberg ust臋puje W. Micha艂owi Bykowi. W 1839 r. Katarzyna Ryk贸wna i Marya z Byk贸w Manteufflowa sprzeda艂y t臋 maj臋tno艣膰 Karolowi Manteufflowi, ten za艣 oko艂o 1840 r. Loewisowi of Menar, od kt贸rego w 1842 r. nabywa Wincenty Janowski. J. Krz. Wielopol, dobra, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 32 w. od Wi艂komierza. Wielona Wielonek Wielona Wielony Wielopole 1. kol. , pow. turecki, gm. Pi臋 tno, par. Tuliszk贸w, odl. od Turka 11 w. , ma 51 dm. , 441 mk. W r. 1827 w艣 nale偶a艂a do par. Malan贸w, mia艂a 41 dm. , 401 mk. Na po cz膮tku XVI w. kmiecie daj膮, pleban. w Tuliszko wie dziesi臋cin臋 pieni臋偶n膮 po 10 gr. bez 3 oboli z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 271. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579 w艣 W. mia艂a 2 1 2 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 239. 2. W. , fol. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Pi臋czniew, odl. od Turka 35 w. ; ma 2 dm. , 17 mk. 3. W. , w艣, w par. Kleczew dzi艣 pow. s艂upecki. Nie podana w nowszych spisach. W r. 1827 mia艂a 7 dm. , 60 mk. 4. W. , na pocz膮tku XVI w. Wielgopolye, p贸藕niej Nowopole, w艣 i fol. , pow. piotrkowski, gm. Wo藕niki, par. Suchcice, odl. 15 w. od Piotrkowa. W艣 ma 18 dm. , 171 mk. ; fol. 1 dm. , 8 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 112 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 728 gr. or. i ogr. mr. 295, 艂膮k mr. 32, past. mr. 32, lasu mr. 281, nieu偶. mr. 28; bud. drew. 5; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 20, mr. 171. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta nale偶y do par. Dru偶bice, od kt贸 rej od艂膮czona zosta艂a przy utworzeniu parafii Suchcice w XVIII wieku 艁aski, L. B. , I, 460. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1552 Zacharyasz Su checki mia艂 tu 7 osad. , Garnkowski 7 osad. , 艁u kasz Suchecki 4 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 258. 5. W. , os. nad rz. Pilic膮; , pow. opo czy艅ski, gm. Ossa, par. 艁臋gonice, odl. od Opo czna 27 w. , ma 5 dm. , 35 mk. , 86 mr. w艂o艣c. i 3 mr. dwor. 6. W. , os. , pow. kielecki, par. S艂upia. Nie wymieniona w nowszych spisach. W r. 1827 by艂o tu 4 dm. , 23 mk. 7. W. , fol. , pow. miechowski, gm. Klimont贸w, par. Proszo wice. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. Br. Ch. Wielopole 1. w艣, pow. s膮decki, na praw. brzegu Dunajca, 4, 7 klm. na p艂n. od Nowego S膮cza. Par. rz. kat. w Wielkich G艂owach. Wraz z obszarem tabularnym ma 41 dm. i 304 mk. , 285 rz. kat. , 16 ewang. i 3 偶yd贸w. Pos. tabularna A. Kosterkiewicza ma 216 mr. roli, 10 mr, 艂膮k, 2 mr. ogr. , 42 mr. past. , 8 mr. lasu, 1 mr. nieu偶. , i 1 mr. 834 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 158 mr. roli, 26 mr. 艂膮k i ogr. , 21 mr. past. i 28 mr. lasu. W 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 135 by艂a ta wie艣 w艂asno艣ci膮; Jana Brandisa; liczy艂a 2 艂any km. , 4 zagr. z rol膮, 1 kom. z byd艂. i 1 kom, bez byd艂a. Graniczy na p艂n. z Wielo g艂owami, na p艂d. z Nasciszow膮. a na wsch. z Kwieciszow膮; . 2. W. , w艣, pow. sanocki, o 3 klm. na p艂d. od Zag贸rza st. dr. 偶eL, na praw. brzegu Tarnawki, lew. dop艂. Sanu, w okolicy podg贸rskiej i lesistej. Wraz z obszarem wi臋k. pos. ma 63 dm. i 387 mk. ; 326 gr. kat. , 42 rzym. kat. i 19 izrael. Pos. tab. Kar. Pury wynosi 101 mr. roli, 20 mr. 艂膮k, 1 mr. 152 s膮偶. ogr. , 2 mr. past. , 51 mr. lasu i 1031 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 378 mr. roli, 52 mr. 艂膮k i ogr. , 81 mr. past. i 151 mr. lasu. Graniczy na p艂n. z Zag贸rzem, na p艂d. z Tarnaw膮, Dolna. Par. rz. kat. w Zag贸rzu a gr. kat. w Tarnawie Dolnej. 3. W. Moszczy艅skie, w艣, pow. d膮browski, szeroko zabudowana w nizinie nadwi艣la艅skiej, wzn. 189 mt. npm. , na praw. brzegu Dunajca. Rozrzucone grupy dom贸w tworz膮, w贸lki Bobrek 26 dm. , 128 mk. ; Borek 31 dm. , 173 mk. ; Bucze i Zadycz 17 dm. , 86 mk. ; Wielopole 31 dm. , 195 mk. . Cala gmina wraz z obszarem wi臋k. pos. ma 67 dm. i 380 mk. Parafia w Ole艣nie. Pos. tabularna Stan. Bielewicza ma 406 mr. roh, 54 mr. 艂膮k, 1258 sa偶. ogr. , 3 mr. past. , 2 mr. nieu偶. i 3 mr. 245 sa偶. parcel budowl. ; cz臋艣膰 rozparcelowana mi臋dzy w艂o艣cian, ma 103 mr. w og贸le, a pos. mn. wed艂ug skorowidza Orzechowskiego wynosi 596 mr. roli, 192 mr. 艂膮k i ogr. , 287 mr. past. i 44 mr. lasu. Gleba nap艂ywowa urodzajna. Za D艂ugosza L. B. , I, 10 i II, 431 W. by艂o w艂asno艣ci膮 Stanis艂awa Ligi臋zy, dziedzica Gorzyc i Borku, i mia艂o 9 艂an. km. , karczmy, zagrody i dw贸r szlachecki. Dziesi臋ciny, p艂acone dziekanowi kapitu艂y krak. , szacowano na 8 grz. ; z fol. bra艂 pleban w Olesznie. W. mia艂o 7 kmieci na 3 艂anach i 2 komor. bez byd艂a. Graniczy na p艂d. z Podlesiem D臋bowem i Odporyszowem, na wsch. z D膮brow膮, , na p艂n. z Olesnem. 4. W. Skrzy艅skie, w XV w. Wielgopolye, miasteczko nad rzk膮 Wielop贸lk膮, , w pow. ropczyckim, wzn. 264 mt. npm. Uboga osada, ma parafia rz. kat. , urz膮d pocz. , szko艂臋 ludowa, targi i jarmarki. Domy nieco schludniejsze, wielka ilo艣膰 偶yd贸w i str贸j mieszka艅c贸w nadaj膮 miejscowo艣ci poz贸r miasteczka; zaj臋ciem mieszka艅c贸w chrze艣cian jest uprawa roh. Dom贸w wraz z obszarem tabularnym jest 144, mk. 1023 479 m臋偶. , 544 kob. , mi臋dzy nimi 558 rz. kat. i 465 偶yd贸w. Pos. tabularna Heleny Brandt ma 274 mr. roli, 14 mr. 艂膮k, 5 mr. ogr. , 26 mr. past. , 235 mr. lasu, 1 mr. nieu偶. i 2 mr. 1340 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 117 mr. roli, 46 mr. 艂膮k i ogr. i 8 mr. past. Miasto zosta艂o za艂o偶one prawdopodobnie w XV w. D艂ugosz opisuje L. B. , I, 648 dok艂adnie od臋, wymieniaj膮c mieszczan z r. 1488. By艂o ich 100, a wszyscy Niemcy. Nazwiska powtarzaj膮 si臋, s膮 to przewa偶nie przezwiska, np. der alde Kolbe, der alde Molkener, der alde Philip, Dergleser, Swarcz, Pitir i Swarzepetir, lecz s膮 tak偶e, , Hans Melczyr Melzer, Niclos Ungeroth itp. W 1536 Pawi艅ski, Ma艂op. , 536 w艂asno艣膰 Andrzeja Czury艂a, kaszt. przemyskiego, mia艂o W. 77 mieszczan maj膮cych role i ogrody, by艂y te藕 jatki chlebne, rybne i szewckie i 艂a藕nia, co przynosi艂o 35 grzyw. 6 groszy, 8 sadzawek, 2 m艂yny, dw贸r i praedium szlacheckie. W 1581 ibid. , 257 przedmie艣cia dwa by艂y w艂asno艣ci膮 Kaspra Maciejowskiego i mia艂y 75 kmieci, . 22 1 2 艂ana, 5 zagr. z rolami, 7 komorn. z byd艂em, 9 komor. bez byd艂a i 4 rzemie艣l. Parafia istnia艂a ju偶 za D艂ugosza; w r. 1580 zamienion膮 zosta艂a na prepozytur臋; w 1646 by艂o przy ko Wielopole Wielopole Wieloskryckie Wielopole Wielowie艣 Wielosze Wielop贸lka Wielopole 艣ciele pif ein ksi臋偶y dw贸ch mansyonarzy, kan tor, bakalarz i scholastyk. Biskup Piotr Tomi cki zatwierdzi艂 prepozytur臋, nadaj膮c proboszczo wi tytu艂 i prerogatywy prepozyta. Supresya prepozytury nast膮pi艂a w r. 1785. Do paraf. dyec. tarnowska, dek. wielopolski nale偶膮 Bu dzisz, Konice, Nawsie, Rzegocin i So艣nice. W. graniczy na wsch. z Nawsiem, na zach. z Rze gocinem, na p艂n. z Konicami a na pld. z So艣ni cami. Mac. Wielopole, czesk. Velopoli niem. Wielopoli, w艣 ma Szl膮sku austr. , w pow. i obw. s膮d cie szy艅skim, na p艂d. zach. od Cieszyna, o 3 Hm. od toru linii dr. 藕el. BielskFrydek. W r. 1880 by 艂o 48 dm. , 518 mr. obszaru i 327 mk. 30 rz. kat. , 294 prot. i 3 izrael. , narodowo艣ci polskiej. Wie艣 t臋 wymienia akt kr贸la w臋g. Macieja w r. 1482 ob. Markgraf i Gruenenhagen Lehnsu. Besitzurkunden Schlesiens, t. U. W. H. Wielopole 1. Kr贸lewskie, w艣, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Rybnik. W r. 1885 by艂o 410 ha, 80 dm. , 578 mk. 3 ew. . Dwa m艂yny, jeden zwany Ruda, ku藕nice 偶elaza na rzeczce Ruda zwanej, nale偶a艂y do zak艂ad贸w kr贸lewskich Paruszowiec Paruszowice. 2. W. , 1531 Wyelopole, w艣, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Gliwice. W r. 1885 by艂o 109 ha, 33 dm. , 211 mk. kat. M艂yn wodny zwany Kacz贸r. Wielop贸lka, dawniej zwana Brze藕nic膮, rzeczka, w pow. ropczyckim. P艂ynie przez wsi Brze藕nica, Okonin, Ostr贸w, Pogwizd贸w, Rzegocin, Wielopole. Uchodzi do Wis艂oki. Wieloskryckie, Wieleskryckie, w艣 wlo艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejs贸i i dobra skarbowe Swi臋ciany, o 5 w. od gminy, 6 dm. , 42 mk. katol w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Wielosze, fol. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 36 w. od Szawel. Wielowie艣, w艣, pow. tarnobrzeski, nad Wis艂膮, przy drodze z Tarnobrzegu 10 klm. do Zalesia. Przez obszar wsi prowadzi tor dr. 偶el. z Tarnobrzegu do Nadbrzezia. We wsi jest parafia rz. kat. i szko艂a ludowa, 155 dm. i 880 mk. , 855 rz. kat. a 25 izrael. Pos. tabularna Jana hr. Tarnowskiego wynosi 756 mr. roli, 95 mr. 艂膮k, 39 mr. past. , 5 mr. lasu, 36 mr. staw贸w i moczar贸w, 10 mr. nieu偶. i 5 mr. 1250 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. wynosi 427 mr. roli, 137 mr. 艂膮k i ogr. i 126 mr. past. Wie艣 ta nale偶a艂a ju偶 w r. 1376 do rodziny Tarnowskich L. B. , I, 386, 399. Parafia by艂a ju偶 w 1336 r. , gdy偶 znajdujemy proboszcza in Magna villa Teodoryka, archidyakona sandom. Tera藕niejszy ko艣ci贸艂 wymurowano w r. 1884. Do par. dyec. przemyska, dek. miechoci艅ski nale偶膮 Ko膰mierz贸w, Sielec, Sob贸w i Zakrz贸w. Znajduje si臋 tu tak偶e konwent dominikanek, za艂o偶ony w r. 1868, licz膮cy 22 zakonnie. W 1578 Wieliawiesz Pawi艅. , Ma艂op. , 203 mia艂 24 kmieci, 6 艂an. , 3 f zagr. z rol膮, 4 kom. z byd艂em, 4 kom. bez by d艂a i rzemie艣lnika. Graniczy na p艂n. z Ko膰mierzowem i Trze艣ni膮, na wsch. z Sokolnikami, na p艂d. z Sielcem i Sobowem. Por, Nadbrzezie, W. srogiej dozna艂a kl臋ski w czasie napadu Litwin贸w i ksi膮偶膮t ruskich w listop. 1376 r. Zygmunt I z rodzin膮. chroni膮c si臋 przed morow膮 zaraz膮, zaszczyci艂 pobytem w r. 1543 dom Spytka Tar nowskiego, kaszt. wojnickiego, podsk. w. kor. Krol JM. przeciwko niemu 艂ask臋 y mi艂o艣膰 sw膮 Pa艅sk膮 dostatecznie o艣wiadczy艂, gdy nie k臋dy indziey, iedno u niego czasu powietrza przez cale szesna艣cie niedziel w Wielowsi z krol. Bo n膮, z krol. Augustem, z krolewnami Zofi膮, Ka tarzyn膮, Ann膮, z krolow膮 w臋giersk膮 Izabela c贸rka Zyg. y z iey synem mieszka艂 powiada Andrzej Wargocki w przedmowie do przek艂adu Cezara. Dw贸r modrzewiowy spalili Szwedzi 1656 r. ust臋puj膮c z Sandomierza. Okopisko, do t膮d istniej膮ce, nosi nazw臋 kuchni kr贸lewskiej. Ko艣ci贸艂 mie艣ci groby rodziny dziedzic贸w, lecz bez pomnik贸w i napis贸w. Mac, Wielowie艣 1. od r. 1878 urz臋d. Grossendorf, w艣, pow. inowroc艂awski, pod Gniewkowem par. katol. , urz. poczt. . W r. 1837 by艂o 26 dm. , 149 mk. Obecnie istnieje tu cukrownia, przez co ludno艣贸 znacznie wzros艂a. Wed艂ug reg. pobor. pow. inowroc艂awskiego z r. 1583 Wielowiesz circa Gniewkow, w艣 kr贸lewska, p艂aci艂a od 10 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , I, 249. Od r. 1661 wchodzi艂a w sk艂ad ststwa murzynowskiego Murzynno, utworzonego z cz臋艣ci ststwa inowroc艂awskiego. 2. W. , w艣, nadle艣nictwo i cegielnia, pow. odolanowski, nad odnog膮 Prosny i Orl膮 dop艂. Baryczy, par. katol. i poczta w poblizkim O艂oboku. W r. 1837 w艣 mia艂a 65 dm. , 484 mk. ; W. cegielnia 17 dm. , 125 mk. i W. nadle艣nictwo 1 dm. , 12 mk. Rozleg艂e lasy rz膮dowe tego nadle艣nictwa przechodz膮 w znacznej cz臋艣ci na obszar s膮siedniego powiatu ostrzeszowskiego. Przechowane dot膮d staro偶ytne nasypy ziemne 艣wiadcz膮 o dawno艣ci zaludnienia. W艣 ju偶 w XIV w. stanowi艂a w艂asno艣膰 klasztoru cystersek w O艂oboku. R. 1388 ksieni klasztoru za艂atwia spraw臋 z dziedzicem Kakawy o rzeczk臋 p艂yn膮c膮 mi臋dzy W. a Kakaw膮. Wed艂ug reg. pobor. pow. kiliskiego z r. 1579 rz膮dzca klasztorny p艂aci艂 z W. od 8 艂an. , 2 ogrod. , 3 kom. , 3 rzem. Pawi艅. , Wielk. , I, 123. Po kasacyi klasztoru w艣 w r. 1796 przesz艂a na w艂asno艣膰 rz膮du i w艂膮czona zosta艂a do domeny o艂obockiej. 3. W. , w艣 i dobra, pow. mogilnicki, par. Ko艣cielec. W r. 1837 by艂o 16 dm. , 122 mk. Obbszar folw. , w艂asno艣膰 Rado艅skiego, liczy艂 1941 mr. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Pako艣膰. 4. W. , w艣, pow. krotoszy艅ski. Posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany. W r. 1837 w艣 mia艂a 31 dm. , 300 mk. ; by艂a w艂asno艣ci膮 Radoli艅skiego. Pierwotnie siedzieli tu Poraici, kt贸rzy od wsi przybrali nazw臋 Wielowiejskich. W r. 1510 w艣 nale偶y do Cie Wielu艅 Wielowie艣 Wielowie艣 Bugaj. W. odl. jest 217 w. od Warszawy, 70 w. od Kalisza, 63 w. od Cz臋stochowy, 17 w. od Praszki komora celna a 20 w. od st. dr. 藕el. wroc艂awskopozna艅skiej w Landsbergu Gorz贸w na Szl膮sku, w pobli偶u Praszki. Porz膮dnie zabudowane, liczy dom贸w murowanych z wapienia 120, drew. 135, ulic 26, plac贸w 2, budowli publicznych 6, ko艣cio艂贸w 5, klasztor, cerkiew, synagog臋. Ulice brukowane, o艣wietlenie naftowe 25 lamp. Dnia 1 stycznia 1893 r. by艂o w mie艣cie 5795 mk. w tej liczbie 45 prawos艁, 159 prot. , 2502 偶yd. . Oko艂o r. 1808 liczono tu 1500 mk. ; 1827 r. by艂o 394 dm. , 2999 mk. ; 1857 r. 174 dm. 40 murow. , 3817 mk. 636 偶yd贸w i 192 Niemc贸w. Zak艂ady naukowe s膮 dwie szko艂y pocz膮tkowe ka偶da o 2 oddzia艂ach m臋zka i 偶e艅ska i pensya prywatna 偶e艅ska 4klas. Pr贸cz tego kilka cheder贸w. Ludno艣膰 chrze艣cija艅ska przewa偶nie trudni si臋 rolnictwem i rzemios艂ami, 偶ydowska handlem Szpital etatowy p. w. W. W. 艣w. , ochrona dla dzieci. S艂u偶b臋 leckich. Ko艣ci贸艂 paraf. zosta艂 za艂o偶ony podobno w XV w. przez dziedzic贸w wsi. Wizyta Czecho wskiego z r. 1784 zasta艂a dokument z r. 1485, kt贸rym Unis艂aw, dziedzic W. , nadawa艂 ko艣cio 艂owi pewne role i 艂膮ki, w obec Uryela G贸rki, bisk. pozn. Wed艂ug wizyty Gni艅skiego z r. 1684 stal tu ko艣ci贸艂 drewniany, wzniesiony r. 1655 przez plebana Adama Klenczyckiego, po 艣wi臋cony p. w. WW. 艣w. przez Macieja Kurskiego, sufragana pozn. w r. 1668. Przy ko艣cie le by艂a szko艂a, kt贸rej rektor pe艂ni艂 obowi膮zki organisty. Najdawniejsze ksi臋gi ko艣cielne si臋 gaj膮, r. 1624. Bractwo 艣w. Izydora zaprowa dzono r. 1789. W. par. , w dek ko藕mi艅skim, r. 1873 mia艂a 1109 dusz. Br. Ch. zdrowia pe艂ni膮 4 lekarzy i 2 apteki oraz kilku felczer贸w i akuszerek. W艂adze miejscowe s膮 s膮d pokoju, s臋dzia 艣ledczy, zarz膮d powiatu, kasa powiatowa, magistrat, zarz膮d akcyzy, dekanat, parafia prawos艂awna i ewangielicka, urz膮d pocztowoteleg. , kasa oszcz臋dno艣ci rz膮dowa, zarz膮d brygady stra偶y pogranicznej. W mie艣cie stoi pu艂k kozak贸w. Ze stowarzysze艅 istniej膮 kasa wkladowopo偶yczkowa przemys艂owc贸w wielu艅skich, ch贸r m臋zki Lutnia, stra偶 ogniowa ochotnicza. Resursy niema. Z zak艂ad贸w przemys艂owych istnieje browar z prod. na 18000 rs. , ma艂a mydlarnia i dwie drobne garbarnie. Przedmiotem handlu jest zbo偶e, okowita, we艂na, siano wywo偶one za granic臋. Kupcy przewa偶nie 偶ydzi. Chrze艣cianie maj膮 10 sklep贸w. Wed艂ug starego podania W艂adys艂aw Odonicz Plwacz, ks. kaliski, poluj膮c w lesistej okolicy Rudy o 3 w. odl. , ujrza艂 niezwyk艂ej wielko艣ci jelenia, kt贸rego zapami臋tale 艣ciga艂. W miejscu, gdzie obecnie stoi w rynku kamienica pod Jeleniem, zwierz臋 to znik艂o, a natomiast ukaza艂 si臋 w powietrzu baranek stoj膮cy nad kielichem i opromieniony jasno艣ci膮. Pobo偶ny ksi膮偶e na pami膮tk臋 tego wystawi艂 w艣r贸d g艂uchych ost臋p贸w ko艣cio艂ek p. w. Bo偶ego Cia艂a, powierzywszy piecz臋 nad nim zakonnikom regu艂y 艣w. Augustyna. Oko艂o tej pustelni skupia膰 si臋 pocz臋艂a osada zwana Wielu艅 i zt膮d ma pochodzi膰 herb ziemi wielu艅skiej, przedstawiaj膮cy baranka z chor膮gwi膮, s膮cz膮cego sw膮 krew do kielicha. Pierwotna osada mie艣ci艂a si臋 o 3 w. na p艂d. wsch贸d od miasta, na obszarze Rudy, kt贸ra ju偶 na pocz膮tku XII w. mia艂a przy grodzie ko艣ci贸艂 paraf. , przy kt贸rym powsta艂a kollegiata. Wed艂ug D艂ugosza ju偶 w po艂owie XIII w. przeniesiono osad臋 z wynios艂ego i bezwodnego p艂askowzg贸rza Rudy do obfitej w 藕r贸d艂a i zbiorniki doliny. Gr贸d jednak i kollegiata pozosta艂y w Rudzie. Korzystaj膮c ze s艂abo艣ci Wielowie艣 1. niem. Langendorf, w艣, tar gowisko i dobra, pow. toszeckogliwicki, paraf. kat. w miejscu, ewang. w Toszku. W艣 ma 144 dm. , 1216 mk. 575 m臋偶. , 641 kob. , w tej liczbie 1112 katol, 101 偶yd. , 3 ewang. ; obszar wy nosi 602 ha 500 ha roli, 4 艂膮k, 2 lasu; dobra maj膮 24 dm. , 320 mk. 301 kat. , 16 ew. , 3 偶yd. ; 1135 ha 1065 ha roli, 26 艂膮k i 8 lasu. We wsi jest ko艣ci贸艂 par. katol. , maj膮cy uposa 偶enie 122 mr. , synagoga, szko艂a katol. W osa dzie odbywa si臋 6 jarmark贸w rocznie. Na obsza rze d贸br hodowla byd艂a, owiec, 艂omy wapienia. Par. W. dek. toszeckiego, 1869 r. mia艂a 2192 kat. , 20 ewang. , 136 izr. 2. W. , niem. Langendorf Ober i Mittel, dwie wsi i dobra, pow. syco wski, par. ew. i kat. w Sycowie. W. G贸rna ma 20 dm. , 176 mk. 105 ewang. , 71 kat. , 86 ha 73 roli; W. 艢rednia ma 28 dm. , 188 mk. 119 ew, , 69 kat. , 55 ha 47 roli. W. G贸rna, dobra, maj膮 4 dm. , 67 mk. 37 ew. , 30 kat. , 299 ha 254 roli, 18 艂膮k, 10 lasu; W. 艢rednia 5 dm. , 88 mk. 57 ew. , 31 kat. i 298 ha 259 roli, 15 艂膮k, 13 lasu. Szko艂a ewang. od 1838 r. 3. W. , niem. Langendorf, Otto, w艣 i dobra, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syc贸w. W艣 ma 20 dm. , 176 mk. 105 ew. , 71 kat. i 45 ha 37 roli; dobra maj膮 4 dm. , 70 mk. 49 kat. , 21 ew. , 503 ha 273 roli, 35 艂膮k i 172 lasu. We wsi kilka 藕r贸de艂 偶elazistych s艂abych. Szko艂a ewang. Br. Dh. Wielsk, ob. Welsk. Wielu艅, w dok. r. 1282 Velun, 1563 r. Wielun, miasto powiatowe w gub. kaliskiej, dawny centr ziemi wielu艅skiej, le偶y pod 51 23 szer. p艂n. i 36 14 2 d艂ug. wschod. od F. , w kotlinie, 艣r贸d p艂askowzg贸rza stanowi膮cego cz臋艣贸 wy偶yny krakowskowielu艅skiej, si臋gaj膮cej na p艂d. od miasta do 800 st. npm. Kotlina ta le偶y na dziale w贸d Prosny i Warty. Z wapienia jurajskiego tryskaj膮 tu 藕r贸d艂a zaopatruj膮ce miasto w wyborn膮 wod臋. Po艂o偶eniem swym przypomina W. miasta Piotrk贸w, Radomsk, Tomasz贸w lubelski. Drobne strumienie uprowadzaj膮 wody kotliny ku Warcie przez Ole艣nic臋. Jak w Piotrkowie tak i tu spotykamy pod miastem osad臋 Wielsk ksi膮偶膮t wielkopolskich gr贸d ten wraz z okolic膮 ow艂adn膮艂 Mieczys艂aw, ks. opolski. Do odzyskania ojcowizny pos艂u偶y艂 Przemys艂awowi wielkopolskiemu w r. 1251 zbieg przyjaznych okoliczno艣ci. Gdy po 艣mierci Mieczys艂awa, brat jego W艂adys艂aw obj膮艂 ziemi臋 wielu艅sk膮, a maj膮c pewne zobowi膮zania pieni臋偶ne wzgl臋dem pozosta艂ej wdowy, chcia艂 jej wypu艣ci膰 w do偶ywotnie w艂adanie zamek wielu艅ski i w tym celu usun膮艂 z niego za艂og臋, uprzedzony o tem Przemys艂aw podchwyci艂 warownie Kromer, str. 198. Wed艂ug Kromera Henryk IV Probus, ks. wroc艂awski, zdradziecko zwabiwszy do siebie Przemys艂awa, uwi臋zi艂 go i nie chcia艂 wypu艣ci膰, p贸ki mu w r. 1281 W. nie ust膮pi艂 Kromer, 219. W r. 1282 Filip Firman, biskup, legat papieski, bawi dnia 2 czer. apud Velun. R. 1283 Przemys艂aw, ks. pozna艅ski i kaliski, wylicza W. w grupie miast poddanych juryzdykcyi s膮du kaliskiego Kod. Wielk. , n. 508, 528. Kasztelan wielu艅ski pojawia si臋 w dok. z r. 1288 a Joses w贸jt w r. 1299. 艢wiadczy to, 偶e ju偶 przy ko艅cu XIII w. W. otrzyma艂 prawo niemieckie, moze od ksi膮偶膮t szl膮skich. 艁okietek gromadz膮c rozproszone cz膮stki dziedzictwa Piast贸w, ziemi臋 wielu艅sk膮 przy艂膮czy艂 do Korony. Kazimierz W. oko艂o 1350 r. wzni贸s艂 tu obronny zamek i miasto murem opasa艂. Dla podniesienia dobrobytu mieszka艅c贸w, przywilejem z 1365 r. uwolni艂 handluj膮cych w tem mie艣cie od op艂acania targowego w ca艂em wojew. sieradzkiem; owych te偶 czas贸w si臋ga膰 musi nadanie miastu za herb bramy warownej o trzech wie偶ach. Na mocy testamentu Kazimierza, Ludwik ziemi臋 wielu艅sk膮 wraz z zamkami w r. 1370 oddaje w lenno艣膰 W艂adys艂awowi, ks. opolskiemu, kt贸ry bawi tu dnia 23 marca 1373 r. Przywilej z r. 1373, oraz urz膮dzenie mennicy, kt贸ra bi艂a drobne srebrne pieni膮偶ki z napisem, , moneta Vielunia, stanowi膮 艣lady pieczo艂owito艣ci nowego w艂adcy. W tym r贸wnie偶 czasie Jaros艂aw Bogorya ze Skotnik, arcyb. gnie藕. 1342 1376 zmurowa艂 dw贸r biskupi w Wieluniu Papr. , 244. Po zgonie kr贸la Ludwika stany, ofiaruj膮c wnuce Kazimierza, Jadwidze tron polski, zastrzeg艂y r. 1383 powr贸cenie do ca艂o艣ci Korony nieprawnie puszczonego w lenno ksi臋stwa wielu艅skiego. Niech臋tnie odst臋powa艂 Opolczyk zagarni臋t膮 dziedzin臋; Jagie艂艂o spe艂niaj膮c przyrzeczenie ma艂偶onki swej Jadwigi, si艂膮 zajmowa膰 musia艂 W. , przyczem ostatecznie przy艂膮czy艂 go do Korony 1395 r. . Ten偶e monarcha, 艣wie偶o ochrzczony, wzni贸s艂 na przedmie艣ciu ko艣ci贸艂 i klaszt贸r paulin贸w w r. 1393 i hojnie go funduszami opatrzy艂. W akcie uposa偶enia klasztoru jasnog贸rskiego przez Jagie艂艂臋 w r. 1393 powiedziano, i偶 kmiecie maj膮 dawa膰 po mierze owsa secundum mensuram civitatis nostrae Vielunensis Kod. dypl. poL, III, 352. Wzrost miasta spowodowa艂, i偶 arcyb. Miko艂aj Tr膮ba, na kapitule general. w Gnie藕nie dnia 23 pa藕. 1413 r. , uzyska艂 pozwolenie przeniesienia staro偶ytnej kolegiaty ze wsi Ruda do ludnego i murami zabezpieczonego Wielunia, a dla jej uposa偶enia u偶y艂 dziesi臋cin臋 sto艂u arcyb. z tego miasta Act. Cap. Gnesn, , I, 39 40. Na pocz膮tku pa藕dziernika 1418 r. , wobec kr贸la, arcybiskupa i wielu dostojnik贸w, toczy艂y si臋 uk艂ady z pos艂ami krzy偶ackiemi, lecz do 偶adnego nie doprowadzi艂y rezultatu D艂ugosz, XIII, 393. W 艣wie偶o wzniesionej kolegiacie arcyb. Tr膮ba dnia 13 stycz. 1420 r. odbywa synod prowincyonalny, na kt贸rym uk艂ada zbi贸r ustaw ko艣cielnych i pot臋pia b艂臋dy Wiklefa i Husa k艣. Buli艅ski, Hist. ko艣cio艂a pol, II, 269, 298. Jagie艂艂o zwo艂uje na 5 niedziel臋 postu 1424 r. zjazd pan贸w do W. , zk膮d wychodzi g艂o艣ny edykt wielu艅ski, maj膮cy zamkn膮膰 husytyzmowi wst臋p do Polski Prochazka, Ostatnie lata Witolda, str. 45. By艂y to chwile 艣wietno艣ci dla W. , lecz nie brakowa艂o kl臋sk. Wroc艂awianie niszcz膮 w r. 1440 wielu艅skie, to偶 samo powt贸rzy艂o si臋 i w r. 1447; dopiero 10letni rozejm, zawarty pomi臋dzy Polsk膮 a Wroc艂awiem i Namys艂owem, dnia 15 pa藕dz. t. r. w Wieluniu, po艂o偶y膰 mia艂 koniec walkom D艂ug. , XIII, 32. Bielski pisze pod r. 1451, ze gdy Wroc艂awianie niezwyk艂e c艂a nak艂ada膰 pocz臋li na polskie towary, kr贸l kaza艂 ziemie zawrze膰; tam wi臋cej nie da艂 z towary je藕dzi膰, ale 偶eby oni sobie po wszystko do Polski je藕dzili i przeto偶 sk艂ady w tych mie艣ciech poczyni艂 w Poznaniu, Kaliszu i Wieluniu i c艂o pograniczne na cudzoziemce ustanowi艂 str. 713. W odpowiedzi na to Boles艂aw, ks. opolski, wpada do ziemi wielu艅skiej juz w r. 1452. Kazim. Jagiello艅czyk wysy艂a dla po艣piechu przeciwko niemu dworzan swoich, kt贸rzy pojechawszy do W. , m贸wi Bielski, 偶adnej pos艂ugi nie uczynili i wiele ich powietrzem pomar艂o str. 719. To zn贸w w r. 1457 Janusz, ks. o艣wiecimski, zapewne podburzony przez Wroc艂awian, pali i niszczy W. Podczas obl臋偶enia Wroc艂awia przez zjednoczone si艂y Kazimierza Jagiel. i syna jego W艂adys艂awa czeskiego, w r. 1474, urz膮dzony by艂 sk艂ad 偶ywno艣ci w W. , lecz z niego nie korzystano dla utrudnionej komunikacyi Kromer, 546. Wa偶no艣膰 miasta tego, jako punktu pogranicznego, powoduje ow膮 niezwyk艂膮 troskliwo艣膰 kr贸l贸w o podniesienie dobrobytu mieszka艅c贸w, rujnowanych przez ci膮g艂e wojny. Przywileje Kazimierza Jagiello艅czyka z r. 1450, Zygmunta I z r. 1515, 1524 i 1540, s膮 opieki tej dowodem. W r. 1552 nieszcz臋艣liwa Izabella, wdowa po pretendencie do korony w臋gierskiej Zapolyi, gdy z male艅kim synkiem chroni si臋 przed naciskiem cesarza Ferdynanda do Polski, brat jej Zygmunt August, oddaje w do偶ywotnie posiadanie W. z okolic膮, co trwa艂o a偶 do 艣mierci Izabelli w r. 1559. Za jej to wstawiennictwem zapewne Zygmunt August przywilejem z r. 1557, oddaje miastu na wieczne czasy w贸jtowstwo wielu艅skie ze wszyst Wielu艅 kiemi jego dochodami. Monarcha ten chc膮c zabezpieczy膰 producent贸w krajowych od krzywd i niebezpiecze艅stw targ贸w odbywanych za granica na Szl膮sku, ustanawia wielkie jarmarki w znaczniejszych pogranicznych miastach pa艅stwa, wich liczbie k艂ad膮c i Wielu艅 Vol. leg. , II, 709. Wspomina o tem Dyaryusz sejmowy z r. 1565 wyd. hr. Krasi艅skich, str. 213 w te s艂owa tego偶 roku ustanowiony zosta艂 jarmark na dzie艅 艣w. Tr贸jcy, na wo艂y i inne byd艂o, w pogranicznym Wieluniu. Wszystko to przyczyni艂o si臋 do wzrostu miasta, zt膮d w XVI i na pocz膮tku XVII w. kwitn膮艂 tu handel, a wyr贸b sukien wielu艅skich, wspomniany ju偶 w przywileju z 1475 r. Ks. Metr. Inscrip. , 129, cieszy艂 si臋 odbytem. Ksi臋gi rewizyjne z lat 1564 5 11 wspominaj膮, i偶 opr贸cz wolnych rzemie艣lnik贸w by艂o tam na stronie kr贸lewskiej rze藕nik贸w 19, szewc贸w 11, zdun贸w 12. Lustracya za艣 z r. 1616 wspomina Sukiennik贸w, co kraj膮 sukno, jest 4, p艂ac膮 po gr. 14. Knap贸w, kt贸rzy robi膮 sukno, 12, p艂ac膮 po tyle偶. M贸wi膮c za艣 o cle w te s艂owa si臋 wyra偶a C艂o uczyni艂oby wi臋cej, ale za wolno艣ciami m. Piotrkowa, kt贸rzy po kilkana艣cie tysi臋cy wo艂贸w przeganiaj膮 i od innych towar贸w, i偶 tego c艂a nie p艂ac膮, tedy diminucia dzieje si臋. Zagniewany kr贸l Zygmunt August na ma艂偶onk臋 sw膮 Katarzyn臋, z powodu mieszania si臋 jej do polityki, powzi膮艂 my艣l rozwodu, wydaje wi臋c rozporz膮dzenie, aby kr贸lowa wyjecha艂a natychmiast do W. i tam na granicy, pod opiek臋 miejscowego kasztelana Jana Krzysztoporskiego, oczekiwa艂a polecenia do dalszej podr贸偶y do rodzinnych Niemiec, gotuj膮c si臋 zawczasu do niej Przezdziecki Jagiel. , V, str. CXXII. W niepewno艣ci o los sw贸j przeby艂a tu Katarzyna przez kilka miesi臋cy w towarzystwie pos艂a cesarskiego Andrzeja Dudycza, biskupa pi臋cioko艣cielnego, a偶 do d. 8 pa藕dz. 1566 r. , w kt贸rym, na wyra藕ny rozkaz kr贸lewski, opu艣ci艂a Wielu艅 i Polsk臋 na zawsze Mosbach, Wiad. do dziej. poL, 66 9. W艣r贸d zamieszek po zgonie ostatniego z Jagiellon贸w miasto podupa艣膰 musia艂o, skoro Stefan Batory, potwierdzaj膮c w r. 1581 dawny przywilej na w贸jtowstwo, zastrzeg艂, 偶e po偶ytki z tego偶 maj膮 by膰 obracane na popraw臋 miasta Vol. leg, , II, 1014. R. 1587, po koronacyi Zygmunta III, kandydat do korony polskiej arcyks. Maksymilian chc膮c zimowa膰 w Krzepicah okopa艂 si臋 by艂, m贸wi wsp贸艂czesny kronikarz, ale go powietrze ztamt膮d wygna艂o, przeto post膮pi艂 do W. , kt贸ry niedawno przedtem ludzie jego przez poddanie wzi臋li Stadnicki, ob. Bali艅ski, I, 239. Acz si臋 z przodku pocz臋li broni膰 nie 藕le, bo i ludzi s艂u偶ebnych potrosze zostawi艂 starosta tameczny Aleksander Koniecpolski kt贸ry natenczas przy hetmanie by艂 z rot膮 swoj膮, jednak偶e podstaro艣ci jego od niekt贸rej przyleg艂ej szlachty by艂 nam贸wiony. A mieszczanom te藕 sz艂o o to, aby im przedmie艣cia nie spalono i poddali si臋. Tam偶e ju偶 si臋 byli j臋li okopywa膰, lecz gdy pos艂yszeli, 偶e hetman ci膮gnie, nie czekali go w Wieluniu, post膮pili ku Byczynie Bielski, str. 1602. Tradycya miejscowa i wsp贸艂czesne pisma utrzymuj膮, 偶e arcyks. Maksymilian przez tydzie艅 ca艂y odpoczywa艂 w zamku id膮c na Szl膮sk dla z艂amania pot臋gi przeciwnej partyi. Tu na jednej z szyb, jako tryumfator, dyamentem wyry艂 Veni, veniam et non tardabo Maximilianus electus rex Poloniae, O 3 mile od Wielunia wojska jego przez hetmana Zamoyskiego pobite, a on sam do niewoli wzi臋ty, przywiezionym zosta艂 do zamku wielu艅skiego. Pos艂uchajmy co o 贸wczesnych wypadkach w W. m贸wi Bielski R. 1588 po bitwie pod Byczyn膮 pojmanej zacnej m艂odzie偶y dosy膰 odprowadzono do Wielunia z Kurczem, hetmanem niemieckim pieszym, a potem na s艂owo puszczono. Naszych rannych a postrzelonych, zw艂aszcza w r臋ce i nogi, by艂o najwi臋cej, kt贸re wszystkie do W. wzi臋to opatrza膰. Tak偶e potem hetman wyci膮gn膮膰 wojsku z Szl膮ska kaza艂, zw艂aszcza, 偶e widzia艂 szkody wielkie, ano wsz臋dzie ognie gorza艂y, plon i stada p臋dzono a owiec najwi臋cej, kt贸rych tak wiele by艂o, 偶e w W. owce natenczas po groszu jednym przedawano star臋 a m艂ode po p贸艂 groszka str. 1609 10. Po przej艣ciu tej burzy wojennej nad W. stan jego musia艂 by膰 op艂akany, skoro uniwersa艂 poborowy w r. nast臋pnym 1589 mie艣ci艂 rozporz膮dzenie tej tre艣ci M. Wielu艅, i偶 od obl臋偶enia utrapione by艂o, y mury miejskie obalone, na miejscu pewnym, na popraw臋 tych mur贸w, czopowe tera藕niejsz膮 uchwa艂膮 postanowione, onym w tym mie艣cie przez urz膮d miejski wybra膰 pozwalamy. A kt贸rym s膮 maj臋tno艣ci popalone y spustoszone, y szkody poczynione, aby szosu poboru przesz艂ego przez nie zatrzymanego, nagroda si臋 sta艂a Vol. leg. , II, 1309. Pomy艣lno艣膰 jednak tego miasta ostatecznie podkopan膮 zosta艂a po pierwszej inwazyi szwedzkiej r. 1656. Krzysztof 呕egocki, starosta babimoski, i Stan. Kulesza, na czele za艂ogi ostrzeszowskiej niespodziewanie zaskoczyli Szwed贸w siedz膮cych w W. Dwustu ich pad艂o trupem, reszta rozp臋dzona Bali艅ski, Pielgrzym. XIX w. , str. 198. Nie oby艂o si臋 bez strat dla miasta; spalone przy szturmie, a nasi mszcz膮c si臋 na ewangielikach za sprzyjanie Szwedom, wielu w pie艅 wyci臋li Cellariusz apud Mitzler, str. 159; Mosbach 1. c, str. XLVIII. W r. 1658, wed艂ug brzmienia konstytucyi, gdy zamek wielu艅ski pograniczny funditus przez nieprzyjaciela ogniem zniszczony sejm wyznaczy艂 rewizor贸w dla opisu ruin, aby na przysz艂ym sejmie koszt m贸g艂 by膰 naznaczony na jego restauracy臋 Vol. leg. , IV, 564. Nie spieszyli si臋 jednak lustratorzy, pomimo poruszonej sprawy na nast臋pnym sejmie 1. c. , IV, 632; w艂asnym kosztem dokona艂 gruntownego odbudowania zamku 贸wczesny jego starosta Hieronim Olszowski, podstoli kor. , co zaznaczaj膮c uchwa艂a Wielu艅 sejmowa z 1673 r. , jako wynagrodzenie tak wielkich koszt贸w, przeznaczon膮 mu sum臋 10000 z艂p. zabezpieczy艂a na rzeczonem starostwie Vol. leg. , V, 119. Stan miasta nie polepszy艂 si臋 jednak, widziemy to z opisu jaki pozostawi艂 w pami臋tnikach wsp贸艂czesny PoczobutOdlanicki. To miasto w polach r贸wnych i pi臋knych po艂o偶one, samo murowane i murem otoczone, lubo bardzo zrujnowane przez Szwed贸w, jednak ma w sobie ko艣cio艂贸w murowanych i klasztor贸w pi臋膰 str. 167. Ostateczny kres rozwojowi miasta po艂o偶y艂o dwukrotne morowe powietrze 1707 11, kiedy do 2000 ludzi wymar艂o, oraz po偶ar w r. 1791. Ze zgliszcz贸w, w jaki obr贸ci艂 miasto po偶ar w 1858 r. , powsta艂o nanowo do 偶ycia. Bogata w wydarzenia przesz艂o艣膰 zostawi艂a tu sporo zabytk贸w. Na fundamentach dawnego zamku, obecnie stoi okaza艂y dom dzi艣 w艂asno艣膰 prywatna. Z mur贸w okalaj膮cych miasto gdzie niegdzie pozosta艂y 艣lady i przechowa艂a si臋 brama Krakowska z wysok膮; wie偶膮, do dzi艣 dochowana. Czworograniasta u do艂u, a od g贸ry o艣mioboczna, p艂askaw膮 kopu艂a zako艅czona, zbudowana by艂a z ceg艂y czerwonej na wapno, bez tynku. Przy nowem urz膮dzaniu miasta oddzielono ja od muru, otynkowano i przybudowano do niej ratusz, i tak obecnie si臋 przedstawia. Szkoda tylko, 偶e zamurowano samo wej艣cie bramowe, daj膮c w jego miejscu drzwi ma艂e i do ca艂o艣ci nieodpowiednie Tyg. Illustr. , III, 61 r. z rysun. . Zegar na wie偶y fundowa艂 w r. 1893 p. J贸zef Zygu艣, burmistrz i obywatel wielu艅ski. W archiwum magistratu znajduj膮 si臋 wszystkie przywileje miejskie od 1367 do 1745, wpisane w jedn臋 ksi臋g臋. Orygina艂y przywilej贸w w czasie sejmu czteroletniego komisyi miast przedstawione, ju偶 wi臋cej do archiwum nie wr贸ci艂y. Staro偶ytna piecz臋膰 miejska, z XV lub XVI w. , na srebrze wyrzni臋ta, dot膮d w magistracie jest przechowana. Ko艣ci贸艂 farny, dawna kolegiata, budowla z kamienia wapiennego murowana, z wynios艂a wie偶膮 w kszta艂cie baszty i o trzech sklepionych nawach, po kilkakro膰 odnawiana, zatraci艂a pierwotne cechy. W braku 艣wiadectw trudno oznaczy膰 czas budowy; zewn臋trzne mury pozwalaj膮 odnie艣膰 za艂o偶enie do ko艅ca XIII w. , sklepienia wszak偶e o jeden wiek s膮 p贸藕niejsze. W pocz膮tku XV w. 1413 20 przeniesion膮; tu zosta艂a kolegiata z ko艣cio艂a we wsi Ruda, przez Miko艂aja Tr膮b臋, arcyb. gniezn. , i odt膮d przyj臋艂a tytu艂 Nawiedzenia N. M. Panny. Arcybiskup ten fundowa艂 pierwsza kanoni膮 z prebend膮, uposa偶ywszy j膮. w r. 1413 dziesi臋cinami sto艂u arcyb. z d贸br wielu艅skich. W jego 艣lady wst臋puj膮c arcyb. Wojciech Jastrz臋biec nada艂 dziesi臋cinami sto艂u arcyb. now膮 kanoni臋, na kt贸r膮, dnia 23 kwiet. 1433 r. powo艂a艂 Marcina, plebana z Rudy Korytkowski, Arcyb. gn. , II, 16, 125. Do liczby dobrodziej贸w, kt贸rzy zbogacali uposa偶enie kolegiaty, nale偶a艂 i Jan D艂ugosz, historyk pisz膮cy si臋 z pobliskiego Niedzielska, sk艂adaj膮c w 1455 r. fundusz na wystawienie o艂tarza Akta kapit. krak. fasc, 23. Archiwum kolegiaty wraz z kosztowno艣ciami i aparatami ko艣cielnemi sp艂on臋艂o w po偶arze jaki nawiedzi艂 miasto w 1644 r. , ocala艂y jedynie 2 przywileje Zygmunta III z r. 1598, nadaj膮cy na wieczne czasy wikaryuszom kolegiaty m艂yn stoj膮cy tu偶 przy murach miejskich istnieje on dot膮d na strudze obok ratusza; drugi, z podpisem Micha艂a Korybuta z r. 1673, uposa偶a dziesi臋cin膮, snopow膮, tych偶e wikaryusz贸w we wsi Bogumi艂贸w. Akta metryczne si臋gaj膮 1600 r. Z wizyt arcybiskupich dowiadujemy si臋, 偶e przy kolegiacie fundowane by艂y 3 prelatury prepozytura, dziekania i kustodya, 4 kanonik贸w, kolegium wikaryusz贸w 8 kap艂an贸w i mansyonarzy 6eiu, uposa偶onych przez Jana Zaremb臋, kaszt. kaliskiego. W r. 1766 wszystkich kap艂an贸w przy kolegiacie by艂o pi臋ciu. Wed艂ug 艁askiego Lib. Ben. kolegiata nale偶a艂a do bogatszych ko艣cio艂贸w; w jej skarbcu naliczono w r. 1521 do 20 drogocennych kielich贸w. Miko艂aj Dzierzgowski, arcyb. , w r. 1555 ust膮pi艂 kapitule metropolitalnej na w艂asno艣膰 wieczyst膮, rozleg艂e dobra sto艂owe klucza wielu艅skiego; sk艂ada艂y si臋 one z 7 folwark贸w i 16 wsi, przynosz膮c czynszu 582 z艂p. i zbo偶a kilkaset 膰wierci. Nadto ust膮pi艂 dw贸r murowany czyli rezydeney臋 swoj膮, w Wieluniu, z ogrodami do niej nale偶膮cemi, wym贸wiwszy sobie tylko prawo patronatu w kolegiacie wielu艅skiej Korytk. , 1. c, III, 185 190. Odbudowan膮 po po偶arze kolegiat臋 konsekrowa艂 d. 18 kwiet. 1644 Jan Romiszowski, infu艂at 艂aski. Zniesion膮, ona zosta艂a w r. 1824 przez arcyb. Raczy艅skiego, a ko艣ci贸艂 zamieniony na parafialny. Pierwszym proboszczem by艂 k艣. Szymon Dulski t 1839 r. . Parafi臋 sk艂adaj膮, miasto Wielu艅 oraz wsi D膮browa, Gaszyn i Niedzielisko; parafian licz膮, obecnie 5842 m臋偶. 3146, kob. 2696. Ko艣ci贸艂 posiada 3 kaplice 1 Chabielskich w przysionku, p. w. M. B. Bolesnej, z 1629 r. ; 2 Olszewskich, p. w. 艣w. Krzy偶a, z r. 1681; 3 Radoszewskich, z obraUkrzy偶. Chrystusa, uposa偶on膮, w r. 1643 przez Grzegorza Radoszewskiego. O艂tarz贸w 8, z nich najpi臋kniejszym jest kamienny 艣w. Tr贸jcy, w stylu rococo, r贸wnocze艣nie z ko艣cio艂em po艣wi臋cony. Z grobowc贸w najstarszy na zewn膮trz ko艣cio艂a z r. 1580, pod wzgl臋dem za艣 sztuki przoduj膮 dwa kamienne grobowce Boks贸wRado szewskich, w stylu odrodzenia. Ciekawym jest obraz Scamarellego z XV w. Chrystus w grobie, pochodz膮cy z galeryi drezde艅skiej, dar p. Gole艅skiej. Ambona z XVI w. opis k艣. Godorowskiego w Tygodniu Piotrk. z r. 1891. Chrzcielnica z marmuru czarnego z 1630 r. Do 20 sztuk miedzianych o艣miok膮tnych klepsydr z portretami mieszczan wielu艅skich XVII i XVIII w. Staro偶ytne stalle kanonickie i stalle pod ch贸rem dla syndyk贸w ko艣cielnych Vitrici. Na Wielu艅 gzemsach i filarach 10 rozmaitych herb贸w dobrodziej贸w ko艣cio艂a. Znak legii honorowej Joanny 呕ubr, kobiety, kt贸ra s艂u偶膮c w wojsku, przy obl臋偶eniu Smole艅ska w r. 1812 otrzyma艂a takowy. W skarbcu cenne aparaty ko艣cielne oraz dwa kielichy jeden wsp贸艂czesny erekcyi ko艣cio艂a, drugi dar Kazimierza W. Dzban miedziany pi臋kny, przechowuje si臋 od 1713 r. Jako osobliwo艣膰 pokazuj膮; z膮b wielkoluda mamuta i dyby, w kt贸re zakuwano przest臋pc贸w, w kaplicy 艣w. Anny, a na zewn臋trznej 艣cianie kun臋, gdzie stawiano pod pr臋gierzem za wykroczenia ko艣cielne. Dzwon贸w jest trzy, przelane po po偶arze. Dawniej istnia艂y bractwa 艣w. Tr贸jcy i 艣w. Jana Nepom. , dzi艣 pozosta艂o tylko bractwo r贸偶a艅cowe, za艂o偶one w r. 1629 przez Jana W臋偶yka, arcyb. gnie藕. Do tego bractwa przy艂膮czone zosta艂o bractwo Misericordiae do wspomagania biednych, a to z rozporz膮dzenia prymasa M. Poniatowskiego. Reszta dawnego dworu arcybiskupiego przerobion膮; zosta艂a w r. 1844 na dom plebana. Na dawnym cmentarzu grzebalnym stoi ko艣cio艂ek 艣w. Barbary, murowany w obecnym wieku, na miejscu modrzewiowego, kt贸rego erekcya nie znana. W wielkim o艂tarzu obecny proboszcz odkry艂 szcz膮tki staro偶ytnego tryptyku, malowania kt贸rego nosz膮 cechy stylu szko艂y bizanty艅skiej. Do probostwa nale偶膮 jeszcze dwie filie w D膮browie i Gaszynie Rubrycella z r. 1878. Ko艣ci贸艂 augustyan贸w, najstarszy w W. , bo za艂o偶eniem swoim wyprzedzaj膮cy far臋, 艂膮czy si臋 z najstarszym klasztorem augustyan贸w w Polsce. Za艂o偶ony przez ks. W艂adys艂awa Plwacza w 1217 r. , p. w. Bo偶ego Cia艂a, spalony w r. 1335, w 1350 przez Kazimierza W. odbudowanym zostal. R. 1457 Janusz, ks. o艣wiecimski, spali艂 go a zakonnik贸w wyci膮艂, tak, 偶e przez lat 40 nie m贸g艂 klasztor podnie艣膰 si臋 z ruiny. Odbudowany, p艂onie powt贸rnie w 1631 r. Kr贸l Jan III w r. 1677 zatwierdza wszystkie jego przywileje Vol. leg. , V, 487. Po ostatnim po偶arze w r. 1858 podni贸s艂 si臋 staraniem ks. Leona Opo艅skiego. Nad wielkim o艂tarzem znajduje si臋 g艂owa jelenia, maj膮ca monstrancy膮 pomi臋dzy rogami. Uposa偶enie jego stanowi艂a wie艣 Kopyd艂贸wek. Klasztor augustyan贸w, ostatni w Kr贸lestwie, zamkni臋ty zosta艂 w kw. 1893 r. za przeora Gierwazego Bieleckiego. Pomimo staro艣ci, budynek klasztorny dobrze si臋 trzyma. Przy ko艣ciele by艂o o艣m kaplic, po 4 z ka偶dego boku. Z nich kaplica 艣w. Walentego, fundowana przez Marcina i Bieniasza Walichnowskich, gdy od staro艣ci chyli艂a si臋 do upadku, odnowiona zosta艂a w r. 1628 przez Miko艂aja Szoffa ze Skomlina, kt贸rego grobowiec w niej si臋 znaiduje. Dwa bractwa by艂y przy ko艣ciele 1 艣w. Anny, zaprowadzone w 1617 przez przeora k艣. Stan. Starczewskiego; 2 Pocieszenia N. M. Panny, w kaplicy t. n. za艂o偶one w r. 1685 przez ma艂偶onk贸w Piotrowskich Rubrycella, 1881 r. ; Fam. rel. moral. , II, 97; Tyg. Illustr. , II, 60, Ko艣ci贸艂 i klasztor paulin贸w obecnie pp. bernardynek wybudowany zosta艂 na przedmie艣ciu z ceg艂y w 1393 r. przez W艂adys艂awa Jagie艂艂臋, p. w. 艣w. Miko艂aja, i oddany zakonnikom 艣w. Paw艂a. Zrujnowany przez czas, w r. 1818 oddany zosta艂 pp. bernardynkom. Obecnie ko艣ci贸艂 ten ma 17 o艂tarzy i 8 odpust贸w Rubrycel. 1881 r. ; Tyg. Illustr. , II, 60. Ko艣ci贸艂 i klasztor bernardynek obecnie ewan. augsb. za艂o偶y艂a 5 pa藕. 1612 r. Anna ze Sroczyckich, wdowa po Aleksandrze Koniecpolskim, wdzie sieradzkim, uposa偶ywszy go dwoma cz臋艣ciami wsi Kowale, wsi膮 Gan膮 i folw. Zawisna i D艂ugie. W r. 1613 przys艂ano tu 5 zakonnie z Warszawy; pierwsz膮 prze艂o偶on膮 by艂a Klara Czyszkowska; liczba ich z czasem wzros艂a do 40. Gdy budowa uko艅czon膮 zosta艂a 1615 r. , nast膮pi艂o ich wprowadzenie, a w r. 1616 d. 14 pa藕. konsekracya, p. w. 艣w. Franciszka, dokonana przez Ottona Schenkinga, biskupa wende艅skiego. Tego偶 roku Zygmunt III fundacy膮 t膮 zatwierdzi艂. Gdy wojna szwedzka w 1656 zrujnowa艂a ko艣ci贸艂, a dobra zniszczy艂a, Jan Kazimierz w 1667 uwolni艂 je od stacyi 偶o艂nierskich Vol. leg. , IV, 963, Zaraza w latach 1707 i 1711, g艂贸d w 1736, po偶ar w 1791, oto M臋ski, kt贸re wraz z miastem nawiedzaj膮 klasztor. W r. 1819 przeprowadzono zakonnice do klasztoru popauli艅skiego, a ko艣ci贸艂 ich oddano luteranom. W zabudowaniach klasztornych do r. 1867 by艂y koszary, poczem sprzedane, dzi艣 stanowi膮 prywatne mieszkania Rubrycella r. 1881. Ko艣ci贸艂 reformat贸w, zbudowany z kamienia p. w. Zwiastowania N. M. Panny i 艣w. Franciszka w r. 1629 przez Marcina Wierusz Kowalskiego, a zakonnicy sprowadzeni z Warszawy. Pierwotna budowla dla niedogodno艣ci miejsca zaniechan膮 zosta艂a, dopiero po wybraniu odpowiedniego placu, za wsp贸艂udzia艂em Kowalskiego, oraz s艂aw. Paw艂a Niroda i k艣. Franciszka Fraxtina, ko艣ci贸艂 i klasztor ostatecznie uko艅czone zosta艂y w 1634 r. Wewn膮trz ozdobi艂 ko艣ci贸艂 malowaniami al fresco, przedstaw. Zwiastowanie N. M. Panny, gwardyan Gabryel Rujniewicz. W nowicyacie tutejszym odbywa艂y si臋 niegdy艣 Studya filozoficzne i teologiczne. Skasowany w 1864 r. Rubrycella z 1873 r. . Ko艣ci贸艂 pijarski, za艂o偶ony w r. 1684 staraniem rodzin Bolkowskich i Niemojewskich, plac za艣 da艂 Andrzej Wierusz Walknowski. Gdy jednak w r. 1691 Wojciech z Urbanie Urba艅ski, kaszt. wielu艅ski, z ma艂偶onk膮 Katarzyn膮 z Niezabitowskich, na dobrach swoich zapisali sum臋 20000 z艂p. , im zaszczyt fundacyi przyznano. Zgorza艂 dnia 3 wrze艣nia 1795 r. , odbudowany staraniem k艣. Bogus艂awa Barskiego, pijara, w 1801 ozdobiony freskami przez Roberta Stankiewicza. Po po偶arze 1868 r. odnow臋 swoj膮 zawdzi臋cza k艣. Wielu艅 Wielu艅 Gerwazemu, augustyanowi Rubrycella z r. 1873. Pierwotne kolegium drewniane wybudowa艂 rektor k艣. Hipolit Poradowski, lecz ono jeszcze przy nim, podczas drugiej wojny szwedzkiej, sp艂on臋艂o. Nowy gmach z ceg艂y, umy艣lnie zasuni臋ty w dziedziniec, powsta艂 w r. 1740 z ofiar publicznych. Mie艣ci艂y si臋 tu szko艂y wydzia艂owe, w kt贸rych pod kierunkiem pijar贸w pobiera艂o nauk臋 setki m艂odzie偶y. Mi臋dzy innemi tu si臋 uczy艂 J. Lompa, g艂o艣ny szerzyciel o艣wiaty i budziciel 偶ycia na Szl膮sku. P贸藕niej mie艣ci艂a si臋 tu szko艂a obwodowa a nast臋pnie powiatowa 5klas. Obecnie mie艣ci si臋 tu szk贸艂ka elementarna. Szko艂a obwodowa wydawa艂a w latach 1834 1840 corocznie Akta uroczyste ko艅cz膮cego si臋 roku szkolnego. Szpital, p. w. 艣w. Ducha, oddawna istnia艂 w W. Wed艂ug s艂贸w konstytucyi z r. 1609 gdy bez brakowania person ka偶dego przyjmuje, dla dostateczniejszego wychowania ubogich m艂ynek extra moenia infossata civitatis Vielunensis b臋d膮cy, y z jego gruntem, wiecznemi czasy darujemy Vol. leg. , II, 1674. Na miejscu dawnego wystawiony nowy z ceg艂y w r. 1840, staraniem 贸wczesnego naczelnika powiatu Fryderyka Aug. Gole艅skiego, oraz k艣. Szymona Dulskiego, dziekana i proboszcza wielu艅skiego. D藕wigni臋ty wed艂ug planu budowniczego Feliksa Kozubowskiego, p, w. Wszyst. 艢wi臋tych, posiada 12 pokoik贸w dla chorych i kaplic臋. Do uposa偶enia jego wp艂yn臋艂y fundusze starego szpitala oraz przytu艂ku dla starc贸w, z warunkiem, aby utrzymywa艂 za to 8 chorych mieszczan wielu艅skich i tylu偶 niedo艂臋偶nych starc贸w umowa z magistr. 25 lut. 1848 r. . Doch贸d roczny. w r. 1853 dochodzi艂 do 3520 rs. , remanent 1800 rs. Urz膮dzenie szpitala tego, tak wewn臋trzne jako te藕 i zewn臋trzne, stawia go na czele innnych tego rodzaju zak艂ad贸w gubernii Rubrycella r. 1880. Rodem z W. by艂 Hieronim, t艂umacz, kt贸rego Ecclesiastes, wydane r. 1522, nale偶y do najdawniejszych druk贸w polskich, oraz Micha艂 z Wielunia, ma藕 uczony, zmar艂y na wyspie Rodos r. 1487 Wiszniewski, Liter. , III, 331. W r. 1879 Ottokar Wolle, geometra, wyda艂 w Warszawie Kaliszu dwa plany Wielunia pierwszy z r. 1799, wykonany przez Grappowa, drugi z 1823 r. Bergmana. Por. Tyg. Illustr. z r. 1861, t. III, str. 11 Ratusz w W. i K艂osy t. XI, 262. Powiat wielu艅ski gub. kaliskiej utworzony zosta艂 w r. 1867 z po艂owy dawnego powiatu t. n. druga po艂owa utworzy艂a powiat cz臋stochowski i cz臋艣ci dwu gmin dawnego pow. piotrkowskiego. W sk艂ad nowego powiatu wesz艂o 512 wsi z dawnego powiatu wielu艅skiego i 45 z dawnego piotrkowskiego. Z pozosta艂ej po艂owy dawnego pow. wielu艅skiego wesz艂o 27 gndn z 306 wsiami w sk艂ad pow. cz臋stochowskiego a z gminy z 27 wsiami do pow. noworadomskiego. Graniczy on od p艂d. z pow. cz臋stochowskim, od wschodu z noworadomskim i 艂askim, od pln. z cz臋艣ci膮 kaliskiego i sieradzkim, od zachodu za艣 Prosna odgranicza obszar powiatu od pow. olesi艅skiego i kluczborskiego na Szl膮sku a dalej dotyka pow. ostrzeszowskiego. Obszar powiatu wynosi 38, 17 mil kwadr. Po艂udniow膮 cz臋艣膰 powiatu stanowi cz臋艣膰 wy偶yny ma艂opolskiej krakowska jura. Wzniesienia dochodz膮 tu do 890 st. npm. Jaworzno. Dolina Prosny pod Praszk膮 wznies. 604 st. , w pobli偶u za艣 we wsi Strojce jest 737. Dzietrzniki, mi臋dzy Praszk膮 a Dzia艂oszynem, 714 st. Poziom obni偶a si臋 w kierunku od p艂d. ku p贸艂nocy. Warstwy jury nikn膮 pod pok艂adami nap艂ywowemi. Wielu艅 le偶y 艣r贸d kotliny bagnistej, pokrytej poprzednio lasami a stanowi膮cej zapewne kiedy艣 wielkie jezioro, rozleg艂e do 20 wiorst w kierunku od zach. ku wschodowi a 3 do 5 w. od p艂d. ku p艂n. Wody tego obszaru uprowadza do Prosny strumie艅 p艂yn膮cy od Parcic a do Warty rzeczka Ole艣nica. Cz臋艣膰 wschodnia, przylegaj膮ca do praw. brzegu Warty, przewa偶nie piaszczysta i pag贸rkowata, w okolicach wsi Bobrowniki wystaj膮ce ska艂y, zapowiadaj膮 wyst膮pienie wapienia jurajskiego w zach. cz臋艣ci powiatu. Dzia艂oszyn i Ossyak贸w s膮 g艂贸wnemi punktami tych okolic, pokrytych niegdy艣 lasami. Druga po艂owa, zachodnia, naoko艂o Wielunia, oraz szerokim pasem ci膮gn膮ca si臋 ku granicy pruskiej, posiada ziemie rodzajne, w znacznej cz臋艣ci pszenne i pod upraw臋 burak贸w zdatne. Samo miasto W. oraz przyleg艂e wsi, le偶膮 na rozleg艂ych i g艂臋bokich pok艂adach bia艂ej Jury, obfituj膮cej w ammonity. Produkcya wapienia w W. i Dzia艂oszynie wynosi zaledwie sum臋 rs. 2000 rocznie. Nadto przypuszczalny tu jest tak偶e w臋giel kamienny, cz臋艣ciowe nawet poszukiwania w tym wzgl臋dzie w r. 1889 w maj膮tku D膮browa pod Wieluniem robione, wykaza艂y istnienie 偶y艂 w臋glowych. Torfu dobywaj膮 do 5000 s膮偶ni rocznie. Okolice znowu pograniczne, oko艂o Rudnik, Juljampola, Stro艅ska i Praszki spoczywaj膮 na pok艂adach rudy 偶elaznej, do艣膰 w metal zasobnej; eksploatacya takowej odbywa si臋 nawet cz臋艣ciowo na sprzeda偶 zagraniczn膮, lecz dla braku 艣rodk贸w nie mo偶e by膰 dot膮d nale偶ycie wyzyskan膮. Na obszarze gm. Praszka wydobyto r. 1892 pud贸w 65490 rudy, kt贸r膮 wywieziono do Prus. Obszar powiatu, we wschodniej cz臋艣ci, z p艂d. na p艂n. przecina rz. Warta na przestrzeni oko艂o 74 w. Po niej na wiosn臋 i w jesieni sp艂awia si臋 do Prus drzewo budulcowe, pok艂ady dla dr贸g 偶elaznych i klepki d臋bowe. Prosna, stanowi膮ca granic臋 zachodni膮, jest d艂uga oko艂o 85 w. , lecz niesp艂awna. Obszar le艣ny w powiecie jest do艣膰 znaczny. W r. 1880 by艂o 26015 mr. las贸w prywatnych nieurz膮dzonych, 38739 mr. prywat. urz膮dzonych, 3891 mr. zasianych po wyci臋ciu, 12402 mr. wyci臋tych 艣wie偶o a nie zadrzewionych, 4555 mr. oddanych w艂o艣cianom za serwituty, 946 mr. nale偶膮cych do osad miejskich. Najwi臋ksze lasy maj膮 dobra Ku藕nica Grabowska, Radoszyce, W臋glewice. Gospodarstwo rybne, zaprowadzone w maj膮tku Ku藕nica Grabowska na do艣膰 znacznej przestrzeni w贸d stoj膮cych, z chwil膮 przej艣cia d贸br tych od hr. Raczy艅skich w r臋ce obce uleg艂o zniszczeniu. Maj膮tek O偶ar贸w i Radlice hoduj膮 przewa偶nie karpie, dobra Czarno偶y艂y, Mas艂owice, Rych艂ocice maj膮 r贸wnie偶 urz膮dzone gospodarstwo stawowe, lecz to wszystko nie zaspakaja nawet miejscowych potrzeb. Przemys艂 rolny polega przewa偶nie na uprawie ro艣lin zbo偶owych oraz okopowych, zt膮d, cho膰 brak cukrowni dotkliwie daje si臋 uczu膰, liczb膮 jednak gorzelni powiat przewy偶sza inne okolice kraju. Przeci臋tny plon pszenicy jest od 6 do 9 ziarn, 偶yta za艣 od 4 do 7 ziarn z morga. Pomimo ci臋偶kich warunk贸w dla rolnictwa, produkcya maj膮tk贸w ziemskich, w por贸wnaniu do lat dawniejszych, znacznemu uleg艂a powi臋kszeniu. Gospodarstwa mniejsze, w艂o艣cia艅skie, opr贸cz 偶yta, owsa i kartofli, uprawiaj膮 wiele lnu. Pod wzgl臋dem gleby, to na 353723 mr. obszaru ca艂ego powiatu, posiada 192002 gleb臋 piaszczyst膮, 33053 kamienist膮, 128668 mr. gliniast膮 i inne odmiany. Ziemi ornej jest 194650 mr. , pastw. 22120 mr. , lasu 69352 mr. , zaro艣li 37159 mr. , 艂膮k 25009 mr. , ogr. 3281 mr. , w贸d i nieu偶. 2152 mr. Folwark贸w jest 282 a wsi 384. Wi臋ksza w艂asno艣膰 ma 186055 mr. , w艂o艣cianie 165070 mr. W roku 1892 3 wysiano oziminy 33900 czet. , jarzyny 45368 czet. , kartofli 154810 czet. ; zebrano oziminy 203400 czet. , jarzyny 241566 czet. , kartofli 1083670 czet. Byd艂a rogat. by艂o 28923 sztuk, owiec zwycz. 31350, owiec rasowych 29500 sztuk. Hodowla byd艂a kwitnie w maj膮tkach Kowale, Starzenice, Czarno偶y艂y, Mas艂owice, Niedzielsko, D膮browa, Mokrsko, Kraszkowice. Hodowla koni w dobrach Mas艂owice, Ruda, Starzenice, Walichnowy, Radoszewice, Skrzynno i Wielgie. Hodowla owiec Negretti w dobrach 艢wi膮tkowice, Radoszewice, Mokrsko, Praszka, Czarno偶y艂y, Siemkowice i Dyl贸w. Ogrodnictwo w Wieluniu i du偶ych maj膮tkach. Pszczelnictwo rozwija si臋 w艣r贸d w艂o艣cian, mieszczan i drobnych posiadaczy. Chmielarstwo w O偶arowie produkcya w roku 1893 na 15000 rs. i u kolonist贸w. Fabryk parowych, konnych, wodnych, by艂o w powiecie 44 gorzelnie 4 parowe i 8 konnych, browary 3, m艂yn parowy 1 Praszka, tartaki 2, huta szklanna 1, m艂yn贸w wodnych 17, garbarnie 3, mydlarnie 3, fabryka guzik贸w 1, fabryka zapa艂ek 1, fabryka spinek do trzewik贸w 1. Produkcya roczna 1892 r. oko艂o 1 2 miliona rs. Ilo艣膰 robotnik贸w 175. Przemys艂 r臋kodzielniczy miejski przedstawiaj膮 piekarze 52 z prod. na 53200 rs. , rze藕nicy 60 z prod. na 23300 rs. , szewcy 492 S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. z prod. na 75700 rs. , krawcy 94 z prod. na 16900 rs. , cie艣le 280 z prod. na 12000 rs. , stolarze 70 z prod. na 23400 rs. , kotlarze i blacharze 9 z prod. na 1970 rs. , 艣lusarze 10, z prod. na 3570 rs. , kowale 74 z prod. na 25520 rs. , farbiarze 8 z prod. na 1700 rs. Przemys艂 wiejski warsztaty tkackie 125 z prod. na 1980 rs. , ku艣nierze 80 z prod. 13500 rs. , bednarze i tokarze 190 z prod. na 8970 rs. , garncarze 9 z prod. na 1200. Jarmark贸w wa偶niejszych niema. Przedmiotem wywozu jest zbo偶e, kartofle, okowita, we艂na, konie, drzewo, s艂oma, siano; dowozu za艣 w臋giel kam. , 偶elazo, stal, farby etc. G艂贸wny przedmiot handlu zbo偶e. W obr臋bie powiatu obecnie znajduje si臋 Ko艣cio艂贸w katol. 51, klasztor贸w katol. 1 bernardynek, parafii 35, kaplic katol. 5, cerkwi 1, ko艣cio艂贸w protest. 2, synagog 7. 1 szpital W. W. 艣w. na 50 chorych w Wieluniu, 1 ochrona dla dzieci w Wieluniu; 3 domy dla starc贸w w Praszce, Wieruszowie i Czarno偶y艂ach; 3 stra藕e ogniowe ochotnicze, komitet sanitarny 1, aptek 8, lekarzy 9, weterynarz 1, felczer贸w 15, akuszerek 3; kas po偶yczkowych gminnych 21, kasa oszcz臋dno艣ci rz膮dowa 1, kasa po偶yczkowowk艂adowa przemys艂owc贸w wielu艅skich w Wieluniu. Zarz膮d powiatu, 25 gmin i magistrat, s膮d pokoju, 7 s膮d贸w gminnych, 2 s臋dzi贸w i 艣ledczych, 2 komisarzy s膮dowych, 1 wo藕ny s膮dowy, komisarz w艂a艣cia艅ski i jeometra komisyi w艂o艣cia艅skiej, 3 rewizor贸w i 3 kontroler贸w akcyzy, kasa powiatowa, sztab stra偶y pogranicznej, komory celne I klasy 1, II klas. 1, III klas. 3. Zarz膮d las贸w rz膮dowych. Budynk贸w wszelkiego rodzaju 32766 w r. 1892. Pod wzgl臋dem zbytu produkt贸w rolnych powiat jako pograniczny w wyj膮tkowo korzystnem zostaje po艂o偶eniu, lecz wielk膮 niedogodno艣ci膮 jest brak dr贸g 偶elaznych. Wprawdzie po nad sam膮 granic膮, znajduj膮 si臋 pruskie drogi 偶elazne, strategiczne i handlowe, nie wp艂ywaj膮 one jednak na zmian臋 stosunk贸w ekonomicznych pow. wielu艅skiego. Dr贸g bitych 1go rz臋du znajduje si臋 w powiecie 94 wiorsty, a mianowicie trakt wielu艅skocz臋stochowski, w. sieradzki, w. wieruszowski, rudnicko praszki i sieradzkowieruszowski. Dr贸g bitych, prywatnych, jest wszystkiego 3 1 2 wiorsty. Linia telegraficzna jedna, od Wielunia do granicy powiatu sieradzkiego d艂ugo艣ci 18 w. Linia telefonowa dla w艂adz pogranicznych od Wielunia do Praszki, i od Praszki przez Boles艂awiec, Wierusz贸w do Podgrabowa na granicy pow. kaliskiego, na przestrzeni 86 w. Stacya telegraficzna w Wieluniu, stacye pocztowe w Wieluniu, Ossyakowie, Dzia艂oszynie, Rudnikach, Praszce, Boles艂awcu, Wieruszowie i Lututowie. Komory celne g艂贸wne w Wieruszowie i Praszce. Le艣nictwo rz膮dowe Wielu艅. Ludno艣膰 powiatu z 87539 dusz w r. 1867 wzros艂a do 138160 w r. 1890. 艢r贸d zapisanych do ksi膮g Wielu艅 sta艂ej ludno艣ci by艂o 126 prawos艂. , 1724 prot. , 11252 偶yd贸w. Na miasto Wielu艅 przypada 5675 mk. Na 1 Mm. obszaru wypada 61 mk. Najbli偶sze stacye dr贸g 藕el. pruskich s膮 Landsberg Gorz贸w oko艂o p贸l mili od Praszki, Wilhelmsbruecke na pruskiej po艂owie Wieruszowa tu偶 pod Wieruszowem i K臋pno oko艂o 12 w. od Wieruszowa a niedaleko od Boles艂awca. Wschodnia cz臋艣膰 powiatu mniej zaludniona ni偶 艣rodkowa i zachodnia. O ludno艣ci tych stron pisa艂 Grajnert Zapiski etnograficzne z okolic Wielunia i Radomska Krak贸w. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym powiat stanowi dekanat wielu艅ski, dyec. kujawskokaliskiej, sk艂adaj膮cy si臋 z 25 parafii Wielu艅, Bia艂a, Boles艂awiec, Chot贸w, Ciesz臋cin, Czarno偶y艂y, Czastary, Dzia艂o艂oszyn, Dzietrzkowice, Komorniki, Konopnica, Kraszewice, Krzyworzeka, Lutut贸w, 艁yskornia, Mieleszyn, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, Ossyak贸w, O偶ar贸w, P膮tn贸w, Praszka, Raczyn, Ruda, Rudlice, Rudniki, Siemkowice, Skomlin, Sokolniki, Walichnowy, Wierusz贸w, Wierzchlas, W贸jcin, 呕ytni贸w, obejmuj膮cych w og贸le 119521 dusz. Ko艣cio艂贸w jest 51, kaplic 5. Parafia ewangielicka jedna, w Wieluniu i 3 filie. Okr臋g贸w b贸偶nicznych 7 w Wieluniu, Boles艂awcu, Lututowie, Wieruszowie, Ossyakowie, Dzia艂oszynie i Praszce. Jedna gmina babtyst贸w w 艢wi膮tkowicach. Pod wzgl臋dem szkolnym to, pr贸cz czterech szk贸艂 w W. istnia艂y r. 1881 w obr臋bie powiatu szko艂y pocz膮tkowe we wsiach i osadach Bia艂a, Boles艂awiec, Bolk贸w, Ciecio艂贸w, Chru艣cin, Czarno偶y艂y, Czastary, Czajk贸w, Dzia艂oszyn, Dzietrzniki, Dzietrzkowice, Galewice, Gana, Kie艂czyg艂贸w, Kie艂czyg艂owska Huta, Krzyworzeka, Kur贸w, Komorniki, Kowale, Kraszewice, Lutut贸w, 艁agiewniki, 艁ubnica, 艁yskornia, Mieleszyn, Mokrsko, Mierzyce, Osiek, Och臋do偶yn, Ostr贸wek, O偶ar贸w, P膮tn贸w, Pichlice, Pop贸w, Praszka, Radoszewice, Rudniki, Sieniec, Skomlin, Sokolniki, Skrzynno; Siemkowice, Swi膮tkowice, Strobin, Strojec. Tur贸w, W臋glowice, Wierusz贸w, Wierzby, W贸jcin, 呕ytni贸w, 呕d偶ary. Obecnie w og贸le szk贸艂 61. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 1 miasto i gmin 25 a mianowicie os. Boles艂awiec, Czastary, os. Dzia艂oszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Kamionka, Kie艂czyg艂贸w, Konopnica, Kur贸w, Ku藕nica grabowska, os. Lutut贸w, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, os. Praszka, Radoszkowice, Rudniki, Siemkowice, Skrzynno, Sokolniki, Skomlin, Skrzynki, Starzenice, os. Wierusz贸w, Wydrzyn. Pod wzgl臋dem s膮dowym obejmuje jeden s膮d pokoju w Wieluniu i 7 okr臋g贸w s膮d贸w gminnych Wielu艅 na Bugaju pod W. , Ossyak贸w, Dzia艂oszyn, Praszka, Boles艂awiec, Wierusz贸w i Lutut贸w. Szpital jeden w W. Dom贸w schronie艅 dla starc贸w 2 w Praszce i Wieruszowie. Ochrona dla dzieci w Wieluniu. Le艣nictwa rz膮dowe wielu艅skie dzieli sie na trzy stra偶e Boles艂awiec, Dzietrzniki, Pichlice. Starostwo wielu艅skie grodowe le偶a艂o w pow. wielu艅skim, wojew. sieradzkiem. W r. 1382 starost膮 jest W艂adys艂aw ks. opolski, 1395 Jan podkomorzy pozna艅ski wyst臋puje jako starosta. R. 1417 zajmuje to stanowisko Marcin z Kalinowy, kasztel. sieradzki. R. 1501 starost膮 jest Stanis艂aw z Kurozw臋k. Wed艂ug najstarszej lustracyi z r. 1564 w sk艂ad ststwa wchodzi艂y m. Wielu艅 i wsi Bia艂a, Bieniecz, Bobrowniki, Czastary, Dzietrzniki, Kie艂czyg艂贸w, Krzywarzeka, Mokrsko, Och臋dzin, Osiek, P膮tn贸w, Pichlice, Sokolniki, Wierzbie i Wr贸bl贸w. W r. 1771 nadane Stan. M臋ci艅skiemu z op艂at膮 kwarty 1232 z艂p. , a hyberny z艂. 2487 gr. 18. Sejm z r. 1773 1775 nada艂 je wraz z w贸jtowstwem wielu艅skim Zbierzchowskiemu na prawie emfiteutycznem. Ziemia wielu艅ska w XVI w. stanowi艂a cz臋艣膰 Wielkopolski, obejmowa艂a 50, 41 mil kwadr. , dzieli艂a si臋 na 67 parafii, liczy艂a 13 miast 182 wsi. Cz臋艣膰 jej obszaru wesz艂a w sk艂ad dzisiejszego W. ks. pozna艅skiego. S膮dy ziemskie istniej膮 tu od po艂owy XIV w. R. 1362 Izajasz s臋dzia ziemi wielu艅. wydaje wyrok w Wieluniu. Po nim spotykamy na tej godno艣ci r. 1395 Bernarda Wierusza. Danych statystycznych do opisu miasta i powiatu dostarczy艂 B. Nowi艅ski. M. R. Witan. Wielu艅 1. Pe艂ki, fol, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanowo, odl. 21 w. od Sier pca. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 34 mk. , par. Zgliczyn. W r. 1882 fol. W. Pe艂ki rozl. mr. 164 gr. or. i ogr. mr. 139, 艂膮k mr. 20, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 3; p艂odozm. 6 i 9pol. 2. W. Wilewo, w艣 drobnej szlachty nad rz. Dzia艂 d贸wk膮, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Ra dzanowo, odl. 29 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 38 mk. , 244 mr. 3. W. Zalesie, w艣 drobnej szla chty, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Ra dzanowo, odl. o 30 w. od Sierpca, ma 17 dm. , 189 mk. , 702 mr. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 89 mk. , par. Zgliczyn. Wed艂ug reg. pob. pow. szre艅skiego z r. 1578 w艣 mia艂a licznych dro bnych posiadaczy na 4 艂an. i 1 mordze, 3 zagr. Pawi艅ski, Mazowsze, 63. Br. Ch. Wielu艅 1. w艣 i dobra, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Zbirohi, o 32 w. od Kobrynia. W艣 ma 310 dzies. ziemi w艂o艣c. 57 艂膮k i pastw. , 4 lasu, 3 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Jagmin贸w, 516 1 2 dzies. 120 艂膮k i past. , 32 1 2 lasu, 6 nieu偶. . 2. W. mylnie, ob. Wielona. Wielu艅, w艣 nad Horyniem, w pobli偶u uj艣cia do S艂uczy, pow. r贸wie艅ski, gm. Wysock o 12 w. , st. poczt. i dr. 藕el. D膮browica o 12 w. , o 170 w. od R贸wnego. W miejscowo艣ci b艂otnistej, pokrytej zaro艣lami, z niewielkiemi piaszczystemi pag贸rkami i gleb膮 piaszczyst膮, posiada cerkiew Pokrowsk膮, z drzewa wzniesion膮 w 1778 r. na wzg贸rku panuj膮cem nad ca艂膮 wsi膮, odnowion膮 w 1868 r. kosztem parafian i uposa Wielu艅 Wielu艅 Wienczyn Wieniawa Wieniary Wienen Wienduga Wiendorf l Wie艅cza Wienciuny Wienadonie Wie艂uta Wie艂owalksznis Wie艂膮jcie Wiel偶e Wieluta Wieluny Wielunki Wielunice Wielu艅 偶on膮 60 dzies. , ziemi z zapisu hr. Antoniego de BroelPlater z 1778 r. Do parafii nale偶膮, wsi Bia艂a o 5 w. i 艁uty艅sk o 3 w. . W ca艂ej par. 102 dm. , 1525 mk. W艂asno艣膰 hr. de BroelPla ter. J. Krz. Wielu艅 al. Julin, ob. Wineta. Wielunice, w艣, pow. przemyski, 12 klm. na p艂d. wsch. od Przemy艣la, 5 klm. na p艂n. wsch. od Ni偶ankowic s膮d pow. stac kol. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶y Stanis艂awczyk, na p艂n. wsch. i wsch. Drozdowice, na p艂d. Pa膰kowicze, na zach. Ma艂kowice. P艂n. zach. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Wiar od p艂d. zach. na p艂n. wsch. Wznies. na p艂d. 271 mt. , na p艂n. 214 mt. W艂asn. wi臋k. biskupstwa gr. kat. w Przemy艣lu ma roli orn. 179, 艂膮k i ogr. 4, pastw. 17, lasu 6 mr. ; w艂. mn. ma roli or. 178, 艂膮k i ogr. 7, past. 72 mr. W r. 1880 by艂o 29 dm. , 176 mk. w gm. , 8 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 174 gr. kat. , 26 izr. , wszyscy narod. rus. . Par. rz. kat. w Ni偶ankowicach, gr. kat. w Drozdowicach. We wsi jest cerkiew. W. s膮. ju偶 wspomniane w dokum. z r. 1407, kt贸rym W艂adys艂aw Jagie艂艂o zatwierdza uposa偶enie w艂adyctwa przemyskiego Liske, A. G. Z. , t. VIII, str. 50. Lu. Dz. Wielunki w spisie z r. 1827, dawna nazwa folw. i os. Jelonki, w pow. wielu艅skim, w par. 呕ytni贸w. W 1827 r. by艂o tu 8 dm. , 50 mk. Wieluny, pow. 艂om偶y艅ski, oh. Duchny, Wieluny, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Nowoaleksandrowska. Wieluta, ob. Wo艂uta, Wiel偶e 1. w艣 i folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Poniewie偶 o 5 w. . Mieszcz. Katz ma tu 8 dzies. , Major 4 dzies. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Poniewie偶a Wie艂膮jcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. 呕orany, par. 艁awkowe, o 25 w. od Telsz. Maj膮. tu Borstejgowie 20 dzies. 5 nieu偶. , Lewgowdowie 20 dzies. 8 nieu偶. . Wie艂owalksznis, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, pod za艣c. Powie艂owalksznis. Wie艂uta, pow. pi艅ski, ob. Woluta, Wienadonie, uroczysko na gruntach d贸br Omiany, w pow. wile艅skim. Wienciuny, ob. Wi臋ciuny. Wie艅cza, ob. Wienickie. Wienczyn, ob. Wi膮czyn, Wiendorf l. Alt, dobra i w艣, pow. g艂upczycki, par. kat. i ew. Pomierzwice. W r. 1885 dobra mia艂y 122 ha, 2 dm. , 34 mk. 9 ew. ; w艣 188 ha, 46 dm. , 292 mk. 31 kat. . 2. W. Neu, w艣, tam偶e, 29 ha, 25 dm. , 189 mk. 66ew. . Wienduga, le艣nictwo, pow. olszty艅ski, st. p. Allenstein. Wienen lit. A. i B. , fol. i w艣, pow. pruskoi艂awski, st. p. Reddenau. Wieniary, ob. Winiary, Wieniawa 1. al. Winiawa, dawniej K艂odno, w艣 i fol. nad rz. Radomk膮. , pow. radomski, gm. Wieniawa, odl. od Radomia 24 w. , posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, urz膮d gm. , gorzelni膮, 22 dm. , 173 mk. W r. 1827 w艣 Winiawa mia艂a 16 dm. , 112 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W, , Jab艂onica i K艂odno, rozl. mr. 1640 gr. or. i ogr. mr. 839, 艂ak mr. 215, past. mr. 372, lasu mr. 115, nieu偶. mr. 99; bud. mur. 8, drew. 23; p艂odozm. 6 i 9pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, gorzelnia i m艂yn wodny. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 16, mr. 69; w艣 K艂odno os. 55, mr. 549; w艣 Jab艂onica os. 25, mr. 316; w艣 Zawady os. 11, mr. 155. Wie艣 ta powsta艂a na obszarze poblizkiego K艂odna. Dziedzic tego Miko艂aj, dziekan kielecki, za艂o偶y艂 tu i uposa偶y艂 ko艣ci贸艂 parafialny, kt贸rego erekcy膮, potwierdzi艂 r. 1369 arcyb. Jaros艂aw ze Skotnik, opatrzyrwszy dziesi臋cinami sto艂u arcybiskupiego ze wsi K艂odno, Brudnowo i Bukowiec. Do parafii w艂膮czono K艂odno, Jab艂onic臋, Ryk贸w i Kochanowo. W drugiej po艂owie XV w. K艂odno przesz艂o w r臋ce rodu Wieniawit贸w, kt贸rzy wie艣 przezwali Wieniaw膮, . Cz臋艣膰 jednak, zapewne do innych nale偶膮c膮 w艂a艣cicieli, zatrzyma艂a dot膮d nazw臋 pierwotn膮. K艂odno, dzi艣 K艂贸dno. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wieniawa alias Clodno ma ko艣ci贸艂 par. drewniany, p. w. N. P. Maryi i 艣w. Katarzyny. Pleban 贸wczesny M艂odecki utrzymywa艂 dwu wikarych. Pleban mia艂 dwa 艂any roli, gaj kt贸ry wyr贸s艂 na las, 艂ak臋, zagrodnika. Na obszarze wsi siedz膮 dziedzice Wolscy h. 艁ab臋d藕 i M艂odeccy. Pleban M艂odecki w r. 1520 rozebrawszy po艂ow臋 ko艣cio艂a wystawi艂 j膮. z muru w艂asnym nak艂adem. Drug膮, po艂ow臋 wymurowa艂 r. 1703 Dunin W膮sowicz, podskarbi sandomierski 艁aski, L. B. , I, 686. Dziesi臋cin臋 wie艣 dawa艂a plebanowi, warto艣ci do 2 grzyw. W r. 1569 Stanis艂aw Modecki i Komorowski p艂ac膮, tu pob贸r od 9 zagrod. Pawi艅. , Ma艂op. , 317. Istnia艂 tu przy ko艣ciele szpital dla 2 ubogich. W. par. , dek. radomski, 1617 dusz. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. V w Wolanowie, st. pocz. w os. Przysucha. Gmina ma 14085 mr. obszaru, w tem ziemi dwors. 10384, w艂o艣c. 3701 mr. i 4635 mk. 5 praw. , 104 偶yd. . W sk艂ad gm. wchodz膮 Bara偶, Brudn贸w, Brudnowska Wola, Brzozowica, D膮browa Kochanowska, D膮browa Wieniawska, G艂og贸w, Jab艂onica, Kale艅, K艂贸dno, Kochan贸w, Konary, Koryciska, Korzyce, Plec, Podb贸r, Podo艂ek, Pogroszyn. Ryk贸w lit. A. i B. , Sokolniki Mokre, S. Suche, Sulistrowice, Wieniawa, W贸lka D臋bowa, Zad膮browie, Zawady, 呕uk贸w. 2. W. , przedmie艣cie Lublina, le偶y przy szosie warszawskiej, na obszarze gm. Konopnica, w pobli偶u S艂awinka. Posiada 100 dm. , 2025 mk. 1883 r. , w tej liczbie 1787 偶yd. Znajduje si臋 tu s膮d gm. okr. IV, urz膮d gm. Konopnica, synagoga, dwa domy modlitwy 偶ydow. , 2 garbarnie, 2 fabryki octu, olejarnia, W r. 1827 by艂o 68 dm. , 486 mk. Wielu艅 Wieniawa Wieniawka Wienickie Wieniec W. podobno powsta艂a oko艂o r. 1400 na obszarze folwarku nale偶膮cego do Jana Krydlera, mieszczanina lubelskiego. W r. 1419 by艂y tu winnice nale偶膮ce do mieszczan. R. 1532 posiada艂 W. Jan Lubomelski. Wed艂ug regestru pog艂贸wnego z r. 1676 by艂o tu 37 mk. Pawi艅ski, Ma艂op. , 29a. Br. Ch. Wieniawa al. Winiawa, grupa dom贸w i fol. w Miloszowicach, pow. lwowski. Wieniawka, folw. d贸br Horod艂o, w pow. hrubieszowskim. Wieniawka. Tak sie zwala do r. 1809 Chmiel贸wka, w pow. trembowelskim. Wienickie al. Wiencza, rozlew jeziorny, w pow. bobrujskim, na lewej strome Berezyny, pod Bobrujskiem, niedaleko przedmie艣cia zwanego Zielona Karczma, 2 w. d艂. , 1 2 w. szer. , po艂膮czony z Berezyn膮 strumieniem, po kt贸rym na wiosn臋 drzewo si臋 sp艂awia. Rybny. Wieniec 1. w dok. z r. 1252 Wince, 1255 Winzu, 1259 Winche, 1266 Winz, w艣, fol. i dobra nad rzka Zg艂owi膮czka, pow. w艂oc艂awski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec. Odl. 9 w. od W艂oc艂awka, 5 w. od Brze艣cia Kujawskiego, 24 w. od Radziejowa. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szkol臋 pocz膮tkow膮, 19 dm. 12 dwor. , 7 w艂o艣c, 48 dym. i 488 mk. Bobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1871 z folw. W. , Lipiny, Dziadowo i K膮ty, rozl. mr. 3063 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 728, 艂膮k mr. 209, past. mr. 23, wody mr. 33, lasu mr. 1000, nieu偶. mr. 34; bud. mur. 15, drew. 15; p艂odozm. 12pol, las nieurz膮dzony; fol. Lipiny gr. or. i ogr. mr. 358, l膮k mr. 49, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 3; p艂odozm. 14pol; folw. Dziadowo gr. or. i ogr. mr. 297, l膮k mr. 32, wody mr. 2, nieu偶. mr. 10; bud. mur 1, drew. 1; fol. K膮ty gr. or. i ogr. mr. 270; bud. mur. 2. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 54, mr. 109; w艣 Siedlemin os. 11, mr. 291; w艣 K膮ty os. 8, mr. 145; w艣 Dziad贸w os. 5, mr. 9; w艣 Maryanowo os. 9, mr. 145; w艣 Lipiny os. 8, mr. 5; w艣 Dolina al. Dziadolina os. 10, mr. 272; w艣 Mazury os. 6, mr. 10; w艣 Machnacz os. 19, mr. 647. W r. 1827 w艣 mia艂a 37 dym. , 289 mk. ; w贸jtowstwo 6 dm. , 37 mk. W. jest dawn膮, posiad艂o艣ci膮 biskup贸w kujawskich. Aktem z r. 1252 Kazimierz, ks. kujawski, nadaj膮c r贸偶ne przywileje dla d贸br biskup贸w kujawskich, pozwala w Wie艅cu polowa膰 na bobry, zar贸wno w jeziorze Smenche 艢wi臋te jak i w wyp艂ywaj膮cej z niego rzeczce Lubchora Kod. dypl. pol. , II, 603. W akcie z r. 1255 ten偶e ksi膮偶e nadaje prawo niemieckie dla wsi W. i 艁opacino. W akcie z r. 1259, kt贸rym papie偶 Aleksander IV bierze ko艣ci贸艂 w艂oc艂awski pod opiek臋, nazwano wie艣 Winche. Wreszcie w dokum. z r. 1266 wspomniano m艂yn znajduj膮cy si臋 w W. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1557 p艂acono tu od 31 艂an. , 19 1 4 czynszowych, 3 zagr. , 8 komor. , 3 艂an. so艂tysich Pawi艅. , Wielkop. , II, 4. Biskupi posiadali W. do r. 1796, w kt贸rym rz膮d pruski, zaj膮wszy dobra biskup贸w, nadal W. jako donacya gen. ks. Hohenlohe Ingelfmgen, mieszkaj膮cemu we Wroc艂awiu. Ten wydzier偶awi艂 je Dawidowi Arendt, a potem sprzeda艂. Stanis艂aw Mi膮czy艅ski, adjutant ks. J贸zefa Poniatowskiego, naby艂 W. z s膮siedniemi wsiami. Akta ko艣cielne z r. 1823 mianuj膮 go dziedzicem wsi Wie艅ca, Siedlimina, K膮t贸w, Brzezia i innych. Odt膮d dobra te zostawa艂y w rodzinie Mi膮czy艅skich. Zas艂u偶ony bankier i przemys艂owiec Leopold Kronenberg kupi艂 naprz贸d Brzezie 1856 r. , potem Wieniec 1868 i oba te maj膮tki po艂膮czy艂 szos膮. . Wystawi艂 on w W. okaza艂y pa艂ac 1873, otoczony parkiem; zbudowa艂 murowany most na Zg艂owi膮jczce pod samym W. 1877. We wsi za艣 wzni贸s艂 murowane domy dla s艂u偶by. Po jego 艣mierci synowie Stanis艂aw i Leopold, dokonali zamiany grunt贸w i serwitut贸w z w艂o艣cianami, pola wszystkie wydrenowali. Od 1890 posiada dobra Leopold Kronenberg, kt贸ry zbudowa艂 szos臋 z Brzezia do traktu rz膮dowego w艂oc艂awsko nieszawskiego, nadto wystawi艂 pa艂ac w Brzezin, wzni贸s艂 pi臋kne budynki gospodarcze, oraz wprowadzi艂 wiele innych ulepsze艅. Za biskup贸w kujawskich dobra wienieckie, podzielone na w贸jtowstwo, so艂ectwo i m艂yn Zawada zwany, dawane bywa艂y w czasow膮 dzier偶aw臋; obecnie zostaj膮 pod bezpo艣rednim zarz膮dem samych偶e w艂a艣cicieli. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Miko艂aja Bisk. , wzniesiony by艂 i uposa偶ony przez biskup贸w kujawskich. W dok. z r. 1356 wyst臋puje M. de Winecz, pleban i kanon. w艂oc艂awski Dok. Kujaw. Ulanowski, 251 276. Po spaleniu r. 1560 nowy zosta艂 po艣wi臋cony przez bisk. Stan. Karnkowskiego w r. 1575. Gdy ten sp艂on膮艂, bisk. Krzysztof Szembek 1733 r. wystawi艂 nowy, z drzewa r贸wnie偶, d. 12 czerw. 1763 r. przez bisk. sufr. Jana Dembowskiego konsekrowany. Skoro 艣wi膮tynia ta uleg艂a zniszczeniu, r. 1880 zacz臋to budowa膰 i 1882 uko艅czono ko艣ci贸艂 murowany, wed艂ug planu budowniczego Goebla, w stylu roma艅skim, kosztem parafian, przewa偶nie jednak funduszem dziedzic贸w. Wzniesiono te偶 now膮 plebani膮 i otoczono ko艣ci贸艂 murem. Aparaty ko艣cielne ofiarowa艂a J贸zefa z Reszk贸w Kronenbergowa. Parafi膮 sk艂adaj膮 wsi i folwarki Wieniec, Aleksandrowo w aktach ko艣cielnych od r. 1822, Bach贸rka z parafii b膮dkowskiej, przy艂膮czona r. 1884, Brzezie, Dolina od r. 1856 spotykana w aktach, Dziadowo od r. 1789, pisane tak偶e Zadowo i 呕adowo, Dubielewo 1739, Grzebielewo 1880, Gustorzyn 1783, Jaran贸wek 1741, K膮ty r. 1297 przez W艂adys艂awa 艁okietka darowane szpitalowi w Brze艣ciu, Klementynowo od imienia Klementyny Mi膮czy艅skiej, 1851 r. , Leopoldowo od Leopolda Kronenberga, 1857, Krzy偶owki 1809, Lipiny 1834, Lipinki, 艁uba Wienieeka 1882, Maryanki od Maryi Mi膮czy艅skiej, Machnacz Wieniawa Wieniewicze Wienken 1854, od poblizkiego bagna tak nazwany, Nowy M艂yn 1739, Mazury 1760, Mieczys艂aw od Mieczys艂awa hr. Mi膮czy艅skiego, 1832 r. , karczma, Pol贸wka 1760, dawniej Polowa karczma, Polowy go艣ciniec, R贸偶anowo lub R贸zinowo od R贸偶y Kronenbergowej, 1893, Siedlimin staro偶ytna osada, S艂one 1815, Studniska, Wolica Stara i Nowa, albo Wielka i Mala, 1690, Witoldowo 1837, od Witolda Mi膮czy艅skiego, Wlodarka. Dawniej i Jaranowo nale偶a艂o do parafii, r. 1843 od艂膮czone do b膮dkowskiej. Ludno艣膰 katolicka parafii r. 1827 podana 1957 dusz, r. 1836 dusz 1167, obecnie 2700; 偶yd贸w nie ma, lecz Niemc贸w protestant贸w liczba ustawicznie wzrasta, zw艂aszcza w Witoldowie, Leopoldowie, Maryankach, w R贸zinowie i Wolicy, jest razem dusz 267. Plebanem od r. 1569 bywa zawsze jeden z kanonik贸w katedry w艂oc艂awskiej, albowiem parafia ta przez bisk. Stanis艂awa Karnkowskiego oddan膮 zosta艂a na fundusz kaznodziei katedry. Nowy cmentarz grzebalny w polu za艂o偶ony 1821 r. Metryki urodze艅 przechowa艂y si臋 od r. 1690, za艣lubionych od r. 1723, zmar艂ych od 1725. 2. W, , w艣, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Brzoz贸w, ma 89 mk. , 247 mr. Z. S. Ch. Wieniec 1. w艣, pow. kobry艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Brohiczyn, 111 dzies. ziemi cerkiewnej 13 艂膮k i past. , 64 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. siebieski, w艂asno艣膰 Julii 艃oskowskiej, ma wraz z Kry偶ewem 210 dzies. Wieniec, w XVI w. Vynyecz, w艣 i dobra nad jeziorem t. n. , pow. mogilnicki, o 8 klm. na p艂n. zach. od Mogilna, par. kat. Niestronno, pocz. w J贸zefowie. W r. 1837 w艣 W. mia艂a 15 dm. , 127 mk. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y holendry Czaganiec 5 dm. , 34 mk, , Czarne Hol臋dry Ol臋dry maj膮ce 8 dm. , 40 mk. , Popielary 6 dm. , 24 mk. i m艂yn Le艣nik 1 dm. , 9 mk. . W艂a艣cicielem d贸br by艂 Seidler. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, w par. Niestronno, dawa艂a z 艂an贸w folw. dziesi臋cin臋 plebanowi. 艁any kmiece za艣 dawa艂y tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu. R. 1580 Albert Winiecki p艂aci tu od 6 1 2 艂an. , 10 ogrod. , 1 rzem. Pawi艅. , Wielk. , I, 151. Wieniec, szczyt g贸rski 893 mt. npm. , w Karpatach wschodnich, w pasmie ci膮gn膮cem si臋 od Kadoubowa oko艂o Turki nad Stryjem do Mi臋dzybrodzia nad Sanem. Wieniec, w艣, pow. boche艅ski, w pobli偶u uj艣cia Stradomki do Raby z praw. brzegu, wzn. 216 mt. npm. , ma 41 dm. i 238 mk. rzym. kat. Par, w Niegowieci. Korpus tabularny i administracyjny ma wsp贸lny z D膮browic膮 por. Podegrodzie. Jest to staro偶ytna osada. Za D艂ugosza L. B. , I, 32, II, 116 w艂asno艣膰 Jana Niewiarowskiego P贸艂kozica, kt贸ry mia艂 4 1 2 艂ana km. , predium szlacheckie i karczm臋 mi臋dzy Stradomk膮 i Rab膮, zwan膮 Uscze, kt贸ra posiada艂a rol臋. W 1490 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 446 zapisano w艣 p. n. Vynnecz z 5 lan. a w 1581 Viniecz Niewiarowskiej mia艂 2 lany km. , 2 zagr. z rol膮, 2 kom. z byd艂em, 1 kom. bez byd艂a i 2 rzem. Otoczony od zach. , p艂n. i wschodu dwiema rzekami, graniczy na p艂d. z D膮browic膮. Winiew. mto powiat. gub. tulskiej, na wynios艂ym brzegu rzki Wieniewki, w pobli偶u uj艣cia jej do Osietru, pod 54 21 pln. szer. i 55 56 wsch. d艂ug. , odl. o 48 w. na pln. wsch. od Tu艂y. W 1860 r. mia艂o 509 dm. 67 murow. , 6 cerkwi, 5608 mk. , 55 sklep贸w, szkol臋 powiat. , szpital miejski, st. poczt. , 4 nieznaczne zak艂ady przemys艂owe. Kupcy miejscowi prowadz膮 znaczny handel zbo偶em, byd艂em stepowem i sk贸rami. Targi tygodniowe. Pod miastem na brzegu Wieniewki znajduj膮 si臋 艂omy wybornego wapienia. W. istnia艂 ju偶 w XV w. , w XVI w. by艂o otoczone wa艂ami ziemnemi; od 1777 r. mto powiat, namiestnictwa tulskiego. W 1834 r. wielki po偶ar zniszczy艂 prawie ca艂e miasto. Winiewski powiat, w p艂n. wsch. cz臋艣ci gubernii, zajmuje 48, 3 mil al. 2337 w. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia wynios艂膮 p艂aszczyzn臋, przerzni臋t膮 od zachodu na wsch贸d rz. Osietr. Lewa, t. j. p贸艂nocna cz臋艣膰 jest poprzerzynana jarami i zaros艂a w cz臋艣ci lasem; gleba sk艂ada si臋 z gliny czerwonawej i piasku. Cz臋艣膰 p艂d. zach. prawej strony jest r贸wna i bezle艣na; gleb臋 stanowi czarnoziem pomieszany z torfem i piaskiem. Nakoniec cz臋艣膰 p艂d. wschodnia, zw艂aszcza w dorzeczu rz. Proni, jest pokryta urodzajnym czarnoziemem. Pod wzgl臋dem geognostycznym przewa偶a wapie艅 g贸rnej formacyi, bogaty w charakterystyczne skamienia艂o艣ci. Najbogatsze 艂omy wapienia znajduj膮 si臋 w dorzeczu Osietru. Nadto znajduj膮 si臋 w powiecie pok艂ady w臋gla kamiennego, lichego gatunku. Gr艂贸wn膮 rzek膮 powiatu jest Osietr, przybieraj膮cy od lewego brzegu Wierchusz臋, Ni偶ewn臋, Mordwez i Bereza艅, od prawego za艣 Po艂o艣ni臋 i Wieniewk臋. Wszystkie one s膮 nieznaczne. Jeziora i b艂ota niewielkie. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 91981 mk. , zamieszkuj膮cych 289 osad 10 s艂ob贸d, 72 si贸艂. W powiecie znajduje si臋 79 cerkwi. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo. Pod rol膮 jest 167512 dzies. , pod 艂膮kami 45045, pod lasami 34388 dzies. W drzewostanie przewa偶a d膮b, brzoza, osina i lipa. W 1860 r. by艂o w powiecie 30000 sztuk koni, 12200 byd艂a rogatego, 38500 owiec, 3500 trzody chlewnej. Pod wzgl臋dem fabrycznym w t. r. znajdowa艂y si臋 w powiecie wy艂膮cznie 4 cukrownie, zatrudniaj膮ce 471 robotnik贸w. Wieniewicze, w艣 i za艣c, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , o 97 w. od Oszmiany. W艣 ma 7 dm. , 62 mk. katol. , za艣c. za艣 1 dm. , 28 mk. t. wyzn. Wienken, w艣, pow. licbarski, st. p. Kiwitten. Wieniec Wieniec Wiepryn Wienosadzie pow Wienosadzie pow. nowoaleksandrowski, ob. Winosady. Wiep, pow. labiewski, ob. Niemenica. Wieprewno, pow. rzeczycki, ob. S艂oboda t. X, 799. Wiepry, w dokum. Wepry, Wieprze w艣 nad odnoga Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, o 150 w. od Rzeczycy, ma 28 osad. Miejscowo艣膰 bogata w 艂aki i ryby. Lud rybaczy i flisaczy przewa偶nie. Nale偶a艂a do w艂o艣ci Bia艂osoroka, d贸br monasteru pieczerskiego w Kijowie. W 1624 r. zapad艂 dekret w sprawie mi臋dzy o. Jelisejem Pletenickim, archimandryta pieczerskim kijowskim, i jego kapitu艂膮 a Miko艂ajem Steckim, w贸jtem kijowskim, o nas艂anie ludzi 偶ernowskich na w艣 W. i tam gwa艂t贸w poczynienie ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 378. Pod艂ug reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1628 r. monaster placi ze wsi Wieprze od 3 dym. , 2 ogr. tam偶e, I, 80. A. Jel. Wiepryn, pow. radomyski, ob. Wepryn. Na pocz膮tku XVII w. wymienione jako mko, zwane 艁ukaszowem, by艂o w posiadaniu 艁ukasza Sapiehy i ma艂偶onki jego Zofii Kmicianki, kt贸rzy, pomi臋dzy innemi czynno艣ciami s膮dowemi, pod 1618 r. czyni膮 zapis na rzecz Krzysztofa Kiewlicza o zastaw d贸br dziedzicznych m. 艁ukasz贸w, zw. Wepryk i in. , w woj. kij. le偶膮cych ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 134, 285, 369, 461, 571. Wieprz, prawy dop艂yw Wis艂y, w kr贸lestwie polskiem. 殴r贸d艂a jego le偶膮, w gubernii Lubelskiej, pow. tomaszowskim, gm. Tarnawatka we wsi Wieprz贸w, zwanej tak偶e Wieprzowem Jeziorem. Tu w pobli偶u dworu le偶y niewielkie jezioro, zasiane podziemnemi 藕r贸d艂ami; tylko na wiosn臋, w czasie tajania snieg贸w lub po wielkich deszczach, drobne ruczaje sp艂ywaj膮 z okolicznych wzg贸rzy bezpo艣rednio do jeziora. Wynios艂o艣膰, ciagn膮ca si臋 ku Tomaszowu na po艂udnie i Podhorcom na wsch贸d, wzniesion膮 jest 艣rednio 250 mt. npm. i dosi臋ga w Bia艂ej G贸rze, na p贸艂noco wsch贸d od Tomaszowa 296 mt. Ta to wynios艂o艣膰 s艂u偶y zarazem za grzbiet wododzia艂owy i za w臋ze艂 藕r贸d艂owy dla Wieprza, Huczwi i So艂okii nosz膮ej tu nazw臋 Sok贸艂ki; jest ona r贸wnie jak i ca艂a okolica, g臋stemi borami pokryta, co ma wa偶ne znaczenie dla gospodarki wodnej bowiem wilgo膰 d艂u偶ej si臋 przechowuje i r贸wnomierniej w ci膮gu roku zasila wod膮, s膮siednie strumienie. Wyp艂yn膮wszy z jeziora, Wieprz, jako w膮t艂a struga, zwraca si臋 ku p贸艂nocowscho dowi, d膮偶膮c przez podmok艂e 艂膮ki, cz臋stokro膰 zatapiane, mi臋dzy Tarnawatk膮 a Pa艅kowem, do wsi Majdan Wielki i Ruskie. Tu 艂膮czy si臋 z nim z prawej strony potok wyp艂ywaj膮cy z do艣膰 znacznego jeziora mi臋dzy Krynicami a Polanami. Wzmocniona rzeka przep艂ywa ma艂y staw Turzyniec, gdzie pierwszy m艂yn obraca i wchodzi w granice powiatu zamojskiego, p艂yn膮c na osad臋 Krasnobr贸d i wie艣 Hutki; w obu tych miejscowo艣ciach W. r贸wnie偶 przep艂ywa stawy i porusza m艂yny. Za Hutkami we wsi Kaczorkach wpada z prawej strony potok od Suchowoli i Potoczka. Od Kaczorek W. wchodzi w g艂臋bok膮 dolin臋, z obu stron pag贸rkami obstawion膮; pag贸rki te spadaj膮 do艣膰 nagle, poorane tu i owdzie jarami, a u ich st贸p roz艂o偶y艂y si臋 mianowicie wioski Bondyrz i Guci贸w na lewym, a Trzepieciny na prawym brzegu. Min膮wszy wioski Obrocz i Rudk臋, gdzie wynios艂o艣ci lewego brzegu urywaj膮 si臋 chwilowo, Wieprz dosi臋ga Zwierzy艅ca Ordynackiego i tu od wsi Bukownicy przyjmuje z lewej strony bezimienn膮 strug臋. Od 藕r贸de艂 a偶 do Zwierzy艅ca W. mia艂 kierunek biegu p贸艂nocnozachodni, odt膮d zwraca si臋 ku p贸艂nocowschodowi i kierunek ten z nieznacznemi zboczeniami a偶 do Krasnegostawu zatrzymuje. Wsie i osady nadbrze偶ne s膮 znaczne i g臋sto rozrzucone; trzymaj膮 si臋 one ju偶 to zdala od koryta, je艣li brzegi s膮 niskie, najcz臋艣ciej 艂膮kowe, ju偶 te藕 wznosz膮 si臋 nad samym brzegiem, je艣li ten jest twardym l膮dem. W samym Zwierzy艅cu wzg贸rza przysuwaj膮 si臋 ze stron obu, tworz膮c jedn膮 z najpi臋kniejszych miejscowo艣ci, jakie W. w swoim biegu przep艂ywa. Jestto zarazem wy艂om, przez kt贸ry rzeka utorowa艂a sobie drog臋 i zniewolona przez napotkane wynios艂o艣ci, dotychczasowy kierunek biegu zmieni艂a. Zwierzyniec, Wyw艂oczk臋 i Turzynie膰 rozcina W. na dwoje, dalej za艣 wsie odsuwaj膮 si臋 od 艂o偶yska, le偶膮 tu Topolcza, Kaw臋czynek, Kaw臋czyn i B艂onie na lewym, a 呕贸rawnica, Br贸d kolonia, Br贸d wo艂oski, Br贸d 艣redni i Br贸d stary na prawym brzegu; 艣r贸d 艂膮k, nieco bagnistych, ciemniej膮 gdzieniegdzie k臋py olszyny i niewielkie gaje drzew li艣ciastych. Dopiero w Szczebrzeszynie W. znowu p艂ynie tu偶 przy twardym brzegu na lewej stronie, praw膮 bowiem zaj臋艂a szeroka na wiorst臋 r贸wnina, mocno przej臋ta wilgoci膮 i cz臋sto zalewana. Mi臋dzy Szczebrzeszynem a Brodem starym rzeka opuszcza pasmo wynios艂o艣ci, ci膮gn膮cych si臋 z po艂udniowschodu na p贸艂nocozach贸d od Krasnobrodu ku Gorajowi i wydobywa si臋 na r贸wnin臋 p艂yn膮c ku wsi Bodacz贸w. Tu nakrywa j膮 most sta艂y i przecina trakt bity z Zamo艣cia na Szczebrzeszyn most, i Zwierzyniec most do Bi艂goraja. W dalszym biegu rzeka pozostawia na prawym brzegu pi臋kny park i pa艂ac w Klemensowie a na lewym wie艣 i folwark Micha艂贸w, przep艂ywa 艣rodkiem wsi Deszkowice i przez rozleg艂e 艂膮ki b艂otniste pod膮偶a do jeziora Nieliskiego przy wsi Nielisz, przyj膮wszy wprz贸d z lewej strony najznaczniejszy dot膮d sw贸j dop艂yw Pur, p艂yn膮cy od Turobina i wpadaj膮cy do Wa poni偶ej wsi Naw贸z. Z Nieliskiego jeziora W. wychodzi jako rzeka do艣膰 znaczna i stale w wod臋 zasobna, przyjmuje z lewej strony 艁臋towni臋 t. 艁臋t贸wk臋 mija na lewo wie艣 Staw, poni偶ej kt贸rej wpada znaczny strumie艅 Topornica al. 艁abu艅ka od prawej strony, b臋d膮cy odp艂ywem szeregu jezior Wienosadzie Wiep Wieprz Wiepry w Wysokiem, Krzaku, Piaskach Buskich, poczem dosi臋ga Ujazdowa i Wirkowic na lewym brzegu, a Tarzymiech贸w, gdzie tworzy pierwsz膮 wi臋ksz膮 wysp臋, na prawym. Na kr贸tkiej przestrzeni mi臋dzy Stawem a Tarzymiechami dolina Wa zw臋偶a si臋 znacznie, otoczona stromemi do艣膰 wynios艂emi brzegami, zw艂aszcza na lewej stronie, koryto za艣 przerzuca si臋 kolejno z pod lewego zbocza pod prawe. Z obu stron otwieraj膮 si臋 ku tej dolinie w膮wozy, kt贸remi po roztopach wiosennych i po wi臋kszych deszczach dop艂ywa woda do rzeki. Poni偶ej Tarzymiech贸w W. rozlewa si臋 na szerokiej r贸wninie, p艂ynie leniwo i wchodzi w granice pow. krasnostawskiego. Dwa bli藕nie miasteczka Izbica i Tarnog贸ra s膮 tu pierwszemi osadami, kt贸re W. oddziela od siebie; Izbica po prawej stronie le偶y na nizinie u st贸p niewielkiego wzg贸rza, gdy tymczasem Tarnog贸ra wznosi si臋 na wynios艂o艣ci, wkraczaj膮cej nakszta艂t p贸艂wyspu w r贸wnin臋 nadwieprza艅sk膮, ci膮gn膮c膮 si臋 pasem 1 2 w. szerokim 艣r贸d 艂ak i bagien a偶 do Krasnegostawu. Na lewym brzegu le偶膮 tu wioski Roman贸w, Dworzyska i Latycz贸w, na prawym Wal, W贸lka Or艂owska i Zastawie. Tu pod W贸lk膮 wpada do Wa strumie艅 Wotyka v. Wolica a pod Zastawiem strumie艅 od Surhowa i Brzezin, oba, jak wiele dop艂yw贸w Wieprza艅skich, przep艂ywaj膮ce przez liczne jeziora i stawy; z lewej za艣 strony pod samym Krasnymstawem rzeka 呕贸艂kiewka, przychodz膮ca od osady t. im. i oddzielaj膮ca Krakowskie Przedmie艣cie od Za偶贸艂kwi. W Krasnymstawie oba twarde brzegi znacznie zbli偶aj膮 si臋 ku sobie, co nada艂o temu punktowi wa偶ne znaczenie komunikaeyjne, tembardziej, 藕e W. staje si臋 odt膮d nietylko sp艂awnym, ale przy odpowiednim stanie w贸d i 偶eglownym. Tu te藕 krzy偶uj膮 si臋 drogi bite do Rejowca, Lublina i Zamo艣cia oraz zwyczajne go艣ci艅ce do Wojs艂awic i 呕贸艂kiewki. Od Krasnegostawu rozpoczyna si臋 trzeci g艂贸wny kierunek biegu rzeki ku p贸艂nocozachodowi, trwa bez wi臋kszych zbocze艅 a偶 do po艂膮czenia si臋 z Ty艣mienic膮 w okolicy Kocka. Ca艂a ta przestrze艅, z nielicznemi wyj膮tkami, przedstawia r贸wnin臋 jednostajn膮, niezbyt 偶yzn膮 i miejscami s艂abo zaludnion膮. Poni偶ej Krasnegostawu W. przyjmuje z prawej strony Sinic臋 v. Siennic臋, przerzyna pi臋kne 艂膮ki, oddziela St臋偶yc臋 od Wincentowa i odt膮d a偶 do wsi Siestrzewitowa tworzy granic臋 powiat贸w krasnostawskiego i che艂mskiego. Na lewem brzegu le偶膮 tu krasnostawskie osady 艁opiennik Ruski, pod kt贸rym wpada strumie艅 do Izdebna, dalej Dobryni贸w, Ole艣niki ze strumieniem od Siedlisk, Trawniki i Czemierniki, gdzie rzek臋 przecina plant drogi 偶elaznej nadwi艣la艅skiej, wreszcie Bazar, Pe艂czyn i Siestrzewit贸w, gdzie wpada znaczny strumie艅 Gie艂czewski v. Gie艂czew, tak nazwany od wsi pod kt贸r膮 ma 藕r贸d艂a; na brzegu prawym lesistym le偶膮 wsi che艂mskie, wog贸le rzadkie Borowica ze strumieniem przychodz膮cym od 呕ulina, Majdan Krypk贸w i Dorohucza, gdzie przechodzi trakt bity od Lublina na Piaski do Che艂ma. Od Siestrzewitowa na 艁yso艂aje do Jaszczowa W. p艂ynie ca艂kowicie w powiecie krasnostawskim, poczem wchodzi na kr贸tko do powiatu che艂mskiego, d膮偶膮c na Milej贸w, wprost kt贸rego wpada od prawego brzegu struga z Ostrowskiego stawu, dalej na 艁a艅cuch贸w, Wol臋 艁a艅cuchowsk膮, Zakrzew, Ciechank臋 i Tr臋baczew do 艁臋czny. Wszystkie te wsi le偶膮 na lewym brzegu, prawy za艣, poczynaj膮c od Dorohuczy jest na d艂ugo艣ci trzech mil prawie zupe艂nie osad ludzkich pozbawiony. Poni偶ej Woli 艁a艅cuchowskiej W. przyjmuje od lewej strony potok od Bystrzejowie i Me艂gwi, przep艂ywaj膮cy przez kilka staw贸w i jezior, za艣 w 艁臋cznej z prawej strony Swink臋, p艂yn膮c膮 w膮zkim jarem od Puhaczowa. Pod Ciechank膮 p艂askie dot膮d brzegi wznosz膮 si臋 i rzeka wchodzi w w膮woz o do艣膰 stromych zboczach, p艂yn膮c tak a偶 do u艣cia Bystrzycy pod Zawieprzycami; na jej ldwym brzegu le偶膮 wsi Podzamcze, Nowogr贸d, Stoczek, Kijany i Spiczyn, ten ostatni wype艂nia wid艂y rzeczne, Bystrzycy i Wieprza, na prawym za艣 Witaniew, Zi贸艂k贸w i Kijany Dolne. Powiat che艂mski rzeka opuszcza poni偶ej Woli 艁a艅cuchowskiej i odt膮d a偶 do Stoczka tworzy granic臋 powiat贸w krasnostawskiego i lubartowskiego teraz wchodzi ca艂kowicie w obszar tego ostatniego. Min膮wszy Zawieprzyce, roz艂o偶one malowniczo na prawym wynios艂ym brzegu, W. p艂ynie leniwo 艣r贸d p艂aszczyzn 艂膮kowych, cz臋艣ci膮 bagnistych, zostawiaj膮c wioski Jawidz, Rokitno, W贸lk臋 Rokick膮, Baran贸wk臋 i 艁uck臋 na lewym a Czerniej贸w i Syrniki na prawym brzegu. Od Lubartowa, kt贸ry dla zalewanej cz臋sto r贸wniny, odsun膮艂 si臋 na wiorst臋 od lewego koryta rzeki. Wieprz pod膮偶a do G贸rki Lubartowskiej, gdzie go przecina trakt z Lubartowa do Parczewa, min膮wszy przedtem Chlewiska na prawej stronie a na lewej Szczekark贸w, kt贸rego wynios艂o艣膰 nakszta艂t wyspy wznosi si臋 z r贸wniny przyleg艂ych 艂膮k i gaj贸w. Dalej rzeka rozdziela na dwoje wie艣 Leszkowice, mija Luszaw臋 i 呕贸rawieniec na prawym brzegu, pozostawia zdala Serock i osad臋 Firlej na lewym, wkracza w okolic臋 suchsz膮 i na Tarkawic臋 pod膮偶a do wsi G贸rka, gdzie z prawej strony przyjmuje najwi臋kszy sw贸j dop艂yw Ty艣mienic臋. Ta zbiera wody z wi臋kszej cz臋艣ci wy偶yny 艁ukowskoRadzy艅skiej i wzmacnia rzek臋 g艂贸wn膮 tak dalece, 藕e nawet podczas nizkiego stanu wody sp艂aw na niej jest odt膮d mo偶liwy. Od u艣cia Ty艣mienicy a偶 poni偶ej 艁ysobyk, W. stanowi granic臋 powiat贸w lubartowskiego i 艂ukowskiego, i zarazem rozpoczyna ostatni膮 cz臋艣膰 swego biegu w kierunku zachodnim, zlekka ku po艂udniowi odchylonym. Godnem jest uwagi, 藕e na ca艂ej przestrzeni mi臋dzy u艣ciami Bystrzycy i Ty艣mienicy, czyli na sze艣ciomilowej d艂ugo艣ci, W. nie przyjmuje 偶adnych Wieprz Wieprz zgo艂a dop艂yw贸w, gdy偶 za takie nie mo偶na poczyta膰 drobnych, przygodnie tylko wod臋 posiadaj膮cych strug, jakie tu i owdzie sp艂ywaj膮. Przyczyn膮 tego s膮 dwie rzeki, a mianowicie Minina na zachodzie i systemat Ty艣mienicy na wschodzie, obie p艂yn膮 r贸wnolegle do Wieprza i zabieraj膮 mu znaczniejsz膮 cz臋艣膰 w贸d; odgrywaj膮 tu one t臋 sam膮 rol臋, jak膮 wzgl膮dem Bugu odgrywa systemat Prypeci i sam Wieprz. Od G贸rki, le偶膮cej na prawym wynios艂ym brzegu, rzeka przep艂ywa mi臋dzy Skromowicami a Kockiem, kt贸r臋dy przechodzi trakt LubartowskoRadzy艅 ski, przyjmuje od prawego brzegu rzek臋 Czarn膮 id膮c膮 od osady Serokomli, a od lewego strumie艅 wyp艂ywaj膮cy z 艂膮k Serockich i biegn膮cy r贸wnolegle do rzeki g艂贸wnej. W dalszym biegu W. wst臋puje w nizin臋 sapowat膮, bagnist膮, zupe艂nie p艂ask膮, nie pozbawion膮 jednak miejsc suchszych, na kt贸rych powsta艂y wsie i miasteczka, niekiedy nad samem 艂o偶yskiem rzeki. Takiemi s膮 Ruska wie艣, Bo藕niewice, Zakalew, M艣ciska, Ostr贸w Wielki i 艁ysobyki na prawym, a Gri偶yce, Krupy, Ostr贸w Szlachecki, W臋gielce i Drewnik na lewym brzegu. Pod 艁ysobykami W. przyjmuje z obu stron dop艂ywy od p贸艂nocy strumie艅 z Charlejowskiego lasu, p艂yn膮cy na Kr臋p臋 i Stoczek, a od po艂udnia rzek臋 Minin臋, maj膮c膮 藕r贸d艂a w pobli偶u wsi Niemce, na zach贸d od Zawieprzyc i przep艂ywaj膮c膮 znaczne jezioro zwane M艂y艅skim Stawem. Poni偶ej 艁ysobyk W. opuszcza powiat lubartowski i na pi臋ciowiorstowej przestrzeni przez Blizocin i Sk艂ad贸w tworzy granic臋 mi臋dzy powiatem nowoaleksandryjskim a 艂ukowskim, poczem, a偶 do wsi Sarny tak膮偶 granic臋 mi臋dzy nowoaleksandryjskim a garwoli艅skim. Pod Sobieszynem, wsi膮 po艂o偶on膮 na prawym brzegu, W. przyjmuje z p贸艂nocy znaczny strumie艅 od Podlodowa, a id膮cy od Grabowa i przep艂ywaj膮cy kilka staw贸w, poczem oddziela osad臋 Baran贸w, le偶膮c膮 na lewym brzegu od wsi Dr膮偶gowa. Dolina rzeki jest tu do 4 wiorst szeroka i b艂otnista, tak, 藕e wsie Pogon贸w, Wilczonka i Skrodki na lewym brzegu a 呕abianka, Bia艂ki i Korzeni贸w na prawym odsun臋艂y si臋 na 1 1 2 do 2 w. od koryta; tylko dw贸r w Osmolicach jak na wyspie le偶y prawie nad sam膮 rzek膮. Dopiero pod Sarnami, gdzie od prawej strony przybywa potok od Zalesia Zakrzewskiego i Ryk贸w, gdzie przechodzi trakt Lubelskowar szaw艣ki po mo艣cie, zbudowanym przez Feliksa Pancera, in偶yniera i gdzie W. wkracza ca艂kowicie w obszar powiatu nowoaleksandryjskiego, dolina zw臋偶a si臋 znacznie, brzegi staj膮 si臋 twardsze i osady zbli偶aj膮 si臋 do samego niemal 艂o偶yska. Le偶膮 tu z lewej strony Ko艣min, Niebrzeg贸w i Nieciecz, a z prawej Podwierzbie i osada Bobrowniki. Pomi臋dzy Massowem i Skokami przecina rzek臋 poraz drugi plant kolei Nadwi艣la艅skiej, a偶 wreszcie w obr臋bie fort贸w twierdzy Iwangrodzkiej W. dosi臋ga Wis艂y jednolitem korytem. Pocz膮wszy od Baranowa a偶 do u艣cia, towarzysz膮 obu brzegom drobne jeziorka; s膮 to albo tak zwane Wieprzyska b臋d膮ce pozosta艂o艣ciami wylew贸w, podczas kt贸rych woda wype艂ni艂a poboczne zag艂臋bienia gruntu, albo te偶 艣lady dawnego koryta Wa. D艂ugo艣膰 ca艂kowita rzeki podawan膮 bywa zwykle na mil 27, czyli wiorst 189, jestto cyfra znacznie mniejsza od rzeczywistej. Wymierzona cyrklem na mapie wydanej przez wojskowy instytut geograficzny w Wiedniu w skali 1 750, 000 odleg艂o艣膰 藕r贸de艂 od u艣cia, z pomini臋ciem mniejszych zakr臋t贸w, wynosi ju偶 220 km. czyli oko艂o 209 w. ; przy u偶yciu za艣 mapy z r. 1839 w skali 1 126, 000 i pomini臋ciu zbyt drobnych zakr臋t贸w, d艂ugo艣膰 og贸lna wynosi 229 w. a mianowicie od 藕r贸de艂 w Wieprzowem jeziorze do Krasnobrodu 16 w. , do Zwierzy艅ca 35, do Szczebrzeszyna 46, do Izbicy i Tarnog贸ry 74, do Krasnegostawu 86, do 艁臋cznej 131, do Lubartowa 154, do Kocka 180, do 艁ysobyk 193, do Baranowa 203, do Bobrownik 220, do u艣cia 229 w. , przy uwzgl臋dnieniu za艣 najdrobniejszych zbocze艅 i zakr臋t贸w d艂ugo艣膰 ta mog艂aby podnie艣膰 si臋 o 2 1 2 do 3, tak, i偶 d艂ugo艣膰 235 w. by艂aby do rzeczywistej najbardziej zbli偶on膮. A poniewa偶 powietrzna odleg艂o艣贸 wynosi 170 w. , przeto stosunek rozwoju koryta jak 170 235 czyli prawie jak 5 7. G艂臋boko艣膰 wynosi 艣rednio 4 stopy; przy wi臋kszym przyborze wody, co dzieje si臋 na wiosn臋 zw艂aszcza po 艣nie偶nych zimach, oraz po d艂ugotrwa艂ych deszczach, poziom wody w korycie podnosi si臋 o 5 6 st贸p, i w贸wczas miejscowo艣ci o brzegach p艂askich zalewane s膮 na znacznych przestrzeniach 1 2 wiorst szeroko a komunikacya przeciwnych brzeg贸w przerwan膮. W dolnym biegu, mianowicie mi臋dzy u艣ciem a 艁ysobykami, podniesienie si臋 poziomu wody niekoniecznie zale偶y od przyboru samego Wieprza i jego dop艂yw贸w, ale i od przyboru Wis艂y, ta bowiem wlewa si臋 w ni偶ej na贸wczas od swego poziomu po艂o偶one koryta swych dop艂yw贸w, a tamuj膮c swobodny odp艂yw ich w贸d, podnosi tem samem ich poziom. Szeroko艣膰 rzeki wynosi 艣rednio do 15 s膮偶ni; w g贸rnym biegu do Izbicy szeroko艣膰 ta dochodzi 艣rednio do 5 s膮偶ni, w okolicy Krasnegostawu do 10, poni偶ej 艁臋cznej do 15, mi臋dzy Kockiem a u艣ciem do 20. W. mmarza 艣rednio w ko艅cu listopada, puszcza w po艂owie marca; lody odchodz膮 spokojnie; wi臋ksze zatory powstaj膮 tylko w dolnym biegu, a i to rzadko. Samo koryto znajduje si臋 przewa偶nie w gruncie t臋gim, gliniastym i t臋 ma zalet臋, 偶e nie dzieli si臋 na ramiona, nie tworzy wysp i zbyt drobnych nie posiada zakr臋t贸w. Te w艂a艣ciwo艣ci Wieprza u艂atwi艂yby wielce uregulowanie jego koryta, a prace w tym celu przedsi臋wzi臋te nietylko uczyni艂yby 偶eglug臋 prawid艂ow膮, ale zarazem podnios艂yby warto艣膰 grunt贸w przyleg艂ych i 艂膮k oraz odda艂yby kulturze znaczne, dzi艣 stosunkowo ma艂o produkuj膮ce obszary. Dolin臋, kt贸r膮 p艂ynie W. mo偶na pod wzgl臋dem geologicznym rozdzieli膰 na dwie cz臋艣ci od 藕r贸de艂 do Izbicy i od Izbicy do u艣cia. Pierwsza nale偶y do formacyi kredowej a mianowicie kredy g贸rnej, druga jest aluwijaln膮. Do doliny tej ostatniej cz臋艣ci przysuwaj膮 si臋, mniej lub wi臋cej blisko, utwory starsze; kred臋 g贸rn膮 spotykamy na prawym brzegu wprost Krasnegostawu oraz mi臋dzy Sienic膮 a Dorohucz膮, na lewym przy u艣ciu Gie艂czewskiego potoku, na obu w okolicy 艁臋cznej, wreszcie na lewym przy u艣ciu; dolna glina lodowcowa wyst臋puje sporadycznie w okolicy 艁yso艂aj贸w, po obu stronach i pod sam膮 艁臋czna przed u艣ciem Swinki z prawej strony. Loess zalega lewy brzeg doliny od Tarnog贸ry a偶 do u艣cia Gie艂czwi, za艣 piaski dyluwialne ni偶sz膮 cz臋艣膰 biegu, poczynaj膮c od Zawieprzyc na prawym a od 艁ucki pod Lubartowem na lewym brzegu. Obszar z kt贸rego W. uprowadza wody do Wis艂y dot膮d obliczanym nie by艂, wynosi膰 on mo偶e w przybli偶eniu oko艂o 9000 w. kw. , stanowi zatem mniej wi臋cej 18t膮 cz臋艣膰 ca艂ego dorzecza Wis艂y; co si臋 za艣 tyczy linii wododzia艂owej, ta, jak to cz臋sto dzieje si臋 na r贸wninach, nie wsz臋dzie jest wyra藕n膮, jak np. mi臋dzy systematami Ty艣mienicy z jednej, a Krzny i W艂odawki z drugiej strony. W og贸lnym swym uk艂adzie W. wykazuje wiele analogii z Bugiem, powtarzaj膮c nietylko wszystkie jego zakr臋ty, ale i zasadnicze kierunki pojedy艅czych cz臋艣ci biegu. Szczeg贸lnie uderza to w ostatnich dw贸ch sekcyjach ka偶dej rzeki na Bugu od Brze艣cia do Broku i od Broku do u艣cia, na Wu za艣, od Krasnegostawu do Kocka i od Kocka do u艣cia. Pod wzgl臋dem handlowym W. ani dawniej nie mia艂 ani obecnie nie ma wi臋kszego znaczenia, chyba tylko lokalne a i to w bardzo ograniczonym zakresie. Przyczyna tego le偶y w bliskiem s膮siedztwie dw贸ch dr贸g wodnych Wis艂y i Bugu, p艂yn膮cych w tym偶e samym kierunku i spe艂niaj膮cych to偶 samo zadanie. Mimo to Wieprz, cho膰 do skromniejszego przeznaczony obszaru, m贸g艂by z wi臋ksz膮 ni偶 dot膮d korzy艣ci膮 s艂u偶y膰 do sp艂awu miejscowych produkt贸w le艣nych i rolniczych, gdyby by艂 nale偶ycie uregulowany i uzdolniony do 偶eglugi przez czas wolny od lod贸w. Jednak偶e pr贸cz drobnych prac, przedsi臋wzi臋tych tu i owdzie, raczej dla ochrony brzeg贸w od zalewu, ani偶eli dla uporz膮dkowania komunikacyi, nie w tym celu nie przedsi臋brano. Wprawdzie w 1829 r. istnia艂 zamiar po艂膮czenia 艁臋cznej z W艂odaw膮, czyli Wa z Bugiem, dla skr贸cenia drogi statkom id膮cym z tej ostatniej rzeki ku Warszawie; projektowano mianowicie zu偶ytkowa膰 bagna i jeziora, rozrzucone hojnie na drodze po艂膮czenia, lecz projekt ten, jak wiele innych, do skutku nie doszed艂. Nie ulega w膮tpliwo艣ci, 偶e istniej膮ca droga 偶elazna Nadwi艣la艅ska wraz z odnog膮 do 艁ukowa odci膮gaj膮 dzi艣 Wieprzowi pewn膮 cz臋艣膰 produkt贸w, jednak偶e z uregulowaniem koryta stosunki 艂atwo zmieni膰 si臋 mog膮; gdzie bowiem chodzi o tanio艣膰 transportu bez jednoczesnego warunku szybko艣ci, tam droga wodna zawsze mie膰 b臋dzie wy偶szo艣膰 nad 偶elazn膮. Dowodem tego s膮 najbogatsze w drogi 偶elazne pa艅stwa, jak Anglia, Belgia lub Stany Zjednoczone, gdzie ruch na usp艂awnionych rzekach i kana艂ach jest podzi艣dzie艅 bardzo o偶ywiony i naciskowi kolei parowych lub elektrycznych nie uleg艂. And. S. Wieprz 1. niem. Wipper, rzeka przymorska w Pomeranii, powstaje w pow. miastkowskim, p艂ynie 艣rodkiem obszaru tego powiatu, wst臋puje w pow. s艂awi艅ski i pod Ruegenwaldermuende uchodzi do Ba艂tyku. Bieg jej przewa偶nie jest zach. p艂n. Z lew. brzegu przyjmuje dop艂. Strednic臋. 2. W. Elbia艅ski, niem. Wipper, lewy dop艂yw So艂y Saale, lew. dop艂ywu Elby. K艣. Fr. Wieprz, skala, na obszarze wsi Jastrz臋bica, w pow. sokalskim ob. t. III, 501. Wieprz 1. w艣, pow. wadowicki, obw. s膮d. andrychowski, nad rzk膮 Wieprz贸wk膮 dop艂. Skawy, w szerokiej dolinie podg贸rskiej, wzn. 295 mt. Dzia艂y zamykaj膮ce dolin臋 si臋gaj膮 325 do 369 mt. W r. 1880 by艂o 447 dm. i 2814 mk. 1332 m臋偶. i 1482 kob. , 2777 rz. kat. , 36 izr. W r. 1872 ob. Orzechowski K. , Przewodnik stat. topogr. w Galicyi by艂o wi臋kszej w艂asno艣ci 510 mr. roli, 22 艂膮k i ogr. , 30 mr. past. i 38 las贸w; mniejszej w艂asno艣ci 2961 mr. roli, 166 mr. 艂膮k i ogr. , 382 mr. past, 582 mr. las贸w. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. Bernard Nidecki mia艂 tu 3 1 2 lan. km. ; Stanis艂aw Gniewek 1 1 2 艂ana, 2 zagr. bez roli, 1 kom. z byd. ; Przec艂aw Pieni膮偶ek 32 lan. km. , 5 zagr. z rol膮, 10 zagr. bez roli, 2 kom. z byd. , 2 rzem. Ko艣ci贸艂 paraf. w miejscu. Fili膮 jego by艂 ko艣ci贸艂 w s膮siednim Andrychowie i Bzykach. R. 1595, kiedy dziedzicem wsi by艂 Miko艂aj Komorowski, ko艣ci贸艂 w Andrychowie odpad艂 od paraf. W. i otrzyma艂 osobn膮 parafi膮. Dawna 艣wi膮tynia drewniana ust膮pi艂a dzi艣 miejsca murowanej. W dok. z r. 1441, moc膮 kt贸rego por臋czy艂o 34 ze szlachty ks. o艣wi臋cimskiego, 偶e ksi膮偶臋 ich Wac艂aw przyb臋dzie w przeci膮gu czterech tygodni do Krakowa w celu z艂o偶enia uroczystego ho艂du kr贸lowi W艂adys艂awowi III, wymienieni s膮 jako w艂a艣ciciele W. bracia Jan i Stanis艂aw Ob. Gruenhagen i Markgraf Lehns u. Besitzurkunden Schlesiens, II, 587. D艂ugosz wymienia jako w艂a艣ciciela Miko艂aja i Stanis艂awa Szaszowskich; dawali oni dziesi臋ciny scholastykowi krakow. L. B. , II, 232. W pierwszej po艂owie XVIII w. przeszed艂 W. w posiadanie Franciszka z Witowic Schwarzenberga Czernego, kaszt. o艣wi臋cimskiego, ststy barwa艂dzkiego. Dzi艣 obszar dworski nale偶y w cz臋艣ci do Karola hr. Bobrowskiego, w cz臋艣ci do Jakuba Grossa. 2. W. , w艣, pow. 偶ywiecki, nad So艂膮 praw. dop艂. Wis艂y. W r. 1880 by艂o 160 Wieprz Wieprz Wieprzec Wieprzecka Wieprzeniec Wieprzki Wieprznica dm. i 1103 mk. , 1083 rz. kat, 5 izrael. i 15 innych wyzna艅; 1049 Polak贸w, 47 Niemc贸w i 7 innej narod. W r. 1872 ob. Orzechowski Skorowidz by艂o wi臋kszej w艂asno艣ci 603 mr. roli, 104 mr. 艂膮k i ogr. , 40 mr. past. i 15 mr. las贸w; mniejszej 607 mr. roli, 68 mr. 艂ak i ogr. , 629 mr. past. i 16 mr. lasu. W. nale偶y obecnie do d贸br arcyks. Albrechta. Par. rz. kat. w Ci臋cinie o 5 klm. . Na obszarze wi臋kszej w艂asno艣ci by艂y w r. 1889 gorzelnia, browar, cegielnia i dwa folwarki. W XV w. i nast臋pnych rozr贸偶niano W. Wi臋kszy i Mniejszy. D艂ugosz wymienia jako w艂a艣cicieli obu w艂o艣ci Piotra Komorowskiego 艁. B. , II, 290. W r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. 107 w艂a艣cicielem obu wsi by艂 Jan Komorowski, kt贸ry p艂aci艂 z W. Wielkiego od 4 lan. km. , 1 kom. z byd. , 1 kom. bez byd艂a, 4 zar臋bnik贸w; z W. Ma艂ego od 3 艂an. km. , 3 kom. bez byd艂a, 2 zar臋bnik贸w. W艣 nale偶a艂a do par. Radziech贸w. Dzi艣 W. Ma艂y stanowi cz臋艣膰 Wielkiego. W. H. Wieprzata, folw. pryw. nad bezim. rzk膮, pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 50 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 26 mk. w艂asno艣膰 W艂odkowiczowej w 1866 r. . Wieprze 1. litew. Weprej, w kronikach krzy偶ackich Weperen, mko i dobra nad rz. 艢wi臋t膮, pow. wi艂komierski, na pograniczu pow. wile艅skiego, w 1 okr. poL, gm. Wieprze, o 16 i 17 w. od Wi艂komierza, st. poczt. Pogie艂o偶e, st. dr. 藕el. Jan贸w o 18 w. , ma 76 mk. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , zarz膮d gminy, szko艂臋 ludow膮, m艂yn wodny. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. N. M. P. R贸偶a艅cowej, z drzewa wzniesiony zosta艂 w 1616 r. przez dziedzica Szemiotta. Parafia tutejsza, dekanatu wi艂komierskiego, ma 3520 wiernych i nosi nazw臋 z艂o偶on膮 parafii Upniki Wieprze, z fili膮 w Upnikach. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. zachod. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂d. i wsch. z gub. wile艅sk膮, od p艂n. wschodu z gm. Konstantyn贸w i Siesiki, od zachodu z gm. Jan贸w i Aleksandrowo pow. kowie艅skiego, obejmuje 37 miejscowo艣ci, ma 381 dm. w艂o艣c. obok 22 nale偶膮cych do innych stan贸w, 3960 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 4263 dzies. Dobra W. , z folw. Kowaluki i Bataniszki, maj膮 2473 dzies. 667 ziemi u偶yt. , 566 nieu偶. , 1240 lasu. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian dobra mia艂y 64 chat, 203 dusz rewiz. , 190 w艂贸k czyli 3800 dzies. Dobre 艂膮ki, u偶y藕nione wylewami rz. 艢wi臋tej, gleba dobra. S艂ynna niegdy艣 puszcza wieprzowska ci膮gn臋艂a si臋 na kilka mil, obecnie bardzo zniszczona i na osady zamieniona, do czego da艂a pocz膮tek 艂owczyna Kossakowska, kt贸ra na pocz膮tku bie偶膮cego wieku znaczn膮 cz臋艣贸 las贸w rozparcelowa艂a. Sta艂a tu dawna warownia litewska, wspomniana w kromce Wiganda w 1384 r. pod nazw膮 Weperen. Dotychczas pozosta艂y ruiny tego zamku. W艂asno艣膰 niegdy艣 Kie偶gaj艂贸w, nast臋pnie ks. Ogi艅skich, od kt贸rych drog膮 wiana przesz艂a do Szemiott贸w, od tych za艣, r贸wnie偶 jako wiano, do Tyzenbauz贸w. W 1808 r. Ignacy hr. Tyzenhauz sprzedaje J贸zefowi hr. Kossakowskiemu, 艂owczemu litew. , po nim w dziale otrzymuje c贸rka jego Pelagia, 偶ona Aleksandra de Saint Clair, ci w 1855 r. sprzedaj膮 Ksaweremu i Annie z Roemer贸w Podbereskim, od kt贸rych nabywa dzisiejszy w艂a艣ciciel Adam hr. Plater. 2. W. , pow. rzeczycki, ob. Wiepry. J. Krz. Wieprzec, w艣 i folw. w kotlinie okolonej lasami, ci膮gn膮cej si臋 z pld. od Kosob贸d, pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wiel膮cza i Lipsko, odl. 9 w. od Zamo艣cia, ma 8 dm. dwor. , 107 w艂o艣c, 373 mk. 205 prawos艂. . W r. 1827 by艂o 31 dm. , 176 mk. Obszaru w艂o艣c. 1160 mr. gleby piaszczystej z ma艂膮 domieszk膮 borowiny, 艂膮k niewiele, puszkowemi, cz臋艣ci膮 chrz膮stkowemi zwanych, o licznych 藕r贸d艂ach, daj膮cych pocz膮tek rz. Topornicy. Folw. , maj膮cy 796 mr. 505 mr. roli i 143 mr. 艂膮k, wchodzi w sk艂ad d贸br ordynacyi Zamoyskich. Por. K膮ty 31. T. 呕uk Wieprzec, w艣, pow. my艣lenicki, w g贸rach, nad pot. t. n. dop艂. Skawy, liczy 55 dm. i 295 mk. rz. kat. Par. w Osieku. Pos. tabularna arc. Albrechta ma 3 mr. roli, 5 mr. pastw. , 2 mr. lasu, 7 mr. nieu偶. ; pos. mn. 449 mr. roli, 20 mr. 艂膮k i ogr. , 251 mr. pastw. i nieu偶. i 35 mr. lasu. Powsta膰 musia艂a dopiero po r. 1675, gdy偶 nieznajdujemy jej w spisach pobor. z XVI w. ; Graniczy na zach. z Kojsz贸wk膮 i 呕arn贸wk膮, na p艂n. z Bogdan贸wk膮, na wsch. ze Skomeln膮 Czarn膮 a na p艂d. z Osielcem. Mac. Wieprzecka Wola, w艣 i folw. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wiel膮cza. Wieprzeniec, folw. , pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, par. Czernikowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 3 dm. , 41 mk. , 40 morg. Wieprzki, w艣 i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obraz贸w, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 10 dm. , 65 mk. , 102 mr. dwors. , 128 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 47 mk. W polowie XV w. w艣 W. , w艂asno艣膰 Miko艂aja Guta h. Rawa i Roszkowskiego h. Nieczuja, mia艂a 艂any km. , karczmy z ogr. , 2 folw. rycerskie, z kt贸rych dziesi臋cin臋 p艂acono pleban. w Obrazowie D艂ugosz, L. B. , t. II, 352. W r. 1578 w艣 W. , w par. Obraz贸w, w艂asno艣c proboszcza szpitala 艣w. Ducha w Sandomierzu, mia艂a 4 os. , 2 lany, 1 zagr. z rol膮, 1 kom. , t ubogiego Pawi艅ski, Ma艂op. , 171. Br. Ch. Wieprznica u K臋trzyn. , lepiej Bierznica, niem. Bebernitz, w艣 i os. m艂y艅. mi臋dzy dwoma jeziorami, pow. ko艣cierski, st. p. i paraf. kat. Ko艣cierzyna, 1052 ha 438 roli orn. , 29 艂ak, 136 艂asu; 1885 r. 13 dm. , 21 dym. , 126 mk. , 109 kat. , 17 ew. ; z tych przypada na Fingershuette 26 mk. , 2 dm. ; na Ow艣nice 54 mk. , 5 dm. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, 偶e prob. ko艣cierski pobiera艂 zt膮d 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. M艂ynarz dawa艂 1 kor. 偶yta. Lustr. komisyi pruskiej z r. 1772 opiewa Tu mieszka 1 karcz Wieprzata Wieprzata Wieprze Wieprzynka Wierau Wieprz贸w Wierago艂a Wieps Wieprz贸w Wieprzowe Wieprzowski Wieprzyk Wieprzyn marz, 1 m艂ynarz, 1 od czynszu wolny, 1 krawiec i 3 dannik贸w. R贸偶ni膮, si臋 co do religii i narodowo艣ci. Rola jest licha. Ka偶dy gospodarz wysiewa 15 kor. 偶yta, l 1 2 j臋czm. , 4 tatarki, 1 2 grochu; 偶niwi膮. 2 1 2 ziarna. Maj膮 ma艂o 艂膮k, dlatego te藕 masz膮, szczup艂y inwentarz sieczk膮; ze s艂omy przezimowa膰, tak, 藕e na wiosn臋 byd艂o ledwie mo偶e zaj艣膰 na pastwisko, kt贸re maj膮. wolne w lesie pa艅skim. Karczmarz jest zobowi膮zany bra膰 trunki z zaniku w Ko艣cierzynie, budynki s膮 jego w艂asno艣ci膮; . Tartak i m艂yn nale偶膮, do m艂ynarza. S膮; Siedzi maj膮 tu za op艂at膮 1 grosza i 1 macy od korca mle膰 dawa膰, grosz ten pobiera czeladnik jako myto. Najwi臋cej miel膮 tu kasz臋 tatarczan膮. Dla dworu musi m艂ynarz kop臋 tarcic bezp艂atnie rzn膮膰, za to dostaje 25 karczy i wierzcho艂k贸w. Dla reparacyi ma drzewo wolne. Za rol臋 p艂aci 1 tal. i 30 gr. czynszu, od m艂yna 120 kor. 偶yta i zamiast tucznej 艣wini 4 tal. Od tartaka daje 20 tal. Wolny jest od wszelkiej s艂u偶by. Karczmarz p艂aci 6 tal. i 1 kor. owsa; wolny Kutella 5 tal. 30 gr. i 1 kor. owsa. Ka偶dy dostawia jedn臋 podwod臋 do Gda艅ska i zwozi 2 fury drzewa do Ko艣cierzyny przed browar. Hyberny p艂aci m艂ynarz 6 tal. 80 gr. , tyle偶 karczmarz. Pog艂贸wnego p艂aci m艂ynarz 2 tal. 60 gr. , karczmarz 4 tal. 36 gr. ; 艂anowego m艂ynarz 1 tal. , karczmarz 1 tal. 30 gr. ; drudzy nic. Ka偶dy ma 2 krowy, 20 owiec i 6 艣wini na 2 w艂贸kach. Sybila Ma艂gorzata, ksi臋偶na brzeska, hrabini Doenhof, staro艣cini i t, d. , nada. je 4 pa藕dz. 1650 r. dla pomno偶enia dochodu ststwa ko艣cierskiego pusty kawa艂 roli nad Bierzenic膮, gdzie dawniej by艂 piec smolany nad granic膮 starostwa, uczciwemu Ow艣nickiemu Kutelli za 50 pol. fl. 脿 30 gr. dla dowolnego u偶ytku na wieczne czasy prawem dziedzicznem. Za to ma p艂aci膰 5 prusk. grz. czynszu i czyni膰 3 podr贸偶e do Gda艅ska; ma woln膮 rybitw臋 w jez. Garczynie sieciami i mo偶e swe posiad艂o za zezwoleniem dworu sprzeda膰. Starosta August Czapski potwierdza r. 1750 ten przywilej Adamowi i Katarzynie Kutelli, do艂膮cza pole Kloc pod Dezborowem ju偶 od dawna przez nich u偶ywane i oznacza jego granice. 艁膮k臋 nad rzek膮 Kani膮 wolno mu i nadal u偶ytkowa膰, tak偶e owce i 艣winie hodowa膰 i piwo warzy膰, ale nie szynkowa膰; ma tak偶e wolne drzewo budulcowe i opa艂owe, kt贸re mu str贸偶 le艣ny wska偶e ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XT, str. 104. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana Bierznica jako pustkowie, z m艂ynem, o 5 dym. K艣. Fr. Wieprz贸w, folw. , pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Tomasz贸w. Nale偶y do d贸br Tarnowatka. Znajduje si臋 tu tartak parowy. Wieprzowe jezioro, zbiornik w贸d stanowi膮cych 藕r贸d艂owisko rz. Wieprza, pomi臋dzy dwoma wsiami t. n. , w pow. tomaszowskim, 艣r贸d wynios艂ego p艂askowzg贸rza. Obszar jezioro wynosi 6 mr. Gromadzi si臋 tu woda ze 藕r贸de艂 i w niewielkiej odleg艂o艣ci od samego jeziora tworzy moczary, z kt贸rych rowem p艂ynie do Krasnobrodu i tam 艂膮czy si臋 z odp艂ywem jeziora Krynickiego. Por. Wieprz. Wieprzowe Jezioro, w艣 i folw. nad jeziorem t. n. , w pow. tomaszowskim. Sk艂ada si臋 z dwu cz臋艣ci. Jedna cz臋艣膰 le偶y w gm. i par. Tarnowatka i wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Tarnowatka ob. , ma ona 35 dm. , 350 mk. w tem 103 rz. kat. , 367 mr. roli. Jest tu fabryka krzese艂, dwie pasieki, bednarz, kowal, tartak. Druga cz臋艣膰 w gm. i paraf. Tomasz贸w, zwana Ordynack膮, ma 30 dm. , 207 mk. 59 r. gr. , 300 mr. w艂o艣c. i 230 mr. folw. nale偶膮cego do ordynacyi Zamoyskich. W r. 1827 pierwsza cz臋艣膰 mia艂a 21 dm. , 150 mk. i le偶a艂a w par. 艁abunie, druga 18 dm. , 112 mk. Br. Ch. Wieprzowski Las, w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze. Nie艂owieccy maj膮 tu 60 dzies. 14 lasu, 8 nieu偶. . Wieprzyk, rzka, w gub. kijowskiej, dop艂yw rz. Irpe艅 z prawej strony. Wieprzyk, w dokum. Weprzek, Wepryk, Wepryki, pow. wasylkowski, ob. Wepryk. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. nale偶y do d贸br biskup贸w kijowskich, wnosi od 4 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 79. Zapiski s膮dowe tryb. lubelskiego podaj膮, mi臋dzy innemi, pod 1609 r. dekret rozpisowy w sprawie mi臋dzy Filonem Bohuszewiczem Hulkowskim Hlebowskim i matk膮 jego Teodor膮 Tyszank膮 a Krzyszt. Kazimirskim, bisk. kijow. , i kapitu艂膮 jego, na odj臋cie wsi W. W 1618 r. wzniesion膮 zosta艂a oblata prawa nadanego od ks. Aleksandra Wo艂odymirowicza kijowskiego p. Olechnie Juchnowiczowi, mi臋dzy innemi, na sieliszcze Wiepryki. Tego偶 roku nast膮pi艂 dekret w sprawie mi臋dzy Teodorem i Jerzym Suszcza艅skim i Proskurami a k艣. Krzyszt. Kazimirskim, bisk. kijow, , i jego kapitu艂膮 o osadzenie wsi W. i Skryha艂贸wka na gruntach zabranych od wsi Bi艂ka czyli Mochnacz, wreszcie w 1623 r. dekret w sprawie mi臋dzy Teodorem i Jur. Suszcza艅skimi Proskurami a k艣. bisk. kijow. o po艂owic臋 wsi W. i Skryhilewki tam偶e, U, 115, 150, 217, 289 i 635. Wieprzyn 1. w艣, pow. czerykowski, gm. Dubrowica, ma 143 dm. , 963 mk. 2. W. , dobra, tam偶e, od 1882 r. 艢miarowskich, 421 dzies. 20 roli, 39 艂膮k, 342 lasu. 3. W. , dobra, tam偶e, w艂asno艣膰 Emilii Wasilewskiej, maj膮 wraz z Sie艅skim Zawodem 9955 dzies. 298 roli, 193 艂ak, 8904 lasu; m艂yn wodny i krupczatny daj膮 1000 rs. , smolarnia i terpentynarnia 300 rs. , krupiarnia, 2 karczmy 200 rs. J贸zef Wasilewski ma w Wieprzynie 218 dzies. 180 lasu. Wieprzynka, rzeczka, w pow. s艂onimskim, dop艂yw 呕erebi艂贸wki dop艂ywu jez. 艁ohowa. Wieps, , pow. olszty艅ski, ob. Gipsowo. Wierago艂a, jezioro, w pow. wile艅skim, w dobrach Orniany. Wierau 1. Gross, 1209 Wiri, 1292 Magna Wierbica Wierbnica Wierbnik Wierbka Wierau Wierboje Wierbo艂ozy Wierbowicze Wierblewo Wierbi膮偶 Wierbiszki Wierbaliszki Wierba Wierbicka Wierb Wierau Vira, 1371 Wyrow, dobra i w艣, pow. 艣widnicki, par. katol. w miejscu, ew. Hennersdorf. W r. 1885 w艣 mia艂a 746 ha, 78 dm. , 634 mk. 72 ew. . 2. W. Klein, 1292 Parva Vira, par. kat. Gross Wierau, ew. Hennersdorf. W r. 1885 w艣 mia艂a 747 ha, 57 dm. , 549 mk. 81 ew. . Szko艂a kat. Wierau, ob. Wiry. Wierb por. Wierzb. .. Wierba 1. w艣 i dwa folw. , pow. czauski, gm. Drybin. W艣 ma 20 dm. , 58 mk. Jeden z folw. , dziedzictwo Mackiewicz贸w, ma wraz z Czyhirynowszczyzn膮 194 dzies. 186 lasu, 4 艂膮k; drugi, dziedzictwo RakuzoSuszczewskich, ma 356 dzies. 51 roli, 15 艂ak, 274 lasu; m艂yn wodny przynosi 100 rs. 2. W. , ob. Werby i Wierzba. Wierbaliszki, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Jaswojnie. Gutowscy w dw贸ch cz臋艣ciach maj膮 36 dzies. 4 lasu, 6 nieu偶. , Wierbaluny, w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. poL, o 20 w. od Kowna. Wierbi膮偶, ob. Wierzbi膮偶. Wierbica, w艣, pow. nowogr贸dzki, w pobli偶u mta Niehniewicz, w 1 okr. poL wsielubskim, gm. Niehniewicze, o 16 w. od Nowogr贸dka; grunta wyborne, miejscowo艣膰 bezle艣na. A. Jel. Wierbicka, w艣, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostro偶yce, o 3 mile od Mi艅ska, ma 6 osad; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta lekkie, szczerkowe. A. Jel. Wierbicz al. Werbicz, w艣, na posadzie kt贸rej za艂o偶one zosta艂o mko Gran贸w ob. , w pow. hajsy艅skim, zwane te偶 w dokum, Krajhorodem. W 1594 r. nale偶a艂a do Iwana i Micha艂a Zalewskich. W 1606 r. oblatowano w grodzie Winnickim wieczyst膮 sprzeda偶 imienia Wierzbiczowa a teraz Granowa za 3000 z艂p. cum attinentiis od Jarosza Czarniawskiego i jego ma艂偶onki Adamowi Hieronimowi Sieniawskiemu, podczaszemu koron. W 1609 r. nale偶y do Adama Sieniawskiego. Pod r. 1616 znajduje si臋 zapis od Jaroszowej Czerniawskiej Adamowi Hieronimowi Sieniawskiemu, podcz. koron. , na po艂ow臋 W. al. Granowa miasta, w sumie 400 k贸p gr. litew. wieczystej przeda偶y. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa brac艂awskiego z 1629 r. chor膮偶yna koronna wnosi z Granowa al. Wierbicza z l40 dym. ob. Jab艂onowski, Ukraina, I, 124, 127, 143; II, 392, 536, 537, 541, 602. Wierbieliszki 1. w艣 i folw. nad Wierzchni膮, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i par. Jezno, o 42 w. od Trok, 15 dm. , 48 mk. katol, i 6 偶yd贸w; w 1865 r. w艂asno艣膰 Giejsztor贸w. W 1850 r. opr贸cz Giejsztor贸w mieli tu Kulesza Feliks 145 dzies. i Kulesza Ludwik 238 dzies. Dobra sk艂ada艂y si臋 z 2 wsi i 2 folw. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 17 w. , okr. wiejski Ciechanowiszki, o 15 w. od Wilna, 3 dm. , 17 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Szy艂any. 3. W. , w艣 nad jez. Sosie, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie o 7 w. , okr. wiejski Gawejki, o 49 w. od Wilna, 2 dm. , 22 mk, katol. w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Adamejciszki, hr. Tyszkiewicz贸w. 4. W. , za艣c, tam偶e, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Wierbiszki 1. za艣c szL, pow. wile艅ski, w 1 okr, pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 2. W. , dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , dw贸r, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Poniewie偶a. Wierbka al. Wierbki, ob. Wierzbka. Wierbka, w dokum. Werbka i Werbk贸wka, w艣 nale偶膮ca do w艂o艣ci pawo艂ockiej, b臋dzie to zapewne dzisiejsza w艣 Werb贸w ob. . Zapiski s膮dowe trybuna艂u lubelskiego pod r. 1598 r. wymieniaj膮 jako w艂a艣cicieli Jarosza i innych Chojnackich. W 1600 r. nale偶a艂a do Wawrzy艅ca Karsznickiego, kt贸ry prawowa艂 si臋 z ks. Januszem Zbaraskim, wwd膮 brac艂. , o zbieg艂ych w艂o艣cian z sio艂a W. do mta Przy艂uki, a w 1609 r. z Ahafi膮 i Tomaszem Bolanowskim oraz Stefanem Wasilewiczem Oratowskim wzgl臋dem wydania poddanych z d贸br W. do Oratowa zbieg艂ych a tak偶e z Aleks. Jakubowiczem Piasoczy艅skim o poddanych do 呕orniszcz zbieg艂ych. W 1618 r. nale偶y do Bazylego Kordysza ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 408, 551, 543, 310, 479. Wierbkowicze, pow. rzeczycki, ob. Wierbowicze. Wierblewo, uroczysko osiad艂e, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 26 w. od S艂ucka. A. Jel. Wierbnica, w艣, pow. bobrujski, w 4 okr. poL i gm. 艢wis艂ocz, 33 w. od Bobrujska. A. Jel. Wierbnik, uroczysko osiad艂e, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Krzywoszyn, o 61 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wierboje, ob. Werby. Wierbo艂ozy al. Werbo艂oza, pow. berdyczowski, ob. Werbo艂ozy. Zapiski s膮dowe trybuna艂u lubelskiego z 1609 r. podaj膮 dekret w sprawie mi臋dzy Marcinem Jurewiczem a Fryderykiem Tyszkiewiczem z 艁ohojska i 偶on膮 jego Zofi膮 z Ostroga Zas艂awsk膮 o zastaw dw贸ch wsi; Wernyhorodek i Werbo艂ozy, przez pozwanego powodowi danych, a pod 1618 r. dekret w sprawie mi臋dzy Pilonem Strybylem a Grzegorzem Kiewliczem o najazd na grunta do d贸br Pilipowieckich i Berezowieckich nale偶膮ce, zw艂aszcza Werbo艂oza i Kalenowszczyzna ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 155, 245. Wierbowicze, Wierzbowicze, w dokum. Wierbkowicze, Werbkowicze, Wierpkowicze, w艣 nad Mytw膮, dop艂. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. poL, gm. Narowia, posiada cerkiew paraf. , p. w, 艣w. Parascewii. Cerkwie filial. we wsiach Konotopy i Teszkowo, obie p. w. Narodzenia N. M. P. W艂asno艣膰 niegdy艣 Ko艣ciuszki Mitkie Wierbieliszki Wierbicz Wierbaluny Wierbkowicze Wierch艂owce wicza, zatwierdzona przez Zygmunta I 1521 r. w Toruniu Sienkowi Ko艣ciuszkiewiczowi. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. w艂asno艣膰 Jana Staszy艅skiego i kn. Baltazara 艁ukowskiego. Pierwszy z nieb wznosi od 6 osiad艂. , 1 zagr. 6 gr. ;, drugi za艣 od 11 osiad艂. , 2 zagr. po 6 gr. Bojar Wierpkowski da艂 15 gr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 42, 46. W 1606 r. W. by艂y sprzedane przez Jundzi艂a Jana i 偶on臋 jego Halszk臋 Lube艅sk膮 Miko艂ajowi Charli艅skiemu Charl臋skiemu i 偶onie jego Halszce Odrow膮偶贸wnie. W 1613 r. zapada dekret w sprawie o rozgraniczenie grunt贸w Werbkowskich od grunt贸w Antonowskich, pomi臋dzy Miko艂ajem Charli艅skim a 艁ukaszem Sapieh膮 ob. Jab艂onowski, Ukraina, I, 96, II, 95, 170, 176, 199, 205, 278, 588. J. Krz. Wierbowicze, w dokum. Werbowicze, Werbkowicze, w艣, niegdy艣 w wwdztwie kijowskim. W 1592 r. zapad艂 dekret w sprawie mi臋dzy opiekunami 艁azara Kmity Czarnobylskiego a Gasparem Stu偶y艅skim, wojskim kij. , o maj臋tno艣膰 strony pozwanej W. , ojcu strony powodowej niegdy艣 zastawionej. W 1595 r. nast膮pi艂a kondemnata w sprawie mi臋dzy ks. Dmitrem Kurcewiczem Bu艂yh膮; , podstar. bia艂ocerkiewskim, i ma艂偶onk膮 jego Halszk膮 ze Stu偶yna, pierwej ks. Miko艂ajow膮 Ru偶y艅sk膮; , z potomkami Pilona Kmity Czarnobylskiego, wwdy smole艅sk. , o zastaw maj臋tno艣ci ks. Ru偶y艅skiej ojczystej i macierzystej Werbkowycz Jab艂onowski, Ukraina, II, 8, 16. Wierb贸wka, Wierzb贸wka, rzka, w gub. mohylowskiej, lewy dop艂yw Proni praw. dop艂. So偶y. Przep艂ywa pod mkiem Ra艣na. Wierb贸wka, w艣, pow. czauski, gm. Radoml, ma 20 dm. , 155 mk. Wierbszczyszki, za艣c, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm, Hanuszyszki, okr. wiejski i dobra, Zeidler贸w, 呕yliny. Wierbuszyszki, w spisie urz臋d. Wierduszyszki, folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 24 w. od Szawel. Piotrowiczowie maj膮 w dw贸ch dzia艂ach 63 dzies. 12 lasu, 4 nieu偶. . Wiercany, u D艂ugosza, Avirczan, Wyerczyany, Wyerczani L. B. , I, 650; II, 281, 437, w艣 nad Bystrzyc膮 dop艂ywem Wielop贸lki, pow. ropczycki, w okolicy pag贸rkowatej, lesistej. Par. rzym. katol. w Nockowy. Wraz z obszarem dworskim M. i B. Wachtl贸w ma 92 dm. , 498 mk. , 486 rz. kat. a 12 izrael. Obszar wi臋k. pos. ma 264 mr. roli. , 24 mr. 艂膮k i 76 mr. lasu; pos. mn. 434 mr. roli, 70 mr. 艂膮k, 49 mr. pastw. i 81 mr. lasu. Piotr so艂tys z W. osadza r. 1417 w艣 Budziszow Kod. dypl. pol. III, 376. Graniczy na p艂d. z Wi艣niow膮, na zach. z Iwierzycami i Zag贸rzycami, na p艂n. z Nockow膮 a na wsch. z Wola Zg艂obie艅sk膮. . Mac. Wierch Bo艂chowski, nieistniej膮ca dzi艣 pod t膮 nazw膮 osada w okolicy wsi Koszowatej, t. j. w dzisiejszym pow. taraszcza艅skim. Pod艂ug reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. w艂asno艣膰 Stefana Mo艂odeckiego i Jana Ostrowskiego, kt贸rzy z W. B. i Kowszowatej Koszowatej p艂ac膮 od 2 dm. , 1 ko艂a m艂y艅. , 1 st臋p. Jab艂onowski, Ukraina, I, 85. WierchCicha, mylnie Wiercicha, szczyt g贸rski i dolina tatrza艅ska, ob. Cicha 1. Wierch Jedlina, uroczysko do wsi Podkamionka, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 9 w. od Sok贸艂ki, 79 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. i 4 1 2 dzies. nale偶膮cej do Wr贸blewskich. Wierch Les 1. w艣, pow. ihume艅ski. Na obszarze wsi wynios艂o艣膰 艢wi臋ta G贸rka ob. . 2. W. L. ob. Wierchlesie. WierchOziero, za艣c. nad rzek膮 Plis膮, w 2 okr. poL i par. katol. 艁ohojsk, gm. , Smolewicze, o 31 w. od Borysowa, ma 4 osady. Niegdy艣 ks. Radziwi艂艂贸w, nast臋pnie ks. Wittgenstejna. Grunta lekkie. A. Jel. Wierch Ruk艂a, w艣, pow. wile艅ski, ob. Ruk艂a G贸rna, Le偶y nad rz. Wili膮, odl. o 85 w. od Wilna, ma 4 dm. , 46 mk. katol. WierchS艂ucz 1. b艂oto lesistomszyste, w pow. s艂uckim, w obr臋bie gm. Hresk, si臋ga a偶 poza granic臋 pow. ihume艅skiego, pod bioto zw. Gni艂e Hni艂oje, d艂ugie i szerokie oko艂o 5 w. Wyp艂ywaj膮 z niego rz. S艂ucz i jej pierwszy dop艂yw 呕ele藕nica. 2. W. S. , folw. nad rz. S艂ucz, pow. s艂ucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Hresk. Nale偶y do d贸br hreskich ordynacyi dawniej kleckiej, a od r. 1874 nie艣wieskiej ks. Radziwi艂艂贸w. Miejscowo艣膰 ma艂ole艣na, A. Jel. Wierchdubie 1. al. Wierchduby, w艣 w艂o艣c, pow. grodzie艅ski, w 5 okr. poL, gm. Berszty, o 49 w. od Grodna, 195 dzies. ziemi w艂o艣c 82 艂膮k i pastw. , 10 nieu偶. . 2. W. , uroczysko, tam偶e, gm. Sobolany, o 40 w. od Grodna, nale偶y do wsi Stara Ruda. Wierchinka, w艣, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. Cho艂opienicze, ma 6 osad. A. Jel. Wierchita, rzeczka, w pow. orsza艅skim, w gm. Nowy Tuchi艅, wyp艂ywa z b艂ota Weretejskiego i uchodzi do jez. Babinowicze. Stanowi w艂a艣ciwie wierzchowin臋 rz. 艁uczesy lew. dop艂. D藕winy. Wierchlesie al. WierchLes, za艣c, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Parycze, przy dro偶ynie z mka Parycz do folw. Mojsiej贸wki, o 25 w. od Bobrujska, ma 3 osady. Grunta lekkie. Nale偶y do dominium Parycze, w艂asno艣ci donacyjnej Puszczyn贸w. A. Jel. Wierchlesie, niem. Wierchleschie, 1302 Wirchilaessa, 1354 Wrchlesi, dobra i w艣, pow. lubliniecki, par. katol. Jemielnica, ew. Wielkie Strzelce. W r. 1885 dobra mia艂y 2329 ha, 2 dm. , 15 mk. 5 kat. ; w艣 232 ha, 50 dm. , 370 mk. 1 ew. . Wierch艂owce, w艣 i uroczysko, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od So Wierbowicze Wierb贸wka Wierbszczyszki Wierbuszyszki Wiercany Wierch Wierchdubie Wierchita Wierchinka Wierchlesie Wierbowicze Wierch艂uza Wierchniednieprowsk Wierchmie艅 Wierchni Wierchnia Wierch艂uza Wierchnie Wierchni膮ja Wierchnieuralsk k贸艂ki; w艣 ma 125 dzies. ziemi w艂o艣c, uroczysko nale偶y do Jana Milenkiewicza i ma 1 1 2 dzies. Wierch艂uza, potok, w pow. radomyskim, lewy dop艂yw potoku Korczewaty dop艂. Bystryjowski. Wierchmie艅, w艣 z zarz膮dem gminnym, nad rzek膮 Mie艅, praw. dop艂. Czernicy, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. 艣mi艂owickim, o 5 mil od Ihumenia, ma 18 osad. Cerkiew paroch. , p. wez. 艣w. Micha艂a, fundacyi Moniuszk贸w z r. 1839, ma z dawnych zapis贸w oko艂o 3 1 2 w艂贸k; przesz艂o 2300 parafian. Filie w S艂obodzie, p. wez. Wniebowzi臋cia N. M. P. z 1827; w 艢ciudzionce 艣w. Jerzego; w Zab艂ociu Podniesienia 艣w. Krzy偶a; w Szypianach 艣tej Paraskewii; w Klennikach Opieki N. M. P. i w miejscu cmentarna. Szk贸艂ka gminna we wsi Szypianach, o 3 w. W. odleg艂ej. W艣 za podda艅stwa niegdy艣 Ogi艅skich, potem Moniuszk贸w. Gmina W. sk艂ada si臋 z 6 okr臋g贸w starostw wiejskich, ma 260 dm. 2014 w艂o艣cian p艂. m臋z. , uw艂aszczonych na 5369 dzies. Miejscowo艣膰 lesista, grunta lekkie. A. Jel. Wierchni M艂ynok, pow. rzeczycki, ob. Miynek 10. Wierchni Most 1. w艣 nad Indryc膮, pow. rze藕ycki. 2. W, M. , st. poczt. na trakcie z Siebie偶a do Zarzecza Zarieczja, w pow. siebieskim, o 24 w. od Siebie偶a a 28 w. od Zarzecza. Wierchnia al. Wirchnia, w艣, pow. gorlicki, ma 36 dm. , 190 mk. gr. kat. Par. gr. katol. w G艂adyszowie. W艣 le偶y w g贸rskiej dolinie, nad potokiem b. n. dop艂. Ropy. Wznies. si臋ga 494 mt. Na p艂n. zach. szczyt Mag贸ra 645 mt. , na p艂n. wschodzie Banica 612 mt. , na p艂d. wscho dzie Popowe werchy 552 mt. . Graniczy na p艂n. z P臋tn膮, na zach. z G艂adyszowem, na wsch. z Wo艂owem a na p艂d. z Jasionk膮. Pos. wi臋k. Mar. Soko艂owskiej ma 54 mr. lasu; pos. mn. 279 mr. roli, 84 mr. 艂膮k, 112 mr. pastw. , 64 mr. lasu. Mac. Wierchnia S艂oboda, pow. rzeczycki, ob. S艂oboda 10. Wierchni膮ja al. Wierzchnia, rzeczka, w pow. borysowskim, ma艂y prawy dop艂. Berezyny. Zaczyna si臋 w okolicy wsi Bojary gm. Biehomla, p艂ynie w kierunku wschodnim oko艂o za艣c. Budoczki, wsi Studzionki, Wo艂cza m艂yn i po za ni膮 wkroczywszy w lesiste moczary ma uj艣cie. D艂ugo艣贸 biegu oko艂o 2 mil. Z prawej strony zasila si臋 rzk膮 Lutk膮. A. Jel. Wierchniednieprowsk, mto powiat. gub. ekaterynos艂awskiej, na obu brzegach rzki Samoteki, w pobli偶u uj艣cia jej do Dniepru, pod 48 39 p艂n. szer. a 52 wsch. d艂ug. , odl. o 65 w. na p艂n. zach. od Ekaterynos艂awia. W 1860 r. mia艂o 420 dm. 1 murow. , cerkiew, synagog臋 i dom modlitwy 偶ydowski, 3360 mk. 354 偶yd贸w, nieznaczn膮 fabryk臋 tytuniu i cegielni臋, st. poczt. , przysta艅 na Dnieprze, 4 jarmarki, 101 rzemie艣l 43 majstr贸w. Do miasta nale偶a艂o 3166 dzies. ; dochody wynosi艂y 2552 rs. Na miejscu dzisiejszego miasta istnia艂o od 1780 r. sio艂o, zamienione w 1806 r. na mto pow. gub. ekaterynos艂awskiej. Wierchiednieprowski powiat le偶y w zachodniej cz臋艣ci gubernii, na praw. brzegu Dniepru, i zajmuje 124, 6 mil al 6030 w. kw. Powierzchnia w og贸le r贸wna, stepowa, w niekt贸rych miejscach przerzni臋ta szeregiem wynios艂o艣ci, tworz膮cych dzia艂 wodny Dniepru i kr贸tkich jego dop艂yw贸w. Z rzek powiatu najwa偶niejszy Dniepr, tworz膮cy p艂n. wsch. jego granic臋 i przybieraj膮cy tu nieznaczne dop艂ywy Omelnik, Domotkan i Samotkan. Wa偶niejsze s膮 powstaj膮ce na p艂d. zach. stoku dzia艂u wodnego, przerzynaj膮cego powiat, mianowicie Bezow艂uk z Kamionk膮 i Saksagan. P艂d. zach. granicy dotyka Ingulec. . Jezior niema wcale. Gleb臋 stanowi urodzajny czarnoziem, pomieszany z glin膮. Pod lasami znajduje si臋 zaledwo 5000 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 92733 mk. 306 偶yd贸w, przewa偶nie Ma艂orus贸w, zamieszkuj膮cych 421 osad mto powiat. , 2 mka, 39 si贸艂, 103 s艂obod, maj膮cych 10820 dm. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo, znajduj膮ce si臋 w kwitn膮cym stanie, i hodowla byd艂a 14980 sztuk koni, 58500 byd艂a rogatego, 44700 owiec zwyczajnych, 181103 rasy poprawnej, 20546 trzody chlewnej, 224 k贸z. Przemys艂 fabryczny ogranicza si臋 prawie wy艂膮cznie na gorzelniach 20. Opr贸cz tego by艂a 1 warzelnia 艂oju i 7 cegielni. Wierchnie Jeziory Oziery, folw. , pow. mohylewski, od 1856 r. w艂asno艣膰 Grudzi艅skich, 240 dzies. 70 roli, 20 艂膮k, 100 lasu. Wierchnieuralsk al Wierchouralsk, mto powiat. gub. orenburskiej, na wschodnim stoku g贸r Uralskich, przy uj艣ciu rzki Urlady od lew. brzegu do Uralu, pod 53 52 p艂n. szer. , a 76 52 wsch. d艂ug. , odl o 596 w. na wsch贸d od Ufy. W1860 r. mia艂o 4 cerkwie 1 murow. , 702 dm. drew. , 30 sklep贸w, 4454 mk. 29 katol, 623 mahomet. , 17 pogan贸w, szko艂臋, 10 zak艂ad贸w przemys艂owych 2 warzelnie 艂oju, 2 fabr. 艣wiec, 6 garbarni, produkuj膮cych za 34725 rs. Dochody w t. r. wynosi艂y 2379 rs. Handel miodem, woskiem, ko艅mi, szczecin膮 i t. p. produktami zwierz臋cemi Dwa jarmarki doroczne. Za艂o偶one w 1734 r. pod nazw膮 twierdzy Wierchojaickiej; zburzone w 1775 r. przez Baszkir贸w, po przemianowaniu rz. Jaiku w Ural, przybra艂o dzisiejsz膮 nazw臋, od 1771 r. mto powiat. Wierchnieuralski powiat, we wschodniej cz臋艣cigubernii, zajmuje 504 mil al 24394 w. kw. Ca艂a powierzchnia powiatu poprzerzynana jest pasmem g贸r Uralskich i ich ga艂臋ziami, dochodz膮cemi w szczycie Iremela 5072 st. npm. G贸ry tutejsze sk艂adaj膮 si臋 przewa偶nie z formacyi krystalicznych plutonicznych granit贸w, dioryt贸w porfir贸w. Dalej znajdujemy tu kwarce, wapie Wierchouralsk nie g贸rne, piaskowiec gruboziarnisty, rud臋 偶elazn膮 magnetyczn膮 i in. Gleba piaszczysta i gliniasta, w og贸le nieurodzajna. Z rzek najwa偶niejsze Bie艂aja i Ural Jezior i b艂ot niewiele. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 100154 mk, 79935 mahomet. , w tej liczbie oko艂o 75000 Baszkir贸w. W t. r. by艂o w powiecie 5 cerkwi i 133 meczet贸w. Rolnictwo stoi na niskim stopniu pod rol膮 tylko 13643 dzies. . Wi臋ksze znaczenie ma hodowla byd艂a; by艂o tu 97500 sztuk koni, 65000 byd艂a rogatego, 111650 owiec i 1500 trzody chlewnej. Lasy zajmuj膮 przesz艂o 1000000 dzies. , przemys艂 jednak le艣ny, z powodu braku 艣rodk贸w komunikacyjnych, s艂abo rozwini臋ty. Przemys艂 fabryczny reprezentowany by艂 przez 5 fabryk 1 fabryka miedzi i 4 偶elaza, produkuj膮cych za 500000 rs. Nadto w powiecie znajdowa艂o si臋 7 kopalni z艂ota, Wiercholesie 1. uroczysko do wsi Ozdobicze, pow. grodzie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Kamionka. 2. W 5 uroczysko, tam偶e, w艂asno艣膰 Kolmanczuka, ma 10 dzies. Wiercho艂omy, za艣c, pow. pi艅ski, gm. Lubiszewo. A. Jel. Wierchomla, potok, w pow. nowos膮deckim, prawy dop艂yw Popradu, uchodzi do niego o 4, 5 klm. na p艂d. wsi od Piwniczny, przyjmuje potok Tysi. Wierchomla al. Wierchomla al Wirchomla 1. Ma艂a, w艣, pow. s膮decki, nad pot. Tysin膮 i drugim ma艂ym b. n. , dop艂ywami Wierchomli praw. dop艂. Popradu oko艂o Piwniczny. W艣 zajmuje zwarte doliny potok贸w, na p艂d. stoku g贸ry lesistej Lembarczek 889 mt. . Od wschodu zas艂ania dolin臋 dzia艂 wodny Wierchomli i Szczawnika, si臋gaj膮cy 899 mt. , od p艂d. Jaworzynka 1002 mt. . Dzia艂 zachodni od W. si臋ga 792 mt. W艣 liczy 55 dm. i 376 mk. gr. kat. , nale偶膮cych do par. w W. Wielkiej. Pos. wi臋k. pa艅stwowa ma 17 mr. roli, 34 mr. 艂膮k, 9 mr, pastw. , 757 mr. lasu i 15 mr. nieu偶. ; pos. mn. 668 mr. roli, 160 mr. 艂膮k, 131 mr. pastw. i 133 mr. lasu. Do 1786 nale偶a艂a do klasztoru klarysek w Starym S膮czu. 2. W. Wielka, w艣, pow. s膮decki, na zach. od poprzedniej, nad pot. Wierchomla, zajmuje zwart膮 dolin臋 potoku, ci膮gn膮c si臋 d艂ug膮 ulic膮. W 艣rodku wsi stoi cerkiew par. , drewniana. Dolin臋 zas艂aniaj膮 wzniesienia od p艂n. 842 mt. , od zach. 692 mt. i 810 mt. , a od p艂d. wsch. Kobylanka 591 mt. . Okolica lesista. W艣 liczy 1153 mk. , 1133 gr. kat. a 20 izraelit贸w. Dom贸w ze szko艂膮 jest 231. Pos. wi臋ksza pa艅stwowa ma m艂yn wodny i 2 tartaki; obszar 101 mr. roli, 6 mr. 艂膮k, 1 mr. ogr. , 88 mr. pastw. , 795 mr. lasu, 1 mr. nieu偶, i 1200 s膮偶 parcel budow. ; pos. mn. ma 1510 mr. roli, 383 艂膮k, 815 mr. pastw. i 969 mr. lasu. Podobnie jak W. Ma艂a by艂a w艂asno艣ci膮 klasztoru w Starym S膮czu. Uposa偶enie par. gr. kat. dek. muszy艅ski sk艂ada si臋 z 38 mr. roli, 3 mr. 艂膮k, 16 mr. pastw. i 20 s膮g贸w drzewa. Dodatek do kongruy 200 z艂r. W艣 graniczy na zach. z 艁omnic膮, na p艂d. z Zubrzykiem. Mac. Wierchosu艂ka al. Wierchosu艂ki, s艂oboda nad rz. Su艂膮, pow. lebiedzi艅ski gub. charkowskiej, o 40 w. na p艂n. zach, od Lebiedzina, ma 194 dm. , 1828 mk. Wierchotiszanka, osada nad rz. Tiszank膮, pow. bobrowski gub; woronieckiej, o 38 w. na p艂n. wsch. od Bobrowa, 544 dm. , 5265 mk. , zajmuj膮cych si臋 rolnictwem, hodowl膮 byd艂a, opodnictwem, pszczelnictwem, 艂owieniem pijawek, kobiety za艣 wyrobem koronek; cerkiew s艂ynna ze swego bogactwa, szko艂a, bank, znaczne jarmarki. Wierchotojda, w艣 nad rz. Ma艂膮 Tojd膮, pow. bobrowski gub. woronieckiej, o 43 w. na p艂n. wsch. od Bobrowa, 172 dm. , 1564 mk. , st. pocztowa. Wierchoturye, mto powiat. gub. permskiej, nad rz. Tury膮, przy uj艣ciu do niej rzeczek 艢wijagi i Dernejki, pod 58 52 p艂n. szer. a 78 27 wsch. d艂ug. , odl. o 661 w. na p艂n. wsch. od Permu. W 1860 r. mia艂a 6 cerkwi, monaster m臋zki, 442 dm. 8 murow. , 2 magazyny, 38 sklep贸w, 3158 mk. , bank miejski, szko艂y powiat. i miejsk膮, dom przytu艂ku, st. poczt. , garbarni臋. Do miasta nale偶a艂o 3145 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosi艂y 3970 rs. Dwa jarmarki doroczne. Handel nieznaczny. Mieiszka艅cy zajmuj膮 si臋 rolnictwem, zbiorem orzech贸w cedrowych i my艣listwem. W. za艂o偶one zosta艂o w 1598 r. na starym czudzkiem czy wogulskiem horodyszczu Nerom Kura. Do 1781 r. by艂o mtem powiat. gub. tobolskiej, poczem mto powiat. pocz膮tkowo namiestnictwa, a od 1796 r. gub. permskiej. Wierchoturski powiat, najbardziej na p贸艂noc wysuni臋ty z pomi臋dzy zauralskich powiat贸w gubernii, zajmuje 1215, 9 mil al. 58833, 5 w. kw. Powierzchnia g贸rzysta, niemal ca艂a pokryta lasami lasy zajmuj膮 4, 172, 971 dzies. . Znajduj膮 si臋 tu bogate kopalnie miedzi, malachitu, 偶elaza, cennych kamieni topaz贸w, kryszta艂贸w g贸rnych, ametyst贸w, beryl贸w, granat贸w i obfito艣膰 piasku z艂otego. Rzeki nale偶膮 do dorzecza Obi i Tury dop艂. Tobola. Jezior jest oko艂o stu; biota zajmuj膮 rozleg艂e przestrzenie, zw艂aszcza w cz臋艣ci p贸艂n. , niezaludnionej. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 180353 mk. 7138 rozkoln. , 208 mahomet. , zamieszkuj膮cych 402 osad, z 26000 dm. Rolnictwo prawie nieistnieje 21000 dzies. roh, 30000 艂膮k; r贸wni s艂abo rozwini臋ta hodowla byd艂a 51153 sztuk koni, 49530 byd艂a rogatego, 62282 owiec, 14130 trzody chlewnej. G艂贸wne zaj臋cie ludno艣ci stanowi g贸rnictwo i przemys艂 le艣ny. W powiecie w 1860 r. by艂o 16 prywatnych i 7 rz膮d. zak艂ad贸w metalurgicznych, opr贸cz tego 78 innych zak艂ad贸w przemys艂owych, przerabiaj膮cych g艂贸wnie produkta zwierz臋ce. Wierchouralsk, ob. Wierchnieuralsk. Wiercholesie Wiercho艂omy Wierchomla Wierchosu艂ka Wierchotiszanka Wierchotojda Wierchoturye Wiercholesie Wiercicha Wierch贸wka Wierchownia Wierchowo Wierchpole Wierchpolnica Wierchpolnickie Wierchy Wiercia艂ka Wiercica Wierchowiny Wierciczka Wierciej Wiercieja Wiercieje Wierciejka Wiercieliszki Wierchowie Wierchowce Wierchowa偶ska Wierchowa Wierch贸w Wierch贸w Wierch贸w, , oh. Wierzch贸w. WierchowaS艂oboda al. Wierchnia, w艣, pow. rzeczycki, oh. S艂oboda. Od Rzeczycy odl. 127 w. A. Jel. Wierchowa偶ska osada nad rzk膮 Wag膮, pow. wielski gub. wo艂ogodzkiej, o 40 w. na p艂d. od Wielska, ma 105 dm. , 588 mk. , prowadz膮. cjch znaczny handel zbo偶em i produktami wiejskiemi; 2 cerkwie, szko艂a, 10 zak艂ad贸w fabrycznych i przemys艂owych, st. pocztowa. Wierchowce 1. Wierchowcy, w艣, pow. czerykowski, gm. Bielica, ma 36 dm. , 238 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮. . 2. W. , folw. , tam偶e, od 1876 r. w艂asno艣膰 TwerbusTwerdych, 643 dzies. 40 roli, 21 艂膮k, 259 lasu. 3. W. , folw. , tamie, od 1872 r. w艂asno艣膰 Udakowskich, 155 dzies. 24 roli, 12 l膮k, 76 lasu. Wierchowie, bia艂or. Wiarchaujo, rzeczka, w pow. borysowskim, ma艂y prawy dop艂yw Berezyny, zaczyna si臋 we wzg贸rzach oko艂o wsi Babcy, p艂ynie potem nizinami lesistemi kilka wiorst w kierunku wschodnim. Ca艂a rzeczka w obr臋bie gm. Biehomla. A. Jel. Wierchowie ob. Wierzchowie. Wierchowienka, Werchowienka, rzeka, w pow. skwirskim, ob. Po艂sto艂 al. Posto艂. Wierchowina, za艣c, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 66 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wierchowiny, folw. , pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. dawniej z zarz膮dem w Wsielubiu, teraz w Lubczu, gm. Wsielub, w艂asno艣膰 Wilniewczyc贸w, ma przesz艂o 2 1 2 w艂贸ki. A. Jel. Wierch贸wka, Wierzch贸wka, rzeczka, w pow. klimowickim, lewy dop艂yw Osteru. Wierchownia, pow. skwirski, ob. Wierzchownia, Wierchowo, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 83 w. od Wilejki, 4 dm. , 24 mk. katol. Wierchpole, w艣 w艂o艣c. , pow. grodzie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Ho偶a, o 21 w. od Grodna, mi臋dzy lim膮, dr. 藕el. warsz. petersb. a Niemnem, wraz z urocz. Prorwa Przerwa i Kryniczne ma 1624 dzies. 1134 pod zabudow, i roli, 140 艂膮k i pastw. , 40 lasu, 310 nieu偶. . Wierchpolnica, uroczysko do wsi Polnica 2ga, pow. grodzie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Ho偶a. Wierchpolnickie, uroczysko, pow. grodzie艅ski, ob. Plebaniszki 3. Wierchy, jezioro, w pow. rzeczyckim. W r. 1754 nale偶a艂o do d贸br Jo艂cza, Rokickich, mia艂o 3 tonie. A. Jel. Wierchy 1. uroczysko osiad艂e, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. 艣mi艂owickim, gm. Wierchmie艅, ma 3 w艂贸ki; w艂asno艣膰 Sta艅kiewicz贸w. 2. W. , w艣, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brachi艅skim, gm. Sawicze, o 25 w. od Rzeczycy; grunta wyborne. 3. W. , okolica nad So偶膮, pen, rohaczewski, gm. Rasochy Rosochy o 8 w. , ma 42 dm. , 230 mk. ; zapasowy 艣pichlerz gminny, prom. A. Jel. Wiercia艂ka, Wertia艂ka, w艣 wlo艣c, pow, trocki, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Merecz o 21 w. , okr. wiejski Pi贸rzynki Peryszki, o 105 w. od Trok, 4 dm. , 12 mk. prawos艂. i 37 katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Wiercica 1 rzeczka, prawy dop艂yw Warty, bierze pocz膮tek na obszarze pow. cz臋stochowskiego, pod wsi膮 Z艂oty Potok, p艂ynie pod Janowem, Wiercic膮 i Przyrowem, nast臋pnie skr臋ca ku p艂n. zach. , odgranicza pow. cz臋stochowski od noworadomskiego i uchodzi do Warty mi臋dzy wsi膮 Chmielarze Rak贸w a Garnkiem. D艂uga oko艂o 21 w. , obraca kilka m艂yn贸w Pod Gidlami przyjmuje dop艂yw Wierciczk臋. 2. W. , rzeczka, uprowadza wody rozleg艂ynch nizin pojeziornych p艂n. cz臋艣ci pow. koni艅skiego. Powstaje ona w gm. Kramsk, p艂ynie pod Wysokiem, przez Ku藕nic臋, i pod wsi膮 Biechony uchodzi do Warty z praw. brzegu. D艂uga 8 w. Br. Ch. Wiercica, w艣 i os. nad rz. Wiercic膮, pow. cz臋stochowski, gm. Staropole, par. Przyr贸w; w艣 ma 27 dm. , 156 mk. , 552 mr. ; os. 2 dm. , 14 mk. , 48 mr. dwors. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 139 mk. W po艂owie XV w. w艣 kr贸lewska mia艂a 3 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano w po艂owie bisk. krakow. , w po艂owie pleban. w Lelowie D艂ugosz, L. B. , II, 215. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 w艣 kr贸l. Wiercica nale偶a艂a do zamku olszty艅skiego. W r. 1581, by艂o 4 艂an. km. , 2 kom. bez byd. Pawi艅ski, Ma艂op. , 81, 436. Br. Ch. Wiercicha, dolina tatrza艅ska, ob. WierchCicha. Wierciczka, rzeczka, dop艂. Wiercicy dop艂. Warty, bierze pocz膮tek z wynios艂ego p艂askowzg贸rza na dziale wodnym Warty i Pilicy, w pow. noworadomskim, na obszarze wsi Soborzyce, przep艂ywa przez Ciel臋tniki, gdzie porusza m艂yn, p艂ynie przez kol. Spalastra Ol臋dry, obraca drugi m艂yn, przep艂ywa Ci臋偶kowice i pod os. Gidle uchodzi do Wiercicy. Wierciej, w艣, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, ma 11 osad; miejscowo艣膰 le艣na, grunta lekkie. A. Jel. Wiercieja al. Wierciejka, w艣, pow. borysowski, w 2 okr. poL, gm. Osowo, o 75 w. od Borysowa, ma 14 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wiercieje, ob. Werecieje. Wierciejka 1. al. Wiereciejka, w艣 i folw. nad rzk膮 Hnie藕dzi艂贸wk膮, dop艂. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. i par. kat. Dokszyce, o 91 w. od Borysowa. W艣 ma 19 osad; folw. 5 w艂贸k, od r. 1870 nale偶y do Bohdanowicz贸w. 2. W. , ob. Wiercieja. A. Jel. Wiercieliszki, w艣 i dobra, pow. grodzie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Wiercieliszki, o 10 w. od Grodna. W艣 ma 918 dzies, ziemi w艂o艣c. 138 艂ak i pastw. , 6 nieu偶. i 50 1 2 dzies. ziemi cerkiew Wierchowina Wierciszewo Wierciszki Wiercisz贸w Wiercie艅 Wierczanka Wierczany Wierczata Wierdiaga Wiercie艅 Wiercigroch贸w Wiercimy Wiercin Wierci艅ski Wierciochy nej, kaplica kat. par. Grodno. Dobra, w艂asno艣膰 Bisping贸w, dawniej Micha艂a Walickiego, podstolego koron. , wraz z folw. Sko艂ubowem i chut. 艢wiecznikowem maj膮 2523 dzies. 380 1 2 艂膮ki pastw. , 91 1 2 lasu, 51 nieu偶. . Dobra wchodzi艂y w 1588 r. w sk艂ad ekonomii grodzie艅skiej. Gmina obejmuje 57 miejscowo艣ci, ma 407 chat w艂o艣c. obok 164 dm. nale偶膮cych do os贸b innych stan贸w, 5202 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 7438 dzies. Wiercie艅 1. Bo膰kowski, okolica, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol, gm. Malesze, o 13 w. od Bielska, 129 1 2 dzies. 12 艂膮k i past. , 8 1 2 lasu, 2 nieu偶. . 2. W. Wielki i Ma艂y, dwie wsi i osada, tam偶e, w 4 okr. pol, gm. Siemiatycze, o 37 w. od Bielska. Wsi maj膮 39 dzies. ziemi w艂o艣c, osada za艣 320 dzies. 44 艂ak i pastw. 113 nieu偶. . Wiercigroch贸w, grupa dom贸w w gm. Rajcza, pow. 偶ywiecki. Wiercimy 1. za艣c, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. 呕o艣le, nale偶y do d贸br Dajnowo ob. . 2. W. , ob. Wierecimy. Wiercin, os. w艂o艣c, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojk贸w, odl. od Sieradza 19 w. , ma 1 dm. , 31 mr. Nale偶a艂a do d贸br Gruszczyce. Wierci艅ski, Werty艅skie, w艣 nad rzk膮 Koz艂贸wk膮, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. 艁uck o 4 w. , okr. wiejski Koz艂y, o 81 w. od Dzisny, 5 dm. , 75 mk. w 1865 r. 32 dusze rewiz. . Wierciochy 1. pow. przasnyski, ob. Krajewo W. 2. W. , w艣, pow. suwalski, gm. Koniecb贸r, par. Raczki, odl od Suwa艂k 21 w. , od Raczek 6 w. , ma 32 dm. , 247 mk. W 1827 r. 11 dm. , 63 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Raczki. Wspomniana w akcie erekcyjnym ko艣cio艂a w Raczkach z r. 1599. Krzysztof Pac, kanclerz w. ks. lit. , sporz膮dzaj膮c testament 20 listopada 1678 r. , powiada w nim Targowa艂em dla niego KazimierzaMicha艂a Paca, na贸wczas kawalera malta艅skiego Raczki i Wierciochy, przyleg艂o Dowspudzie mojej, 偶eby pami膮tk臋 jak膮 po mnie mia艂 i chcia艂em je zapisa膰 na kawaler贸w malta艅skich litewskich, kt贸rzyby z domu mego byli Akt Tryb. G艂贸w. , 1685 r. . Zamiar ten widocznie nie doszed艂 do skutku, gdy偶 jeszcze w r. 1710 w rejestrze zmar艂ych w艂o艣cian na zaraz臋 w dobrach Raczki i Szczodrochy, w艂asno艣ci Stefana Kurowicza, stra偶nika wtwa trockiego, tak膮 znajdujemy wzmiank臋 we wsi Wierciochy nale偶膮cej do maj臋tno艣ci Szczodroch wymar艂o ludzi powietrzem 120, pozosta艂o Ko偶uch jeden z 偶on膮, Lewom stary chromy jeden, kt贸ry i chleba sobie nie zarobi, krawiec jeden g艂uchy i ten sobie chleba nie zarobi Akta s膮du grodz. grodzie艅. , VII, str. 431 2. Dopiero oko艂o r. 1748, gdy J贸zef i Balbina Pacowie, starostowie chwiejda艅scy, nabyli od Ejdziatowicza Raczki, i W. przej艣膰 musia艂y na ich w艂asno艣膰, stanowi膮c odt膮d nieod艂膮czn膮 cz臋艣膰 hrabstwa raczkowskiego. S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 149. Akta Tryb. G艂贸w. , 1749 r. , 102. Od J贸zefa Paca nabywa je Ludwik Pac, p贸藕niejszy genera艂, z mocy aktu darowizny z d. 5 marca 1797 r. Wykaz hypot. w archiwum ko艣. w Raczkach. Odt膮d stanowi艂y jego w艂asno艣膰, a偶 do przej艣cia d贸br pacowskich na skarb. M. R. Witan Wiercio艂ki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 56 w. od Lidy, 2 dm. , 9 mk. Wierciszewo, w XVI w. Wierciszowo, w艣 nad rz. Biebrz膮, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Borzejewo, par. Wizna. Mieszka tu drobna szlachta a zarazem i w艂o艣cianie. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 63 mk. Wed艂ug lustr. z r. 1549 by艂o tu 13 艂an贸w Lustr. , 4 28, Wed艂ug reg. pob. pow. wiznie艅skiego z r. 1577 kilku drobnych posiadaczy mia艂o 8 lan. i 6 mr. Pawi艅ski, Mazowsze, str. 357. Br. Ch. Wierciszki, pow. w艂adys艂awowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl od W艂adys艂awowa 28 w. , ma 6 dm. , 82 mk. Wiercisz贸w, w艣 i folw. , pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Bychawka, odl 14 w. od Lublina. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 93 mk. W r. 1885 dobra W. sk艂ada艂y si臋 z folw. Wiercisz贸w i Bychawka C, rozl mr. 1004 fol W. gr. orn. i ogr. mr. 477, 艂膮k mr. 12, pastw. mr. 5, lasu mr. 206, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 18; p艂odozm. 12pol; las nieurz膮dzony; folw. Bychawka C gr. orn. i ogr. mr. 259, 艂膮k mr. 23, lasu mr. 8, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 11; pok艂ady wapienia. W艣 W. os. 14, mr. 191; w艣 Bychawka C os. 12, mr. 161. R. 1676 Gruszecki p艂aci tu od 33 g艂贸w. Wierczanka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dop艂yw Dniepru, ma uj艣cie mi臋dzy uj艣ciem Leszczy i Po艂ny. Wierczany, w艣, pow. stryjski, tu偶 na wsch. od Stryja s膮d pow. , st. kol i urz膮d poczt. . Na zach. le偶膮 Dobrzany, na p艂n. Uhersko, na p艂n. wsch. Tatarsko, na p艂d. wsch. Podhorce, na p艂d. Strza艂k贸w, na p艂d. zach. Bratkowce, na zach. Stryj. Zach. cz臋艣贸 obszaru przep艂ywa Stryj i r贸wnolegle z nim p艂yn膮ca 呕y偶awa prawy dop艂yw Stryja w pobli偶u pln. granicy wsi. Wznies. wynosi 300 mt. na p艂d. , 292 na p艂n. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 309, 艂ak i ogr. 4, pastw. 271, lasu 252 mr. ; w艂asn. mn. roli orn, 719, 艂膮k i ogr. 275, pastw. 11, lasu 7 mr. W r. 1880 by艂o we wsi i jej cz臋艣ciach Cap贸wka, Na Mandrywkach. Na Wyhoni 130 dm. , 860 mk. w gm. 755 gr. kat. , 42 rz. kat. , 50 izr. , 14 innych wyzn. ; 780 Rus. , 26 Pol, 54 Niem. . Par. rzym. katol w 呕ulinie, gr. katol. w Podhorcach, dek. stryjski. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a i szko艂a etat. lklas. W r. 1544 nale偶a艂a w艣 do Jana Branyeczkiego ob. dok. znajduj膮cy si臋 w Archiw. krajow, we Lwowie, C, t. 327, str. 328. Lu. Dz. Wierczata, ob. Wereczata. Wierdiaga, za艣c. szl nad stawem, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, o 36 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk. katol 25 Wiercio艂ki Wierischau Wierdunik Wierduniki jezioro Wiereciej Wierecieje Wiereciejka jezioro Wiereciejka Wiereciejki Wierecimy Wieregoja Wierejcy Wierejkany Wieremiejki Wiereput Wiere艣nica Wierkoksznia Wierland Wierne Wiernin Wierniki Wiernieje Wierniaki Wierduniki jezioro, w pow. trockim. Wiereciej, za艣c, pow. borysowski, w 1 okr. pol. cho艂opienickim, gm. 艁osznica, o 26 w. od Borysowa; grunta lekkie. A. Jel. Wierecieje ob. Wiereciejki, Wiereciejka jezioro, w pow. wilejskim, w pobli偶u jez. Kojdanowa. Le偶膮 nad niem wsi Nagawszczyzna i Sieliszcze. Wiereciejka 1. za艣c. i folw. w pobli偶u rzki Mysznicy, dop艂. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, gm. Hajna, par. katol. dawniej Hajna, obecnie 艁ohojsk, o 70 w. od Borysowa; miejscowo艣膰 lesista, grunta lekkie. 2. W. , ob. Wierciejka. A. Jel. Wiereciejki, ki al. Wierecieje, w艣 nad jez. Siedlarowo, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Norzyca o 5 w. , przy b. dr. poczt. po艂ockiej, ma 10 dm. , 120 mk. prawos艂. i 10 kat. , w 1865 r. 56 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br 艁asica, Okuszk贸w. Wierecimy al. Wiercimy, w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Chreptowicz贸w, Wiszni贸w o 2 w. , o 42 w. od Oszmiany, ma 4 dm. , 20 mk. prawos艁 i 24 kat, w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Viereck wed艂ug K臋trz. podobno po pol. Bastanowo, w艣 w sk艂ad d贸br bysowskich wchodz膮ca, pow. gda艅ski g贸rny, st. p. Kokoszki, paraf. kat. Matenia; 1885 r. 15 dm. , 128 mk. K艣 Fr. Wieregoja, jezioro, w pow. trockim, pod wsi膮 Miedziany. Wierejcy, w艣 nad 艢wis艂ocz膮 i przy linii dr. 藕el. lipawskorome艅skiej, pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL, gm. Pohore艂e, o 49 w. od Ihumenia, ma 11 osad; miejscowo艣膰 obfita w 艂膮ki, grunta lekkie, urodzajne. St. dr. 偶eL, pomi臋dzy stacyami Talka o 14 w. a Osipowicze o 9 w. , odleg艂膮 jest o 265 w. od Wilna, 92 w. od Mi艅ska, a 374 w. od Bachmacza. A. Jel. Wierejkany mylnie, ob. Poporcie, za Werejkany. Wieremiejki, w艣 nad rzk膮 Wiazynk膮, pow. mi艅ski, w gm. Zas艂aw, o 5 w. od st. Radoszkowicze dr. 偶eL lipawskorome艅skiej; ma 18 osad, m艂yn wodny; grunta faliste, szczerkowe. A. Jel Wiereput zatoka jeziorna w prawej kotlinie Prypeci, w obr臋bie gm. Dernowicze, w pow. rzeczyckim, bardzo rybna. Sp艂ywa do niej jezioro 艢mderdziew al. 艢mier偶ew. A. Jel. Wiere艣nica, w艣 nad odnogami Prypeci, w pobli偶u jeziora Plesa, pow. mozyrski, przy go艣c. z Turowa do Dawidgr贸dka, w 3 okr. pol. i gm. Tur贸w o 1 mil臋, o 141 w. od Mozyrza. Cerkiew paroch. p. wez. Podniesienia 艣w. Krzy偶a, fundacyi Mostowskich w r. 1793, ma z dawnych zapis贸w przesz艂o 2 w艂贸ki ziemi; oko艂o 500 parafian. Miejscowo艣膰 nizinna, podlegaj膮ca zalewom, 艂膮ki wielkie, rybo艂贸wstwo znaczne. Lud g艂贸wnie rybaczy i flisaczy. A. Jel. Vierhuben, pol. Cztery W艂贸ki, posiad艂o艣膰 w艂o艣c. pod Radzynem, pow. grudzi膮dzki, st. p. i paraf. kat. Radzyn, gm. Mazanki; 1 dm. , 7 mk. Jest to cz臋艣膰 roli proboszczowskiej pod Czeczewkiem le偶膮ca. E. 1784 pu艣ci艂 prob. radzy艅ski Krakowski 4 w艂贸ki pleba艅skie w艂o艣cianom Maciejowi Krucze艅skiemu, Micha艂owi Krap i Franciszkowi Rotzol na 30 lat w dzier偶aw臋. Za to mieli p艂aci膰 od w艂贸ki 16 tal. i 20 str. , nadto musia艂 ka偶dy do kuchni proboszcza odstawia膰 co rok 2 kap艂ony, 1 g臋艣, 2 m臋dle jaj i 2 funty mas艂a, opr贸cz tego dostawia膰 liczne podwody, nadto t艂ok臋 czyni膰 przez 5 dni kos膮, a przez 5 grabiami, wreszcie na swych dzia艂ach za艂o偶y膰 ogr贸d owocowy i chmielowy, przytem co rok 5 wierzb zasadza膰. Kontrakt ten potwierdzi艂 r. 1796 sufragan Rogowski. Po up艂ywie 30 lat wr贸ci艂y trzy w艂贸ki do probostwa, czwart膮 za艣 wyda艂 proboszcz r. 1831 贸wczesnemu dzier偶awcy Jerzemu Bahr za 30 tal. rocznej renty na w艂asno艣膰 i ta w艂贸ka zachowa艂a dawn膮 nazw臋 Czterech W艂贸k ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. t. Froelich, I, str. 304. K艣. Fr. Vierhufen niem. , poL Cztery W艂贸ki, wyb. do Skarszew, pow. ko艣cierski; 1 dm. , 7 mk. Wierischau 1369 Werusch, dobra i w艣, pow. 艣widnicki, paraf. ew. Ober Graeditz, katol. Koeniglich Graeditz. W r. 1885 dobra mia艂y 164 ha, 2 dm. , 35 mk. 8 ew. ; w艣 53 ha, 25 dm. , 140 mk. 3 kat. ; szko艂a ewang. Wierkoksznia, jezioro, w pow. trockim, pierwsze a zarazem najwi臋ksze z szeregu jezior, daj膮cych pocz膮tek rz. Wierzchni. Wierland niem. , ob. Wirlandya, Wierne, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Somianka, par. Pniewo, ma 12 os. , 20 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Lutobrok. Wierniaki, al. Wierniki, przyl. Czernichowiec, pow. zbaraski. Wiernieje nazwa w膮tpliwa, z mapy woj. topogr. , mo偶e Szuralis, jezioro, w pow. sejne艅skim, w gm. Wiejsieje, o 2 w. na p艂n. od osady i jeziora Wiejsieje. Ma brzegi pag贸rkowate, bezle艣ne, wznies. do 490 st. npm. Ci膮gnie si臋 艂ukowato od zach. ku wschodowi na d艂ugo艣膰 3 1 2 w. , szer. od 1 2 do 1 w. Obszar wynosi do 360 mr. Na brzegu p艂n. le偶膮 Jakielnice i Purwiszki. Rzeczka Zapsia uprowadza wody jeziora. Wierniki, ob. Wierniaki. Wiernin al. Pop贸wka Zasobska, w艣, pow. lipowiecki, w 2 okr. poL, gm. Iwa艅ki, na bezle艣nej r贸wninie, przy dr. pocz. z Lipowca o 9 w. do 呕orniszcz o 10 w. , ma 796 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 656 mk. prawos艂. , 9 katol. , 10 偶yd贸w. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Anny, z drzewa wzniesion膮 w 1762 r. i uposa偶on膮 64 dzies. ziemi. W艂asno艣膰 dawniej Struty艅skich, od 1802 r. w cz臋艣ciach. W epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian posiadali tu Faustyn Niedzia艂kowski poprzednio Emilia Stamirowska Wiersnie Wier艣nianka Wiersewitz Wierszele Wiersze z 呕orniszcz 64 dusz rewiz. ; Nowi艅scy dawniej Hulaniecy z Ormianki 62 dusz; spadkobiercy Antoniego Niesu艂owskiego 213 dzies. i 32 dusz; Kaczanowscy 9 dzies. i 7 dusz; B艂a偶ejewscy 23 dzies. i 4 dusze; skarb poprzednio Zapolscy 300 dzies. i 62 dusz rewiz. Wiernowo, w艣, pow. lepelski, w艂asno艣膰 Dziedziel贸w. Wiernyhorodek, ob. Wernyhordek. Zapiski s膮dowe trybuna艂u lubelskiego podaj膮 pod 1609 r. dekret w sprawie mi臋dzy Marcinem Jurewiczem a Frydrychem Tyszkiewiczem z 艁ohojska i ma艂偶. jego Zofi膮 z Ostroga Zas艂awsk膮 o zastaw dw贸ch wsi W. i Werbo艂ozy przez pozwanego powodowi danych, a pod 1613 r, dekret w sprawie mi臋dzy Wawrze艅cem Staruch膮 a Marcinem Jurewiczem o zabranie owiec z gruntu Wernyhorodek ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 155, 188. Wierobieje, Wieroboje i Wierobije, w艣, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 34 w. , ma 34 dm. , 233 mk. , 27 os. , 949 mr. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 170 mk. Nale偶a艂a do fol. Krakopol. Wiero艅ki, Wiere艅ki, ws, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafian贸w o 5 w. , okr. wiejski Ankudowo, o 60 w. od Wilejki, ma 11 dm. , 116 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Iwanowo, Lewkowicz贸w. Wieros艂awka, w艣, pow. dryssie艅ski, paraf. O艣wiej. Wierosowicze, w艣, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. 艣wis艂ockim, gm. Horbacewicze, o 4 w. od Bobrujska. A. Jel. Wier贸w 1. kol, pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 64 mk. , 240 mr. 2. W. al. Wir贸w, w艣 i fol. nad rz. Bug, pow. soko艂owski, gm. Repki, par. Wier贸w, odl. 17 w. od Soko艂owa. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, 25 dm. , 290 mk. , 1367 mr. ziemi. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 171 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1189 gr. or. i ogr. mr. 725, 艂膮k mr. 180, past. mr. 42, lasu mr. 139, nieu偶. mr. 103; bud. mur. 3, drew. 15; p艂odozm. 10pol, las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 22, mr. 389; w艣 Nowomodna os. 40, mr. 232. Ko艣ci贸艂 i parafi膮 za艂o偶y艂 Godlewski w r. 1712. Od r. 1800 jest fili膮 paraf. Skrzeszew. W r. 1830 spalony od pioruna; r. 1833 dziedzic Kuszel wymurowa艂 nowy ko艣ci贸艂. W. par. , dek. soko艂owski, 304 dusz. Wier贸wka 1. bia艂oros. Wiarouka, osada, pow. rzeczycki, w 2 okr. poi jurewickim, gm. Narowla, o 140 w. od Rzeczycy. 2. W. , ob. Wiar贸wka. Wierpa, w dokum. Wierpowce, Wierpowskie, Wierpy Werpy, w艣, pow. owrucki, na p艂n. zach. od Wielednik. Pod艂ug reg. obierania ludzi na s艂u偶b臋 wojenn膮 z 1579 r. nale偶a艂a do sstwa owruckiego i dawa艂a 10 ludzi. W 1613 r. nale偶y do Iwana Niewmiryckiego, w zastawie u Andrzeja Bykowskiego. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Niewmirzyccy wnosz膮 zt膮d od 1 ogrod. Jab艂onowski, Ukraina, I, 82, 153, II, 180. Wierpkowicze, ob. Wierbowicze. Wierpol, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Rogacze, o 53 w. od Brze艣cia, 298 dzies. ziemi w艂o艣c. 15 艂膮k i past. oraz 81 dz. nale偶膮cej do r贸偶nych w艂a艣cicieli 8 1 2 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 5 1 2 nieu偶. . Wiersa偶 ob. t. X, 136 i Wierso偶a ob. Nowe Uh艂y, mylnie, za Werso偶a. Wiersbau, ob. Wierzbowo. Wiersbel, dobra i w艣, pow. niemodli艅ski, par. kat. Przychod, ew. Friedland. W r. 1885 dobra mia艂y 891 ha, 24 dm. , 207 mk. 34 ew. ; w艣 891 ha, 123 dm. , 924 mk. 18 ew. . Szko艂a katol. Wiersewitz 1. Gross, dobra i w艣, pow. g贸rski na Szl膮sku, par. ew. Sandewalde, kat. Herrnstadt. W r. 1885 dobra mia艂y 600 ha, 9 dm. , 108 mk. 7 kat. ; w艣 104 ha, 44 dm. , 250 mk. ew. 2. W. Klein, dobra i w艣, tam偶e. W r. 1885 dobra mia艂y 886 ha, 8 dm. , 125 mk. 20 kat. . Szko艂a ewang. Wier艣nianka, os. le艣. , pow. sejne艅ski, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 11 w. , 1 dm. , 12 mk. Wiersnie, Jezioro, pow. sejne艅ski, przy wsi t. n. , o 2 w. na zach. od jez. Gieret, o 1 w. na p艂d. od jez. Bia艂e. Dalszym ci膮giem jeziora jest rozleg艂e bagno, lasem poros艂e, zwane Milowe. Wier艣nie 1. w艣 nad jez. t. n. , pow. sejne艅ski, gm. Pokrowsk, odl. 11 w. od Sejn, ma 3 dm. , 78 mk. Osada le艣na Wier艣nianka ma 1 dm. , 12 mk. Wr. 1827 by艂o 8 dm, , 66 mk. , par. Kaletnik. 2. W. , ob. Wiersznie, Wierszany, w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 33 w. od Wilna, 6 dm. , 48 mk. kat. Wierszczyca, w艣, pow. tomaszowski, gm. Jarcz贸w, par. Gr贸dek, o 1 mil臋 od Tomaszowa. Rozci膮ga si臋 艣r贸d p艂askowzg贸rza, ma 50 dm. , 377 mk. w tem 237 r. L, 581 mr. gruntu i 艂膮k. Cerkiew drewniana, filia par. Szlatyn. Fol. stanowi w艂asno艣膰 spadkobierc贸w Horodyskiej, ma 498 mr, grunta or. , 37 mr. 艂asu; gleba 偶yzna, czarnoziem, borowinka, przewa偶nie popielatka. W艂o艣cianie uprawiaj膮 rol臋 i maj膮 kilka pasiek 60 uli. X. F. S. Wiersze, w艣 i kol. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Leszno, odl. 30 w. od Sochaczewa, 艣r贸d las贸w puszczy kampinoskiej, ma 74 mk. , 611 mr. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 144 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. ekonomii Kampinos. Wiersze, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. 呕agory, o 49 w. od Szawel. Wierszele, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Kowarsk, o 27 w. od Wi艂komierza. Wierszerad贸wka, pow. trocki, ob. Wirszurad贸wka. Wiersbel Wierosowicze Wiersbau Wiersa偶 Wierpol Wierpkowicze Wiernowo Wieros艂awka Wierszczyca Wierszany Wier贸wka Wiero艅ki Wierobieje Wiernyhorodek Wierszerad贸wka Wiernowo Wierpa Wier贸w Wier艣nie Wiertniki Wiersznowo Wiersznie Wiersznica Wierszkule Wierszkajnie Wierszuja Wierszuki Wierszuliszki Wierszosz Wierszuniszki Wierszkajnie, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, pa. Wojtkuszki, par. Pobojsk o 4 w. , o 13 w. od Wi艂komierza, nale偶y do d贸br RybaciszM, Montwi艂l贸w. Rozleg艂a 8000 mr. , w tem 2400 mr. lasu; pi臋kne 艂膮ki, gleba 艣rednia, gorzelnia. W. , niegdy艣 w艂asno艣膰 Jadwigi z ks. 艁ubeckich Czudnowskiej, przechodzi艂y potem w r臋ce Brunowych, Hoppen贸w, Koz艂owskich, odl 1862 r. nale偶膮, do Montwil艂贸w. Dr. H. K. Wierszkule, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Poszwity艅, o 34 w. od Szawel. Wiersznica, ob. Wierzchnica, Wiersznie, os. , pow. w艂adys艂awowski, gm. Dobrowola, par, Poniemo艅 Fergisa, odl. od W艂adys艂awowa 46 w. , 2 dm. , 13 mk, Wiersznowo, b艂oto 艣r贸d las贸w, w cz臋艣ci wschodniej pow. w艂adys艂awowskiego. Wierszosz, jezioro, w pow. trockim. Wiersz贸wka al. Wierszcz贸wka, folw. nad bezim. dop艂. Naczy, pow. borysowski, w 1 okr. poL, par. kat. i gm. Cho艂opienicze, o 49 w. od Borysowa; grunta lekkie. A. Jel. Wierszo偶ygle, pow. maryampolski, oh. Wirszo偶ygle. Wierszuja, jezioro, w pow. trockim, pod za艣c. Stapuliszki. Wierszuki, jezioro, w pow. trockim, w pobli偶u jeziora Skarby. Wierszuliszki 1. w艣, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 16 w, , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Fryczy艅skich, Zameczek, o 3 w. od Wilna, 9 dm. , 2 mk. prawos艂. 84 katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. 2. W. , w艣 i folw. nad rzk膮, Muss膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mu艣niki o 4 w. , okr. wiejski Kiern贸w, o 41 w. od Wilna. Fol. mia艂 1 dm. , 2 mk. prawos艂. i 23 katol. , w艣 za艣 10 dm. , 97 mk. katol. spis z 1865 r. podaje tylko 4 duszo rewiz. ; w艂asno艣膰 Rzewuskich. Wierszuniszki, za艣c. w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. 5 prawos艂. , 13 katol. . Wierszupie, pow. w艂adys艂awowski, ob. Werszupie, Wierszupka z litew. wierszupis rzeka zwierz膮t, rzeczka, w pow, wile艅skim, lewy dop艂yw Wilii, do kt贸rej uchodzi pod dworem Wierszupka. Nad W. odkry艂 Kirkor r贸偶ne staro偶ytno艣ci i z艂o偶y艂 je w muzeum wile艅skiem. Wierszupka 1. dw贸r przy uj艣ciu rzki t. nazwy do Wilii, pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, o 10 w, od Wilna, 1 dm. , 38 mk. katol. , browar, m艂yn wodny; w 1865 r. w艂asno艣膰 Aleksandrowicz贸w. Niegdy艣 letnia rezydencya ksi膮偶膮t litewskich i zwierzyniec. W pobli偶u miejsce zwane 艂a藕ni膮, Barbary. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 43 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. 偶yd贸w. 3. W, , za艣c nad rzk膮. 艁omian膮, , pow. trocki, w 2 okr. poL, o 45 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol. Wierszustanie, rzeczka, w pow. trockim, prawy dop艂yw Niemna, uchodzi mi臋dzy Druskienikami a Liszkowem. Wiersiusti ga, za艣c. rz膮d. nad rzk膮, t. nazwy, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 70 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wierszwy, w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. poL, o 1 1 2 w. od Kowna, Wierszyca, w艣, pow. berdyczowski, ob. Warszyca, Wierszy艂y, w艣 nad rzk膮. Mikit膮. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm, Hoduciszki, okr. wiejski Jankiszki, o 21 w. od 艢wi臋cian, 7 dm. , 63 mk. katol. w 1865 r. 23 dusz rewiz. . Wierszy艅ce, os. , ob. 艢mi艂a t. X, 883. Wierszynokamienka, sio艂o nad rz. Kamionk膮, lew. dop艂. Ingu艂u, pow. aleksandryjski gub. cherso艅skiej, o 45 w. na p艂d. zach. od Aleksandryi, ma 2851 mk. Ma艂orus贸w. Wierszyszcze, uroczysko, w pow. pi艅skim, w obr臋bie d贸br Pie艅kowicze, wspomniane w dokum, pod r. 1574 ob. Bibl. Ord. Krasi艅skich, t. II, 215. A. Jel. Wiertelaki, os. w艂o艣c, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. W贸jk贸w, ma 9 dm. Powsta艂a na obszarze d贸br Br膮szewice. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 35 mk. Wiertniki, w艣 i dwa folw. nad Uss膮, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Kojdan贸w o 17 w. , st. poczt. , o 35 w. od Mi艅ska, Niegdy艣 W. nale偶a艂y do d贸br alodyalnych radziwi艂艂owskich. Obecnie oba folw. W. , po w艂贸k 15 ka偶dy, nale偶膮, do Arejszewskich i Sidorowicz贸w. Wie艣 ma 29 osad; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, malownicza, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowe, 偶ytnie. A. Jel. Wiertukszno, osada, pow. rze偶ycki, ob. Wertoksznia. Wieruch贸w, w艣, pow. warszawski, gm. O偶ar贸w, par, Babice, ma 99 mk. , 135 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 88 mk. W r. 1580 w艣 ta sk艂ada艂a si臋 z kilku cz臋艣ci, kt贸re p贸藕niej potworzy艂y odr臋bne ca艂o艣ci. Wieruchowo Strzyku艂y al. W. Minor, zamieszkana przez drobn膮 szlacht臋, Wierzuchowskich i Tworkowicz贸w trzy cz臋艣ci po 1 4 艂an. jedna 1 2 艂anu; W. Prussy; mieszk膮j膮 tu Pruscy, m膮j膮cy od 1 3 do 1 2 艂anu, i W. Wielkie, siedz膮, tu Pruscy, Kabat i Rafa艂owicz na ma艂ych cz膮stkach. Dzi艣 Strzyka艂y i Wieruchowo stanowi膮 oddzielne wsi. Prusy znik艂y Pawi艅ski, Mazowsze, 263. Wieruniszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty; w艂o艣c Bru偶as ma 12 dzies, Wierus贸w, fol. , pow, lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy a 31 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 2 mk. ewang. A. T. Wieruszew, kol, pow. koni艅ski, gm, i par. Gos艂awice, odl, 13 w. od Konina, ma 28 dm. , Wierszo偶ygle Wierszkajnie Wiersz贸wka Wierszupie Wierszupka Wierszustanie Wiersiusti Wierszwy Wierszyca Wierszy艂y Wierszy艅ce Wierszynokamienka Wierszyszcze Wiertelaki Wiertukszno Wieruch贸w Wieruniszki Wierus贸w Wieruszew Wierusz贸w 306 mk. , 31 os. , 454 mr. Nale偶a艂a do d贸br 艁aszczowa Wola. Wierusz贸w, osada, dawniej miasteczko, na praw. brzegu Prosny, w pow. wielu艅skim, gm. i par. Wierusz贸w. Le偶y na samej graniey od w. ks. pozna艅skiego pow. ostrzeszowski, odl. 30 w. od Wielunia a oko艂o 2 mil od K臋pna, o 1 w. od dr. 藕el. id膮cej od Wroc艂awia a ko艅cz膮cej si臋 stacya Wilhelmsbruecke, urz膮dzona na obszarze Podzamcza Wieruszewskiego. Osada posiada ko艣ci贸艂 par katol. , z klasztorem obr贸conym na plebani膮; , dwie kaplice, dom przytu艂ku dla starc贸w, synagog臋 i dwa domy modlitwy, szko艂臋 pocz膮tkowa m臋zka i 偶e艅sk膮, 12 cheder贸w, s膮d gminny okr. V w臋glewickicgo, urz膮d gminny, urz膮d poczt. i tel. , komor臋 celn膮; I klasy od r. 1842, komend臋 brygady stra偶y pogranicznej, kas臋 wk艂adowozaliczkow膮; , stra偶 ogniow膮; ochotnicz膮; , 246 dm. przewa偶nie murowanych, 4426 mk. w tem 22 praw. , 36 prot. i 1888 偶yd. . 艢r贸d ludno艣ci jest 122 poddanych niemieckich. Bo osady nale偶y 2026 mr. 751 roli, 651 las贸w, 352 艂膮k i ogr. , 112 pastw. , 35 pod budowlami, 115 dr贸g i nieu偶. . Z tego obszaru jedna osada rz膮dowa, wieczysta dzier偶awa, obejmuje 150 mr. , 256 osad mieszczan 1580 mr. Z zak艂ad贸w fabrycznych istniej膮 fabryka kafl贸w od r. 1883 z produkcy膮 na 20000 rs. , gorset贸w, fabryka zapa艂ek 1500 rs. i garbarnia rs. 2000. O 1 1 2 w. od W. znajduje si臋 wielka papiernia Mirk贸w. Zawi膮zkiem osady by艂 zapewne stary gr贸d nad Prosn膮 wzniesiony I i otoczony ca艂膮 grup膮 wsi zasiedlonych przez drobn膮 szlacht臋. Zapewne ju偶 przy ko艅cu XIV w. powstaje tu osada na prawie miejskim i parafia erygowana r. 1368 przez biskupa wroc艂awskiego Przec艂awa z Pogorzeli a uposa偶ona przez Klemensa Wierusza. R贸d Wierusz贸w rozsiad艂 si臋 po okolicznych wioskach i da艂 pocz膮tek kilku rodzinom, kt贸re poprzybiera艂y nazwy od siedlisk. Bernard Wierusz, genera艂 ziemi wielu艅skiej, ufundowa艂 tu w r. 1401 klasztor paulin贸w z drewnianym ko艣cio艂kiem. Na pocz膮tku XVI w. ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Bart艂omieja, patronatu cz臋艣ciowej szlachty, jest zbudowany z bali i do艣膰 bogato zaopatrzony w aparaty. Z i ksi膮g s膮 dwa msza艂y drukowane, trzeci pisany, dwa gradua艂y i antyfonarz z nutami, trzy psa艂terze, agenda gnie藕nie艅ska. Uposa偶enie plebana stanowi膮 dwa 艂any roli z 艂膮kami, meszne w ilo艣ci 11 miar 偶yta i tyle偶 owsa i 25 groszy w ogole od mieszczan nieuprawiaj膮cych roli. W r. 1563 p艂aci miasto szosu 9 fl 18 gr. Wielu艅 128, Paj臋czno 14 fl. 12 gr. , jest wi臋c ubog膮 i nieludn膮 osad膮. W r. 1556 dziedzic W. Jan Tomicki, kaszt. gniezn. , odda艂 ko艣ci贸艂 paraf. z dochodami braciom czeskim. Wtedy to przebywa艂 tu Maciej Rybi艅ski Ryba, g艂o艣ny t艂umacz Psa艂terza i poeta religijny. Synowa Tomickiego, z domu Konopacka, kasztelanka che艂mi艅ska, 偶ona Piotra, kaszt. nakielskiego, wr贸ci艂a ko艣ci贸艂 katolikom oko艂o 1596 r. W drugiej polowie XVII w. zgorza艂 zar贸wno ko艣ci贸艂 klasztorny jak i parafialny w r. 1696. Ten ostatni odbudowany z drzewa przez plebana Turkiewicza, zosta艂 konsekrowany r. 1730. Mia艂 dwie kaplice i 10 o艂tarzy. Sp艂on膮艂 r. 1806 i nie zosta艂 odt膮d odbudowany. Na jego miejscu stan臋艂a murowana kapliczka. Ko艣ci贸艂 klasztorny, wzniesiony z muru przez prowincya艂a zakonu Jaroszewskiego r. 1676, o dwu wie偶ach, z klasztorem, by艂 konsekrowany przez Stefana Wyd藕g臋, arcyb. gnie藕n. Posiada艂 on 9 o艂tarzy i w presbiteryum drewniano figury fundator贸w Wierusza i Jaroszewskiego. Odnowiony w r. 1868, uleg艂 wraz z miastem po偶arowi w r. 1878. W r. 1880 zosta艂 odbudowany i s艂u偶y dot膮d za ko艣ci贸艂 parafialny. Klasztor po zamkni臋ciu w r. 1869 obroconym zosta艂 na plebani膮. W klasztorze tym zmar艂 20 marca 1673 r. ks. Augustyn Kordecki ob. K艂osy t. XXVIII, 51. Istnia艂 jeszcze w W. ko艣cio艂ek spitalny, p. w. 艣w. Jana Ewang. , odbudowany z drzewa r. 1714, dzi艣 niema po nim 艣ladu. Kaplica 艣w. Rocha i Rozalii, wystawiona na wzg贸rzu podczas morowego powietrza r. 1720, stanowi dzi艣 fili膮 ko艣cio艂a w Olszowie dek. k臋pi艅ski. Kaplica 艣w. Miko艂aja w mie艣cie, uposa偶ona przez Piotra Tomickiego, obecnie nie istnieje. Parafia dawniejsza w 1819 r. uleg艂a rozdzia艂owi. Pr贸cz W. jedna ty艂ko wie艣 Chobanin zosta艂a przy parafii, inne wsi wcielono do par. Olszowa, w pow. ostrzeszowskim 艁aski, Lib. Ben. , II, 146 148, przypiski. Po za miastem, na wzg贸rzu otoczonem fos膮, stoi okolony topolami zamek; w obecnej postaci wzniesiony na pocz膮tku obecnego wieku przez hr. Malzhanna. Naprzeciw niego wznosz膮 si臋 budowle komory. Ulica brukowana prowadzi zt膮d do osady samej, maj膮cej obszerny rynek. Osada sama stanowi odr臋bn膮 gmin臋. W. par. , dek. wielu艅ski, 2189 dusz. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1868 z fol. Chobanin i G贸rka Wieruszowska, rozl. mr. 1795. W latach p贸藕niejszych zosta艂y rozparcelowane i pozosta艂 si臋 tylko fol. G贸rka Wieruszowska, rozl. mr. 446. W艣 Chobanin os. 52, mr. 340; os. Wierusz贸w os. 256, mr. 1765. Br. Ch. Wleruszyce, 1306 r. Wierusice, u D艂ugosza L. B. , I, 125 Wyerussyce, w艣, pow. boche艅ski, par. rz. kat. w 艁apanowic odl. 2, 2 klm. . Wie艣 le偶y w zagi臋ciu Stradomki dop艂. Baby i przy go艣ci艅cu 艂膮cz膮cym Wieliczk臋 z Limanow膮. Po艂o偶enie wynios艂e, podg贸rskie, lesiste. Liczy wraz z obszarem dwor. Tyt. Meysnera 29 dm. i 160 mk. , 153 rz. kat. i 7 izr. Pos. wi臋k. ma m艂yn wodny i tartak, 245 mr. roli, 12 mr. 艂膮k, 1 mr. 200 s膮偶. ogr. , 11 mr. pastw. , 36 mr. lasu, 18 mr. nieu偶, i 1 mr. 1210 s膮偶. parcel budowl; pos. mn. 48 mr. roli, 9 mr. 艂膮k, 11 mr. pastw. i 3 mr. lasu. R. 1306 W艂adys艂aw 艁okietek nadal Wierusz贸w Wieryno Wierynta Wierzawice Wierzba Wierwo艂oczyca Wieryndar te w艣 Marcinowi, synowi Zbigniewa, w nagrod臋 za us艂ugi Kod. Ma艂op. , I, 163. W XV w, by艂 dziedzicem Bart艂omiej h. Szarza; w艣 mia艂a 3 艂any km. , 2 zagrody, karczm臋 i m艂yn. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 55 Wieruski Wincenty p艂aci艂 tu od 7 zagr贸d z rol膮, 1 bez roli i 1 rzem. Graniczy na zach. z 艁apanowem, na p艂d. z Ubrzeziem, na wsch. z Cichawka a na p艂n. z Wola Wieruszyck膮. . Mac. Wieruszycka al. Wieruska Wola, w艣, pow. boche艅ski, na p艂n. od Wieruszyc, nad Stradomk膮. Ma przys. Podlesie i liczy 30 dm. i 176 mk. rz. kat. Parafia w 艁apanowie. Pos. wi臋k. Tyt. Meysnera ma 128 mr. roli, przewa偶nie las贸w; pos. mn. 211 mr. roli, w og贸le. Istnia艂a ju偶 w 1581 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 55 jako attyn. Wieruszyc i mia艂a w 贸wczas 3 p贸艂艂anki km. , 4 zagr. z rol膮, 1 kom. z byd艂em, 1 kom. bez byd艂a i przekupnia. Graniczy na p艂n. z Kamykiem, na zach. z Zar臋b贸wk膮 a na wsch. z Zoni膮 Mac. Wierszwy al. Wierszuny, pow. maryampolski, ob. Werszwy. Wierwo艂oczyca, za艣c. rz膮d. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 16 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do Wilejki, 1 dm. , 5 mk. prawos艂. Wieryndar al Werendal ob. Pieszczanka, folw. nad rzk膮. Pieszczank膮, praw. dop艂. Rudnianki, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, o 55 w. od Bobrujska, ma 4153 dzies. ; w艂asno艣膰 donacyjna dawniej Aninkowa teraz urz臋dnika Stecenki. Grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. A. Jel. Wieryno, dobra, pow. siebieski, w艂asno艣膰 Popkowskich, maj膮, 699 dzies. Wierynta 1. jezioro, pow. 艣wi臋cia艅ski, pod wsi膮 Ko艂tyniany. Wyp艂ywa z niego rzka t. nazwy. 2. W. , ob. Wirynta, Wierzawice, w艣, pow. 艂a艅cucki, na lew. brzegu Sanu, 4 klm. na wsch贸d od Le偶ajska, nad pot. B艂otni膮, przy drodze z Le偶ajska do Sieniawy. Wraz z obszarem wi臋kszej pos. , nale偶膮cym do ordynacyi 艂a艅cuckiej, ma 324 dm. i 1647 mk. , 1497 rz. kat. , 65 gr. kat. , 7 prot. i 78 izrael Par. rzym. i gr. kat. w Le偶ajsku. Pos. wi臋k. ma 360 mr. roli, 95 mr. 艂膮k, 4 mr. 1588 s膮偶. ogr. , 54 mr. pastw. , 26 mr, lasu sosnowego, 4 mr. 801 s膮偶. parcel budow. ; pos, mniejsza 1831 mr. roli, 371 mr. 艂膮k, 490 mr. pastw. i 202 mr. lasu. We wsi znajduje si臋 ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Maryi Magdaleny, konsekrowany w r. 1611 i szko艂a ludowa lklas. Graniczy na p艂n. zach. z Le偶ajskiem, na p艂d. z Giedlarow膮. Mac. Wierzba, Ordynacka i Pleba艅ska, dwie wsi, pow. zamojski, gm. i par. Stary Zamo艣膰, odl. od Zamo艣cia 15 w. , a od Starego Zamo艣cia 1 w, Le偶膮 przy trakcie lubelskolwowskim. W, Ordynacka ma 3 dm. dwor. , 45 w艂o艣c, 537 mk. 17 prawos艂. , obszaru 820 mr. ; W. Pleba艅ska al Poproboszczowska ma 7 dm. , 235 mk. kat. i 107 mr. Karczma z zajazdem i kancelarya gminy Stary Zamo艣膰, ma 3 dm. , 12 mk. Gleba urodzajna. W艣 zas艂oni臋ta lasem od p贸艂nocy, W r. 1827 by艂o w obu wsiash 51 dm. , 371 mk. T. 呕uk, Wierzba 1. bia艂orus. Wierba, Wierbki, Wterbica, za艣c. nad Berezyna, pow. bobrujski, w 4 okr. poL, gm. i par. kat. 艢wis艂ocz, o 3 mile od Bobrujska; grunta lekkie, 艂膮ki obfite. 2. W. , ob. Wierba. A. Jel. Wierzba, ob. Wierzbie, Wierzba niem. Wiersba, w艣, pow. z膮dzborski, st. Nikolaiken. Wierzbak, strumie艅, uchodzi do Warty z lew. brzegu pod Poznaniem, w obr臋bie pasu fortecznego. Stoi na nim m艂yn Podg贸rnik Kernwerkemuehle. Wierzbanowa r. 1365 Herzmanowka, w XVI w. Irzmanowa, w艣, pow. wielicki, le偶y w zwartej dolinie g贸rskiej, nad g贸rnym biegiem pot. Krzyworzeki praw. dop艂. Raby. Przez obszar wsi prowadzi droga z Dobczyc do Kasiny Wielkiej st. dr. 偶el pa艅stwowej, zk膮d si臋 rozdziela na dwa ramiona zach. do Jordanowa, wach. do Tymbarku. Wznies. wsi, roz艂o偶onej po obu brzegach rzeki i go艣ci艅ca, wynosi 艣rednio 430 mt. npm. ; na p艂d. Wierzbanowska g贸ra si臋ga 714 mt. , na zach. 艢nie偶na g贸ra 528 mt. , a na wschodzie Czecze艅 855 mt. Ku p贸艂nocy obni偶a si臋 teren i rozszerza w pi臋kn膮 dolin臋 mieszcz膮c膮 kilka wsi. Z zachodu, po艂udnia i wschodu otaczaj膮 W. lasy 艣wierkowe, znacznie przetrzebione. Z obszarem dworskim dawniej Romer贸w, teraz Kar. Dettloffa liczy W. 65 dm. i 632 mk. rzym. kat. Par. w Wi艣niowy. Mieszka艅cy tej wsi nietylko 偶e niebrali udzia艂u w smutnych wypadkach z r. 1846, ale sami stawiali op贸r 贸wczesnemu ruchowi, R. 1365 Kazimierz W. nadaje discreto viro Goszczyo Ade de Wisnowa, villam dictam Herzmanowkam in sika nostra, incipiendo a monte. .. Liszina, de quo exit fluuius Zmarkowa. Dalej zaznaczona jako granica karczma Gaikowa, gdzie si臋 艂膮cz膮 strumienie, g贸ra Czeczen, z kt贸rej sp艂ywa Czarny potok, uchodz膮cy do Stradomi, dalej g贸ra 艢nieznicza, rzeczka Kasina i Niedzwiedzia Kod. Ma艂op. , I, 629, 531. W. graniczy na zach. z Kobielnikiem, na p艂d. z Wol膮 Skrzydli艅sk膮, na wsch. z Przenosz膮 i Gruszowem, a na p艂n. z Wi艣niow膮. Jako attyneneya Wi艣niowy by艂a ta w艣 kr贸lewszczyzn膮. W 1581 w艣 t臋, zw膮c膮 si臋 Irzmanowa, trzyma艂 Sziradzki; mia艂a 5 lan. km. , 6 zagr. z rol膮, 2 zagr. bez roh, 3 kom. z byd艂em, 5 kom. bez byd艂a, 2 rzem. , 1 艂an so艂tysi i 1 dud臋 Pawi艅. , Ma艂op. , 50. Mac. Wierzbianki, niem. Wierszbianken Gross i Klein, w艣 i le艣nicz贸wka, pow. go艂dapski st. p. Grabowen. Wierzbiany, w艣, pow jaworowski, 12 klm. na p艂n. wsch贸d od Jaworowa s膮d pow. , 6 klm. na p艂d. od urz臋du poczt. w Niemirowie. Na wsch. le偶y Tro艣cianiec, na p艂dwsch. Kurniki, Wierzbak Wierzbianki Wierzbanowa Wieruszycka Wieruszycka Wierzbiany Wierszwy Wierzbatyn na p艂d. Jaz贸w Stary, na zach. Zawad贸w, na pln. Niemir贸w pow. Rawa Ruska. Pld. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa potok Gni艂a dop艂yw Lubacz贸wki, zwany w dalszym biegu Zawad贸wk膮. Wchodzi on tu od p艂d. wsch. z Kurnik, a p艂ynie na p艂n. zach. do Zawadowa, gdzie na granicy obu wsi rozlewa si臋 w staw. W obr臋bie wsi przyjmuje Gni艂a od praw. brz. kilka potok贸w, z nich wa偶niejszy pot. Walena. Do granicznego stawu wpada Uniaczka, powstaj膮ca na p艂n. w lesie Wierzbiany z kilku strug. G艂贸wna cz臋艣膰 zabudowa艅 wiejskich le偶y w dolinie Waleny i Gni艂ej. Pr贸cz tego s膮 liczne grupy dom贸w rozrzucone po ca艂ym obszarze, jako to Borowe, Jupiny, Szypki, Huki, Kuleki, Chudykie, Dackie, Debry, Gary, G贸ra, Horajec, Ka艂ytraki, K膮ty, Pisockie, Tisteczkie i Zapust. Wznies. na p艂d. 289 mt. W艂asn. wi臋k. hr. Karola Lanckoro艅skiego ma roli orn. 181, 艂膮k i ogr. 147, pastw. 36, lasu 2347 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 2040, 艂膮k i ogr. 732, pastw. 197, lasu 66 mr. W r. 1880 by艂o 347 dm. , 1935 mk. w gm. , 18 dm. , 98 mk. na obsz. dwor. 1881 gr. kat. , 85 rz. kat. , 69 izr. ; 1859 Rus. , 170 Pol. , 4 Niem. . Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski. We wsi jest cerkiew zbudowana w r. 1865, szko艂a lklas. z j臋z. wyk艂. ruskim w r, 1876, kasa po偶ycz. z kapit. 76 z艂r. Jest tu tartak wodny o 1 gatrze i 1 pile. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ststwa jaworowskiego. We Lwowie d. 6 lutego 1663 r. pozwala Jan Kazimierz Janowi z Sobieszyna Sobieskiemu, chor. kor. , star. jaworowskiemu, zastawi膰 W. itd. na 2 lata u Marcina i Barbary G艂臋bockich Arek kr. we Lwowie, 0. , t. 411, str. 784. W r. 1688 nadaje Jan III Jakubowi Chodorowiczowi, Stefanowi Sawczakowi, Miko艂ajowi Mucejkowi i Wasylowi Wojnarowi, popom w W. , 艂an pola 1. c, C, t. 593, str. 985. W r. 1695 nadaje Jan HI Barbarze i Andrzejowi Sadurskim grunta we wsi W. c. 1. , 0. , t. 522, str. 2197. W r. 1710 potwierdza August II prawa Miko艂aja i Katarzyny Klisz贸w, ma艂偶onk贸w, do cywu艅stwa alias w贸jtowstwa w W. 1. c, C, t. 495, str. 908, a wr. 1749 zatwierdza to prawo August III 1. c, O, , t. 557, str. 1540. W r. 1750 nadaje August HE J贸zefowi I i Agnieszce Szadurskim p贸艂艂anek roli, Tereszczakowski nazwany, we wsi W. l c, C, t. 599, str. 1290. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, 2834, str. 177 czytamy W tej wsi juxta lustrationem A. 1627 by艂o osiad艂ych p贸艂艂ank贸w 3 1 2. Teraz osiad艂ych p贸艂艂ank贸w 5 1 2 Poddanych w tej wsi jest 30. Czynszu z p贸艂艂anku daj膮. po 1 z艂. 2 gr. Owsa czynszowego z p贸艂艂anku daj膮 po 2 p贸艂miarki, przychodzi p贸艂miark贸w 11, po gr. 15, czyni 5 z艂. 15 gr. Kur prostych z p贸艂艂anku po 4, przychodzi kur 22, po gr. 3, czyni 2 z艂. 6 gr. Za fur臋 soln膮, na 3 razy rachuj膮c z p贸艂艂anku daj膮 po z艂. 12, przychodzi z p贸艂艂ank贸w 5 1 2 z艂. 66, Dziesi臋ciny jagni臋cej od dziesi膮tka jagni膮t dziesi膮te jagni臋; tego roku dosta艂o si臋 jagni膮t 4 po 1 z艂; dani miodowej, albo plastr贸w miodowych od 5 starych pszcz贸艂 po plastrze jednym; tego roku dosta艂o si臋 plastr贸w 20, za nie z艂. 6 gr. 20. Poddani tej wsi robi膰 powinni z p贸艂艂anku od niedzieli do niedzieli po dniu jednym od po艂udnia, lubo sprz臋偶ajem, lub pieszo; prz膮艣膰 z p贸艂艂anku 艂okci 6 z prz臋dzy dworskiej. Zagrodnik贸w w tej wsi by艂o 8, teraz ich tylko 3. P艂ac膮, czynszu po gr. 6. Robi膰 powinni po 2 dni w tydzie艅 od po艂udnia. Za da艅 le艣n膮, tego roku dosta艂o si臋 z艂. 17; za siano偶臋ci z艂. 14. Pop daje i z fur膮. z艂. 7; Kaliczelwinie daj膮, z m艂yna fur臋 winnej z艂 6; mielnik Borowy z m艂yna daje fur臋 z艂. 6, Dani艂o kozak z roli karczemnej daje z艂. 20. Suma prowentu z tej wsi facit z艂. 160 gr. 14 den. 9. Na str. 184 czytamy Tywo艅stwo we wi Wierzbianach alias Scultetia Pan Aleksander Klisz pokaza艂 konsens kr贸la W艂adys艂awa IV uczciwemu Paw艂owi Kliszowi, cedendi de omni jure suo advitalitio super tyvonatum in villa W. in personas Alexandrorum Kliszow, nepotum suorum. Przy kt贸rym przywileju, wolno艣ciach i prerogatywach i my pomienionego pana Aleksandra Klisza zachowujemy. Mielnictwo we wsi W Uczciwy Iwan Koleta, Stach, Pawe艂, Wa艣ko i drugi Wa艣ko, bracia rodzeni, posesorami s膮. mielnictwa we wsi W. Przywileju 偶adnego przed nami nie pokazali, tylko dekret referendarski kr贸la Imci w Wilnie r. 1643, z podpisem WPana Wac艂awa z Leszna, referendarza kor. , ex remissione od komisarz贸w kr贸la Imci mi臋dzy tym偶e Iwanem Kalet膮, a JWIM Panem Jakubem Sobieskim, wojew. ziem ruskich, starost膮, jaworowskim, wzgl臋dem p贸l i grunt贸w do m艂yna z dawna nale偶膮cych odj臋cia, do robocizn nies艂usznych przymuszania, tak i inszych krzywd uczynienia, kt贸rym dekretem grunta odj臋te, jako to 膰wier膰 pola wedle folwarku Wierzbia艅skiego, i niw臋 z siano藕臋ci膮, nad stawem Wierzbia艅skim u rzeki, a od Wiszni le偶膮c膮 ze wszystkiemi przynale偶no艣ciami do niego s艂u偶膮cemi, jako nies艂usznie odj臋te nazad wr贸ci膰, albo wzgl臋dem przyleg艂o艣ci tej 膰wierci do folwarku zamian臋 da膰 rozkazano. Tak偶e dwie pary wo艂贸w zagrabionych odda膰, albo z艂p. 100 zap艂aci膰 nakazano; wi臋c te偶 robocizn i powinno艣ci aby nie przymuszano, ale tak jako wszyscy m艂ynarze starostwa jaworowskiego zachowano, kt贸rzy te偶 powinno艣ci przyk艂adem innych m艂ynarz贸w, jako to dwie miarki z m艂yna, fur臋, z艂. 6 gr. 15 oddawa膰 i odprawowa膰 powinni. Tedy i my przy tym偶e dekrecie kr贸la Imci pomienionych mielnik贸w zachowali i powag膮, nasz膮. utwierdzili. Lu. Dz, Wierzbiatyn, w艣, pow. buczacki, 10 klm. na zach. od Buczacza s膮d. pow. , 3 klm. na p艂n. od urz臋d. poczt. w Baryszu. Na p艂n. le偶膮 Jezierzany, na wsch. Buczacz, na pld. Barysz, na zach. Bortniki. 艢rodkiem obszaru p艂ynie od p艂n. na Wierzbiatyn pld. dop艂yw Dniestru Baryszka. Na praw. brz. tej rzeczki le偶膮 zabudowania wsi. Na wsch. wzg贸rze Wierzbiatyn 386 mt. , na pld. , na granicy Barysza, 艁ysa g贸ra 394 mt. . W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 393, 艂膮k i ogr. 48, pastw. 7, lasu 56 mr. ; w艂asn. mn. roli orn. 488, 艂膮k i ogr. 29, past. 11, lasu 4 mr. W r. 1880 by艂o 62 dm. , 377 mk. w gm. , 7 dm. , 26 mk. na obszarze dwors. , 348 gr. kat. , 40 rz. kat. , 15 izr. ; 359 Rus. , 29 Pol. , 15 Niem. . Par. rz. kat. w Baryszu, gr. kat. w Jezierzanach. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 660 z艂r. Lu. Dz. Wierzbi膮偶, rus. Werbi偶, w艣, pow. sokalski, 16 Mm. na p艂n. zach. od Sokala, i 10 klm. na p艂n. wsch. od Be艂za s膮d. pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶膮 Rusin i Leszczk贸w, na wsch. Siebiecz贸w, na p艂d. Ceb艂贸w, na zach. Wy偶艂贸w. W 艣rodku wsi powstaje potok i p艂ynie na wsch. do Siebieczowa, gdzie wpada do Brudu dop艂. Bugu Wzn. si臋ga na p艂n. zach. 262 mt. Na p艂n. wsch Kosowa g贸ra 248 mt. . W艂asn. wi臋k. ma roli om. 379, 艂膮k i ogr. 38, pastw. 24, lasu 97 mr. ; w艂asn. mn. roh orn. 868, 艂膮k i ogr. 74, pastw. 9 mr. W r. 1880 by艂o 65 dm. , 445 mk. w gm. , 5 dm. , 51 mk. na obsz. dwors. 458 gr. kat. , 30 rz. kat. , 8 izr. ; 457 Rus. , 39 PoL. Par. rz. kat. w Ostrowie, gr. kat. w Siebieczowie. Wspomniany w dok. z r. 1533 przy rozgraniczeniu z Ryczychowem Wierzbi膮偶 jest widocznie inn膮, nieistniej膮c膮 dzi艣 wsi膮 ob. t. X, 80. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja. Niegdy艣 tworzy艂 W. prawdopodobnie osobn膮 parafi臋, z ksi膮g metrykalnych okazuje si臋 bowiem, 偶e mieszka艂 tu paroch, do kt贸rego nale偶a艂y Wierzbi膮偶, Rusin i Leszczk贸w. W r. 1793 po艂膮czono t臋 parafi臋 z Siebieczowem i odt膮d s膮 ksi臋gi metrykalne wsp贸lne. We wsi jest szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 192 z艂r. Lu. Dz. Wierzbica, rzeczka, bierze pocz膮tek w p艂d. cz臋艣ci pow. sierpeckiego, p艂ynie w kierunku p艂d. przez Proboszczowicze, Kruszewo, Dziarnowo, od Bia艂y skr臋ca ku zach. , p艂ynie przez Srebrn膮 i uchodzi do Skrwy z lew. brzegu w okolicy Kobiernik. Wierzbica 1. w艣 i folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Piekary, par. Mszczon贸w, ma 34 mk. Por. G膮ba. 2. W. , w艣, folw. i os. m艂y艅. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Lgota, odl. 5 w. od Radomska; w艣 ma 25 dm. , 230 mk. ; folw. 4 dm. , 38 mk. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 194 mk. , par. Kr臋pa. W r. 1886 folw. W. z os. m艂y艅. Janowiec rozl. mr. 661 gr. orn. i ogr. mr. 554, 艂膮k mr. 34, pastw. mr. 2, lasu 44, nieu偶. 27; bud. mur. 3, drew. 11; m艂yn wodny. W艣 W. os. 36, mr. 314. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶y do par. w Radomsku, dwor za艣 do par. Kr臋pa wcielona jako filia do Lgoty. Wydawca Lib. Ben. 艁askiego I, 493 i 495 mylnie uwa偶a W. , w par. Radomsk, za wie艣 zaginion膮. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi W. , w par. Radomskie, Stobiecki mia艂 3 osad. , 3 lany, Garakowski 2 os. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 273. 3. W. , osada miejska nad rzk膮 b. n. dop艂. 艢mi艂贸wki, pow. radomski, gm. i par. Wierzbica, odl. 21 w. na p艂d. p艂d. zach. od Radomia i oko艂o 22 w. na p艂n. p艂n. wsch贸d od W膮chocka, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, dom przytu艂ku dla 4 ubogich, s膮d gm. okr. VI, urz膮d gm. , 176 dm. , 1395 mk. , 3507 mr. Z zak艂ad贸w fabrycznych istnieje tu piec wapienny, olejarnia, garbarnia. St. poczt. w Oro艅sku o 7 w. . W r. 1827 by艂o 145 dm. , 908 mk. Odbywaj膮 si臋 w osadzie targi tygodniowe we wtorek. Wedle dokum, z r. 1198 bisk. krakowski Gedeon nada艂 dziesi臋ciny z W. klasztorowi miechowskiemu Kod. Wielk. , n. 34 i 2020. Nast臋pnie W. przesz艂a na w艂asno艣膰 klasztoru w膮chockiego w XIII w. i r. 1275 Boles艂aw, ks. krakow. , pozwoli艂 urz膮dzi膰 tu przy ko艣ciele targowisko, z temi samemi przywilejami jakie otrzyma艂 Tarek i I艂偶a Kod. Ma艂op. , II, 14, 17, 137. Wed艂ug D艂ugosza, Otto i Krystyn, synowie Piotrka ze Skrzynna, nadali t臋 wie艣 klasztorowi w膮chockiemu, za艣 Leszek Bia艂y obdarzy艂 przywilejami i zwolni艂 od ci臋偶ar贸w ksi膮偶臋cych. Za D艂ugosza W, jest wsi膮, maj膮c膮 ko艣ci贸艂 par. drewniany, 32 艂any km. , daj膮ce czynszu po fertonie, 30 jaj i 4 koguty i 4 dni robocizny przez rok. Odbywaj膮 dwie powaby po dniu i daj膮 osep po kor. owsa i 4 偶yta. By艂o 6 karczem z rolami daj膮cych klasztorowi po p贸l grzyw. i 24 zagr. , p艂ac膮cych po 3 gr. Dziesi臋ciny, warto艣ci do 30 grzyw. , pobiera艂 klasztor. Dwa 艂any w贸jtowskie dawa艂y pleban. w Wierzbicy. Pleban mia艂 swe role i karczm臋 z rol膮, daj膮c膮 mu p贸艂 grzyw. W drugim opisie podaje D艂ugosz, i偶 by艂o tu 30 karczem bez roli. 艣wiadczy艂oby to o istnieniu targowiska bardzo o偶ywionego D艂ugosz, L. B. , II, 516 i III, 404. Rozw贸j s膮siednich osad, zw艂aszcza Radomia, pozbawi targowisko znaczenia. W r. 1569 p艂ac膮 tu od 10 艂an, , 4 komor. , 1 rzemie艣l. Pawi艅ski, Ma艂op, , 307, 478. Obecny ko艣ci贸艂 paraf. murowany wznie艣li na miejscu dawniejszego istnia艂 ju偶 w XIII w. cystersi w膮choccy w r. 1709. Restaurowany w r. 1848. Par. W. dek. radomski, 4356 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. ok. VI w miejscu, st. poczt. w Oro艅sku. Gmina ma 5336 mr. obszaru i 1869 mk. 6 praw. , 371 偶yd. . W sk艂ad gm. , pr贸cz osady W. , wchodz膮 wsi Rzeczk贸w i Stepan贸wka. 4. W. , w艣 nad rzek膮 Pilic膮, pow. olkuski, gm. i par. Kid贸w, odl. oko艂o 6 w. na zach. zach. p艂d. od 呕arnowca, o 2 w. od rz. Pilicy z lew. brzegu, naprzeciwko wsi Udorz na praw. brz. Pilicy, 艣r贸d p艂askowzg贸rza g贸ruj膮cego nad szerok膮 w tym miejscu dolin膮 Pilicy. W 1827 r. by艂o 51 dm. , 310 mk. Jest to staro偶ytna w艣 kr贸lewska, po艂o偶ona u przeprawy przez Pilic臋 i jej bagnist膮 dolin臋. R. 1229 odbywa si臋 tu zjazd ksi臋偶ny Grzymi Wierzbi膮偶 Wierzbica Wierzbi膮偶 s艂awy z Konradem mazow. in transitu Pylcze de Wyrzbycz Kod. Ma艂op. , I, 19. Zapewne pierwotny obszar wsi by艂 o wiele wi臋kszy i rozci膮ga艂 si臋 po obu brzegach Pilicy. Ju偶 w 1257 cz臋艣膰 na praw. brzegu przybiera nazw臋 Omieszniki Omesnicii. Dziesi臋ciny z W. nadane zosta艂y r. 1257 klasztorowi w Zawicho艣cie. R. 1339 kr贸lowa Jadwiga nadaje kmieciom Miko艂ajowi i Piotrowi, zwanym K膮kol, ogr贸d i lan ziemi w W. , wolny od rob贸t i danin. 艁an ten dzier偶y potem d艂ugo rodzina Sypni贸w, kt贸rej Jan Kazimierz r. 1650 potwierdza to nadanie Kod. Ma艂op. , 53, 71, 246. W po艂owie XV w. w艣 W. nale偶y do par. u 艣w. Wojciecha na przedmie艣ciu 呕arnowca, mia艂a 7 1 2 艂an. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 7 grzyw. , klasztorowi klarysek przy ko艣ciele 艣w. Andrzeja w Krakowie. Folw. kr贸lewski dawa艂 dziesi臋cin臋 altaryi 艣w, W艂adys艂awa w katedrze krakow. , warto艣ci 3 grzyw. W innym opisie tej wsi powiada D艂ugosz Omyesznycze vel Omyesznyky et quae yeteri nomine amisso Wirbicza hactenus vacatur. Zaliczaj膮c wie艣 do par. w Chlinie, podaje o niej to samo co wy偶ej, z dodatkiem, 偶e dziesi臋ciny dla altaryi 艣w. W艂adys艂awa nada艂 Kazimierz W. na uczczenie pami臋ci ojca swego W艂adys艂awa Lib. Ben. , II, 96, 209; III, 328. Wed艂ug reg. pob. pow. ksi膮zkiego z r. 1581 w艣 W. , w par. 呕arnowiec, nale偶a艂a do zamku 偶arnowieckiego, mia艂a 8 艂an. km. , 4 pogorza艂a, 1 zagr. z rol膮, 2 rze藕n. , 3 przekupni贸w Pawi艅ski, Ma艂op. , 92. W 1771 r. wchodzi艂a w sk艂ad kr贸lewszczyzny Libertowska Wola ob. . 5. W. , w艣, folw. i dobra, pow. miechowski, gm. i par. 艁臋tkowice dawniej Niegard贸w, odl. o 1 w. od Miechowa. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 110 mk. , par. Niegard贸w. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1873 z folw. W. i Budziejowice, rozl. mr. 686 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 472, 艂膮k mr. 2, pastw. mr. 75. nieu偶. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 6; p艂odozm. 8pol. ; folw. Budziejowice gr. orn. i ogr. mr. 73, 艂膮k mr. 58, pastw. mr. 4, nieu偶. mr. 5; bud. mur, 1; p艂odozm. 8pol W艣 W. os. 15, mr. 79; w艣 Budziejowice os. 14, mr. 113. W polowie XV w. w艣 ta nale偶a艂a do par. Prandocin, by艂a w艂asno艣ci膮 Turskiego h. Gryf, kt贸ry mia艂 tu 4 艂any km. , a dziesi臋cin臋, warto艣ci 6 grzyw. , dawano prebendzie krakowiskiej zwanej Raciborsk膮 D艂ugosz, L. B. , II, 33. W r. 1681 W. , w par. Niegard贸w, w艂asno艣膰 Kacpra Szczepanowskiego, mia艂a 4 艂any km, 3 zagr. z rol膮, 3 kom. z bydl, 1 kom. bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. , 15, 440. 6. W. , w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. Koz艂贸w, par. Mstycz贸w, odl 14 w. od Miechowa. W r. 1827 by艂o 32 dm. , 229 mk. W r. 1886 folw. W. rozl mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 338, 艂膮k mr. 70, past, mr. 18, nieu偶, mr. 15; bud. mur. 4, drew. 9; p艂odozm. 12pol W艣 W. os. 46, mr. 366. W po艂owie XV w. w艣 W, , w par. Mstycz贸w, w艂asno艣膰 S. Czarnockiego, mia艂a 艂any km. , kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano pleban, w Pe艂czyskach. Folw. dawa艂 dziesi臋cin臋 pleban. w Mstyczowie D艂ugosz, L. B. , II, 90. W r. 1581 w艣 Wierzbica i P臋kos艂awice, w par. Mstycz贸w, w艂asno艣膰 Strasza, mia艂y 10 lan. km. , 3 zagr. z rol膮, 4 zagr. bez roli, 2 kom. z bydl. Pawi贸ski, Ma艂op. , 91, 438. 7. W. , w艣, pow. stopnicki, gm. i par. Tucz臋py. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 183 mk. W po艂owie XV w. W. , w par. Tuczepy, mia艂a 艂any km. , karczmy, zagr. Folw. rycerski p艂aei艂 dziesi臋ciny pleban. w Tucz臋pach D艂ugosz, L. B. , II, 447. Wed艂ug reg. pob. pow. wi艣lickiego z r. 1508 w艣 Wierzbica p艂aci艂a gr, 5. W r. 1579 J. Chieki p艂aci艂 od 5 os. , 2 1 2 lan. , 2 zagr. , 1 biednego, 1 rzem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 228, 489. 8. W. ,, w艣 i folw. , pow. pi艅czowski, gm. Klisz贸w, par. Kije, odl. o 10 w. od Pi艅czowa. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 113 mk. W r. 1887 folw. W. , oddzielony od d贸br Kije, rozl. mr. 216 gr. or. i ogr. mr. 195, 艂膮k mr. 16, nieu偶. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 3. Wed艂ug reg. pob. pow. ch臋ci艅skiego z r. 1640 w艣 Wierzbica seu Borczin Sterkowicz, w艂asno艣膰 Stanowskiego, mia艂a 4 km. na p贸艂 艂anie, 4 zagr. , 1 karczm臋, dw贸r, sadzawk臋, 艂膮ki i lasy. Otaksowana 220 grzyw. W r. 1573, p艂acono od 2 1 2 艂an. , 2 zagr. , 2 kom. , 1 rzem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 271, 587. 9. W. Sobkowska, folw. nad rz. Nid膮, pow. j臋drzejowski, gm. i par. Sobk贸w, odl. o 16 w. od J臋drzejowa. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 80 mk. Folw. W. Sobkowska, oddzielony w r. 1867 od d贸br Sobk贸w, rozl. mr. 336 gr. orn. i ogr. mr. 133, 艂ak mr. 10, pastw. mr. 2, lasu mr. 183, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 7; las nieurz膮jdzony; pok艂ady wapienia. 9. W. , w艣 i folw. , pow. janowski, gm. Urz臋dow, par. Boby, odl. od Lublina 60 w. , od Janowa 42 w. , od Urz臋dowa 5 w. W艣 ma 26 dm. , 216 mk. , 395 mr. ; folw. ma 2 dm. mur. , 7 drew. , 240 mr. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 102 mk. Gleba gliniasta, 艂omy piaskowca, cegielnia. W skutek uk艂adu o s艂u偶ebno艣ci w 1879 r. w艂o艣cianie z obszaru dworskiego otrzymali lasu 38 mr. , gruntu ornego 34 mr. W r. 1531 w艣 W. , w par. Urz臋d贸w, mia艂a 2 艂any. W r. 1676 Aleks. Wierzbicki p艂aci tu od siebie, 偶ony i 25 poddanych; Jan Wierzbicki od siebie, 偶ony i 12 poddanych. Maj膮 te偶 cz臋艣ci W臋gli艅gka i Zbigniewski Pawi艅ski, Ma艂op. , 374 i 6a. 11. W. , w艣 i folw. nad rzk膮 Wierzbk膮, pow. krasnostawski, gm. Budniki, par. P艂onka, odl. 24 w. od Krasnegostawu, ma pok艂ady wapienia, m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 59 dm. , 322 mk. W r. 1884 folw. W. rozl mr. 1239 gr. orn. i ogr. mr. 997, 艂ak mr. 78, pastw. mr. 7, lasu mr. 134, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 2, drew. 24; p艂odozm. 11pol; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 32, mr. 379; w艣 Kuszaby os. 17, mr. 404. 12. W. , folw. , pow. che艂mski, gm. i par. Wojs艂awice. 13. W. , os. , pow. che艂mski, gm. Rako艂upy, par. Kum贸w. 14. W. , w艣, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec. 15. W, folw. , pow. hrubieszowski, gm. Wierzbica i par. Moniatycze. 16. W. , w艣 z kilku cz臋艣ci i folw. z艂o偶ona, nad rz. P艂onk膮, pow. p艂o艅ski, gm. Sarnowo, par. Sko艂atowo, odl. 15 w. od P艂o艅ska, posiada urz膮d gm. Cz臋艣膰 W. Wielka. Pa艅ska al. RumockaJanki ma m艂yn wodny, wiatrak, 18 dm. , 217 mk. W r. 1869 folw. W. RumockaJanki rozl. mr. 620 gr. orn. i ogr. mr. 420, Iak mr. 63, pastw. mr. 75, lasu mr. 33, nieu偶. mr. 20. W艣 W. Rumocka os. 18, mr. 22. W. Szlachecka ma 10 dm. , 106 mk. , 355 mr. Sa to drobniejsze cz臋艣ci i kolonie, z tych W. Widka i W. Jacki lit J rozl mr. 112. W r. 1827 W. Szlachecka mia艂a 10 dm. , 109 mk. ; W. Pa艅ska 7 dm. , 49 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. p艂o艅skiego, z r. 1578 we wsi W. , par. Sko艂atowo, M. Romocki mia艂 6 艂an. , 4 zagr. , m艂yn. W cz臋艣ci W. 艁膮czki siedzia艂o kilku w艂a艣cicieli na 5 艂snach. W cz臋艣ci W. Gowienki by艂o 1 2 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 97, 102. 17. W. , w艣 i folw. nad rz. Narwi膮, pow. pu艂tuski, gm. Zegrze, par. Dzier偶enin, odl. o 21 w. od Pu艂tuska. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 129 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 975 gr. orn. i ogr. mr. 708, 艂膮k mr. 64, pastw. mr. 40, lasu mr. 92, nieu偶. mr. 71; bud. mur. 6, drew. 15; p艂odozm. 14pol. ; las urz膮dzony; pok艂ady wapienia, cegielnia, m艂yn wodny. W艣 W. os. 30, mr. 148. Jestto dawna posiad艂o艣膰 biskup贸w p艂ockich, wymieniona w akcie uposa偶enia par. Dzier偶eniu r. 1389 Kod. Maz. , 107. Wed艂ug reg. pob. pow. nowomiejskiego z r. 1576 w艣 W. , w艂asno艣膰 bisk. p艂ockiego, mia艂a 1 1 2 zagr. Nale偶a艂a do par. Serock Pawi艅ski, Mazowsze, 316. Klucz W. , sk艂adaj膮cy si臋 z folw. Winnica i W. i wsi zarobnych Winnica, W. i Paw艂owo ta ostatnia oddawa艂a pa艅szczyzn臋 tylko podczas lata, wchodzi艂 w sk艂ad d贸br gol膮dkowskich, b臋d膮cych w艂asno艣ci膮 bisk. p艂ock. , a nast臋pnie skarbu. Komisya skarbu odda艂a klucz W. na dodatkowe uposa偶enie bankowi; ten za艣 sprzeda艂 takowy w 1859 r. Aleks. Krotowicz. Osady pa艅szczyzniane, 40 mr. , odrabia艂y po 8 dni t艂uki, 16 stacyi, 52 dni piesz. , 72 sprz臋偶aj. od 艣w. Jana przez 20 tyg. po 2 dni sprz臋偶. i oddawa艂y ka偶da 6 z艂p. hyberny, 32 z艂p. 1 gr. dziesi臋ciny do dworu uiszczanej za czas贸w pruskich do semin. w Pu艂tusku i 3 艂okcie prz臋dzy z w艂贸kna dwors. Pa艅szczyzn臋 odrabiano do folw. W. , a naturalia i czynsze, dop贸ki klucz W. nale偶a艂 do Gol膮dkowa, oddawano do tego ostatniego. W 1821 r. spotykamy 7 takich osad jedna pusta od 1814 r. , na 2 siedzi po 2 gospodarzy, jedna od czas贸w pruskich zamiast pa艅szczyzny p艂aci 84 z艂p. ; gospodarstwo prowadzono 2po艂owe i wysiewano na osadzie 4 kor. ozim. i 4 jarz. ; 1 zagrodnik 10morgowy, odrabiaj膮cy 52 dni piesz, i 4 t艂uki i op艂acaj膮cy 9 z艂p. dziesi臋ciny do dworu, 1 1 2 z艂p. hyberny, l 1 2 艂ok. prz臋dzy z w艂贸kna dwors. ; 4 cha艂upnik. , odrabiaj膮cych po 6 dni t艂uki i 1 z艂p. czynszu. M艂yn, wybudowany przez Leonarda Kacperskiego 1792 r. na mocy zezwolenie biskupa, op艂aca艂 1821 r. 50 z艂p. czynszu, 9 z艂p. dziesi臋ciny do dworu, 1 1 3 z艂p. hyberny; karczma. Razem by艂o 40 m臋偶. , 47 kob. w tej liczbie starszych nad 12 lat 26 m臋偶. , 33 kob. , 12 koni, 12 wo艂. , 19 kr贸w, 9 ja艂ow. , 24 艣wi艅, 5 owiec. Na folw. 1821 r. wysiewano 3 kor. pszenicy, 40 偶yta, 7 j臋czm. , 30 owsa, 4 gryki, 2 grochu, 4 jarki; zbierano 50 fur siana. Znajdowa艂o si臋 8 m臋偶. , 3 kob. , 6 koni, 4 wo艂, 15 kr贸w, 10 ja艂ow. , 20 艣wi艅, 200 owiec. Za czas贸w, kiedy klucz W. by艂 w艂asno艣ci膮 Banku, urz膮dzono w艣 kolonialnie; folw. otrzyma艂 654 mr. 153 pr臋t. , las dworski 292 mr. , w艂o艣cianie 135 mr. ; os. rz膮d. Klusek 14 mr. 136 pr臋t. Grunta zimne, piaski. Lud. Krz. 18. W. , Wielka i Ma艂a, w par. Mokowo, ziemi dobrzy艅skiej, ob. Wierznica. 19. W. ob, Wierzbka. Br. Ch. Wierzbica, ob. Wierzbie. Wierzbica, pow. krzemieniecki, ob. Katrynburg, Wierzbica 1. w艣, pow. b贸brecki, 32 klm. na p艂d. wsch. od B贸brki, 7 Mm. na p艂dwsch. od Chodorowa s膮d pow. , st. kol i urz. poczt. . Na p艂d. zach. i p艂n. zach. le偶y Suchr贸w, na p艂n, wsch. Knihynicze, na p艂d. wsch. Oskrzesi艅ce obie w pow. rohaty艅skim. Wody zabiera potok wpadaj膮cy poza granicami wsi do 艢wirza. W艂asno艣膰 wi臋k. ma roli orn. 326, 艂膮k i ogr. 58, past. 1, 艂asu 16 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 555, 艂膮k i ogr. 132, pastw. 2 mr. W r. 1880 by艂o 73 dm. , 477 mk. w gm. , 1 dm. , 23 mk. na obsz. dwors. 460 gr. kat. , 12 rzym. kat. , 28 izr. ; 471 Rus. , 19 Pol. , 10 Niem. . Par. rzym. katol. w Bakowcach, gr. kat. w Suchrowie. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a i szko艂a lklas. 2. W. z W贸lk膮, w艣, pow. rawski, 15 klm. na p艂n. wsch. od Rawy Ruskiej, 7 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. i urz臋du poczt. w Uhnowie. Na p艂n. le偶膮 Machn贸w i Nowosio艂ki Przednie, na p艂n. wsch. Uhn贸w, na wsch. Poddubce i Zielona Machnowska, na p艂d. Rzyczki, na zach. Kornie i Machn贸w. 艢rodkiem wsi p艂ynie So艂okija od p艂n. zach. z Korni贸w, na p艂n. wsch. do Poddubiec. Na lew. jej boku le偶膮 zabudowania wsi, a na p艂n. od nich przys. W贸lka Wierzbicka. P艂d. cz臋艣贸 obszaru lesista. Wznies. na p艂n. 238 mt. , na pld. 228 mt. Dolina So艂okii 218 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 426, 艂膮k i ogr. 396, pastw. 189, lasu 1688 mr. ; w艂. mn. roli orn. 1058, 艂膮k i ogr. 993, pastw. 519 mr. W r. 1880 by艂o 202 dm. , 1202 mk. w gm. , 13 dm. , 100 mk. na obsz. dwors. 1207 gr. kat. , 7 rz. kat. , 88 izr. ; 1203 Rus. , 61 PoL, 38 Niem. . Par. rz. kat. w Uhnowie, gr. katol. w miejscu, dek. uhnowski. We wsi jest cerkiew, a w polu drewniana kaplica; szko艂a etat. lklas. Na obszarze dwor. jest folwark i gorzelnia. 3. W. , cz臋艣膰 Boja艅ca, w pow. 偶贸艂kiewskim. Lu. Dz. Wierzbica l al. Werbice, s艂ow. Verbice, Vrbica, w臋g. Verbicz, w艣, w komitacie liptowskim, Wierzbica Wierzbica w pow. 艣w. Mikulasz, nad rz. Wagiem, w s膮siedztwie Lipt贸 Sz. Miklos, tak, 偶e domy obydwu osad si臋 stykaj膮. W r. . 1890 by艂o 1867 mk. 1781 S艂owak贸w, 21 Niemc贸w, 31 W臋gr贸w, 1 Serb i 33 innych narod. ; pod艂ug religii 174 rz. kat. , 1 gr. kat. , 1664 wyzn. augsb, i 27 izrael. ; 189 dm. , 1684 mr. obszaru. Protestanci maj膮 ko艣ci贸艂 par. w miejscu, rz. katolicy nale偶膮 do paraf. w Lipt贸 Sz. Miklos. W. nale偶膮 do s膮du pow. i urz. podatk. w Sz. Miklos; tam偶e urz膮d poczt. i tel. 2. W. Hustak al. Werbice Hustak, s艂ow. Verbice Hustak, w臋g. Verbicz Hust谩k al. Husztak Szt Miklos, w艣, w komitacie liptowskim, na zach. od SvatiMikulasz Lipto Szt. Miklos. W r. 1890 by艂o 54 dm. i 770 mk. , a to 541 S艂owak贸w, 116 W臋gr贸w, 95 Niemc贸w i 18 innej narod. ; 203 rz. kat. , 5 gr. kat. , 429 wyzn. augsb, , 2 helw. i 137 izrael. Obszar wsi wynosi艂 32 mr. Rz. kat. nale偶膮 do parafii SvatiMikulasz, augsb. wyzn. do Werbic Wierzbicy. Urz膮d poczt. i tel. , s膮d pow. i urz. podat. w 艢w. Mikulaszu. W. H. Wierzbica 1. Polska, niem. Polnisch Wuerbitz, 1406 r. Polnischin Wirbicz, w艣 i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Wallendorf, ewang. w miejscu. W艣 ma 687 ha 538 roli, 110 艂膮k, 110 dm. , 970 mk. 83 kat. ; dobra maj膮 1706 ha 700 roii, 160 艂膮k, 740 lasu, 23 dm. , 273 mk. 53 kai. Dziedzic wsi Joachim Wenzel w r. 1718 ufundowa艂 nowy ko艣ci贸艂 ewang. , w miejscu poprzedniego male艅kiego. Pastorem by艂 wtedy Tomasz Maciewski. Szko艂a ewang. istnia艂a podobno ju偶 1688 r. Bo d贸br nale偶y folw. Ko艂aczek i karczma Wa艂da. 2. W, Niemiecka, niem. Deutsch Wuerbitz, w艣 i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Blumenau, ew, w miejscu. W艣 ma 385 ha 315 roli, 59 dm. , 433 mk. 363 ewang. , 70 katol. ; dobra 808 ha 540 roli, 71 艂膮k, 167 lasu, 13 dm. , 197 mk. 167 ew. , 30 katol. . Ko艣ci贸艂 ewang. wzniesiony z drzewa r. 1680. 3. W. Wielka i Ma艂a, niem. Wuerbitz Gross i Klein, 1175 r. Werbenice, 1288 r. Parva Wirbeniz, dwie wsi, pow, ko偶uchowski, par. kat. i ew. Bytom nad Odr膮. W. Wielka w艣 ma 386 ha 309 roli, 22 dm. , 149 mk. 2 kat. ; W. Ma艂a ma 116 ha 104 roli, 6 dm. , 56 mk. 4 kat, . Wierzbice, ob. Wierzbica, Wierzbice, czesk. Vrbice, niem. Wirbitz, w艣 na Szl膮sku austr, , w pow. frysztadzkim Freistadt, obwod. s膮d. bogumi艅skim Oderberg, odl. 7 klm. na pld. od Bogumina a 1 klm. od granicy pruskiej. W r. 1880 mia艂y W. 462 mk. 447 rz. kat. , 9 prot. , 6 izrael. , a pod wzgl臋dem narodowo艣ci 105 Polak贸w, 228 Czech贸w i 45 Niemc贸w. Obszar wynosi 663 mr. Par. rz. kat. w Boguminie. W. tworz膮 z Pud艂owem jedn臋 gmin臋. Ob. Pud艂贸w. W. H. Wierzbice G贸rne W. Guzy i W. Strupki, trzy wsi, pow. soko艂owski, gm. Jab艂onna, par. Wyroz臋by i Jab艂onna, odl. 9 w. na zach. od Soko艂owa. W. G贸rne maj膮 11 dm. , 70 mk. 250 mr. ; W. Guzy 16 dm. , 109 mk. , 267 mr. ; W. Strupki 19 dm. , 129 mk. , 558 mr. W 1827 r. W. G贸rne mia艂y 6 dm. , 52 mk. ; W. Guzy 14 dm. , 95 mk. ; W. Strupki 20 dm. , 120 mk. W pobli偶u le偶y wynios艂o艣膰, na kt贸rej odkryto 1880 r. cmentarzysko przedhistoryczne. Opis wykopaliska pomieszczony by艂 w pi艣mie Przyroda i Przemys艂 z 10 lut. 1881. W pobli偶u W. le偶y Czekan贸w i Niewiadoma, z cmentarzyskami, podobno Jad藕wing贸w. Wierzbick, w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. Skempe, par. Karnkowo, odl. 6 w. od Lipna, ma 10 dm. , 208 mk. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 182 mk. Folw. nale偶y do d贸br Skempe. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 743 gr. orn. i ogr. mr. 449, 艂膮k mr. 108, pastw. mr. 7, lasu mr. 152, nieu偶. mr. 27; bud. mur. 3, drew. 13. Do w艂o艣cian nale偶y 44 mr. Spotykamy w dokum. Ders艂awa z W. w r. 1363, Miko艂aja S艂up, kasztelana dobrzy艅skiego, r. 1434. W XVI w. istnia艂a tu parafia, w sk艂ad kt贸rej wchodzi艂y wsi W. , G艂odowo, Czarne, Suradowo i Surad贸wko, Ba艂dowo, Rzuchowo. W r. 1564 dziedzicem wsi jest Ezechiel Che艂micki, kt贸ry p艂aci od 8 kmieci na ca艂ych 艂anach, 4 zagr. , stelmacha, szewca, kowala, w og贸le 4 fi. 27 gr. Pawi艅ski, Wielk. , I, 313. R. 1789 dziedzic pose艂 Zieli艅ski wysiewa艂 tu 10 kor. 偶yta. Przy wsi w niewielkiem oddaleniu znajduje si臋 koliste wzg贸rze, zdaje si臋 r臋k膮 ludzk膮 usypane, a na niem widoczne s膮 jeszcze fundamenty dawnego ko艣cio艂a parafialnego. Zbudowany by艂 z drzewa modrzewiowego, a sp艂on膮艂 r. 1700. Kamie艅 od wody 艣wi臋conej, odnaleziony niedawno, pomieszczony zosta艂 w kruchcie 艣ciany ko艣cio艂a w Karnkowie ze stosownym napisem. Nieistniej膮cy ko艣cio艂ek wzniesiony by艂 przez s臋dziego ziemi dobrzy艅skiej, dziedzica W. , w r. 1379. Ten nieznany z nazwiska dziedzic W. wraz z Miko艂ajem ze Z艂otopola pod Lipnem s膮dzi艂 sp贸r o 10000 z艂p. mi臋dzy W艂adys艂awem, kr贸lem polskim, 膮 Iwonem, zwanym Marsalek, z przydomkiem 艢lup. Obecnie parafianie zamierzaj膮 na miejscu, gdzie stal dawny ko艣cio艂ek, wystawi膰 nowy ob. Gazeta Polska z r. 1887, 245. Br. Ch. Wierzbiczany 1. w艣 i huby nad jeziorem t. n. , w pow. gnie藕nie艅skim, 323 ha obszaru. S膮d, urz. poczt. i st. dr. 偶el w Gnie藕nie, par. rz. kat. w K臋dzierzynie. R. 1284 wsi Neczayno i Wierbiczayno Przemys艂aw II za wierne us艂ugi darowa艂 呕egocie, wojewodzie krakowskiemu, za艣 ko艣cio艂owi gnie藕n. i arcyb. Janis艂awowi, jako wynagrodzenie za poczynione mu szkody, w ilo艣ci 300 grzyw. , darowa艂 j膮 Przemys艂aw, syn Borkona, d. 11 grud. 1311 r. W listopadzie r. 1335 kr贸l Kazimierz w Kaliszu przys膮dzi艂 t臋 w艣 arcyb. Janis艂awowi przeciw pretensyom Jana z Pilicy, kt贸ry si臋 zadowolni艂 pewn膮 sum膮 pieni臋dzy, ofiarowan膮 mu przez arcybiskupa. W r. 1357 Wierzbick Wierzbice Wierzbiczany Wierzbica Wierzbica Wierzbicza艅skie jezioro Wierzbicza艅skie Wierzbicz贸w Wierzbie przywilej Kazimierza, potwierdzaj膮cy przywileje i dobra ko艣cio艂a gnie藕n. , wymienia w liczbie d贸br W. razem z K臋dzierzynem i Szczytnikami. Po zabraniu d贸br ko艣cielnych przez rz膮d, nale偶a艂y W. do domeny w Sk贸rz臋cinie. 2. W. w艣 i dobra, w pow. inowroc艂awskim, s膮d w Inowroc艂awiu, urz膮d okr臋g. i urz膮d poczt. w Gniewkowie Argenau. W艣 ma obszaru 786 ha, z czystym dochodem 13434 mrk. Bo d贸br nale偶y folw. Ostrowo, maj膮cy 580 ha, Szrobsk 348 ha i 艁o艅sk 795 ha. Najdawniejsza wzmianka o W. si臋ga r. 1459, w kt贸rym Wojciech z Krotoszyna dal je biskupowi wroc艂awskiemu w zamian za D藕wierzchno. W r, 1461 pisze si臋 jeszcze z W. i Krotoszyna Jakub, kasztelan szremski, uk艂adaj膮c si臋 z biskupem wroc艂awskim o zniesienie m艂yna na Noteci pod Rowinem. W r. 1583 posiada w W. Jan Rusinowski 23 艂an贸w os. a 10 zagrod. 3. W. Ma艂achowo, niem. Jacobsdorf, ob. Ma艂achowo, W艣, w pow. Witkowskim, ma s膮d w Gnie藕nie o 15 klm. , od Witkowa 2 klm. Obszaru 167 ha. W ostatnich czasach z r膮k Ulatowskich przechodzi艂a do r膮k Lutowskich i Che艂mickich. Ostatni w艂a艣ciciel rozparcelowa艂 wie艣 t臋 za po艣rednictwem banku ziemskiego w Poznaniu. Osadnicy nowi przybyli z G贸rnego Szl膮ska. Dr. W. 艁ebi艅ski. Wierzbicza艅skie jezioro, przy wsi t. n. , w pow. gnie藕nie艅skim, ci膮gnie si臋 na 3 1 2 klm. przez pow. Witkowski i gnie藕nie艅ski. Wzn. 97, 5 mt. npm. , w najszerszem miejscu ma 1300 krok贸w, a zw臋偶a si臋 pod Wierzbiczanami do 150 krok贸w, a pod Lubochni膮 na 300 krok贸w. Od p贸艂nocy zasila si臋 jezioro strug膮 z Wawrzynowa p艂yn膮c膮, kt贸ra si臋 艂膮czy z wodo艣ciekiem wymys艂owskim. Ten偶e zabiera zbyteczne wody a偶 od Trzemeszna i od strony Brzozowca 102, 3 mt. npm. . Na po艂udnie zasila si臋 odp艂ywem jez. Modrze, przez kt贸re p艂ynie We艂na, w ten spos贸b, 偶e bier膮c pocz膮tek z jez. Modrze, p艂ynie sztucznym przekopem do jeziora Wierzbiczany, z kt贸rego wyst膮piwszy zd膮偶a do jeziora Jankowskiego 95, 5 mt. npm. . Jezioro W. od r. 1318 by艂o w艂asno艣ci膮 arcyb. gnie藕n. Na jego p艂d. wybrze偶u roz艂o偶y艂a si臋 wie艣 Lubochnia, ongi w艂asno艣膰 klasztoru trzemesze艅skiego, na zach. Wierzbiczany, arcyb. gnie藕n. Obszary tych wsi obejmowa艂y ca艂e jezioro z trzech stron, z czwartej, wschodniej, za艂o偶ono holendry Kujawki i pr贸cz tego na p艂n. stronie drobn膮 osad臋 Kaliny, po zaborze pruskim wie艣 Braunsweld. O jeziorze tem istnieje podanie, 偶e kiedy艣 na jego obszarze le偶a艂o jeszcze 5 wsi, kt贸re wody zala艂y. W. 艁ebi艅. Wierzbicz贸w, pow. hajsy艅ski, ob. Gran贸w. Wierzbie 1. w艣 i folw. , pow. kutnowski, gm. S贸jki, par. Kutno odl. 6 w. , ma 9 dm. , 197 mk. , 792 mr. ziemi dwors. , 23 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 167 mk. W r. 1889 folw. W. , oddzielony od d贸br S贸jki, rozl. mr. 686 gr. orn. i ogr. mr. 595, pastw. mr. 27, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 10; p艂odozm. 11pol. Do w艂o艣cian nale偶y 23 mr. Na pocz膮tku XVI w. stoi w艣 pustk膮 oddawna. Role kmiece dawa艂y dawniej dziesi臋cin臋 prepozyturze 艂臋czyckiej, folw. plebanowi w Kutnie. P贸藕niej zatar艂a si臋 r贸偶nica i z 艂an贸w km. , gdy by艂y uprawiane, pobiera艂 pleban 艁aski, L. B. , II, 486. 2. W. w艣 nieistniej膮ca obecnie. W XVI w. nale偶a艂a do par. Je偶贸w pow. rawski. Mieli w niej cz臋艣ci Rogowscy z poblizkiego Rogowa 艁any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi w S艂upi; folw. pleban. w Je偶owie 艁aski, L. B. , II, 336. 3. W, . w艣 i folw. , pow. wielu艅ski, gm. Praszka, par. O偶ar贸w, odl 10 w. od Wielunia. W艣 ma ko艣ci贸艂 drewniany filialny, 92 dm. , 769 mk. , 93 osad, 1611 mr. w艂o艣c; folw. 4 dm. , 31 mk. , stanowi majorat rz膮dowy; dwie os. 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. by艂o 70 dm. , 686 mk. Na pocz膮tku XVI w. mieszka艅cy dawali klasztorowi ko艣cio艂a wielu艅skiego po 10 gr. z 艂anu osiad艂ego; z pustych za艣 dziesi臋cin臋. So艂tys dawa艂 meszne plebanowi 艁aski, L. B. , II, 99. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 w艣 W. , w starostwie wielu艅skiem, mia艂a 艂an. 9 1 2, km. 10, ogrodn. 9, so艂tys na 3 艂an. Doch贸d 38 fl. 3 gr. 11 den. Lustr. , V, 176. Obecny majorat rz膮dowy W. wydzielony zosta艂 z d贸br Mokrsko. 4. W. , w艣, folw. i dobra, pow. kolski, gm. Sompolno, par. M膮kolno, o 4 w. od Sompolna, maj膮 gorzelni膮, m艂yn wodny, 285 mk. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 207 mk. Jeszcze w r. 1881 w艣 ta nale偶a艂a do gminy Wierzbie, w pow. nieszawskim. Obecnie gmina ta zosta艂a zniesion膮, a obszar jej wcielony do pow. kolskiego. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1881 z folw. W. , Belny i O艣noPodle艣ne, rozl. mr. 1725 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 667, 艂膮k mr. 95, pastw. mr. 19, lasu mr. 131, os. m艂yn. , wiatrak mr. 9, nieu偶. mr. 27; bud. mur. 20, drew. 2; folw. Belny gr. orn. i ogr. mr. 151, 艂膮k mr. 146, nieu偶. mr. 8; bud. mr. 3, drew. 2; folw. OsnoPodle艣ne gr. orn. i ogr. mr. 205, 艂膮k mr. 145, lasu mr, 107, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 6, drew. 3; las urz膮dzony. W艣 W. os. 36, mr. 43; w艣 O艣noPod le艣ne os, 11, mr. 16; w艣 Ryn os. 2, mr. 50; w艣 Belno i Chojny os. 20, mr. 289; w艣 Marcinkowo os. 14, mr. 155; w艣 Buslerowo os. 2, mr. 19. Na pocz膮tku XVI w. pleban w M膮kolnie pobiera艂 dziesi臋cin臋 z 艂an. folw. i jednego pola r贸l kmiecych od strony Lubotynia 艁aski, L. B. , II, 214. Zdaje si臋, 偶e cz臋艣膰 wsi, t. j. 艂any kmiece nale偶a艂y do par. Luboty艅 le偶膮cej ju偶 w dyecezyi kujawskiej. W r. 1557 w艣 W. , w par. Luboty艅, w艂asno艣膰 Jana Lubstowskiego, mia艂a 35 艂an. os. i 2 rzemie艣l. Ten偶e Lubstowski posiada艂 O艣no, Brzezice i Mchowo w tej偶e parafii. Inne Wierzbie czy te偶 cz臋艣膰 tego, nale偶a艂a do s膮siedniej parafii Sadlno. By艂o tu 3 艂any z so艂tysem Pawi艅ski, Wielkop. , II, 20 i 30. 5. W. , w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Tczyca, odl. 12 w. od Wierzbi艂ki Miechowa, le偶y niedaleko od Wierzbicy w pow. olkuskim. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 71 mk. Folw. W. w r. 1886 rozl. mr. 354 gr. ora. i ogr. mr. 262, pastw. mr. 15, lasu mr. 63, nieu偶. mr. 14; bud. drew. 8; p艂odozm. 14pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 16, mr. 158. Jan Grot, bisk. krakow. , nada艂 r. 1333 klasztorowi w Imbramowicach dziesi臋ciny biskupie z wsi Jelcza i W. W r. 1581 w艣 W. , w par. Tczyca, pow. ksi膮skim, nale偶y do Stan. Olszowskiego, kt贸ry p艂aci tu od 6 p贸艂艂ank贸w km. . 2 zagr. z rol膮, 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 92. 6. W, w艣, pow. stopnicki, gm. i par. Drugnia. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 176 mk. W r. 1579 w艣 W. , w par. Drugnia, pow. wi艣lickim, w艂asno艣膰 Stan. Dembi艅skiego, mia艂a 6 osad. , 3 艂any, 2 zagr. z rol膮 2 ubogich Pawi艅ski, Ma艂opol. , 224. W po艂owie XV w. W. , w par. Drugnia, w艂asno艣膰 kr贸lewska, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dawano dziesi臋cin臋 snopow膮; i konopn膮 warto艣ci 4 grz. , scholastryi kieleckiej D艂ugosz, L. B. , I, 450. 7. W. al. Wierzba al. Wierzbica, w艣 i folw. , pow. zamojski, gm. i par. 艁abunie, odl. na p艂d. od Zamo艣cia o 12 w. , le偶y w nizinie, ma 2 dm. dwors, 43 w艂o艣c, 319 mk. kat. , rozl. 686 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 35 dm. , 183 mk. M艂yn wodny i folw. nale偶膮, do d贸br 艁ubunie lit. A ob. . Br. Ch. T. 呕uk. Wierzbie, niem. Wiersbie, dobra i w艣, pow. lubliniecki, paraf. kat. Sodow, ew. Lubliniec. W r. 1885 dobra mia艂y 628 ha, 11 dm. , 93 mk. 17 ew. ; w艣 145 ha, 26 dm. , 156 mk. 2 ew. . Ob. Gudlina, Wierzbiec, rzeczka, w pow. s艂upeckim, ob. Wierzbiec, rzeczka, dop艂yw Powi臋藕nicy, wyp艂ywaj膮cej z jeziora Powidzkiego a wpadaj膮cej pod Ci膮偶yniem do Warty. Wspomniana w rozgraniczeniu d贸br klasztoru l膮dzkiego, dokonanem przez Mieszka w r. 1186. Struga ta w po艂owie przyznana zosta艂a klasztorowi za mostem Smogorzewskim. W. 艁. Wierzbi臋cice, r, 1398 Wirzbanczicze, osada pod Lesznem po艂o偶ona. Graniczy艂a z Bielewem i Lubiniem. Ksi臋ga zmar艂ych klasztoru lubi艅skiego dominikan贸w, wymienia Scholastyk臋, kt贸ra klasztorowi darowa艂a W. Przeciw tej darowi藕nie wyst膮pi艂y 2 c贸rki Wierzbi臋ty z Trzebuni, zdaje si臋 siostry Scholastyki. Miko艂aj, s臋dzia pozn. , rozstrzygn膮艂 w r. 1360 sp贸r ten na korzy艣膰 klasztoru. Ale ju偶 r. 1398 Katarzyna z Bielewa na rokach ko艣cia艅skich uzyska艂a wyrok, 偶e do Bielewa i W. ona tylko sama ma prawo; potem wzi臋艂a 22 sztuk byd艂a od Budziwoja z Bielewa jako opraw臋 i za granic臋 mi臋dzy Bielewem a dziedzictwem klasztoru. W. 艁. Wiarzbliliszki, w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyrwinty o 3 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Leduchowskich, Poszyrwi艅cie, o 49 w. od Wika, 3 dm. , 33 rak. katol. pod艂ug spisu z 1865 r. w艣 mia艂a 5 dusz rewiz. a za艣c. 2 dusze rewiz. . Wierzbi艂ki, w艣 w艂o艣c, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bo偶anka, o 53 w. od Lidy, 31 dm. , 338 mk. w 1865 r. 149 dusz rewiz. . Wierzbi艂owce, ob. Wierzbo艂owce. Wierzbina, niem. Wiersebenne, dobra i w艣, pow. g贸rski Szl膮sk pruski, par. kat. i ew. Gross Bargen. W r. 1885 dobra mia艂y 179 ha, 1 dm. , 17 mk. ew. ; w艣 35 ha, 15 dm. , 77 mk. 13 kat. . Wierzbina, cz臋艣膰 Manasterca, w pow. stryjskim. Wierzbinek, w艣, fol. i dobra, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. o 49 w, od Nieszawy, maja 341 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 120 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1866 z fol. W. i Chlebowo, rozl. mr. 1287 gr. or. i ogr. mr. 537, 艂膮k mr. 127, pust. mr. 30, lasu mr. 548, nieu偶. mr. 45; bud. mur. 19, drew. 12; las nieurz膮dzony, wiatrak. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 33, mr. 64; w艣 Zakrzewek os. 13, mr. 318; w艣 Rybno os. 11, mr. 214; w艣 Chlebowo os. 14, mr. 17; w艣 Teresowo os. 24, mr. 105; w艣 Teodorowo os, 24, mr. 241; w艣 Zalesie os. 10, mr. 18; w艣 Tyle os. 3, mr. 23; w艣 Nied藕wiady os. 2, mr. 48; w艣 Sosn贸wka os. 10, mr. 29. Wierzbiniec al. Wierzbowa, os. przy wsi Kalenica, w pow. 艂owickim. Istnia艂a jeszcze w r. 1839. Dawa艂a do ko艣cio艂a w Pszczonowie zamiast dziesi臋ciny 1 korzec i 10 garncy 偶yta. Wierzbinka 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. al. Wierbniki, folw. , pow. mi艅ski, w gm. Samochwa艂owicze, w艂asno艣膰 Kuczy艅skich, ma 1 w艂贸k臋. 3. W. , bia艂oros. Wierbinka al. Wierbniki, fol. , pow. mi艅ski, w gm. Samochwa艂owicze, par. katol. kalwaryjska, o 25 w. od Mi艅ska, w艂asno艣膰 Pawluci贸w, ma przesz艂o 1 w艂贸k臋. Miejscowo艣膰 falista, ma艂ole艣na. A. Jel. Wierzbinki, kol. rumunki, pow, lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kiko艂, odl. 7 w. od Lipna, ma 2 dm. , 15 mk. , 30 mr. Wierzbi艅ski M艂yn, niem. Wierzebaume Muehle, m艂yn na granicy pow, mi臋dzychodzkiego i skwierzy艅skiego, na zach. od Mi臋dzychodu. Wierzbiny 1. dawna nazwa wsi Podwierzbie, w pow. garwoli艅skim. 2. W. , kol. , utworzona na obszarze d贸br Korytkowo, w pow. lipnowskim. Wierzbiny, w dok. Wyrszbienen, niem. Wiersbinnen, w艣, pow. ja艅sborski, st. pocz. Arys. . Henryk Reuss z P艂awna, namiestnik pruski i komtur mor膮ski 146769, nadaje Krzysztofowi Skolimowi dobra W. z 40 w艂贸k na prawie che艂m. , z obowi膮zkiem jednej s艂u偶by zbrojnej oraz wy偶sze i ni偶sze s膮downictwo. R. 1538 zatwierdza ks. Olbracht Marcinowi, so艂tysowi drygalskiemu, Wierzbie Wierzbie Wierzbiec Wierzbi臋cice Wierzbi艂owce Wierzbina Wierzbinek Wierzbiniec Wierzbinka Wierzbinki Wierzbi艅ski Wierzbiny Wierzbna Wierzbnik i Boguszowi Kosakowi z Mikosz posiadanie d贸br W. z 40 w艂贸k. Marciu otrzyma艂 22 1 2 a Bogusz 17 1 2 w艂贸k K臋trz. , O ludu. poL, 474. Wierzbiny, niem. Wiersbinnen, w艣, pow. starogardzki, st. pocz. i par. kat. Osiek, gm. Ka, rzynki, zawiera 3 gbur. posiad艂a i 3 zagr, , razem 178, 57 mr. ; 1885 r. 14 dm. , 96 mk. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 zapisuje tu 12 mk. kat. str. 232. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zaznaczono W. jako pustkowie o 2 dym. K艣. Fr. Wierzbiszki, w艣. pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwa艂k 24 w. , ma 6 dm. , 75 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kadaryszki. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 82 mk. Wierzbka 1. w艣 i os. fabr. , pow. olkuski, gm. i par. Pilica. Jest tu wielka fabryka papieru, zatrudniaj膮jca do 150 艂udzi, do C. A. Moes nale偶膮ca; ma 11 budynk贸w fabrycznych. Folw. W. nale偶y do dobr Pilica, ma 56 1 2 mr. roli or. , 75 mr. 艂膮k, 186 mr. past. , 6 mr. nieu偶. ; w艣ma 28 gospodarzy i 23 komornik贸w, 70 os. , 464 mr. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 185 mk. W r. 1581 w艣 W. Wierzbica, w par. Pilica, w艂asno艣膰 Miko艂aja Padniowskiego, w艂a艣ciciela licznych wsi w okolicy, mia艂a 3 艂any km. , 1 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 80. 2. W. , w艣 i fol. , pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 18 w. , ma 21 dm. , 147 mk. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 102 mk. , par. Kie艂czyna. W r. 1891 folw. W. z nomenklatur膮 Bartek rozl. mr. 329 gr. or. i ogr. mr. 224, 艂膮k mr. 31, lasu mr. 67, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 9. W艣 W. os. 20, mr. 108 wed艂ug wykaz贸w urz臋d. 164 mr. . W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Kie艂czyna, w艂asno艣膰 Jana z Ole艣nicy h. Debno, mia艂a 5 艂an. km. , karczm臋 z rol膮, z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 4 grzyw. , dawano archidyakonii sandomierskiej. By艂 te偶 folw. rycerski i zagrodnicy D艂ugosz, L. B. , t. I, 320. Br. Ch. Wierzbiany 1. w艣, pow. kamionecki, 30 Mm. na p艂d. wsch. od Kamionki Strumi艂owej, 6 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. i urz. poczt. w Busku. Na wsch. le偶膮 Humniska, na p艂d. Humniska i Busk, na zach. Busk i Jab艂on贸wka, na p艂n. Adamy i Bo艂o偶yn贸w wie艣 pow. brodzkiego. Pld. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa So艂otwina, 艣rodkow膮 Rokitna, dop艂ywy Bugu. Na p艂n. zach. le偶y przys. Miroczyn, na p艂d. wsch. Czuczmany Humniskie w dolinie So艂otwiny, a na p艂n. i wsch. Czuczmany Zab艂otne. Wzn. obszaru 234 mt. na p艂d. wsch. , 226 mt. w艣rodku. W艂asn. wi臋k. hr. Kazimierza Badeniego ma roli or. 261, 艂膮k i ogr. 152, past. 59, lasu 968 mr. ; w艂. mn. roli or. 641, 艂膮k i ogr. 1327, past. 279, lasu 286 mr. W r. 1880 by艂o 151 dm. , 982 mk. w gm. , 8 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. 586 gr. kat. , 352 rz. kat. , 94 izr. ; 868 Rus. , 155 PoL, 9 Niem. . Par. rz. kat. w Busku, gr. kat. w Humniskach. We wsi jest szko艂a etat. lklas. W Piotrkowie dn. 22 wrze艣nia 1456 r. oddaje Kazimierz Jagiello艅czyk wie艣 W. Piotrowi z Szamotu艂, kaszt. pozna艅skiemu, w zastaw za 200 grzyw. monety polskiej Liske, A. G. Z. , t. V, str. 195. 2. W. cz臋艣膰 Mohylan, pow. 偶贸艂kiewskiego, 8 klm. na p艂d. wsch. od 呕贸艂kwi, 6 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Kulikowie. Ob. Mohylany. Lu. Dz. Wierzbna, rzeczka, wyp艂ywa z las贸w w okolicy wsi Wierzbno, w pow, warszawskim i uchodzi we wsi Jeziornie do Jeziorki. Na wiosn臋 tak zmienia艂a wod臋 Jeziorki, 偶e w Jeziornie wtedy bia艂ego papieru robi膰 nie by艂o mo偶na. Wierzbna, w艣, pow. jaros艂awski, w urodzajnej r贸wninie, wzn. 227 mt. npm. , odl. 6, 6 klm. na p艂n. zach. od Jaros艂awia, przy go艣ci艅cu do Przeworska. Obszar wsi przecina tor kolejowy mi臋dzy stacyami Jaros艂aw i Pe艂kinie. Par. rzym. i gr. kat. w Jaros艂awiu. Pos, wi臋k. ks. Czartoryskich wraz z fol. Wand贸wk膮 ma 757 mr. roli, 28 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 21 mr. past. , 2 mr. 1061 s膮偶. nieu偶. i 4 mr. 1524 s膮偶. parcel budowl; pos. mn. 299 mr. roli, 20 mr. 艂膮k i 16 mr. past. Oba obszary licz膮 62 dm. i 396 mk. , 265 rz. kat, 120 gr. kat. i 11 偶yd, W. graniczy na wsch. z Kruhelem Paw艂osiowskim, na p艂n. z Pe艂kiniami stacy膮 kol. , na zach. z Mirocinem i O偶a艅skiem, na pld. z Tywoni膮. Mac. Wierzbnik 1. osada miejska, przedtem miasteczko, pow. i艂偶ecki, gm. i par. Wierzbnik. Le偶y na p艂n. stokach pasma 艂ysog贸rskiego, na lew. brzegu rz. Kamienny, kt贸ra o 2 w. poni偶ej rozlewa si臋 w wielki staw pod Micha艂owem, odl. 4 w. . Osada le偶y w dolinie wytworzonej przez zbieg kilku strumieni, uprowadzaj膮cych wody rozleg艂ych obszar贸w le艣nych. Ze strumieni tych najwa偶niejszym jest Lubianka praw. dop艂. Kamienny. Na przeciwnym brzegu Kamienny wprost W. le偶膮 Starachowice. W odl. jest 6 w. na wsch贸d od W膮chocka a 20 w. na p艂d. od I艂偶y. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm, okr. III, urz膮d gm. , stacy臋 dr. 偶eL d膮browieckiej, na odnodze BzinOstro wiec, o 17 w. od Bzina a 15 od Kunowa, 100 dm. , 739 mk. , 481 mr. Targi tygodniowe co pi膮tek i 4 jarmarki rocznie. W r. 1827 by艂o 61 dm. , 450 mk. ; r. 1857 by艂o 50 dm. 22 murow. i 450 mk. 225 偶yd. . Doch贸d kasy miejskiej wynosi艂 w 1857 r. 160 rs. Klasztor 艣wi臋tokrzyski posiadaj膮c rozleg艂e obszary le艣ne nad rz. Kamienn膮, granicz膮ce z posiad艂o艣ciami cysters贸w z W膮chocka, wsp贸艂ubiega艂 si臋 do pewnego stopnia z s膮siadami co do kolonizacyi i zu偶ytkowania tych obszar贸w. Z tych pobudek zapewne opat Radoszewski, sekretarz kr贸lewski i biskup kijowski, uzyskawszy przywilej Zygmunta III w r. 1624, za艂o偶y艂 nad Kamienn膮 tu偶 naprzeciw Starachowic nale偶膮cych do cysters贸w a o 6 w. od W膮chocka, miasto Wierzbnik. Kr贸l nada艂 mu prawo magdeburskie, targi tygodniowe i trzy jarmarki. Cystersi protestowali przeciw temu dowodz膮c, i偶 obszar na kt贸rym Wierzbiny Wierzbiny Wierzbiszki Wierzbka Wierzbiany Wierzbno Wierzbno za艂o偶ono miasto nale偶a艂 do w贸jtowstwa w膮chockiego. Sp贸r ten wlec si臋 b臋dzie przesz艂o sto lat. Opat Sierakowski wzni贸s艂 w W. ko艣ci贸艂 murowany i nada艂 miastu przywileje. Rubrycelle ko艣cielne przypisuj膮 erekcya ko艣cio艂a i parafii opatowi Komornickiemu w r. 1688. Wr. 1674 p艂aca tu pog艂贸wne od 167 g艂贸w. Sprawa z cystersami toczy si臋 jeszcze r. 1788 w trybunale radomskim. Za zgod膮 obu stron mia艂o nast膮pi膰 rozgraniczenie posiad艂o艣ci ob. k艣. Gacki, Benedykty艅ski klasztor 艣w. Krzy偶a, Warsz. , 1873. W. par. , dek. i艂偶ecki, 1214 dusz. W. gmina ma 11506 mr. obszaru 4624 wlo艣c. i 5263 mk. 651 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Brody, Dziur贸w, Herkules kopalnia, Jab艂onna, Kucz贸w, Krzy偶owa Wola, Micha艂贸w, Ruda, Styk贸w, Starachowice, 艢wirta, Wanacya Rz膮dowa i Ksi臋偶a, i Wierzbnik. 2. W. , os. , pow. i艂偶ecki, gm. Rzepin, par. Paw艂贸w, odl. od I艂偶y 26 w. , ma 1 dm. , 21 mr. Br. Ch. Wierzbno 1. fol. i kol, pow. warszawski, gm. i par. Mokot贸w, ma 32 mk. , 248 mr. Le偶y przy szosie wiod膮cej do Piaseczna, po za Mokotowem. W. jest jednym z folwark贸w, na kt贸re si臋 rozpad艂 obszar Mokotowa. Zajmuje ono zbocze p艂askowzg贸rza mokotowskiego, g贸ruj膮cego nad dolin膮 nadwi艣la艅sk膮, w kt贸rej roz艂o偶y艂y si臋 Sielce i Czerniak贸w. Ze zbocza tego tryskaj膮 tu 藕r贸d艂a wybornej wody, kt贸re da艂y pow贸d do urz膮dzenia w W. zak艂adu hydropatycznego wed艂ug metody Priessnitza, istniej膮cego tu w latach od 1840 do 1866 r. Obecnie urz膮dzono tu letnie mieszkania dla mieszka艅c贸w Warszawy. WAvignon 1832 r. wyda艂 Stan. Bratkowski broszur臋 p. t. Delegowani w Wierzbnie dnia 2 grudnia 1830 r. . 2. W. , w艣, pow. warszawski, gm. Nowo Iwiczna, par. Piaseczno, ma 10 osad, 106 mk. , 260 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chylice. 3. W. , w XVI w. Vyerzbna, kol, pow. 艂贸dzki, gm. Bru偶yca Wielka, par. Aleksandr贸w, ma 20 dm. , 223 mk. , 248 mr. w艂o艣c. i 8 dwor. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 187 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta nale偶y do par. w Zgierzu. Pleban pobiera tylko kol臋d臋 a dziesi臋cina idzie na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , II, 387. 4. W. , w艣 nad rzk膮 Wierzbiec, pow, s艂upecki, gm. Ci膮偶e艅, par. S艂upca odl. 1 1 2 w. , ma 19 dm. , 121 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 95 mk. , par. Kowalew. W ostatnich czasach wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Koszuty. W dok. z r. 1186 ju偶 wspomniane; wed艂ug dok. z r. 1213 Henryk, arcyb. gnie藕n. , nada艂 dziesi臋ciny z W. klasztorowi w L膮dzie. Wr. 1262 dziedzic W. comes Blisborius zamienia W. z klasztorem na wsi klasztorne Twardowo i Bielejewo Kod. Wielk. , n, 27, 80, 395. Przemys艂aw I, ks. polski, pozwala r. 1280 Hermanowi, opatowi w L膮dzie, osadzi膰 obszar klasztorny zwany Virbna nad rzk膮 Wierzbiec kolonistami niemieckimi i polskimi theutonicis et liberis polonis na prawie niemieckim i nazwa膰 wie艣 Lyndenow Dok. Ulanow. , 355, 7. Na pocz膮tku XVI w. w艣 W. , w par. Kowalewo, daje z lan. km. i so艂tysich plebanowi meszne po 3 kor. 偶yta i 3 owsa, m艂ynarz za艣 jeden korzec maki pszennej 艁aski, L. B. , I, 296. W r. 1564 w艣 W. w艂asno艣膰 klasztoru w L膮dzie p艂aci stacyi gr. 24 Lustr. , V, 88. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579, p艂aci艂 tu Kuskowski od 1 1 2 lan. , 2 zagr. bez roli Pawi艅ski, Wielk. , 1, 232. 5. W. , w艣 nad rzk膮 Kitlowiec lewy dop艂. Wis艂y, pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Koniusza, odl. 30 w. od Miechowa, 7 w. od Proszowic. Le偶y w pobli偶u drogi bitej z Krakowa do Proszowic. Posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 267 mk. Fol. . rozl mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 441, 艂膮k mr. 67, lsu mr. 32, nieu偶. mr. 22; bud. murow. 1, drew. 18; p艂odozm. 13pol. ; las nieurz膮dzony, W艣 W. os. 39, mr. 169. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Koniusza, nale偶a艂a w cz臋艣ci do Piotra Mas艂owskiego, w cz臋艣ci do kilku innych. 艁any km. p艂aci艂y dziesi臋cin臋 kolegiacie krakowskiej; 2 folw. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 9 grzyw. , pleban. w Koniuszy D艂ugosz, L. B. , II, 170. W r. 1581 O偶arowska p艂aci tu od 7 1 2. km. , 4 zagr. z rol膮, 2 kom. z bydl. , 4 bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. , 16, 441. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. V w Proszowicach, tam偶e i st. poczt. Gmina ma 7994 mr. obszaru i 4033 mk. 8 偶yd贸w. 6. W. w艣 i fol i W. Poko艣cielne, kol. nad rzk膮 Czerwonk膮 dop艂. Liwca, pow. w臋growski, gm. Ossowno, par. Wierzbno, le偶y pomi臋dzy Liwem a Ka艂uszynem, odl. 14 w. od W臋growa, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 37 dm. , 385 mk. , m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 95 mk. Pol. Wierzbno z awulusem Soba艅 al. Lucyn贸wka w r. 1886 rozl. mr. 823 gr. or. i ogr. mr. 615, 艂膮k mr. 92, past. mr. 8, lsu mr. 113, nieu偶. mr. 25; bud. murow. 2, drew. 17; p艂odozm. 4 i 10pol; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W. kol. ma 112 mr. ; W. Poko艣cielne 112 mr. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 36, mr. 261; w艣 W贸lka 艢winiarska os. 28, mr. 376; w艣 Soba艅 os. 33, mr. 357; w艣 Helen贸w os. 5, mr. 67. Dr. Budrewicz i T. 艁uniewski prowadzili tu poszukiwania archeologiczne i znale藕li sporo zabytk贸w przedhistorycznych. W 1476 Miko艂aj Sz贸stak posiada W. i Jawornik Kod. Maz. , 271. Wed艂ug reg. pob. pow. liwskiego z r. 1563 w艣 W. , w par. Czerwi艅sk, mia艂a 29 艂an. , 3 kowali, garncarza, krawca Pawi艅ski, Mazowsze, 418. Ko艣ci贸艂 i parafi膮 erygowa艂a 1583 Dorota Barzowa z Ojrzanowa i syn jej Stan. Mi艅ski. W r. 1855 przez wicher obalony i nast臋pnie odbudowany. W. par. , dek. nowomi艅ski dawniej siennicki, 1295 dusz. Br. Ch. Wierzbno 1. jezioro, w pow. mi臋dzychodzkim dzi艣 skwierzy艅ski, o 6 klm. na zach. p艂d. od Mi臋dzychodu, pod wsi膮 t. n. Ma d艂ugo艣ci 1 Wierzbo艂owo Wierzbnowo Wierzbocice Wierzbo艂oty Wierzbo艂贸w klm. a szeroko艣ci 0, 2 klm. 艁膮czy si臋 z innemi Jeziorami, z kt贸remi odp艂ywa do Warty. 2. W. , jezioro, na 2 staj d艂ugie, na pld. od Chodzie偶a, zasilone Komesznikiem, odp艂ywa Bolimk膮; do jez. Rataj a z niem do Noteci. Miedzy Komesznikiem a W. sta艂 folusz Karczewnik. W. 艁eb. Wierzbno 1. w艣, pow. odolanowski, s膮d w Odolanowie, urz. poczt. w Daniszynie. W艣 ta le偶y na p艂n. od Odolanowa, na zach. od Ostrowa. Szko艂a lklas. Arcyb. Jastrz臋biec ustanawiaj膮c przy katedrze pozna艅skiej kolegium mansyonarz贸w, przeznaczy艂 na ich utrzymanie kika altaryi w tym偶e ko艣ciele, tudzie偶 dziesi臋ciny sto艂u biskupiego z d贸br w okolicy Kalisza i Odolanowa, mi臋dzy kt贸remi wymienione Wierzbno. 2. W. , w艣, pow. skwirzy艅ski, na p艂d. zach. od Mi臋dzychodu, przy trakcie z Kamienny do Skwierzyny, gniazdo Wierzbi艅skich h. Na艂臋cz. Liczy艂a r. 1580 do swej parafii Now膮 Gorzyc臋. Ko艣ci贸艂 za艂o偶ony tam r. 1415, by艂 potem przez pewien czas w r臋ku protestant贸w, ale wr贸ci艂 do katolik贸w w r. 1625. W r. 1640 mia艂 ko艣ci贸艂 ten 2 kolator贸w Wierzbi艅skiego i 呕ychli艅skiego, 贸wczesnych w艂a艣cicieli Wierzbna. Oko艂o r. 1725 by艂 afiliowany do Goraja, w r. 1738 stanowi艂 zn贸w osob膮 parafi膮. W. 艁eb. Wierzbno 1. , niem. Wuerben, w艣 i dobra, pow. grotkowski, par. kat. HohenGiersdorf, ewang. Arnsdorf. W艣 ma 132 120 roli, 37 dm. , 195 mk. 15 ew. ; dobra 237 ha 191 roli, 3 dm. , 46 mk. 16 ew. . Szko艂a katol. W. , 2. niem. Wuerben, 1373 Wirbin, 1578 Wirbna, w艣 i dobra nad Widyniowsk膮 Wod膮, pow. nissa艅ski, paraf. katol. Kalkau Ka艂k贸w, ew. Odmuch贸w. W艣 ma 235 ha 180 roli, 18 艂膮k, 23 lasu, 44 dm. , 280 mk. katol. ; dobra 405 ha 231 roli, 86 艂膮k, 36 lasu, 4 dm. , 69 mk. katol. Dawna w艂asno艣膰 biskup贸w wroc艂awskich, kt贸rzy mieli tu ju偶 1434 sw贸j zamek, dot膮d stoj膮cy. Lasek d臋bowy pobliski nosi nazw臋 Zwierzy艅ca. 3. W. , niem. Wuerben, 1243 Virbna, w艣 i dobra, pow. 艣widnicki, paraf, katol. w miejscu, ew. 艢widnica. W艣 ma 116 ha 93 roh, 98 dm. , 873 mk. 85 ew. ; dobra 509 ha 368 roli, 68 艂膮k, 48 lasu, 19 dm. , 189 mk. 162 ew. . Do r. 1810 by艂o w艂asno艣ci膮 klasztoru w Gryzoborze Gruessau. We wsi ko艣ci贸艂 par. katol, szko艂a katol, zamek, m艂yn wodny, cegielnia, torfiarnia. 4. W. , niem. Wuerben, 1148 r. Virbeno, 1343 Wirbin, w艣, pow. olawski, par. kat. w miejscu, ew. Marschwitz. W r. 1885 by艂o 1194 ha 1132 roli, 27 艂膮k, 115 dm. , 863 mk. 91 ew, , 2 偶yd. ; r. 1840 by艂o 796 mk. 39 ew. . Wie艣 ta nale偶a艂a pierwotnie do opactwa 艣w. Wincentego we Wroc艂awiu. Ludno艣贸 trudni si臋 upraw膮 lnu, rzepaku, drzew owocowych. We wsi ko艣ci贸艂 paraf. katol i szko艂a katol. Wierzbnowo, bia艂oros. Wierbi艂owa, folw. nad bezim, rzk膮, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol horodyszcza艅skim, gm. Poczepowo, o 13 w. od Nowogr贸dka, w艂asno艣膰 Palczewskich, ma oko艂o 12 w艂贸k; grunta wyborne. A. Jel. Wierzbocice, w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. s艂upecki, gm. i par. Ci膮偶e艅, odl od S艂upcy 5 1 2 w. , ma 65 dm. , 531 mk. Wr. 1827 by艂o 35 dm. , 303 mk. We wsi posterunek stra偶y pogranicznej. Jestto dawna w艂asno艣膰 biskup贸w pozna艅skich. Wed艂ug reg. pob. pow. pyzdre艅skiego z r. 1578 ze wsi W. Thomasz, szafarz bisk. pozna艅skiego, p艂aci艂 od 艣lad os. 5 1 2 zagr. 3, kom. 3, kraw. 1 Pawi艅ski, Wielkop. , 1, 199. Wierzbo艂oty, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol, gm. 呕yrowicze, o 16 w. od S艂onima, 639 dzies. ziemi w艂o艣c. Wierzbo艂贸w, ob. Wierzbo艂wo, Wierzbo艂owce al Wierzbi艂owice, w艣, pow. rohaty艅ski, tu偶 na p艂d. od Rohatyna urz. pocz. , 15 klm. na p艂n. od s膮du pow, w Bursztynie. Na wsch. le偶膮 Putiaty艅ce, na p艂d. wsch. i p艂d. Babuch贸w, na zach. , p艂n. i p艂n. wsch. So艂oniec. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Gni艂a Lipa a 艣rodkiem obszaru jej bezim, dop艂yw. Zabudowania wsi le偶膮 w dolinie Gni艂ej Lipy. Na p艂n. wsch, wzg贸rze Za艂u偶e 303 mt. . 艢rodek obszaru wzn. 252 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 42, past. 2 mr. ; w艂 mn. roli or. 782, 艂膮k i ogr. 205, past. 62 mr. W r. 1880 by艂o 102 dm. , 526 mk. w gm. 510 gr. kat. , 3 rz. kat. , 13 izr. ; 508 Rus. , 5 Pol. , 13 Niem, . Par. rz. kat. w Rohatynie, gr. kat. w miejscu, dek. rohaty艅ski. Do paraf. nale偶膮 Babuch贸w, So艂oniec i Za艂u偶e. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Jana i szko艂a etat. lklas. Wierzbo艂owicze, bia艂orus. Wierba艂owiczy, w艣 nad Mytw膮, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowia, o 124 w. od Rzeczycy, ma 49 osad, szko艂臋 gminn膮 od 1864 r. , cerkiew paroch. , p. wez. 艣w. Paraskewii, uposa偶on膮 z dawnych zapis贸w 2 w艂贸kami ziemi, oko艂o 1400 parafian; filia, p. wez. Narodzenia N. M. P. , w Konotopie. Miejscowo艣膰 r贸wna, 艂膮k du偶o. Wierzbo艂贸wka, za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. Mejszago艂a o 6 w. , okr. wiejski Borekuny, 2 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Mussa. Wierzbo艂owo al Wierzbo艂贸w niem. Wirallen, miasto, stacya dr. 藕el i komora celna, pow. wy艂kowyski Miasto le偶y w dolinie rzeki Szyrwinty, wznies, 艣rednio do 227 st. npm, , nad dwoma drobnemi strumieniami, uchodz膮cymi do Szyrwinty z lew. brzegu o 3 w. na p艂n, od miasta. Komora celna i stacya dr. 藕el, na odnodze WilnoWierzbo艂贸w, le偶膮 nad rzk膮 Lepon膮 dop艂. Szyrwinty, o 5 w. na zach. od miasta, w gminie Kibarty, Miasto odl 14 w. na zach. od Wy艂kowyszek, z kt贸remi po艂膮czone jest drog膮 bit膮, stacya dr. 偶el i komora odl 2 1 2 klm. od pogranicznej stacyi pruskiej w Ejtkunach, 64 w. od Kr贸lewca, a 178 w. od Wilna, 92 w od Suwa艂k. Miasto posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , Wierzbno Wierzbno Wierzbo艂贸wka Wierzbo艂owicze Wierzbo艂owce szkol臋 2klas. og贸ln膮, szko艂臋 ewang. S膮d pokoju dla W. znajduje si臋 w Wj艂kowyszkach, urz膮d poczt. , tel. , stacya dr. 藕el. w os. Kibarty, lecz nosz膮 urz臋dowa nazw臋 Wierzbo艂贸w. Miasto ma 258 dm. , 2667 mk. 1237 m臋偶. , 1430 kob. i obok tego 1368 zapisanych do ksi膮g ludno艣ci sta艂ej lecz nieobecnych skutkiem emigracji i osiodlania si臋 dla zarobku w gm. Kibarty, licz膮cej 9271 mk. . Co do wyznania w mie艣cie jest 14 prawos艂. , 1940 偶yd贸w 49, zreszt膮 katolicy. Ewangielicy maj膮cy tu sw贸j ko艣ci贸艂 par. , mieszkaj膮 w obr臋bie gm. Kibarty przesz艂o 3000. W r. 1827 by艂o 242 dm. , 1826 mk. Osada przy komorze ma obecnie do艣膰 znaczn膮 ludno艣膰. W r. 1870 by艂o 10 dm. , 42 mk. Utworzenie si臋 znacznego centra handlowego w Kibartach przy st. kol. i komorze do 6000 mk. odebra艂o miastu wszelkie znaczenie handlowe i zamieni艂o w biedn膮 osad臋, zamieszkan膮 przewa偶nie przez 偶yd贸w. W. powsta艂 na obszarach las贸w nale偶膮cych do starostwa jurborskiego. Pierwotnie by艂 wiosk膮 na trakcie zapuszcza艅skim, za艂o偶on膮 jakoby za rz膮d贸w Bony, pod nazw膮 Nowa Wola i stanowi膮c膮 centr rozleg艂ego le艣nictwa. Wraz ze starostwem jurborskiem oddany by艂 konstytucy膮 z r. 1593 na opraw臋 posagu 偶ony Zygmunta III a nast臋pnie p贸藕niejszych kr贸lowych Cecylii Renaty, Maryi Ludwiki, Eleonory. Parafi膮 utworzy膰 tu mia艂a Bona w r. 1554. Prawo miejskie, magdeburskie, nada艂 osadzie Zygmunt III r. 1593. W r. 1643 Jan W艣cieklica, dworzanin JK. Mo艣ci, z 偶on膮 Mary膮 z Teba艅skich za艂o偶y艂 tu klasztor dominikan贸w. Ko艣ci贸艂 klasztorny mia艂 by膰 przerobiony z zamku czy pa艂acu fundator贸w widocznie dzier偶awc贸w kr贸lewskich. Klasztor istnia艂 do r. 1819. Gdy ko艣ci贸艂 paraf. uleg艂 ruinie i zosta艂 rozebrany w r. 1855 pozosta艂y tylko rudny dzwonnicy murowanej, wtedy ko艣ci贸艂 poklasztorny u偶yty zosta艂 na parafialny. Jestto budowla sklepiona, w stylu jezuickim przebudowana w XVIII w. , o dwu wie偶ach. Wewn膮trz 11 o艂tarzy z ozdobami gipsowem. Zabudowania klasztorne nosz膮 cechy dawniejszej budowli ni偶 ko艣ci贸艂. Dominikanie utrzymywali tu szko艂y, kt贸re istnia艂y do r. 1819 i mia艂y w ko艅cu 6 klas. Pierwotny zb贸r ewangielicki za艂o偶yli tu w r. 1731 przybyli z Salzburga osadnicy. Parafia istnieje od r. 1833. Dzisiejszy ko艣ci贸艂 nowy po艣wi臋cony by艂 w r. 1879, wzniesiony kosztem gminy, licz膮cej do 4000 wiernych. W. par. , dek. wy艂kowyski, 4260 dusz. Br. Ch. Wierbo艂owszczyzna, za艣c, pow. mi艅ski, przy granicy pow. borysowskiego, w 1 okr. pol. ; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na. A. Jel. Wierzbo艂y 1. w艣, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 25 w. , ma 26 dm. , 234 mk. , 16 os. , 642 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br KirsnaOstr贸w. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 135 mk. 2. W. , w艣, pow. sejne艅ski, gm. Krasnowo, par. Kalwarya. Wchodzi艂a w sk艂ad S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. d贸br Krasnowo, r. 1855 mia艂a 88 mr. W nowszych spisach urz臋d. pomini臋ta. W r. 1827 by艂 1 dm. , 12 mk. Wierzbontowice, zapewne Weszmuntowice, gdy偶 w okolicy jest wie艣 Weszmunt贸w Wyszmont贸w, mo偶e te偶 w艂a艣ciw膮 form膮 jest Wierzbistowice, fol. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Mamina, odl. od Opatowa 16 w. , ma 2 dm. , 39 mk. , 283 mr. W r. 1827 Wierzbuntowice maj膮 1 dm. , 6 mk. Wchodzi w sk艂ad majoratu rz膮d. Milejowice, stanowi艂 wi臋c zapewne w艂asno艣膰 klasztoru 艣w. Krzy偶a. Wierzb贸w 1. w艣, pow. brze藕a艅ski, 12 klm. na p艂n. zach. od Brze偶an s膮d pow. , 7 klm. na wsch, od urz. poczt. w Narajowie. Na p艂n. zach. le偶膮 Stryha艅ce, na p艂n. Dworce, na p艂n. wsch. Buszcze, na wsch. Szumlany Ma艂e, ha p艂d. wsch. i wsch. 艁apszyn, na zach. Naraj贸w. Na p艂n. zach. powstaje pot. Hori, prawy dop艂. Z艂otej Lipy. Wzn. si臋ga 423 mt. na p艂d. zach. w Wielkim Lesie. Na p艂n. wsch. wzg贸rze Oberczyska 405 mt. . Najni偶szy punkt 293 mt. lo偶y w dobnie potoku. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 783, 艂膮k i ogr. 74, past. 26, lasu 1406 mr. ; w艂. mn. roli or. 1963, Iak i ogr. 665, past. 57, lasu 3 mr. W r. 1880 by艂o 205 dm. , 1328 mk. w gm. , 6 dm. , 86 mk. na obsz. dwor. 1212 gr. kat. , 133 rz. kat. , 57 izr. , 12 innych wyzn. ; 1326 Rus. , 88 Pol. Par. rz. kat. w Narajowie, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cerkiew, szko艂a etat. lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 1500 z艂r. 2. W. , w艣, pow. podhajecki, 5 klm. na pld. od Podhajec s膮d pow. i urz膮d poczt. . Na p艂n. le偶膮 Uhryn贸w i Podhajce, na p艂n. wsch. Si贸艂ko, na wsch. M膮dziel贸wka, na p艂d. Ho艂hocze i Wolica, na zach. Zastawne i Jab艂on贸wka. 艢rodkiem obszaru p艂ynie Koropiec dop艂. Dniestru. Na praw. jego brzegu le偶膮 zabudowania wsi. Wzn. si臋ga 410 mt. na p艂d. zach. , najni偶sze 321 mt. w dolinie Koropca. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 254, 艂膮k i ogr. 105, past. 2, lasu 384 mr. ; w艂. mn. roli or. 2407, 艂膮k i ogr. 710, past. 531, lasu 79 mr. W r. 1880 by艂o 251 dm. , 1426 mk. w gm. , 3 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 1311 gr. kat. , 93 rz. kat. , 37 izr. ; 1312 Rus. , 127 Pol. Par. rz. kat. w Podhajcach, gr. kat. w miejscu, dek. podhajecki. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 2982 z艂r. We Lwowie dnia 28 maja 1494 r. rozstrzyga Stanis艂aw z Trzebuchowa, kanonik i oficya艂 lwowski, sp贸r o dziesi臋ciny z Wierzbowa Wyrzbow na korzy艣膰 plebana podhajeckiego Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 206. Lu. Dz. Wierzb贸w 1. al Werb贸w, niem. Mensdorf al Menhardsdorf, w臋g. Menhard, w dok. villa Meynardi, miasteczko, w hr. spiskiem, nad pot. Wierzb贸w praw. dop艂. Popradu, przy go艣ci艅cu, odl 6 klm. od Kezmarku. W r. 1891 by艂o tu 769 mk. 98 S艂owak贸w, 668 Niemc贸w i 3 We26 Wierzb贸w Wierzbontowice Wierzbo艂y Wierbo艂owszczyzna Wierbo艂owszczyzna Wierzbowce Wierzb贸w Wierzbowiec gr贸w; 243 rz. kat. , 501 wyzn. augsb. , 5 gr. kat, 1 wyzn. helw. , 19 izrael. , 167 dm. i 3355 mr. obszaru. Ko艣oi贸艂 paraf. rz. kat. w miejscu, r贸wnie偶 jak i ko艣ci贸艂 augsb. ; izraelici maj膮. synagog臋 w Hunowecch Hiinfalu. W. nale偶y do s膮du pow. i urz臋du podatk. w Kezmarku, urz膮d poczt. i kasa oszcz臋dno艣ci w miejscu. Wierzb贸w jako osada wymieniona jest ju偶 w dok. z r. 1306; ko艣ci贸艂 mia艂 istnie膰 ju偶 1222 r. ob. Janota Zapiski o zaludn. . dolin Dunajca i Popradu, w Roczn. Tow. Nauk. Krak. , t. IX, 1864 r. . W. nale偶a艂 do liczby 18 miast spiskich zastawionych Polsce w r. 1412. Por. Letanowce t. V, 181, 2. 2. W, s艂ow. Vrbc, w臋g. Verb贸, w艣, w komitacie liptowskim, nad rz. Wag, przy kolei 偶el. koszycko bogumi艅skiej, 1 klm. od Ma艂ych W艂ach贸w Kis Olaszi. W r. 1890 by艂o tu 100 mk. 92 S艂owak贸w, 8 Niemc贸w; 74 wyzn. augsb. , 18 rz. kat. i 8 izrael. , 13 dm. , 197 mr. Par. rz. kat. Svati Maria LiptoSzent Maria, augsb. Nemet Lipese. S膮d powiat, i urz膮d podatk, w Rozomberku, urz. poczt. w Ma艂ych W艂achach. W. H. Wierzb贸w, fol. d贸br Popielne, w pow. z膮dzborskim. Wierzbowa, w艣, i W. Wo藕nicka, fol. , pow. 艂臋czycki, gm. Gostk贸w, par. Le藕nica Wielka, odl. od 艁臋czycy w. 10; w艣 ma 6 dm. , 54 mk. ; fol. 3 dm. , 38 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 89 mk. W r. 1866 fol. W. Wo藕nicka rozl. mr. 385 gr. or. i ogr. mr. 261, 艂膮k mr. 83, past. mr. 2, lasu mr. 22, os. m艂yn. wieczystoczynszowa mr. 6, nieu偶. mr. 11; bud. drew. 12; wiatrak. W艣 W. os. 9, mr. 12; w艣 W. Derszlej os. 11 mr. 277. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an贸w km. dawano ko艣cio艂owi w Zgierzu, z folw. pleb. w Le藕nicy 艁aski, L. B. , II, 361. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r1576 w艣 W. Hieronimi, w par. Le藕nica Major, w艂asno艣膰 Wierzbowskich, mia艂a 1 艂an, 1 zagr. , 1 osad. W. Wo藕niczka mia艂a 1 1 2 艂anu, 3 osad. Bernard Wierzbowski mia艂 1 1 2 艂anu bez kmieci Pawi艅. , Wielk. , II, 70, 125. Wierzbowa 1. pow. jampolski, ob. Werbowa. 2. W. , Werbowa, ob. 呕wan, Wierzbowa 1. cz臋艣膰 Hdukowiec, pow. zaleszczycki. 2. W. , cz臋艣膰 Ro偶an贸wki, pow. zaleszczycki. Wierzbowce, w艣, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Gruszewskich Hermaniszki, o 51 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gr. pow. mi艅skiego, 4 dm. , 39 mk. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . Wierzbowce, dzia艂 g贸rski w Karpatach wschodnich, na obszarze gm. Wierzbowiec, w pow. kossowskim. Ob. Malkowa, Wierzbowce 1. w艣, pow. horode艅ski, 12 klm. na p艂d. zach. od Horodenki s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶y Okno, na p艂n. wsch. Czerniatyn, na p艂d. wsch. Targowica, na p艂d. zach. Soroki, na zach. Rochynia dwie ostatnie wsi w pow. ko艂omyjskim. Wzd艂u偶 granicy p艂n. wsch. p艂ynie pot. Okno; granicy p艂d. dotyka pot. Topol贸wka. Wznies. na zach. 337 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 860, 艂膮k i ogr. 119, past. 77, lasu 37 mr. ; w艂. mn. roli or. 1386, 艂ak i ogr. 51, past. 47, lasu 5 mr. W r. 1880 by艂o 208 dm. , 1113 mk. w gm. , 9 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 1090 gr. kat. , 58 rz. kat. , 21 izr. , 8 innych wyzn; ; 2004 Rus. , 72 PoL. Par. rz. kat. w Gwo藕d藕cu, gr. kat w miejscu, dek. horode艅ski. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 696 z艂r. W艣 ta wspomniana ju偶 w dokum. z r. 1416 Liske, A. G. Z. , t. T, str. 39. 2. W. al. Wierzbowiec, w艣, pow. kossowski, tu偶 na p艂n. od Kossowa s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. le偶y Pisty艅, na p艂n. Chomczyn, na p艂n. wach. Ro偶n贸w w pow. 艣niaty艅skim. Wody p艂yn膮 ma艂emi potokami na wsch. do Rybnicy. S膮 to mianowicie pot. Hordakin na p艂d. , Tarnowec w 艣rodku obszaru, a Czerniatyn dop艂. Tarnowca z pot. Wo艂owym na p艂n. Wzn. si臋ga na p艂n. zach. 529 mt. g贸ra Keczyra. W艂asn. wi臋k. rz膮dowa ma roli or. 5, 艂膮ki ogr. 24, past. 178, lasu 568 mr. ; w艂. mn. roli or. 1020, 艂膮k i ogr. 1783, past. 516, lasu 5 mr. W r. 1880 by艂o 441 dm. , 1765 mk, w gm. 1630 gr. kat. , 58 rz. kat. , 77 izr. ; 1665 Rus. , 23 Pol. , 77 Niem. . Par. rz. kat. w Kossowie, gr. kat. w Kossowie Starym. We wsi jest cerkiew. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor, 3. W. ob. Wierzbowiec, Wierzbowczyk, w艣, pow. brodzki, 30 klm. na p艂d. wsch. od Brod贸w, 10 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Za艂o藕cach, 9 klm. na p艂d. od urz. poczt. Podkamie艅 ko艂o Brod贸w. Na p艂n. le偶y Styber贸wka, na p艂n. wsch. Palikrowy, na wsch. Ja艣niszcze, na p艂d. wsch. Podbere藕ce, na p艂d. . Ratyszcze, na zach. Markopol. W艣 le偶y w dorzeczu Dniestru za po艣rednictwem Samca, lew. dop艂. Seretu. Na p艂d. zach. le偶y w艣 Orzechowczyk. Wzn. si臋ga na wsch. 391 mt W r. 1880 by艂o 94 dm. , 497 mk. w gm. , 3 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 468 gr. kat. , 42 rz. kat. , 11 mr. ; 470 Rus. , 47 PoL, 4 Niem. . Par. rz. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w miejscu. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania P. i szko艂a lklas. z j臋z. . wyk艂ad. ruskim, za艂o偶ona r. 1872. Ob. Orzechowczyk. Lu. Dz. Wierzb贸wek, fol, pow. ciechanowski, gm. Opinog贸ra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Cieclianowa, 1 dm. , 14 mk. , 110 mr. Wierzb贸wek, w艣, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艣mila艅skich w r. 1775, ob. Smi艂a t. X, 883. Wierzbowicze, pow. rzeczycki, ob. Wierbowicze. Wierzbowiec 1. w艣 i os. m艂yn. , pow. noworadomski, gm. Mas艂owice, par. B膮kowa G贸ra; w艣 ma 2 dm. , 59 mk. , 14 mr. w艂o艣c; os. m艂y艅. . dm. 7 mk. , 20 mr. dwors. W 1827 r. by艂o dm. 33 mk. Os. ta nale偶a艂a do fol Korytno. Wierzb贸wek Wierzbowczyk Wierzbowicze Wierzb贸w Wierzbowa Wierzbowiec 2. W. , w艣 i fol. nad rzk膮 Raci膮偶nic膮, pow. p艂o艅ski, gm. Sochocin, par. Wierzbowiec, odl. 7 w. od P艂o艅ska, posiada ko艣ci贸艂 murowany, m艂yn wodny, 44 dm. , 212 mk. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 123 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1333 gr. or. i ogr. mr. 559, 艂膮k mr. 52, past. mr. 26, lasu mr. 659, nieu偶. mr. 37; bud. mur. 3, drew. 16; p艂odozm. llpol, las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. W艣 W. os. 23, mr. 20; w艣 Koliszewo os. 40, mr. 119. Wed艂ug reg. pob. pow. s膮chockiego z r. 1567 Piotr Koszobucki p艂aci艂 od 1 w艂贸ki, pr贸cz tego by艂a druga w艂贸ka Pawi艅ski, Mazowsze, 352. Ko艣ci贸艂 i parafia erekcyi niewiadomej. Istnia艂a ju偶 w 1567 r. i obejmowa艂a wsi Wierzbowiec, Chodziszewo, Milewo, 呕elechy, Brze藕nic臋 Pawi艅. , Mazowsze, 352. Obecny ko艣ci贸艂 murowany, po艣wi臋cony by艂 r. 1774. Z powodu szczup艂ych rozmiar贸w parafii bywa ona zwykle pod wsp贸lnym zarz膮dem z par. Sarbiewo. W. par. , dek. p艂o艅ski, 856 dusz. Br. Ch. Wierzbowiec 1. w dok. Werbowa 1545 r. , w艣, pow. krzemieniecki, okr. pol. i par. katol. Wi艣niowiec o 15 w. na p艂d. wsch. , przy trakcie z U艂aszczyniec do Hnidawy, o 7 w. od Wy偶gr贸dka, posiada cerkiew paraf. , kaplic臋 katol. na cmentarzu, 艣lady dawnego zamku i zwierzy艅ca, tudzie偶 pa艂ac wzniesiony przez Stanis艂awa Mniszcha, chor膮偶ego w. koron. W czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. w艣 Werbowa by艂a w艂asno艣ci膮 ks. Wi艣niowieckiego, mieszczanie bowiem krzemienieccy skar偶膮 si臋 na niego, 偶e nieprawnie pobiera myto po 2 grosze Jab艂onowski, Rewizye, 105. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. ks. Michaj艂o Wi艣niowiecki, kaszt. kijowski, p艂aci z mka Wierbowcza z 15 dym. rynkow, po 6 gr. , z 14 dm. ulicznych, 20 cha艂up ubogich, z 16 ogrod贸w, 2 szewc贸w, 1 ku艣nierza, 3 garncarz贸w, 1pieka rza, 5 komorn. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 132, W XVIII w. nale偶a艂 do klucza nowowi艣niowieckiego d贸br ks. Wi艣niowieckich, nast臋pnie Mniszch贸w. 2. W. , urz臋d. Wierbowiec, w dokum. Wierzbowiecz, Wi臋rbowiecz, Vyrbovyecz, mto nadetatowe przy uj艣ciu rz. Do偶wy Bachtynki do 呕wanu Werbowej, pow. uszycki, pod 48 98 p艂n. szer. a 48 7 wsch. d艂ug. , o 84 w. na p艂n. wsch. od Kamie艅ca a 19 w. od Uszycy, 67 w. od 呕merynki st. dr. 偶el. . Po艂o偶one mi臋dzy g贸rami, przy trakcie poczt. z Jaryszowa do Letniowiec, ma 2584 mk. Poprzednio by艂o tu 337 dm. , 4643 mk. 287 katol. , 533 偶yd贸w. Cerkiew paraf. Wniebowzi臋cia N. M. P. , wzniesiona w 1771 r. i uposa偶ona 33 dzies, ziemi, ko艣ci贸艂 par. katol. , dom modlitwy 偶ydowski, apteka, 26 targ贸w co drugi czwartek, 4 sklepy, 1 dom zajezdny, 143 rzemie艣lnik贸w 59 majstr贸w, zarz膮d policyjny dla 5 gmin powiatu Kapu艣ciany, Kury艂owce Murowane, Os艂am贸w, Pi膮tk贸wka i Struga, zarz膮d miasta dum臋, zaprowadzony w 1882 r st. pocztowa. Doch贸d miasta wynosi 4696 rs. w 1860 r. tylko 290 rs. ; do miasta nale偶y 559 dzies. ziemi, daj膮cej 980 rs. dochodu. Ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. w. 艣w. Micha艂a Archanio艂a, z muru w 1802 r. ze sk艂adek parafian wzniesiony, na miejscu dawnego, drewnianego, fundowanego w 1607 r. przez Zygmunta III, a przez biskupa Mackiewicza w 1829 r. konsekrowany. Paraf. katol. , dekanatu uszyckiego, 2143 wiernych w 1890 r. . Do parafii, opr贸cz W. , nale偶膮 mka Kalus i Kury艂owce Murowane, wsi Bachtyn, Bachtynek, Berezowa, Durniaki, G艂臋b贸wka, Ha艂ajkowce, Karaczy艅ce, Huta Nowa i Stara, Kura偶yn, Maciorskie, Petrymany, Rudkowce, Skazi艅ce, Szurka, Z艂otohorka i 呕ytniki. Stara osada, ju偶 w 1530 r. wpisana do regestr贸w pobor. , cho膰 by艂a pusta, podobnie jak w 1542 r. , prawdopodobnie zniszczona przez Tatar贸w. W 1566 r, trzyma艂 j膮 Roch G贸recki, mia艂a 3 艂any. W 1569 r. G贸recki p艂aci od 2 p艂ug贸w a 1578 r. trzyma G贸recka, pob贸r niewykazany ob. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 170, 199, 219, 303. W 1607 r. Stanis艂aw G贸recki otrzyma艂 przywilej od Zygmunta III na za艂o偶enie miasta gdy nam ur. Stanis艂aw Goreczki sam i imieniem ma艂偶onki swojej Anny 艁ojowskiej spraw臋 da艂, 偶e w dzier偶awie naszej wsi Wierzbowcu, w pow. kamienieckim, miejsce jest, mi臋dzy rzekami Wierzbowcem i Bachtynem, na granicy wo艂oskiej, w dobrem po艂o偶eniu, na kt贸rem zamek i miasto, gdyby by艂o za艂o偶one, mia艂o to by膰 z dobrem wszystkiej Rzpltej a za czasem i z po偶ytkiem sto艂u naszego. My tedy przyczyn臋 za niemi nam uczynion膮 dobrze zwa偶ywszy, i to przedsi臋wzi臋cie ich wdzi臋cznie przyj膮wszy, umy艣lili艣my na to pozwoli膰, jako偶 pozwalamy tym listem naszym, za艂o偶y膰 tam miasto Wierzbowiec, tym sposobem, ze dajemy obywatelom, kt贸rzy tam osi臋d膮, przywilej, pozwalaj膮c na prawo magd. , oddaliwszy wszelakie prawa, sposoby i zwyczaje wszystkie, kt贸rekolwiek prawu magdeb. zwyk艂y przeszkadza膰, wyjmuj膮c i wolnymi czyni膮c. mieszczany z mocy i juryzdykcyi wojewod贸w, kasztelan贸w, podkomorzych, s臋dzi贸w, pods臋dk贸w i wszelkich urz臋dnik贸w. A chc膮c, aby mieszczanie po偶ytkami do rozmno偶enia wi臋kszego opatrzeni byli, jarmarki dwa na ka偶dy rok 1 na dzie艅 Bo偶egowst膮pienia, 2gi w poniedzia艂ek po 艣w. Wawrze艅cu, a ka偶dy ma trwa膰 i ko艅czy膰 si臋 przez 8 dni, tak偶e i dzie艅 targowy w czwartek naznaczamy. Miasta b臋d膮 te granice z jednej strony zacz膮wszy 枚d rz. 呕wa艅cu 呕wan do lasu Demenin, od tego lasu przez dolin臋 d膮browami id膮c a偶 do rz. Bachtyna i Berestowca, od tych rzeczek id膮c dolin膮 przez d膮browy a偶 do 艂贸偶, od 艂贸z, id膮c dolin膮 a偶 do lasu nazwanego Szczur贸w, a od Szczurowa id膮c prosto przez pole a偶 do mogi艂y, kt贸ra jest pod lasem Wytanowem, a od tej mogi艂y id膮c d膮brow膮 a偶 do doliny Sabiny, na kt贸rej jest Krynicza, tam偶e i las nazwany Horocki; pod tem lasem id膮c a偶 do zro Wierzbowiec Wierzbowizna Wierzb贸wka Wierzbowiec j膮 si臋 d臋bowe i czarne, dosy膰 znaczne, zdatne na bale, klepki, tarcice, tudzie偶 na robienie pota偶u, wyrobienie majdanu saletrzanego, bez uszkodzenia potrzebom gruntowym. Pota偶 przed lat kilkadziesi膮t by艂 palony, burty za艣 przed kt 9 wyrobione i na przysz艂膮 robot臋 usposobione Staro偶. Polsk, , II, 10478. Po przy艂膮czeniu do Rossyi W. zosta艂 chwilowo mtem powiat. , a nast臋pnie nadetatowym. W 1838 r. utworzony by艂 osobny zarz膮d miasta duma, w tym偶e jednak roku zniesiony i przy艂膮czony do N. Uszycy, a w 1882 przywr贸cony. 3. W. , Wirzbowiec, nieistniej膮ca obecnie pod t膮 nazw膮 w艣, w pow. kaniowskim. Pod艂ug lustracyi sstwa kaniowskiego z 1622 r. J贸zef Jan Chalecki wni贸s艂 protestacy臋 na mieszczany kaniowskie i bohus艂awskie o odj臋cie grunt贸w od Chodorowa i Rzyszczewa, na kt贸rych mia艂y by膰 osadzone, mi臋dzy innemi, w艣 Wirzbowiec ob. Jab艂onowski, Ukraina, I, 60. J. Krz. Dr. M. Wierzbowiec, rzka, w pow. zwinogr贸dzkim, ob. Werbowa, Wierzbowiec, potok, prawy dop艂. Z艂otej Lipy lew. dop艂. Dniestru. Wierzbowiec 1. al. Wierzbowce, w艣, pow. trembowelski, 21 klm. na p艂d. zach. od Trembowli, 7 klm. na zach. od Budzanowa s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. le偶膮 艁aszkowce, na p艂n. Mogielnica, na p艂n. wsch. Budzan贸w, na p艂d. wsch. Zwiniacz, na p艂d. zach. Koss贸w dwie ostatnie w pow. czortkowskim. P艂n. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa pot. Zwiniacz dop艂 Seretu. W jego dolinie le偶膮 zabudowania. Wznies. 艣rednie 358 mt. W艂asn. wi臋k. J贸zefa Ochockiego ma roli or. 1422, 艂膮k i ogr. 90, pastw. 36 mr. ; w艂. mn. roli or. 2419, 艂膮k i ogr. 220, past. 64 mr. W r. 1880 by艂o 300 dm. , 1707 mk. w gm. , 17 dm. , 106 mk. na obsz. dwor. 1024 gr. kat. , 754 rz. kat. , 35 izr. ; 931 Rus. , 882 Pol. Par. rz. kat. w Budzanowie, gr. kat. w miejscu, dekan. czortkowski. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 4442 z艂r. Dnia 12 pa藕dz. 1577 r. zeznaje Nachum z Koby艂ow艂oki, wo藕ny ziemski trembowelski, 藕e w艣 Wierzbowiec, do Marcina Wilczka, wojskiego lwowskiego, nale偶膮ca, zosta艂a przez Tatar贸w zniszczona, a ludno艣膰 i karczmarz w niewol臋 wzi臋ci Arch. Kraj, we Lwowie, 0. , t. 338, str. 943. 2. W, . ob. Wierzbowce. Lu. Dz. Wierzbowizna 1, os. , pow. piotrkowski, par. Grocholice. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 2. W. , fol. , pow. mazowiecki, gm. i par. Piekuty. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 39 mk. Wierzb贸wka 1. Derszlaj al Wierzbowo, kol. , pow. 艂臋czycki, gm. Gostk贸w, par. Le藕nica Wielka, odl. od 艁臋czycy 10 w. , ma 11 dm. , 95 mk. , 277 mr. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 72 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Wierzbowo. 2. W. , os. m艂y艅. nad rzk膮 Mrog膮, pow. brzezi艅ski, gm. i par. Dmosin, odl 14 w. od Brzezin, ma 2 dm. , czyszcz膮 zwanego Macierskie, stamt膮d lasem Horoczkiem id膮c a偶 do uroczyska Woronowego Jaru, kt贸ry przychodzi znowu a偶 do lasu Demenina. Dzier偶awca i w贸jt nasz i z ma艂偶onk膮 swo j膮 to tam miejsce lud藕mi wolnemi osadzi i twierdza obwaruje, a偶eby te藕 艂ask臋 nasz膮 pozna艂, wolno mu b臋dzie stawy sypa膰, m艂yny, karczmy i budowa膰 i wszelkich po偶ytk贸w za偶ywa膰. Za herb temu miastu, jako pogranicznemu, naznaczamy r臋k臋 zbrojn膮 z broni膮. A偶eby co dzie艅, tem wi臋cej rozmno偶enie swe miasto bra艂o, i ludzie do osadzenia si臋 kupili, dajemy im wolno艣膰 od wszelkiej dani, czynsz贸w i powinno艣ci inszych, tak偶e i ci臋偶ar贸w, myt i ce艂 do lat 12, po kt贸rej wolno艣ci wyj艣ciu, wszystkie powinno艣ci cale oddawa膰 i ponosi膰 b臋d膮 powinni, i przeciwko nieprzyjacielem przy dzier偶awcy konno z or臋偶em swem wsiada膰 maj膮, a czasu pokoju i wojny podlega膰 we wszystkiem i pos艂uszni mu by膰 maj膮 Staro偶. Polska, II, 10457. Stanis艂aw G贸rski wkr贸tce 偶ycie zako艅czy艂, po mm w艂ada艂y c贸rki jego Ma艂gorzata, Katarzyna i El偶bieta Wolanowskie oraz Dorota i Zofia, panny, jak to widzimy z lustracyi 1616 r. Nic ona jednak nie wspomina w jakim stanie by艂o miasteczko, tylko, 偶e pokaza艂y one sum臋 star膮 przez kr贸la. W艂adys艂awa zapisan膮 na 4 do偶ywocia. W 1629 r. dwie cz臋艣ci mtka W. i wsi Buchtyna by艂y w posiadaniu Stefana Wolanowskiego, kt贸ry p艂aci艂 19 fl. 21 gr. Jab艂onowski, Lustracye, 64, 192. Podczas wojen Chmielnickiego miasteczko zosta艂o do szcz臋tu zniszsczone. Lustracya w 1665 r. zasta艂a dzier偶awc膮 Stefana Z艂oczowskiego, chor膮偶ego halickiego, ale ani w miasteczku, ani te偶 we wsiach do niego nale偶膮cych 偶adnego nie by艂o poddanego. W 1765 r. dzier偶awc膮 by艂 Eustachy D臋bowski, chor膮偶y koronny, i wraz ze wsiami 殴ytnikami i Durniakami dawa艂o 6066 z艂p. czystego dochodu. Pod艂ug taryfy 1776 r. by艂o w miasteczku 144 dm. Oko艂o tego czasu zosta艂o wyniesione na starostwo z dwoma wzmiankowanemi wsiami, . zostawa艂o w posiadaniu Radzieckiego, podczaszego zakroczymskiego, a nast臋pnie Stan. Broniewskiego; czyni艂o czystego dochodu 1789 16794 z艂p. Lustracya z t. r. podaje w Wierzbowcu 29 dm. 偶ydowskich rynkowych i zatylnych, 13 szynkarzy 偶ydow i 10 kramarzy, 19 mieszczan w cechu szewskim, 5 tkaczy, 2 mielnik贸w i 7 r贸偶nych rzemie艣lnik贸w. Na przedmie艣ciu 12 parowych, 12 pojedynk贸w, U cha艂upnik贸w, 20 czynsze wnik贸w, 17 szlachty, 6 u艂an贸w. Miasteczko mi臋dzy g贸rami, przy z艂膮czeniu rz. Batoga i Paroha, co raz do lepszego przychodzi stanu, jako to w nowo odbudowanym dworze, obronnym i zabezpieczaj膮cym od hultaj 贸w, ratuszu, domach 偶ydowskich, m艂ynach, winnicy dworskiej, ko艣cio艂ku, wyszlamowaniu sadzawek dw贸ch, zasadzeniu od lat kilku winogradu, p贸藕niej u偶ytek wi臋kszy obiecuj膮cego, Lasy w ststwie znajdu Wierzbowiec Wierzb贸wka Wierzbowo Wierzb贸wka 7 mk. , m艂yn wodny, 116 mr. 82 roli, 16 l膮k, 13 past. , 5 nieu偶. . 3. W. , w艣 i fol. , pow. radzy艅ski, gm. Milan贸w, par. Parczew, odl. 24 w. od Radzynia, ma 37 dm. , 385 mk. , browar piwny. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 114 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 521 gr. or. i ogr. mr. 302, 艂膮k mr. 52, lasu mr. 148, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 2, drew. 13; p艂odozm. 6pol. ; lais nieurz膮dzony. W艣 W. os. 20, mr. 298. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 W. , w par. Parcz贸w, mia艂a 8 艂an. W r. 1676 p艂aci tu chor膮偶y nowogr贸dzki od 26 poddanych Pawi艅ski, Ma艂op. , 350 i 36 a. Br. Ch. Wierzb贸wka 1. za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 53 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 29 w. od Wi艂komierza. 3. W. , karczma, pow. nowogr贸dzki, na pograniczu pow. s艂uckiego, w gm. Jastreblewo, przy go艣c z HokowegoSio艂a do 艁uk. A. Jel. Wierzb贸wka, ob. Werbowa i Werb贸wka. Wierzb贸wka, w艣, pow. borszczowski, 20 klm. na p艂d. wsch. od Borszczowa s膮d pow. , 15 klm. na p艂d. wsch. od urz. pocz. w Skale. Na p艂d. le偶y Za艂ucze, na zach. Sapach贸w, na p艂d. Turylcze i Podfilpie, na wsch. Za艂ucze w pow. kamienieckim. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Zbrucz. W jego dolinie le偶膮 zabudowania wsi. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 322, 艂膮k i ogr. 38, past. 7, lasu 135 mr. ; w艂. mn. roli or. 603, 艂膮k i ogr. 37. past. 23 mr. W r. 1880 by艂o 96 dm. , 504 mk. w gm. , 8 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 487 gr. kat. , 35 rz. kat. , 15 izr. ; 513 Rus. , 24 Pol. . Par. rz. kat. w Skale, gr. kat. w Turylczu. We wsi jest cerkiew p. wez. 艣w. Dymitra, szko艂a lklas. , kasa po偶. gm. z kapit. 249 z艂r. i m艂yn. Wierzbowo 1. w艣 i fol. , pow. ciechanowski, gm. Opinog贸ra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 15 dm. , 245 mk. , 482 mr. w tem 89 mr. w艂o艣c, wiatrak. Pol. nale偶y do d贸br Opinog贸ra. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 137 mk. , par. Koziczyn. W tej wsi Janusz, ks. mazowiecki, w r. 1417 w obecno艣ci Jakuba, zwanego Poczta, s臋dziego ciechanowskiego, Miko艂aja z Opinog贸ry i innych ziemian zatwierdza akt sprzeda偶y wsi D膮br贸wka, Szlasy i Czatkowo, w ziemi ciechanowskiej Kod. Maz. , 161. Wed艂ug reg. pob. pow. ciechanowskiego z r. 1567 we wsi W. by艂o kilka cz臋艣ci. Pierwsza mia艂a 2 w艂贸ki, 1 ogr. ; na drugiej Nieborscy 4 1 2 w艂. ; trzecia 1 w艂. , 1 ogr. ; czwarta 1 2 w艂, 1 ogr. ; na pi膮tej Zembrzycki 1 w艂. Pawi艅ski, Mazowsze, 332. 2. W. Wielkie i Ma艂e, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Szczepankowo, ma 718 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 187 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂om偶y艅skiego z r. 1578 w艣 W. mia艂a drobnych posiadaczy na 4 艂anach Pawi艅ski, Mazowsze, 368. 3. W. Zambrzyce, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od 艁om偶y. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 87 mk. Pol. W. Zambrzyce z nomenklatur膮 Jab艂onka w r. 1885 rozl. mr. 846 gr. or. i ogr. mr. 428, 艂膮k mr. 67, pastw. mr. 8, lasu mr. 323, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 11; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 20, mr. 79. Wed艂ug reg. pob. pow. zambrowskiego z r. 1578 w艣 W. Zambrzyca le偶a艂a w par. Ko艂aki Pawi艅ski, Mazowsze, 380. Wspominana w aktach s膮d. ziemi 艂om偶y艅skiej z r. 1476. 4. W. , w艣 i fol. , pow. szczuczy艅ski, gm. Bogusze, par. Grajewo, odl. 9 w. od Szczuczyna, posiada gorzelni膮, browar, wiatrak. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 115 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1871 z fol. W. i Wojewodzino, rozl. mr. 1884 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 555, 艂膮k mr. 130, past. mr. 44, lasu mr. 747, zaro艣li mr. 4, wody mr. 2, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 6, drew. 19; p艂odozm. 5pol. ; las nieurz膮dzony; fol. Wojewodzino gr. or. i ogr. mr. 305, 艂膮k mr. 41, past. mr. 25, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 1. W艣 W. os. 32, mr. 119; w艣 Wojewodzino os. 26, mr. 332. Br. Ch. Wierzbowo 1. al. Jackowicze Lenne, dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. poL, gm. 艁yszczyce, o 28 w. od Brze艣cia, 177 dzies. 8 艂膮k i past. , 64 lasu, 7 1 2 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Tarnowieckich. 2. W. dobra, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. pol. , gm. Ro艣, o 10 w. od Wo艂kowyska, w艂asno艣膰 Glindzicz贸w, ma 172 dzies. 13 艂膮k i past. , 20 艂asu, 6 nieu偶. . 3. W. , chutor, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemienica, nale偶y do d贸br Rek艣cie Paw臋ckich. 4. W. , uroczysko, tam偶e, gm. Biskupice, nale偶y do d贸br Szaulicze Mikulskich. 5. W. , folw. , pow. nowogr贸dzki, ob. Nadzieja 4. . Wierzbowo 1. niem. Wiersbau, w艣, pow. z膮dzborski, st. pocz. Sensburg Z膮dzbork. Staro偶ytne grodzisko. R. 1528 ks. Olbracht nadaje w艣 W. z 20 w艂贸k Englowi t. Golzheim ob. Koz艂owo, t. IV, 566. 2. W. , w艣, pow. niborski, st. pocz. Usdau Uzdowo. W. m. Konrad v. Jungingen nadaje r. 1401 w Malborku Wilhelmowi z W. 40 w艂贸k na prawie che艂m. w Wierzbowie i 40 w Go艂膮bkach, z dwoma s艂u偶bami w lekkiej zbroi K臋trz. , O ludn. poL, 296. 3. W. , niem. Wierszbau, w艣, pow. niborski, st. pocz. Kl. Koslau. R. 1351 Gunter v. Hohenstein, komtur ostr贸dzki, nadaje Marcinowi z W. 27 w艂. che艂m. w ziemi saskiej, z obowi膮zkiem jednej s艂u偶by w lekkiej zbroi. W艂贸ki te le偶a艂y mi臋dzy granic膮 Mazowsza a wsi膮 Bursk. Marcin ten pochodz膮c z W. przeni贸s艂 t臋 nazw臋 na dany mu obszar. Zygfryd Walpot v. Possenheim, komtur ostr贸dzki, znalaz艂 tu przy pomiarze r. 1371 nadwy偶k臋 3 w艂贸k i nada艂 takowe Sta艣kowi z W. Podczas wojny 13letniej Klawko z W. i Mikoko艂aj z Wi膮wa艂du wypowiedzieli pos艂usze艅stwo zakonowi; wskutek tego skonfiskowano im dobra i nadano W. r. 1460 Janowi i Krzysztowi Schoeneich oraz Zygmutowi i Jerzemu Les艂owiczom, Wierzch Wierzchabno Wierzchaczew Wierzchlas Wierzbowskie Wierzbuszki Wierzby Wierzbowska Wierzbowo z warunkiem zwrotu, gdyby przy zawarciu pokoju zastrze偶on膮 zosta艂a restytucja d贸br zabranych. R. 1542 mieszka tu wy艂膮cznie polska ludno艣膰 K臋trz. , O ludn. pol. , 314. 4. W. , niem. Wierszbowen A. i B. , w艣, pow. lecki, st. p. Kallinowen. Wierzbowo, niem. Weidenhof, dobra ryc, pow. che艂mi艅ski, st. p. M. Czyste, 7, 5 klm. odl. , st. kol. Kornatowo, par. kat. Wabcz, 284 ha 256 roli or. , 14 艂膮k, 1 lasu; 1885 r. 7 dm. , 22 dym. , 121 mk. , 92 kat. , 29 ew. ; mleczarnia, owczarnia, hodowla byd艂a. Dobra te naby艂 r. 1893 Brandes z Brun艣wiku za 36000 mrk od poprzedniej w艂a艣cicielki Roemer. Wizyta Strzesza z r. 166772 zapisuje W. jako villa hereditaria Gener. Wierzbowskich pag. 96 b. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa, 偶e prob. w Wabczu pobiera艂 ex una curia p贸艂 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ex altera 膰wier膰 korca 偶yta i tyle偶 owsa str. 235. Wed艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 liczy艂 folw. szl. i w艣 5 dym. , dziedzicem by艂 0strowicki. K艣. Fr. Wierzbowska Wola, w艣 nad rz. Soni膮, pow. ciechanowski, gm. Barto艂dy, par. Koziczynek, odl. 13 w. od Ciechanowa, ma 30 dm. , 200 mk. , 758 mr. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 169 mk. Ob. Wierzbowo 1. Wierzbowskie, Wirzbowskie, sio艂o, w dawnym pow. owruckim. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. nale偶a艂o do Paw艂a Wirz bowskiego i zi臋cia jego Malinicza, kt贸rzy swych poddanych nie mieli ale sami p艂acili z 2 dym. po 12 gr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 28. Wierzbuszki, w艣 i os. karcz. , pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, gm. Rukojnie o 5 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewicz贸w Czarna. W艣 ma 10 dm. , 14 mk. prawos艂 i 48 katol. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. 偶yd贸w. Wierzby 1. w艣 w艂o艣c. i folw. skarb. , powwile艅ski, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 4 w. , okr. wiejski Wierzby, 11 w. od Wilna, 10 dm. , 171 mk. katol. w 1865 r. 53 dusz rewiz. . W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Kojrany, Popaje, Sadziele, Wierzby, Wszech艣wi膮ckie Wsie艣wiacka, Zadworze oraz za艣c. Dziewaniszki, Iwaniszki i Ja艂贸wka, w og贸le w 1865 r. 152 dusz rewiz. b. wlo艣c. skarbowych. Spis z 1866 r. podaje nadto t. n. osad臋 skarbow膮, o 9 w. od Wilna, maj膮c膮 1 dm. , 21 mk. kat. i osad臋 karcz. , o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. 偶yd. 2. W. , fol, skarb. , pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gra. G贸ry. 3. W. , w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Wysokie Litewskie, o 35 w. od Brze艣cia, 121 dzies, ziemi w艂o艣c. 4. W. , bia艂oros. Wierby, za艣c, pow. borysowski, w 2 okr, pol. 艂ohojskim, gm. Ziembin, o 23 w. od Borysowa; miejscowo艣膰 falista, do艣膰 le艣na. 5. W. , folw. , pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol. i gm. Sn贸w, o 67 w. od Nowogr贸dka, w艂asno艣膰 呕o艂nierkiewiczow, ma 16 w艂贸k; grunta 偶yzne. Wierzby, grupa dom贸w w Za艂ukwi, pow. stanis艂awowski. Wierzchy, niem. Muellmen Deutsch, r, 1371 Milwano, w艣, pow. pr膮dnicki, par. kat. w miejscu, ew. G艂ogowa G贸rna. W艣 ma 887 ha 806 roli, 131 dm. , 819 mk. 9 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katol. i szko艂a katol. Por. Mi艂on贸w. , Wierzch Lebiedka, w艣, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm, Wasiliszki o 7 1 2 w. , okr. wiejski Szejbakpol, 8 dasz rewiz. ; nale偶a艂a w cz臋艣ci do Wincz贸w, w cz臋艣ci do Iwanowskich. Wierzch Lida, w艣, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Lida, okr. wiejski Ko艂yszki, o 7 w. od Lidy, 12 dm. , 135 mk. w 1866 r. 38 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Owsiadowo Sikorskich. WierzchReki, bia艂oros. WierchReki, osada, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. poL i gm. Nowa Mysz, o 71 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wierzchabno, Wierztabno, holendry, pow. skwierzy艅ski, o 10 klm. na zach. od Mi臋dzychodu. Koloni臋 W. przechrzczono na Striche. Ob. Strychy. Wierzchaczew al. Wierzchaczewo, w艣 i dobra, pow. szamotulski, na wsch. p艂n. od Pniew a p艂d. zach. od Szamotu艂 odl. 12 klm. . Par. rz. kat. w Kazimierzu, s膮d w Szamotu艂ach, urz膮d poczt. w Lipnicy. Dw贸r posiada 328 ha. Wspominana w dok. z r. 1398. Znaleziono tu zabytki przedhistoryczne. Siedziba niegdy艣 Wierzchaczewskich, obecnie z r膮k Mierzy艅skich przeszed艂 razem z Lipnic膮 do hr. 艁膮ckich. W艂. 艁. Wierzchlas 1. w dok. z r. 1362 Wnschlas, w Lib. Ben. 艁askiego Wyerszchlasch w reg. pob. z 1552 r. Viersliass. w艣 dwie cz臋艣ci i folw. , pow. wielu艅ski, gm. Starzenice, paraf. Ruda, odl. od Wielunia 6 w. Cz臋艣贸 lit. A. ma 49 dm. , 457 mk. ; cz臋艣膰 lit. B. ma 72 dm i 393 mk. wraz ze wsi膮 Wilkowice; folw. ma 9 dm. , 20 mk. W r. 1827 by艂o 67 dm. , 552 mk. We wsi ko艣ci贸艂 par, murowany. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1884 z folw. W. i Piech贸w, rozl. mr. 1937 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 823, 艂膮k mr. 4, past. mr. 2, lasu mr. 177, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 14, drew. 9; p艂odozm. 5, 6 i 11pol; las nieurz膮dzony; fol. Piech贸w i gr, or. i ogr. mr. 236, 艂膮k mr. 338, past. mr. 29, lasu mr. 280, nieu偶. mr. 19; bud. drew. 5; pok艂ady torfu. W艣 W. A os. 60, mr. 607; w艣 W. B os. 89, mr. 615. W s膮dzie ziemskim wielu艅skim staje r. 1362 Halka wdowa Wrzoczslai heredis de Wuschlas z czterema zi臋ciami, z kt贸rych jeden Witek siedzi w W. , inny Frederyk jest w贸jtem w Wieluniu Kod. Wielk. , n. 1488. Jestto gniazdo Wielrzchlejskich. Oni to zapewne za艂o偶yli tu parafi膮 i ko艣ci贸艂, p. w. 艣w. Miko艂aja, istniej膮cy ju偶 na pocz膮tku XVI w. Ubogo uposa偶on膮 parafi膮 zarz膮dza艂 za czas贸w 艁askiego mansyonarz z Wielunia. 艁any szlacheckie i so艂tysie dawa Wierzbowo Wierzchy Wierzchlesie 艂y plebanowi dziesi臋cin臋, 艂any kmiece i zagrodnicy meszne jedynie. Ko艣cio艂 by艂 w po艂owie z ceg艂y w polowie z drzewa. Cz臋艣膰 drewniana zosta艂a ostatni raz na nowo zbudowan膮; w r. 1760 przez dziedzica wsi Felicyana Wierzchlejskiego, 艂owczego dobrzy艅skiego. W o艂tarzu wielkim staro偶ytny obraz M. Boskiej Cz臋stochowskiej. W r. 1873. ca艂y ko艣ci贸艂 odnowiony 艁aski, L. B. , II, 112 i przypisy. Wed艂ug reg. pob. pow. wielu艅skiego z r. 1552 Wierzchlejscy i Skrzy艅ski mieli tu 30 osad. , na 12 艂anach Pawi艅, Wielkop. , II, 291. W. par. , dek. wielu艅ski, 1105 dusz. 2. W. , os. , pow. konecki, gm. i par. Przedb贸rz, odl. od Ko艅skich 41 w. , ma 6 dm. , 66 mk. , 16 mr. dwor. , 66 mr. wlo艣c. 3. W. al. Wierzchlis, r. 1827 Wierzchlesie, w艣 i fol. , pow. konstantynowski, gm. Paw艂贸w, par. Jan贸w, posiada szkol臋 pocz膮tkow膮, 39 dm. , 338 mk. , 1027 mr. w tem 567 mr. wlo艣c. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 168 mk. Br. Ch. Wlerzchlas, niem. Lindenbusch, nadle艣n. i le艣n. kr贸l. , pow. 艣wiecki, st. pocz. Lniano, par. kat. Pol. Cekcyn. Znaczna cz臋艣膰 tego rewiru le偶y w pow. tucholskim. Za艂o偶one zosta艂o dopiero r. 1865 na obszarze zwini臋tego pustkowia Wierzchlas, kt贸re wed艂ug topogr. Goldecka z r. 1789 liczy艂o 2 dymy. K艣. Fr. Wierzchlesie 1. w艣, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 19 w. od S艂onima, 219 1 2 dzies, ziemi w艂o艣c. 2. W. , chutor, tam偶e, o 26 w. od S艂onima, nale偶y do d贸br KarolinLi pin Kiersnowskich. 3. W, al. Wierchlas, w艣, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 10 w. od Sok贸艂ki, 1957 dzies. ziemi w艂o艣c. Wierzchlis, ob. Wierzchlas. Wierzchnia 1. Wierszchnia, Wiersznia, W. Pola i na karcie Chrzanowskiego Wersznia, rzeka, w pow. trockim, pr. dop艂yw Niemna. Bierze pocz膮tek z jeziora Wierkoksznia, przep艂ywa przez szereg jezior, opu艣ciwszy w ko艅cu jez. Nowa pod mkiem Wysokim Dworem, p艂ynie dalej w kierunku zachodnim przez Wysoki Dw贸r, Gudziewicze, Oleszyszki, Szadziu艅ce, Papsy, Bo艂dzieje, Stokliszki, Pokiemiany, Podro偶yszki, Niskodworce, Wierbieliszki, Jundziliszki, Sakowicze, Wasilu艅ce i pod wsi膮 呕ydejkany ma uj艣cie. D艂uga do 37 w. , szeroka do 3 sa偶. , g艂臋boka do 1 sa偶. , sp艂awna podczas przyboru wiosennego. Brzegi jej obfituj膮, w 艂膮ki. Znajduje si臋 na niej 7 most贸w; obraca tyle偶 m艂yn贸w oraz w Wysokim Dworze folusz i papierni臋. Od lewego brzegu przybiera strugi pod Oleszyszkami, Papsami i Wierbieliszkami. Pod艂ug W. Polu uprowadza wody 5 jezior. W 1859 r. na wybrze偶ach jej by艂o 196 dm. , maj膮cych 1781 mk. 2. W. , ob. Wierchniaja. J. Krz. Wierzchnia G贸rna i Dolna, w艣, pow. ka艂uski, 10 klm. na p艂n. zach. od Ka艂usza s膮d pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na p艂n. wsch. le偶a Humen贸w, na p艂d. wsch. Mo艣ciska, na zach. Zawadka, na p艂n. zach. Zbora, na pln. Sta艅kowa pow. 偶ydaczowski. Pln. cz臋艣贸 wsi przep艂ywa Bo艂och贸wka, przyjmuj膮jca w obr臋bie wsi od praw. brz. pot. Kamienny. , Na p艂n. od Bo艂och贸wki p艂ynie jej lewy dop艂. Wielopuniec, r贸wnie偶 od zach. na wsch. Zabudowania wsi le偶膮 w dolinie pot. Kamiennego. Wzn. si臋ga 311 mt. na p艂d. ; najni偶 sze 284 M. w dolinie Bo艂och贸wki. P艂d. i wsch. cz臋艣膰 obszaru lesista. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 634, l膮k i ogr. 260, pastw. 255, lasu 345; w艂 mn. roli orn. 1477, 艂膮k i ogr. 693, past. 93 mr. W r. 1880 by艂o 151 dm. , 1078 mk. w gm. , 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 1074 gr. kat. , 16 rz. kat. , 19 izr. , 7 innych wyzn. ; 1094 Rus. , 13 PoL, 9 Niem. . Par. rz. kat. w Ka艂uszu, gr. katol. w Zborze. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklasowa i kasa po偶ycz. gm. z kapit. 628 z艂r. Lu. Dz. WierzchniaIrszyca, rzka, w pow. 偶ytomierskim, bierze pocz膮tek we wsi Kropiwnie i przep艂yn膮wszy wsi Ha膰k贸wk臋, Rudni臋 Ha膰kowsk膮, Jahodenk臋 i utworzywszy staw w Jahodence, wpada z lewego brzegu do Irszy pod wsi膮. RudniaKamie艅. Przyjmuje du偶y potok we wsi Ha膰kowce z prawego brzegu, i jeden z lewego we wsi Kropiwnie. Grunta nad rzek膮 sk艂ada gnejs, czerwony granit a przewa偶nie labradoryt. Por贸w. Irszyca. A. J. Br. Wierzchniakowce, w艣, pow. borszczowski, tu偶 na zach. od Borszczowa s膮d pow. i urzpoczt. . Na p艂n. le偶膮 艁anowce, na wsch. Borszcz贸w, na p艂d. Wysuczka, na zach. G艂臋boczek. 艢rodkiem wsi p艂ynie Nicz艂awa. W jej dolinie le偶膮, zabudowania. Wzn. na p艂n. wsch. 282 mt. ; najni偶sze 198 mt. w dolnie Nicz艂awy. W艂asn. wi臋k. ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 489, 艂膮k i ogr. 81, past. 114, lasu 10 mr. ; w艂. mn. roli or. 1018, 艂膮k i ogr. 110, past. 102 mr. W r. 1880 by艂o 207 dm. , 1097 mk. w gm. , 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 787 gr. kat. , 294 rz. kat. , 28 izr, ; 1027 Rus. 82 PoL. Par. rz. kat. w Borszczowie, gr. kat. w Wysuczce. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. , kasa po偶. gm. z kapit 1815 z艂r. i m艂yn. O czynionych tu poszukiwaniach archeologicznych podaje wiadomo艣膰 Zbi贸r wiadomo艣ci do antropologii krajowej t. III, str. 15 i 33. Lu. Dz. Wierzchnica, Wiersznica, rzka, w pow. nowogradwo艂y艅skim, prawy dop艂yw S艂uczy pr. dop艂. Horynia, Wierzchnica, Wiersznica, osada, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Roman贸wka, 11 chat; ma fabryk臋 fajansu. Nale偶y do d贸br nowozwia helskich, w艂asno艣膰 z Uwarowych Miezie艅cowej. Wierzchnie, jezioro, w pow. trockim, pod za艣c. Gudasze Wierzchnie 1. w艣, zwana mkiem, nad rzk膮 Mordw膮, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie, o 79 w. od Dzisny a 213 w. od Wilna, 18 dm. , 164 mk. , cerkiew pa Wierzchlis Wierzch lesie Br Wierzchlas Wierzchlis Wierzchnia Wierzchniakowce Wierzchnica Wierzchnie Wierzchociny Wierzchnierzecze Wierzchni贸w Wierzchocin raf. drewniana, p. wez. Przemienienia Pa艅skiego, niewiadomej erekcyi, zarz膮d gminny, szko艂a ludowa. Parafia praw. , dekanatu b艂agoczynia g艂臋bockiego, 975 wiernych. Okr膮g wiejski obejmuje wsi Adamowce, Hubino, Jary偶yno, Matiasy, Murzy, Nowosio艂ki, Rakowce, Wa艣ki, Werecieje, Wierzchnie, Zaborze, w og贸le w 1865 r. 434 dusz rewiz. wlo艣c. uw艂aszczonych. Gmina nale偶y do 1go okr. pokojowego do spraw w艂o艣cia艅skich, dzieli si臋 na 4 okr臋gi sstwa wiejskie Wierzchnie, Konstantynowo, Michalec i Udzia艂, obejmuje 39 miejscowo艣ci, ma 331 dm. , 5563 mk. w艂o艣c. w 1865 r. by艂o 1834 dusz rewiz. . Dobra W. w 1590 r. nale偶a艂y do Gabryela Wojny, dalej Biega艅skich, 1750 r, Hila rego Chomi艅skiego, p贸藕niej Horode艅skich, dzi艣 艢nitk贸w. 2. W. , za艣c, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, o 60 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. Wierzchnierzecze, fol, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski Wierzchnierzecze. Okr膮g wiejski obejmuje wsi; Hermanowo al. Hermanowszczyzna, Jarmoliszki, Jurewicze, Kamokszcze, Krunciki, Micha艂owo, Szydlu艅ce, w og贸le w 1865 r. 139 dusz rewiz. Wierzchni贸w, ob. Wierzch贸w 3. Wierzchni贸w, mylnie, za Wierzchoni贸w, Wierzchocin al. Wierzchucin 1. w艣 i fol. nad rzk膮 Ostroro偶ank膮, pow. szamotulski. S膮d, urz. okr臋g, i poczta we Wronkach, par. Biezdrowo. W艣 le偶y na p艂d. od Wronek a na zach. p艂n. od Ostroroga. Na polach tej wsi pe艂no jest 偶al贸w, mieszcz膮cych groby przedhistoryczne. Z lewej strony drogi prowadz膮cej do Wr贸blewa odkryto gr贸b pokryty kamieniem du偶ym, wypuk艂ym zwierzchu a pod spodem g艂adkim i p艂askim. 艣ciany stanowi艂y cztery kamienie wyg艂adzone. D艂ugo艣膰 grobu wynosi艂a 4 stopy 3 cale, szeroko艣膰 za艣 oko艂o 3 st贸p. G艂臋boko艣膰, od znalezionych ko艣ci, 3 stopy. Gr贸b by艂 nape艂niony piaskiem i glin膮. Ko艣ci, na p贸艂 spalone, le偶a艂y u艂o偶one tak, 藕e czaszka, oparta na 5 ma艂ych kamieniach, znajdowa艂a si臋 w pld. naro偶niku grobu, reszta za艣 ko艣ci u艂o偶ona by艂a w prostej linii. Przy czaszce znajdowa艂 si臋 toporek a raczej m艂otek, zapewne z krzemienia, ostrzem w ziemi臋 utkni臋ty. W rogach znaleziono skorupy naczy艅, w臋gie, 偶u偶le, wa偶膮ce 2 1 2 funta. 呕alnik ca艂y mia艂 d艂ugo艣ci 30 a szeroko艣ci 16 krok贸w, ob艂o偶ony by艂 kamieniami. Przy samym grobie, w rogach, ustawione by艂y trzy du偶e kamienie, ca艂y za艣 偶alnik zasuty kamieniami ma艂emi, z pomi臋dzy kt贸rych wida膰 by艂o wi臋ksze, w r贸wnoleg艂ych przedzia艂ach ustawione. W drugim grobie, przywalonym kamieniem, kt贸ry ledwo 6 ludzi odwa偶y艂o, znaleziono skorupy pot艂uczone. 艢ciany jego by艂y z kamieni polnych. Ka偶da 艣ciana z jednego. Gr贸b ten znajduje si臋 na drugiej stronie wsi W. , gdzie si臋 kilkana艣cie 偶alnik贸w r贸wnolegle ci膮gnie. Przy drodze prowadz膮cej do G艂uchowa jest tak偶e cmentarzysko, otoczone rowem. Wykopuj膮 tam popielnice, ko艣ci, r贸偶ne przedmioty 偶elazne i bronzowe, paciorki szklane, 艂zawnice, spinki, podobne tym, jakich jeszcze przed laty niewielu r. 1846 wie艣niacy u偶ywali do spinania koszul. Z cmentarzyskiem tem stykaj膮 si臋 groby, kt贸re nie wznosz膮 si臋 ponad powierzchni膮. Wida膰 tylko kamienie zakrywaj膮ce, oraz mniejsze kamienie, tworz膮ce granice 偶alnik贸w. Ci膮gn膮 si臋 daleko w pole, we formie tr贸jk膮t贸w. W blizko艣ci przy sobie stoi 5 takich grob贸w, w kt贸rych wed艂ug mniemania ludu le偶y 5 braci wielkolud贸w. W. nale偶a艂a do kawaler贸w 艣w. Jana Jorozol. w Poznaniu mi臋dzy r. 1238 1394 z pierwotnego nadania W艂adys艂awa Odonicza. R. 1394 kr贸l W艂adys艂aw wie艣 t臋 zwolni艂 od wszelkich powinno艣ci kr贸lewskich. W r. 1793 by艂a w posiadaniu Antoniego Kwileckiego z Wr贸blewa. Dzi艣 nale偶y do ordynacyi Wr贸blewskiej, kt贸r膮 dzier偶y hr. W臋sierskiKwilecki, znany archeolog i w艂a艣ciciel jednego z najpi臋kniejszych zbior贸w archeologicznych w kraju. 2. W. Szlachecki niem. Freidorf, w艣 rycerska, w pow. bydgoskim, urz. poczt. w W. Kr贸lewskim, o 5 klm. We wsi tej, po艂o偶onej nad rzk膮 Plitwic膮, dop艂. Rokitki, i jeziorem Wierzchoci艅skim, mi臋dzy Mrocz膮 a Koronowem, jest 21 dm. , 166 mk. , 101 ewang. a 65 katol. Stacya kolei w Nakle odl. 30 klm. . 3. WNiemiecki, niem. Hohenfelde, w艣 rycerska, w pow. bydgoskim, s膮d w Koronowie, urz膮d w Sitnie Wilhelmsort, gdzie tak偶e jest poczta. Stacya kolei Nak艂o o 19 klm. , Bydgoszcz 23 klm. W艣 ma 524 ha 2052 mr. , z dochodem czystym 6441 mrk. 4. W. Kr贸lewski, niem. Hohenfelde, w艣 ko艣膰c, pow. bydgoski, na zach. od Koronowa, wsch. p艂n. od Moroczy, ma 10 dm. , 155 mk. , z tych 84 ewang. a 71 katol. Nadana r. 1253 klasztorowi w Byszewie. Arcyb. Jan Suchywilk r. 1374 nakaza艂 rz膮dcy parafii, aby pod kl膮tw膮 zmusza艂 kmieci W. i innych wsi do oddawania temu偶 klasztorowi powinnych dziesi臋cin. Potwierdzi艂 to arcyb. Bodzanta r. 1385. Dziesi臋ciny te r. 1288 opat otrzyma艂 by艂 w zamian za dziesi臋ciny jakie posiada艂 ze wsi po艂o偶onych pod Ko艂em. Wedle rozpaniczenia z r. 1341 do W. nale偶a艂o p贸l jeziora Zelgoszcz. Ko艣ci贸艂 obecny, wewn膮trz drewniany, zewn膮trz w pruski mur zbudowany w r. 1752, g艂贸wnie staraniem Benedykta Li艣kiewicza z klasztoru cysterskiego w Koronowie, kt贸ry by艂 wtedy tam偶e proboszczem. W艂. 艁. Wierzchocin, niem. Oberchotzen, w艣 przy 藕r贸d艂ach rzki Chociny dop艂. Brdy, pow. cz艂uchowski, st. pocz. Eisenbrueck, gm. Borowy M艂yn, par. kat. Borzyszkowy; 684, 14 magd. mr. ; 1868 r. 25 bud. , 90 mk. , 49 kat, 41 ew. ; 1885 r. 11 dm. , 121 mk. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podany jako pustkowie. K艣, Fr. Wierzchociny, w艣 i fol. przy 藕r贸d艂ach rzki K膮piel dop艂. Rgil贸wki, uchodz膮cej do Warty, Wierzchnierzecze Wierzchos艂awice Wierzch贸w Wierzchos艂aw Wierzchopole Wierzchonie Wierzcho艂ek Wierzcholina Wiericholesie Wierzcholesie pow. kolski, gm. Luboty艅, par. Wrz膮ca Wielka, odl. 12 w. od Ko艂a, ma 19 dm. , 78 mk. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Zab艂ocie. Folw. ma 2 dm. , 94 mk. Por. Per艂owo, W 1827 r. by艂o 17 dm, 162 mk. Wiericholesie, sio艂o, pow. kobry艅ski, w 2 okr. pol, gm. Wierzcholesie, o 16 w. od Kobrynia, cerkiew, 694 dzies. ziemi w艂o艣c. 252 艂膮k i pastw. , 50 lasu, 1 nieu偶. . Parafia prawos艂, dekanatu b艂agoczynia kobry艅skiego, 1726 wiernych; 2 kaplice. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. z gm. Pruski, od wschodu z gm. B艂ota, od p艂d. wsch. z gm. Mokrzany, od p艂d. zach. i zach. z gm. Wielkieryta pow. brzeskiego, od zach. z gm. Oziaty, dzieli si臋 na 12 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 40 miejscowo艣ci, ma 320 dm. w艂o艣c obok 68 nale偶膮cych do innych stan贸w, 6635 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 10456 dzies Wierzcholina 1. w艣, pow. 艂ukowski, gm. i par. Radory偶, 5 dm. , 32 mk, 86 mr. 2. W. , ob. Grala D膮browizna. Wierzcho艂ek, jezioro we wsi Niedomowo, w pow. ko艣cierskim. Przep艂ywa przez nie rzka Kamionka. Wlerzcho艂owszczyzna, bia艂orus. Wiarcha艂ouszczyna, w艣, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostrozyce, o 30 w. od Mi艅ska. A. Jel. Wierzchonie Milewo, pow. makowski, ob. Milewo 7. Wed艂ug reg. pob. pow. ciechanowsko przasnyskiego z r. 1567 w艣 Wierzchonice Milewo, w par. Karniew, sk艂ada艂a si臋 z cz膮stek szlacheckich, od 膰wier膰 w艂贸ki do 2 rozleg艂ych Pawi艅ski, Mazowsze, 347. Wierzehoni贸w w艣, pow. nowoaleksandryjski, gmina Celej贸w, parafia Kazimierz, ma 267 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Celej贸w. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 141 mk. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Kazimierz, w艂asno艣膰 Piotra Kurowskiego h. Srzeniawa, mia艂a 11 1 2 艂an. , z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 9 grz. , dawano klasztorowi 艣w. Krzy偶a. So艂tystwo tak偶e dawa艂o klasztorowi. W drugim opisie zwie D艂ugosz w艂a艣ciciela Kurozw臋ckim L. B. , II, 553 i III, 250, Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 W. i Bochotnica, w par. Kazimierz, mia艂y 4 1 2 艂an. , 1 m艂yn, 1 艂an szlachecki bez kmieci. W 1676 r. jest we wsi 67 poddanych, nale偶y zapewne, jak i Bochotnica, do kasztelana po艂anieckiego Pawi艅ski, Ma艂op. , 357, 367, 22a, Wierzchopole, ob. Telatycze i Wierehopole, Wierzchos艂aw al. Wierzchos艂owie, w pow. pleszewskim, ob. 呕ychlin, Wierzchos艂awice, w艣, pow. tarnowski, w r贸wninie wzn. 203 mt. npm. ; przy go艣ci艅cu z Wojnicza do Rad艂owa, na lew. brzegu Dunajca. We wsi ko艣ci贸艂 par. rzym. kat. W艣 rozleg艂a, sk艂ada si臋 z cz臋艣ci maj膮cych po sze艣膰dziesi膮t dom贸w Dwudniaki, Gos艂awice, Szuja, Trzedniaki i Wola. Ze wsi膮 i obszarami dwors. jest 397 dm. i 2152 mk. , 2116 rzym. kat. i 36 izrael. Tu utrzymywan膮 jest arabska stadnina z Gumnisk. Wi臋ksza posiad艂o艣膰 jest attynency膮 klucza tarnowskiego ks. Sanguszk贸w. Wynosi ona 417 mr. roli, 500 mr. 艂膮k, 6 mr. ogr. , 13 mr. pastw. , 3163 mr. lasu, 15 mr. nieu偶. i 3 mr. 608 s膮偶. parcel budowlanych, razem 4120 mr. ; pos. mn. ma 1697 mr. roli, 143 mr. 艂膮k, 126 mr. pastw. i 7 mr. lasu. B贸r sosnowy zas艂ania osad臋 od zachodu. Ko艣ci贸艂 niewiadomej erekcyi, dawny bowiem drewniany ko艣ci贸艂 spali艂 si臋 z aktami r. 1797. Tera藕niejszy, murowany, wystawi艂 ks. Eustachy Sanguszko r. 1818. W r. 1498 cz臋艣膰 dochod贸w tej parafii przeznaczy艂 Jan Tarnowski dla kolegiaty w Tarnowie, skutkiem czego w W. utrzymywano tylko wikaryusza. Po zniesieniu kolegiaty tarnowskiej wr贸cono dochody parafii. Obecnie nale偶y ona do dek. tuchowskiego i obejmuje Bogumi艂owice, Ostr贸w, Komor贸w i Rudk臋. D艂ugosz L. B. , l, 422 nazywa raz dziedzica Bartoszem Charbnowskim h. Sulima, drugi raz Bart艂omiejem Ogrodze艅skim tego偶 herbu. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 363 nale偶a艂y W. z Ostrowem do ks. Ostrogskiego, mia艂y 24 kmieci na 25 p贸艂艂ankach, 6 zagr. z rol膮, 13 zagr. bez roli, 4 cha艂up. , 7 komor. z byd艂em a 3 bez byd艂a, 6 rzemie艣l, i karczm臋 na 3 4 艂ana. W. granicz膮 na p艂d. z 艁臋towicami, na wsch. z Ostrowem, Bogumi艂owicami i Komorowem a na p艂n. z Niwk膮. Mac. Wierzchos艂awice, w艣 dworska i fabryka cukru, w pow. inowroc艂awskim, s膮d w Inowroc艂awiu, urz. poczt. w miejscu. Obszaru ma 243 ha, z czystym dochodem 6041 mrk. Fabryka cukru ma kilka w艂asnych kolei 偶elaznych podjazdowych, do zw贸zki burak贸w z okolicy W艂. 艁. Wierzchos艂aw, w dokum. Wierzchos艂awie, w艣, pow. w艂odzimierski, na p艂n. wsch. od Horochowa. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Miko艂aja Sapiehy Sapihy, wojewodzica nowogr贸dzkiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 31. Wierzch贸w, Wierzchowo al. Wierzchowie, za艣c, pow. dryssie艅ski, ma 2 chaty. Nale偶a艂 do d贸br Swolna, dawniej Chrapowickich, dalej Wa艅kowicz贸w, Szczytt贸w, dzi艣 skarbowy. Ob. Swo艂na 7. Wierzch贸w 1. w dokum. Werchaw, Werchowsk, w艣, w dawnym pow. 艂uckim. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 Hrycka, Iwa艣ka, Janka, Lewka i Olechna, kt贸rzy, wsp贸lnie z innymi, byli zobowi膮zani do opatrywania dw贸ch horodni zamkowych Jab艂onowski, Rewizye, 38, 49. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶y do Lewka, Fedora i Hriczka Wierzchowskich, z kt贸rych pierwszy p艂aci z 7 dym. , 6 ogr. po 2 gr. ; drugi z 1 dym. , 3 ogr. po 2 gr. ; trzeci za艣 z 1 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1577 r. nale偶y do Lewka i Chwiedora Werchowskich oraz Paw艂a Kozi艅skiego. Pierwszy p艂aci z 5 dym. po 10 gr. , 8 ogr. po 2 gr. , 1 ogr. ; Wierzehoni贸w Wierzchowa drugi od 2 dym. po 10 gr. , 2 ogr. po 2 gr. ; trzeci za艣 od 1 ogr. W 1583 r. Lew Wierzchowski ze swej cz臋艣ci p艂aci z 5 dym. , 30 ogr. , 1 2 kola waln. , z 2 zakupnych ogrodn. ; Wasili Wierzchowski z 1 ogr. , 1 2 ko艂a waln. a Iwan Osczowski z 9 dym. , 6 ogr. , 1 2 popa Jab艂onowski, Woly艅, 16, 17, 59, 62, 101, 104, 110. 2. W. , w dokum. Wierch贸w, Wyerch贸w, Warch贸w, Wirch贸w, w艣 nad stawem, pow. ostrogski, gm. Chor贸w, o 15 w. na p艂d. zach. od Ostroga, st. dr. 偶el. O偶enin o 14 w. i Zdo艂bunowo o 15 w. , przy starym trakcie 偶ytomierskim. Na wzg贸rzach rozrzucona, posiada cerkiew drewnian膮, p. w. Wniebowst膮pienia Pa艅skiego, w 1785 r. wzniesion膮, a w 1870 r. odnowion膮 i uposa偶on膮 46 1 2 dzies. ziemi. Szko艂a ludowa od 1873 r. 43 ch艂opc贸w i 13 dziewcz膮t. Do parafii nale偶y w艣 艁ebiedzie o 3 w. . W parafii 87 dm. , 676 mk. prawos艁, 48 kat. i 12 偶yd贸w. Gleba glinkowata, lecz urodzajna. W艂o艣cianie trudni膮 si臋 rolnictwem i s膮 do艣膰 zamo偶ni. Janusz hr. Ili艅ski rozpocz膮艂 budow臋 pa艂acu pod samym lasem a s艂ynny ogrodnik Mikler za艂o偶y艂 pi臋kny ogr贸d z parkiem. W艂asno艣膰 niegdy艣 Ostrogskich. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do Stepania kn. Konst. Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d od 4 dym. p贸艂 dworz. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 39. Przesz艂a potem do Stanis艂awa Ma艂achowskiego, kanclerza w. koron. ; w 1794 r. Ma艂achowscy przeleli swe prawa na Tadeusza Czackiego, sst臋 nowogr贸dzkiego. Po zaj臋ciu na skarb darowana gen. Ferzen, kt贸ry w 1802 r. sprzeda艂 J贸zefowi Augustowi hr. Ili艅skiemu, ostatecznie wnuka jego Aleksandra, kt贸ry sprzeda艂 apana偶om Udie艂om. 3. W. , al. Wierzchni贸w, w艣, pow. w艂odzimierski, na p艂d. zach. od W艂odzimierza. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1570 r. nale偶y do d贸br biskup贸w 艂uckich pob贸r oddzielnie niewykazany; w 1577 r, p艂aci z 14 dym. w艂贸cz. , 8 ogr. a w 1583 r. z 21 艂an. , 4 ogr. , 1 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 24, 72, 112. 4. W. , Wierzchowicze, w艣 nale偶膮ca do w艂o艣ci Zas艂awskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zas艂awskim. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 ks. Zas艂awskich, pob贸r wykazany 艂膮cznie z Zas艂awiem i Bia艂ogr贸dk膮 W 1583 r. z Wierchowiecz p艂ac膮 z 20 dym. , 10 ogr. , 5 ogr. , 2 kom. , 2 k贸艂 dorocz. , 1 popa a z Wierzchowa, przy zameczku Wierzchowskim, z 30 dym, 16 ogr, , 6 ogr. , 2 komor. Jab艂onowski, Woly艅, 28, 134, 135. 5. W. , ob. Wierzchowsk J. Krz. Wierzchowa, rzka, w pow. Winnickim, prawy dop艂yw 呕erdzia. Bierze pocz膮tek powy偶ej wsi Paw艂贸wki, mija t臋 w艣, s艂obod臋 Olchow膮, Salnik i niedaleko wsi Lisiej贸wki ma uj艣cie. Wierzchowce, bia艂oros. Wiarchoucy, folw. , pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Wsielub, o 12 w. od Nowogr贸dka, w艂asno艣膰 Rowkowskich, ma przesz艂o 1 2 w艂贸ki. A. Jel. Wirzechowce 1. w艣, pow. proskurowski, okr. pol, gm. i par. katol. Fulsztyn Felsztyn, par. praw. Moskal贸wka, o 10 w. od Jarmoliniec, o 15 w. od Proskurowa st. dr. 藕el, ma 50 osad, 313 mk. , 200 dzies. ziemi w艂o艣c, 460 dworskiej. Nale偶a艂a do d贸br gr贸deckich Mniszch贸w, od nich naby艂 Turski, sukcesorowie kt贸rego sprzedali Le艣niewiczowej; obecnie Kisielewa. 2. W. , mylnie Zwierzchowce, rus, Werchowcy, w艣 nad rzk膮 Wierzch贸wk膮 Smotrycz贸wk膮, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Satan贸w, ma 60 osad. W艣 bezle艣na, grunta. ma r贸wne. Nale偶a艂a do Joachima Dru偶backiego. Dr. M. Wierzchowce, w艣, pow. husiaty艅ski, 32 klm. na p艂n. zach. od Husiatyna, 22 klm. na p艂n. od s膮du pow. w Kopyczy艅cach, 6 klm. na p艂n. wsch. od urz poczt. w Chorostkowie. Na p艂n. i wsch. le偶膮 Kluwi艅ce, na p艂d. i zach. Peremi艂贸w. 艢rodkiem obszaru p艂ynie potok, dop艂. Tajny dop艂. Zbrucza. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania wsi. Wznies. si臋ga na p艂d. wsch. 343 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 111, 艂膮k i ogr. 17, past. 30, lasu 4 mr. ; w艂. mn. roli or, 637, 艂膮k i ogr. 77, past. 29 mr. W r. 1880 by艂o 99 dm. , 590 mk. w gm. 366 gr. kat. , 197 rz. kat. , 27 izr. ; 376 Bus. , 214 Pol. Par. rz. kat. w Chorostkowie, gr. kat. w Peremi艂owie. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. Wierzchowice, os. le艣. i m艂yn nad rzk膮 b. n. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno; os le艣. 1 dm. , 6 mr. ; os. m艂yn. 1 dm. , 5 mk. 30 mr. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 19 mk Wierzchowice, mko, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. pol. , gm. Wierzchowice, o 50 w. od Brze艣cia a 10 w. od Wysokiego Lit. , ma 82 dm. drew. , 540 mk. , cerkiew paroch. , uposa偶on膮 99 dzies. ziemi 33 艂膮k i pastw. , 1 nieu偶. , cerkiew filialn膮, zarz膮d gminy, szko艂臋 ludow膮. Miasteczko w og贸le ubogie, posiada zaledwie 3 kramy i jedn膮 karczm臋. Z dawnych czas贸w odbywaj膮 si臋 tu trzy jarmarki 9 maja, 8 wrze艣nia i 6 grudnia, wy艂膮cznie na byd艂o, sochy, brony, k贸艂ka do prz臋dzenia, a zimow膮 por膮 nawet na 艂uczywo do podpalania piec贸w. Parochia prawos艂. , dekanatu b艂agoczynia Wysokie Lit. , 4603 wiernych; 1 ko艣ci贸艂 filialny, 1 kaplica. Dawniej by艂a tu par. katol, z ko艣cio艂em fundacyi Kopci贸w, dekanatu brzeskiego, z kaplic膮 w Rusi艂ach. W dawnej parafii powierzchnia nizka, bory, b艂ota; gleba czarnoziemna i piaszczysta. Zraszaj膮 rzeki Bia艂a, Soperka i Policzna. Przy ko艣ciele tutejszym, przerobionym w nowszych czasach na cerkiew, by艂 fundusz na odprawianie mod艂贸w za dusz臋 rodziny Kopci贸w, legowany na s膮siednich dobrach tego偶 Kopcia Kopy艂ach. Poniewa偶 po sekularyzacyi ko艣cio艂a nabo偶e艅stwo za dusze rodziny fundatora usta艂o, w艂a艣cicielka przeto Kopy艂 Karolina z OstykNarbutt贸w Pus艂owska wyst膮pi艂a z procesem o zwrot deponowanego z Kopyl fonduszu i otrzyma艂a wreszcie Wierzchowa Wierzchowce Wierzchowice takowy w ilo艣ci 9000 rs. Tu偶 przy miasteczku znajduje si臋 rezydencya dziedzica, porz膮dnie utrzymana; gospodarstwo rolne, ch贸w inwentarza i gorzelnia wzorowo prowadzone. Dobra, w XVII w. w艂asno艣膰 Kopci贸w, w XVI w. hr. Chodkiewicz贸w, p贸藕niej Jaczynowskich, dzi艣 Jana Rotha, maj膮; 1023 dzies. 301 艂膮k i pastw. , 266 lasu, 17 nieu偶. ; gleba urodzajna. Gmina, w p艂n. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od wschodu z gm. bia艂owieskoaleksandrowska, pow, pru偶a艅skiego, od pln. i p艂n. zach. z gminami pow. bielskiego Dubia偶yn i Nowe Berezowo Brzozowo, od zach. z gm. Po艂owce, od p艂d. zach. z gm. Wysokie Litew. , od p艂n. wsch. z gm. Wojska i Dmitrowicze, dzieli si臋 na 20 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 52 miejscowo艣ci, ma 686 dm. wlo艣c, obok 37 nale偶膮cych do innych stan贸w, 7433 mk. wlo艣c, uw艂aszczonych na 11394 dzies. Lud przewa偶nie wyzn. prawos艁, zamo偶ny i dorodny, przechowa艂 dotychczas str贸j ludowy. G. S. Wierzchowice 1. niem. Wirschkowitz Alt, dobra i w艣, pow. mielicki, par. ew. w miejscu, kat. Mielice. W r. 1885 dobra mia艂y 528 ha, 12 dm. , 173 mk. 4 kat. ; w艣 227 ha, 45 dm. , 330 mk. 4 kat. . 2. W. Nowe, w艣, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 mia艂a 110 ha, 42 dm. , 409 mk. 10 kat. . Kaplica ewang. istnia艂a od r. 1775, ko艣ci贸艂 obecny po艣wi臋cony r. 1773. Szko艂a ewang. od r. 1753. W艣 W. Nowa zosta艂a za艂o偶on膮 oko艂o r. 1753 przez osadnik贸w wirtemberskich, kt贸rzy zaprowadzili tu upraw臋 wina i owoc贸w. Na obszarze W. Starych pi臋kny pa艂ac z parkiem i bazantarni膮. Wierzchowicze, ob. Wierzch贸w 4. Wierzchowie, r. 1851 Wierzchowie, u D艂ugosza Wyrzchowisko w艣, pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Bia艂y Ko艣ci贸艂. Le偶y 艣r贸d wy偶yny olkuskokrakowskiej, si臋gaj膮cej tu przesz艂o 1000 st. npm. , na samej granicy od Galicyi, na zach. od Bia艂ego Ko艣cio艂a, na p艂d. od Czajowic, w pobli偶u Ojcowa. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 17 dm. , 107 mk. Na obszarze wsi jaskinia, kt贸rej wej艣cie wznosi si臋 60 st. nad dno dolinki. Poszukiwania tu czynione wykaza艂y 艣lady pobytu cz艂owieka jaskiniowego. Znaleziono tu liczne narz臋dzia krzemienne, 艣lady ogniska por. Bibl. Warsz. r. 1871, t. IV, 54. W polowie XV w. w艣 kr贸lewska Wyrzchowisko, w par. Bia艂y Ko艣ci贸艂, ma jeden 艂an kmiecy, karczm臋 zwan膮 Czelna, 6 zagrod, z rol膮. Dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. , pobiera艂 ko艣ci贸艂 W. W. 艢w. w Krakowie D艂ugosz, L. B. , II, 52. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 w艣 Wierzchowiec, w par. Bia艂y Ko艣ci贸艂, nale偶膮ca do zamku ojcowskiego, mia艂a dwa p贸艂艂any km. , 1 zagr. z rol膮, 1 2 karczmy Pawi艅. , Ma艂op. , 30. Br. Ch. Wierzchowie 1. chutor, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol. , gm. Byte艅, o 20 w. od S艂onima, 25 1 2, dzies. 2. W. al. Wierzch贸w, folw. i dobra nad 艢wieczank膮, pow. lepelski, w 1 okr. pol. , gm. marcinowska, o 46 w. od Lepla, cerkiew paraf. p. w. 艣w. Tr贸jcy, 2049 dzies. ziemi dworskiej. W. , zwane dawniej Kasporowa, by艂o w艂asno艣ci膮 Stabrowskich, z kt贸rych Onufry, 艂owczy orsza艅ski, i sp贸艂dziedzic Wincenty Kaciuciewicz sprzedaje w 1763 r. Marcinowi Szczyttowi, dzi艣 wnuka jego r贸wnie偶 Marcina. Por. Werchowie. 3. W. , Wierchowie, dobra nad D藕win膮, pow. wieliski, ob. Werchowie 2. Posiadaj膮 tu W艂odzimierz Resztelen 1300 dzies. i Iden i Sp贸艂ka 3496 dzies. Br贸d przez rzek臋. W 1580 r. hetman Zamoyski szed艂 z Sura偶a pod Wieli藕 na W. , gdzie kaza艂 rzuci膰 most na szerokiem b艂ocie. Pod艂ug Heidensteina pod W. znajdowa艂a si臋 miejscowo艣膰 zwana Witoldowym Mostem, pod艂ug miejscowego bowiem podania Witold przez wzniesiony tu most przeprowadzi艂 swoje wojsko. 4. W. , dobra, pow. witebski, w 1 okr. pol. , gm. Wierczhowie, o 12 w. od Witebska, w艂asno艣膰 J贸zefa 呕aby, 800 dzies. ziemi dworskiej. Ob. Werchowo. J. Krz. Wierzchowina 1. w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Jasieniec, ma 120 mk. , 431 mr. dwors. i 43 w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 10 dm. . 65 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. gr贸jeckiego z r. 1576 w艣 W. , w par. Jasieniec, w艂asno艣膰 Piotra i Jakuba Warpes, mia艂a 5 艂an. , 1 艂an folw. Pawi艅. , Mazowsze 233. 2. W. , kol. nad b艂otem t. n. , pow. wielu艅ski, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. od Wielunia 17 w. , ma 3 dm. , 19 mk. 3. W. , w艣, folw. i dobra u 藕r贸de艂 rzki Lentowni al. 艁臋towni dop艂. Wieprza, pow. krasnostawski, gm. 呕贸艂kiewka, par. Ch艂ani贸w, odl. 28 w. od Krasnegostawu, ma. 61 dm. , 604 mk. rz. kat. Ludno艣贸 rolnicza; we wsi kowal, stolarz, bednarz, tkacz. W 1827 r. by艂o 59 dm. , 311 mk. W艣 ta jest miejscem urodzenia Antoniego Wieniarskiego d. 21 stycz. 1823 r. , autora wielu obrazk贸w z 偶ycia ludu miejskiego i wiejskiego. Podobno pierwotna nazwa brzmia艂a Wierzch艂aniowa, jak o tem ma 艣wiadczy膰 erekcya parafii Ch艂ani贸w z r. 1305 oraz inne p贸藕niejsze akty ko艣cielne i s膮dowe. W ostatnich czasach w艂a艣ciciel d贸br W. Koszarski na obszarze po wyci臋tym lesie za艂o偶y艂 folw. Koszarsko w r. 1882 i oddzieli艂 z d贸br osobny folw. Borowiny. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1890 z folw. W. i Koszarsko, nomenklatur Borowina i W膮偶, rozl. mr. 1823 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 804, 艂膮k mr. 72, lasu mr. 320, nieu偶. mr. 27; bud. mur. 4, drew. 18; p艂odozm. 7pol. ; folw. Koszarsko gr. orn. i ogr. mr. 459, lasu mr. 128, nieu偶. mr. 13; bud. drew. 3; lasy urz膮dzone; m艂yn wodny. W艣 W. os. 57, mr. 771; w艣 Majdan Wierzchowi艅ski os. 14, mr. 152. 4. W. , ob. Wierzchowiny. Br. Ch. Wierzchowina, szczyt g贸rski na Podg贸rzu Karpackim, na obszarze gm. Nawsie, w pow. brzeskim. Wzn. 641 mt. Ob. Nawsie 2. Wierzchowice Wierzchowicze Wierzchowie Wierzchowina Wierzchowice Wierzchowi艅ski Majdan, pow. krasnostawski, ob. Wierzchowina. Wierzchowiny 1. w艣 i folw. , pow. radomski, gm. Jedli艅sk, par. Gory艅, odl. od Radomia 22 w. , ma 23 dm. , 416 mk. Folw. W. z nomenklatur膮 Huta Szklanna rozl. w r. 1886 mr. 1040 gr. orn. i ogr. mr. 740, 艂膮k mr. 47, pastw. mr. 13, lasu mr. 198, nieu偶. mr. 42; bud. mur. 1, drew. 9; las nieurz膮dzony. W艣 ma 57 os. , mr. 123. Folw. wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Gory艅. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. , zagrodnicy i karczma daj膮 dziesi臋cin臋, warto艣ci 1 grzyw. , pleban. w Goryniu 艁aski, L. B. , I, 672. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 w艣 Wierzkowiny, w par. Gory艅, w艂asno艣膰 Jerzego Chorzy艅skiego, mia艂a 10 lan. , 2 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 303. 2. W. , w艣, pow. 艂ukowski, gm. Skrzeszew, par. Ulan, ma 37 dm. , 248 mk. , 931 mr. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 212 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1531 w艣 szlachecka W. , w par. Ulan, p艂aci艂a od 1 艂anu. W r. 1552 mia艂a 3 4 艂an. W r. 1580 p. Grzeg贸rz Wierzchowski p艂aci艂 z cz臋艣ci Dworakowskiej od w艂贸ki jednej i z czwarciny, kt贸r膮 sami orz膮, gr. 20; Mateusz Janowicz od siebie i od inszych uczestnik贸w swych od 2 w艂贸k i trzeciej w艂贸ki dwie cz臋艣ci gr. 40, suma fl 2 Pawi艅ski, Ma艂op. , 386, 400, 426. 3. W. al. Wierzchowina, w艣, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Siennica R贸偶ana. W r. 1827 by艂o 28 dm. , 129 mk. , par. Kum贸w. 4. W. w艣 i folw. , pow. radzy艅ski, gm. Siemie艅, par. Czemierniki, odl. 18 w. od Radzynia, 33 dm. , 340 mk. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 227 mk. , par. Kock. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 890 gr. orn. i ogr. mr. 90, 艂ak mr. 38, pastw. mr. 12, lasu mr. 703, zaro艣li mr. 37, nieu偶. mr. 12. W艣 W. os. 33, mr. 871; w艣 Anielin os. 20, mr. 326; w艣 艁ubka os. 10, mr. 136. Br. Ch. Wierzchowiska 1. pow. wielu艅ski, ob. Kik 2. W. , w艣 i folw. nad rzk膮 Kr臋piank膮. pow. i艂偶ecki, gm. Wierzchowiska, par. Kr臋pa, odl. od I艂偶y 20 w. , ma 53 dm. , 341 mk. , m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 37 dm. , 379 mk. W r. 1882 folw. W. rozl. mr. 425 gr, orn. i ogr. mr. 179, 艂膮k mr. 8, pastw. mr. 2, lasu mr. 40, wody mr. 5, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 4, drew. 5; p艂odozm. 10pol. W艣 W. os. 35, mr. 903; w艣 Leszczyny os. 27, mr. 465; w艣 Rafa艂贸w os. 10, mr. 179. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Kr臋pa, w艂asno艣膰 Czajki h. D臋bno, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 14 grzyw. , p艂acono pleban. w Solcu D艂ugosz, L. B. , II, 574. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 w艣 W. mia艂a 23 p贸艂艂ank贸w km. , 2 zagr. , 2 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 305. W. gm. , z zarz膮dem we wsi Kr臋pa, ma 10825 mr. obszaru 6633 mr. wlo艣c. i 3731 mk. 560 prot. , 68 偶yd. . S膮d gm. okr. II i st. p. w Siennie. W sk艂ad gm. wchodz膮 Aleksandr贸w, Borowo, Bo偶ydar, Bronis艂aw贸w, Chojniak, Gozdawa, Jan贸w, Jawor, JaworSolecki, Jaworska Wola, Kr臋paDolna, K. Ko艣cielna, Leszczyny, Maziarze, Podolany, Rafa艂贸w, Ratyniec, Rogalin, Wr贸blew, Wierzch贸wka i Zofi贸wka. 3. W. , w艣 i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Be艂偶yce, odl. 26 w. od Lublina a 5 w. od Be艂偶yc, maj膮 23 dm. , 208 mk. Obecnie na rozparcelowanym folwarku powsta艂o 43 osad. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 136 mk. W r. 1873 w艣 W. lit. B rozl. mr. 786 gr. orn. i ogr. mr. 458, 艂膮k mr. 4, pastw. mr. 7, lasu mr. 304, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 12; p艂odozm. 7pol. ; las nieurz膮dzony; pok艂ady kamienia budowlanego. W艣 W. lit. B os. 21, mr. 260. Wspomina t臋 wie艣 ju偶 D艂ugosz w opisie par. Be艂偶yce L. B. , II, 570. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z z. 1531 Walenty Sobieski mia艂 ta 2 艂any, 1 m艂yn. W r. 1569 Matczy艅ski i inni p艂ac膮 od 2 艂an. R. 1676 Mierzejewski p艂aci pog艂贸wne od 10 poddanych a Dzier偶ek od siebie tylko Pawi艅ski, Ma艂op. , 358, 372 i 4a. W XVIII w. w艂asno艣膰 艁och贸wskich, a nast臋pnie z kolei Zubrzyckich, Czarneckich, Wilsona, Jaho艂kowskiego, Gorczyckiego, ostatecznie nabyte przez Tenenwurcla z Lublina, sprzedane w 1885 r. kolonistom za 47000 r. , nast臋pnie w 1891 r. powt贸rnie nabyte na licytacyi przez tego偶 Tenenwurcla i odprzedane tym偶e kolonistom z udzia艂em banku w艂o艣cia艅skiego. 4. W. , w艣 i folw. , pow. lubelski, gm. Piaski, par. Me艂giew, odl. 14 w. od Lublina, ma pok艂ady wapienia, m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 36 dm. , 297 mk. W r. 1890 folw. W. rozl mr. 2492 gr. orn. i ogr. mr. 1107, 艂膮k mr. 48, pastw. mr. 2, lasu mr. 914, w odpadkach mr. 368, nieu偶. mr. 53; bud. mur. 15, drew. 26; p艂odozm. 10 i 11pol; las urz膮dzony. W艣 W. os. 39, mr. 624. Wspomina t臋 w艣 D艂ugosz w par. Meglew L. B. , II, 551. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w cz臋艣ci Borysa by艂o tu 4 1 2 艂an. , 1 m艂yn. R. 1676 Andrzej Wierzchowski p艂aci od 13 poddan. i 4 os贸b z rodziny. Daniel I偶ycki od U dworskich i 3 z rodziny, Gabryel I偶ycki od 13 poddan. i 2 z rodziny Pawi艅ski, Ma艂op. , 351 i 31a. 5. W. , w艣 i folw. przy 藕r贸d艂ach rzki Sanny, pow. janowski, gm. Brzoz贸wka, par. Modliborzyce, odl. 7 w. od Janowa, 65 w. od Lublina; w艣 ma 86 dm. , 735 mk. ; folw. 3 dm. mur. , 7 drew, i 10 budynk贸w. Browar piwny od r. 1886 wyrabia dobre piwo bawarskie, z produkcy膮 roczn膮 na 50000 rs. Na obszarze W. 艂omy wapienia i piaskowca. W 1827 r. by艂o 104 dm. , 416 mk. W r. 1886 folw. W. i awuls Dolny rozl. mr. 2901 gr. orn. i ogr. mr. 1377, 艂膮k mr. 39, pastw. mr. 34, 艂asu, przewa偶nie li艣ciastego, mr. 755, nieu偶. mr. 695; bud. mur. 8, drew. 19, las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 91, mr. 1880. Wspomina t臋 wie艣 D艂ugosz w opisie par. Potok L. B. , II, 575. Wed艂ug reg. pob. pow. urz臋dowskiego z r. 1531 w艣 W. , w par. S艂upia, mia艂a 7 艂an. , 1 m艂yn. R. 1676 w艣 W. , w par. Modliborzyce, nale偶y do Tomasza Innocentego Zaporskiego, skar Wierzchowiska Wierzchowiny Wierzchowi艅ski Wierzchowi艅ski Majdan Wierzchowiska bnika lubelskiego, kt贸ry p艂aci pog艂贸wne od 167 poddanych, 16 dworskich i 2 z rodziny Pawi艅ski, Ma艂op. , 374 i 32a. Bobra W. w XVIII w. nale偶a艂y do rodziny Wiercie艅skich, nast臋pnie Kochanowskich, Bogda艅skich, obecnie Jana Michelisa. 6. W. , w艣 wlo艣c, pow. rypi艅ski, gm. Rogowo, par. Gujsk, odl. 16 w. od Rypina, ma 22 dm. , 199 mk. , 435 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 60 mk. , par. Rogowo. 7. W. , ob. Wierzchowisko. Br. Ch. R. Przeg. Wierzchowiska 1. nazwa dawana wsi Wierzawice mo偶e Wierzchowice, w pow. 艂a艅cuckim. 2. W. , las nad rzk膮 Szk艂o, na granicy Obraszyna, w pow. gr贸deckim. Wierzchowiska 1. folw. , w pow. Witkowskim. S膮d w Gnie藕nie, urz膮d poczt. w Witkowie. Obszar ma 451 ha, z czystym dochodem 1612 mrk. Nale偶y do d贸br Ko艂aczkowo, obecnie w艂asno艣膰 Macieja Pr膮dzy艅skiego. Par. Ostrowite Prymasowskie. W r. 1447 rozgraniczano Trzusko艂om, W. i m艂yn Czartowiec Lubochnia, w艂asno艣膰 klasztoru trzemesze艅skiego. W latach 1507 1584 s膮 w aktach rozgraniczenia W. z Trzusko艂omem, Ch艂臋dowem i Ka艂aszkowem, licowanie 艂膮ki Moczyd艂a, spory o 艂膮k臋 艁azy i o las Nast. Pod r. 1523, jako wie艣 dziedziczna, ma 2 dworzyszcza, kt贸re dawa艂y dziesi臋cin臋 snopow膮, pleban. w Ostrowitem. Kmiecie dawali mesznego po 2 korce 偶yta i 2 owsa; zagrodnicy po korcu owsa, m艂ynarz korzec m膮ki. R. 1580 ma Marcin Wyganowski w W. 1 2 艂ana os. i 2 zagrodnik贸w, Tomasz Wierzchowski 2 1 4 艂ana os. i 2 zagrodnik贸w. R. 1620 ma Jan Wyganowski 1 2 艂ana os. i 2 zagr. , Stanis艂aw Kosarski 2 1 2 艂ana os. , 1 膰wier膰 i 2 zagr. 2. W. , staw, w pow. krotoszy艅skim, pod Kazimierzem, od strony Czarnego Sadu. 3. W. , b艂oto, pod Dolskiem, w pow. szremskim. 4. W. , miejscowo艣ci w Jaglinie, pow. czarnkowski. 5. W. , miejscowo艣膰 wspomniana w aktach z r. 1583, w Nieswiastowicach, pow. w膮growiecki. W艂. 艁. Wierzchowisko 1. niekiedy Wierzchowiska, kol. i folw. , pow. cz臋stochowski, gm. Grab贸wka, par. Cz臋stochowa odl. 6 w. ; kol. ma 32 dm. , 275 mk. , 482 mr. w艂o艣c; folw. dawne w贸jowstwo ma 130 mr. 121 mr. roli; drugi folw. ma 307 mr. ; dwie os. karcz. 4 mr. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 130 mk. W po艂owie XV w. w艣 kr贸lewska W. , w par. Cz臋stochowa, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dawano dziesi臋cin臋 pieni臋偶n膮, po 8 gr. z 艂anu, klasztorowi w Mstowie. Rola nale偶膮ca do szko艂y p艂aci艂a dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Cz臋stochowie. W drugim opisie odr贸偶nia D艂ugosz dwie cz臋艣ci W. i W. minor. Ta druga mia艂a 9 艂an. , daj膮cych po 6 gr. klasztorowi w Mstowie L. B. , II, 221 i III, 155. Wed艂ug reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 w艣 W. , nale偶膮ca do zamku olszty艅skiego, mia艂a 11 艂an. km. , 1 so艂tysi, 1 zagr. bez roii Pawi艅ski, Ma艂op. , 78 Oko艂o r. 1850 w艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d Cz臋stochowa, za艣 w贸jtowstwo nale偶a艂o do d贸br Krasice. 2. W. , al. Wierzchowiska, w艣 i folw. , pow. opoczy艅ski, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. od Opoczna 15 w. , ma 37 dm. , 246 mk. W r, 1827 r. by艂o 20 dm. , 157 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 797 gr. orn. i ogr. mr. 306, 艂膮k mr. 66, pastw. mr. 49, lasu mr. 347, wody mr. 12, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 6; p艂od. 8pol; las nieurz膮dzony, pok艂ady rudy 偶elaznej. W艂o艣cianie maj膮 191 mr. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z ca艂ej wsi warto艣ci do 20 gr. pobiera艂 pleban w Bedlnie 艁aski, I. B. , I, 706. Wed艂ug reg. pob. pow. opoczy艅skiego z r. 1508 w艣 Wierzchowisko, wraz z innemi, p艂aci艂a poboru 3 grz. 15 gr. 9 den. W r. 1577 Piotr Regnowski p艂aci艂 tu od 4 zagr. z rol膮, 1 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 287, 481. 3. W. , w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzu艣nia, par. Szreniawa, odl. 15 w. od Miechowa, posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 154 mk. W r. 1888 folw. rozl. mr. 284 gr. orn. i ogr. mr. 166, 艂膮k mr. 14, pastw. mr. 6, lasu mr. 90, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 5, drew. 3; las nieurz膮dzony, pok艂ady wapienia. W po艂owie XV w. w艣 Wola Wierzchowicka, w par. Szreniawa, by艂a w艂asno艣ci膮 Mszczuja h. Lis. Folw. dawa艂 dziesi臋cin臋 pleban. w Szreniawie, 艂any km. za艣 ko艣cio艂owi w Tczycy D艂ugosz. L. B. , II, 37. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 w艣 Brzozowa al. Wirzchowska mia艂a trzy cz臋艣ci. Fryderyk Bonar p艂aci艂 tu od 3 1 2 艂an. km. , 2 kom. z byd艂em; wojewodzina Myszkowska od 5 zagr. z rol膮, a Miko艂aj Czerny od 1 艂anu i 1 kom. z byd艂em Pawi艅ski, Ma艂op. , 26. 4. W. , nazwa jednego obszaru we wsi D膮browa, w pow. m艂awskim. Br. Ch, Wierzchowizna, w艣 w艂o艣c nad rz. Omulew, pow. przasnyski, gm. i par. Zar臋by, odl. 33 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 60 mk. , 83 mr. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 69 mk. Wierzch贸wka al. Smotrycz贸wka, rzka, , w pow. proskurowskim. Zaczyna si臋 powy偶ej wsi Wierzchowiec, p艂ynie z zachodu na wsch贸d na przestrzeni 18 w. pod wsiami Wierzchowiec, Borszcz贸wka, Badkowica i Krzemienna i poni偶ej folw. Kostury ma uj艣cie. Od prawego brzegu zabiera rzek臋 Tychen. Por贸wn. te偶 Smotrycz贸wka, X. M. O. Wierzch贸wka 1. w艣 i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Lebiedziewo o 4 1 2 w. , okr. wiejski Nosi艂owo, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska. Folw. ma 1 dm. , 19 mk. katol. ; w艣 zas 4 dm. , 45 mk. prawos艂. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Wysokowo Michniewicz贸w. Folw. nale偶a艂 do Jankowskich. 2. W. , folw. , tam偶e, o 30 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. Wierzch贸wka 1. mko przy uj艣ciu Dochny do Bernadynki Bere偶anki, pow. brac艂awski, okr. pol. i st. p. Tro艣cianiec o 8 w. , gm. Sawin Wierzchowiska Wierzch贸wka Wierzchowizna Wierzchowisko Wierzchowlany Wierzchownia ce, par. kat. Obod贸wka, s膮d w Brac艂awiu o 51 w. , o 30 w. od st. dr. 藕el. Krzy藕opol, ma 358 dm. , 2467 mk. , w tej liczbie 28 偶yd贸w. W r. 1857 by艂o 415 dm. , 2973 mk. 722 偶yd贸w. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Tr贸jcy, wzniesion膮. w 1884 r. i uposa偶on膮69 dzies. ziemi, z 1657 parafianami; synagog臋, szko艂臋 lklas. 2 nauczycieli, 50 uczni贸w, browar, m艂yn, 65 rzemie艣lnik贸w, st. poczt. Targi odbywaj膮 si臋 co 2 tygodnie. Do w艂o艣cian nale偶y 1197 dzies. ziemi; dworskiej, ze Stratej贸wk膮. , 1969 dzies. W艂asno艣膰 dawniej Potockich, dzi艣 Soba艅skich. Prawo miejskie W. otrzyma艂a dopiero w przesz艂ym wieku. W okolicy mka znajduj膮, si臋 艣lady warowni, wzniesionych przez Bohdana Chmielnickiego w 1654 r. 2. W. , w 1583 r. Wirzchowcze, mko nad Ladaw膮. , dop艂. Dniestru, pow. mohylowski, okr. poL Jo艂tuszk贸w, gm. Maryan贸wka, par. kat. 艢nitk贸w, s膮d i st. poczt. w Barze o 20 w. , o 54 w. od Mohylowa, przy trakcie pocztowym. do Baru, o 20 w. od st. dr. 偶eL kij. odesskiej 呕merynka, ma 145 dm. , 800 mk. , 954 dzies. ziemi w艂o艣c, 1304 dworskiej, 35 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮 w 1879 r. , z 850 parafianami, 2 m艂yny, targi co drugi czwartek, 11 rzemie艣lnik贸w. By艂a tu gorzelnia. Powierzchnia cz臋艣ci膮, p艂ask膮, cz臋艣ci膮, wynios艂a. Gleb臋 stanowi czernoziem z glin膮, pomieszany. Znajduje si臋 kamie艅 wapienny. Istnia艂a ju偶 w XVI w. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1578 r. nale偶y do Wierzchowskich, a w 1583 r. p艂aci od 2 p艂ug贸w, 2 ogrod. po 4 gr. i 2 komorn, inquilinis po 2 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 301. Lustracya kr贸lewszczyzn Humieckiego z 1616 r. wymienia w艣 Wierzch贸wk臋, jako w艣 bojarsk膮, nale偶膮c膮, do sstwa barskiego. Tej wsi posesorem p. Jan Wierzchowski z Katarzyn膮. , ma艂偶onk膮, sw膮, prawem do偶ywotnem, na co ukaza艂 od kr贸la JMci dzisiejszego przywilej, w kt贸rym JKM艣贸 danin臋 t臋 onemu przez s艂awnej pami臋ci wwod臋 ruskiego ukazan膮. , wedle objazdu tego偶 p. wojewody konfirmuje, z tym dok艂adem, i偶 ta osada na nowym korzeniu, tedy non prius post decessum modernorum possessorum bona praefata de manibus successorum redimentur, donec summa ex taxatione commissariorum ibidem expensa, successoribus restituatur, ea tamen adjecta conditione, i偶 ratione tego powinien b臋dzie za obwieszczeniem p. ssty barskiego przeciwko nieprzyjacielowi ka偶demu konno, r贸wno z inszemi s艂u偶y膰, czego on z ch臋ci swej do tego czasu nigdy si臋 nie zbrania艂 Jab艂on. , Lustracye, 30. Nast臋pnie stanowi艂o sstwo niegrodowe, po艂o偶one w pow. latyczowskim. Pod艂ug lustracyi z 1665 r. sk艂ada艂o si臋 ono ze wsi W. , D膮browica i Nowy Borek, kt贸re dawniej by艂y przy艂膮czone do sstwa skalskiego. W 1770 r. w艣 W. trzyma Antonina z Gorowskich Kwa艣niewska, z op艂at膮 894 z艂p, 14 gr. kwarty. W 1771 r. posiada艂 je Wac艂aw Ja藕wi艅ski. Vol. Legum w trzech miejscach wspominaj膮, pod r. 1775 jako ostatniego sst臋 Nepomucena Kwa艣niowskiego, W 艣wie偶szych czasach w艣 nale偶a艂a do Michalskiego, dzi艣 Bibikowa. Br. M. Wierzchowlany, w艣, pow. grodzie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Ma艂a, o 46 w. od Grodna, 141 dzies. ziemi w艂o艣c. 17 艂膮k i pastw. . Wierzchownia 1. w艣, pow. rypi艅ski, gm. Okalewo, par. 艢wiedziebna, odl. o 18 w. od Rypina, ma 11 dm. , 140 mk. , 132 mr. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 43 mk. , par. Skrwilno. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Okalewo. 2. W. . w艣 i os. m艂y艅. , pow. rypi艅ski, gm. Dzier偶no par. 艢wiedziebna, odl. 18 w. od Rypina, m艂yn wodny, 7 dm. , 37 mk. , 76 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 49 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ksi臋te. Wierzchownia, Wierchownia, w艣 nad rzk膮. Wierzchowiank膮. , dop艂. Rastawicy, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Wierzchownia, o 26 w. od Skwiry, ma 1227 mk W 1741 r. by艂o tu 57 sadyb; w 1863 r. 1148 mk prawos艁, 50 katol. , 76 偶yd贸w. Posiada cerkiew Wwede艅sk膮, z drzewa wzniesionego w 1728 r. a odnowion膮, w 1832 r. , uposa偶on膮. 45 dzies. Kaplica katol. par. Pawo艂ocz, z muru wzniesiona w 1810 r. przez dziedzica wsi Wac艂awa Ha艅skiego. O 2 w. na p艂d. od W. , w pobli偶u Rastawicy, znajduje si臋 urwista g贸ra, zwana Korolicha, pod kt贸r膮, pod艂ug miejscowego podania, mia艂o miejsce krwawe starcie pomi臋dzy jakim艣 kr贸lem i kr贸low膮. , w kt贸rem ta ostatnia odnios艂a zwyci臋ztwo. W 1600 r. w艂asno艣膰 Jadwigi z Falczewskich ks. Ru偶y艅skiej, w 1607 r. i 1609 r. ks. Romana Ru偶y艅skiego; w 1613 r. ks. Zofii Ru偶y艅skiej Jab艂onowski, Ukraina, II, 52, 122, 156, 754. Pod艂ug reg. pobor, wdztwa kijowskiego z 1628 r. nale偶y do Romanowa Samuela 艁aszcza Tuczapskiego i p艂aci od 3 dym. , 6 ogr. 1 ko艂a m艂y艅. , 1 popa tam偶e, I, 87. P贸藕niej nale偶a艂a do w艂o艣ci pawo艂ockiej ob. Pawo艂ocz, t. VII, 918, 923. W zesz艂ym wieku W. z okolicznemi wsiami nale偶a艂a do d贸br ks. Lubomirskich w 1729 r. Jerzego, nast臋pnie kolejno J贸zefa, Stanis艂awa i Kacpra. Oko艂o 1780 r. od Kacpra Lubomirskiego naby艂 W. z przleg艂o艣ciami Jan Ha艅ski; potem syna jego Wac艂awa, od kt贸rego w 1847 r, przesz艂a do c贸rki Anny hr. Mniszek. Obecnie w艂asno艣膰 gen. hr. Adama Rzewuskiego, brata rodzonego Henryka a ojca powie艣ciopisarza i autora dramatycznego Stanis艂awa. Bawi艂 tu kilkakrotnie przez d艂u偶szy czas g艂o艣ny powie艣ciopisarz francuzki Balzac, przyjaciel a nast臋pnie ma艂偶onek wdowy po Ka艅skim, Rzewuskiej z domu. W W. znajduje si臋 g艂贸wny zarz膮d d贸br, obejmuj膮cych wsi W. , Mosij贸wka, Bystr贸wka, Kry艂贸wka, mka Borszczah贸wka, Skibi艅ce, Kuryaniec, Mormolij贸wka, Kapusti艅ce, Knia偶膮 i Czepi偶e艅ce, i przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian maj膮cych 20986 dzies. i 3035 dusz rewiz. w艂o艣c. p艂ci m臋z. Gmina sk艂ada si臋 z 8 Wierzchownia Wierzchowo Wierichowsk Wierzchowskie Wierzchpolnica Wierzchowo okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 10 miejscowo艣ci 2 karczmy, ma 1794 dm. , 10094 mk. , 18602 dzies. 8112 dzies. ziemi wlo艣c, 10080 dworskiej, 410 cerkiewnej. J. Krz. Wierzchowo, niem. Firchau, dok. 1372 Virchow, w艣 nad jeziorem t. n. , kt贸rego wody upro wadza rzeczka Kamionka do Brdy, pow. cz艂uchow ski. Posiada st. dr. 偶el. , pierwsz膮 za Chojnicami w stron臋 Zlotowa, urz膮d poczt. III klasy, szk. kat. 偶e艅ska i ko艣ci贸艂 kat. filialny, p. w. 艣w. An ny, nale偶膮cy do parafii frydlandzkiej. W艣 le偶y w okolicy r贸wnej, piaszczystej; ludno艣膰 niemiec ka trudni si臋 rolnictwem i handlem zbo偶a i drze wa; 1240 ha 1046 roli orn. , 75 艂膮k, 22 lasu; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 445 mk, 275 katol. , 170 ew. na dworcu dr. 偶el. 7 dm. , 84 mk. . E. 1372 Henryk v. Grobitz, komtur cz艂uchowski, nadaje so艂tysowi Heyne na urz膮dzenie so艂ectwa i wsi w艂贸k 64 w Wierzchowie, z kt贸rych 6 ma mie膰 wolnych i dziedzicznych. Dan w Cz艂ucho wie ob. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 10. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, 偶e ko艣ci贸艂 drewniany by艂 fili膮 do J膮cznik; 4 w艂贸ki ko艣cielne dzier偶awili w艂o艣cianie, p艂ac膮c po 8 fl. od w艂贸ki. Mesznego dawali w艂o艣cianie 35 kor. 偶yta str. 42. Z wizyty Jezierskiego r. 1695 dowiadujemy si臋, 偶e arendarze roli pleba艅skiej opr贸cz 8 fl. da wali jeszcze g臋si et iter Gedanum faciunt juxta contractum. Mesznego dawano ju偶 tylko 29 kor. 偶yta. Fabryka ko艣cielna posiada艂a 3 mr. roli, kt贸re trzyma艂 so艂tys. W dzwonnicy wisia艂y 3 dzwony Z nabo偶e艅stwem przybywa艂 tu pro boszcz frydlandzki i j膮czy艅ski co drug膮 niedziel臋. R. 1789 by艂o tu 19 dym. ob. Top. Goldbecka. R. 1808 ur. si臋 tu k艣. Jerzy Jeschke, kt贸ry r. 1881 umar艂 w Pelplinie jako sufragan dyecezyi che艂mi艅skiej. K艣. Fr. Wierzchowo, niem. Wirchow See, jezioro w Pomeranii, na zach. od miasta Baldenburga Bia艂ob贸r. Wyp艂ywa z niego rzeka Gwda Kuddau. Wierichowsk, w dokum. Wierzch贸w, w艣 nad Stub艂膮, pow. rowie艅ski, gm. Dziatkowicze, par. prawos艂. Jasieninicze o 1 4 w. , na zach. od R贸wnego. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Filipa Hruszwickiego i Jachima Pisnickiego. Pierwszy p艂aci od 1 dym. , 1 ogr. i 1 ko艂a waln. ; drugi od 1 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 106. Wierzchowskie, osada, pow. pru偶a艅ski, w 4 okr. poL, gm. bia艂owieskoaleksandrowska, o 70 w. od Pru偶any, 56 dzies. ziemi wlo艣c; nale偶y do wsi Le艣na. Wierzchpolnica, rzeczka, w pow. grodzie艅skim, prawy dop艂yw Niemna. Wierzchrata, ob. Werchrata. Wierchszczyca, folw. , pow. tomaszowski, ob. Wierszczyca. Wierzchuca 1. Nag贸rna, w艣 i dobra nad Bugiem, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, par. kat. dawniej Bledzian贸w, od 1886 r. Drohiczyn o 8 w. , odl. o 54 w. od Bielska. W艣 ma 28 dm. , 140 mk. , 133 dzies. 17 艂膮k i pastw. , 1 nieu偶. . Dobra nale偶膮 obecnie w cz臋艣ci do Kompaniejcewych, maj膮cych 500 dzies. 167 艂膮k i pastw. , 80 lasu, 46 nieu偶. , Brujewicz贸w 25 dzies. 3 lasu i Delwig贸w 145 dzies. 13 lasu, 5 nieu偶. . Pierwotnie nale偶a艂a W. do d贸br koronnych i pod艂ug podania utrzymywano w nich wierzchowce kr贸lewskie zk膮d ma pochodzi膰 nazwa. Rzeczywi艣cie 艂膮ki i pastwiska wierzchuckie, s艂ynne z bujnej trawy, nadaj膮 si臋 do hodowli stadniny. W XVII w. by艂a w posiadaniu rodziny Hi艅cz贸w. Pod艂ug legendy ludowej jeden z Hi艅cz贸w, pan na W. , Mierzyn贸wce, Bu藕yskach, Lisowie i Putkowicach, p臋dzi艂 rozwi膮z艂e 偶ycie, za co strafowany by艂 publicznie przez miejscowego plebana. Obra偶ony o to Hi艅cz, pa艂aj膮c zemst膮 do ksi臋dza, zabi艂 go z rusznicy w czasie Bo偶ego Cia艂a. Zebrany lud chcia艂 morderc臋 rozszarpa膰 na miejscu, ale obecna szlachta obroni艂a Hi艅cza i odprowadzi艂a na zamek drohiczy艅ski, gdzie by艂 s膮dzony i przez kata na rynku 膰wiertowany. Ko艣ci贸艂 za艣 w W. pod艂ug podania ludu zapad艂 si臋 w ziemi臋 i do dzi艣 dnia opowiadaj膮 starzy ludzie, 偶e rodzice ich s艂yszeli dzwony pod ziemi膮, na pag贸rku gdzie sta艂 dawnemi czasy ko艣ci贸艂. W aktach s膮du grodzkiego drohickiego, odes艂anych w 1885 r. do centralnego archiwum akt dawnych w Wilnie, by艂 rzeczywi艣cie dekret skazuj膮cy jakiego Hi艅cza na kar臋 艣mierci pod艂ug notat dawnego arch. drohickiego Fran. Zalewskiego. W pocz膮tkach XVIII w. W. nale偶a艂a do Ossoli艅skich, nast臋pnie do Kuszl贸w, od nich przesz艂a do Szpilewskich, poczem by艂a w posiadaniu Stanis艂awa St臋pkowskiego i Wincentego Pietczykowskiego. 2. W. Nadbu偶na, folw. nad Bugiem, tam偶e, o 55 w. od Bielska, ma 196 dzies. 59 艂膮k i pastw. , 25 lasu, 59 nieu偶. . Dawniej folw. ten nale偶a艂 do W. Nag贸rnej. W 1802 r. 贸wczesny w艂a艣ciciel Antoni Szpilewski urz膮dzi艂 tu sobie rezydency臋 i terytoryalnie oddzieli艂 od W. Nag贸rnej. Dzi艣 w posiadaniu jego wnuka Gustawa. Na polach folwarku, tu偶 przy Bugu, znajduje si臋 kilka staro偶ytnych mogi艂, pod艂ug podania miejscowego Jad藕wing贸w. Szkielety w tych mogi艂ach zwr贸cone s膮 wszystkie g艂ow膮 na wsch贸d i ob艂o偶one polnemi kamieniami. Niekt贸re z nich maj膮 po 7 st贸p d艂ugo艣ci; czaszki ich s膮 wyd艂u偶one, grube, czo艂o niskie, znacznie w ty艂 pochylone, 偶臋by prosto osadzone. W kilku mogi艂ach znaleziono bronzowe, spiralnie skr臋cone bransolety, k贸艂ka w postaci kolczyk贸w, sprz膮czki, paciorki Szklanne 偶贸艂te i niebieskie. W jednej z mogi艂 znaleziono kr贸tki miecz obosieczny. Na pastwisku nad Bugiem, mi臋dzy W. a Bu偶yskami, przed kilku laty wygrzebali w艂o艣cianie kilkaset sztuk monet srebrnych z czas贸w Trajana; wykopalisko to sprzedane zosta艂o 偶ydom na srebro. O 1 w, od Wierzchrata Wierchszczyca Wierzchuca Wierzchy Wierchu艣cie Wierzchucin Wierzchucino Wierzchuci艅skie b艂oto Wierzchucin tego miejsca, tu偶 przy brzegu Bugu, odkryto niewielka pieczar臋, w kt贸rej znaleziono koron臋 wykut膮, ze srebra, wa偶膮c膮 oko艂o 6 funt贸w. Zabytek ten, wypadkowo ocalony z r膮k 偶yd贸w, kt贸rzy nabyli go na stopienie, znajduje si臋 podobno w zbiorach komitetu statystycznego w Grodnie. Wierzchucin, bia艂orus. Wiarchucin, dobra poradziwi艂艂owskie nad Oress膮, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. h艂uskim, gm. i st. poczt. Horki o 10 w. , par. kat. S艂uck filia Urzecze, odl. o 85 w. od Bobrujska. Miejscowo艣膰 poleska, grunta lekkie, t膮k obfito艣膰. Obr臋b wierchuci艅ski wynosi prze sz艂o 285 w艂贸k. A. Jel. Wierzchucin, niem. Wierschutzin, w dok. Wirchossin, Wirchotsin, Virchocino, Vircussino Wirkoczino, w艣 i domena rz膮dowa, w Pomeranii, na zach. stronie jez. Pia艣nicy, pow. l臋borski, st. p. Osieki, par. kat. 呕arnowiec. W艣 liczy 1234 ha, 719 mk. , 557 kat. , 162 ew. ; domena 475 ha, 125 mk. , 70 kat. , 35 ew. R. 1257 W. darowany zosta艂 przez ks. 艢wi臋tope艂ka cysterkom w 呕arn贸wcu, po kt贸rych przeszed艂 na norbertanki, tam偶e osiad艂e. Granice by艂y po wi臋kszej cz臋艣ci naturalne. Najprz贸d rz. Zbychownica, wpadaj膮ca do jez. Pia艣nicy, dalej sz艂a granica powy偶ej tej rzeki, a偶 do uj艣cia strugi 艢cienisa, Sieniczk膮 zwanej; dalej Sieniczk膮, a偶 gdzie przychodzi struga Prze艣cisza Pru艣cica ni膮 powy偶ej; dalej kopcami i znakami do miejsca Lisi D贸艂, gdzie 艣ciana wierzchucka, prusowska i s艂uchowska si臋 schodz膮. Potem przechodz膮c Zbychownic臋 znakami i kopcami do wytryskuj膮cego 藕r贸d艂a, kt贸rem post臋puj膮c a偶 do rzeki Klewisy i t膮偶 zchodz膮c, a偶 gdzie uchodzi do Pia艣nicy. Wreszcie brzegiem id膮c na po艂udnie rzeki i jez. Pia艣nicy a偶 do Zbychownicy ob. Perlbach P. U. B. , str. 258. Od dawna by艂 tu folw. , w艣 gburska i m艂yn. Folwarkiem zazwyczaj panny same zawiadywa艂y. Zast臋pc膮 ich by艂 t. z. dwornik, kt贸ry wszystkiem zarz膮dza艂. Dopiero od r. 1771 siedz膮 tu dzier偶awcy. Gbur贸w osiad艂ych we wsi by艂o w 1777 r. 13 Adam Pi艂at, so艂tys, Pawe艂 Styn, Benedykt 艁ysk, Maciej W臋tkowie, Barbara Budnikowa, Micha艂 Styn, Jan Oku艅, Grzeg贸rz, gajowy, Micha艂 Gayk, Mik. Twork, Wojciech Twork, Benedykt Bartkowski, Maciej Reszka. Dannik贸w z karczmarzem by艂o 15 Benedykt Oku艅, Micha艂 Gayk, Grzeg贸rz Rynca, Jan Tomkowie, Adam Baran, Tomasz D臋bek, J臋drzej Pi艂at, Pawe艂 Jaszk, Jan Gayk, Wojciech Styn, Wojciech Gayk, Pawe艂 Styn, Wojciech Budnik, Mateusz Borchman. We m艂ynie opr贸cz W. me艂li poddani klasztoru z Nadola. Po okupacyi rz膮d pruski nada艂 wsi prawa szlach. i pozostawi艂 j膮 przy klasztorze. Obszerny las nale偶a艂 do wsi ob. Klasztory 偶e艅skie ks. Fankidejskiego, str. 199. R. 1648, gdzie uchwalono pob贸r podw贸jny a akcyz臋 potr贸jn膮, p艂aci tu p, ksieni 偶arnowska 40 fl. 8 gr. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Wed艂ug wizyty Szaniawskiego z r. 1710 dawa艂a w艣 mesznego 13 kor, 偶yta i tyle偶 owsa. Dalej czytamy Scultetia Wierzchucinensis in praedium versa, cui duorum colonorum agri incorporati, quod praedium praeter strenam messalia solvere recusat. M艂ynarz, karczmarz i ogrodnicy powinni dawa膰 ka偶dy po 6 gr. kol臋dy. Kowal i Zdrojowy daj膮 ka偶dy 18 gr. kol臋dy str. 63. K艣. Fr. Wierzchucino, ob. Wierzchocin. Wierzchucino, niem. Virchenzin, w艣 i dobra ryc, w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. Smo艂dzino. Wierzchuci艅skie b艂oto, niem. Gross Wierzchuciner Moor, pow. l臋borski, ci膮gnie si臋 od Wierzchucina wzd艂u偶 granicy pow. puckiego i l臋borskiego a偶 do Baltyku. K艣. Fr. Wierchu艣cie 1. w艣, pow. kobry艅ski, w 5 okr. poL, gm. Dru藕y艂owicze, o 83 w. od Kobrynia, 545 dzies. ziemi w艂o艣c. 2. W. , osada, tam偶e, o 82 w. od Kobrynia, 30 dzies. 9 1 2 艂膮k i past. , w艂asno艣膰 Sitowicz贸w. Wierzchwilenka, karczma, pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. 偶yd贸w. Wierzchy 1. w艣, W. G贸rne, kol. i W. K臋pa, os. , pow. brzezi艅ski, gm. D艂ugie, par. Je偶贸w. W艣 ma 23 dm. , 242 mk. , 321 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. ; kol. ma 8 dm. , 31 mk. , 390 mr. ; os. 1 dm. , mk. , 15 mr. dwor. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 179 mk. W r. 1871 folw. mia艂 obszaru mr. 495 gr. orn. i ogr. mr. 410, 艂膮k mr. 35, pastw. mr. 37, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 7. W艣 W. os. 34, mr. 215; w艣 Stamirowice os. 10, mr. 210. Fol. W. zosta艂 rozparcelowany na kolonie. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an贸w folw. pobiera艂 pleban w Je偶owie, z 艂an. km. arcyb. gnie藕nie艅ski 艁aski, L. B. , II, 334. Wed艂ug reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 w艣 W. , w par. Je偶贸w, mia艂a lan. 1 1 4 Pawi艅ski, Mazowsze, 164. 2. W. , folw. i os. le艣. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. 呕d偶ary, odl. 17 w. od Rawy, maj膮 2 dm. , mk. , 367 mr. ; os. le艣. 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Folw. W. , oddzielony od d贸br 呕d偶ary, rozl. mr. 381 gr. orn. i ogr. mr. 336, lasu mr. 40, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 4; p艂odozm. 9pol; las nieurz膮dzony. Wed艂ug reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 w艣 W. , w par. Zdar, mia艂a posiadaczy 4, na 艂an. 1 1 2, zagr. 1 Pawi艅ski, Mazowsze, 187. 3. W. , w艣, pow. 艂aski, gm. i paraf. 艁ask. Nie podana w najnowszych urz臋d. spisach pod t膮 nazw膮. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 118 mk. 4. W. Kluckie, w艣, i W. Strzy偶owskie, w艣 i os. m艂y艅. nad rzk膮 Wierzchowiec, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno. W. Kluckie maj膮 12 dm. , 121 mk. , 182 mr. ; W. Strzy偶owskie 6 dm. , 43 mk. , 94 mr. ; os. m艂y艅. 1 dm. , 5 mk. , 30 mr. W 1827 r. W. Kluckie 4 dm. , 18 mk. ; W. Strzy偶. 7 dm. , 45 mk. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Kluki. 5. W. , w艣 i m艂yn, pow. koni艅ski, gm. Piorun贸w, par. Wyszyna, odl. od Konina 11 w. W艣 ma 11 dm. , 71 mk. ; os. m艂y艅. 1 dm. , 6 mk. W r. 1827 by艂 1 dra, 20 mk. 6. Wierzchwilenka Wierz膮jki Wierzchy Wierzejewice Wierzeja W. , w艣 i folw. , W. Szymanowskie, kol. , i W. Tomickie, kol, pow. s艂upecki, gm. i par. Szymanowice, odl. , od S艂upcy 25 w. Wierzchy, w艣, maj膮 4 dm. , 38 mk. ; folw. 3 dm. , 23 mk. W. Szyman. , kol. , 16 dm. , 109 mk. ; W. Tomickie 14 dm. , 86 mk. W r. 1827 jedna cz臋艣膰 mia艂a 7 dm. , 28 mk. ; druga 23 dm. , 179 mk. Por. Nowa Wie艣 37 i Stefan贸w 11. 7. W. , kol. , pow. s艂upecki, gm. Kazimierz, par. Dobros艂owo, odleg艂e od S艂upcy 13 w. , ma 7 dm. , 49 mk. , 156 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Cz臋stk贸w. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 58 mk. 8. W. , folw. i m艂yn, W. Ko艣cielne, kol. , i W. Poduchowne, os. , pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl od Sieradza 31 w. Posiada ko艣ci贸艂 parafialny drewniany; folw. ma 5 dm. , 18 mk. ; m艂yn 1 dm. , 4 mk. ; kol. 8 dm. , 195 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 95 mk. W r. 1891 folw. W. rozl mr. 501 gr. orn. i ogr. mr. 444, 艂膮k mr. 15, pastw. mr. 24, lasu mr. 4, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 10. W艣 W. os. 33, mr. 29. W艣 ta, zwana w dok. Wyrzchy, mia艂a ju偶 w drugiej po艂owie XV w. ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Miko艂aja wyzn. Patronat nale偶a艂 do dziedzic贸w wsi. Na pocz膮tku XVI w. pleban mia艂 na uposa偶enie 艂an roli i kawa艂 艂膮ki na 7 woz贸w siana. Folwarczne role dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi, kmiece 艂any ko艣cio艂owi w Niemys艂owie, za艣 swemu pleban. tylko meszne, po korcu 偶yta z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 385 i 389. Obecny ko艣ci贸艂 wystawi艂 r. 1727 Walenty Drogo艅ski, pleban, kan. kaliski. Dziedzic wsi Jan Go艂embowski da艂 w r. 1785 podmurowanie. W r. 1683 by艂o w parafii 300 dusz, dzi艣 do 2000. W. par. , dek. sieradzki, do 2000 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. V w Zadzimiu, st. poczt. w Szadku, urz膮d gm. w Charchowie Pa艅skim. Gmina ma 15778 mr. obszaru i 5942 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 25 prot. i 157 偶yd贸w. Br. Ch. Wierzchy 1. w艣 pryw. nad jez. t. n. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, o 43 w. od Dzisny, 5 dm. , 50 mk. katol. 2. W. , Wierchy, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. 殴yty艅, o 43 w. od Brze艣cia, 543 dzies. ziemi w艂o艣c. 51 艂膮k i pastw. , 76 nieu偶. , oraz 176 dzies. nale偶膮cej do r贸偶nych w艂a艣c. 9 艂膮k, 67 lasu, 25 nieu偶. . 3. W. , w艣, tam偶e, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 36 w. od Brze艣cia, 197 dzies. ziemi w艂o艣c. 84 艂膮k i pastw. , 2 nieu偶. . 4. W. , okolica i dobra, pow. kobry艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Wierzcholesie, o 9 w. od Kobrynia. Okolica ma 60 dzies. 9 艂膮k i pastw. , 5 lasu, 15 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Czarnockich, 73 1 2 dzies. 36 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 4 nieu偶. J. Krz. Wierzchy, niem. Wiersch, r. 1440 Wyrske, 1565 Wirsk, Wierszna, 1649 Wierschy, 1783 Wiercz i Wiersch, dobra ryc. i w艣, pow. 艣wiecki, st. p. i par. kat. Osie, o 6 klm. odl. , najbli偶sza st. kol. Lniano o 8, 5 klm. We wsi szko艂a 2klas. m臋zka bezwyznaniowa. W艣 ma 1162 ha 827 roli orn. , 119 艂膮k, 209 lasu; dobra 1096, 36 ha. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. W 1885 r. 49 dm. , 77 dym. , 383 mk. , 334 kat. , 79 ew. , z kt贸rych na Zgorza艂y Most przypada dm. i 6 mk. , na Skrzy艅czyska 1 dm. , 3 mk. , na Pruskie 19 dm. , 108 mk. , na Wygod臋 1 dm. , 7 mk. ; gorzelnia parowa, hodowla byd艂a holend. rasy; 1200 owiec dla stry偶y; szk. symult. w miejscu. W. le偶膮 na znacznej wynios艂o艣ci i maj膮 zt膮d sw膮 nazw臋. Krzy偶ackie rejestry czynszowe z r. 1415 opiewaj膮 W. w艣 ma 24 w艂贸k, z kt贸rych so艂tys posiada 3 wolne; od reszty czynszuj膮 po 1 2 grzyw. i 2 kury od w艂. ; osiad艂ych w艂贸k by艂o 7 ob. Wegner Ein Pommersches Herzogthum, II, str. 66. Karczmarz p艂aci艂 4 wiardunki. Po utworzeniu ststwa 艣wieckiego by艂a to w艣 staro艣ci艅ska. R. 1669 sk艂ada艂 si臋 ca艂y wysiew z 5 mr. zbo偶a jarego i 2 mr. oziminy. We wsi mieszka艂o tylko 2 ogrodn. , 1 bednarz i 2 ko艂odziej贸w. R. 1676 liczono dusz 30. Sympla wynosi艂a r. 1682 i 1717 gr. 18 fen. 9. Wkr贸tce po okupacyi pruskiej r. 1773 sk艂ada艂y si臋 W. z d贸br, folw. i wsi, o 5 che艂m. w艂贸kach ziemi dworskiej i 8 w艂贸k. i 22 mr. ziemi wlo艣c, dalej z 18 dym. i 83 mk. katol. Opr贸cz tego nale偶a艂y tu Skrzy艅czyska i Wygoda. Dziedzicami byli 1773 ks. Jab艂onowski, r. 1777 Kalksteinowie, 1780 nadle艣niczy t. Brunn. W. same obejmowa艂y w贸wczas 11 w艂贸k 9 mr. i 98 1 2 kw. pr臋t. , 4 pustkowia za艣 Skrzy艅czyska, Wymys艂owo, Zgorza艂y Most i Pruskie 18 w艂贸k, 3 mr. i 49 pr臋t贸w. Wchodzi艂y one w sk艂ad d贸br tutejszych, kt贸re r. 1816 naby艂 G. L. Liedtke za 20000 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 347. K艣. Fr. Wierzchy, niem. Wierschy, dobra i w艣, pow. olesi艅ski, par. kat. Bogacica Bodland, ew. Wo艂czyn. W r. 1885 dobra mia艂y 195 ha, 3 dm. , 66 mk. 12 ew. , szko艂臋 kat. ; w艣 263 ha, 59 dm. , 481 mk. 71 ew. . Wierzeja, w艣 gospodarska, szlachecka i wy bud. , w pow. szamotulskim; s膮d w Szamotu艂ach, poczta w S臋dzinku, par. w Ceradzu. W艣 szlach. ma 376 ha, z czystym dochodem 4919 mrk. Po jawia si臋 w dok. z r. 1387. W r. 1793 posiada艂 w艣 Wawrzyniec Stan臋cki. W艂. 艁. Wierzejewice, w艣 szlach. , pow. mogilnicki, s膮d w Mogilnie, urz膮d komis. i poczta w Pako艣ci, par. Trl膮gi. Obszaru ma 346 ha, z czystym do chod. 4149 mrk. Nale偶y do d贸br broniewieckich, le偶膮cych nad jeziorem Trl膮gskiem, tu偶 naprzeciw stacyi dr. 藕el. Amsee Przyjezierze. R. 1523 le偶a艂a pustkami. W艂. 艁. Wierz膮jki, w艣, pow. 艂ukowski, gm. Jakusze, par. Trzebiesz贸w, ma 48 dm. , 321 mk. , 913 mr. W r. 1827 r. by艂o 40 dm. , 200 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1531 we wsi W. , w par. Trzebiesz贸w, mieszka艂a drobna szlachta. Andrzej i inni Bolkowie p艂ac膮 od 1 2 艂anu, Jan i inni Witowi臋ta 1 6 艂anu, Stanis艂aw Wdowicz i Jan Opas 1 2 艂anu, Marcin, Mateusz i inni 1 2 艂an. W r. 1552 Bolkowie maj膮 1 4 艂ana, Mateusz 27 Wierzchy Wierzele Wierzelin Wierzenica Wierzgub Wierz Wierzkojce Wierzniczka Wierzniok Wierzniowice Wierzno z bra膰mi dwie 膰wierci 艂anu, Urbanowicz dwie 膰wierci W贸jtowi臋ta Pawi艅ski, Ma艂op. , 385, 399, 421. Wierzejszczyzna. al. Wierzno, folw. , pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. poL horodyszcza艅skim, gm. Poczepowo, o 3 mile od Nowogr贸dka; jest w艂asno艣ci膮 Soko艂owskich, ma oko艂o 36 w艂贸k. Zdaje si臋, 偶e to miejsce w XVIII w. nale偶a艂o do Horode艅skich i zaj臋te na skarb, nadane by艂o przez cesarzow臋 Katarzyn臋 wdowie po zabitym pu艂kowniku Dziejewie z poddannymi w liczbie 115 dusz ob. Mater. dla istor. podol. gub. , str. 223. A. Jel. Wierzele, za艣c. nad rzk膮 Sesark膮, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 66 w. od Wilna, 1 dm. , 3 mk. katol. Wierzelin, kol. i folw. , pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. W膮sosze, odl. od Ko艂a 24 w. ; kol. ma 9 dm. , 115 mk. , 11 os. i 273 mr. ; folw. 1 dm. , 11 mk. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Lubst贸w. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 65 mk. , par. Lubst贸w. Vierzehnhuben niem. , w艣 w艂o艣c. w 偶u艂awach malborskich, 3 1 4 mili od Malborga, pow. malborski, st. p. Neumuensterberg, par. katol. Baerwalde, filia do Fuerstenwerder; zawiera 12 posiade艂 che艂m. , obejmuj膮cych 240 ba 62 roli orn. , 61 艂膮k; 1885 r. 13 dm. , 13 dym. , 99 mk. , 12 kat. , 50 dyssyd. , 37 ew. Szko艂a ewang. Dawniej w艂asno艣膰 starosty v. Rexin. R. 1756 przesz艂a za 36000, fl. i 24 fl. czynszu od w艂贸ki na w艂asno艣膰 贸wczesnych dzier偶awc贸w ob. Gesch. des Kr. Marienburg Ton Dormalm, II, str. 85. Wierzenica, w艣 ko艣c. , we wsch. pow. pozna艅skim, nad rzk膮 G艂贸wn膮 prawy dop艂. Warty, odl. 6 klm. od Swarz臋dza, 2 klm. od st. dr. 藕el. Kobelnica Kobelnitz. Obszaru ma 997 ha, z czystym dochodem 6323 mrk. S膮d w Poznaniu. W r. 1153 Zbilut Polonie civis fundowa艂 klasztor w 艁eknie i nada艂 mu kilka wsi. Ksi膮偶臋ta i mo偶ni panowie przyczynili si臋 hojnemi darowiznami do fundacyi, a W. darowa艂 klasztorowi Prandota. Darowizn臋 t臋 wraz innemi zatwierdzi艂 r. 1218 papie偶 Honoryusz III Za arcyb. Fulkona klasztor 艂ekne艅ski w艣 t臋 zamienia艂 z ks. Przemys艂awem na dziesi臋ciny wsi Kamie艅, a Przemys艂aw wraz z innemi darowa艂 j膮 klasztorowi cystersek w Owi艅skach. Ale zamiana ta i darowizna si臋 nie utrzyma艂y, albowiem wie艣 wr. 1253 klasztor zn贸w za pozwoleniem Przemys艂awa i za zgod膮 brata jego Boles艂awa, ksi膮偶膮t, zamieni艂 na Kaliszany i Toniszewo. W r. 1280 z zatwierdzenia Przemys艂awa II widzimy, 偶e W. zn贸w posiad艂 klasztor w Owi艅skach. R. 1327 by艂a W. w posiadaniu Piotra, dziekana pozna艅skiego, kt贸rego przed najezdcami bierze w obron臋 z Awinionu papie偶 Jan XXII. R. 1335 wyst臋puje jako 艣wiadek, w pewnej tranzakcyi klasztoru owi艅skiego, Filip, pleban z Wierzenicy. Oko艂o r. 1580 posiada艂 W. Piotr Potulicki, wwda p艂ocki, w XVII w. posiadali j膮 Chudzi艅scy h. Cholewa, nast臋pnie Ko藕mi艅scy. W przesz艂ym wieku starodawny ko艣ci贸艂 drewniany zast膮piony zosta艂 nowym, tak偶e z drzewa, pi臋knie na wzg贸rzu po艂o偶onym. Ko艣cio艂em tym rz膮dzi dzi艣 proboszcz s膮siedni z Kicina. W艣 ta jest dzi艣 siedzib膮 rodziny Cieszkowskich, a zmar艂y w r. 1894 hr. August Cieszkowski mia艂 tu swoje Tusculum. W. par. , w dek. rogozi艅skim, r. 1873 mia艂a 1106 dusz. Ob. Kicin. W艂. 艁. Wierzgub, niem. Vierzighufen, posiad艂o艣膰, pow. ostr贸dzki, st. p. Gilgenburg. W. ju偶 w 1387 by艂 folwarkiem zakonu. Ks. Olbracht nadaje r. 1530 Janowi Gablentz dw贸r wierzgubski z 40 w艂贸k. na prawie magd. Jan Jerzy Gablentz wydzier偶awia ten maj膮tek r. 1622 Janowi Zawadzkiemu na Zawadach. R. 1638 siedzi tu 6 Ward臋g贸w, t. j. ogrodnik贸w K臋trz. , O ludn. poL, 301, 303. Wierzjerwo, jezioro, w Inflantach, ob. Wirzjaerw. Wierzkojce al. Wierzkowice, pow. s艂upski, ob. Jerzkowice, Wierznica, w艣 i folw. nad rzk膮 Mokownic膮 dop艂. Wis艂y, pow. lipnowski gm. Chalin, par. Mokowo, le偶y o p贸艂 mili od Wis艂y i tyle偶 od Dobrzynia a 21 w. od Lipna, ma 11 dm. , 142 mk. , m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 102 mk. W r. 1883 folw. , z nomenklatur膮 Strach贸w. rozl. mr. 589 gr. orn. i ogr. mr. 498, 艂膮k mr, 59, zaro艣li mr. 12, wody mr. 3, nieu偶. mr. 22 bud. mur, 8, z drzewa 7; p艂odozm. 10 i 11pol. , m艂yn wodny. W艣 W. os. 21, mr. 17; w艣 Soszki os. 2, mr. 2. W r. 1890 folw. zmniejszy艂 sw贸j obszar do 331 mr. roli 269, 艂膮k 14. O dawnem zaludnieniu tych okolic 艣wiadcz膮 zar贸wno 艣lady grodziska pod Mokowem nad jeziorem i cmen tarzysko na pag贸rkach piaszczystych, w zach. stronie W. , w kt贸rem przypadkowo odkryto w r. 1822 gr贸b wy艂o偶ony kamieniami, mieszcz膮cy 20 urn z pokrywami, wype艂nionych popio艂ami, ko艣膰mi i ziemi膮 W. Gawarecki, Ziemia dobrzy艅 ska, str. 93. Wed艂ug reg. pob. pow. dobrzy艅 skiego z r. 1564 w艣 W. major, w par. Mokowo, mia艂a 13 posiadaczy, 1 zagr. , karczm臋 pust膮, m艂yn korzeczny p艂aci艂 12 gr. Poddani Alberta Gembarta na ca艂ym 艂anie. P艂acono fl. 2 gr. 20 sol 2. W cz臋艣ci W. minor. by艂o 6 poddanych Grabskiego na ca艂ych 艂anach, m艂ynarz p艂aci艂 12 gr. P艂acono w og贸le fl. 3 gr. 22 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 280, 281. Br. Ch. Wierzniczka, w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Mokowo, odl. 22 w. od Lipna, ma 4 dm. , 51 mk. , 287 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 56 mk. , par. Dobrzy艅. Folw. W. stanowi艂 przyleg艂o艣膰 w贸jtowstwa dobrzy艅skiego, wraz z osad膮 m艂ynarsk膮. W r. 1866 w艣 W. mia艂a 7 os. , 7 mr, Ob. Dobrzy艅 t. I, 88. Wierzniok, os. pow. sycowski, ob. Tr臋bacz贸w. Wierzniowice, ob. Wilmerowice. Wierzno, ob. Wierzejszczyzna. Wierznowice, w dok. z XV w. Wirzmoviec. Wierznowice Wierzejszczyzna Wierzejszczyzna Wierzonka Wierzyca Wierzwchowo Wierztabno Wierz艣laki Wierz贸wna Wierz贸wka Wierz贸wko Wierzonka w XVI Swerzynowice, w艣 nad rz. Bzura, pow. 艂owicki, gm. B膮k贸w, par. Zduny, odl 12 w. od 艁owicza, ma 24 dm. , 186 mk. , 678 mr. 392 roli, 59 艂膮k, 202 pastw. . Olejarnia z prod. na 300 rs. rocznie. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 147 mk. W艣 jest zdawna w艂asno艣ci膮 arcybiskup贸w. Wojciech Jastrz臋biec, arcyb. gnie藕n. , uposa偶aj膮c kollegiat臋 艂owick膮 wr. 1443, przeznaczy艂, mi臋dzy innemi, na ten cel i dziesi臋ciny z W. Na pocz膮tku XVI w. p艂acono dziesi臋cin臋 kollegiacie 艂owickiej a plebanowi w Zdunach tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 506, 551. Wed艂ug reg. pob. pow. or艂owskiego z r. 1576 w艣 arcybisk. W. mia艂a 艂an. 5 1 2, karczm臋, osad. 20 Pawi艅ski, Wielkop. , II, 100. Wierzonka, w艣 szlach. nad rzeczk膮 G艂贸wn膮, w pow. pozna艅skim dzi艣 pozna艅ski wschodni, par. w Wierzenicy, s膮d w Poznaniu, okr. komis. w Owi艅skach, st. dr. 偶eL i poczta w Kabelnicy. W艂asno艣膰 rodziny Treskow贸w. Obszaru ma 2310 ha, z dochodem czystym 15843 mrk. Do d贸br nale偶膮 folwarki Kar艂owice, Ludwigshoehe i Mi艂o. Gorzelnia i cegielnia. Pojawia si臋 w dok. r. 1252. Stanowi w艂asno艣膰 klasztoru w Owi艅 skach. R. 1564 p艂aci od 2 1 2 艂an. W艂. 艁. Wierz贸wko, struga, w pow. wile艅skim, wy p艂ywa z jez. Szeszkucie, w dobrach Kojrany. Wierz贸wka 1. osada, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 12 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , ob. Wierz贸wna. Wierz贸wna, w spisie z 1886 r. Wierz贸wka, w艣 nad rzk膮 Karaczunk膮, pow. wile艅ski, w 6 okr, poL, gm. Mickuny o 9 w. , okr. wiejski Paluliszki, o 10 w. od Wilna, 5 dm. , 79 mk. katol. , 6 偶yd贸w 42 dusz rewiz. , papiernia; nale偶y do d贸br Kojrany 艁opaci艅skich. Wierz艣laki, pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wojk贸w, odl. od Sieradza 22 w. , ma 9 dm. Ob. Br膮szewice, Wierztabno, niem. Striche, ob. Wierzchabno. Wierzwchowo, ob. Wieruch贸w. Wierzyca, dawniej Wierzysza, niem. Ferse, w dok. Verissa, Verizsa, Versisha, rzeka, lewy dop艂yw Wis艂y, powstaje w pow. kartuskim, 艣r贸d Szwajcaryi kaszubskiej, w pobli偶u g贸r Szymbarskich, przy wiosce zwanej z niemiecka Fushut膮 Pustpeterahuette, na wynios艂o艣ci oko艂o 244 mt. npm. Po kr贸tkim biegu wchodzi na obszar pow. ko艣cierskiego i zatrzymuj膮c kierunek po艂udniowy okr膮偶a Stary Grab贸w, przerzyna zach. cz臋艣膰 jez. Grabowskiego, p臋dzi m艂yn w Rekownicy, wije si臋 potem mi臋dzy B臋dominem i B臋dominkiem, p臋dzi m艂yn w Kuli i przerzn膮wszy szos臋 ko艣ciersk膮 przybiera kierunek zachodni. Przeci膮wszy nast臋pnie tor drogi 偶el. skarszewskokoscierskiej wchodzi na po艂udnie od Ko艣cierzyny w jez. Wierzysko. Wydobywszy si臋 z niego kieruje si臋 ku p艂d. , mija Podlesie Ma艂e i za Sarnowem przep艂ywa jez. Zagnanie, 艣pieszy dalej w p艂d. wsch. kierunku, przy Kiszewie Nowej i Starym Buk贸wcu i Budzie. Potem przy Bartosz贸wlesie przechodzi przez jez. Kr膮g, odk膮d przy r贸偶nych zakr臋tach przyjmuje kierunek wschodni, p艂yn膮c pod Kiszew膮 Star膮, zamkiem Kiszewskim i Bo藕em Polem, gdzie si臋 zwraca ku p艂n. wscho dowi. Okr膮偶ywszy Malkowy G贸rne i Dolne, mija star膮 osad臋 Ko藕min, a potem Pog贸dki, dawniejsz膮 siedzib臋 cysters贸w. Odt膮d d膮偶y dalej w kierunku wsch. mi臋dzy Malarkami a Jaroszewami ku Wi臋ckowom, Borskiej Karczmie i Probostwa i mija na p艂d. od Skarszew Czyst膮 Wol臋, aby przy Zapowiedniku skr臋ci膰 si臋 ku po艂udniowi. Trzyma si臋 potem granicy pow. starogardzkiego i ko艣cierskiego i wchodzi przy Zamo艣ciu na obszar starogardzkiego. Nast臋pnie mija Okole i Kr膮ski K艂yn Herrmansrode i okr膮偶ywszy dalekiem ko艂em 呕abno, przybiera zn贸w kierunek wschodni, mija tor koleitczewsko chojnickiej i p艂ynie przez Starogard, dawn膮 siedzib臋 joanit贸w. Za Starogardem zn贸w tworzy liczne zakr臋ty i obraca m艂yn w Owidzu i mija Barchnowy. Odt膮d trzyma si臋 na ma艂ej przestrzeni granicy pow. starogardzkiego i tczewskiego, obraca m艂yn w Koli艅czu, mija Klon贸wk臋, potem Nejmusy i przed Brze藕nem wst臋puje w pow. tczewski. W dalszym biegu p臋dzi m艂yn rajkowski i oblewa w pobli偶u tej osady staro偶ytny okop, Zamczyskiem zwany. Przerzyna potem 偶yzne 艂膮ki w D臋binie i spuszcza si臋 przez 艣luz臋 do Pelplina. Tu p臋dzi m艂yn, jeszcze z czas贸w cysterskich pochodz膮cy, przerzyna kolej tczewskobydgosk膮, mija Ro偶ental i Janiszewko i tworzy na ma艂ej przestrzeni granic臋 mi臋dzy pow. starogardzkim a kwidzi艅skim. Min膮wszy Kulice, obraca m艂yn Sztokski i oblewa w pobli偶u jego staro偶ytny okop. Przy Brodach Niemieckich wst臋puje w pow. kwidzi艅ski, p臋dzi m艂yn Brodzki i przy Gniewie, gdzie obraca wielki m艂yn ameryka艅ski, wpada do Wis艂y. W. przyjmuje z obu stron liczne dop艂ywy, mianowicie z lew. strony strug臋 z pod Lubania, kt贸r膮 uwa偶aj膮 czasem jako pocz膮tek Wierzycy, dalej z prawej strony potok z pod Puca i Ma艂ego Kli艅cza, oko艂o 2 5 mili d艂ugi. Naprzeciw Malk贸w G贸rnych wpada do W. struga z pod Dunajk贸w, wij膮ca si臋 przez r贸偶ne jeziora. Najwi臋kszym dop艂ywom jest Wietcisa, po niej W臋giermuca, dalej Piesienica i Jonka. Brzegi W. s膮 miejscami nizkie, bujnemi 艂膮kami pokryte, miejscami wynios艂e i strome, lasami poros艂e, malownicze. D艂ugo艣膰 biegu wynosi oko艂o 13 mil. Spad ma niekiedy tak znaczny, 偶e w艣r贸d najt臋偶szych mroz贸w miejscami nie zamarza. Ale w艂a艣nie w skutek tego nie jest zdatna dla 偶eglugi, tylko do sp艂awu drzewa i p臋dzenia m艂yn贸w. Dawniej by艂a W. tak uregulowana, 偶e 偶egluga odbywa艂a si臋 na przestrzeni kilku mil. Jeszcze Jan Sobieski w wili膮 Bo偶ego Cia艂a r. 1677 pu艣ci艂 si臋 wod膮 z Gniewu do Pelplina, gdzie szed艂 ze 艣wiec膮 za procesy膮. Przed kilku laty oko艂o r. 1886 zosta艂o uj艣cie W. na nowo uregulowane. Istnieje projekt za艂o偶enia portu zimowego przy uj艣ciu jej Wiesa Wierzyna Wierzynta Wierzyska Wierzysko Wierzysza Wierzyki pod Gniewem. Opr贸cz r贸偶nych rodzaj贸w ryb znachodz膮, si臋 w W. tak偶e i wydry. Jeszcze r. 1885 ubito jedn臋 pod Rajkowami. Mi臋dzy D臋bin膮 a Pelplinem wychyla si臋 z rzeki g艂az eratyczny znacznej wielko艣ci. Klonowicz wspomina W. w swoim Flisie ob. Kassubei u. Tuchler Haide von Pernin, str. 70 71. K艣. Fr. Wierzyce, niem, Breitenfelde, w艣 dominialna, pow. gnie藕nie艅ski dzi艣 Witkowski, par. w Imielnie, s膮d w Gnie藕nie, okr臋g. kom. w Czerniejewie Schwarzenau, st. dr. 偶el i poczta w Chwa艂kowie Weissenkirg. W r. 1218 Pawe艂, bisk. pozn. , potwierdza dziesi臋ciny z W. , nadane przez bisk. Radwana ko艣cio艂owi 艣w. Micha艂a kawa艂 szpit. Jerozolim. . R. 1329 Tomasz z Wierzenicy otrzymuje od kr贸la W艂adys艂awa zatwierdzenie kupna R膮bienic, osady znik艂ej, R. 1523 by艂y w W. role dworskie, kt贸rych cz臋艣膰 uprawiano dla dworu, a w drugiej cz臋艣ci siedzieli kmiecie Jan, Domas艂aw, Tomasz i Grzeg贸rz. Inna cz臋艣膰 le偶a艂a pustkami. Z wszystkich r贸l pleban z Imielna pobiera艂 dziesi臋cin臋 snopow膮. Z r贸l kmiecych i dwor. , rozdzielonych mi臋dzy kmieci, pobiera艂 mesznego po 2 kor. 偶yta i owsa z 艂anu. R. 1580 mia艂 tam Manzelewski 3 4 艂ana os. i 2 zagrod. , Wierzejski 1 艂an os. ; 1630 r. Maciej 艁臋cki 1 艂an os. Cz臋艣ci膮 W. s膮 te藕 Wierzyckie huby i hol臋dry. W艂. 艁. Wierzyki, w XVI w. Wirzeyki, w艣 i folw. , pow. 艂臋czycki, gm. Witonia, par. Strzegocin, odl. od 艁臋czycy 14 w. , ma U dm. , 136 mk. , 298 mr. folw. i 25 w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 85 mk. , par. 艁膮koszyn. Ob. Julinki i Strzegocin. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleban. w 艁膮koszynie, za艣 kmiecie wikaryuszom kolegiaty 艂臋czyckiej 艁aski, L. B. , II, 483. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 w艣 Wierzyki w cz臋艣ci Wojciechowskich mia艂a 艂anu 1 2, zagr. 2, m艂y艅. osad. 1. Stan. Wojciechowski 1 2 艂anu Pawi艅ski, Wielkop. , II, 85. Wierzykowo, folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 39 V. od Szawel. Wierzyna, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Wierzynta, jezioro, w pow. wi艂komierskim, ob. Polawe艅. Wierzyska al. Wierzysko, niem. Wierschisken, karczma, w pow, ko艣cierskim, o 1 4 mili od Ko 艣cierzyny, zawiera 1 posiad艂o, obejmuj膮ce 196, 38 mr. , 3 dm. , 18 mk. Wydana w wieczyst膮 dzier 偶aw臋 na mocy przywileju staro艣ci艅skiego z r, 1764. K艣. Fr. Wierzysko, jezioro na Kaszubach, pow. ko 艣cierski, wzn. 148 mt. npm. , 2 3 mili d艂ugie, mili mili szerokie. Le偶y o p贸艂 mili na p艂d. wsch. od Ko艣cierzyny. Wierzyca p艂ynie przez wsch, cz臋艣膰 jeziora ob. Kassubei und Tuchler. Heide von Pernin, str. 40. K艣. Fr. Wierzysza, rzka, ob. Wierzyca. Wie艣 1. Bia艂a al. Bia艂a Wioska, w艣 i folw. , pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par, Osuch贸w, odl 21 w. od Skierniewic, ma 152 mk. , 403 mr. dwor. i 7 mr. w艂o艣c. 2. W. Bielawska, w艣 nad rz. , Mrog膮, pow. 艂owicki, gm. i par. Bie lawy, odl. o 19 w. od 艁owicza, ma 16 dm. , 18 os. , 136 mk. , 304 mr. 154 mr. roli, 20 艂膮ki 130 pastw. , m艂yn. Nale偶a艂a do d贸br Bielawy. Na pocz膮tku XVI w. pleban w Bielawach pobiera艂 dziesi臋cin臋 z 艂an, folw. a kol臋d臋 od kmieci. Dziesi臋cina z 艂an贸w kmiecych sz艂a dla kanonii 艂臋czyckiej 艁aski, L. B. , II, 428. R. 1576 Vil la Bielawska sk艂ada si臋 z dwu cz臋艣ci. Adam Wa lewski, kasztel. elbl膮ski, z dzia艂u nabytego od Jana Bielawskiego p艂aci od l 1 2 艂anu, dwu m艂y n贸w trzy ko艂a, 1 2 艂anu pustego i 4 osad. Z m艂yna zwanego Le艣ny, nabytego od Stan. Tarnowskiego. W cz臋艣ci Jana i Miko艂aja Soko 艂owskich jest 3 1 2 艂anu, m艂yn o 2 ko艂ach, folusz, m艂yn doroczny o 2 ko艂. , komornicy zbiegli, 18 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 100. Przy sprze da偶y d贸br bielawskich w r. 1645 przez Stan. Witowskiego, kaszt, sandom. , Bykowskiemu, ka sztel. sieradzkiem, w艣 mia艂a dw贸r drewniany, piekarni膮, 艣pichlerz, stodo艂臋, obor臋, 27 sztuk byd艂a, 17 艣wi艅, 20 g臋si, 16 kur, 20 kaczek. By 艂o we wsi 6 kmieci, kt贸rzy mieli 6 koni i 24 wo 艂贸w. 3. W. , Bolimowska, w XVI w. Bolemowska Wie艣, w艣 i folw. nad rz. Rawk膮, pow. 艂o wicki, gm. Niebor贸w, par. Bolim贸w, odl. 14 w. od 艁owicza, ma 22 dm. 4 dwor. , 245 mk. , 318 mr. Istnieje ju偶 r. 1451. W r. 1579 jest tu 艂an w贸jtowski Potrikowski, 9 1 2 艂an. kr贸lewskich, 5 komor. , dzia艂 艁asickiego 1 2 艂anu i Kurczecza 1 4 艂anu Pawi艅ski, Mazowsze, 140. 4. W. , G贸rna, w艣, pow. olkuski, gm. i par. Korzkiew. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 70 mk Br. Ch. Wie艣 Krasna, w艣 nad rz. Serwecz, lew. dop艂. Niemna, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol. horodyszcza艅skim, gm, Cyryn, 36 w. od Nowogr贸dka, ma 34 osad. Miejscowo艣膰 falista, bezle艣na, grunta pszenne, 艂膮ki wyborne. A. Jel. Wie艣 Kr贸lewska, niem. Koenigsdorf, w艣, pow. z艂otowski, st. p. i paraf. Zakrzewo, agentu ra pomocnicza i ko艣ci贸艂 ewang. w miejscu; 836 ha 654 roli orn. , 47 艂膮k; 1885 r. 81 dm. , 116 dym. , 208 mk. kat. , 404 ew. , 13 偶yd. Powsta艂a w r. 1828 z kolonii na obszarze Pol. Wi艣niewski. Szko艂臋 za艂o偶ono r. 1863 a w r. 1881 wznie siono nowy dom, mieszcz膮cy obecnie 2klas. szko艂臋. K艣. Fr. Wie艣 Nowa, ob. Nowa Wie艣, w艣, pow. no wogr贸dzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Niehniewicze, o 3 mile od Nowogr贸dka, niegdy艣 w艂asno艣膰 Chreptowicz贸w; miejscowo艣膰 bezle艣na, grunta pszenne. A. Jel. Wie艣 Wielka, niem. Grossdorf, folw. , pow. pozna艅ski zachodni, nale偶y do d贸br Chmielniki, w艂asno艣膰 kr贸la holenderskiego, ma 591 ha. S膮d w Poznaniu, okr. kom. i poczta w St臋szewie. Wiesa, jezioro, w pow. trockim, w dobrach Solkieniki. Wie艣 Wierzyce Wierzyce Wie艣 Krasna Wierzykowo Wie艣 Kr贸lewska Wie艣 Nowa Wie艣 Wielka Wiesenau Wiesa Wiesau Wieszowa Wiese Wiesegrade Wiesa 1. Ober i Nider, dobra i w艣 nad rzk膮 Kwiss膮, pow. luba艅ski, par. ew. w miejscu, katol. Greiffenberg. W r. 1885 dobra mia艂y 246 ha, 5 dm. , 23 mk. 4 kat. ; w艣 262 ha, 73 dm. , 437 mk. 50 kat. . Do r. 1815 nale偶a艂a do saskich 艁u偶yc. We wsi ko艣ci贸艂 par. ewang. i szko艂a. Gmina ewangielicka w Greffenbergu pozbawion膮 b臋d膮c w r. 1654 ko艣cio艂a, odebranego przez katolik贸w, kt贸rym by艂 zabrany, wystawi艂a sobie w przyleg艂ej wsi W. na terytoryum Saksonii ko艣ci贸艂 drewniany w r. 1669, od r. 1733 murowany. 2. W. , dobra i w艣, pow. rozborski, par. ew. Nieder Rengersdorf, katol. Mu偶ak贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 565 ha, 8 dm. , 74 mk. 11 kat. , szko艂a ew. ; w艣 101 ha, 84 dm. , 331 mk. ewang. Wiesau 1. 1397 Wese, w艣 i dobra, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Bolkowice. W r. 1885 dobra mia艂y 157 ha, 2 dm. , 18 mk. 1 kat. ; w艣 43 ha, 26 dm. , 159 mk. 21 kat. . 2. W. , 1390 Wese, w艣 i dobra, pow. boles艂awski, par. kat. i ew. Nieder Schoenfeld. W r. 1885 dobra mia艂y 251 ha, 2 dm. , 29 mk. 1 kat. ; w艣 72 ha, 40 dm. , 220 mk. 4 kat. . 3. W. , w艣 i dobra, pow. k艂adzki, par. kat. Gabersdorf, ew. K艂adzko. W r. 1885 dobra mia艂y 381 ha, 6 dm. , 66 mk. 1 ew. ; w艣 243 ha, 69 dm. , 372 mk. kat. 4. W. , 1392 Wesin, w艣 i dobra, pow. g艂ogowski, par. ew. G艂og贸w, kat. Gross Logisch. W r. 1885 dobra mia艂y 249 ha, 7 dm. , 101 mk. 4 kat. ; w艣 340 ha, 83 dm. , 468 mk. 28 kat. . 5. W. , 1291 Pentum, 1337 Wesa, w艣 i dobra, pow. nissa艅ski, par. katol. w miejscu, ewang. Odmuch贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 159 ha, 5 dm. , 35 mk. 5 ew. ; w艣 470 ha, 86 dm. , 531 mk. kat. Akt z 1382 podaje, i偶 uposa偶enie ko艣cio艂a parafialnego stanowi艂y 4 w艂贸ki. Parafia tutejsza do r. 1780 stanowi艂a fili臋 Widyniowa Szl膮sk austr. . Par. W. , dek. odmuchowskiego, 1869 r. mia艂a 1152 kat. , 7 ewang. 6. W. , w艣 i dobra, pow. 偶ega艅ski, par. kat. i ew. Nieder Hartmannsdorf. W r. 1885 dobra mia艂y 82 ha, 4 dm. , 33 mk. ew. ; w艣 543 ha, 83 dm. , 867 mk. 165 kat. . Wieschowa, ob, Wieszowa. Wiese, folw. , pow. leszczy艅ski Leszno, ob. M膮dzin M膮czyn. Wiese 1. pol. 艁膮ka, 1337 Parva Vezna, w艣 i dobra nad rzk膮 艢l臋z膮 Kleine Lohe, pow. trzebnicki, par. kat. Kotzerke, par. ew. Wysoki Ko艣ci贸艂 Hochkirch. W艣 ma 137 ha, 40 dm. , 220 mk. 12 kat. ; dobra 391 ha 269 roli, 37 艂膮k, 59 lasu, 7 dm. , 101 mk. 10 kat. . Dwa m艂yny wodne. 2. W. , Graeflich, w艣 i dobra, pow. pr膮dnicki, par. kat, Langenbrueck, ew. Pr膮dnik. W r. 1885 dobra mia艂y 477 ha, 8 dm. , 136 mk. 10 ew. ; w艣 990 ha, 217 dm. , 2025 mk. 365 ew. . We wsi szko艂a katol, szko艂a ew. , zamek, folw. , dwa so艂tystwa. 3. W. Pauliner, pol. Le艣nik 1383 r. Prato, posiad艂o艣膰 poklasztorna, pow. pr膮dnicki, par. katol. w miejscu. W艣, zwana po niem. Leschnig, ma 48 ha, 28 dm. , 168 mk. katol. ; posiad艂o艣膰 poklasztorna 33 ha 21 roli, 9 艂膮k. M艂yn na rzece Ossie. W r. 1288 za艂o偶y艂 tu W艂adys艂aw, ks. opolski, klasztor paulin贸w p. w. 艣w. Tr贸jcy, nadaj膮c zakonnikom czyn sze ze wsi Albrechsdorf i Machau, rybo艂贸wstwa w Ossie Osoblaha, . Hotzenplatz. Klasztor istnia艂 do r. 1810. Obecnie pozosta艂y ko艣ci贸艂 s艂u偶y za parafialny. Br. Ch. Wiese al. Lonki, pol. 艁膮ki, w艣, pow. i okr. s膮d. karniowski, na Szl膮sku austr. Posiada szko艂臋 ludow膮, st. poczt. Zarz膮d las贸w ks. Liechtensteina, 745 mk. Wiese, dobra ryc. , pow. pruskohol膮dzki, st. p. Reichenbach Ostpr. ob. Marwitz. Wiesegrade, Wieschegrade Wyszogr贸d, w艣 i dobra, pow. ole艣nicki, par. ew. Allerheiligen, kat. Celniki Gross Zoellnig. W r. 1885 dobra mia艂y 297 ha, 5 dm. , 108 mk. 3 katol. ; w艣 23 ha, 20 dm. , 100 mk. 1 kat. . Wieseli, czesk. Veseli, niem. Wessidel, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. opawskim, w obw. s膮d. Odry Odrau, w w膮skiej dolinie pasma Jesionika, na p艂n. zach. od miasta Odry. W r. 1880 by艂o 107 dm. , 457 mk. , 456 kat. , 1 prot. ; wy艂膮cznie Niemcy. Szko艂a ludow膮 we wsi. W. H. Wiesenau niem. pow. wyrzyski, ob. Pracz, Wiesenau, niem. , 1. w艣, pow. tczewski, st. p. Tczew, par. kat. Mi艂ob膮dz, 339 ha, 46 roli, 295 艂膮k; 4 dm. , 4 dym. , 19 mk. , 8 kat. , 11 ew. 2. W. , folw. , pow. gda艅ski, st. p. Pszcz贸艂ki. Wiesenau 1. folw. , pow. z膮dzborski, st. p. Barranowen. 2. W. , folw. , pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Wiesenberg, kol. , w pow. 偶贸艂kiewskim, 8 klm. na p艂d. wsch. od 呕贸艂kwi s膮d. pow. , 6 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. w Kulikowie. Na zach. le偶y Mokrotyn, na p艂n. zach. Macoszyn, na p艂n. Szmerek贸w, na wsch. Przemiw贸艂ki i Wierz bica, na p艂d. Zasudce pow. lwowskiego. W r. 1880 by艂o 42 dm. , 465 mk. w gm. 459 rz. kat. , 5 gr. kat. , 1 izr. ; 44 Pol. , 5 Rus. , 416 Niem. . Par. wyzn. kat. w miejscu, dek. 偶贸艂kiewski. Do par. , za艂o偶onej w r. 1782, nale偶y w艣 Mierzwica. We wsi jest ko艣ci贸艂 murowany i szko艂a lklas. W. tworzy jedn膮 gmin臋 katastr. ze wsi膮 Mierz wica ob. . Lu. Dz. Wiesenberg, w艣, pow. cz艂uchowski, st. p. Bia艂embork Baldenburg, gm. Brze藕nica, paraf. kat. Ekfir; 205, 7 magd. mr. ; 5 dm. , 19 mk. We d艂ug topogr. Goldbecka z r. 1789 pustkowie to mia艂o 2 dymy. K艣. Fr. Wiesenberg, 1369 Wesinburg, w艣 i dobra, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Hohenfriedeberg. W r. 1885 w艣 mia艂a 177 ha, 16 dm. , 141 mk. 15 kat. ; dobra 60 ha 57 lasu. Wiesenbergerheide, grzbiet g贸rski na Szl膮sku, we wschodniej cz臋艣ci Sudet贸w, zwanej Jesionikiem, ci膮gnie si臋 r贸wnolegle do pasma zw. Dziadek Altvater. W grzbiecie tym naj Wiesa Wieseli Wiesenberg Wiesenbergerheide Wiesiego艅sk Wiesieja Wiesenburg Wiesendorf Wiesenfelde Wiesengrund Wiesenhaus Wiesenheim Wiesenhoehe Wiesenhof Wiesenhorst Wiesenkrug Wiesenmuehle Wiesensee Wiesenthal Wiesenwald Wiesia艂ka Wiesenburg wy偶szy szczyt Ameisen Bruellberg si臋ga 1337 metr贸w. Wiesenburg, pow. toru艅ski, ob. Przysiek. Wiesendorf al. 艁膮czki, w艣, pow. nowos膮decki, za艂o偶ona r. 1786 jako kolonia niemiecka ko艂o 艁膮czka, na praw. brzegu Dunajca, liczy 34 dm. i 234 mk. rzym. kat. , Polak贸w. Mac. Wiesenfelde niem. , pow. inowroc艂awski, ob, Giebnia. Wiesengrund niem. , pow. wyrzyski, ob. S艂up贸wka 2. Wiesenhaus, os. , pod Strzelnem, pow. inowroc艂awski strzelni艅ski. Wiesenheim, w艣 dom. , pow. gnie藕nie艅ski, ob. Brudzewko. Wiesenhoehe, wybud. , pow. mor膮ski, st. p. Mohrungen. Wiesenhof 1. folw. , pow, pruskohol膮dzki, st. p. Gueldenboden. 2. W. , folw. , pow. ostr贸dzki, st. p. Hohenstein. Wiesenhorst, folw. , pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Wiesenkrug, wybud. , pow. skwierzy艅ski, s膮d w Mi臋dzychodzie, okr. komis. i poczta w Prytoczni Prittisch. Wiesenmuehle, ob. Ohlgut. Wiesensee, w艣, w pow. 偶ni艅skim, s膮d w W膮growcu, okr. kom. w Jan贸wcu, poczta w 呕ernikach. Ob. Zuzaly. Wiesenthal 1. kol. , w pow. wschowskim, s膮d we Wschowie, okr. komis. w W艂oszakowicach I Luschwitz, poczta w Bargen, ob. Wincentowo. 2. W. , wybud. , pow. chodzieski, s膮d i okr. komis. i poczta w Pile Schneidemuehle. 3. W. , w艣, pow. wyrzyski, s膮d w Nakle, okr. komis. w Mroczy, poczta w Sitnowie Sittnow. Ob. Skoraszewo. W艂. 艁. Wiesenthal 1. wyb. do B臋dargowa, pow. wejherowski, st. p. i par. kat. Strzepcz; 7 dm. , 82 mk. 2. W. , tak nazwano urz臋dowo r. 1889 艢winie Budy, w pow. ko艣cierskim, kt贸re dawniej nosi艂y nazw臋 Schweinebude. 3. W. , wyb. do G贸rnych Wymiar, pow. che艂mi艅ski, st. p. i par. kat. Che艂mno, 4 dm. , 41 mk. 4. W. , folw. pod Toruniem, pow. toru艅ski, st p. Gr臋bocin. K艣. Fr. Wiesenthal, folw. , pow. reszelski, st. poczt. Bischofsburg. Wiesenthal 1. Ober i Nieder, 1372 Wesintal, w艣 i dobra, pow. lwowski Szl膮sk, par. ew. w miejscu, kat. Laehn. W r. 1885 w艣 mia艂a 755 ha, 128 dm. , 631 mk. 41 kat. . Dobra W. Nieder mia艂y 425 ha, 6 dm. , 56 mk. 8 kat. , W. Ober, dobra, 122 ha, 3 dm. , 10 mk. ew. Ko艣ci贸艂 par. ewang. od r. 1742. 2. W. , 1268 Wadochowicz, 1296 Wisintal, w艣, pow. zi臋bicki, par. katol. w miejscu, ew. Steinkirche. W r. 1885 by艂o 532 ha, 56 dm. , 388 mk. 23 ew. . W艣 ta by艂a w艂asno艣ci膮 klasztoru w Henrychowie do r. 1810. Ko艣ci贸艂 par. katol. do r. 1810 by艂 ekspozytur膮 klasztoru, odt膮d parafialny. Szko艂a katol. Wiesenvorwerk 1. folw. , pow. inowroc艂awski, s膮d i okr. komis. w Inowroc艂awiu, st. dr. 偶el i poczta w Jaksicach Jakschuetz; ob. Liszkowo. 2. W. , os. , pow. inowroc艂awski, poczta w Rojewie. Wiesenwald niem. , ob. Wysoka. Wiesia艂ka, za艣c, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 12 w. od Wi艂komierza. Wiesiego艅sk, mto powiat, . gub. twerskiej, na praw. brz. rz. Mo艂ogi, przy uj艣ciu do niej rzki Reni, w miejscowo艣ci niskiej i bagnistej, pod 58 41 p艂n. szer. a 54 56 wsch, d艂ug. , odl. o 384 w. na p艂n. wsch. od Tweru. W 1860 r. mia艂o 4 cerkwie, 8 kaplic, 563 dm. 13 murow. , 115 magazyn贸w 2 murow. , 163 sklep贸w 4 murow. , 3471 mk. , szko艂臋, szpital miejski, wi臋zienie, st. pocztow膮, przysta艅 handlow膮. Do miasta nale偶y 3328 dzies. ; doch贸d w 1860 r. wynosi艂 11711 rs. W t. r. by艂o 3 zak艂ady przemys艂owe fabr. 艣wiec, destylarnia w贸dek i browar piwny, produkuj膮ce w og贸le za 14999 rs. ; rzemie艣lnik贸w by艂o 236 179 majstr贸w. O偶ywiony handel. Targi odbywaj膮 si臋 co tydzie艅, jarmarki cztery razy do roku. W. istnia艂, jako sio艂o, ju偶 w 1564 r. , od 1776 r, mto nadetat. namiestnictwa twerskiego, od 1803 r. mto powiat. Wiesiego艅ski powiat, w p艂n. wsch. cz臋艣ci gubernii, zajmuje 122, 5 mil al. 5925 w. kw. Powierzchnia w cz臋艣ci zachodniej pag贸rkowata, we wschodniej nizinna. Gleba w cz臋艣ci gliniasta, piaszczysta, w cz臋艣ci za艣 urodzajna. Wszystkie rzeki powiatu nale偶膮 do dorzecza Mo艂ogi. Jeziora niewielkie. Wiele bagien, zw艂aszcza w cz臋艣ci p艂n. wsch. i wschodniej. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 118535 mk. 958 rozkoln. , zajmuj膮cych 艣i臋 przewa偶nie rolnictwem. Pod rol膮 znajdowa艂o si臋 214000 dzies. , pod 艂膮kami 229000 dzies. , pod lasami 104859 dzies. 71875 dzies. las贸w skarbowych. W 1860 r. by艂o w powiecie 41950 sztuk koni, 68450 byd艂a rogatego, 50220 owiec zwyczajnych, 4900 trzody chlewnej. Przemys艂 fabryczny s艂abo rozwini臋ty; by艂o w og贸le 15 zak艂ad贸w 5 cegielni, 4 garbarnie, 2 gorzelnie, 1 fabryka bibu艂y, 2 serowni i 1 wapielnia, produkuj膮cych za 34200 rs. Z przemys艂贸w w艂o艣cia艅skich wa偶niejsze budowa statk贸w, ciesielstwo, ko艂odziejstwo, garbarstwo, p臋dzenie dziegciu, szewctwo i in. Wiesieja u Ziele艅skiego Wiessija, Wiesiejka al. Jesieja, Jesiejka, rzeczka, w gub. mi艅skiej, lew. dop艂. S艂uczy. Zaczyna si臋 dwoma ramionami przy zetkni臋ciu si臋 pow. ihume艅skiego, s艂uckiego i bobrujskiego. Jedno rami臋 bierze pocz膮tek na p艂n. wsch. kra艅cu pow. s艂uckiego, w obr臋bie gm. Hresk, oko艂o uroczyska 呕ynBrod. p艂ynie na p艂d. puszczami pod za艣c. Tokowiszcze, w艣 Koliczyce i dotar艂szy folw. Zabudziszcze 艂膮czy si臋 z drugiem ramieniem, kt贸re pocz膮wszy Wiesio艂贸w Wiesieja Wiesielnica Wiesie艂ucha Wiesio艂ka Wiesi贸艂ka Wiesio艂ki Wiesio艂ojcie Wiesio艂贸wka Wiesio艂owo Wiesio艂owska Wiesio艂ucha Wiesiszki Wieska Wiesieja si臋 na pld. kra艅cu pow. ihume艅skiego, pod nazw膮 Ho艂owicy ob. al. Ho艂owiszczy, zbacza w pow. bobrujski, i ubieg艂szy kilka wiorst, po za wsi膮 Osipowicze wkracza do pow. s艂uckiego i zwr贸 cone na zach贸d p艂ynie ju偶 pod nazw膮. W. ku Zabudziszczu, odk膮d po艂膮czone z prawem ramie niem p艂ynie na p艂d. zach. pod w艣 Proszczycy i przy wsi Pa藕dzier ma uj艣cie. D艂ugo艣膰 biegu oko艂o 4 mil. Przybiera rzeczk臋 Wilejk臋. A. Jel. Wiesieja, w艣 i folw. nad rzk膮 t. naz. , pow. s艂ucki, przy szosie s艂uckobobrujskiej, w 1 okr. poL starobi艅skim, gm. i par. kat. S艂uck o 8 w. . W艣 ma 33 osad; folw. , w艂asno艣膰 Kondratowicz贸w, oko艂o 13 w艂贸k. Grunta i 艂膮ki wyborne; miejsco wo艣膰 r贸wna, do艣膰 le艣na. A. Jel. Wiesielnica, pow. pi艅ski, mylnie, ob. Wiele艣nica. Wiesie艂ucha, osada karczem. , pow. mozyrski, przy trak. poczt. owruckim, ob. Szabelka. Wiesio艂ka 1. w艣, folw. i m艂yn, pow. b臋dzi艅ski, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Chruszczobr贸d, tu偶 na pln. od linii dr. 藕el. warsz. wied. mi臋dzy Zawierciem a Z膮bkowicami. W艣 ma 20 dm. , 130 mk. , 137 mr. ; folw. 1 dm. , 4 mk. , 100 mr. ; m艂yn 1 dm. , 18 mr. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 175 mk. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Ci膮gowice, w艂asno艣膰 Salomona, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano plebanowi w Ci膮gowicach D艂ugosz, L. B. , II, 188. Wed艂ug. reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 w艣 Wiesio艂ka Ku藕nica, w par. Ci臋gowice, mia艂a 3 ko艂a, 1 2 艂anu ku藕n. , 3 robot. Pawi艅ski, Ma艂op. , 80. 2. W. Nierada, os. nad rz. Wart膮, pow. b臋dzi艅ski, gm. W艂odowice, par. Mrzyg艂贸d, ma 2 dm. , 12 mk. , 24 mr. w艂o艣c. Ob. Nierada 2. Wiesi贸艂ka, w艣, ob. Gr贸dek t. II, 825. Wiesio艂ka 1. Wysu艂ki. Wysolka, niem. Wissulke, Wyssulke, w艣 nad Dobrzyc膮, pow. wa艂ecki, na wsch贸d Wa艂cza, a p艂n. zach. Pi艂y i Lubianki st. p. , par. kat. Skrzetusz; 316 ha 252 roli orn. , 17 艂膮k, 13 lasu; 1886 r. 26 dm. , 41 dm. , 493 mk. , 36 kat. , 457 ew. , szko艂a ew. w miejscu. 2. W. , dobra ryc, tam偶e, 1275 ha 548 roli orn. , 60 艂膮k, 308 lasu; 10 dm. , 30 dym. , 142 mk. , 42 kat, , 100 ew. , gorzelnia parowa, hodowla owiec. Podczas podzia艂u starostw w r. 1586 zeznawali jedni 艣wiadkowie, 偶e W. niedawno powsta艂a, drudzy za艣, 偶e ju偶 przed 100 laty istnia艂a. W r. 1640 spali艂a si臋 ca艂a w艣; r. 1647 posiada艂a j膮 Poklatecka, a w r. 1740 jaki艣 Klein. Sejm z r. 1767 68 wyznaczy艂 komisy膮 do rozgraniczenia W. od Tarnowa. R. 1771 p艂aci艂a W. 75 z艂p. 5 gr. 8 den. kwarty i 126 z艂p. 2 gr. hyberny. R. 1805 by艂 w艂a艣cicielem Schwander. By艂y to pierwotnie dobra gracyalne, kt贸re po sp艂aceniu czynszu rocznie 16 tal. 20 gr. zamienione zosta艂y na dobra ryc. ob. Callier. Pow. wa艂ecki w XVI wieku, str. 53. Znajduje si臋 tu okop staro偶ytny, drzewami poros艂y, w kt贸rym znaleziono skorupy naczy艅; ob. Behla Die vorgeschicht. Rundwaelle, str. 191. K艣. Fr. Wiesio艂ki, folw. , pow. kaliski, gm. Chocz, gm. Blizan贸w, odl. od Kalisza 19 w. , ma 2 dm. , 17 mk. Wiesio艂ojcie, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 11 w. od Oszmiany, 3 dm. , 23 mk. 艂at. ; nale偶y do d贸br R贸wnopol 艢niadeckich. Wiesio艂贸w 1. folw. i w艣, pow. brzezi艅ski, gm. i par. Dmosin, odl. 14 w. od Brzezin. W艣 ma 57 mk. , 3 mr. ; folw. 5 dm. , 15 mk. . 280 mr. 232 roli, 38 艂膮k. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 35 mk. Na pocz膮tku XVI w. zar贸wno lany km, jak folw. dawa艂y plebanowi w Dmosinie dziesi臋cin臋 a lany km. tak偶e kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 342. Wed艂ug reg. pob. pow. rawskie go z r. 1597 w艣 W. , w par. Dmosin, mia艂a kilku posiadaczy na 1 艂anie, 1 zagr. Pawi艅ski, Ma zowsze, 162. 2. W. , w艣, pow. kolski, gm. Karszew, par. D膮bie, odl. od Ko艂a 19 w. , ma 13 dm. , 159 mk. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 102 mk. Na pocz膮tku XVI w. by艂y tu trzy dwory, maj膮ce zdawna swe role folwarczne, kmiecych r贸l nie by艂o wcale, gdy jednak osadzono na dwu 艂anach 4 kmieci ka偶dy na p贸艂艂anku, zacz膮艂 od nich po biera膰 dziesi臋cin臋 arcyb. gnie藕n. , co wywo艂a艂o sp贸r z pleban. w D膮biu 艁aski, L. B. , II, 441. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 we wsi W. , w par. Dambie, Wiesio艂owski p艂aci艂 od 1 1 2 艂anu, 1 zagr. , 1 rzem. , 5 osad; B. Wie sio艂owski od 1 1 2 艂anu, 2 zagr. Pawi艅ski, Wielk. , II, 76. Br. Ch. Wiesio艂贸wka, ob. Weso艂贸wka. Wiesio艂贸wka, w艣, pow. homelski, gm. Pop贸wka o 6 1 2 w. , ma 81 dm. , 413 mk. , zapasowy艣pichlerz gminny. Wiesio艂owo, w艣, pow. sok贸lski, w 2 okr. pol. , gm. Kamionka, o 35 w. od Sok贸艂ki, 239 dzies. ziemi w艂o艣c. 94 艂膮k i pastw. , 6 nieu偶. . Wiesio艂owo, os. i m艂yn, niegdy艣 pod G艂臋boczkiem, okolicy Murowanej Go艣liny pow. obornicki. Istnia艂o ju偶 r. 1469. Rozgraniczane by艂o 1565 z Wojnowem i G艂臋boczkiem. Po r. 1580 nale偶a艂o do par. w G艂臋boczku. W艂. 艁. Wiesio艂owska Tarn贸wka, ob. Tarn贸wka 5. Wiesio艂ucha, rzeczka, w pow. 艂uckim i pi艅 skim, prawy dop艂yw Strumienia, ma pocz膮tek w bezimiennej rzece, powstaj膮cej pod wsi膮 Serch贸w, w pow. 艂uckim, kt贸ra wkroczywszy w gra nice powiatu pi艅skiego p艂ynie moczarami na p贸艂 noc, pod nazw膮 W. oko艂o wsi WolaKuchecka, Kucheza, Chrapin, Kute艅, Lubin i we wschodniej stronie jez. Nobel, po艂膮czona z rzk膮 M艂ynek, ma uj艣cie dwoma ramionami. D艂ugo艣膰 biegu w po wiecie pi艅skim przesz艂o 4 mile. A. Jel. Wiesiszki, w艣 i folw. , pow. 艣wi臋cia艅ski. w 1 okr. pol. , ma 5 dm. , 53 mk. star贸w. Wieska 1. niem. Lugknitz i Lucknitz, w艣 nad rz. Niss膮 艂u偶yck膮, pow. rozborski, par. kat. i ew, Mu偶ak贸w, ma 265 ha 103 roli, 22 艂膮k, 110 lasu, 60 dm. , 369 mk. 4 艂at. . Bo r. 1815 nale偶a艂a do saskich 艁u偶yc. 2. W. , w艣 艂u偶ycka, ob. Komor贸w. Wiesna, ob. Wiesn贸w. Wie艣nick, oh. Wie艣ni艅sk. Wie艣nin, oh. Wie艣niny i Wiesn贸w. Wie艣nina, w艣 nad rzk膮 Wie艣nink膮, pow. mi艅ski, o 28 w. od Mi艅ska, w gm. Ostro偶yce, ma 18 osad; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, do艣膰 le艣 na, grunta szczerkowogliniaste. A. Jel. Wie艣ninka al. Wie艣nianka, rzeczka, w pow. mi艅skim, zaczyna si臋 we wzg贸rzystej okolicy za za艣c. Krabryszcze, w gm. Ostro偶yce, p艂ynie na p艂d. kolo wsi Bojary, Mietlicyn, Horhacz贸wka, Kluczniki, Brodki, Nowosio艂ki i pod mkiem Gr贸dkiem ma uj艣cie do jeziora, przez kt贸re prze p艂ywa Usia偶a. W. zasila si臋 wielu krynicami i ruczajami, z okolicznych wzg贸rzy p艂yn膮cemi, a z lewej strony rzk膮 Tch贸rznic膮; . D艂uga oko艂o 2 mil. A. Jel. Wie艣ninka, fol. niedaleko rz. 艢wis艂oczy, pow. mi艅ski, odl. o 5 w. od Mi艅ska. Folw. zbudowa ny w pi臋knem miejscu, nad obszernym stawem, niedaleko wzg贸rz Pielewskich, 1223 mr. ; gleba gliniasta, urodzajna, 艂膮ki wyborne nad rz. 艢wi s艂ocz膮; , lasy sosnowe. Dziedzictwo Weryh贸w Darewskich. Niedaleko folw. , w lesie, znajduj膮 si臋 艣lady staro偶ytnego zamku i to miejsce nazy wa si臋 Zamczyskiem, a w samym folw. na dzie dzi艅cu cz臋sto znajduj膮 monety z czas贸w Zygm. Augusta. T. S. Wie艣ni艅sk, Wiestnick al. Wie艣nick, w艣 i fol. popijarski, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Dolce, par. katol. Dokszyce, o 120 w. od Borysowa. Do dominium W. za podda艅stwa nale偶a艂o 13 wiosek i 330 w艂o艣cian p艂. m臋z. Obecnie w艣 W. ma 18 osad; folw. 15 1 4 w艂贸k, nadany w r. 1870 urz臋d. Aleksiejowi Mozgolewskiemu. Miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta lekkie. A, Jel. Wie艣niny al. Wie艣nin, folw. nad rz. Ubor膰, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce. A. Jel. Wiesn贸w, Wie艣nin, Wiesnowo, Wiesna, w艣 i folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. poL, par, kat. i gm. H艂usk o 10 w. , gdzie te藕 st. poczt. , o 54 w. od Bobrujska. W艣 ma 8 osad; folw. przesz艂o 51 w艂贸k, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 Jax贸w Bykow skich h. Gryf, nale偶y do domin. Mosznica. Grun ta lekkie. A. Jel. Wiesowice, niem. Wesowitz, folw. , w pow. 艣wieckim, oh. Lipinki 1 Y, 264. Wiessen 1. ButtkusPowillen, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Jugnaten. 2. W. Peter Tramischen, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kallningken. Wiestiec, uroczysko, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. poL, gm. Dobra Wola, 76 dzies. 18 lasn, 15 nieu偶. ; nale偶y do d贸br Hrynki Westberga. Wiestnick, oh. Wie艣ni艅sk. Wie艣wierdzianka, ma艂a rzeczka, pow. borysowski, pierwszy prawy dop艂yw 艢wiadzicy, zaczyna si臋 za wsi膮 Wo艂osewicze i przy tej wsi rozlana w jeziorko ma m艂yn, poni偶ej W. wkracza w moczary lesiste i zasilona strugami ma uj艣cie. D艂ugo艣膰 biegu oko艂o 1 mili. A. Jel. Wiesy, jezioro, w pow. trockim, pod wsi膮 Podumble. Wiesy 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Gie艂wany o 8 1 2 w. , okr. wiejski Bogus艂awiszki, 6 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Wojdzieliszki ks. 呕agiel贸w. 2. W. , G贸rne, za艣c. nad rzek膮 Szyrwint膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 5 w. , okr. wiejski Spodwili szki, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. w 1865 r. 6 dusz rewiz. 3. W. , Stare, w艣 w艂o艣c. nad rz. Szyrwint膮, tam偶e, o 6 w. od Szyrwinty o 54 1 2 w. od Wilna, przy dawnym trakcie do Wi艂komierza, 5 dm. , 30 mk. kat. , 14 偶yd贸w 12 dusz rewiz. w 1865 r. ; nale偶膮 do d贸br skarbowych Szeszole. Na cmentarzu grze balnym kaplica katol. drewniana. By艂a tu st. poczt. , zamkni臋ta w 1879 r. J. Krz. Wiesza, strumie艅, w pow. wi艂komierskim, przep艂ywa pod Ucian膮. . Wieszcz膮t al. Wieszcz臋ta, czesk. Veszczint, niem. Wiesczont, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. bielskim, w obw. s膮d. skoczowskim, na p艂n. wsch. od Skoczowa. Graniczy na wsch. z wsi膮 艁azy, na p艂n. z Rostropicami, na p艂d. z Bielowiczkiem Bielowitzko, na zach. ze wsi膮 Kowale. W r. 1890 by艂o 18 dm. i 139 mk. 67 rz. kat. i 72 prot, narodowo艣ci polskiej. Obszar wsi zajmu je 198 ha. Katolicy nale偶膮 do par. Grodziec, prot. do ko艣cio艂a w Jaworzu. Szko艂a ludowa w 艁azach. Cz臋艣ci obszaru maj膮 nazwy Kamie艅 ce, G艂臋boczyna i Groby. W. H. Wieszczuny, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 55 w. od Poniewie藕a. Wieszczyc, inna nazwa rzeki Kicz ob. Wieszczyc, niem. Festnitz, 1648 Wieszcyce, dobra ryc. nad jeziorem, pow. tucholski, st. p. i kol. Tuchola o 10 klm. , par. kat. Jele艅cz; 674 ha 427 roli orn. , 13 艂膮k, 165 lasu; 1865 r. 6 dm. , 18 dym. , 140 mk. , 44 kat. , 46 ew. , cegielnia, mleczarnia, hodowla byd艂a i owiec. R. 1362 nadaje w, mistrz Winrich v. Kniprode Otonowi i jego braciom i spadkobiercom 17 w艂贸k w W. Vesczitz a 艢cibor贸w i jego spadkobiercom 8 w艂. tam偶e, na prawie che艂m. Gdyby si臋 w oznaczonych granicach mniej w艂贸k wykaza艂o, nie b臋dziemy zobowi膮zani dok艂ada膰. Od czego b臋d膮 zobowi膮zani odprawia膰 s艂u偶b臋 wojskow膮 przy ka偶dej wyprawie, nadto nowe zamki budowa膰, a stare naprawia膰 albo rozbiera膰. Od ka偶dej za艣 w艂贸ki osiad艂ej albo nie osiad艂ej b臋d膮 nam dawali p贸艂 trzecia korca owsa za p艂u偶ne zbo偶e i za polskie prawo, kt贸re艣my na tych dobrach mieli. Dan w Kosobudach w dzie艅 艣w. Klemensa oh. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. Wiesna Wie wierdzianka Wie艣nick Wiestiec Wiessen Wiesowice Wiesn贸w Wie艣niny Wie艣ni艅sk Wie艣ninka Wie艣nina Wie艣nin Wiesza Wiesna Wieszczuny Wieszczyc Wieszcz膮t Wiestnick Wiesy Wieszczyczyn Wieszczyk Wieszejki Wieszkany Wie偶ki Wieszk Wieszk贸w Wieszkowo Wieszczyca Wieszkuny Wiesznia 102 i Codex Bek. w Pelplinie, str. 51. Lustracya sstwa tucholskiego z r. 1570 opiewa Wieszczyce Wojciech 艁yskowski posiada 6 w艂. osia d艂ych 脿 20 gr. , 3 ogrodn. 脿 2 gr. , dalej jest tam karczma 12 gr. i drugi karczmarz qui varias res vendit 6 gr. ; Andrzej Wiecki ma 4 3 4 w艂. 脿 12 gr. , 2 ogrodu. 4 gr. ; Wojciech Wieszy cki 3 1 2 w艂. 12 gr. , 1 ogrodn. 2 gr. ; Maciej Wieszycki 3 3 4 w艂. 20 gr. . E. 1648 p艂aci艂 tu p. Fal臋cki od 13 1 2 w艂贸ki folw. , 6 ogrod. 15 fl. . 3 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Wed艂ug taryfy na sympl臋 z r. 1717 p艂aci艂 W. 20 gr. ob. Cod. Beln. w Pelplinie, str. 92. Wizyta Trebnica z r. 1653 pisze, 偶e W. , nale偶膮cy do ko艣cio艂a par. w Du偶ym M臋dromierzu, da wa艂 mesznego 5 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, dawniej za艣 8 kor. pag. 114. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisany Jako maj臋tno艣膰 szlach. i folw. o 11 dym. str. 251; dziedzicem by艂 Komierowski na Przyrowie. K艣. Fr. Wieszczyca, w spisie z r. 1827 Wierze偶yca, w艣 i folw. przy 藕r贸d艂ach rzeki Rzeczycy dop艂. So艂okii, pow. tomaszowski, gm. Jarcz贸w, par. Gr贸dek, odl. 14 w. od Tomaszowa. W r. 1827 by艂o 46 dm. , 215 mk. Wr. 1882 folw. W. rozl. mr. 574 gr. orn. i ogr. mr. 433, 艂膮k mr. 42, pastw. mr. 2, lasu mr. 87, nieu偶. mr. 10; bud. drew. 5; las nieurz膮dzony. Wieszczyce 1. w dok. z r. 1347 Welscicze, w艣 i folw. , pow. kutnowski, gm. S贸jki, paraf. Strzelce, ma 6 dm. , 160 mk. , 460 mr. , folw. 85 mr. w艂o艣c. Spis z r. 1827 podaje dwie wsi t. n. w pow. Strzelce, jedna mia艂a 8 dm. , 95 mk. ; druga 14 dm. , 103 mk. Kazimierz, kr贸l, r. 1347 w 艁owiczu zamienia wsi kr贸lewskie Spicimierz, Wieszczyce, jezioro Jelonek, m艂yn i Kokanin na posiad艂o艣ci ko艣cio艂a gniezn. Przedecz, 呕ar贸w i Manice. Arcyb. gniezn. Jaros艂aw p艂aci 60 grzyw. synom Paw艂a Ogona Gauda, niegdy艣 wojew. 艂臋czyckiego, by zostawili w spokoju nowo nabyte maj臋tno艣ci. Zastrzega przytem, 偶e wrazie gdy kr贸l da im wynagrodzenie wida膰 mieli prawa do tych wsi, to oni zwr贸c膮. arcyb. 60 grzyw. Kod. Wielk. , n. 1257, 1272. 1273. Mateusz z W. nabywa r. 1404 so艂tystwo we wsi 艢wi膮tniki, nale偶膮cej do bisk. kujawskich Kod. dypl. pol. , II, 366. Wed艂ug reg. pob. pow. gosty艅skiego z r. 1579 w艣 W. , w par. Strzelce, mia艂a 1 2 艂anu, 4 zagr. ; by艂o l 1 2 艂anu bez kmieci Pawi艅ski, Mazowsze, 193, 207. 2. W. al Wieszczyk, w艣, pow. turecki, gm. Ko艣cielnica, par. Uniej贸w, odl od Turka 17 w. , ma 7 dm. , 41 mk. , 156 mr. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Ko艣cielnica. W r. 1827 os. Wieszczyk mia艂a 3 dm. , 10 mk. Wieszczyczyn; , w艣 szlach. i ko艣c. , gm. wiejska i le艣nictwo, pow. szremski, s膮d w Szremie, okr. kom. w Dolsku, poczta w Mas艂owie. W艣 ma 396 ha z czystym dochodem 4777 mrk. W r. 1580 by艂o 4 1 2 艂anu, 2 zagr. , 2 komor. , 2 rzem. i m艂yn. Ko艣ci贸艂 istnia艂 ju偶 r. 1446. W pocz膮tku XVI w. , w miejsce podupad艂ego, dziedzice Anto ni Miaskowski, Adam Kaczorowski i Kazimierz Zab艂ocki zbudowali now膮 艣wi膮tyni臋 drewniani. Ten spali艂 si臋 r. 1678, ale kosztem Maryanny Go reckiej i Wojciecha Rakoszowskiego, dziedzica, zn贸w z drzewa odbudowany zosta艂 w formie krzy偶a, bez wie偶y. W r. 1870 odnowiony przez patrona z pomoc膮 parafian. W. nale偶a艂 niegdy艣 do Pogorzelskich, Koszutskich, Rakoszewskich. W. par. , w dek. szremskim, 1873 r. mia艂a 1571 dusz. W艂. 艁. Wieszczyk, pow. turecki, ob. Wieszczyce. Wieszejki, ob. Wietejki 2. Wieszkany, dw贸r, pow. poniewieski, okr. pol poswolski, o 76 w. od Poniewie藕a, 9 mk. , gorzelnia 1859. W spisie urz臋d. niepodany. Wieszki mylnie, ob. Wie偶ki. Wieszki 1. niem. Wieske, w艣, pow. szubi艅ski, pod Samokl臋skami, na p艂d. Nak艂a, p艂d. zach. Szu bina. Par. Samokl臋ski, szko艂a w miejscu. Pocz ta w Nakle. W. s膮 w艂asno艣ci膮, probostwa w Szu binie, maj膮. 461 ha, z czystym dochodem 1326 mrk. 2. W. , niem. Wunschheim, gmina wiejska, tam偶e. R. 1308 ks. W艂adys艂aw, syn Kazimierza, darowa艂 W. w Krakowie synom S艂awnika, ka sztelana nakielskiego, 艢wi臋tos艂awowi, wojew. tczewskiemu, Maciejowi, scholastykowi wroc艂aw skiemu, i Zbilutowi, uwalniaj膮c mieszka艅c贸w od r贸偶nych ci臋偶ar贸w. R. 1523 z 艂an贸w km. i so艂ty sich pleban w Samokl臋skach pobiera艂 po korcu 偶yta i tyle偶 owsa z 艂anu. W. nale偶y od dawna do proboszcz贸w szubi艅skich, kt贸rym kmiecie p艂acili 3 fertony monety polskiej z 艂anu i da wali po dwa kap艂ony i 30 jaj na 艣w. Marcin. W miejsce dziesi臋ciny snopowej p艂acili po 9 gr. , dawali po 膰wiertni 偶yta i tyle偶 owsa, tudzie偶 obowi膮zani byli plebanowi do pa艅szczyzny. W 1523 by艂o tam 17 艂an. roli wy艂膮cznie so艂ty siej. Po艂owa le偶a艂a pustkami. W r. 1577 by艂y 3 艣lady os. i 2 zagr. ; w r. 1579 4 艣lady os. i 2 zagrod. W艂. 艁. Wieszk贸w al. Wieszkowo, w艣 nad rzek膮 Siemk贸wka, dolnym biegiem So艂omereczy, pow. mi艅ski. Rzeka So艂omorecza od W. przybiera nazw臋 Siemk贸wki. Wieszkowo, w艣 domin. nad rz. Obr膮; z praw. brzegu, pow. ko艣cia艅ski, s膮d w Ko艣cianie, okr. komis. w Krzywiniu, urz. poczt. w Lubiniu, st. dr. 偶el. Stare Rogaczewo odl. 20 klm. . Obszaru ma 277 ha, z czystym dochodem 3051 mrk. Pod r. 1258 i 1294 wymienione mi臋dzy dobrami klasztoru lubi艅skiego. R. 1362 Miko艂aj, s臋dzia pozna艅ski, przys膮dzi艂 W. klasztorowi lubi艅skiemu w procesie z Adamem z Bel臋cina. W艂. 艁. Wieszkuny, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , o 10 w. od Kowna. Wiesznia 1. w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce o 10 w. , okr. wiejski Szantyrowszczyzna, 41 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Karo Wieszczyca Wieszczyce Wieszyntki lino Rudomin贸w. 2. W. , Weszna, w艣 i folw. nad rz. Styr, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. p艂otnickim, gm, Raczysk, odl. od Pi艅ska droga wodna przesz艂o 5 mil, such膮 10 mil. W艣 ma 11 osad, 48 mk. ; cerkiewk臋 mogiln膮; folw. , w艂asno艣膰 dawniej Rymont贸w, teraz Fiedorowicz贸w, 266 dzies. Miejscowo艣膰 poleska, 艂ak obfito艣膰, rybo艂贸wstwo. W. by艂a kr贸lewszczyzn膮 i s膮 o niej wzmianki w dokumen. z XVI w. , gdy zo stawa艂a z ca艂em ks. pi艅skim we w艂adaniu kr贸lo wej Bony oh. Pisc. kn. pinsk. i kleck. kn. , str. 221, 238, 317 i 318. A. Jel. Wiesznie, jezioro, w pow. wilejskim, pod folw. Karolin i wsi膮 Szantyrowszczyzna. Wiesznowoje, w艣, pow. lepelski, nale偶y wraz ze wsi膮 Piotrowskie Pietrowskoje do Wac艂awa Dziedziela. Wieszowa, niem. Wieschowa, w艣 i dobra, pow. tarnowicki, par. kat. w miejscu, ew. Tarnowice. W r. 1885 dobra mia艂y 1185 ha, 10 dm. , 231 mk. 4 ew. ; w艣 435 ha, 174 dm. , 1748 mk. Ko艣ci贸艂 par. kat. i szko艂a kat. Kopalnie galmanu, rudy 偶elaznej. Wypalanie wapna. Par. W. , dek. pyskowickiego, 1869 r. mia艂a 3030 katol, 24 ewang. , 41 izr. Wiesztorty, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Ma艅kowicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra Tyzenbauz贸w Smycz, 32 dusz rewiz. Wieszwiany 1. 偶mujdzkie Wyszwienaj, mko skarbowe nad rz. Judr膮, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadon贸w, o 7 w. na p艂d. wsch. od Telsz, w 1859 r. mia艂o 38 dm. , 376 mk. , ko 艣ci贸艂 katol. , p. wez. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wznie siony w 1758 r. przez Pi艂sudzkiego, filialny tel szewski. Pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1569 r. W. nale偶a艂y do d贸br sto艂owych kr贸lewskich, nast臋pnie przemienione na sstwo al. ciwunostwo niegrodowe wieszwia艅skie. Obejmowa艂o ono W. z przyleg艂o艣ciami i oko艂o 1771 r. by艂o w posiada niu Pi艂sudzkiego, z op艂ata 1489 z艂p. 22 gr. kwarty. Jednocze艣nie by艂o mtem g艂贸wnem po wiatu al. w艂o艣ci wieszwia艅skiej, kt贸ra nieby艂a zbyt rozleg艂a, bowiem pod艂ug popisu szlachty ks. 偶mujdzkiego z 1528 r. stawia艂a na ekspedy cy臋 wojenn膮 tylko 33 koni, licz膮c po 1 koniu z 8 w艂贸k. 2. W. , dobra, tam偶e, o 11 w. od Telsz, w艂asno艣膰 Huck贸w, maj膮, 302 dzies. 7 lasu, 62 nieu偶. . 3. W. , dobra, tam偶e, o 8 w. od Telsz, w艂asno艣膰 Bader贸w. W spisie w艂a艣c. ziemskich z 1889 r. niepodane, 4. W. , dobra, tam偶e, o 8 w. od Telsz; w艂asno艣膰 biskup贸w kowie艅skich. 5. W. , dw贸r. tam偶e, o 9 w. od Telsz, w艂asno艣膰 Dydziul贸w, ma 120 dzies. 9 nieu偶. . W spisie w艂a艣c. ziemskich nazwany W. Nakroszyszki. Wieszynta, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw 艁aweny pr. dop艂. Muszy. Przep艂ywa pod mkiem Subocz i przybiera od lewego brzegu Oszok臋. Wieszyntki, folw. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, par. Wieszynty, o 57 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Pietkiewicz贸w. Wieszynty 1. dw贸r, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Uciany, w艂asno艣膰 Krasowskich, ma 301 dzies. 83 lasu, 60 nieu偶. . 2. W. , w艣 i dobra nad rz. Wieszynt膮. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, par. Wieszynty, o 57 i 58 w. od Wi艂komierza. Dobra, niegdy艣 Niepokojczyckich, nabyte z licytacyi przez Komar贸w, maj膮 1240 dzies. 257 lasu, 279 nieu偶. . Ko艣ci贸艂 katol. paraf. , p. w. 艣w. Micha艂a Arch. , z drzewa wzniesiony przez dziedzica Niepokojczyckiego w 1787 r. Par. katol. , dekanatu ucia艅skiego, 3385 wiernych. Kaplica w Jurgiszkach p. wez. 艣w. Stanis艂awa M臋cz. Wiet, w艣, pow. bychowski, gm. Nowy Bych贸w o 7 w. , ma 72 dm. , 420 mk. ; zapasowy spichlerz gminny, cegielnia. Wieta, Wecza 1616 r. , rzeczka, w pow. kijowskim, ob. Weta. Pod艂ug lustracyi wdztwa kijowskiego z 1616 r. Stanis艂aw Sadkowski, w imieniu archimandryty pieczerskiego, wni贸s艂 za偶alenie, 偶e ks. Korecka do maj臋tno艣ci Jankowicz odj臋艂a gruntu na dwie mile i m艂yn na rz. Weczy zbudowa艂a Jab艂onowski, Ukraina, I, 52. Wieta, Weta, w艣, pow. kijowski, ob. Weta. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. w艂asno艣膰 monasteru Pusty艅skiego Mikulskiego, p艂aci od 1 osiad艂. , 2 zagrod. po 6 gr. W 1628 r. Jow Borecki, metrop. kijowski, jako Ihumen monasteru 艣w. Micha艂a Zo艂otowierchego, wnosi z Wiety z 1 dym. , karczmy Jab艂onowski, Ukraina, I, 40, 77. Wietc 1. Stary, 1583 r. Wieccze Star臋, niem. AltFietz, dobra ryc. nad Wietcis膮, na Kaszubach, pow. ko艣cierski, st. pocz. i kol. G艂odowo, par. kat. Wysin, dawniej Szczodrowo; 770 ha 540 roli or. , 51 艂膮k, 117 lasu; 1885 r. U dm. , 22 dym. , 129 mk. , 77 kat. , 52 ewang. , z kt贸rych na folw. Brulewo Hoch Fietz przypada 1 dm. i 16 mk. ; cegielnia i gorzelnia. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1583 pisze o parafii szczodrowskiej Wieccze Stare 40 w艂o艣cian; ka偶dy ma dawa膰 mesznego p贸艂 korca 偶yta i tyle偶 owsa; lecz prawie nigdy nie daj膮, zamiast tego quo jure, nescitur, tylko 8 groszy p艂ac膮. W tej偶e wsi tylko w tym roku da艂 p. Wiewierski 1 korz. 偶yta, 1 j臋czm. i 1 owsa pag. 35. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂acili tu p. Gr膮bczewski od 2 w艂贸k os. , 3 3 4 folw. i karcz. 9 fl. 26 gr. ; p. Owidzki i S艂awkowski od 3 w艂. fol. 3 fl. ; p. Soba艅ski i Szp臋gawski i Wietcki od 2 1 2 w艂. fol. 2 fl. 7 1 2 gr. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. W贸wczas nale偶a艂a os. do pow. gda艅skotczewskiego. R. 1710 nale偶a艂 St. W. do par. wysi艅skiej i dawa艂 mesznego 8 kor. 偶yta i tyle偶 owsa Wizyta Szaniawskiego, str. 159. Lustracya pruska z r. 1772 wymieniaj膮c dobra szlach, w starostwie kiszewskiem, pisze Stary Wiec nale偶y do p. Gr膮bczewskiego, kt贸ry tu Wiesznie Wiesznie Wiesznowoje Wieszowa Wiesztorty Wieszwiany Wieszynta Wieszynty Wiet Wieta Wietc Wietchin Wietchin Wietcisa sam gospodarzy, tylko kilka morg贸w jest wydzier偶awionych. Tu mieszka 1 szlachcic, 11 dannik贸w, 6 cha艂upnik贸w w艂膮cznie z karczmarzem i kowalem; 12 w艂贸k roli or. , 2 w艂. zaro艣li i nieu偶ytk贸w. Wysiew wynosi 120 kor. 偶yta, 30 j臋czm. , 60 owsa, 8 grochu, 4 tatarki, p贸艂 kor. lnu; plon wydaje trzecie ziarno. Ci, kt贸rzy dzier偶awili rol臋, musz膮 od 24 kwietnia a偶 do 偶niw codzie艅 prac臋 r臋czn膮, czyni膰, ka偶dy musi nadto 2 sztuki drzewa budulcowego zwie艣膰, jako i mierzw臋 z owczarni wywie艣膰 i 3 dni ora膰. Czynszu nie p艂ac膮 偶adnego. M艂ynarz p艂aci 10 tal. czynszu za 15 mr. dzier偶awionej roli. Pog艂贸wne wynosi w og贸le 7 tal. i 60 gr. Stan byd艂a taki kr贸w 12, ja艂owic 6, owiec 100, 艣wi艅 24 ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 127. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 opiewa Stary Wietc, dziedzic Magnificus Gr膮bczewski, 125 mk. kat. , 16 ew. ; daje mesznego 6 1 2 korca 偶yta i tyle偶 owsa str. 134. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisany St. Wietc jako maj臋tno艣膰 szlach. , folw. i karczma, o 13 dym. 2. W. , Nowy, niem. Neu Fietz, w艣 na Kaszubach, nad Bukownic膮, uchodz膮c膮 w pobli偶u do Wietcisy, pow. ko艣cierski, st. pocz. Wysin, par. kat. i st. kol. Skarszewy, filia Szczodrowo. Szko艂a katol. w miejscu; 255 ha 152 roli or. , 20 艂膮k, 38 lasu; 1885 r. 14 dm. , 23 dym. , 119 mk. , 107 kat. , 12 ew. 3. W. Nowy, dobra ryc, tam偶e; 819 ha 452 roli or. , 40 艂膮k, 204 lasu; 12 dm. , 24 dym. , 148 mk. , 81 kat. , 67 ew. na folw. Rymanowice 2 dm. , 18 mk. ; cegielnia. Bobra te znajduj膮 si臋 w parcelacyi i maj膮 by膰 zamienione na dobra rentowe. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1583 pisze Wieccze Nowe, 40 coloni seu mansi et in hoc pago nescitur, quo jure solent componere modios 7 1 2 siliginis, totidem avenae str. 35. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂acili tu possessores od 9 w艂贸k folw. , karczmy, 2 ogr. 10 fl. 26 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. N. W. nale偶a艂 w贸wczas do pow. tczewskogda艅skiego. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710, gdy N. W. przy艂膮czony by艂 do par. wysi艅skiej, opiewa Nobilis D. Petrus S艂awicki, vitricus ecclesiae, solvit modium et medium. Nob. D. Raphael W臋sierski solvit modios duos; Nob. D. Andreas Wietcki solvit mod. 2. Nob. D. Stan. Wietcki solvit 1 1 2. Nob. D. Owidzki solvit modios 4. Nob. D. P艂achecki solvit 1 1 2. Nob. D. Adamus Wietcki l 1 2; Nob. D. Joannes S艂awicki modios 6; Nob. D. Joan. Wietcki a manso uno et 1 4 modium medium. Intelligitur semper medietatemsiliginis et mediet. avenae pag. 183. Lustracya pruska z r. 1772 donosi N. Wietc, dobra szl. w starostwie kiszewskiem, nale偶膮 do 5 szlachty z familii Wyczechowskich, posiada w艂贸k 20 i pustkowie Rymanowice, Maciej Wiecki ma 2 w艂贸ki, a trzej Wieccy razem 3. Ci czterej gospodarz膮 sami, lecz znajduj膮 si臋 w licznych stosunkach. Do nich nale偶y tak偶e 1 w艂贸ka lasu, z kt贸rego drzewo wywo偶膮 do Gda艅ska i z czego si臋 g艂贸wnie utrzymuj膮. Wyczechowski gospodarzy na swoich 2 folw. sam, pustkowie Rymanowice wydzier偶awi艂. Jego wysiew na 2 folw. i pustkowiu wynosi 250 kor. 偶yta, 35 j臋czm. , 50 owsa, 10 grochu, 8 tatarki. Maciej Wiecki wysiewa 10 kor. 偶yta, 3 j臋czm. , 6 owsa, 1 grochu, 1 tatarki, a ostatni trzej razem 24 kor. 偶yta, 3 j臋czm. , 20 owsa, 2 grochu, 2 tatarki. Plon nie dosi臋ga nigdy trzeciego ziarna; nieraz ledwie wysiew si臋 wraca. Arendarz z Rymanowic p艂aci 40 tal. i 45 gr. Opr贸cz tych familii mieszka tu 9 dannik贸w, 10 zagrod. , 2 arendarzy w艂膮cznie z karczmarzem i kowalem u p. Wyczechowiskiego. Ka偶dy dannik p艂aci 4 tal. 45 gr. , karczmarz 20 fl. ; pog艂贸wne wynosi 20 fl. 24 gr. Ka偶dy z szlachty p艂aci 18 gr. Byd艂a ma p. Wyczechowski kr贸w 15, ja艂owic 8, owiec 200, 艣wi艅 20 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. XV, 127. R. 1780 posiadali dobra te Jakub Wyczechowski, Maciej, Andrzej i Wawrzyniec Wieccy i Wawrzyniec Rybi艅ski, by艂o 99 mk. kat. , 10 ew. ; mesznego pobiera艂 prob. skarszewski zt膮d 9 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 13. R. 1789 by艂o 22 dym. Przez Nowy W. sz艂a stara droga Grzymys艂awa, wiod膮ca z Tczewa na Garczyn, Mirowo, Trzcionk臋, Bo偶e Pole i Nowy Wietc do Wysina ob. Zeitsch. d. Westpr. G. V. , XV, 152. Wietchin, w艣, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Cho艂mecz, o 25 w. od Rzeczycy, ma 37 osad; grunta urodzajne. A. Jel. Wietshinin, w XVI w. Vyothchynyno, w艣, fol. , dwie os. nad strum. b. n. , pow. turecki, gm. Kowale Pa艅skie, par. Turek, odl. od Turka 7 w. ; w艣 ma 14 dm. , 205 mk. ; fol. 4 dm. , 68 mk. ; os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 181 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 656 gr. or. i ogr. mr. 578, 艂膮k mr. 40, past. mr. 12, nieu偶. mr. 26; bud. mur. 6, drew. 16; p艂odozm. 11 i 15pol. , wiatrak. W艣 W. os. 21, mr. 38. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y pleban. w Turku tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu, za艣 folw. dziesi臋cin臋 艁aski, L. B. , I, 262. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1533 w艣 Wiotchynino, w par. Kowale, mia艂a 3 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 225. Wietcisa, niem. Fietze, dok. Vethrica, Vetrica, Vetzissa, Vencissa. rzeka, najznaczniejszy dop艂yw Wierzycy. Przybiera swoje miano dopiero po wyj艣ciu z bagien, na zach. od jez. Przywidzkiego le偶膮cych, kt贸re przerzyna w ca艂ej d艂ugo艣ci. W rzeczywisto艣ci jednak bierze sw贸j pocz膮tek w pow. kartuskim, w t. zw. Szwajcaryi kaszubskiej, na wy偶ynie wzn. o 200 mt. npm. , podle Nowej Wsi, niedaleko od 藕r贸d艂a Wierzycy. P艂ynie potem przez jez. Po艂臋ci艅skie ku p艂d. wsch. , wst臋puje w pow. ko艣cierski a nast臋pnie w wymienione bagna. Wydostawszy si臋 z ich p艂d. ko艅ca, wije si臋 wci膮偶 jako ma艂a struga wzd艂u偶 szosy gda艅skoko艣cierskiej, kt贸r膮 Wietierowka Wietiterewo Wietka Wiete艅ca przerzyna w pld. kierunku przy Trzepowie, Szumlisie i Dolnych Hornikowach. Potem trzy ma si臋 szosy wiod膮cej z Nowej Karczmy do Li niewa i mija Skrzydl贸wko, Lubieszyn i Wysin. Nast臋pnie kieruje si臋 ku wsch. i d膮偶膮c za szos膮 i kolej膮 do Skarszew prowadz膮c膮, p艂ynie pod Starym Wietcem, Szczodrowskim M艂ynem, Przer臋bsk膮 Hut膮. Obok drogi z Bo偶egopola do Skar szew skr臋ca nagle ku pld. , przerzyna tor kolei z Pszcz贸艂ek do Ko艣cierzyny, p艂ynie przy Skar szewach, dawnej siedzibie joanit贸w, gdzie two rzy stawy m艂y艅skie i ubieg艂szy odt膮d p贸l mili wpada przy Czystej Wodzie do Wierzycy. D艂u go艣膰 jej kr臋tego brzegu wynosi nieomal 5 mil; brzegi cz臋sto malownicze. Dla znacznego spa du, wynosz膮cego oko艂o 289 st贸p, rzadko kiedy ca艂kiem zamarza ob. Die Kassubei u. Tuchler Haide, von Pernin, str. 71. Z dop艂yw贸w wy mieniamy tylko strug臋 z jez. Przywidzkiego, kt贸re niekt贸rzy jako w艂a艣ciwe 藕r贸d艂o Wietcisy uwa偶aj膮, i Rukownic臋, wpadaj膮c膮 przy Szczodrowskim M艂ynie. K艣. Fr. Wietczyn, Wietczyna, Witczyn, Witczyna, w艣 i dobra poradziwi艂艂owskie nad rzk膮 Jam膮 al. Dziemiank膮, dop艂. jeziora Knia藕 呕yd, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Dziakowicze o 10 w. , 69 w. od Petrykowa a 115 w. od Mozyrza, ma 48 osad. Cerkiew filialna p. wez. 艣w. Jana, drewniana, filialna parochii grabowskiej. Dobra obejmuj膮 oko艂o 744 w艂贸k, nale偶膮 do domin. Dziakowicze, obecnie ks. Hohenlohe. Grunta piaszczyste, 艂膮k i pastwisk obfito艣膰. Wietczyna, Wiczyn, Wiczyna, Witczyn w艣 nad rz. Cn膮, pow. pi艅ski, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Ko偶angr贸dek, o 15 mil od Pi艅ska, ma 42 osady, 171 mk. Cerkiew p. w. 艣w. Tr贸jcy, z r. 1756, fundacyi Jana 艢zczyta, z zapisem 2 1 2 w艂贸k ziemi i 艂膮k; oko艂o 1200 parafian. W艣 nale 偶a艂a za podda艅stwa do domin. Ko偶angr贸dek Szczyt贸w. Miejscowo艣膰 odosobniona, ziemia do bra, 艂膮k obfito艣膰. A. Jel. Wietczyna, pow. mozyrski, ob. Wietczyn. Wietejki 1 w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, par. Leluny, o 74 w. od Wi艂komierza, uw艂aszczona z d贸br Ignapol. 2. W. al. Wieszejki, w艣 w艂o艣c, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Uciany, par. Uszpole. Iszorowie maj膮 tu 76 dzies. 8 lasu, 8 nieu偶. , w艂o艣c. Kiezis 88 dzies. 1 1 2 nieu偶. . Wiete艅ca, niem. Duerrwicknitz, w艣 艂u偶ycka. Wietierowka, fol. , pow. sie艅ski, od 1867 r. Markowskich, 179 dzies. 57 roli, 23 艂膮k, 81 lasu. Wietiterewo, jezioro, w pow. siebieskim, po艂膮czone rzk膮 Ugorynk膮 z szeregiem jezior Siebieskie, Grono, Bia艂e i Nieczeryco, z kt贸rych bierze pocz膮tek rz. Swo艂na. Wietka, rzeczka, w pow. suraskim gub. czernihowskiej, dop艂yw Ipuci. Wietka, mko na lewym, p艂askim brzegu So偶y, pow. homelski, pod 52 33 pln. szer. a 48 50 wschd. d艂ug. , odl. o 20 w. na p艂n. wsch. od Homla, w 2 okr. poL, gm. Wietka. W 1880 r. mia艂o 11 dm. murow. i 994 drewnianych 655 nale偶a艂o do chrze艣cian a 350 do 偶yd贸w, 124 sklep贸w 4 murow. , cerkiew praw. drewn. , dom modlitwy rozkolnik贸w, 6 dom贸w modlitwy 偶ydowskich 1 murow. , 5982 mk. 1310 prawos艂. , 12 katol. , 1 jednowier. , 2111 rozkolnik贸w, 2548 偶yd贸w. W 1860 r. by艂o tu 588 dm. 3 murow. i 4180 mk. 579 prawos艂. , 1953 rozkoln. , 1633 偶yd贸w. W miasteczku znajduje si臋 zarz膮d okr. pol. , urz膮d gminny, s膮d pokoju 8 rewiru okr臋gu homelskiego, komornik s膮dowy, pomocnik nadzorcy akcyznego, szko艂a ludowa, oddzia艂 pocztowy, ambulatoryum wiejskie ze sta艂ym felczerem, apteka, 6 warsztat贸w powro藕niczych, 2 niewielkie garbarnie, 6 wiatrak贸w; przysta艅 na So偶y, na kt贸rej w latach 1872 1880 艂adowano rocznie 艣rednio na 45 statk贸w 317430 pud贸w, warto艣ci 1431404 rs. , wy艂adowano za艣 z 52 statk贸w 379770 pud贸w towaru, warto艣ci 265010 rs. Odbywaj膮 si臋 tu targi tygodniowe i 2 jarmarki doroczne, dawniej bardzo o偶ywione, po przeprowadzeniu jednak przez Homel linii dr. 偶el. maj膮ce zaledwo 30 40000 rs. obrotu. Dobra, dziedzictwo Staniewicz贸w, maj膮 2354 dzies. 100 roli, 160 艂膮k, 1572 lasu; czynsz ze sklep贸w i plac贸w w mku daje 4000 rs. , karczmy i szynki 4000 rs. , m艂yn wodny 300 rs. Gmina obejmuje 13 miejscowo艣ci, ma 1981 dm. , 7069 mk. w艂o艣cian 2543 m臋偶. , 2570 kob. , 1956 dzieci. W艂o艣cianie, w liczbie 2752 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 15703 dzies. 684 pod osadami i ogr. , 7431 roli, 3219 艂膮k, 2805 pastw. i zaro艣li. 1564 nieu偶. , ze sp艂at膮 po 16373 rs. 76 kop. rocznie. W obr臋bie gminy znajduje si臋 6454 dzies. las贸w, nale偶膮cych do w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci. Osada za艂o偶on膮 zosta艂a w 1685 r. przez zbieg艂ych z Rossyi rozkolnik贸w, kt贸rzy osiedlili si臋 na pustej wyspie rz. So偶y, zwanej Wietk膮 i nale偶膮cej do Chaleckich. Wkr贸tce potem liczba osadnik贸w znacznie si臋 powi臋kszy艂a i w pobli偶u W. powsta艂y nowe s艂obody rozkolnicze Kosiecka, Romanowo, Leontjewo. W 1695 r. po艣wi臋con膮 zosta艂a w W. cerkiew rozkolnicza p. w. Pokrowy N. M. P. i ta okoliczno艣膰, jak r贸wnie偶 i zupe艂na swoboda wyznania, spowodowa艂a nowy nap艂yw ludno艣ci, kt贸ra wkr贸tce wynosi艂a 30 do 40000 g艂贸w, zamieszkuj膮cych zar贸wno W. jak i 14 za艂o偶onych w oko艂o niej s艂ob贸d Kosiecka, Dubowy 艁oh, Pansujewka, Maryino, Milcza, Krasna, Kostiukowicze, Buda, Krupiec, Gronia, Niwki, Grab贸wka, Taras贸wka, Spas贸wka. Tak liczne zgromadzenie ludno艣ci rozkolniczej na rubie偶y pa艅stwa niespodoba艂o si臋 rz膮dowi ruskiemu, kt贸ry pierwotnie namow膮 i obietnic膮 przebaczenia i udzielenia 艂ask stara艂 si臋 powr贸ci膰 ich do Rossyi, gdy jednak to nieposkutkowa艂o, w 1735 r. pu艂kownik Wietejki Wietczyna Wietczyn Wietczyn Sytin otrzyma艂 polecenie przekroczy膰 granic臋 Rzpltej i sil膮 przesiedli膰 Wietkowc贸w do Ingiermanlandyi. Wtedy nast膮pi艂a t. zw. przez rozkolnik贸w pierwsza wygonka. Wkr贸tce je dnak zbiegli si臋 tu zar贸wno niekt贸rzy z dawniej szych mieszka艅c贸w jak i rozkolnicy z r贸偶nych stron Rossyi. W 1758 r. fundowano now膮. cer kiew Pokrowska a w pobli偶u niej dwa monaste ry m臋zki i 偶e艅ski. W 1764 r. z polecenia cesa rzowej Katarzyny gen. Maslow na czele 2 pu艂 k贸w przekroczy艂 granic臋 Rzpltej i zebranych w W. do 10000 rozkolnik贸w, przesiedli艂 na Sybery臋 druga wygonka. Odt膮d W. przesta艂a by膰 ogniskiem religijnem dla starowier贸w i sta 艂a si臋 natomiast bogatem, handlowem miastecz kiem. J. Krz. Wietki, osada, pow. bobrujski, w 3okr. pol. , gm. i par. katol. H艂usk, w艂asno艣膰 Sosnowskich, ma przesz艂o 4 w艂贸ki. A. Jel. Wietlica, rzeczka, w gub. mi艅skiej, w艂a艣ci wie lewe rami臋 Horynia, oddzielone w okolicy wsi Ma艂e Or艂y, stanowi granic臋 pow. pi艅skiego i mozyrskiego na przestrzeni dw贸ch mil, a偶 do uj 艣cia Prypeci. D艂uga oko艂o 20 w. A. Jel. Wietlin, w艣, pow. jaros艂awski, na praw. brzegu Sanu, przy drodze z Wysocka do Bobr贸wki, w nizinie wzn. 185 mt, npm. , nad pot. Szk艂o. Par. gr. kat. we wsi, rz. kat. w Laszkach. Szko艂a ludowa lklas. Wraz z posiad艂o艣ci膮 tabularn膮 St. hr. Zamoyskiego i os. Drezin膮 liczy W. 285 dm. i 1538 mk. , 923 gr. kat. , 533 rz. kat. i 82 izr. . Pos. tabularna wynosi 670 mr. roli, 151 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 90 mr. 112 s膮偶. past. , 6 mr. lasu, 53 s膮偶. nieu偶. i 1 mr. 713 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 1738 mr. roli, 221 mr. 艂膮k, 529 mr. past. i 26 mr. lasu. Gleba urodzajna, nap艂ywowa. W艣 oblewa od pld. San, zataczaj膮c tu dwa wielkie 艂uki. Graniczy cz臋艣ciowo w p艂d. stronie z Wysockiem, na wsch. z 艁azami i Laszkami, na p艂n. z Makowiskiem a na wsch贸d z Suchorowem. Cerkiew par. murowana. Uposa偶enie sk艂ada si臋 z 50 mr. roli, 1 mr. 艂膮k, 14 mr. past. , 26 s膮g贸w drzewa i 96 z艂r. dodatku. Mac. Wiet艂uga, mto powiat. gub. kostromskiej, na prawym brz. rz. Wiet艂ugi lew. dop艂. Wo艂gi, przy uj艣ciu do niej rzki Kra艣nicy, pod 57 45 p艂n. szer. a 63 48 wsch. d艂ug. , odl. o 331 w. na p艂n. wsch. od Kostromy. W 1860 r. mia艂o 3 cerkwie, 552 dm. 4 murow. , 2601 mk. , dom go艣cinny, 42 sklep贸w, szpital miejski, szko艂臋 parafialn膮, st. poczt. , przysta艅 handlow膮, 6 zak艂ad贸w przemys艂owych 3 fabr. 艣wiec 艂ojowych i 3 cegielnie. Do miasta nale偶a艂o 2225 dzies. ; dochody wynosi艂y 1826 rs. By艂o 107 rzemie艣lnik贸w. W. stanowi najwa偶niejszy punkt handlowy w gubernii. Na miejscu dzisiejszego miasta w XVIII w. istnia艂a w艣 Wierchnieje Woskresienie, kt贸ra w 1778 r. wyniesiona na mto powiat. namiestnictwa kostromskiego, otrzyma艂a nazw臋 Wiet艂ugi. Wiet艂ugski powiat, we wschodniej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 262 mil al 12672 w. kw. Powierzchnia przewa偶nie niska i b艂otnista; niewielkie wynios艂o艣ci ci膮gn膮 si臋 na prawym brzegu rz. Wiet艂ugi. Gleba w cz臋艣ci po艂udniowej gliniasta, w 艣rodkowej ilasta, w p艂n. piaszczysta. Ca艂y prawie powiat pokryty jest lasami, zw艂aszcza za艣 cz臋艣膰 le偶膮ca na lew. brzegu Wiet艂ugi. Pod lasami znajduje si臋 do 1172113 dzies. W drzewostanie przewa偶a sosna, jod艂a, osina, lipa i brzoza. Najwa偶niejsza rzeka Wiet艂uga sp艂awna na ca艂ej przestrzeni, przybieraj膮ca w granicach powiatu Ma艂膮 Wochtom臋, Wielk膮 Kaksz臋, Nej臋, Jakszang臋, W. i M. Szang臋 i in. Wi臋kszych jezior niema; b艂ot wiele, zw艂aszcza na lewym brzegu Wiet艂ugi. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 68000 mk. , zamieszkuj膮cych 678 osad, maj膮cych 8602 dm. W tym偶e r. by艂o tu 37 cerkwi i 104 kaplic. Opr贸cz Wielkorus贸w w powiecie przebywa przesz艂o 1600 Czeremis贸w. Rolnictwo s艂abo rozwini臋te. Pod rol膮 znajdowa艂o si臋 do 89376 dzies. , pod 艂膮kami 47825 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 24200 sztuk koni, 43900 byd艂a rogatego, 28700 owiec, 11180 trzody chlewnej. Pszczelnictwem zajmuj膮 si臋 g艂贸wnie Czeremisi rocznie sprzedaj膮 do 1000 pud贸w miodu. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi przemys艂 le艣ny p臋dzenie dziegciu i smo艂y, wyr贸b rog贸藕ek, budowa statk贸w, wypalanie w臋gli itp. oraz my艣listwo. Przemys艂 fabryczny ogranicza si臋 prawie wy艂膮cznie na p臋dzeniu dziegciu, terpentyny i smo艂y. Nadto by艂o w 1860 r. w powiecie 4 gorzelnie i 1 odlewnia 偶elaza. Wiet艂y, w艣 nad Prypeci膮, pow. kowelski, prawie na granicy p艂n. wsch. powiatu. Wiet ma al. Wit ma, rzeka, w gub. or艂owskiej, lewy dop艂yw Desny lew. dop艂. Dniepru. Wietochma, w艣, pow. orsza艅ski, od 1876 r. Titowych, 153 dzies. 54 roli, 20 艂膮k, 70 lasu; m艂yn wodny daje 1000 rs. Wietoczka, w艣, pow. rohaczewski, dziedzictwo Drobyszewskich, ma 160 dzies. ziemi dworskiej 55 roli, 15 艂膮k, 80 lasu; m艂yn wodny i folusz daj膮 150 rs. ; garbarnia. Wietosze, za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm. Niemenczyn o 12 w. , okr. wiejski Traszkuny, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Giejany. Wietoszki, w艣 i dobra, pow. kobry艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Zbirohi, o 32 w. od Kobrynia. W艣 ma 116 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 25 1 2 艂膮k i past. , 5 lasu, 5 nieu偶. oraz 175 nale偶膮cej do r贸偶nych os贸b 15 艂膮k i past. , 44 艂asu, 7 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Ancut贸w, 162 dzies. 23 艂膮k i pastw. , 22 艂asu, 12 nieu偶. . Wjetosz贸w, w艣 na 艁u藕ycach ob. t. V, 844. Wietraczek, jezioro, w pow. starogardzkim. Wiet艂y Wiet艂uga Wietlin Wietki Wietki Wiet Wietochma Wietoczka Wietosze Wietoszki Wietraczek Wietr膮ja Wietraniszki Wietranka Wietro艂ausz Wietrow Wietrowka Wietryca Wietrynka Wietryno Wietrzanka Wietrzna g贸ra Wietrznica Wietrznik Wietrzniki Wietrzno Wietrzychowice Wietraniszki Bartnicki r贸w uprowadza jego wody do W臋giermucy. Ob. Rusek. Wietraniszki, za艣c. w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol. Wietranka, ob. Wietrzanka. Wietr膮ja, jezioro, w pow. trockim. Wietro艂ausz, jezioro, w pow. trockim, Wietrow, niem. Wetro, w艣 艂u偶ycka. Wietrowka, przedmie艣cie mka Krylowa, ob. Wiatr贸wka. Wietryca al. Otryca, w艣 nad rz. W. Otr膮, pow. duchowszczy艅ski gub. smole艅skiej, o 30 w. na p艂n. wsch. od Duchowszczyzny, ma 2 dm. , 26 mk. , gorzelni臋 od 1850 r. , p臋dz膮c膮 rocznie oko艂o 49000 wiader spirytusu. Wietrynka, rzeczka, w pow. nowogr贸dzkim, dop艂. 呕erabi艂贸wki lew. dop艂. Myszanki. Wietryno, mko, pow. lepelski, w 4 okr. pol. , gm. Wietryno, st. poczt. Woroniecz, o 65 w. od Lepla a 133 w. od Witebska, 149 mk. , cerkiew paraf. p. w. 艣w. Micha艂a. W艂asno艣膰 Przesieckiego i Gli艅skiej. Gmina, w pln. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. z gm. 呕o艂nowo, od wschodu z gm. pow. po艂ockiego bono艅sk膮 i Turowi, od pld. z gm. Uszacz, od zach. z gm. Orzechowo, obejmuje 53 miejscowo艣ci, maj膮ce 424 chat w艂o艣c. obok 68 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, liczy 3155 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3747 dzies. ziemi. Oh. Nacza 10. Wietrzanka, Wietranka 1. przedm. mka 艁uczy艅ce ob. , w pow. mohylowskim, nad rz. Nemij膮 dop艂yw Dniestru, 51 dm. Por贸w. Wia tr贸wka, 2. W. , s艂ob贸dka do wsi Malinowce, nad Dniestrem, pow. kamieniecki, okr. poL i par. kat. 呕waniec, gm. Hawry艂owce, par. praw. Malinowce, ma 32 osad. Nale偶y wraz ze wsi膮 Malinowcami do wsi Hry艅czuka. Por贸w. Malinowiecka S艂ob贸dka. X M. O. Wietrzna g贸ra, ob. Kazimierz t. III, 925. Wietrznica al. Wie艂trnica, w贸lka do Zabrze 偶a, w pow. s膮deckim, w pobli偶u uj艣cia pot. So snowego z lew. brzegu do Dunajca, tworz膮cego tu serpentyn臋 ku wschodowi wygi臋t膮. Przez t臋 osad臋 prowadzi go艣ciniec z Nowego S膮cza do Kro艣cienka. Graniczy na p艂n. z Zabrze偶em, na zach. z Ochotnic膮 a na p艂d. z Tylmanowa. Na dana r. 1280 klasztorowi w Starym S膮czu i po siada艂a za D艂ugosza 1 艂an kmiecy, so艂tystwo na 1 艂anie wolnym, zagr贸d za艣 i karczem nie by 艂o L. B. , II, 251. Nale偶y do par. rzym. katol. w 艁膮cku. Mac. Wietrznik, wzg贸rze 405 mt. , na granicy Kobylan i Radwanowic, w pow. krakowskim. Wietrzniki, pow. pu艂tuski, ob. K膮tne W. Wietrzno z So艣ninami, w艣, pow. kro艣nie艅ski, w r贸wninie wzn. 314 mt, npm. , na lew. brzegu Jasiela, przy go艣ci艅cu z 呕migrodu do R贸wnego, odl. 4, 5 klm. od Dukli. Od p艂n. wzg贸rza pokryte sosnowemi lasami, si臋gaj膮ce 426 mt, , od p艂d. la sy szpilkowe na wynios艂o艣ciach do 403 mt. . Wznies. ku zach, nie znaczne. Par. w B贸brce, Wp艂d. cz臋艣ci le偶y Wola Albinowska. W艣 ma szko 艂臋 ludow膮. Kotlina wsi posiada wielkie bogactwa w obfitych 藕r贸d艂ach nafty. Dokonywano tu bardzo g艂臋bokich wierce艅 przy poszukiwaniu nafty i otrzymywano wielkie wytryski ropy w kopalniach, daj膮ce po 1500 beczek dziennie a znajduj膮cych si臋 na wzg贸rzach p贸艂nocnych i po艂udniowych. Za艂o偶ono tu szko艂臋 wiertnicz膮. Wed艂ug spisu z r. 1880 mia艂o W. 100 dm. i 503 mk. , 499 rzym. kat. i 4 izrael. Pos. tabularna, Chl臋bowskich ma 181 mr. roli, 3 mr. 1474 s膮偶. ogr. , 14 mr. pastw. , 59 mr. lasu, 7 mr. nieu偶. i 1563 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 397 mr. roli, 38 mr. 艂膮k i 29 mr. pastw. Graniczy na pln. z B贸brka, na zach. z 艁臋kami, na p艂d. ze Zboiskami, na wsch. z R贸wnem. Mac. Wietrzychowice al. W. Wielkie, w艣 i folw. , majorat, pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Ko艂a 29 w. ; w艣 ma 4 dm. , 89 mk, , 18 os. , 34 mr. ; folw. 5 dm. , 19 mk. , 522 mr. ; wchodzi w sk艂ad d贸br Oba艂ki. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 69 mk. Ob. Oba艂ki. Wed艂ug reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 we wsi Wietrzychowice, w par. Przedecz, Wietrzychowski p艂aci艂 od 1 2 lana km. i 1 zagr. Inne cz臋艣ci nie mia艂y kmieci. Cz臋艣膰 W. Dzier藕owa zamieszkuj膮 Jan G膮siorowski z bratem 2 艂any i Wojciech Nazniegniewski 2 艂any. Inn膮 cz臋艣贸, zwan膮 1539 r. W. Pulpye, 1582 W. Pu艂kpie, zamieszkuje 4 Wietrzychowskich, maj膮cych 4 1 2 艂an. i 4 zagr. Pawi艅. , Wielkop. , II, 23, 25. Wietrzychowice, w艣, w XV w. Dzyetrzychowycze, w艣, pow. d膮browski, w r贸wninie wzn. 184 mt. npm. , na lew. brzegu Dunajca, przy uj艣ciu pot. Kisieliny. Wraz z obszarem wi臋k. pos. ma 103 dm. i 632 mk. , 550 rzym. kat. a 82 izrael. Wi臋k. pos. Jana br. Konopki ma 165 mr. roli, 14 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 62 mr. pastw. , 16 mr. lasu, 1 mr. nieu偶. i 3 mr. 663 parcel budowl. ; pos. mn. 233 mr. roli, 45 mr. 艂膮k i 12 mr. past. Par. rzym. kat. zosta艂a za艂o偶on膮 zapewne w XIV w. , wymienia j膮 bowiem D艂ugosz L. B. , II, 150. P贸藕niejszy ko艣ci贸艂 pochodzi艂 z r. 1529, zosta艂 jednak r. 1802 rozebrany a dzisiejszy drewnia ny postawi艂a w 1807 r. hr. Katarzyna Ossoli艅 ska. Pr贸cz ko艣cio艂a paraf. jest jeszcze kaplica na cmentarzu. Paraf. dek. wojnicki obejmuje wsi Miechowice, D臋blin, Nowopole, Wol臋 Rogow sk膮, Jagodniki, Jadowniki, Miechowiczki, Sikorzyce, Siedliszowice. Wed艂ug reg. pob. pow. wi艣lickiego z r. 1579 w艣 W. , nale偶膮ca do prepo zytury krakowskiej, mia艂a 3 osad. , 2 1 2 艂anu, 1 zagr. , 2 kom. , 2 zagr. Mnichowska p艂aci艂a od 6 osad. , 3 艂an. , 1 cha艂. , 1 kom. , 1 biednego Pa wi艅ski, Ma艂op. , 232. Graniczy na p艂d. z Sikorzycami, na zach. z Miechowicami Wielkiemi, na p艂n. z D臋blinem. Mac, Wiewiec Wiewieliszki Wiewiery Wiewierz Wiewierzyn Wiewiorany Wiewi贸rczyn Wietullen Wietrzychowo, pow. kolne艅ski, ob. Ko艂aki W. Wietrzychowo, niem. Dietrichsdorf, w艣 i dobra, pow. niborski, st. poczt. Neidenburg. Wietrzyn, mko, pow. lepelski, oh. Wietryno. Wietrzynka, w艣, pow. mohylowski, ob. Wietrzanka. Wietsecza, Vetscza, rzka, ob. Kie艂baska. Wietsza, ob. Wieczsza. Wietuchna, w艣, pow. czerykowski, gm. Studzienica, ma 92 dm. , 1166 mk. Wietucie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , pa. 呕agory, o 53 w. od Szawel. Wietullen, pow. szy艂okarczemski, ob. Michel 5. . Wietusze, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. 艁abardzie, par. Ret贸w, o 85 w. od Rossie艅. Wietwica 1. w艣, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce, o 77 w. , od Mozyrza. 2. W. , w艣, pow. rohaczewski, gm. Merku艂owicze o 7 w. , ma 31 dm. , 214 mk. ; zapasowy 艣pichlerz gminny. Wietyckie, Wieczyce, sio艂o, w dawnem wwdztwie kijowskiem, nale偶a艂o do d贸br biskup贸w kijowskich. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa kijowskiego z r. 1571 r. wnosi od 7 ogr. a w 1581 r. od 4 zagr. po 6 gr. Jab艂onowski, Ukraina, 23, 37. Wietynga, rzka, w pow. wi艂komierskim, pod wsi膮, 艢li藕e. Wietzischen, w艣, pow. nizinny, st. poct. Skoepen. Wiew, jezioro, w pow. rohaczewskim, rocznie po艂awia si臋 oko艂o 20 pud. ryb. Wiewiec, w艣, folw. , m艂yn, i W. Poduchowny, w艣, pow. noworadomski, gm. Zamo艣cie, par. Wiewiec, le偶y na prawo od traktu z Brze藕nicy do Szczercowa, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, dom przytu艂ku dla ubogich fundusz, m艂yn, karczm臋, 83 dm. , 672 mk. , 1361 mr. wlo艣c, 1037 folw. 354 roli, 4 os. m艂y艅. , 3 mr. karcz. , 6 probostwa. W. Poduchowny ma 6 dm. , 40 mk. , 95 mr. wlo艣c. W r. 1827 by艂o 42 dm. , 459 mk. W. majorat nadany r. 1839 gener. Kuprjanowowi, sk艂ada si臋 z folw. W. , Kruplin i Wiewiecka Wola, obejmuje w og贸le 1778 mr. 886 mr. roli. Jestto staro偶ytna osada. Dziesi臋ciny tej wsi i okolicznych stanowi艂y uposa偶enie jednej kanonii przy ko艣ciele gnie藕nie艅skim, zwanej wiewieck膮 fundi Wiewiec i utworzonej zapewne przy organizacyi kapitu艂y. Ko艣ci贸艂 paraf. istnia艂 ju偶 tu zapewne w XIII w. , jak o tem 艣wiadcz膮wzmianki w aktach kapitu艂y. Wie艣 sama jest siedzib膮, rodu Jastrz臋bczyk贸w. Ko艣ci贸艂 by艂 wzniesiony p. w. 艣w. Marcina, s艂yn膮艂 w nim zdawna obraz M. Boskiej, uwa偶any za cudowny. Obecny ko艣ci贸艂 murowany stan膮艂 staraniem parafian r. 1861. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece w W. dawa艂y dziesi臋cin臋 kanonii gnie藕n. , za艣 plebanowi meszne po 2 kor. 偶yta, tyle偶 owsa, zagrodnicy za艣 kol臋d臋 po groszu. 艁any folw. i 5 艂an贸w km. z kt贸rych cztery nie by艂y osiad艂e, tudzie偶 2 karczmy dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi. Uposa偶enie plebana stanowi艂y place, trzy 艂膮ki i dwa i p贸l 艂an贸w roli 艁aski, 艁. B. , I, 488, 489. W r. 1552 Roksicki i Jan Kruszewski p艂ac膮 tu od 23 osad. i 12 lan. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 283. W. par. , dek. noworadomski, 2450 dusz. Wiewiecka Wola, w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. Zamo艣cie, par. Wiewiec, ma 83 dm. , 456 mk. , 985 mr. w艂o艣c, 190 mr. folw. i 4 mr. os. karcz. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 29 dm. , 239 mk. Folw. nale偶y do majoratu Wiewiec Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 kanonii gnie藕nie艅skiej a plebanowi tylko po groszu, to偶 samo dwie karczmy z rol膮. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 w艣 Wiewiecka Wola mia艂a 12 osad. , 8 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 283. Wiewieliszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz. W艂o艣c Nowikas ma 50 dzies. 8 lasu, 18 nieu偶. . Wiewiery Mniejsze i Wi臋ksze, dwie wsi, pow. dyneburski, par. Kras艂aw, nale偶a艂y do folw. Jezierce 呕ab贸w. Wiewierz 1. w XVI w. Wyewyerze, folw. , pow. kutnowski, gm. Rdut贸w, par. Dzierzbice, ma 3 dm. , 58 mk. , 250 mr. roli i 50 mr. lasu. Nale偶y do d贸br Dzierzbice. Na pocz膮tku XVI w. W. nale偶a艂 do par. Chod贸w wcielonej teraz do Dzierzbic. Dwa 艂any folw. szlacheckie dawa艂y za dziesi臋cin臋 po 10 gr. pleban. w Chodowie, kmiecie za艣 dawali pleban. w K艂odawie 艁aski, L. B. , II, 853 i 958. W r. 1576 w艣 W. , w pow. 艂臋czyckim, par. Chod贸w, w艂asno艣c Jana Siera kowskiego, mia艂a 11 lan. , karczm臋, 13 osadn. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 81. 2. W. , ob. Ka艂kowa Wola i Wewierz, Br. Ch. Wiewierzyn, wybud. , pow. obornicki, s膮d, okr. komis. i poczta w Rog贸znie. Wiewiorany al. Wowierany, pow. oszmia艅ski, ob. Ostrowiec 2. Wiewi贸rczyn, w XVI w. Wyewyerczyno, w艣 i folw. , pow. 艂贸dzki, gm. i par. 艁ask. W艣 ma 21 dm. , 156 mk. , 232 mr. ; folw. 1 dm. , 12 mk. 1170 mr. 460 roli. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 95 mk. W. wchodzi艂 w sk艂ad d贸br rz膮d. 艁ask. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 dawano ko艣cio艂owi gnie藕nie艅skiemu, pleban za艣 w 艁asku pobiera艂 tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 448. W r. 1552 p艂acono pob贸r od 15 osad. Wiewi贸rczyn, niem. Wewiorschin, w艣 szlachecka, w pow. mogilnickim dzi艣 偶ni艅skim, s膮d w Trzemesznie, okr. kom. w Janowcu a poczta w Rogowie. Ma 543 ha obszaru, z czystym dochodem 3306 mrk. Le偶y przy go艣ci艅cu, wiod膮cym z Rogowa na Tonowo do 呕ernik, w艣r贸d jezior, mi臋dzy Izdebnem a Sk贸rkami. Do go艣ci艅ca tego przy艂膮cza si臋 w W. droga z Ka Wietrzychowo Wietucie Wietuchna Wietsza Wietsecza Wietrzynka Wietrzyn Wiew Wiewiecka Wietzischen Wietynga Wietyckie Wietwica Wietusze Wiewi贸rka Wiewi贸rki czkowa. Powierzchnia wznosi si臋 przy dworze do 107, 8 mt. npm. Inne punkty si臋gaj膮 do 99, 3 i 106 1077 mt npm. , na p艂d. wscho dzie pochyla si臋 powierzchnia przy 呕abiaku do 95, 7 mt. Zt膮d o 1100 krok贸w w tym samym Merankii, przy odp艂ywie jeziora Rogowskie go do jez. Izdebna, wzn. 92, 7 a o kilkaset kro k贸w na pld. od 呕abiaka pag贸rek wzn. 101, 4 mt. Sie膰 drobnych zbiornik贸w w贸d, z kt贸rych wschodnie odp艂ywaj膮 do jez. Wolskiego, a zach. do po艂udniowej cz臋艣ci jez. Tonowskiego, nale偶膮 cego do Sk贸rek, stanowi膮 p艂n. granic臋 od Tono wa. Inne podobne zbiorniki nie maj膮 odp艂ywu. Na wschodzie si臋ga obszar W. do zach. brzegu jezior Wolskiego i Izdebna, na p艂d. do jez. Ro gowskiego i do rz. We艂ny, a na zach. do wsch. brzegu jeziora, nale偶膮cego do Sk贸rek. Przy od p艂ywie jeziora Izdebno do Rogowskiego znajduj膮 si臋 znaczne pok艂ady torfu. Przysio艂ek 呕abiak stoi o 1600 krok贸w na p艂d. wsch贸d od dworu, przy drodze do Rogowa, do kt贸rej o 900 krok贸w dalej sp艂ywa dro偶yna z Izdebna. Lasy, ci膮gn膮ce si臋 niegdy艣 ku p贸艂nocy a偶 pod 艢wi膮tkowo, znik艂y w znacznej cz臋艣ci. Jaki艣 W. by艂 r. 1247 r贸 wnocze艣nie z Jelitowem nadany ko艣cio艂owi po zna艅skiemu. Opisywany tu W. pojawia si臋 do piero r. 1300. Arcyb. Jaros艂aw zak艂adaj膮c i uposa偶aj膮c w katedrze gnie藕nie艅skiej altary膮 p. w. P. Maryi i 艣w. Stanis艂awa, przekaza艂 jej, mi臋dzy innemi, dziesi臋cin臋 sto艂owa z W. , kt贸re te藕 wspominane jest r. 1363 przy sposobno艣ci uposa偶enia dziesi臋cin膮 z Chwalibog贸w altaryi 艣w. Miko艂aja, za艂o偶onej przez Fr膮czka z Cerekwicy, p贸藕niejszego cze艣nika kaliskiego. W r. 1415 Mi cha艂, pleban w Izdebnie, uk艂ada艂 si臋 o dziesi臋ci ny wiewi贸rczy艅skie z S臋dziwojem, dziedzicem poblizkich Sk贸rek. Pleban w Izdebnie pobiera艂 dziesi臋cin臋 snopow膮 z r贸l dziedzicznych na W. ; kmiecie p艂acili zamiast kol臋dy po groszu z ka 偶dego 艂anu a zagrodnicy po p贸艂 grosza. Mi臋dzy r. 1577 i 1620 by艂y tu 3 艣lady os. , rybak, kmiec i 1 zagr. Oko艂o r. 1793 posiada艂 t臋 maj臋tno艣膰 Sulerzycki, p贸藕niej 艁ubie艅ski, Kunowski i a w ko艅cu Niemiec. Par. w Izdebnie. W. ma 542 ha obszaru 418 roli, 15 艂膮k, 24 pastw. , 44 lasu, 6 nieu偶. , 4 wody, tudzie偶 gorzelni臋 i cegielni臋. W ko艅cu r. 1885 by艂o tu 9 dym. i 183 mk. 158 kat. , 25 prot. . Na przys. 呕abiak przypada艂 1 dm. , 6 mk. W艂. 艁. Wiewi贸rka, w艣 i folw. , pow. wielu艅ski, gm. Boles艂awiec, par. W贸jcin, odl. od Wielunia 23 w. ; w艣 ma 16 dm. , 146 mk. ; folw. 1 dm. , 8 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 83 mk. Powsta艂a na obszarze d贸br Chr贸艣cin. Wiewi贸rka, pow. lidzki, ob. Wawerka. Wiewi贸rka, w艣, pow. pilzne艅ski, w r贸wninie, u 藕r贸de艂 pot. Wolskiego, uchodz膮cego wraz z pot. , Grabiny z lew. brz. do Wis艂oki. Przez w艣 prowadzi go艣ciniec z D臋bicy do Zassowa odl. 3 klm. . Najbli偶sza stacya dr, 藕el. w Czarny, odl. 9 klm. Wznies. obszaru si臋ga 252 mt. Par. rzkat. w Zassowie. Jest to du偶a w艣, licz膮ca wraz z obszarem dwors. 228 dm. i 1194 mk. , 1125 rz. kat. , 28 prot. i 41 izrael. Par. tabularna ma 111 mr. roli, 7 mr, 艂膮k, 13 mr. ogr. , 4 mr. past. , 1 mr, nieu偶. i 1 mr. 301 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 1442 mr. roli, 112 mr. 艂膮k i 115 mr. pastw. Za D艂ugosza otrzyma艂 t臋 wie艣 Stanis艂aw T臋czy艅 ski za zon膮 L. B. , I, 15, II, 259; mia艂a w贸w czas 40 lan. km. a 3 lany zamieniono na folwark. W 1508 Pawi艅. , Ma艂op. , 466 Wyewyorka, Borowa, Jazwyny, Mokre, Zass贸w, Nagoszyn, Korzeni贸w i Wolyca, Barbary z Ro偶nowa, kaszt. krak. , zap艂aci艂y poboru 34 grzyw. 26 gr. W r. 1535 Jan Tarnowski p艂aci艂 tu od 46 kmieci na 艂anach niewymiernych, o r贸偶nych czynszach, karczmy p艂ac膮cej 4 grzywny i 2 m艂yn贸w. Czynsz wynosi艂 15 grzyw. 6 gr. , 76 korcy owsa, pr贸cz tego dawano jaja, koguty. Zagrodnik贸w do po s艂ug by艂o 8, znajdowa艂o si臋 4 sadzawki, dw贸r i predium. W 1581 podaje spis pobor贸w ibid, 247 liczb臋 46 kmieci, 8 1 4 艂an贸w, 1 zagr. , 3 kom. z byd艂em, 5 bez byd艂a i 3 rzemie艣l. wiejskich. By艂o to ulubione miejsce pobytu wiel kiego hetmana kor. i kaszt. krak. , kt贸ry w tutej szym dworze 16 maja 1561 zeszed艂 ze 艣wiata, licz膮c 73 lat. Po jego 艣mierci przesz艂a W. na c贸rk臋 Zofi膮, kt贸ra wnios艂a W. w dom ks. Ostrog skich. Ksi膮偶臋ta przebywali r贸wnie偶 cz臋sto w W. jako te藕 i ich spadkobiercy ks. Zas艂awcy, po kt贸rych dziedziczyli j膮 ks. Sanguszkowie. Do piero w 1775 wdowa po ks. Januszu, marsza艂ku w. lit. , po艣lubi艂a Rogali艅skiego Bali艅ski, Star. PoL, 487, po kt贸rej to rodzinie posiada艂 W. Wi ktor Zbyszewski a teraz dr. Fr. S臋dzielowski. W. graniczy na pln. z Zassowem i Mokrem, na wsch. z Nagoszynem, G贸r膮 Motyczn膮, na p艂d. z Wielk膮 Wol膮 a na zach. z R贸偶膮. Mac. Wiewi贸rka, niem. Susannenthal, w艣, w Pomezani, pow. suski, st. p. Rudzicz, par. kat. I艂awa; 100 ha 84 roli orn. , 10 艂膮k, 18 dm. , 32 dym. , 144 mk. , U kat. , 133 ew. Wiewi贸rka, niem. Benjaminsthal, w艣, pow. sycowski, niedaleko Mi臋dzyboru, par. kat. i ew. Mittelwalde, ma 19 ha, 19 dm. , 129 mk. 25 katol. . Wiewi贸rki, niem. Wietworken, dok. Weburg, Weeburg, Weberg, Weborg, Wiewiork, w艣, le艣n. i kol, , pow. grudzi膮dzki, st. poczt. i szko艂a ew. w miejscu, par. kat. B艂臋dowo, 957 ha 829 roli orn. , 61 艂膮k, 5 lasu; 1885 r. 92 dm. , 103 dym. , 774 mk. , 125 kat. , 649 ew. R. 1891 powzi臋to zamiar za艂o偶enia tu cukrowni. Na obszarze wsi znaleziono w torfie toporek z gnejsu ob. Obja艣n. do mapy Ossowskiego, str. 99, a w r. 1892 przy kopaniu kamieni fundamenta jakie艣 wie偶y staro偶ytnej i naczynie z 5 szel膮gami krzy偶ackiemi. Za czas贸w zakonu nale偶a艂y W. do komturstwa pokrzywnickiego. R. 1339 nadaje w贸jt rogozi艅ski Fryderyk v. Spira Piotrowi 4 w艂贸ki so艂eckie Wiewi贸rka Wiewi贸rz Wiewirsie Wiewi贸r贸w w W. na prawie che艂m. i 1 3 kar s膮dowych. R. . 1404 nadaje te w艂贸ki w. mistrz Konrad v. Jungingen so艂tysowi Bartuszowi Neuburger. Ksi臋gi szkodowe krzy偶ackie donosz膮, 偶e po bitwie pod Grunwaldem w艣 zosta艂a przez nieprzyjaci贸艂 spalona, przyczem 7 ludzi zgin臋艂o; straty obliczono na 940 grzyw. W. m. Pawe艂 v. Russdorf 1422 41 nadaje z 7 pustych w艂贸k 2 Piotrowi Brieg, po jednej Wawrzy艅cowi Plenchau, Marcinowi Kolech, Maciejowi Lorehe i Maciejowi Schmidt, nadanie si贸dmej w艂贸ki zastrzegaj膮c sobie na czas p贸藕niejszy. Rejestry czynszowe z r. 1435 podaj膮 W. w艂贸k 60, z tych ma so艂tys 4, proboszcz 4 wolne, karczmarz jedn臋, 3 s膮 puste. R. 1442 by艂o 52 w艂贸k czynszowych i osiad艂ych. Za czas贸w polskich zastawi艂 r. 1566 Melchior Mort臋ski, starosta Pokrzywnicki, w艣 t臋 za 2000 fl. wojewodzinie che艂mi艅skiej El偶biecie z lulenburg贸w. R. 1569 zosta艂 ten kapita艂 sp艂acony. R. 1595 prosi Woj. Grotkowski, so艂tys w W. , o odnowienie przywileju so艂eckiego z r. 1404, co te藕 nast膮pi艂o. Wskutek wojen szwedzkich W. tak podupad艂y, 偶e wizytator Strzesz znalaz艂 tu oko艂o r. 1670 tylko 2 chaty i 7 mk. Lustracya starostwa pokrzywnickiego z r. 1765 wymienia, jako arendarzy 35 1 2 w艂贸k, Marcina Key, Jakuba, Marcina i Paw艂a Polskich, Paw艂a i Andrzeja Pritz, Marcina Pankau, Jana Feltner, Jana Thielmann, Chrystyana Buchmann, Pawia i Micha艂a Veit, Jakuba Sommerfeld, Hermana Gert, Marcina Hess i karczmarza Stan. Piotrowskiego, kt贸rzy razem p艂acili 1370 fl. ; jeden leman p艂aci艂 fl. 50 do regimentu. Wolne so艂ectwo kupi艂 r. 1771 Jan D膮bski z obowi膮zkiem odstawiania czwartej cz臋艣ci dochod贸w do kasy kr贸lewskiej. Tego偶 roku puszcza hr. Keyserling, ststa Pokrzywnicki, owe 35 w艂. 15 mr. 12 osadnikom za 2300 fl. zakupnego i 40 fl. rocznego czynszu od w艂贸ki na lat 40 w dzier偶aw臋. Opr贸cz r贸偶nych ci臋偶ar贸w, do kt贸rych byli zobowi膮zani wzgl臋dem dworu i rz膮du, dawali mesznego po p贸艂 korca 偶yta i tyle偶 owsa od w艂贸ki, nadto kol臋dy po 12 gr. od w艂贸ki. R. 1829 odebrali rol臋 swoj膮, posiadan膮 dot膮d w dzier偶awie, na w艂asno艣膰, przyczem ich prawa i ci臋偶ary na nowo uregulowane zosta艂y ob. Gesch, des Graudenzer Kreises Ton Froelich, II, str. 346 348. Dawniej posiada艂y W. sw贸j ko艣ci贸艂 paraf. , murowany, z czas贸w krzy偶ackich, p w. 艣w. Wojciecha. O艂tarzy posiada艂 trzy. Posadzka i sklepienie by艂y drewniane. Na ambonie umieszczone by艂y herby Leliwa i Sternberg. Proboszcz posiada艂, opr贸cz ogrodu i 艂膮k, 4 w艂贸ki roli w 3 polach i wolne drzewo opa艂owe i budulcowe w lesie starostwa. Mesznego pobiera艂 od 13 w艂o艣cian w W. po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa od ka偶dej w艂贸ki osiad艂ej; so艂tys dawa艂 po 2 kor. ; tak samo od w艂o艣cian w Goryniu; lecz tam so艂tys dawa艂 po korcu. Opr贸cz tego nale偶a艂y do parafiii Turznica, Hannowo i m艂yny Daszkowe i Skrobacz. Jako proS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. boszcz贸w wymieniaj膮 wizyty r. 1588 Miko艂aja z Mokrego, 1626 Jana Caesiusza; ostatni nazy wa艂 si臋 Micha艂 Rolirad 1640. W czasie wojen szwedzkich ko艣ci贸艂 podupad艂. Oko艂o r. 1670 by艂 ju偶 tylko filialny i przy艂膮czony do B艂臋dowa, zk膮d proboszcz co 2 tygodnie przyje偶d偶a艂 z nabo偶e艅 stwem. Szko艂a znajdowa艂a si臋 przy cmentarzu; by艂 te偶 i szpital parafialny. Z czasem luteranizm tak si臋 tu rozszerzy艂, 偶e liczba katolik贸w coraz bardziej si臋 zmniejsza艂a. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 wylicza tylko 6 komunikant贸w, wizyta Potockiego z r. 1706 we W. 8, w Goryniu 68. Wskutek tego ko艣ci贸艂 podupad艂. B. 1725 znisz czy艂 go ogie艅 od piorunu tak, 偶e tylko 4 艣ciany pozosta艂y. Jednak po odnowieniu odprawia艂o si臋 w nim nabo偶e艅stwo a偶 do r. 1830. Wr. 1836 zosta艂 rozebrany. Cztery w艂贸ki ko艣cielne zosta艂y ju偶 r. 1829 w wieczyst膮 dzier偶aw臋 wydane ob. Utracone ko艣cio艂y p. k艣. Fankidejskiego, str. 63. K艣. Fr. Wiewi贸r贸w 1. Prywatny, dwie wsi, pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, 1a w艣 ma 16 dm. , 104 mk. , 150 mr. ; 2a w艣 10 dm. , 62 mk. , 360 mr. cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli. W 1827 r. 19 dm. , 154 mk. W r. 1869 dobra sk艂ada艂y si臋 z folw. W. i D膮browa, rozl. mr. 1039 gr. orn. i ogr. mr. 289, 艂膮k mr. 93, pastw. mr. 218, lasu mr. 126, zaro艣li mr. 262, nieu偶. mr. 51. W艣 W. os. 17, mr. 150; w艣 D膮browa os. 4, mr. 21. 2. W. Rz膮dowy, w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. Dobryszyce, par. Lgota, odl. 10 w. od Radomska; w艣 ma 45 dm. , 312 mk. , 649 mr. ; folw. 1 dm. , 4 mk. , 225 mr. W 1827 r. by艂o 32 dm. , 157 mk. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y dziesi臋cin臋 kanonii gnie藕n. , folw. za艣 pleban. w Lgocie 艁aski, L. B. , I, 492. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 w艣 W. mia艂a 9 osad. , 4 艂an. Cz臋艣膰 Wiewi贸rowskiego 3 osad. , 4 1 2 艂an. , Orzgowski 4 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , n, 285. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 po艂ow臋 trzymaj膮 pp. Wiewi贸rowscy. We wsi jest 9 osad km. na 9 lan. ; karczma i 3 ogrodn. Doch贸d 34 fl. . 25 gr. 9 den. Lustr. , V, 187. Wiewi贸rowska D膮browa, pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota; os. w艂o艣c. ma 3 dm. , 14 mk. , 21 mr. ; kol. 4 dm. , 67 mr. Wiewiory, w艣 i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mo艂odeczno o 4 w. , okr. wiejski Rajewszczyzna, o 27 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska. Folw. ma 1 dm. , 12 mk. , w艣 za艣 11 dm. , 129 mk. prawos艂. w 1865 r. 55 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Kasperowicz贸w. Wiewi贸rz, ob. Wiawierz. Wiewirsie 1. w spisie urz臋d. Wewersy. za艣c, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Siesiki, o 18 w. od Wi艂komierza. 2. W. , w spisie urz臋d. Wewersa, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanty, uw艂aszczona z d贸br Guropol. W艂o艣cianie Maczanisowie maj膮 tu 19 dzies. 1 lasn, 3 nieu偶. . 28 Wiewi贸r贸w Wiewi贸rowska Wiewiory Wie偶gi Wiezyckie Wiewk贸w, w艣 wlo艣c, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 5 w. , 12 dusz rewiz. Wiexeln, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wiexten, 艂otew. UmberteMuj偶a, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. bowski, par. baldo艅ska Kurlandya. Wjezienica, niem. Wesenitz, rzeka na 艁u藕ycach ob. t. V, 842. Viezig niem. , ob. Witk. Wiezunia, rzeczka, w pow. witebskim, lewy dop艂yw D藕winy, bierze pocz膮tek w pobli偶u wsi Struchowa, p艂ynie pocz膮tkowo ku zachodowi, nast臋pnie ku p贸艂nocy i ubieg艂szy 8 w. ma uj艣cie poni偶ej wsi Zabizunie. Wiezyckie, jezioro, na po艂udniowym kra艅cu pow. mozyrskiego, w gm. Bierez贸w, w pobli偶u wsi Wie偶yce; d艂ugie 1 w. , szerokie 1 2 w. A. Jel. Wie偶a, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Jury. Wie偶a, szczyt g贸rski, na obszarze gm. Kropiwnika, w pow. drohobyckim, wzn. 1028 mt. Por. Jaworynka 2 i Kropiwnik 3. Wie偶a, folw. , nale偶膮cy, do Gruszowa, w pow. wielickim, ob. Lubomierz 2. Wie偶膮jcie 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Kielmy, par. Lidowiany, o 31 w. od Rossie艅. Hryniewiczowie maj膮 tu 19 dzies. 2. W. , dobra, tam偶e, o 25 w. od Rossie艅. 3. W. , folw. , tam偶e, o 35 w. od Rossie艅. 4. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Botoki, par. Gawry, o 5 w. od Rossie艅. 5. W. , w艣 i dobra nad rzk膮; Skini膮. , pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Wewir偶any, par. Gor偶dy, o 126 w. od Ros sie艅, w 1862 r. w艂asno艣膰 Edwarda Wolmera. Posiada ko艣ci贸艂 filialny, z drzewa wzniesiony w 1784 r, przez Kazimierza Wolmera. Konstytu cy膮; sejmow膮; z r. 1775 r. W. potwierdzone zo sta艂y z innemi dobrami w lenno艣膰 Kaz. Wolmerowi, s臋dz, ziem. grodzie艅skiemu. Z tej konstytu cyi wida膰, 偶e Zygmunt HI nada艂 W. i Girniki, w w艂o艣ci gorzdowskiej, maj膮ce 38 w艂贸k ziemi osiad艂ej i pustej, oraz w贸jtowstwo poimskie w sstwie jurborgskiem 70 w艂贸k osiad艂ych i 30 pustych, w nagrod臋 m臋stwa Temrukowi Szymkowicz贸wi, kt贸remu konstytucya sejmowa z 1601 r. nada艂a indygenat. Po wyga艣ni臋ciu rodu Temruka dobra te przesz艂y do innych rodzin, w ko艅cu dosta艂y si臋 Joachimowi Kirklewskiemu, od kt贸rego naby艂 Kaz. Wolmer. J. Krz. Wie偶alnis, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. B艂agowieszcze艅sk, o 54 w. od Szawel. Wie偶a艅ce 1. w艣, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Wie藕a艅ce, 98 dusz rewiz. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮, wsi Da艂nowo, Gilwiniszki, Kuba艅ce, Wie藕a艅ce i 呕ukla艅ce, w og贸le 208 dusz rewiz. 2. W. , w艣 wlo艣c. i dobra skarbowe, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm, Jezno o 6 w. , okr. wiejski Wie偶a艅ce, o 61 w. od Trok, 29 dm. , 225 mk. kat. w 1865 r. 86 dusz rewiz. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodzi mko Niemaniuny, wsi Buczuny, Gie艂a偶uny, Miliszki, Nieczuny, Wie藕a艅ce, oraz za艣c Miliszki, Podworzyszki, Powierzchnia i Szylajcie, w og贸le w 1865 r. 300 dusz rewiz. b. w艂o艣c skarb. 3. W. , w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Aleksandrowo dawniej O艂awa, okr. wiejski Daszka艅ce, o 15 w. od gminy, 75 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Daugi. 4. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Kupiszki, o 86 w. od Wi艂komierza. J. Krz. Wie偶anka 1. w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. pol. , gm. Kleniki, o 19 w. od Bielska, 35 dzies. ziemi w艂o艣c 2. W. , dobra, pow. pru偶a艅ski, w 3 okr. poL, gm. Horodeczna, o 36 w. od Pru偶any, w艂asno艣膰 Downarowicz贸w, 79 dzies. 20 艂膮k i pastw. , 21 lasu, 3 nieu偶. . Wiezbu艂y, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Wie偶ele 1. folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, nale偶y do d贸br Powieki Rymgaj艂贸w Powieki, Borcie, Wie偶ele i 呕adwojnie, obejmuj膮jcych 600 dzies. 206 lasu, 33 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, o 90 w. od Wi艂komierza. 3. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Uszpol. Wie偶e偶eris, jezioro, w pow. szawelskim, ob. Chwo艂ojnie. Wie偶ga, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Abeli praw. dop艂. Kroi. Wie偶gi, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 96 w. od Nowoaleksandrowska. Wie偶ki 1. dobra i osada, powiat pru偶a艅ski, w 3 okr. pol. , gm. murawiewska, o 42 w. od Pru偶any, 65 dzies. ziemi cerkiewnej 14 艂膮k i pastw. , i nieu偶. i 196 dworskiej 52 艂膮k i past. , 20 lasu, 30 nieu偶. , nale偶膮cej do Cherso艅skich. Osada ma 20 dzies. , nale偶y do Turanowicz贸w. Kaplica katol. par. Kiwatycze. By艂a tu fabryka cukru, za艂o偶ona w 1837 r. , kt贸ra nied艂ugo istnia艂a. 2. W. , dobra, tam偶e, w艂asno艣膰 Rossudowskich, maj膮; z urocz. Pociejowszczyzna i Krasnolaski 591 dzies. 92 艂膮k i pastw. , 13 lasu, 100 nieu偶. . 3. W. Widno, ob. WidnoWie偶ki. 4. W. Franopol, dw贸r, tam偶e, o 42 w. od Pru偶any, 64 1 2 dzies. 11 艂膮k i pastw. , 7 1 2 nieu偶. ; w艂asn. Jastrz臋bskich. 5. W. Szczeropol mylnie Szczerepel, ob. t. XI, 851, dobra, tam偶e, 507 dzies. 30 艂膮k i pastw. , 64 lasu, 179 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Babi艅skich. 6. W. , mylnie Wieszki, w艣 i dwa folw. na praw. brzegu Wilii, o 15 1 2 w. od jej 藕r贸d艂a, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. Witunicze, o 93 w. od Borysowa. Wilia od Wie藕ek zaczyna by膰 sp艂awn膮 dla drzewa towarowego. W艣 ma 23 osad. Za czas贸w podda艅stwa trzy folw. W. nale偶a艂y do Mokrzyckich z 119 poddanymi p艂ci m臋z. , czwarty za艣, nabyty w 1844 r. przez Mroczkowskich, mia艂 18 poddanych. Dzi艣 Wiewk贸w Wiezunia Wie偶ki Wie偶ga Wie偶e偶eris Wie偶ele Wiezbu艂y Wie偶anka Wie偶a艅ce Wie偶alnis Wie偶膮jcie Wiewkowo Wie偶a po podziale, w 1850 r. dope艂nionym, Mokrzyccy maj膮 w W. Ma艂ych oko艂o 206 dzies. , Mroczkowscy za艣 w W. Wielkich do 720 dzies. , w tem oko艂o 250 dzies. dobrego lasu, przewa偶nie jod艂owego, w mniejszej cz臋艣ci sosnowego, w艣r贸d kt贸rego znajduj膮 si臋 ust臋py pi臋knego lasu li艣ciastego. W dobrach, opr贸cz Wilii, przep艂ywaj膮 rzeczki Czernia i 艁onwa. W. , po艂o偶one na prawym brz. Wilii, zaliczaj膮 si臋 do tak zwanej Zapo艅szczyzny, t. j. okolicy po艂o偶onej pomi臋dzy Poni膮 dop艂. Berezyny i Wili膮 dop艂. Niemna. Znajduj膮 si臋 艣lady urz膮dzenia kana艂u 艣r贸d b艂ot, na przestrzeni 6 w. , celem po艂膮czenia Poni z Wili膮, a tem samem m. Czarnego z Baltykiem. Okolica ta dotychczas jest do艣膰 lesist膮. J. Krz. Ild. Mrocz. Wie偶no, ob. Wiazno. Wie偶onki, w艣, pow. lucy艅ski, z zarz膮dem gminy Py艂da. Wici贸w w dokum. , ob. Wiazowiec. Wie偶ucie, folw. d贸br Ryngowiany, w pow. szawelskim. Wie偶yca, niem. Thurmberg, najwy偶szy punkt wzn. 330 mt. t. zw. G贸r Szymbarskich, stanowi膮cych grzbiet wy偶yny pojezierza baltyckiego ob. t. XII, 85. Wie偶yca, rz. mylnie, ob. Wierzyca. Wie偶yce, w艣, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Bieroz贸w o 31 w. , o 195 w. od Mozyrza a 119 od Turowa, ma 9 osad; grun ta piaszczyste, miejscowo艣膰 bez dr贸g. W pobli 偶u znaczne jezioro. A. Jel. Wie偶yn, osada, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, dawniej w gm. Rudobie艂ka, teraz Kar pi艂贸wka, o 74 w. od Bobrujska. A. Jel. Wie偶yszki 1. za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 35 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 14 mk. katol. 2. W. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 17 w. od 艢wi臋cian, 4 dm. , 58 mk. 25 katol. , 33 starow. . 3. W. , za艣c, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej O艂awa, okr. wiejski Domonta艅ce, o 6 w. od gminy a 67 w. od Trok, ma 2 dm. , 6 mk. prawos艂. i 28 katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Olita. 4. W. , w艣 i za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Rog贸w, o 37 w. od Wi艂komierza. Wi臋. .. ., , ob. Wi膮 Wi臋cbork, niem. Vandsburg, miasteczko, w Prusach Zach. , na t. z. Krajnie, tu偶 nad granic膮 w. ks. pozna艅skiego, w pow. z艂otowskim, nad jeziorem t. n. , wzn. 109 mt. npm. , odl. 6 mil od Bydgoszczy, 4 1 2 od Chojnic, 2 od 艁ob偶enicy, 1 1 2 od S臋p贸lna. Posiada ko艣ci贸艂 i kaplic臋 katol. , ko艣ci贸艂 ewang. od r. 1840, b贸偶nic臋, szko艂臋 4klas. bezwyznaniow膮 1887 r. 4 naucz. , 293 dz. i szko艂臋 prywatn膮 dla dziewcz膮t, urz膮d pocz. i tel. III klasy i s膮d okr臋gowy. Bite trakty wychodz膮 zt膮d na S臋p贸lno i Kamie艅 do Chojnie, na Mroczn do Nak艂a i na Sypniewo do Z艂otowa. W r. I 1893 zacz臋to budowa膰 kolej 偶elazn膮 z Nak艂a na Mrocz臋, Wi臋cbork i Kamie艅 do Chojnic. Nadto zamierza rz膮d wybudowa膰 kolej z Fordonu, gdzie stan膮艂 nowy most 偶elazny, na Koronowo, Wi臋cbork i Z艂otowo do Wa艂cza i dalej do Starogardu w Pomeranii. Obszar miejski wynosi 1065 ha 677 roli orn. , 172 艂膮k, 37 lasu. W r. 1885 by艂o 1668 mk. 538 kat. , 928 ew. i 202 偶yd贸w, 189 dm. i 356 dym. Okolica falista, gleba piaszczysta i gliniasta, ludno艣膰 trudni si臋 g艂贸wnie drobnym handlem, rzemios艂ami, zw艂aszcza szewctwem, hodowl膮 byd艂a i rolnictwem; bywaj膮 tu 4 jarmarki do roku. W dokum. pojawia si臋 W. po raz pierwszy dopiero r. 1348 p. n. Wansowno, jako w艂o艣贸 P臋perzy艅skich h. 艁odzia ob. Der Kreis Flatow von Schmit, str. 46. Familia ta rozdzieli艂a si臋 w XVI w. na 2 ga艂臋zie p臋perzy艅sk膮 i wi臋cborsk膮; obie jednak wymar艂y pod koniec tego偶 wieku. W. przeszed艂 wtedy drog膮 wiana na Zebrzydowskich; po nich nale偶a艂 do Garczy艅skich, potem do Smoczewskich. Pod koniec XVII w. dobra z艂otowskie i wi臋cborskie nabyli Potuliccy. Jako dziedzic贸w wymieniaj膮 akta Jana Jakuba P. , stst臋 borzechowskiego 1701, J贸zefa P. , wojewod臋 czenihowskiego 1734, Aleksandra Hilara P. , tak偶e stst臋 borzechowskiego 1780, Micha艂a P. 1806. Kacper Potulicki r. 1821 sprzeda艂 dobra g艂贸wnemu bankowi w Berlinie, od kt贸rego je r. 1834 naby艂 dominialny fiskus kr贸lewski. Do r. 1772 nale偶a艂 W. do wojew贸dztwa kaliskiego i do pow. nakielskiego, potem do Prus a偶 do r. 1807, w kt贸rym go w艂膮czono do obszaru w. ks. warszawskiego; r. 1815 wcielono zn贸w do w. ks. pozna艅skiego, a r. 1819 do Prus Zach, , do pow. z艂otowskiego. Miasto le偶y na w膮zkim ostrowiu, na wsch贸d ci膮gnie si臋 p贸艂 mili d艂ugie jezioro Wi臋cborskie, na zach. za艣 du偶e bagna, 艁opiennik zwane, dawniej niezawodnie tak偶e jezioro. W 艣rodku miasta znajduje si臋 rynek obszerny. Na p贸艂noc wznosi si臋 g贸ra 艣w. Katarzyny, z kaplic膮 tej 艣wi臋tej; opr贸cz tego jest tam cmentarz kat. i ewang. G贸ra ta, pokryta po wi臋kszej cz臋艣ci laskiem brzozowym, przyczynia si臋 do upi臋kszenia miasta, kt贸rego domy s膮 ma艂e i niepoka藕ne, gdy偶 pochodz膮 z czas贸w odbudowy po wielkich po偶arach, kt贸re r. 1785, 1823 i 1830 nawiedzi艂y miasto. Ten ostatni po偶ar zniszczy艂 przesz艂o 2 3 miasta. Najstarszy znany przywilej miejski zosta艂 r. 1767 przez hr. Potulickiego wystawiony. R. 1783 liczy艂o miasto 86 dym. , mi臋dzy temi 2 puste, i 489 mk. do po艂owy katol. i ew. ; 1804 r. 640 mk. , w 1826 r. 836 mk. i 112 dm. ; 1853 r. 1586 mk. 351 kat. , 981 ew. i 254 偶yd. ; 1861 r. 1597 348 kat. , 939 ew. i 310 偶yd. ; 1865 r. 1627 378 kat. , 933 ew. i 312 偶yd. ; w 1880 r. 1603 mk. Stary zamek wi臋cborski, po kt贸rym niema 艣lad贸w, sta艂 na ostrowiu nad jeziorem, na miejscu dot膮d Zamczyskiem zwanem. By膰 mo偶e, 偶e wymienione w nakielskich ksi臋gach grodzkich z r. 1546; Vi膮zowno desertum do Wie偶onki Wie偶ucie Wie偶yca Wie藕no Wi臋 Wie偶yszki Wie偶yn Wie偶yce Wie偶no Wi臋cbork Wi臋ceniki Wi臋cierz niego si臋 odnosi. Nowy zamek wzniesiony zosta艂 r. 1556 dosy膰 daleko od starego, na wschod. stronie miasta. By艂 to gmach okaza艂y, obwarowany wa艂em, fos膮 i mostem zwodowym. Za czas贸w okupacyi pruskiej istnia艂 jeszcze, lecz dziedzic hr. Potulicki mieszka艂 na folw. Ostr贸wku, gdzie wystawi艂 dw贸r. I nowy zamek dzi艣 ju偶 nie istnieje. Ko艣ci贸艂 katolicki, p. w. 艣w. apost. Szymona i Judy, patronatu rz膮dowego, pochodzi z ko艅ca zesz艂ego wieku. Fundatorami s膮 Aleksander i syn jego Micha艂 Potuliccy. Jest on murowany, o jednej nawie. Do wschod. szczytu przytyka owalna zakrystya. Z zabytk贸w sztuki jest chrzcielnica z czarnego marmuru, nagrobek hr. Micha艂a. Potulickiego w kszta艂cie obelisku, dalej srebrny trybularz i 2 kielichy, z kt贸rych jeden pochodzi z r. 1623. Z 3 dzwon贸w 艣redni jest lany r. 1715. Kaplica 艣w. Katarzyny zosta艂a zbudowana r. 1787 przez hr. Micha艂a Potulickiego. Dawniej sta艂 tam ko艣cio艂ek drewniany, tego偶 tytu艂u, o 2 o艂tarzach i dzwonach, kt贸re wisia艂y w ma艂ej wie偶y na ko艣ciele. By艂 ju偶 r. 1653 w tak lichym stanie, 偶e nabo偶e艅stwo rzadko si臋 odbywa艂o. Debet ex fundamento erigi, pisze wizyta Trebnica, co te偶 p贸藕niej nast膮pi艂o str. 121. Opr贸cz tego mieli Potuliccy na zamku domowa kaplic臋 capella in arce. W r. 1766 jednak nie odprawia艂a si臋 w niej msza 艣w. , jak opiewa wizyta Mathego, poniewa偶 nie postarano si臋 o nowy indult ob. Utrac. ko艣. p. k艣. Fankidejskiego, str. 303. Przy ko艣ciele istnieje od dawna szpital dla 4 ubogich parafian; dalej bractwo trze藕wo艣ci od r. 1858 i 艣w. Anny od r. 1851. Parafia wi臋cborska, dek. kamie艅skiego, liczy艂a 1893 r. 1509 dusz. Wsi parafialne s膮 Wi臋cbork, Witunia, w艣 i kol. Zakrzewko, Tob贸艂ka, Nowy Dw贸r, Suchorask, Klocbudy, 艢mi艂owo, P臋perzyn i filia Wielowicz ze swemi wsiami. Mi臋dzy fundatorami ko艣cio艂a wymieniaj膮 S臋dziwoja, kt贸ry r. 1405 na polepszenie dochod贸w ko艣cio艂a i probostwa wyznaczy zachowane dot膮d legaty i grunta. Wed艂ug wizyty Trebnica z r. 1653 posiada艂 prob. 4 ogrody i 7 w艂贸k roli, mia艂 nadto wolne rybo艂贸wstwo w jeziorach ma艂emi narz臋dziami, a ile razy sie膰 zarzucano, pobiera艂 swoj膮, cz臋艣膰 od ka偶dego zaci膮gu. Z miasta pobiera艂 meszne od 27 w艂贸k po 2 rzeszetniki 偶yta i owsa od w艂贸ki. Tak偶e ko艣ci贸艂 posiada znaczne grunta. Dla szpitala, w kt贸rym mie艣ci艂o si臋 9 ubogich, wyznaczono 2 w艂贸ki i 2 ogrody, nadto plac pusty na przedmie艣ciu, gdzie dawniej sta艂 艣pichlerz. Dla wikarego sta艂 osobny domek na gruncie ko艣cielnym, tak samo dla nauczyciela. Prob. by艂 Samuel Stimaens ob. str. 119 122, za艣 1695 r. 艁ukasz Markiewicz, kanonik kollegiaty w Kamieniu ob. Wizyt臋 Jezierskiego, str. 92. Dawniej istnia艂 osobny dekanat wi臋cborski, nale偶膮cy do dyecezyi gnie藕nie艅skiej. W sk艂ad dek. tego wchodzi艂y parafie, filie i kaplice Wi臋cbork, S臋p贸lno, Wielewicz, Zabartowo, Orle, Runowo, Mrocza, Wer偶a, S膮sieczno, Dziewianowo, Wierzchucin, W膮welno, 艁膮cko W. , M膮ko warsk, Pruszcz, K艂onia, Wa艂dowo, Komierowo, Zalesie, Lutowo i 艢lesin. Dopiero przez bul臋 De salute animarum z r. 1821 dekanat ten zosta艂 zniesiony i W. przy艂膮czono do dyec. che艂mskiej. Tera藕niejszy ko艣ci贸艂 ewang. zosta艂 wybudowany r. 1858. Z pocz膮tku nie mieli lu teranie, kt贸rych tu ju偶 Zebrzydowscy sprowa dzili, 偶adnego domu modlitwy, lecz korzystali z ko艣cio艂a w P臋perzynie. W latach r. 1772 84 odprawiali nabo偶e艅stwo w zamku, kt贸rego cz臋艣膰 ust膮pi艂 im hr. Potulicki. R. 1784 wystawili so bie ko艣cio艂ek bez wie偶y i dzwon贸w, kt贸ry istnia艂 a偶 do r. 1858, kiedy nabo偶e艅stwo przeniesiono do tera藕niejszego nowego ko艣cio艂a. Pierwszym sta艂ym pastorem by艂 Jan Holzheimer od r. 1791 99. 呕ydzi posiadaj膮 swoj臋 b贸偶nic臋 do piero od r. 1840. Ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 254 57 i Bauu. Kunstdenkm. der Prov. Westpreussen, str. 424 26. Wi臋cborskie nadle艣nictwo kr贸l, zowie si臋 teraz Lutowo Lutau; ma 5166 ha 61 roli orn. , 476 艂膮k, 3941 lasu; 1885 r. 7 dm. , 7 dym. , 69 mk. , 13 kat. , 56 ew. ; wsk艂ad jego wchodz膮 le艣nictwa Lut贸wko, Kottashain, Neuhof, Schwiede, Wi臋c bork i Wilhelmsbruch. Za czas贸w napoleo艅skich by dziedzicem tych rozleg艂ych las贸w francuski marsza艂ek Mortier. K艣. Fr. Wi臋ceniki, dw贸r skarb. i osada le艣na, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok, 1 dm. , 19 mk. katol. Wi膮cewicze, Wiacewicze, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol. , gm. Mie偶ewicze, o 23 1 2 w. od S艂onima, 215 dzies. ziemi w艂o艣c. 80 艂膮k i pastw. , 7 nieu偶. . Wi臋cierz, Wencerz, bia艂orus. Wiancier, mylnie Wendze偶, folw. , pow. ihume艅ski, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Nowosi贸艂ki, par. katol. B艂onie, o 5 w. od st. dr. 偶el. lipawskorome艅skiej MarynaG贸rka, o 41 w. od Ihumenia. W. za podda艅stwa d艂ugo nale偶a艂 do Raty艅skich. Zofia, c贸rka Antoniego Raty艅skiego, marsza艂ka ihume艅skiego, i Osztorp贸wny, po艣lubiona Ludwikowi Jaksa Bykowskiemu, wzi膮wszy W. w posagu, przekaza艂a go dzieciom syna swego Antoniego, o偶enionego z Wiszczy艅sk膮; lecz z powodu od艂u偶enia folwarku i ma艂oletno艣ci dziedzic贸w dosz艂o oko艂o 1885 r. do sprzeda偶y przez licytacy膮 i folwark naby艂 jakoby Micha艂 Zdanowicz. Gdy oko艂o r. 1890 Zdanowicz odprzeda艂 swe pozorne prawo hr. Eugenii Ostroro偶ynie, z domu Popow, rozpocz膮艂 si臋 g艂o艣ny proces pomi臋dzy now膮 w艂a艣cicielk膮 a W艂adys艂awem Hrehorowiczem, kt贸ry mia艂 na W. dokumenta wierzytelno. Po wielu przej艣ciach hr. Ostroro偶ynie przys膮dzono prawo na W. , kt贸ry ma obszaru przesz艂o 44 w艂贸ki, w gruntach glinkowatoczarnoziemnych, z 艂膮kami, w ilo艣ci oko艂o 470 mr. , daj膮cemi do 35000 Wi臋ceniki Wi臋cierza Wi臋ckowice Wi臋ckowo Wi臋ckowice od Pruchnika, sk艂ada si臋 z 31 dm. i 190 mk. , 109 rzym. kat. , 67 gr. kat. i 14 izrael. Pos. wi臋k. Wac艂. Marynowskiego ma gorzelni臋, 318 mr. roli, 31 mr. 艂膮k, 6 mr. ogrod. , 6 mr. pastw. i 3 mr. 200 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 133 mr. roli, 15 mr. t膮k i ogr. i 7 mr. pastw. Granicz膮; na zach. z Tynowicami, na pld. z Chorzowem, na zach. z Czelatycami a na p艂n. z Bystrowicami. 3. W. , w艣, pow. brzeski, 3, 6 klm. na p艂d. zach. od Wojnicza, w wid艂ach go艣ci艅c贸w z Woj nicza do Brzeska i z W. do Zakluczyna. Wraz z obszarem wi臋k. pos. ma 44 dm. i 281 mk. , 271 rzym. kat. i 10 偶yd. Par. w Wojniczu. W艣 ta ju偶 za D艂ugosza L. B. , II, 306 by艂a w posia daniu Jordan贸w, kt贸rzy dot膮d wi臋ksz膮 posiad艂o艣膰 trzymaj膮. Wynosi ona 345 mr. roli, 4 mr. ogr. , 12 mr. pastw. i 2 mr. 116 s膮偶. parcel. budowl. ; pos. mn. ma 103 mr. roli, 6 mr. 艂膮k i 17 mr. pastw. Graniczy na p艂d. z Rudk膮, na zach. z Sufczynem, na p艂n. z 艁oponiem a na wsch贸d z Wojniczem. 4. W. , z Wol膮 Wi臋ckowsk膮, rus. Wiaczkowyczi, w艣, pow. samborski, 15 klm. na pln. od Sambora s膮d pow. i urz膮d poczt. . Na wsch. le偶膮 Kornice, na p艂n. Kowenice i Bara艅czyce Wielkie, na zach. Sadkowice, na p艂n. Chlipie i Jatwi臋gi obie ostatnie w pow. mo艣ci skim. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa B艂o藕ewka, do p艂yw Strwi膮偶a. Wzn. obszaru na p艂n. 297, na p艂d. 278 mr. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 546, 艂膮k i ogr. 97, pastw. 15 mr. ; w艂. mn. roli om. 525, 艂膮k i ogr. 177, pastw. 59 mr. W r. 1880 by艂o 88 dm. , 518 mk. , w Wi臋ckowicach w gm. a 8 dm. , 56 mk. , na obsz. dwors. 512 gr. katol. , 32 rzym. kat. , 30 izr. ; 527 Rus. , 47 PoL, a 27 dm. , 165 mk. w Woli Wi臋ckowskiej 153 gr. kat. , 9 rzym. kat. , 3 izr. . Par. rzym. kat. w Krukieni cach, gr. kat. w miejscu, dek. s膮dowowisze艅ski. Do parafii nale偶膮 Kornice i Jatwi臋gi, We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Jana Chrzciciela i szko艂a lklas. Mac. Lu. Dz. Wi臋ckowice al. Wienckowice, Wanczkowicze, Wenczkowicze r. 1387, w艣 i dw贸r, pow. pozna艅ski, o 9, 5 klm. na wsch. p艂n. od Buku, 1, 8 klm. od jez. Niepruszewskiego i 20 klm. na zach. od Poznania, wzn. 88 do 90 mt. npm. ; par. Niepruszewo, szko艂a w miejscu, poczta i st. dr. 偶el. w Otuszu o 6 klm. W艣 ma z Fia艂kowem 2 dm. , 23 mk. , z kt贸rem tworzy okr膮g wiejski, 37 dm. , 302 mk. 287 kat. , 11 prot. , 4 偶yd. i 340 ha 296 roli, 22 艂膮k. Dw贸r z Wi臋ck贸wkiem 2 dm. , 10 mk. i le艣nicz贸wkami Drw臋ca i Dzia艂y ma 18 dm. , 246 mk. 240 kat. , 6 prot. i 1025 ha 654, 28 roli, 57, 85 艂膮k, 22, 41 pastw. , 298, 28 lasu, 24, 38 nieu偶. , 67, 80 wody; czysty doch贸d z ziemi 9058 mrk; ch贸w byd艂a. W艂a艣cicielem jest Stanis艂aw Breza. Od r. 1387 wyst臋puj膮 Stefan i Miko艂aj Odoj Wi臋ckowscy z W. ; potem Tomasz, Dobies艂aw, Jarogniew i inni Akta gr. Wielkop. ; r. 1580 nale偶膮 W. w nier贸wnych cz臋艣ciach do Anny, Stanis艂awa i Fabiana Wi臋ckowskich i do Jakuba Niegolewskiego; 艂an贸w km. by艂o w贸w czas 11 i cwier膰 karczmarska; kmie膰 Marcin z W. ukazuje si臋 w r. 1389. Przy schy艂ku ze sz艂ego wieku dziedziczyli Drw臋scy W. i Wi臋ck贸wko. E. Cal. Wi臋ckowice al. Wienckowice, niem. Wienskowitz, 1419 Vantzkouicze, dobra i w艣, pow. olesi艅ski, par. kat. i ew. Gorz贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 404 ha, 8 dm. , 124 mk. 41 ew. ; w艣 99 ha, 26 dm. , 196 mk. 1 ew. . Wi膮ck贸wka, kol. , pow. opoczy艅ski, gm. Radonia, par. W贸jcin, odl. od Opoczna 18 w. , ma 14 dm. , 43 mk. , 401 mr. Wi臋ck贸wko al. Wi臋ck贸wek, Wienckowko, Wianckowice minor w r. 1580, folw. do Wi臋cko wic, w pow. pozna艅skim, o 8 klm. na wsch. p艂n. od Buku, nad p艂n. wsch. brzegiem jez. Niepru szewskiego 77, 8 mt. npm. , nale偶膮cego w pew nej cz臋艣ci do Wi臋ckowie; suchy obszar wzn. do 88 mt. npm. , par. Niepruszewo, poczta i st. dr. 藕el. w Otuszu o 5 klm. W. powsta艂o w pobli偶u lub w miejscu Radwankowa, dziedzictwa Woj ciecha Wyszaka Radwankowskiego, wyst臋pu j膮cego mi臋dzy r. 1387 i 1400 Akta gr. Wielkop. z mylnem obja艣nieniem; pustkami le偶a艂o w r. 1580 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 23. Sejm z r. 1773 5 wyznaczy艂 komisy臋 do rozgraniczenia d贸br Niepruszewa i Radwankowa, ur. Krzyckie go, stolnika pozna艅skiego, z dobrami Brzoz膮 i Grodziszczkiem, ur. Jana Rozbickiego Konstyt. , 260. Oko艂o r. 1793 ukazuje si臋 nam W. w r臋ku Drw臋skich. E. Cal. Wi臋ckowo, niem. Wienskowo, dobra szlach. , do Gawronic nale偶膮ce, pow. 艣wiecki, st. p. Terespol o 7 klm. , st. kol. Parlin o 3 klm. . Par. kat. 艁膮kie Polskie; 402, 73 ha 360, 26 roli orn. i ogr. , 30, 01 艂膮k, 909 nieu偶. ; 1885 r. 7 dm. , 105 mk. , hodowla byd艂a. Za czas贸w krzy偶ackich nale偶a艂o W. do komturstwa 艣wieckiego; dziedzic by艂 zobowi膮zany do s艂u偶by zbrojnej na koniu. Za czas贸w polskich rozr贸偶niano trzy dzia艂y szlacheckie, kt贸re stanowi艂y Wi臋ckowo i wie艣 w艂o艣cia艅sk膮 Wi臋ck贸wko; ta ostatnia, licz膮ca. 1649 r. 6 w艂o艣cian, by艂a przy艂膮czona do parafii 艂膮kowskiej. Ka偶dy w艂o艣cianin dawa艂 mesznego po 1 korcu 偶yta i tyle偶 owsa. Wi臋ckowo za艣 mia艂o sw贸j ko艣ci贸艂 paraf. w Grucznie i dawa艂o mesznego 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. Wizyt臋 Szaniawskiego, str. 246 i 248. R. 1676 dzier偶yli dzia艂y szlach. w Wi臋ckowie Jan Rokicki, W艂ad. Osiowski i Albert Bagniewski; Wi臋ck贸wko posiada艂 Jerzy Zembowski. Wed艂ug taryfy poborowej z r. 1648 p艂aci艂 tu p. Wi臋ckowski 2 fl. 16 gr. , p. Wi臋ckowska 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 181. Pod艂ug taryfy na sympl臋 r. 1717 p艂aci艂o W. z cz臋艣ciami 12 gr. , Wi臋ck贸wko 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 86 i 88. R. 1773 obejmowa艂y dobra szl. i w艣 w艂o艣cia艅ska Wi臋ckowo 10 w艂. che艂m. i 15 mr. , 10 dym. i 47 mk. kat. i ew. ; dalej 19 koni, 18 Wi臋ck贸wko Wi臋ckowska D膮browa Wi臋ckowy Wi臋ckowska D膮browa wo艂贸w, 9 kr贸w, 10 ja艂owic, 29 owiec, 6 艣wi艅. Wysiew by艂 偶yta 133 kor. , j臋czm. 50, owsa 40, grochu 15, tatarki 15 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 367. K艣. Fr. Wi臋ckowska D膮browa, pow. cz臋stochowski, gm. Pop贸w, par. W膮sosz, ma 7 dm. , 42 mk. , 434 mr. cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli. Zapewne stanowi艂a przyleg艂o艣膰 wsi Wi臋cki. Wi臋ckowy, niem. Wenzkau, w艣 w艂o艣c. na Kaszubach, pow. ko艣cierski, st. pocz. Skarszewy, agent. poczt. i szko艂a katol. w miejscu, par. kat. Pog贸dki. W艣 zawiera 32 posiade艂 gburskich i 32 zagr贸d, nadto 2 karczmy; 794 ha 590 roh or. , 44 艂膮k, 92 dm. , 165 dym. , 851 mk. , 783 kat. , 68 ew. na wyb. Strzy偶ewo przypada 1 dm. i 6 mk. . W. le偶膮. mi臋dzy Skarszewami a Pog贸dkami, nad rzk膮 Wierzyc膮, odgraniczaj膮c膮 pola Wi臋ckowskie od Jaroszewskich i barskich. Przez w艣 idzie szosa i dr. 藕el. skarszewsko ko艣cierska, pierwsza r. 1829 pobudowana, druga r. 1884. W艣 sama ci膮gnie si臋 z p贸艂nocy na po艂udnie, w kszta艂cie litery T. W 艣rodku wsi jest pag贸rek, na kt贸rym przed separacy膮 grant贸w, gdy jeden pasterz wszystko byd艂o pasa艂, w po艂udniowych godzinach byd艂o odpoczywa艂o, miejsce to dzi艣 jeszcze zowi膮 Stanowiskiem. Tu偶 przy wsi znajdowa艂o si臋 dawniej du偶e jezioro Gost, kt贸re r. 1823 spuszczono, teraz stanowi pi臋kne 艂膮ki, zwane, , Na jeziorze. Na zach. stronie wsi, pod lasem kr贸lewskim, ci膮gn膮. si臋 bagna Strzy偶ewnic膮; zwano, pewnie z tego powodu, 偶e w pobli偶u jest wyb. Strzy偶ewo, na posiad艂o艣膰 prywatn膮, zamienione. Przy niem znajduje si臋 jezioro t. n. , kt贸rego woda z wiosny w艂a艣nie przez owe bagna odp艂ywa. W. s膮 star膮. osad膮. Urny trafiaj膮, si臋 tu cz臋sto, zw艂aszcza w p艂d. i zach. stronie. R. 1887 wydobyto zn贸w 2 urny, odes艂ane do prowincyonalnego muzeum w Gda艅sku. R. 1886 znaleziono tu 148 szel膮g贸w srebrnych, z kt贸rych ka偶dy wa偶y 1, 75 grama. Pochodz膮, one z czas贸w w. m. krzy偶ackiego Micha艂a Kuechmeister z r. 1413. Pr贸cz tego znaleziono jeszcze 300 srebrnych czworak贸w z czas贸w w. m. Siegfrieda v. Feuchtwangen z r. 1309. Monety te znaleziono w ogrodzie, o 100 krok贸w od publicznej drogi, oko艂o p贸艂 metra w ziemi zakopane. Wreszcie r. 1889 znaleziono przy orce monety z r. 1382, 90. W. nale偶a艂y dawniej do cysters贸w w Pelplinie, do t. zw. klucza pog贸dzkiego. R. 1354 wyda艂 je opat Maciej, Z 40 w艂贸k starych dosta艂y si臋 so艂tysowi 4 w艂. wolne i trzecia cz臋艣贸 grzywien s膮dowych. Ci臋偶ary od w艂贸k gospodarskich sk艂ada艂y si臋 z 15 skojc贸w 9 mrk 60 fen. czynszu, dwu kurcz膮t i trzech dni roboczych do dworu poguckiego od w艂贸ki. Ale na 7 lat uwolni艂 ich przywilej od wszelkich obowi膮zk贸w. R. 1405 daje opat Piotr Honigfeld przywilej na karczm臋, woln膮, od wszelkich robocizn pr贸cz wiejskich, jak utrzymywania dr贸g publiczn. , most贸w i ko艣cio艂a. Czynsz wynosi艂 22 skojce 12 mrk. R. 1592 ust膮pi艂 wsi ca艂ej opat Miko艂aj Kostka bisk. kujawskiemu Rozdra偶ewskiemu, kt贸ry j膮 zamierza艂 odda膰 jezuitom, sprowadzonym r. 1593 do Szotlandu pod Gda艅skiem. Ale wnet cofn膮艂 opat darowizn臋, a konwent wszystkiemi 艣rodkami opiera艂 si臋 zrzeczeniu, kt贸re bez przyzwolenia generalnej kapitu艂y i papie偶a nie by艂o prawomocne. Toczy艂 si臋 o t臋 spraw臋 sp贸r w Rzymie, a偶 dopiero r. 1692 jezuici zrzekli si臋 pretensyi za 2000 z艂. odst臋pnego. R. 1616 dosta艂 Walenty Wr贸bel nowy przywilej na karczm臋, za roczn膮 da艅 pi臋ciu grzywien i 2 kogut贸w; reszt臋 mia艂 ponosi膰 jak inni karczmarze. R. 1667 istnia艂 ju偶 we W. osobny folw. opacki, pewnie po wojnach szwedzkich za艂o偶ony, gdy wiele gospodarstw pustkami le偶a艂o. Opat Jerzy Ciecholewski pu艣ci艂 go razem ze wsi膮 majorowi Pomyskiemu na 2 lata za sum臋 og贸ln膮 1400 z艂. R. 1669 dosta艂a si臋 ta sama dzier偶awa Hertmanowi Niburowi na 3 lata za 1050 z艂. Opat zastrzeg艂 sobie tylko 2 stawy przy jeziorze le偶膮ce. Dzier偶awca m贸g艂 艂owi膰 ryby klep膮 i inszemi sieciami opr贸cz niewodu, i warzy膰 piwo dla siebie i ca艂ej wioski w browarze Wi臋ckowskim. Dzier偶awa by艂a tak tani膮, bo Nibur mia艂 wystawi膰 w艂asnym kosztem ca艂膮 owczarni膮, zaci膮gn膮膰 posow臋 w dworze i piwnic臋 naprawie. W kontrakcie powiedziano by poddani tej偶e maj臋tno艣ci nie byli rozegnani z przyczyny arendarza, chybaby albo sami odeszli, albo dla 偶o艂nierza i jakich czas贸w niespokojnych si臋 rozeszli. Opat gdyby przyjecha艂 do W. , zastrzeg艂 sobie wolny wst臋p do dworu. Mesznego pobiera艂 prob. pog贸dzki zt膮d 17 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 106. R. 1746 pu艣ci艂 opat Leski Maciejowi Tywusikowi 2 w艂. za rocznym czynszem 36 z艂, i zwyk艂膮 robocizn膮. R. 1757 sprzeda艂 opat Turno karczm臋 z 2 w艂. na 3 pokolenia za 300 z艂. , roczny podatek 20 z艂. i obowi膮zek stawania do niewodu i przew艂oki, jako te藕 rozwo偶enia ryb u艂owionych zim膮 na sprzeda偶 ob. Opactwo pelpli艅skie p. k艣. Kujota, str. 340 42. Lustracya pruska z r. 1772 pisze W艣 w艂o艣cia艅ska klasztorna W. ma samych katol. mk. , 36 w艂贸k, mi臋dzy temi 2 puste. So艂tys posiada 4 a karczmarz 2 wolne w艂贸ki prawem dziedzicznem, zreszt膮 nikt. Wysiew na w艂贸k臋 wynosi 8 kor. 偶yta, 1 1 2 j臋czm. , 5 owsa, 3 4 grochu, 1 4 lnu; plon przynosi drugie ziarno. Mieszka艅cy nie mog膮 偶y膰 z rolnictwa samego, dla togo prowadz膮 handel drzewem, jak mieszka艅cy G艂odowa, Junkr贸w i innych wsi. Zawsze wiele roli le偶y ugorem. Czynsz od w艂贸ki wynosi 15 fl. lekkiej monety; so艂tys p艂aci 4 fl. , karczmarz 10 fl. , kontrybucya od w艂贸ki wynosi 6 fl. 15 gr. Czyni膮 t艂uk臋, jak mieszk. w Jaroszewach, ale mog膮 mle膰, gdzie chc膮 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 168. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 liczy艂y W. 120 mk. katol. i 10 ew. ; meszne Wi臋c艂awice Wi臋c艂awice wynosi艂o 18 kor. 偶yta i tyle偶 owsa. R. 1819, po konfiskacie maj膮tk贸w zakonnych, odebrali tutejsi czynszownicy rol臋 na w艂asno艣c dziedziczn膮. R. 1863 zosta艂a czwarta cz臋艣膰 wsi przez po偶ar zniszczona; na nowo pobudowane domy s膮 murowane i dach贸wk膮 kryte. Zdaje si臋, 偶e za czas贸w cysterskich by艂a tu kaplica, ale nawet najstarsi ludzie jej nie pami臋taj膮. Przypuszcza膰 jednak mo偶na, 偶e sta艂a na pag贸rku, o 100 krok贸w od wsi, gdy偶 tam znaleziono mocny fundament. Lecz historycznych wiadomo艣ci o kaplicy nie posiadamy. K艣. Fr. Wi臋c艂awice 1. al. Wi臋s艂awice, w XVI w. Wiaczlawicze, w艣, fol. i dobra, pow. wlodawski, gm. Boruchowo, par. Kowal, odl. 17 w. od W艂odawka. Ma 20 dm. , 248 mk. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 139 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol. W. i Zakrzewiec, rozl. mr. 1459; fol. W. gr. or. i ogr. mr. 526, 艂膮k mr. 182, past. mr. 71, lasu mr. 451, nieu偶. mr. 33; bud. mur. drew. 5; las urz膮dzony; fol. Zakrzewiec gr. or. i ogr. mr. 93, 艂膮k mr. 3, past. mr. 95, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 1, m艂yn ameryka艅ski, cegielnia, pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 21, mr. 234; w艣 Zakrzewiec os. 8, mr 61; w艣 Strza艂y os. 10, mr. 168; w艣 Leonowo os. 10, mr. 136; w艣 艢wi膮tkowice os. 22, mr. 280; w艣 Dobrzelewice os. mr. 61; w艣 Dobrzelewiczki os. 7, mr. 79; w艣 Grodno os. 25, mr. 90. Z tej wsi pisali si臋 Jakub de W. w r. 1379; Albert Baryczka h. Rola r. 1433 Kod. dypl. pol, II, 327, 833. Wed艂ug reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 w艣 Wiac艂awice, w par. K艂otno, potem Go艂aszewo, mia艂a 2 1 2 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 15. 2. W. , w XV w. Wyanczslavicze, w艣 i fol. , pow. miechowski, gm. Micha艂owice, par. Wi臋c艂awice, odl. 28 w. od Miechowa, 1 1 2 mili od Krakowa, o 3 w. od linii granicznej austryackiej, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szkol臋 pocz膮tkow膮, dom przytu艂ku dla ubogich. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 152 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 345 gr. or. i ogr. mr. 267, 艂膮k mr. 11, past. mr. 4, lasu mr. 51, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 16; p艂odozm. 14pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 15, mr. 75; w艣 Wola Wi臋dawska os. 5, mr. 41. Ko艣ci贸艂 par. za艂o偶ony by艂 podobno w r. 1340. W po艂owie XV w. istnieje tu ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. 艣w. Jakuba aposto艂a. W艣 nale偶y do trzech w艂a艣cicieli Jakuba h. Leliwa, Miko艂aja Pszonki h. Janina i Andrzeja Niemsty z Wi臋c艂awic z rodu Czewnia. 艁an贸w km. nie by艂o, tylko 7 zagrod. , karczma, cztery folwarki. Dziesi臋cin臋, warto艣ci do 15 grzyw. , pobiera艂 pleban, maj膮cy swe role i 艂膮ki D艂ugosz, L. B. , II, 48. W r. 1581 Staszicowski p艂aci w W. od 2 艂an. km. , 3 zagr. z rol膮, 8 bez roli, 1 rzem. , 2 zagr. pleba艅skich Pawi艅. , Ma艂op. , 21. W XVII w. W. zosta艂y nadane przez jednego z dziedzic贸w jezuitom, kt贸rzy w艂adali wsi膮 do r. 1773. Przy ko艣ciele zdawna istnieje bractwo 艣w. Izydora od XVI w. i szpital dla ubogich. Z dawnych za bytk贸w zas艂uguje na uwag臋 tryptyk staronie mieckiego p臋dzla z XV w. , przedstawiaj膮cy w 艣rodku Tr贸jc臋 艣w. a po bokach w grupach 艣wi臋 ci i 艣wi臋te mi臋dzy nimi 艣w. Wojciech, Stani s艂aw i Wadaw. W jednym z trzech o艂tarzy jest obraz 艣w. Izydora a w drugim 艣w. Stanis艂a wa Kostki, z napisem i偶 r. 1678 ochroni艂 od mo ru ca艂膮 parafi膮. Przechowa艂 si臋 staro偶ytny r臋 kopis 艂aci艅ski z kazaniami wiek XIV. Ko艣ci贸艂 zosta艂 gruntownie odnowiony, kosztem 6000 rs. , w r. 1868. Do r. 1815 parafia by艂a rozleglejsza, wchodzi艂y do niej wsi Bole艅 i Bosut贸w al. Bosu艂贸w dzi艣 w pow. krakowskim, par. Racibo rowice. Tryptyk staro偶ytny opisa艂 J贸zef 艁e pkowski w r. 1858 w Kronice wiadomo艣ci kra jowych i zagranicznych wydaw. w Warsza wie. Opis ko艣cio艂a w W. wydal r. 1878 w Kiel cach proboszcz miejscowy ks. Piotr Gos艂awski broszurka, zawieraj膮ca 26 str. . W. par. , dek. miechowski dawniej Skalmierski, 3395 dusz. 3. W. , w艣 i fol. nad rz. Wis艂膮, pow. lipnowski, gm. Brudzie艅, par. Rokicie, odl 22 w. od P艂o cka a 37 w. od Lipna, ma 16 dm. , 171 mk. , wia trak. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 113 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1872 z fol. W. i My艣liborzyce, rozl. mr. 1745 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 526, 艂膮k mr. 3, past. mr. 49, lasu mr. 235, za ro艣li mr. 19, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 9; p艂odozm. 7pol. ; fol. My艣liborzyce gr. or. i ogr. mr. 557, 艂膮k mr. 122, past. mr. 34, lasu mr. 203, nieu偶. mr. 3; bud. drew. 6. W艣 W. os. 24, mr. 56; w艣 Ostrowce os. 25, mr. 117; w艣 My艣liborzyce os. 17, mr. 76. Wed艂ug reg. pob. pow. dobrzy艅skiego z r. 1564 w艣 W. , w paraf. Rokicze, mia艂a 15 kmieci na 艂anach ca艂ych, 1 zagr. , karczmarza, poddanych G艂owi艅skiego. P艂acono fl. 8 gr. 7 sol. 1 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 278. Br. Ch. Wi臋c艂awice, w par. Brzezie, podane w reg. pobor. z r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 29, ob. Wi臋ckowice. Wi臋c艂awice al. Wi臋s艂awice, Wienslawice, de Wenczslavicz r. 1355, Wi臋czlawice r. 1580, posiad艂o艣膰, w pow. inowroc艂awskim, o 5, 5 klm. na p艂n. wsch贸d od Inowroc艂awia, przy drodze toru艅skiej, przed Gniewkowem, wzn. 90, 8 mt. npm. ; par. katol. Szad艂owice, par. prot. , poczta i st. dr. 偶el. w Inowroc艂awiu, ma 4 dm. , 76 mk. 65 kat. , 10 prot. i 208, 25 ha 181, 43 roli, 1, 46 艂膮k, 20, 36 past. , 4, 47 nieu偶. , 0, 53 wody; czysty doch, z ziemi 4483 mrk; w艂a艣cicielem jest Robert Grasemann. W r. 1355 ks. kujawski W艂adys艂aw, pan na Gniewkowie, podczas pobytu swego w Szarleju, wynagradzaj膮c zas艂ugi Miko艂aja Rumlika, dziedzica W. , uwolni艂 od wszelkich op艂at i ci臋偶ar贸w sze艣膰 艂an贸w so艂tysich, kt贸re Miko艂aj posiada艂 na Ostrow膮偶u klasztornym, w ziemi gniewkowskiej Kod. Dypl. Wi臋kszniany Wi臋c艂awiszki Pol. , I, 212. R. 1580 na W. G贸rnych mia艂 Jan Tupadlski 1 lan os. i 2 zagr. a Jakub W艂odek 1 lan os. ; Dolne W. czyli Latkowo, z dwoma za grodnikami, posiada艂 Adam Bali艅ski, ststa kru szwicki ob. Latkowo. E. Cal. Wi臋c艂awiszki 1. w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , o 63 w. od Kowna. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Poniewie藕a. 3. W. , za艣c. nad potok. Trykortis, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 29 1 2 w. od 艢wi膮cian, 4 dm. , 33 mk. katol. Wi膮c艂awska Wola, w艣, pow. miechowski, gm. Micha艂owice, par. Wi臋c艂awice. W艣 wcho dzi艂a w sk艂ad d贸br Wi臋c艂awice, z obszarn dwor. utworzony zosta艂 folw. Firlej贸w. W r. 1827 by 艂o 32 dm. , 205 mk. W po艂owie XV w. 艂any km. i karczmy nale偶a艂y do par. Goszcza, dw贸r szla checki militaris i zagrodnicy do par. Wi臋c艂a wice. Dziedzicami wsi byli Stanis艂aw i Jakub h. Leliwa. By艂o tu 15 艂an. km. i karczma z rol膮, daj膮ce dziesi臋cin臋 z p贸l w stronie zachodniej i p贸艂nocnej od Miechowa i Wilkowic katedrze krakowskiej, za艣 z p贸l od wschodu i po艂udnia od Krakowa i z folwarku plebanowi w Wi臋c艂awicach, warto艣ci 15 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 48. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 w艣 W. Wola, w par. Goszcza, mia艂a 9 艂an. W r. 1581 W. Wola, w par. Wi臋c艂awice, w艂a sno艣膰 Staszkowskiego, mia艂a 6 艂an. km. , 2 zagr. z rol膮, , 9 kom. bez byd艂a, 2 rzem. , 1 2 艂antarcz. Pawi艅ski, Ma艂op. , 21, 441. Br. Ch. Wi臋c艂awy 1. fol. , pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 22; ma 2 dm. 2. W. , pustka, pow. wielu艅ski, gm. i par. Mierzyce. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 29 mk. Wi臋kszniany, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 6 w. od Szawel. Wi臋s艂awice, ob. Wi臋c艂awice. Wi臋z贸w, pow. koni艅ski, ob. Wi膮zowa. Wi臋z贸w 1. niem. Wansen, 1202 Wanzow, 1250 Wanzow villa, miasto, pow. olawski, odl. 5 mil na p艂d. p艂d. wsch. od Wroc艂awia, 3 mile na p艂d. zach. od Olawy, wznies. 477 st. npm. , na praw. brzegu Olawy, posiada 165 ha obszaru 118 roli, 23 艂膮k, 1 lasu, 221 dm. , 591 gospodarstw, 2294 mk. 1900 katol. , 386 ew. , 8 偶yd. . Jest to dawna posiad艂o艣膰 biskup贸w wroc艂awskich. R. 1250 otrzyma艂a osada prawo miejskie niemieckie, 1256 utworzono w贸jtowstwo. Miasto otoczone by艂o murami i mia艂o trzy bramy wroc艂awsk膮, nissa艅sk膮, brzegsk膮. Nissa艅ska przechowa艂a si臋 dot膮d. Wa艂y zosta艂y zniesione. Liczne po偶ary, ostatni r. 1834, niszczy艂y miasto. Ko艣ci贸艂 par. katolicki, p. w. 艣w. Miko艂aja, jest okaza艂膮 budowl膮. Kaplica kat. , p. w. 艣w. Maryi Magdaleny, na cmentarzu. Ewangelicy nale偶膮 do par. Mechwitz. Szko艂a katol. i szpital na 16 ubogich. Corocznie 12 jarmark贸w. 2. W. Stary, niem. Alt Wansin, w艣, pow. olawski, par. kat. Wi臋z贸w, ma 663 ha 572 roli, 42 艂膮k, 1 lasu, 101 dm. , 604 mk. 16 ewang. . Wi臋zowiec al. Wi膮zowiec, sio艂o, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzi臋ci贸艂, o 37 w. od S艂onima, na p艂d. zach. od Zdzi臋cio艂a, przy dr. do S艂onima, wraz z osad膮 Murowanka 1107 dzies. ziemi wlo艣c. 413 艂膮k i past. , 35 nieu偶. i 146 cerkiewnej 14 艂膮k i pastw. , 55 1 2 nieu偶. . Parafia praw. , dekanatu b艂agoczynia zdzi臋ciolskiego, 2149 wiernych, i kaplica. Wi臋z贸wka, chutor, pow. wo艂kowyski, w 1 okr. poL, gm. Mi臋dzyrzecz, nale偶y do wsi Dobrosielce. Wi臋zownia, wybud. , w pow. ostrzeszowskim, okr. komis. w Kobylog贸rze, poczta w Kochlewie. Wiga艅ce, ob. Wila艅ce 1. . Wigandsthal, targowisko nad strumieniem 艁u偶yckim Lausitzbach, pow. lubijski, par. kat. Friedeberg an Queis, ewang. Meffersdorf, odl. 3 mile na pld. od Lignicy, ma 39 ha 31 ha roli, 102 dm. , 597 mk. 556 ew. , 36 kat. , 5 偶yd. . Do r. 1815 nale偶a艂o do Saskich 艁u偶yc. Za艂o偶one na obszarze d贸br Meffersdorf w r. 1668, nosi艂o nazw臋 tych d贸br, lecz nast臋pnie od imienia dziedzica d贸br Wiganda v. Gersdorf otrzyma艂o nazw臋. Pierwotnymi osadnikami byli wychodzcy czescy. Istnia艂a tu szlifiernia granat贸w. O dwie godziny drogi od osady le偶y g贸ra Tafelfichte wzn. 3379 st. , na kt贸rej schodz膮 si臋 granice Czech, Szl膮ska i 艁u偶yc. W pobliskim Schwarzbachu 藕r贸d艂a 偶elaziste. Wigdor贸wka, karczma, pow. jampolski, gm. Babczy艅ce, o 26 w. od Jampola, ma 11 mk. Vigelow niem. , ob. Wielg艂owo. Wigi al. Wigie, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 21 w. od Kowna. Starow. Ko偶emiakiny maj膮 tu 400 dzies. 180 lasu, 57 nieu偶. . Wigie 1. okolica i dw贸r, pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, gm. 呕ejmy, o 46 w. od Kowna. Klimontowiczowie maj膮 113 1 2 dzies. 40 lasu, 7 nieu偶. , Waszkiewiczowie 59 dzies. 10 lasu. Szwabowie 28 dzies. 2. W. , ob. Wigi. Wigiele 1. w艣, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawle, o 8 w, od Szawel. 2. W. ,, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 93 w, od Wi艂komierza. Wigi艂ka, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, nale偶y do d贸br Rybaciszki Montwi艂艂贸w. Wigirdy, w艣, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 6 w. , okr. wiejski O艣ciukowszczyzna, 37 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Grabowo Mazurkiewicz贸w. Wiglowice al. W臋g艂owice, przys. Laskowy, w pow. wadowickim, w obw. s膮d. zatorskim. Wspomniane s膮 w dok. z 1253 r. 17 kwiet. jako wie艣 nale偶膮ca do klasztoru benedyktynek w Stani膮tkach Kod. dypl. Ma艂op, II, 92. Akt z 1400 Wi臋c艂awiszki Wi臋z贸w Wiglowice Wigirdy Wigi艂ka Wigiele Wigie Wigi Wigdor贸wka Wigandsthal Wiga艅ce Wi臋zownia Wi臋z贸wka Wi臋zowiec Wi臋s艂awice Wi臋c艂awy Wigra Wigrele Wigra艅ce Wigonin Wigonin Wigrinnen Wigry r. 13 maja, moc膮. kt贸rego kr贸l czeski Wac艂aw potwierdza zapis Jana II, ks. o艣wi臋cimskiego, kt贸rym ten偶e zabezpiecza zonie swej Jadwidze opraw臋 pi臋ciu tysi臋cy grzywien na miastach Zatorze i Wadowicach, zamku Wolku i kilku wsiach, a mi臋dzy temi i Wiglowicach niem. Beigelsdorf. R贸wnie偶 wymienia i dok. z 1477 r. 28 maja, moc膮 kt贸rego dziel膮 si臋 czterej syno wie ks. Wac艂awa ksi臋stwem zatorskiem i ma j膮tkiem i to w ten spos贸b, 偶e Kazimierz i Wa c艂aw otrzymuj膮 jedn臋 cz臋艣膰 spadku a Janusz i W艂odek drug膮. Wsi Wiglowice, Pietrowice i Trzebie艅czyce pozosta艂y wszystkich wsp贸ln膮. w艂asno艣ci膮, ob. Gruenhagen i Markgraf Lehnsu. Besitzurkunden Schlesiens, II, 579 i 615. D艂u gosz L. B. , t. II nie wymienia W. Reg. pobor. z 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 105 podaj膮 W. jako w艣 nale偶膮c膮 do zamku Zatorskiego i do paraf. w Zatorze, o 1 艂anie km. i 3 zagr, z rol膮 ob. Laskowa. W. H. Wigonin, ob. Wygonin. Wigra, rzeczka, wyp艂ywa z jeziora le偶膮cego na p艂d. od wsi Wigrele, w pow. wy艂kowyskim, przep艂ywa przez jezioro na p艂d. od wsi Grau偶yny, wchodzi na obszar pow. suwalskiego i ucho dzi do Szeszupy pod wsi膮. Poszeszupie. D艂uga 8 w. J. Bliz. Wigra艅ce, w艣 i os. le艣. , pow. sejne艅ski, gm. i par. Ber偶niki, odl. od Sejn 9 w. , ma 7 dm. , 44 mk. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 89 mk. Wigrele, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Wojtkobole, par. Gra偶yszki, odl. od Wy艂kowyszek 28 w. , ma 15 dm. , 111 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kalwarya. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 52 mk. Wigrinnen, w艣, pow. z膮dzborski, st. pocz. AltUkta. Wigry, wielkie i malowniczo po艂o偶one jezioro, 艣r贸d wy偶yny pojezierza baltyckiego, wznies. do 750 st. npm, le偶y w pow. suwalskim a cz臋艣ci膮, w augustowskim, odl. 9 w. w linii powietrznej na wsch贸d i p艂d. wsch. od Suwa艂k. Og贸lny obszar jeziora wynosi 20, 9 wiorst kw. 0, 43 mili, z tego 4, 8 w. nale偶y do pow. augustowskiego. Od cyfry tej wed艂ug oblicze艅 gen. Strielbickiego, r贸偶ni膮 si臋 podawane cz臋sto cyfry obszaru w morgach 7958 mr. i dziesi臋cinach 4000 dzies. , odpowiadaj膮ce znacznie wi臋kszemu obszarowi prawie 34 w. kw. . Pochodzi to zapewne od wliczenia do obszaru jeziora p艂askich nadbrze偶nych obszar贸w, pokrytych dawniej wod膮 i dot膮d w cz臋艣ci zalewanych przy wy偶szym poziomie w贸d jeziornych. Jezioro ma kszta艂t litery S. D艂ugo艣膰 w kierunku od p艂n. ku p艂d. w linii prostej wynosi 11 w. , w kierunku od zach. ku wsch. 10 w. , d艂ugo艣膰 linii ca艂ego zakr臋tu oko艂o 17 w. Szeroko艣膰 zmienia si臋 od 1 2 w. do 2 1 2 w. , g艂臋boko艣膰 dochodzi podobno do 150 st. Dno cz臋艣ci膮 b艂otniste, cz臋艣ci膮 piaszczysto i艂owate. Woda barwy zielonej. Obszar jeziora mo偶na rozdzieli膰 na trzy cz臋艣ci p贸艂nocn膮, 艣rodkow膮 i po艂udniow膮. P贸艂nocna, otoczona lasa mi przewa偶nie, stanowi niejako oddzielne jezioro, maj膮ce do 2 1 2 w. w kierunku od pln. ku p艂d. i do 1 1 2 w. od zach. ku wschod. Przy wsi Tar tak w p艂d. ko艅cu zw臋偶a si臋 ona w kana艂, przez kt贸ry przechodzi po mo艣cie drog膮 bita z Suwa艂k do Sejn. Cz臋艣膰 艣rodkowa, rozszerzaj膮ca si臋 w pld. cz臋艣ci do 5 w. w kierunku od zach. ku wschod. a rozleg艂a na 3 1 2 w kier. od p艂n. ku p艂d. , mie艣ci w p艂n. po艂owie wysp臋 z ko艣cio艂em poklasztornym i kilka drobnych wysepek. Cz臋艣膰 po艂udniowa ma 9 w. d艂ugo艣ci w kierunku od zach. ku wsch. , kilka wi臋kszych wysp i 艂膮czy si臋 z kilkoma drobnemi przyleg艂emi jeziorami, jak D艂ugie i Malczynie przy p艂n. brzegu, Mulaczyk i Krusznik przy p艂d. Rzeka Czarna Ha艅 cza wchodzi do jez. ze strony zach. w cz臋艣ci 艣rodkowej, o 2 w. na p艂d. od os. Cimochowizna, 艣r贸d las贸w, a wyp艂ywa pod wsi膮 Durdyniszki przy wsch. brzegu, wprost wyspy klasztornej. Z ryb spotykamy tu, mi臋dzy innemi, sieje, siela wy, pstr膮gi. Br. Ch. Wigry, dawniej Wygry, Wikgry, osada ko艣cielna na wyspie 艣r贸d jeziora t. n. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 14 w. na p艂d. wsch贸d od Suwa艂k, ma 10 dm. , 54 mk. W r. 1827 by艂 i dm. , 5 mk. Ju偶 w XV w. istnia艂o uroczysko Wikgry 艣r贸d puszczy s艂u偶膮cej za miejsce 艂ow贸w ksi膮偶膮t litewskich. Odwiedza艂 te lasy Jagie艂艂o, a raz omal nie wpad艂 tu w r臋ce Krzy偶ak贸w. Zdarzenie to tak opowiada Kromer Roku 1418 kr贸l Jagie艂艂o powt贸rnie w 呕mujdzkim Wieluniu o pokoju z Krzy偶akami si臋 namawia艂, zaci膮gn膮wszy tam z sob膮 senatory niekt贸re polskie. Zt膮d gdy nie nie sprawiwszy odjecha艂, a rozprawiwszy senatory sam z troch膮 dworzan贸w w Wigroszach lasiech my艣liwym polowaniem si臋 zabawia艂, o ma艂y w艂os w komendatora rastenburskiego zasadzki nie wpad艂. Tu r贸wnie偶 ostatni z Jagiellon贸w zabawia艂 si臋 艂owami dnia 1 sierp. 1551 r. Prze藕dziecki, Jagiellonki Pol. , V, p. LXXIII. Zdawna istnie膰 tu musia艂 dworzec my艣liwski. W Rewizyi puszcz w. ks. lit. z r. 1559 czytamy w puszczy Pere艂omskiej jezioro hospodarskie Wikgry. Nad tem jeziorem dw贸r J. K. M. . Co do samej nazwy okalaj膮cej dwor puszczy istnia艂 na贸wczas sp贸r mi臋dzy osocznikami, z czego domy艣la膰 si臋 mo偶na, 偶e tu przechodzi艂a granica puszcz pere艂omskiej i persta艅skiej, nale偶膮cych do d贸br sto艂owych ekonomii grodzie艅skiej tam偶e, str. 54. W uroczej tej miejscowo艣ci przemieszkiwali do艣膰 d艂ugo pustelnicy regu艂y 艣w. Paw艂a. 艢wie偶o przybyli z W艂och do Krakowa kameduli, uzyskawszy pozwolenie W艂adys艂awa IV, wznie艣li tu ko艣ci贸艂 i pozak艂adali pustelnie. Jan Kazimierz potwierdzi艂 im dnia 6 stycznia 1667 r. przywilej fundacyjny i uposa偶enie pomno偶y艂. Wed艂ug aktu erekcyjnego celem fundacyi mia艂o by膰 uprosze Wigry nie Boga przez mod艂y zakonnik贸w, 偶eby raczy艂 odwr贸ci膰 ci膮gle kl臋ski, jakiemi kraj na贸wczas by艂 nawiedzany. Aktem tym kr贸l nadaje zakonnikom regu艂 艣w. Benedykta, za pozwoleniem papie偶a Klemensa IX i Aleksandra Sapiehy, bisk. wile艅skiego, opr贸cz rzeczonej wyspy na jeziorze Wygry, le艣nictwa Perstu艅skie i Prze艂omskie, z folwarkami, wsiami i lasami. Dokument ten na dwunastu osadzonych tu zakonnik贸w wk艂ada obowi膮zek odprawiania w oznaczonym czasie mszy 艣w. za osob臋 fundatora, kr贸lowa Mary膮 Ludwik臋 i kr贸lewicza Karola M. L. , ks. 410, f. 1513. Sejmuj膮ce stany fundacy膮 kr贸lewsk膮 tego偶 roku zatwierdzi艂y Vol. leg. , IV, p. 10045. Dzia艂alno艣膰 zakonnik贸w przypomina cywilizatorsk膮 misy膮 klasztor贸w 艣redniowiecznych. Trzebi膮 oni puszcze i zak艂adaj膮 liczne folwarki, dla zu偶ytkowania las贸w urz膮dzaj膮 liczne huty, po艂膮czone z kopalniami rudy 偶elaznej. W samych dobrach Wigry za艂o偶ono 8 rudni. Sprowadzeni z r贸藕nych stron kraju robotnicy daj膮 pocz膮tek licznym osadom le艣nym. Przy klasztorze na wyspie za艂o偶ono pi臋kne ogrody owocowe i urz膮dzono ogrodzony zwierzyniec. Rz膮dy gospodarnego zakonu wywo艂a艂y wkr贸tce niezadowolenie s膮siad贸w. Ju偶 w r. 1710 pozwano przed s膮d grodzki kamedu艂贸w i ich przeora k艣. Emiliana i偶 chlebem kr贸lewskim wytuczona pustynia Wigierska recalcitravit, kiedy r臋k膮 t膮, kt贸ra odbiera beneficia, oddaje maleficia przez wygnanie stra偶nik贸w w puszczy Perstu艅skiej i Prze艂omskiej, JKM. osadnych, oraz uwi臋zienie p. Prejcza, pod艂owczego w. ks. lit. Akta grodzie艅. , VII, str. 464. Zatargi te opar艂y si臋 widocznie o Rzym, skoro dla rozstrzygni臋cia ich zes艂anym zosta艂 od stolicy apostolskiej do Polski Hieronim Grimaldi, arcyb. ede艅ski, nuncyusz papieski. Komisarzem dla odgraniczenia kamedu艂贸w wigierskich wyznaczony zosta艂 15 pa藕dziern. 1715 r. Pawe艂 Sapieha, jako biskup 偶mujdzki i opat paradyski M. L. , ks. zap. 155, f. 788. Pomimo tych zaj艣膰, August II tego偶 roku bawi膮c na 艂owach w puszczy, klasztor wigierski nowemi obdarzy艂 dobrami w ekonomii grodzie艅skiej, o zatwierdzenie czego przez sejm warszawski prosi szlachta wojew. grodzie艅skiego jeszcze w r. 1720 Akta grodz. z. s膮du, VII, str. 274. We dwa lata p贸藕niej 1717 r. ten偶e monarcha zwalnia dobra klasztorne od wszelkich konsystencyi, hybern, przechod贸w i lokacyi 偶o艂nierskich Vol. leg. , VI, p. 326. Gdy za艣 w tym czasie po偶ar nawiedzi艂 W. i zniszczy艂 przywilej fundacyjny, August II d. 18 lipca 1725 r. potwierdzi艂 takowy, z zastrze偶eniem ksi膮偶臋cego prawa polowania, co sejm w r. nast臋pnym potwierdzi艂 Vol. leg. , VI, p. 4967. Tak hojnie sypane dobrodziejstwa nie zadawalnia艂y jednak przedsi臋biorczych zakonnik贸w. W summaryuszu dochod贸w z le艣nictw ekonomii grodzie艅skiej z r. 1748 czytamy Konwent Wygierski WWOO. Kamedu艂贸w, po wielu miejscach nie maj膮c jeszcze doskona艂ego ograniczenia swego, jako to nad Wolk膮 i pod Danielowcami i Bia艂owierzchniami, co mo偶e puszczy kr贸lewskiej do siebie garnie. Przeto conrenienter adigendus, aby komisy臋 sobie wyprosiwszy, do ko艅ca wyprowadzi艂 ograniczenie swoje w miejscach sobie nadanych przez konstytucye, ten偶e konwent nimius si臋 by膰 pokazuje w przyw艂aszczeniu sobie 艂膮k w puszczy kr贸lewskiej, kt贸rych po ca艂ej puszczy Perstu艅skiej, Prze艂omskiej moc jest wielka, nie tylko rozszerza i roztrzebia 艂膮ki sobie nadane, na uszczerbek intrat i posesyi kr贸lewskiej, ale te藕 i gdzie s膮 kopce na udzielenie jakich 艂膮k, mniej na to uwa偶aj膮c, jak daleko rozlegaj膮 uroczyska, zewsz膮d si臋 szerzy i poddanych kr贸la z dawnych posesyi wyp臋dza, albo te藕 do miejsc, kt贸re s膮 jeszcze wolne przyst臋pu nie daje Piscowaja kniga, II, p. 40. Okaza艂a 艣wi膮tynia wigierska, szczytami dw贸ch wie偶 swoich panuj膮ca nad drzewami okalaj膮cej j膮 puszczy, zbudowan膮 jest z kamienia na wzmocnionym r臋k膮 ludzk膮 p贸艂wyspie. Opr贸cz ko艣cio艂a urz膮dzono tu erem czyli pustelni臋, sk艂adaj膮c膮 si臋 z 12 domk贸w, wystawionych w dwie r贸wnoleg艂e linie. Przy ka偶dym domku ogr贸dek; ca艂o艣膰 od strony l膮du oddzielona wysokim murem Wszystkie te gmachy ostatecznie uko艅czone zosta艂y dopiero w r. 1745. Sta艂 przytem pi臋kny, murowany dom, z licznemi pokojami dla go艣ci. Ko艣ci贸艂, p. w. Niepokal. Pocz臋cia N. M. Panny, niewiadomo kiedy i przez kogo konsekrowanym zosta艂. Wn臋trze jego zdobi膮 obrazy Smuglewicza i innych obcych malarzy. Z chwil膮 zaj臋cia tej cz臋艣ci kraju przez Prusak贸w dobra zakonnik贸w zabrano na skarb w r. 1794 a ich samych przeniesiono w r. 1800 na Bielany pod Warszaw膮. Ko艣ci贸艂 sta艂 si臋 odt膮d katedr膮 biskupstwa wigierskiego, utworzonego z cz臋艣ci biskupstwa wile艅skiego, oderwanego od Litwy. Pierwszym biskupem zosta艂 k艣. Micha艂 Karpowicz, znakomity kaznodzieja ur. 1744, 1805, kt贸rego cia艂o spoczywa w podziemiach 艣wi膮tyni. Nast臋pca jego Jan Klemens Go艂aszewski 1748, 1820 w d. 8 maja 1815 r. konsekrowa艂 tu Woronicza na biskupa 艂uckiego 艢wi臋cki, Hist. pam. , II, 545. Staraniem tego biskupa katedra dyecezyalna przeniesion膮 zosta艂a w r. 1817 z W. do Sejn, gdzie dot膮d si臋 mie艣ci. Bulla papiezka z r. 1818 przemianowa艂a biskupstwo wigierskie na augustowskie. Odt膮d katedra sta艂a si臋 ko艣cio艂em parafialnym, licz膮cym obecnie 5595 parafian Ordo Divini Officii z r. 1885, str. 25. Obszar d贸br klasztornych po zaj臋ciu przez rz膮d pruski sta艂 si臋 centrem oddzielnego powiatu wigierskiego Wigrischer Kreis, kt贸ry wed艂ug mapy z 1806 r. graniczy艂 od p艂n. z pow. kalwaryjskim wsi Wersele, 艁anowizna, Mieszkinie, Boczne, Sidory, Klonowo, Pola艅ce, Kibarty, Balie, Obelica, Naruny, od wschodu dotyka艂 Niemna, od p艂d. styka艂 si臋 z pow. d膮brow Wigstein Wigstadl skim wsi 艢wi臋toja艅skie, Ryn艂owce, Kolety, Komasz贸wka, Twardy R贸g, od zach. z pow. biebrza艅skim i dawn膮 granica prusk膮. Obszar powiatu wynosi艂 do 80 mil kwadr. polow臋 obszaru zajmowa艂y lasy. By艂o w nim 15 miast kr贸lewskich i 5 szlacheckich. Miasta kr贸lewskie mia艂y 1733 dym贸w i 9769 mk. , szlacheckie pr贸cz Raczek 242 dym. i 1376 mk. Dobra kr贸lewskie tworzy艂y 7 zarz膮d贸w Aemter, obejmuj膮cych 66 folw. , 416 wsi, 28 oddzielnych osad, 5902 dym贸w i 46280 mk. ; dobra szlacheckie liczy艂y 2033 dym. i 12792 mk. Bobra szlacheckie szacowano na 1300000 tal. W by艂ych dobrach klasztornych liczono 1200 w艂o艣cian, dawa艂y do 30000 tal. dochodu. Lasy klasztorne, pi臋knie zachowane, obfitowa艂y w drzewo masztowe i budulcowe. W obr臋bie powiatu le偶a艂y nast臋pne miasta Baka艂arzewo, Berzniki, Filipowo, Jeleniewo, Krasnopol, Lejpuny, Liszkowo, 艁o藕dzieje, Metele, Miros艂aw, Przerosi, Pu艅sk, Sejny, Sereje, Suwa艂ki, Szczebra, Wiejsieje, Wi偶ajny. Z tych najludniejsze 艁o藕dzieje mia艂y oko艂o r. 1800 1537 mk. , za艣 Suwa艂ki, Przerosi i Sereje wi臋cej ni偶 1000 mk. Z cz臋艣ci dawnych d贸br klasztornych utworzony zosta艂 majorat rz膮dowy, w pow. suwalskim, w gminach Hutta i Kuk贸w. W sk艂ad majoratu wchodz膮 folw. Hutta, Nowy al. Czerwony, Piotrowa D膮browa, Stary, Papiernia, Jesionowo. Kuk贸w i Zdrojczyszki. Obszar grunt贸w majoratu wynosi 3975 mr. , a lasu 197 mr. 4 pr臋t贸w. W r. 1868 dobra te oddane zosta艂y jako majorat genera艂lejtnantowi Miko艂ajowi Ganeckiemu. Do tego偶 majoratu nale偶膮 trzy m艂yny w Papierni i Tartaku nad rzek膮 Czarn膮 Ha艅cz膮, i w Tartaku nad rz. Pierty. Wszystkie wzmiankowane folwarki otaczaj膮 miasto Suwa艂ki ze wszech stron, a cz臋艣膰 grunt贸w folw. Papiernia i staw dotykaj膮 samego miasta i tu te偶 jest rezydencya w艂a艣ciciela, murowany m艂yn wodny i 艂azienki dla u偶ytku miasta. Najobszerniejszy z folwark贸w Kuk贸w ma mr. 1390; na fol. Hutta mieszka administrator majoratu. W Hucie i Kukowie s膮 liczne i obszerne budowle gospodarcze i gorzelnie, a w Hucie pr贸cz tego browar piwny. Grunta w og贸le 偶ytnie, ale siej膮 te藕 i pszenic臋; najlepsze w Czerwonym Folwarku. W lesie po艂o偶onym obok Hutty znaczna ilo艣膰 d臋b贸w, pomieszanych z sosn膮 i 艣wierkiem. Obszerne jeziora, znane pod og贸ln膮 nazw膮 wigierskich, wchodz膮ce niegdy艣 w sk艂ad ekonomii Hutta, pozosta艂y przy skarbie. O w艂asno艣膰 znacznej cz臋艣ci tych d贸br toczy艂 si臋 d艂ugoletni proces, rozpocz臋ty przez rodzin臋 Kiewlicz贸w przeciw skarbowi kr贸lestwa. Ostatecznie wyrokami trybunna艂u warszawskiego, s膮du apelacyjnego i IX depart. senatu proces ten rozstrzygni臋ty na korzy艣膰 skarbu. Obecnie ogromne te dobra rozpad艂y si臋 na kilkana艣cie cz臋艣ci, kt贸re przesz艂y w najwi臋kszej cz臋艣ci na donacye. 殴r贸d艂a Holsche Geographie und Statistik V. West. Sued u. NeuOstpreussen. Berlin, 1800 r. t. I, 437444. Po艂uja艅ski, , W臋dr贸wki po gub. augustow. str. 150181. Opisy z rycinami dawa艂y Tygod. Illustr. z 1862 r. t. IV, 35 i z 1871 r. , VII, 243, K艂osy t. VII, str. 153 i Tygod. Powszechny z 1880 r. . M. R. Witan. Br. Ch. Wigstadl, ob. Witk贸w. Wigstein 1. G贸rny, czesk. Viksztein Horni, niem. Ober Wigstein, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. opawskim, obw. s膮d. Witkowskim, w miejscu, gdzie Mora prawy dop艂. Opawy zwraca si臋 ku p艂n. W r. 1880 by艂o tu 27 dm. , 183 mk. 182 rz. kat. , 1 izrael. , 141 Niemc贸w i 41 Czech贸w. Szko艂a ludowa w miejscu. W. G贸rny tworzy z Hertmanicami Erdmannsdorf i Radkowem Ratkau jedn膮 gmin臋. Na gruntach wsi znajduj膮 si臋 ruiny zamku Wigstein. Resztki mur贸w maj膮 jeszcze 5 do 6 s膮偶ni wysoko艣ci, widocznie zamek niegdy艣 mia艂 kilka pi臋ter. G艂贸wna brama znajdowa艂a si臋 po stronie p艂n. Z trzech innych stron broni艂y zamku strome 艣ciany. Wewn膮trz, po lewej stronie wielkiego podw贸rza, wznosi si臋 g艂贸wna cz臋艣膰 hodowli. Pocz膮tkowe dzieje zamku nie s膮 znane. Wed艂ug A. Petera Burgen u. Schloesser im Herzogthum Schlesien, Teschen, 1879 zbudowa艂 na miejscu zniszczonego przez Mongo艂贸w w r. 1241 zamku Witko Krawarz nowy zamek i nazwa艂 go od swego imienia Witkowstein, Witkenstein a st膮d dzisiejsza forma Wigstein. Za艂o偶yciel osadzi艂 tu wie艣. W. przeszed艂 potem w posiadanie ks. opawskich. Aktem z 1433 r. Przemko, ksi膮藕e opawski, zapisuje zamek ten w do偶ywocie swej 偶onie Helenie ob. Gruenhagen i Markgraf, Lehns u. Besitzurkunden Schlesiens, t. II, str. 504. Zamek przechodzi艂 kilkakrotnie w zastaw. W r. 1591 jest w posiadaniu Jana Braba艅skiego i nale偶y do Moraw. W r. 1612 otrzymuje Adam Oderski zamek i dobra W. od cesarza Rudolfa II na w艂asno艣膰. Wa偶ne nast臋pstwa mia艂a wojna 30letnia. Protestancka szlachta popiera艂a Ernesta hr. Mansfelda, znanego wodza, gdy ten偶e w r. 1626 na Szl膮sk wkroczy艂. Po ust膮pieniu tego偶 cesarz Ferdynand II skaza艂 skompromitowanych na konfiskat臋 d贸br albo na kary pieni臋偶ne. Z powodu nieuiszczenia kar, jakie cesarz Ferdynand I na艂o偶y艂 na szlacht臋 protestanck膮, popieraj膮c膮 Mansfelda, dosta艂y si臋 niekt贸re dobra, a mi臋dzy niemi W. , w sekwestr. Po zwyci臋ztwie pod Jankowem 6 marca 1646 zaj臋li Szwedzi pod Torstensonem ca艂y Szl膮sk a偶 po prze艂臋cz Jab艂unkowsk膮. Jedynie w obwarowanych miejscowo艣ciach utrzyma艂y si臋 garnizony cesarskie. Do tych nale偶a艂y, pr贸cz Opawy, Grodziec Graetz i Wigstein. Dobra W. zmieniaj膮 odt膮d szybko w艂a艣cicieli; d艂u偶szy czas pozosta艂y w posiadaniu Emanuela Glassnera, kupca i bankiera, kt贸re je naby艂 w r. 1860 Ob. Leparz Beitraege zur aelteren Geschichte des Herzogthums Schlesiens. Peter A. Volksthuemliches aus Oesterreichisch Wigstadl Wijna Wigusi Wigt Schlesien, Bd. II. Biermann Geschichte der Herzogthuemer Troppau u. Jaegerndorf. 2. W. Dolny, czesk. Viksztein Dolni, niem. Nieder Wigstein, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. opawskim, obw. s膮d. Witkowskim niem. Wigstadt, na pln. od Witkowa. W r. 1880 by艂o 20 dm. i 125 mk. rz. kat. ; 123 Niemc贸w i 2 Czech贸w. W. tworzy z Ligotk膮. Lhotka, niem. Nitschenau gmin臋 administracyjn膮. W. H. Wigt Schoenes, ob. Fyszhuza. Wigurce, ob. Wigurycze. Wigurowszczyzna ob. Mi艂os艂awce, pow. osterski, ob. Wygurowczyzna. Wigurycze, Wihurycze, w dokum. Wikorycze, Wihurycze, Wigurce, Wigurzycze, w艣 nad rzk膮 Po艂onk膮, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od 艁ucka. W 1545 r. w艂asno艣膰 ks. Czartoryskich, kt贸rzy z Osnityszyna, Wikurzycz i Szprachowa zobowi膮zani byli do utrzymywania jednej horodni zamku 艂uckiego ob. Jab艂on. , Rewizye, 52. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. Wasyl Wigora, z imienia swego Wigurze, wnosi z 9 dym. , 11 ogrod. po 2 gr. a w 1583 r. Bogdan Wigura z imienia kn. Jurya Czartoryskiego Wigurycz z 10 dym. , 6 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, i 33, 104. Wiguryna al. Wihuryna Polana, w艣, pow. klimowicki, gm. Nadziejkowicze, 55 dm. , 429 mk. , z kt贸rych 30 zajmuje si臋 wyrobem woz贸w, sa艅 itp. Por贸w. Polana 2. WigusiBartel, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Carlsberg. Wiguszki, w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Subotniki o 6 w. , okr. wiejski Wodol, 85 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Iwie hr. Zamoyskich. Wihr膮jew w dokum. , pow. kaniowski, ob. Wyhraj贸w. Wihtenpelte 艂otew. , ob. Weitenfeld. Wihurycze, ob. Wigurycze. Wijejki, dobra, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Uciany, o 65 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣c 艢wi膮teckich, 196 dzies. 7 lasu, 12 nieu偶. . Wijewo, niem. Weine, w艣 i dobra, dzi艣 pow. wschowski, niegdy艣 posiad艂o艣膰 klasztoru wiele艅skiego. Le偶y na p艂d. zach. od Przem臋tu, przy trakcie z K臋b艂owa do Wschowy. S膮d we Wscho wie, kom. okr. w W艂oszakowcach a poczta w miejscu. Obszar ma 2453 ha, z czystym do chodem 16719 mrk. W r. 1379 Neko, syn Su艂ka, naby艂 so艂tystwo wijewskie od Petyrlina, syna Kunczka, by艂ego so艂tysa. Sprze da偶 t臋 zatwierdzi艂 Jan, opat wiele艅ski. R. 1580 nale偶a艂o W. do par. w Przem臋cie, dzi艣 do par. Brenno. W pobli偶u na p艂n. zach. od Wschowy le偶y karczma wijewska. Ob. Potrzebowo i 艢miesz k贸w. W艂. 艁. Wijna, ob. Wujna. Wijoliszki, w艣 i dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 52 i 53 w. od Poniewie藕a. Wijsko, dawna nazwa wsi Hujsko, w pow. dobromilskim. Wijunica al. Wijunka al. Kropiwna, rzeczka, w pow. nie偶y艅skim gub. czernihowskiej, dop艂yw rz. Osetr, d艂uga 23 w. Wijunka, rzeczka, w pow. radomyskim, przep艂ywa pod wsi膮 Steczank膮, kt贸r膮 rozdziela od wsi 呕o艂nierz贸wki i Rozjez偶ej i uchodzi do b艂ot na lewym brzegu Uszy. Wijunki, Wiunki, w艣, pow. 偶ytomierski, gm. Pulin, par. praw. Strybie偶 o 10 w. ; huta szklana. W艂asno艣膰 Szlenkiera. Wijuniszcze, w艣, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyj贸wka, o 20 w. od Radomy艣la, ma 42 mk. Wijun贸wka, rzeczka, dop艂yw Narwy z prawej strony. Wik niem. Wiek, esto艅. LaenaMa al. Wicki powiat, inaczej zwany Hapsalskim, w p艂d. zach. cz臋艣ci gub. esto艅skiej, graniczy z Baltykiem, Harry膮 i gub. inflanck膮, sk艂ada si臋 cz臋艣ci膮 z l膮du, cz臋艣ci膮 za艣 z r贸偶nych wi臋kszych i mniejszych wysp i zajmuje 67 1 2 mil al. 1, 3267, 3 w. kw. Powierzchnia przedstawia nizin臋 do艣膰 r贸wn膮, opadaj膮c膮 stopniowo na zach贸d ku morzu. Tylko w p艂d. wsch. , bardziej wynios艂ej cz臋艣ci powiatu, dop艂ywy rz. Kissarien p艂yn膮 艣r贸d do艣膰 g艂臋bokich parow贸w. Wybrze偶e powiatu, w kt贸re g艂臋boko wrzynaj膮 si臋 zatoki Hapsalska i Mitsal, jest w og贸le niskie, na p艂n. kamieniste a na p艂d. piaszczyste. Powiat zroszony jest niewielkiemi rzkami przybrze偶nemi, z kt贸rych najwa偶niejsza Kissarien, uchodz膮ca do zatoki Mitsal. Jezior znajduje si臋 35. S膮 one w og贸le nieznaczne i po艂o偶one 艣r贸d b艂ot. B艂ota zajmuj膮 prawie ca艂膮 艣rodkow膮 cz臋艣贸 powiatu od rz. Kissarien na p艂n. do drogi hapsalskiej i wierzchowin rzki Sellenkuell g艂贸wniejsze Sellenkuellskie i Marielauch. Opr贸cz tego b艂ota tworz膮 delt臋 rz. Kissarien i znajduj膮 si臋 w cz臋艣ci p艂d. zach. powiatu. Lasy zajmuj膮 86000 dzies. , z tego 25000 dzies. na wyspie Dagden. Na l膮dzie sta艂ym lasy znajduj膮 si臋 wy艂膮cznie w zak膮tkach p艂n. wsch. , p艂d. wsch. i p艂d. zach. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 76256 mk. opr贸cz 102 prawos艂. i 30 katol. zreszt膮 ewang. . Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli艂 si臋 na 3 okr臋gi W. L膮dowy, Pobrze偶ny i Wyspowy Land, Strandi InsularWick, maj膮ce 17 parafii, obejmuj膮cych mto Hapsal, osad臋 Leal, 2 maj膮tki koronne, 148 prywatnych i 16 pastorat贸w. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo 69000 dzies. roli oraz hodowla byd艂a 143000 dzies. 艂膮k. W 1860 r. by艂o w powiecie 14000 sztuk koni, 46000 byd艂a rogatego, 43000 owiec zwyczajnych, 14000 rasy poprawnej, do 14000 trzody chlewnej. Przemys艂 fabryczny do艣膰 rozwini臋ty. W t. r. by艂o w po Wiguryna Wigurycze Wigurowszczyzna Wigurce Wigt Wijunka Wijunki Wijuniszcze Wijun贸wka Wik Wiguszki Wihr膮jew Wihtenpelte Wihurycze Wijejki Wijewo Wijoliszki Wijsko Wijunica Wik艂owo Wikiance Wika艅ce Wikanie Wikarewicze Wiki Wikarskie wiecie 52 gorzelni, 41 browar贸w piwnych, 1 fabryka octu, 1 likier贸w, 1 fabryka sukna wyprodukowa艂a za 280000 rs. i zatrudnia艂a 287 robotn. , 2 garbarnie i 6 cegielni. Nadto w powiecie znajduj膮 si臋 艂omy wybornego kamienia budulcowego wapie艅 piaszczysty w pobli偶u Hapsalu, oraz bogate pok艂ady torfu, eksploatowane kolo Fikkel i Leal. Do powiatu nale偶膮, wyspy Worms, Dagden i kilka pomniejszych. Wika艅ce 1. dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel, o 63 w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣膰 Soko艂owskich, 35 dzies. 6 lasu. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Owanty, o 33 w. od Wi艂komierza. 3. W. , w艣, tam偶e, o 53 w. od Wi艂komierza. Wikanie, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski w 5 okr. pol. , o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Wikarewicze 1. Male, w艣 nad odnogami Horynia, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. poL, gm. Terebie藕owo, o 69 w. od Pi艅ska, ma 8 osad, 42 mk. Lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; Iak obfito艣膰, grunta 偶yzne. W艂asno艣膰 Komarnickiego. 2. W. , Wielkie, w艣 nad Horyniem, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. p艂otnickim, gm. Stolin, o 75 w. od Pi艅ska, ma 16 osad, 60 mk. Miejscowo艣膰 obfita w 艂膮ki, ryby i lasy. Lud, opr贸cz rolnictwa, trudni si臋 flisactwem i rybactwem. W艂asno艣膰 Radziejowskich. Wikarskie al. Wikaryjskie, os. , pow. wlodawski, gm. 艁臋g, par. W艂oc艂awek, ma 17 mk. , 34 mr. Nale偶a艂a do d贸br katedry w艂oc艂awskiej. Wikartowce, w臋g. Vikartocz, w艣, w hr. spiskiem Weg. , na granicy hr. liptowskiego, ko艣ci贸艂 katol. paraf. , tartak i m艂yn wodny, lasy, 1515 mk. Wika偶erys, dwa ma艂e jeziora, w pow. nowoaleksandrowskim. Przep艂ywa przez nie rzka Indreja, dop艂yw jez. 艁osza. Wiker al. Wikker, rzeka, w dawnej Galindyi por. t. II, 475, jestto dzisiejsze rzeczka Wicker. Wiki, w艣 ko艣cielna na 艁u藕ycach Serbskich. Ca艂a parafia obecnie uleg艂a zniemczeniu. Wikiance, w艣 nad jeziorem Styrnie, pow, wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 18 w. , okr. wiejski Czulsk, o 65 w, od Wilna, 6 dm. , 86 mk. katol. pod艂ug spisu z 1865 r. tylko 2 dusze rewiz; nale偶y do d贸br Styrnia Nowickich. Wikielec, niem, Winkelsdorf, w艣 na Pome zanii, pow. suski, st. pocz. i par. kat. I艂awa, 333 ha 266 roli orn. , 30 艂膮k, 1 lasu; 1885 r. 59 dm. , 91 dym. , 414 mk. , 40 kat. , 374 ew. W 1789 r. 15 dym. K艣. Fr. Wikieratyszki 1. al. Wiekierotyszki, w艣, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 4 w. Cz臋艣膰 I ma 15 dm. , 85 mk. ; cz臋艣膰 II ma 10 dm. , 56 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 58 mk. 2. W. , w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Wy艂kowyszki odl. 6 w. , ma 2 dm. , 32 mk. W 1827 r. 3 dm. , 25 mk. WikkesMuj偶a 艂otew. , ob. Wehsiht. Wiklarowszczyzna, Winklerowsczyzna, folw. , pow. s艂ucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Howiczna, o 62 w. od S艂ucka. A. Jel. Wik艂贸w al. Wyk艂贸w, w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, odl. 10 w. od Radomska. W艣, a 29 dm. , 263 mk. ; fol. 5 dm. , 15 mk. M艂yn wodny, piec wapienny, pok艂ady wapienia i torfu. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 122 mk. W r. 1870 folw. W. z os. m艂yn, Zaremba rozl. mr. 1162 gr. or. i ogr. mr. 470, 艂ak mr. 122, pastw. mr. 6, wody mr. 3, lasu mr. 542, nieu偶. mr. mr. 19; bud. mur. 1, drewn. 30; p艂odozm. 12pol. , las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 24, mr. 176; w艣 Stefan贸w os. 7, mr. 16. Fol. W. nale偶y do d贸br Kruszyna. Na pocz膮tku XVI w. ze wszystkich r贸l dawano dziesi臋cin臋 pleban. w Kruszynie 艁aski, L. B, I, 253. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi W. , w par. Kruszyna, Lwowski p艂aci艂 od 5 os. , 2 艂an. Pawi艅ski, Wielkop, II, 280. Wik艂owo, osada, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryta, nale偶y do d贸br 艁ukowo Kouszynych. Wiknina, ob. Oknina. Wikno, niem. Wickno, zapewne Wykno, le艣nictwo, pow. szczycie艅ski, st. p. Rheinswein. Wikoline, 1488 Wyclyn, dobra i w艣, pow. g贸rski Szl膮sk, par. kat. i ew. W膮sosz Herrnstadt. W r. 1885 dobra mia艂y 493 ha, 8 dm. , 78 mk. 17 kat. ; w艣 92 ha, 33 dm. , 177 mk. 7 kat. . Wikorycze, w dokum. , ob. Wigurycze. Wikosewo, niem. Vixow, w艣 i dobra ryc, w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. G艂贸wczyce. Wik贸w par. Czerwi艅sk, jestto Wykowo, w pow. p艂ockim. Wik贸w Werchni i Ni偶ni, w艣 nad rz. Suczawica, w pow. radowieckim na Bukowinie. Graniczy od wschodu z Putn膮. Posiada pok艂ady gipsu, stadnin臋 rz膮dow膮, . W r. 1881 W. G贸rny, gmina, mia艂 5104 mk. ; W. Dolny 2469 mk. Obszary dworskie 141 mk. Stefan V, hospodar multa艅ski, nada艂 r. 1466 W. Werelchni klasztorowi w Putnie. Na obszarze tej wsi powsta艂 r. 1479 W. Ni偶ni. Ka偶da w艣 ma sw膮 oddzieln膮 parafi膮 grek. nieun. Urz膮d poczt. jest w W. Werchnim. Obszar dworski nale偶y do funduszu religijnego. Wik贸w al. Wikowo, pow. bytowski, ob. Modrzewo. Wik贸w, niem. Elsterwerda, w艣 na 艁u藕ycach. Wikowa, rzeczka, w gub. kowe艅skiej, lewy dop艂yw I藕ny praw. dop艂. Okmiany, lew. dop艂. Jury. Wikr膮jcie, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Kielmy, o 40 w, od Rossie艅. Wika艅ce Wikowa Wikartowce Wika偶erys Wiker Wikkes Wikieratyszki Wik贸w Wikosewo Wikorycze Wikoline Wikno Wiknina Wikr膮jcie Wik艂贸w Wikielec Wiklarowszczyzna Wiktorowa S艂oboda Wikry, pow. lubawski, ob. Lipinki t. V, 263. Wiksin, w艣 i folw. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl, o 23 w. od Ciechanowa, ma 11 dm. , 121 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 70 mk. W r. 1885 folw. W. , oddzielony w r. 1859 od d贸br Grudusk, rozl. mr. 355 gr. orn. i ogr. mr. 291, 艂膮k mr. 20, lasu mr. 36, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 9; p艂odozm. 10pol. W艣 W. os. 21, mr. 69. Wiksnieryszki, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, o 57 w. od Szawel. Wiktopol, folw. nad stawem, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. katol. Wiktor, os. m艂y艅. , pow. kolski, gm. i par. Che艂mno, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Che艂mno. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 13 mk. Wiktoriany, ob. Wiktorzany. Wiktorka, strumie艅 艂膮cz膮cy si臋 z rzek膮, 呕yrn贸wk膮. , w pow. wi艂komierskim, ob. Pobojsk. Wiktorka, os. , pow. miechowski, gm. Rzerzu艣nia, par. Go艂cza. Wiktor贸w 1. folw. d贸br Czarna, w pow. radzymi艅skim, ma 62 mk. , 182 mr. 2. W. , w艣, pow. nieszawski, gm. B膮dkowo, par. Zbrachlin, ma 18 os. , 312 mr. Nale偶a艂a do d贸br Niszczewy. 3. W. , os. m艂y艅. , pow. w艂oc艂awski, gm. Piaski, m艂yn wodny. 4. W. , folw. d贸br Brudzew, w pow. kolskim, ma 1 dm. , 10 mk. 5. W. , pow. sieradzki, gm. Dzierz膮zna, ob. J贸zef贸w 29. 6. W. , w艣 i folw. , pow. 艂贸dzki, gm. Lu膰mierz, par. Zgierz. W艣 5 dm. , 81 mk. , 29 mr. w艂o艣c; folw. 2 dm. , 11 mk. , 188 mr. dwors. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Lu膰mierz. 7. W. , folw. , pow. s艂upecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od S艂upcy 14 w. , ma 2 dm. , 20 mk. 8. W. , folw. d贸br Krzepocin, pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew. 9. W. , os. , pow. sieradzki, gm. Wojs艂awice, par. Korczew, odl 10 w. od Sieradza. 3 dm. , 13 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 20 mk. 10. W. , w艣 i folw. , pow. wielu艅ski, gm. Naramnice, par. Bia艂a, odl. 10 w. od Wielunia, o 5 w. od Lututowa, ma ko艣cio艂ek filialny, 20 dm. , 119 mk. Niegdy艣 w艂asno艣c Jaks贸w 呕eromskich h. Gryff, obecnie Biernackich. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 124 mk, W r. 1874 folw. W. rozl. mr. 490 gr. orn. i ogr. mr. 454, 艂膮k mr. 13, pastw. mr, 5, nieu偶. mr. 18; bud. drew. 9, wiatrak. W艣 W. os. 19, mr. 128. W艣 ta istnia艂a ju偶 w XV w. 1 by艂a gniazdem Witkowskich h. Gryff lub Jastrz臋biec. Rodzina ta zapewne ju偶 w XV w. wznios艂a tu kaplic臋 p. w. 艣w. Zygmunta, kt贸r膮 Lib. Ben. 艁askiego zwie ju偶 starodawn膮. Odpusty na uroczysto艣ci 艣w. Zygmunta i Walentyna sprowadza艂y tu t艂umy ludu. Sk艂adano liczne ofiary, id膮ce przewa偶nie na korzy艣膰 szlachty i kmieci opiekuj膮cych si臋 kaplic膮. Wizytator wym贸g艂 przyznanie si臋 winnych do 20 grzyw. , kt贸re kaza艂 z艂o偶y膰 im do skarbonki i odda膰 na przechowanie oficya艂owi wielu艅skiemu. W kaplicy tej wzni贸s艂 trzy nowe o艂tarze dziedzic wsi Marcin Zar臋ba 艁aski, L. B. , II, 155. Wed艂ug reg. pob. pow. wielu艅skiego z r. 1552 w艣 W. , w par. Bia 艂a, w艂asno艣膰 Kosmidr贸w, mia艂a 4 os. , 1 1 2 艂anu Pawi艅ski, Wielkop. , II, 297. 11. W. , w艣 i folw. , pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Szyd艂贸w. W艣 ma 5 os. , 55 mr. ; folw. ma 695 mr. , nale偶y do d贸br Grabki. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 33 mk. 12. W. , folw. d贸br Gnojno, w pow. stopnickim. 13. W. , os. le艣na, pow. ostro艂臋cki, odl. 2 mile od Wyszkowa, przy drodze bitej do Ostrowia. Tu mieszka podle艣ny stra偶y Bia艂eb艂oto, le艣ni ctwa rz膮dowego Udrzyn. 14. W. , ob. Wikto rowo. Br. Ch. Wiktor贸w G贸rny i Dolny, w艣, pow. stani s艂awowski, 18 klm. na p艂n. zach. od Stanis艂awo wa, 13 klm. na p艂n. zach. od Halicza s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. le偶膮 Bry艅, Sapa h贸w i Komar贸w, na p艂n. wsch. Kry艂os, na p艂d. wsch. Sielec i Ci臋偶贸w, na p艂d. zach. Wysoczan ka. P艂n. zach. kraw臋d藕 obszaru przep艂ywa 艁u kiew, dop艂yw Dniestru, tworz膮ca w kilku miej scach granic臋. 艢rodkiem obszaru p艂ynie pot. 艁ukawiec, prawoboczny dop艂yw 艁ukwi. Zabu dowania wsi le偶膮 w dolinie 艁ukawca. Wzn. ob szaru na p艂d. kra艅cu si臋ga 366 mt. W dolinie 艁ukowca 284 mt. , w dolinie 艁ukwi 271 mt. P艂d, wsch. cz臋艣膰 obszaru lesista. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 229, 艂膮k i ogr. 252, pastw. 40, lasu 200 mr. ; w艂. mn. roli orn. 1448, 艂膮k i ogr. 1469, pastw. 591 mr. W r. 1880 by艂o 380 dm. , 1700 mk. w gm. ; 11 dm. , 91 mk. na obsz. dwors. 1692 gr. kat. , 32 rz. kat. , 67 izr. ; 1690 Rus. , 32 Pol. , 67 Niem. . Par. rzym. kat. w Haliczu, par. gr. kat. w Wiktorowie G贸rnym, dek. halicki. Cerkiew jest w Wiktorowie G贸rnym i Dolnym. Wie艣 ma szko艂臋. Na obszarze gorzelnia i m艂yn. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a wie艣 do d贸br kor. , ststwa halickiego. Po zaj臋ciu Galicyi naby艂 j膮 w r. 1812 Stanis艂aw Broniewski za 55050 z艂r. Pod wzgl臋dem geologicznym bada艂 okolic臋 prof. 艁omnicki zob. Kosmos, t. VI, Lw贸w, 1881, str. 184. W pobli偶u wsi znajduj膮 si臋 jaskinie, do t膮d nale偶ycie niezbadane Szar艂owski Stanis艂a w贸w i pow. stanis艂awowski, Stanis艂aw贸w, 1887, str. 355. Lu. Dz. Wiktorowa S艂oboda al. Wiktor贸wk膮, w艣, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Bo brujska, ob. S艂obodaWiktorowa. A. Jel. Wiktor贸wek, folw. , pow. wielu艅ski, gm. Sokolniki, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 13 w. , ma 1 dm. , 13 mk. Wiktorowice, w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. Luborzyca, par. Wi臋c艂awice. Folw. poduchowny, maj膮cy 187 mr. , nabyty zosta艂 na licytacyi za 12253 rs. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 70 mk. , par. Czulice. Wed艂ug D艂ugosza w艣 t臋 naby艂 dla klasztoru w Mogile, za 300 grzyw. , opat Petrus Lipko r. 1376 wraz ze wsi膮 Rybitwy. Wiktorowice Wiktor贸wek Wiktor贸w Wiktorka Wiktoriany Wiktor Wiktopol Wiksnieryszki Wiksin Wikry Wikry Wiktor贸wk膮 W polowie XV w. by艂 tu jeden kmie膰 na lanie, daj膮cy grzywn臋, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, osep 2 kor. 偶yta i 1 owsa, odrabiaj膮cy jeden dzie艅 w tygodniu. Karczma p艂aci艂a 2 grzyw. Byli te藕 zagrodnicy i folwark klasztorny. Ze wszystkich r贸l kmiecych pobiera艂 dziesi臋cin臋, warto艣ci do 7 grzyw. , bisk, krakowski D艂ugosz, L. B. , III, 431 i 433. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 w艣 Wiktorowice, w par. Raciborowice, w艂asno艣膰 opactwa w Mogile, dzier偶awiona przez Borka, mia艂a 2 p贸艂艂anki km. , 1 zagr. z rol膮, 1 rzem. , 1 4 roli Pawi艅ski, Ma艂op. , 21, 437. Wiktor贸wka, za艣c, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Bieliczany, o 30 w. od Ihumenia, ma 13 w艂贸k; w艂asno艣膰 Po艂o艅skich. A. Jel. Wiktor贸wk膮 1 w艣, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Samhorodek, odl. o 50 w. od Berdyczowa, ma 33 dm. , 269 mk. 2. W. , wioska i folw. , pow. hajsy艅ski, obok mka Rajgr贸dka, okr. pol. Kuna, gm. Ni偶sza Kropiwna, par. prawos艂. Rajgr贸d, katol. Brac艂aw; ma 9 os. , gorzelni臋. 3. W. , w艣 nad bezim. dop艂. Zbrucza, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoro艅, gm. Olchowiec, par. praw. Krzyk贸w, st. poczt. Husiatyn o 8 w. , katol. Zbrzy偶, odl. o 43 w. od Kamie艅ca, ma 35 os. , 214 mk. , 120 dzies. ziemi w艂o艣c, 380 dworskiej 19 lasu. Za艂o偶ona przez Wiktora Kami艅skiego przed 50 laty na gruntach wsi Krzykowa i Szyd艂owiec, nast臋pnie Le艣niewicz贸w, dzi艣 Makowskich. 4. W. , w艣, pow. lipowiecki, ob. Odaja 4. W 3 okr. pol. , gm. Sarny, par. katol. Monasterzyszcze, przy drodze z Ochrymowa do Szukajwody, odl. o 83 w. od Lipowca, ma 355 mk. W艣 ta za艂o偶ona zosta艂a na pocz膮tku bie偶膮cego stulecia przez Marka Sarneckiego i nazwana od imienia jego c贸rki. Oko艂o 4820 r. naby艂 ja Rudzki, sukcesorowie kt贸rego odprzedali J贸zefowi Sarneckiemu, od tego za艣 kupi艂 obecny w艂a艣ciciel Kazimierz 呕贸艂kiewski. 5. W. , pow. uszycki, ob. P艂aks贸wka, J. Krz. X. M. O. Dr. M. Wiktor贸wka, w艣, pow. brze偶a艅ski, 21 klm. na wsch. Brze偶an, tu偶 na wsch. od Kozowej s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. wsch. le偶y Teofilp贸lka, na wsch. S艂oboda, na p艂d. zach. i pln. Ko zowa. Na p艂n. zach. powstaje kilka potok贸w, z po艂膮czenia kt贸rych powstaje Tudynka, prawy dop艂. Strypy. W艂as. wi臋k. ma roli orn. 339, 艂膮k i ogr. 37, pastw. 8 mr. ; w艂. mn. roli orn. 378, 艂膮k i ogr. 56, pastw. 10 mr. W r. 1880 by艂o 58 dm. , 342 mk. w gm, ; 3 dm. , 26 mk. na obsz. dwors. 212 rzym. kat. , 114 gr. kat. , 42 izr. ; 350 Rus. , 12 Pol. , 6 Niem. . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Kozowej. Lu. Dz. Wiktorowo 1. w艣, pow. warszawski, gm. i par. Zabor贸w, ma 100 mk. , 92 mr. w艂o艣c W r. 1891 folw. W. rozl. mr. 325 gr. orn. i ogr. mr. 267, 艂膮k mr. 27, pastw. mr. 19, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 7; p艂odozm. l0pol. , pok艂ady torfu. Bo w艂o艣cian nale偶y 18 mr. W艣 wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Lutoborz. 2. W. Nowe i Stare, w艣 i folw. , pow. w艂oc艂awski, gm. i par. K艂贸bka, odl. 21 w. od W艂oc艂awka, ma 83 mk. 3. W. , w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. Piaski, par. Izbica, ma 42 mk. , 156 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 29 mk. 4. W. , os. w dobrach Grajewo, w pow. szczuczy艅skim. 5. W. , przyl. d贸br G艂odczyn w pow. pu艂tuskim. 6. W. , w艣, pow. przasnyski, gm. Krzynow艂oga Ma艂a, par. Krzynow艂oga Wielka, odl. o 14 w. od Przasnysza, ma 9 dm. , 60 mk. , 360 mr. Folw. W. oddzielony od d贸br Krzynow艂oga Ma艂a. 7. W. , folw. , pow. rypi艅ski, gm. Czermin, par. Rypin, odl. 3 mr. od Rypina, ma 3 dm. , 20 mk. , 175 mr. 151 roli, 18 艂膮k. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Godziszewy. 8. W. , os. , pow. w艂adys艂awowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 32 w. , ma 5 dm. , 31 mk. 9. W. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Gi偶e, odl. od Wy艂kowyszek 14 w. , ma 2 dm. , 6 mk. 10. W. , ob. Wiktor贸w. Wiktorowo 1. folw. , pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. poL, gm. Skurzec, o 57 w. od Bielska, 465 1 2 dzies. 187 nieu偶. , nale偶y do hr. Wandy Potockiej. 2. W. , folw. , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. katol. 3. W. , w艣 w艂o艣c, tam偶e, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. 4. W. al. Rabiniec, okolica, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sio艂o, o 11 w. od Mi艅ska. Wiktorowo 1. folw. do Rog贸wka, pow. mo gilnicki 偶ni艅ski, o 1 4 mili na p艂d. od Rogowa, pod O chadza Szlacheck膮 Oschuetz. S膮d w Trze mesznie, okr. komis. i poczta w Rogowie, par. w Szczepanowie. 2. W. , os. nad rzk膮 Darbk膮, na zach. p艂n. od Buku, pow. bukowski gro dziski, s膮d w Grodzisku, okr. kom. i poczta w Buku. W r. 1793 posiada W. Filip Raczy艅ski z Wojnowic 3. W. , folw. d贸br Iwno hr. Miel 偶y艅skich, w pow. 艣redzkim, ma 458 ha obszaru, z czystym doch. 4211 mrk. S膮d w Pobiedzi skach, okr. kom. i poczta w Kostrzynie, parafia w Iwnie. W r. 1793 nale偶a艂o wraz z Iwnem do Krzyckich. 4. W. , w艣, pow. mogilnicki 偶ni艅 ski, s膮d w 艁abiszynie, okr. kom. w 呕ninie, po czta w G膮sawie. Le偶y mi臋dzy Barcinem a G膮 saw膮, w par. Szczepanowo, na p艂d. zach. Barci na, na p艂n. wsch brzegu jez. Ostrowieckiego. Powsta艂a po r. 1830 na karczowiskach le艣nych. 5. W. , os. na p艂d. Mi臋dzychoda a zach. p艂n. Kamienny. 6. W. , niem. Victorsau, ob. Stanidaw贸w 5. W. 艁. Wiktorowo 1. niem. Viktorowo, dobra ryc, pow. grudzi膮dzki, st. p. i par. kat. Radzyn, o 7, 5 klm. odl. ; 318 ha 297 roli orn. , 13 艂膮k; 1885 r. 6 dm. , 20 dym. , 106 mk. , 71 kat. , 35 ew. ; hodowla koni, byd艂a i owiec dla strzy偶y. Dobra te powsta艂y dopiero w pierwszej po艂owie bie偶膮cego stulecia, gdy hr. J贸zef Sierakowski naby艂 w Plemi臋tach 7 w艂o艣cia艅skich posiade艂 Wiktor贸wka Wiktorowo Wiktor贸wka Wiktoryn贸w Wiktorzany Wiktorpol Wiktorpol Wiktoryno Wiktoryn Wiktoryat Wiktorya Wiktoryszki Wiktorynowo 19 1 2 w艂贸ki i od艂膮czy艂 je od Plemi膮t, nadaj膮c im nazw臋 Wiktorowa ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 240. Wed艂ug wiadomo艣ci miejscowych natrafiano tu nieraz p艂ugiem na groby skrzynkowe, z kt贸rych jednak nic nie ocalono ob. Obja艣n. do mapy Ossowskiego, str. 73. 2. W. , niem. Victorowo, folw. , pow. 艣wie cki, st. p. Serock. K艣. Fr. Wiktorpol, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 60 w, od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. prawos艂. i 7 katol. Viktorsau, ob. Stanislaw贸w. 5. Wiktory, pow. mazowiecki, ob. Kamie艅skie W. Wiktorya 1. w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Strach贸wka, par. Pniewnik, ma 84 mk. , 92 mr. w艂o艣c. 2. W. , folw. d贸br Bi贸rk贸w Birk贸w, w pow. miechowskim. 3. W. , pow. nowoaleksandryjski, gm. God贸w, par. Chodel. 4. W. , folw. utworzony na gruntach podmiejskich Lublina, na przedmie艣ciu Czwartek. Rozl. 94 mr. , ma 2 bud. mur. , 7 drew. Wiktorya al. Wiktoryapark, os. , w pow. pozna艅skim zachodnim, o 2, 7 klm. na p艂n. od Poznania, za bram膮 d臋bi艅sk膮, przy drodze do Mosiny, na lewym brzegu Warty. Miejsce wycieczek i zabaw letnich mieszka艅c贸w Poznania. Wiktoryat, folw. , pow. poniewieski, nale偶y do d贸br Kir贸w Bo偶eniec Ja艂owieckich. Wiktoryn 1. al. Wiktorya, folw. , pow. warszawski, gm. Pruszk贸w, par. S艂u偶ew, ma 33 mk. , 270 mr. dwors. 2. W. , w艣, pow. nieszawski, gm. B膮dkowo, par. Zbrachlin, ma 180 mk. , 333 mr. w艂o艣c. 3. W. , w艣, pow. opatowski, gm. Ruda Ko艣cielna, par. Ba艂t贸w, odl. od Opatowa 24 w. , ma 3 dm. , 13 mk. , 14 mr. w艂o艣c. 4. W. , folw. , pow. pu艂tuski, gm. i par. Zatory. 5. W, al. Wiktorzyn, folw. d贸br Kuczyn Wielki, w pow. mazowieckim. 6. W. , folw. , pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Drozdowo. 7. W. , folw. i os. , pow. sejne艅ski, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 33 w. , ma 6 dm. , 43 mk. W. r. 1827 by艂o 2 dm. , 21 mk. , par. Lejpuny. 8. W. , folw. , pow. wy艂kowyski, gm. Bartniki, par. 艁ankieliszki, odl od Wy艂kowyszek 8 w. , ma 2 dm. , 25 mk. Wiktoryn 1. folw. , pow, grodzie艅ski, w 3 okr. pol, gm. 艁unna, nale偶y do d贸br Wola Wiktoryi Krzywickiej. 2. W. , w艣 i dobra, pow. rohaczewski, kaplica kat. par. luszowskiej. Dobra, dziedzictwo Derna艂owicz贸w, wraz z Bronic膮, maj膮 5351 dzies. 623 roli, 260 艂膮k, 3182 lasu; m艂yn wodny i folusz daj膮 120 rs. , deptak 60 rs. , 4 karczmy 200 rs. 3. W. , folw. nad Wili膮, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Wiktoryno 1. dw贸r, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 70 w. od Szawel, w艂asno艣膰 Ertel贸w, ma 124 dzies. 20 lasu. 2. W. , ob. Wiktorzyno. Wiktoryn贸w 1. folw. , pow. ostrowski, gm. S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 150. Komorowo, par. Jelonki, odl. 11 w. od Ostrowa. Folw. ten, oddzielony od d贸br Zalesie Kazimirowo w r. 1882, rozl. mr. 404 gr. orn. i ogr. mr. 251, 艂膮k mr. 22, lasu mr. 126, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 4; p艂odozm. 7po. ; las nieurz膮dzony; pok艂ady torfu. 2. W. , pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Rzeku艅. Wiktorynowo 1. Wiktoryn贸w, folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Bia艂orucz, o 24 w. od Mi艅ska, ma oko艂o 3 w艂贸k; w艂asno艣膰 Weryhy. 2. W. , dw贸r, pow. dryssie艅ski, z kaplic膮 katol. par. Dryssa. 3. W. , 艂otew. , Wyktorinowa, w艣, pow. lucy艅ski, nale偶y do d贸br Rundany. 4. W. , dw贸r, pow. po艂ocki, w艂asno艣膰 Emilii Niedowieskiej, ma 63 dzies. 5. W. al. Lipniki, dw贸r, pow. po艂ocki, w艂asno艣膰 Wiktora Boguckiego, 618 dzies. Wiktoryszki, os. , pow. augustowski, gm. 艁abno, par. Adamowicze, odleg艂a od Augustowa 61 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Wiktoryszki 1. folw. , pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Wilna, 1 dm. , 22 mk. kat. 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 8 w. , okr. wiejski i dobra ks. Giedrojci贸w Widziniszki, o 78 w. od Wilna, 6 dm. , 35 mk. katol. w r. 1865 r. 20 dusz rewiz. . 3. W. , w艣 wlo艣c. i folw. skarb. nad Mereczank膮, pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 4 w. , okr. wiejski Turgiele, o 34 w. od Wilna, 10 dm. , 92 mk. katol. w 1865 r. wraz z za艣c. Bogdziule 35 dusz rewiz. . 4. W. , w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gm. i okr. wiejski Mickuny o 2 1 2 w. , o 12 w. od Wilna, 2 dusze rewiz. osadn. w. rus. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艁awaryszki. Spis z 1866 r. podaje dwie wsi, maj膮ce 15 i 16 mk. katol. 5. W. , dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Dukszty, w艂asno艣膰 Aleksandrowicz贸w, 52 dzies. 12 lasu, 5 nieu偶. . 6. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Ju偶ynty. W艂o艣cianin Dobkiewicz ma 104 dzies. 20 lasu, 5 1 2 nieu偶. , Balczunas 100 dzies. 10 lasu, 2 nieu偶. . 7. W. , dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Miasto, o 20 w. od Poniewie偶a, w艂asno艣膰 Puzyn贸w, maj膮 1003 dzies. 156 lasu, 71 nieu偶. . 8. W. , w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Poniewie偶a. 9. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty; wlo艣c. Naczunas ma 30 dzies. 6 lasu, 2 nieu偶. . Wiktorzany, Wiktoriany, w dokum. Wichtorany, Wichtoreny, w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od 艁ucka, niegdy艣 dobra biskup贸w 艂uckich. Pod艂ug rew. zamku 艂uckiego w 1545 r. nale偶a艂a do d贸br biskup贸w 艂uckich, kt贸rzy zobowi膮zani byli do utrzymywania w porz膮dku jednej horodni zamkowej oraz sp贸lnie z w艂adyk膮 艂uckim i ks. Ostrogskim zbudowania jednej wie偶y Jab艂onowski, Rewizye, 37 52. Pod艂ug reg. pob. pow. w艂odzimierskiego z r. 1577 p艂aci z Wiktorzyn od 6 dym. Stefan Ja艣kowski, namiestnik Tar29 Wiktory Wilacin Wilaki Wiktorzyn Wilam czewski, z d贸br kanonii 艂uckich, a w 1583 r. wykazane w pow. 艂ueckim, w liczbie d贸br biskup贸w 艂uckich Jab艂onowski, Wo艂y艅, 75, 79. Wiktorzyn 1. folw. , pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Drozdowo, odl. 9 w. od 艁om偶y, 1 dm. , 5 mk. Folw. W. rozl. mr. 478 gr. orn. i ogr. mr. 351, Iak mr. 1, lasu mr. 116, nieu偶. mr. 10; bud. mur. , drew. 7; p艂odozm. 14pol. Folw. wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Olszyny. 2. W. , ob. Wikioryn. Wiktorzyn 1. w艣 wlo艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poi. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Micha艂owo, o 22 w. od 艢wi臋cian, w 1865 r. 18 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako za艣c, maj膮cy 1 dm. , 7 mk. kat. 2. W. , folw. pryw. nad bezim. strum. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. kat. Wiktowo, tak偶e Witkowo, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Holny Wolmera, par. Ber偶niki, odl. od Sejn 11 w. , ma 9 dm. , 39 mk. Wiktusin, os. , pow. radomski, gm. Radzan贸w, par. Wy艣mierzyce, odl. od Radomia 33 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. dwors. Wikuny, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Kowna. Wikurycze ob. Wigurycze. Wilach贸wka, w艣, pow. rohaczewski, gm. Kistenie o 12 w. , ma 78 dm. , 465 mk. ; zapasowy 艣pichlerz gminny. Wilacin, w艣, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahi艅skim, gm. Mikulicze, o 85 w. od Rzeczy cy, ma 33 os. ; grunta wyborne. A. Jel. Wilacze 1. w艣. w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Kazimierzowo, o 71 w. od Wilna, 10 dm. , 81 mk. katol. 39 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bialodw贸r. 2. W. , osada karcz. , tam偶e, o 73 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. 偶yd贸w. Wilaki, w艣 w艂o艣c nad rzek膮 Barwid膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 6 w. od gminy a 44 w. od 艢wi臋cian, 8 dm. , 84 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Wilam, spolszczona forma imienia Wilhelm. Wilam贸w 1. w XVI w. Wyelnowo i Wyelyomowo, os. ko艣c. i folw. nad rz. Wart膮 i Nerem, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wilam贸w, odl. od Turka 27 w. , ma 4 dm. , 31 mk. , ko艣ci贸艂 paraf. W r. 1827 by艂o 38 dm. , 357 mk. W艣 ta jest gniazdemi Wielamowskich h. Szaszor. Jakub Wielamowski pos艂owa艂 do Solimana r. 1531 a Jan by艂 biskupem kamienieckim 1540. Akta konsystorskie wspominaj膮 o istnieniu ko艣cio艂a paraf. ju偶 na pocz膮tku w. XV. Ko艣ci贸艂 ten, p. w. 艣w. Wojciecha i Stanis艂awa, by艂 kilkakrotnie odbudowywany z drzewa. W r. 1651 parafia zostawa艂a pod kl膮tw膮 z powodu zabicia plebana przez kmieci. Dziesi臋cina z 艂an贸w km. i folw. sz艂a dla plebana, kt贸ry pr贸cz tego otrzymywa艂 od kmieci kol臋d臋, po groszu z 艂anu. M艂ynarz dawa艂 mu korzec m膮ki. Pierwotnie w艣 nale偶a艂a do par. w Uniejowie 艁aski, L. B. , I, 363. Par. , dek. turecki, 2893 dusz. W r. 1552 w艣 Wielian贸w, w pow. Szadkowskim, p艂aci艂a od 1 os. , 2 1 2 艂an. i m艂yna o 2 ko艂ach. Wielan贸wko od 3 osad. i cz臋艣ci nale偶膮cej do Kami艅skiego Pawi艅ski, Wielkop. , II, 233. 2. W. , w XVI w. Wyelimowo, dzi艣 te藕 Wiliam贸w, w艣 i folw. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 27 w. W艣 ma 25 dm. , 196 mk. ; folw. 5 dm. , 25 mk. W r. 1827 by艂o 47 dm. , 280 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1674 gr. orn. i ogr. mr. 701, 艂膮k mr. 84, pastw. mr. 94, lasu mr. 733, nieu偶. mr. 62; bud. mur. 5, drew. 10; p艂odozm. 7 i 10pol. ; las urz膮dzony, gorzelnia parowa o sile 10ciu koni. W艣 W, os. 39, mr. 304. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y maldraty na st贸艂 arcybiskupi, kol臋d臋 za艣 pleban. w Szadku. So艂tysie 艂any dawa艂y fertony za dziesi臋cin臋. Folw. p艂aci艂y dziesi臋cin臋 do Szadku 艁aski, L B. , I, 442. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 w艣 ta kr贸lewska nale偶a艂a do Prusinowie Lustr. , V, 155. 3. W. , os. karcz. przy tracie pocztowym z Janowa do Frampola, pow. janowski, gm. Kaw臋czyn. Nale偶y do d贸br ordynacyi Zamoyskich. 4. W. al. Wilamowo, w艣 i fol. , pow. kolne艅ski, gm. Kubra, par. Romany, odl. 21 w. od Kolna, ma 2890 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 170 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1637 gr. orn. i ogr. mr. 884, 艂膮k mr. 305, pastw. mr. 99, lasu mr. 309, nieu偶. mr. 40; bud. mur. 8, drew. 9; las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. W艣 W. os. 42, mr. 225; w艣 Klimaszewnica os. 14, mr. 210. Wed艂ug reg. pob. pow. wiznow膮soskiego z r. 1577 w艣 W. , w par. Romany, w cz臋艣ci Rogala i K臋pskiego, mia艂a 9 艂an. Cz臋艣膰 Krzysztofa K臋pskiego 8 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 362. Br. Ch, Wilam贸w 1. al. Wilamowo, Wygan贸w, niem. Friedrichashof, w艣, pow. w膮growiecki, s膮d w W膮 growcu, okr. kora. w Mie艣cisku a poczta i parafia w 艁opiennie. Le偶y na p艂d. od 艁opienna, ma 133 mk. 117 kat. i 16 ew. , 302 ha. Wr. 1523 by艂y tu 4 艂any, kt贸rych cz臋艣膰 uprawia szlachta i kmie膰 Kaczor. Dziesi臋cin臋 snopow膮 dawano do 艁upienny. Kmie膰 p艂aci opr贸cz tego za dziesi臋cin臋 lnia n膮 1 grosz. Mesznego z ka偶dego 艂anu daj膮 po 膰wierci 偶yta i owsa, zagrodnik po korcu owsa. R. 1580 by艂o 11 艂an贸w os. ; 1620 艂an贸w os. 7, folw. 3. Pod r. 1442 wspomniani Micha艂 i syn jego Jan Wilamowscy. 2. W. , pow. inowro c艂awski strzeli艅ski, ob. Wilhelmowo, St. dr. 藕el. w Kruszwicy, parafia i poczta w Strzelnie, ma 3 dm. , 28 mk. W. 艁. Wilamowice al. Willamowice, w艣 i folw. nad rz. 呕urawiank膮, pow. p艂o艅ski, gm. W贸jtyZamo艣cie, par. Gumowo, odl. 6 w. od P艂o艅ska, ma 15 dm. , 187 mk. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 126 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 468 gr. orn. i ogr. mr. 396, 艂膮k mr. 24, pastw. mr 19, Wilam贸w Wilamowice Wilacze Wilach贸wka Wila艅ce lasu mr. 5, nieu. mr. 14; bud. drew. 13; p艂odozm. 10 pol. W艣 W. os. 27, mr. 237. Wilamowice al. Wielomowice, niem. Wilhelmau, Wilmesau, mko, w pow. bialskim Galicya, obw. sad. K臋ty, odl. 1 klm. od So艂y, praw. dop艂. Wis艂y. W r. 1880 by艂o tu 320 dm. i 1662 mk. 687 m臋偶. i 975 kob. , 1610 rz. katol. i 52 izrael. , 1525 Niem. i 136 Pol. Obszar gminny wynosi艂 w 1889 r. 59 mr. i 811 s膮偶. kw. w tem 54 mr. moczar贸w i staw贸w. Wed艂ug opisu D艂u gosza L. B. , I, 85 w艣 ko艣cielna Wylamowycze Andreae by艂a w艂asno艣ci膮 Miko艂aja i Jana Wilamowskich h. Kornicz. 艁any kmiece dawa艂y za dziesi臋cin臋 po p贸艂 grzyw. naprzemiany bi skupowi i scholastykowi krakowskiemu. Wed艂ug szematyzmu dyecezyi krakowskiej parafia utwo rzona zosta艂a r. 1440; obecny ko艣ci贸艂 dre wniany po pozarze dawnego zbudowano w r. 1704. Istnieje tu szko艂a handlowa 3klas. i wzo rowy warsztat tkacki. W. s膮 osad膮, obc膮 w艣r贸d ludno艣ci polskiej. J臋zyk mieszka艅c贸w niemiecki mocno zepsuty, nazwiska i zatrudnienie wska zuj膮 na pochodzenie obce. Ale pochodzenia ich bli偶ej oznaczy膰 nie zdo艂ano. Jedni poczytuj膮, osadnik贸w za Niemc贸w, drudzy za Holendr贸w. Do obcych m贸wi膮, mieszka艅cy po polsku lub nie miecku, modl膮, si臋 po polsku a przecie偶 przez wieki dochowali sw贸j dyalekt odr臋bny. Dziedzi cem by艂 w 1533 r. Miko艂aj Giera艂towski, s臋dzia o艣wi臋cimski, r. 1633 Krzysztof Koryci艅ski, kasz. wojnicki, r. 1707 do 1719 W艂adys艂aw Morsztyn i 偶ona jego Helena Kalinowska; nakoniec w pier wszym dziesi膮tku bie偶膮jcego stulecia w艂a艣ciciel Psarski sprzeda艂 swoje grunta i prawa miesz ka艅com a odt膮d W. do rz臋du miasteczka podnie sione zosta艂y. J. 艁ukaszewicz Dzieje wyznania helweckiego, Pozna艅, 1853 podaje, 偶e W. by艂y gniazdem kalwi艅skiej rodziny Wilamowskich i przez lat kilkadziesi膮t ko艣ci贸艂 tamtejszy by艂 zborem kalwi艅skim. Ob. Tempie Rudolf Die Deutsehen Kolonien im Kronlande Galizien w Mittheil. der k. k. geogr. Gesellschaft in Wien, IV; 艁epkowski J. Przegl膮d zabytk贸w przesz艂o艣ci w okolicach Krakowa. W. H. Wilam贸wka, w艣, 2 osady i folw. , pow. bia艂ostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 46 w. od Bia艂egostoku, w艣 ma 34, osady 16 i 56 dzies. , folw. nale偶y do d贸br Sobieski Holak贸w. Wilam贸wka, mylnie Wilm贸wka ob. Studzienicd, w艣 nad Dniestrem, pow. uszycki, okr. poL 呕wa艅czyk, gm. , par. kat. i s膮d Kitajgr贸d, par. praw. Roho藕na, ma 16 osad. Nale偶y do klucza studenickiego Haraszczenieckich. Por贸w. Roho藕n膮. Wilamowo, pow. kolne艅ski, ob. Wilam贸w. Wilamowo 1. niem. Willamowo, folw. , pow. brodnicki, st. poczt. i paraf. kat. Brodnica, 3 dm. , 46 mk. R. 1888 naby艂a ten folw. na subha艣cie kasa powiatowa za 55000 mrk, nast臋pnie zosta艂 rozparcelowany. 2. W. , niem. Wilhelms. thal, folw. do Gutowa, pow. brodnicki, st. poczt. Radoszki, par. kat. G贸rzno. K艣. Fr. Wilamowo 1. niem. Willamowen, Adelig Gladowen, posiad艂o艣膰, pow. z膮dzborski, st. p. Sorquitten. 2. W. , niem. Willamowen, pow. szczycie艅ski, st. p. Friedrichsdorf. 3. W. , dawniejsza nazwa wsi Jakun贸wko, w pow. w臋goborskim ob. K臋trzy艅. , O ludn. pol. , 537. 4. W. , niem. Wilmedorf, w艣, pow. niborski, st. p. Kl. Koslau. R. 1422 zak艂ada Micha艂 Kolmesz wie艣 dannick膮, , sprzedaj膮c Krzysztofowi z Wielamowa 3 w艂贸ki so艂eckie na prawie che艂m. R. 1477 w. m. Henryk v. Richtenberg nadaje Krzysztofowi Reichnicz 10 w艂. w W. ; posiada艂 je przedtem Grzegorz, kt贸ry je zamieni艂 na Guzowy Piec w Ostr贸dzkiem. R. 1494 w. m. Jan v. Tieffen nadaje Jakubowi, Miko艂ajowi, Piotrowi i Maciejowi 18 w艂. w W. naprawie che艂m. , z obowi膮kkiem jednej s艂u偶by w lekkiej zbroi K臋trz. , O ludn. poL, 322. Wilamy, kol. , pow. p艂o艅ski, gm. B艂臋d贸wko, par. Wrona, odl. 18 w. od P艂o艅ska, wiatrak, 27 dm. , 204 mk. , 442 mr. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 28 mk. Wila艅ce, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, pod wsi膮 Poni偶yszki. Wila艅ce 1. czy Wiga艅ce, w艣 w艂o艣c, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Radu艅 o 3 w. , okr. wiejski Pelasa, o 31 w. od Lidy a 32 w. od Wasiliszek, ma 20 dm. , 154 mk. katol. w 1865 r. 61 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Ejszyszki. 2. W. , al. Wiela艅ce, w艣 nad jez. t. n. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Zejfert贸w Zab艂ociszki o 6 w. , o 18 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 47 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 3. W. , folw. , tam偶e, o 19 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 12 mk. katol. Wilancieje, ob. Wielancieja, Wilani 艂otew. , ob. Wielony. Wilanmuj偶a, ob. Wielolony. Wilan贸w 1. os. fabr. nad rz. Piasecznicz膮; pow. brzezi艅ski, gm. 艁aziska, par. Tomasz贸w odl. 2 w. , ma 6 dm. , 28 mk. , 83 mr. Znajduje si臋 tu fabryka sukna i kort贸w, istniej膮ce od r. 1852. Produkcya dochodzi艂a 150, 000 rs. rocznie. 2. W. , karczma, pow. bi艂gorajski, gm. Kocudza, par. Jan贸w. 3. W. , ob, Willan贸w. Wilan贸w 1. za艣c, pow. bobrujski, w 4 okr. poL, gm. i par. kat. 艢wis艂ocz, o 26 w, od Bobrujska. 2. W. , Wiljanowo, dobra nad Nacz膮, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. cho艂opienickim, gm. KiszynaS艂oboda, o 6 mil od Borysowa, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 Ciu艅dziewieckich. Do W. nale偶a艂o za podda艅stwa 5 wsi z 190 w艂o艣c. p艂. m臋z. ; obecnie folwark ma 1332 dzies. , m艂yny, propinacya. Miejscowo艣膰 do艣膰 falista, lasu dostatek, grunta lekkie. 3. W. , urz臋d. zwany niekiedy Wielmow, folw. w pobli偶u rzeki Krzemiesz贸wki, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Wsielub, o 16 w. od Nowogr贸dka. 4. W. , 艂otew. Wilamowice Wilam贸wka Wilamowo Wilamy Wilancieje Wilani Wilanmuj偶a Wilamowice Wilan贸w Wilborowo Wilbiszki Wilaudzie Wilawcze Wilawdziszki Wilbicze Wilcza Wilchwa Wilbiki Skudrykii, w艣, pow. dyneburski, paraf. Dagda, w艂asno艣c Bujnickich. 5. W. , ob. Wielan贸w i Wilanowo. A. Jel. Wilan贸wka, ob. Wilam贸wka. Wilanowo 1. al Wiljanowo, dobra, pow. grodzie艅ski, w 5 okr. poL, gm. Jeziory, o 19 w. od Grodna, nale偶y do d贸br Jeziory hr. Lewaszowych. 2. W. Kowalewce, w艣, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. poL, gm. 艁yskowo, o 40 w. od Wo艂kowyska, 279 1 2 dzies ziemi w艂o艣c. 3. W. , dobra, pow. borecki, dziedzictwo Zaremb贸w, wraz z Rusakami maj膮 900 dzies. 130 roli, 65 艂ak, 699 lasu; m艂yn wodny daje 300 rs, 4 W. al. Haponowicze, dobra, pow. sie艅ski, w艂asno艣膰 dawniej Andrzeja Gordzia艂kowskiego, od 1878 r. Men偶y艅skich, maja 3449 dzies. 313 roli, 110 艂膮k, 1681 lasu; m艂yn wodny i folusz daj膮. 100 rs. , 2 karczmy 30 rs. 5. W. , folw. , pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Mokrzyca, 1 dm. , 10 mk. katol; w艂asno艣膰 Reszkowskich. 6. W. , w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. poL, gm. Wiszni贸w o 8 1 2 w, okr. wiejski i dobra hr. Chreptowicz贸w Ancielewszczyzna, 38 dusz rewiz. Wilanowo 1. w艣, pow. ko艣cia艅ski Szmi gielski, sad w Ko艣cianie, okr. kom. w Wieli chowie, poczta w Wolkowie, par. W. 艁臋ki. 2. W. , folw. , pow. ostrzeszowski, na p艂n. wsch贸d K臋pna. Ob. Olszowa, 3. W. , w艣 nad rzek膮, Rdz膮c膮, pow. krotoszy艅ski, na p艂n. wsch贸d Ko bylina. W艁 艁eb, Wilanowo, niem. Willanowo, koi. do Szar艂aty, st. Przodkowo; 53 dm. , 294 mk. , szko艂a kat. w miejscu. Wilany, folw. , pow. koni艅ski, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. 16 w. od Konina. Obszaru ma 146 mr. 80 mr. roli, 53 艂ak, 11 mr. lasu; bud. mur. 2, drew. 8. Witany 1. w艣, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Popielany, o 57 w. od Szawel. 2. W. al. W. G膮sewo, w艣, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. 呕y偶mory o 12 w. , o 55 w. od Trok, o 4 w. od Koszedar przy dr. do Lipawy, 16 dm, 178 mk. kat. w 1865 r. 59 dusz. rewiz. W 1840 r. W. kupi艂 Seweryn Roemer, marsza艂ek pow. grodzie艅skiego, od kapitana Proniewicza, w 1844 r. sprzeda艂 Juliuszowi Pi艂sudzkiemu, obecnie w艂asno艣膰 Malinowskich. Por. Mi偶any. Wilasze, u Buszy艅skiego Wiliasze w艣 i dw贸r, okolica, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Ma艅kuny, par. Ejrago艂膮, o 20 w. od Rossie艅. W 1862 r. dw贸r nale偶a艂 do 艢wiechowskich. Wilatowo, w艣 i dwa folw. , pow. nowogr贸dzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, o 33 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci falistej, ca艂kiem bezle艣nej, w gruntach wybornych. W艣 ma 12 osad; przy niej folw. oko艂o 1 w艂贸ki, w艂asno艣膰 mieszczanina Bierezowskiego. Folw. W. , od r. 1844 w艂asno艣膰 Karpowicz贸w, ma oko艂o 15 w艂贸k, czasem bywa nazywany Wilat贸wka, Niegdy艣 W. nale偶a艂o do Chodkiewicz贸w, w kluczu turzeckim. A. Jel. Wilatowo 1. niem. Wilatowen, ob. Wielatowo, 2. W. , w艣, kt贸ra r. 1398 naje偶d偶a艂 Janusz Soko艂owski, kaszt. gnie藕nie艅ski, by艂a w艂asno艣ci膮 S臋dziwoja Mokronoskiego z pod Ko藕mina. Wl. 艁. Wilaudzie, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. Wojtkuszki, o 5 w. od Wi艂komierza. Wilawcze dw贸r, folw. , gorzelnia i m艂yn na obszarze dwors. wsi Stoki, w pow. bobreckim. Wilawcze, pow. wy偶nicki, ob. Willawcze. Wilawdziszki Wilawdyszki, trzy za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 28 w. od Wi艂komierza. Wilbicze, w dokum. Welbicze, Wielbicze, w艣, pow. dubie艅ski, gm. Malin, par. praw. Do艂hoszyja, o 1 w. od cerkwi filialnej w Borbinie. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1577 r. w艂asno艣膰 Je艂owej Mali艅skiej, kt贸ra p艂aci zt膮d od 10 dym. , 3 ogrod. a w 1583 r. Iwan Ordyniec ze wsi Welbicz wnosi z 9 dym. , 7 ogrod. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 52, 110. Wilbiki, okolica nad rz. Dzitw膮, , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Radu艅 o 12 w. , okr. wiejski Mo偶ejki, o 46 w. od Lidy a 34 w. od Wasiliszek, ma 9 dm. , 69 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Ejszyszki. Wilbiszki, ob. Wielbiszki. Vilbork, ob. PielburgerSee, Wilborowo Stok, ob. Stok 5. Wilchwa, dobra i w艣, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Wodzis艂aw Loslau. W r. 1885 dobra mia艂y 352 ha; w艣 395 ha, 93 dm. , 631 mk. 2 ew. . Wilcza, w艣, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 21 w. , ma 7 dm. , 14 mk. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. Wilcza, rzka, w gub. kijowskiej, ob. Wia艂cza. Wilcza 1. w艣 i dobra, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. 艣wis艂ockim, gm. Horodek, o 31 w. od Bobrujska, przy go艣ci艅cu z H艂uska do Bobrujska. W艣 m膮 24 osad, cerkiewk臋, p. wez. Narodzenia N. M. P, , fundacyi Raty艅skich, filialna par. Horodek. Dobra, w艂asno艣膰 dawniej Raty艅skich, obecnie Szoma艅skich, maja 3746 dzies. pod艂ug innych danych 100 w艂贸k. Miejscowo艣膰 lekko falista, grunta piaszczyste. W okolicy tej w 1812 r. operowa艂 gen. D膮browski a 15 wrze艣nia t. r. oddzia艂 ruski pod dow贸dztwem majora Hersana rozbi艂 kolumn臋 francusk膮 ob. Pami臋tniki wojenne, wyd. Kraszewskiego, str. 116 117. 2. W, w艣 nad S艂ucz膮, o 3 w. od uj艣cia jej do Prypeci, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 24 w. , o 170 w. od Mozyrza, Posiada cerkiew filialn膮 par, Sitnica. Lud trudni si臋 g艂贸wnie rybactwem i flisactwem. W W. wi膮偶膮 si臋 t. zw. p艂yty tratwy drzewa dla sp艂awiania do Prypeci. Miejscowo艣膰 bogata w dary natury, cho膰 odosobniona. W艂asno艣膰 dawniej ks. Wilan贸wka Wilanowo Wilany Wilasze Wilatowo Wilan贸wka Wilcza Wilcza G贸ra Wilcza G艂owa Wilcza Dola Wilcza Radziwi艂艂贸w. 3. W. , dobra poradziwi艂艂owskie, z kolei ks. Wittgenstein贸w i ks. Hohenlohe, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 23 w. , o 172 w. od Mozyrza, oko艂o 3625 w艂贸k, przewa偶nie w puszczach ro偶nego drzewostanu, pe艂nych do niedawna dzikiego zwierza. Pol. le偶y w pobli偶u uj艣cia rz. Wo艂chy do S艂uczy. Miejscowo艣膰 bezludna, odosobniona. W 1885 r. tedy przesz艂a kolej poleska, od Pi艅ska do Mozyrza, Rzeczycy i dalej. 4. W. , bia艂oros. Woucza, osada karczemna, pow. s艂ucki, w gm. Zaostrowiecze, przy dro偶ynie ze wsi Ostrowczyc do 艁ohwinowicz. Wilcza, Wo艂czja, ferma, pow. olhopolski, gm. Dym贸wka Dem贸wka. Wilcza, ob. Wilcze. Wilcza al. Wilcze, w艣 nad rzka Lutyni膮, pow. pleszewski jaroci艅ski, sad w Jarocinie, urz膮d komis. okr. w Kotlinie, poczta w Dobrzycy, par. w Magnuszewicach, 195 mk. katol. w 12 dym. Obszaru ma 425 ha, z czystym dochod. 4596 mrk. Na pocz膮tku XVI w. folw. daje dziesi臋cin臋 plebanowi w Magnuszewicach; kmiecie za艣 z ka偶dej 膰wierci roli po 2 miary 偶yta i tyle偶 owsa a pr贸cz tego po 4 gr. 艁aski, L. B. , II, 39. Z r膮k Muka艂owskich przesz艂a w posiadanie komisyi kolonizacyjnej. 2. W. , holendry, niem. Friedrichsdorf, tam偶e, 18 dym. , obszaru 215 ha, 134 mk. , 129 ew. , 5 katol. 3. W. G贸ra, wynios艂o艣膰, w okolicy Zb膮szynia. 3. W. , holendry nad jez. Orchowo, w pow. babimoskim, na zach. od K臋b艂owa a p艂d. wsch, od Kargowy. W r. 1793 nale偶a艂a do klasztoru w Obrze. Tam偶e jezioro zwane Wilcze, odnoga jez. Orchowego. Ju偶 r. 1311 nale偶a艂a do klaszt. w Obrze. W. 艁. Wilcza 1. Dolna, niem. Wilcza Nieder, dobra i w艣, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Rybnik. W r. 1885 dobra mia艂y 396 ha, 5 dm. , 90 mk. 2 ew. ; w艣 292 ha, 72 dm. , 482 mk. 3 ew. . 2. W. G贸rna al. Kempa, dobra i w艣, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Rybnik. W r. 1885 dobra mia艂y 502 ha, 7 dm. , 129 mk. kat. Wilcza Bacha, struga, w pow. toru艅skim. B臋dzie to zapewne rzeczka opisana ju偶 p. n. Bywka. Wilcza Ba艂ka, w艣 nad strumieniem ucho dz膮cym do Siniuchy, pow. ba艂cki, okr. poL, s膮d i st. pocz. Bohopol o 43 w. , gm. J贸zefpol Lu dwinka, st. dr. 偶eL Ho艂ta, par. kat. Ho艂owanie wskie, o 138 w. od Ba艂ty, ma 60 osad, 254 mk. , 373 dzies. ziemi w艂o艣c, 480 dworskiej. Nale偶a 艂a do Potockich, dzi艣 Wiszniewskich. Ob. P艂oska. Br. M. Wilcza Dola Wo艂cza Goria, za艣c, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrod藕 o 16 w. 1 dm, 5 mk. prawos艂. 2 dusze rewiz. . Wilcza G艂owa, uroczysko, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. poL, gm. Dobra Wola, 53 1 2 dzies. 12 1 2 艂膮k i pastw. , 15 lasu; w艂asno艣膰 Leonczuk贸w. Wilcza G贸ra 1. w艣 i folw. , pow. warszaw ski, gm. i par. Belsk, odl. 3 w. od Gr贸jca, ma 237 mk. W r. 1870 istnia艂a tu gorzelnia z pro dukcy膮 roczn膮 na 23100 rs. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 170 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 742 gr. or. i ogr. mr. 634, 艂膮k mr. 63, lasu mr. 20, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 7, drew. 10; p艂o dozm, 11 i 12poL; wiatrak. W艣 W. os. 32, mr. 172. Pod艂ug reg. pob. pow. gr贸jeckiego z r. 1576 w艣 Wilcza G贸ra, w par. Worowo, mia艂a 4 1 2 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 231. 2. W. G. , w艣 i kol. , pow. s艂upecki, gm. Wilcza G贸ra, par. Wilczyn, odl. od S艂upcy w. 29; w艣 W. wraz z kol. Wilcza G贸ra al. Lisianki licz膮 19 dm. , 366 mk. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 304 mk. Dobra W. i Bochlew K. Krzymuskiego mia艂y 4739 mr. obszaru 1000 mr. lasu. B臋dzie to zape wne ta sama wie艣, kt贸r膮 akt z r. 1367 wymie nia pod nazw膮 Wilcza major i minor jako w艂a sno艣膰 biskup贸w kujawskich Dok. kujaw. Ula now. , 259, 82. Na obszarze wsi znajduje si臋 ko艣ci贸艂 murowany, wzniesiony r. 1372 na miej scu dawniejszego. Ko艣ci贸艂 ten s艂u偶y oddawna do odbywazia nabo偶e艅stwa parafialnego, przenie sionego tu z drewnianego ko艣cio艂ka w s膮siednim Wilczynie 艁aski, L. B. , I, 202, przypisy. Wil cza G贸ra gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. I w os, Kleczew tam偶e st. poczt. , urz膮d gm. w miej scu. Gmina ma 12191 mr. obszaru i 5174 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 2 prawos艂. , 514 prot. , 138 偶yd贸w. 3. W, G. , w艣 i os. , pow. cz臋sto chowski, gm. i par. Przystaj艅; w艣 ma 36 dra. , 250 mk. , 439 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk. , 1 1 2 mr. dwors. Br. Ch. Wilcza G贸ra 1. bia艂orus. WouczajaHara, osada, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. kat. 艁ohojsk, gm. Hlewin, o 27 w. od Borysowa. 2. W. G. , za艣c, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 2 okr. poL lubieszowskim, gm. Kuchecka Wo la, o 95 w. od Pi艅ska, w艂asno艣膰 Zawadzkich, ma oko艂o 3 1 4 w艂贸k. 3. W, G. , okolica szlache cka, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. i par. katol. Rzeczyca, gm. S艂oboda R贸wie艅ska, o 7 w. od Rzeczycy, ma 29 osad. Miejscowo艣膰 falista, ob fituj膮ca w g艂azy narzutowe. A. Jel. Wilcza G贸ra 1. al. Willag贸ra, przedmie艣cie mka Czarny Ostr贸w, pow. proskurowski, ma 63 dm. , 315 mk. , pa艂ac i ogr贸d hr. Konstantego Prze藕dzieckiego. Ob. Czarny Ostr贸w, 2. W, G. , uroczysko na gruntach wsi Medwin, w pow. kaniowskim. Wilcza G贸ra 1. wynios艂o艣膰 322 mt. , w pow. horode艅skim, na obszarze gm. Chocimierz, nad pot. Chocimierk膮 dop艂. Dniestru. 2. W. G. , g贸ra wznies. 304 mt. , na lew. brz. rzeki Nicz艂awy, w pobli偶u Kolendzian, w pow. czortkowskim. Wilcza G贸ra, w艣, pow. jaworowski, 14 klm. Wilcza Ba艂ka Wilcza Karczma na p艂n. zach. od Jaworowa, 7 klm. na pln. wsch. od Krakowca s膮d pow. , 6 klm. na p艂d. wsch. od urz. poczt. w Wielkich Oczach. Na pln. le偶y Bo偶a Wola, na wsch. Nahacz贸w i Kochan贸wka, na p艂d. Kochan贸wka, na zach. 艢widnica. Obszar zni偶a si臋 ku pld. i w tym kierunku sp艂ywaj膮 wody d膮偶膮c do Retyczyna, dop艂. Szk艂a. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 13, Iak i ogr. 5, pastw. 11, lasu 118 mr. ; w艂. mn. roli or. 101, 艂ak i ogr. 23, pastw. 3, lasu 19 mr. W r. 1880 by艂o 33 dm. , 188 mk. w gm. 172 gr. kat. , 8 rz. kat. , 8 izr. ; 159 Rus. , 29 PoL. Par. rz. kat. w Krakowcu, gr. kat. w Kochan贸wce. Wilcza Grobla, rus. Wo艂czia Grebla, w艣 nad Wo艂czkiem, dop艂. Wo艂ku, pow. proskurow ski, okr. poL i s膮d Jarmoli艅ce o 8 w. , gm. i par. Szarawka, o 21 w. od Proskurowa, ma 92 dm. , 570 mk. Stanowi w艂a艣ciwie cz臋艣膰 wsi Tatany艅ce oh. . W艂asno艣膰 dawniej Dulskich, obe cnie Or艂owskich. Dr. M. Wilcza Jama, uroczysko do wsi Rozedranka, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 8 w. od Sok贸艂ki, 57 dzies. ziemi w艂o艣c. Wilcza Jama, potok, ob. Waradoki. Wilcz膮 Jama, ob. Podhale t. VIII, 391. Wilcza Jania, niem. Wolfschlucht, w膮w贸z, w pow. brodnickim, ob. Niskie Brodno. Wilcza Karczma, niem. Wielkikrug al. Wilkhrug, wyb. do Brzozy, pow. toru艅ski, 2 dm. , 19 mk. Wilcza K臋pa, ob. Jedwabka i Kranichfelde. Wilcza K臋pa, niem. Wolfskaempe, kol. na k臋pie wi艣lanej pod 艢wieciem, pow. 艣wiecki, gm. 呕urawia K臋pa. W r. 1773 obejmowa艂a 2 che艂m. morgi i 2 mk. Wilcza K艂oda, w艣, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. kat. Broniszewo, ew. Sompolno, ma 38 mk. , 56 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 34 mk. Wilcza 艁apa, os. w艂o艣c, pow. rypi艅ski, gm. i par. Rypin odl. 4 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 56 mr. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 31 mk. Wilcza Wo艂cza 艁apa, przysio艂. w艂o艣c. , pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gm. Rudomino o 10 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ponary, o 3 w. od Wilna, 14 dm. , 13 mk. prawos艂. i 76 katol. pod艂ug spisu z 1865 r. 11 dusz rewiz. . Wilcza Ruda, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Konie, par. Jeziorko, ma 201 mk. , 1153 mr. dwor. , 280 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 150 mk. Fol. W. wchodzi w sk艂ad majoratu Wiatrowice ks. Szachowskiego. W r. 1576 w艣 Ruda, w par. Jezioro, ma 6 艂an. km. , nale偶膮cych do czterech w艂a艣cicieli Rudzkich. Wilcza Struga, bagno, w puszczy Kampinoskiej. Wilcza Struga, rzeczka, w pow. toru艅skim, ob. Gr臋bocin i Mokra, Wilcza Wola 1. al. Izydorowizna, w XVI w. Wilkowa Wola, fol. nad rz. Grabowk膮. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Krzepcz贸w, ma 1 dm. , 5 mk. , 289 mr. ; nale偶y do d贸br Krzep cz贸w. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552, we wsi Wilkowa Wola, w par. Krzep cz贸w, Wdowi艅ski p艂aci艂 od 1 osad. Pawi艅ski, Wielkp. , II, 259. 2. W. W. , w艣, pow. radom ski, gm. Oro艅sk, par. Wysoka, odl. od Radomia 26 w. , ma 10 dm. , 89 mk. , 283 mr. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 74 mk. 3. W. W. , w艣, pow. ko zienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 20 w. , ma 34 dm. , 249 mk. , 579 mr. w艂o艣c, 1 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 159 mk. W艣 t臋 otrzyma艂 Piotr Kochanowski, ojciec poe ty, w posagu za 偶on膮. Po nim przesz艂a na syna Kaspra. 4. W. W, Magnuszewska, w艣, pow. kozienicki, gm. Trzebie艅, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 26 w. , ma 4 dm. , 42 mk. , 103 mr. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 20 mk. 5. W. W. Trzebi艅ska, pow. kozienicki, gm. Trzebie艅, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 26 w. , ma 10 dm. , 99 mk. , 155 mr. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 23 mk. Wie艣 ta powsta艂a oko艂o r. 1419. Pod艂ug reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 w艣 W. W. , w par. Magnuszewo, w艂asno艣膰 Trzebi艅skich, mia艂a 1 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 242. Br. Ch, Wilcza Wola, w艣, pow. kolbuszowski, w艣r贸d las贸w sosnowych, w piaszczystej r贸wninie, wzn. 200 mt. npm. , nad pot. 艁臋giem, dop艂. Wis艂y. Du偶a, rozrzucona wie艣 dzieli si臋 na jedena艣cie osad, tworz膮cych wsp贸ln膮 gmin臋 Brzura, Karby, Kijonki, Kolaniska, Maziarnia, Pniaki, Spie, Sudo艂y. Zmys艂贸w i Wilcza Wola. Wszystkie ra zem licz膮 385 dm. i 2345 mk. 1113 m臋偶. , 1232 kob. ; 2270 rz. kat. i 75 izrel. . Obszar wi臋k. pos. ma 23 dm. i 117 mk. 48 rz. kat. , 14 ew. i 55 izr. . Pos. wi臋k. L. Rychlickiego ma 332 mr. roli, 101 mr. 艂膮k, 147 mr. past. i 3672 mr. lasu; pos. mn. 2469 mr. roli, 523 mr. 艂膮k, 369 mr. past. i 12 mr. lasu. Ko艣ci贸艂 par. drewniany zbudowa艂 Bart艂omiej 艁ukasiewicz, proboszcz rani偶owski, chc膮c u艂atwi膰 udzia艂 w nabo偶e艅stwie osadnikom od ko艣cio艂a parafialnego oddalonym, a uposa偶enie kapelana nada艂 r. 1772 Stanis艂aw August. W 1773 r. utworzy艂 tu bisk. krak. kapelani膮. W r. 1847 spali艂 si臋 ko艣ci贸艂 dre wniany i dopiero w r. 1879 zbudowano obecny, murowany. Filia obejmuje Cis贸wlas, Gwo藕dziec, Korabin臋, Laski, Nart Stary i Nowy i Rusin贸w Stary i Nowy. Nale偶y do dek. dynowskiego. W. Wola graniczy na zach. z Kopciami, na p艂n. z Bojanowem, na wsch. z Nartem Starym, na p艂d. ze Stecami. Mac. Wilcza W贸lka, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Wa grodno, par. Pra偶m贸w, ma 74 mk. , 246 mr w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 42 mk. Wilczak, pow. o艣wiecimski, ob. Polniak. Wilczak 1. niem. Schleusenau, kol. tu偶 pod Bydgoszcz膮, paraf. Bydgoszcz, szko艂a w miejscu, ma 81 dm. , 1567 mk. , z tych 1143 ewang. , 401 katol. , 8 偶yd贸w, obszaru 21 ha. 2. W. Wilcza Grobla Wilcza Jama Wilcz膮 Jama Wilcza Wilcza K臋pa Wilcza K艂oda Wilcza 艁apa Wilcza Struga Wilcza Wola Wilcza W贸lka Wilczak Wilcza Grobla Wilczat贸w Wilcze Wilcze Bagno Wilcze B艂ota Wielki, niem Prinzenthal, w艣, ma 103 dm. , 2049 mk. 1404 ewang. , 632 katol. , 13 偶yd. ; obszaru 192 ha. Istnieje tu lejarnia 偶elaza i fabryka osi. 3. W. Ma艂y, niem. Schleusendorf, w艣 pod Byd goszcz膮. 4. W. , m艂yn, w pow. mogilnickim, mi臋dzy Rzadkwinem a Kwieciszowem. Nale偶a艂 do d贸br klasztoru norbertanek w Strzelnie. 5. W. al. Wilczy M艂yn, niem. Wolfsmuehle, pod Naramowicami, na pln. od Poznania, paraf. 艣w. Wojciecha. W r. 1793 posiada go Ign. Wilko艅ski z Naramowic. W. 艁. Wilczak 1. 艂膮ka na obszarze wsi Rombarga, w pow. starogardzkim. 2. W. , jezioro na obszarze wsi Gruty, w pow. grudzi膮dzkim. Wilczan, niem. Wolfsdorf, w艣 w Pomezanii, pow. suski, st. poczt. Rudzicz, par. kat. I艂awa, 83 ha 50 roli orn. , 11 艂膮k, 2 lasu; 14 dym. , 88 mk. ew. K艣. Fr. Wilczanka, w艣 i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. 呕yrzyn. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 78 mk. W r. 1676 w艣 ta nale偶y do par. Go艂膮b. Jezuici z kolegium krakowskiego p艂ac膮 tu pog艂贸wne od 31 poddanych, Jan 呕yrzy艅ski od 2, panny 呕yrzy艅skie od 2, Stanis艂aw 呕yrzy艅ski od 5 Pawi艅ski, Ma艂op. , 20a. Wilczanka K臋pa, os. w艂o艣c, pow. p艂ocki, gm. Bielino, par. P艂ock odl. 8 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 12 mr. Wilczany, ob. Wielbutowo 2. . Wilczasze, ob. Wielczasze. Wilczat贸w al. Wilczatowo, w dokum. krzy偶ackich Wiswitten, w艣, przysio艂. , dw贸r i folw. nad Niewia偶膮, , pow. . kowie艅ski, w 3 okr. poL, o 29 i 30 w. od Kowna, mi臋dzy 艁abunowem a Bobtami. Niegdy艣 starostwo. Wilcze, jezioro, w pow. babimoskim, 艂膮czy si臋 z jez. Orchowo. Wody jego odp艂ywaj膮 do Obrzycy. W pobli偶u le偶膮 holendry Wilcze. Jaz mi臋dzy jez. Wilczem i Orchowem nadany by艂 w r. 1311 klasztorowi w Obrze. Wilcze al. Wilcza, w艣, pow. przemyski, tu偶 na p艂n. wschd. od Przemy艣la s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. i wsch. le偶膮, Buszkowice, na pld. i zach. Przemy艣l. Wzd艂u偶 granicy p艂n. i wsch. p艂ynie San. W艂asn. wi臋k. gr. kat. biskupstwa w Przemy艣lu ma roli or. 5, 艂膮k i ogr. 7, pastw. 2, lasu 12 mr. ; w艂. mn. roli or. 79, 艂膮k i ogr. 33, past. 120, lasu 18 mr. W r. 1880 by艂o 52 dm. , 333 mk. w gm. 298 gr. kat. , 28 rzkat. , 7 izr. ; 172 Pol, 156 Rus. , 5 innej narod. . Par. rzym. i gr. kat. w Przemy艣lu. We wsi jest cerkiew. Niegdy艣 sta艂 tu klasztor bazylianek. W r. 1608 mieszczanka przemyska Fe艣ka, 偶ona Jana Nehrebeckiego zapisa艂a temu monasterowi 50 z艂p. Peremyszlianyn, na r. 1854, str. 13 18. W艣 ta nazywa艂a si臋 dawniej prawdopodobnie Mo艣ciska al. Mostyszcze ob. t. VI, str. 700. W cerkwi tutejszej znajduje si臋 kilka obraz贸w, pochodzacych podobno z w. XVI. Jeden przedstawia chust臋 艣w. Weroniki z wizerunkiem j Zbawiciela, trzyman膮 przez 2 anio艂贸w, malowa ny na drzewie; drugi, te藕 na drzewie, w stylu bizanty艅skim, przedstawia wieczerz臋 u Abraha ma; pr贸cz tego trzy na drzewie malowane obra zy przedstawiaj膮ce Narodzenie i Wniebowzi臋cie Naj艣w. M. P. , wjazd Chrystusa do Jerozolimy ob. Katalog archeol. bibliogr. wystawy Instytu tu Stauropigia艅skiego we Lwowie, Lw贸w, 1888, str. 52 65. Na jednej z ksi膮g cerkiewnych S艂u偶ebniku czyli mszale, drukowanym w Uniowie r. 1747, a nale偶膮贸ym niegdy艣 do ks. Ja na Marsza艂kiewicza, zapisano po marginesach wiele wydarze艅 sp贸艂czesnych. Niekt贸re z zapi sk贸w poda艂 Aug. Bielowski w artykule p. t. Spominki podkarpackie Glos, Lw贸w, 1861, Nr. 39. Mi臋dzy innemi czytamy tam R. 1735 miesi膮ca lipca deszcz la艂 przez dwa tygodnie i potop by艂 wielki tak, 藕e z Wilcza do Wysocka mo偶na by艂o cz贸艂nem przep艂yn膮膰. Tego偶 roku urodzi艂 si臋 Jan Marsza艂kiewicz, paroch i komendaryusz tutejszy wilecki. Lu. Dz. Wilcze 1. niem. Wilsche, w艣, pow. bydgo ski, s膮d i komis. okr. w Koronowie, poczta w Buszkowie, par. W. 艁膮ck. Folwark ma 329 ha, z czystym doch. 1536 mrk. Obszaru 953 ha, 19 dym. , 175 mk. katol. E. 1358 kr贸l Kazi mierz zatwierdza zamian臋 艁膮cka Wielkiego i No wego, Wilczem zwanego, z przyleg艂o艣ciami, kt贸 re Hektor z 艁膮cka odda艂 klasztorowi byszewskiemu w zamian za inne posiad艂o艣ci w ziemi dobrzy艅skiej. Tego偶 roku wyst臋puje w 艁膮cku 艁ukasz de Wilcze. W r. 1368 kr贸l Kazimierz potwierdza przywilej d贸br klasztornych, mi臋dzy kt贸remi jest te偶 W. 2. W. , niem. Birkhausen, w艣, pow. bydgoski, s膮d w Bydgoszczy, urz膮d kom. okr. w Fordonie, a poczta i st. dr. 藕el. wschodniej w Maksymilianowie. Par. katol. w Osielsku, szko艂a kat. w 呕o艂臋dowie. Ma 6 dm. , 329 ha, z czyst. doch. 2310 mrk. 3. W. , pow. babimoski, ob. Wilcza, W. 艁eb. Wilcze Bagno, os. , pow. augustowski, gm. Petropaw艂owsk, odl. od Augustowa 24 w. Le偶y 艣r贸d las贸w puszczy augustowskiej. Wilcze B艂ota 1. niem. Wilscheblott, folw. , pow. starogardzki, st. pocz. i par. kat. Lubichowo 3, 2 klm. odl. , st. kol. Zblewo 15, 3 klm. odl. , 544 ha 124 roli orn. , 12 艂膮k, 206 lasu; 1885 r. 7 dm. , 17 dym. , 88 mk. , 71 kat. , 17 ew. ; parowa fabryka m膮czki, hodowla 藕rebc贸w i 艣wi艅 na tucz. R. 1578 sprzedaje starosta Aleksander Potulicki Wilcze B艂ota wraz z 艂膮k膮 brzezin膮 za 3600 fl. ob. Stadie Gesch. d. Stadt Stargard, str. 134. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 opiewa, 偶e folw. ten nale偶a艂 do Andrzeja Grzego艂owskiego i liczy艂 10 mk. kat. i 30 ew. str. 343. W 1789 r. by艂o 9 dym. W r. 1856 by艂 posiadaczcm V. Tadden. 2. W. B. , niem. HochPa leschken, dawniej Wolfsbruck, ob. Polaszki t. VIII, 575. 3. W. B. , niem. Wolfsbruch, kol. szlach. oko艂o r. 1820 za艂o偶ona na Taszewskiem Wilczak Wilczak Wilczan Wilczanka Wilczanka K臋pa Wilczany Wilczasze Wilcze Oko Wilcze Pi臋tki Wilcze Trzebiny Wilczek Wilczenice Wilczeniec Wilczewko Wilczewo Wilcze B艂oto Wilcze D贸艂y Wilcze Gard艂o Wilcze Jamy Wilcze K膮ty Wilczeko艂o wykarczowanem pok, pow. 艣wiecki, st. poczt. Je偶ewo; 26 dm. , 162 mk. Wilcze B艂oto, ob. Kampinos. Wilcze B艂oto, za艣c. nad rz. Uss膮, lew. dop艂. Niemna, w pobli偶u jez. Gni艂e, pow. nowogr贸dzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, o 40 w. od Nowogr贸dka, ma 6 osad. Maj膮 tu w艂asno艣ci w艂o艣cianie i mieszczanie Rajski przesz艂o 1 w艂贸k臋, Ciechanowicz 1 1 2 w艂贸ki, Czebotarowicz 1 4 w艂贸ki, Czyrkun 6 1 4 w艂贸ki, Szpakowski 1 4 w艂贸ki, Jancelewicz 1 4 w艂贸ki. Od p贸艂nocy miejscowo艣膰 nizinna i le艣na. A. Jel. Wilcze B艂oto, w kluczu wielkoche艂mow skim, w pow. chojnickim. Wilcze B艂oto, niem. Wolfsbruch, pow. czarnkowski, o 4 klm. na zach. od Pi艂ki, 艣ciekaj膮 do Rudnika al. Nied藕wiadki, dop艂. Noteci powy偶ej Kamienisk. Wilcze D贸艂y 1. niem. Wolfs Keithe, na p艂n. Skwierzyny a na zach. p艂d. Jezierza. 2. W. D. , 艂膮ka na Bruszkowie, w pow. krotoszy艅skim. 3. W. D. , sadzawka w Go艂臋binie Starym, pow. ko艣cia艅ski. 4. W. D. , pole w Wysocku, pow. odolanowski. Wilcze Gard艂o, Wolfshals, w艣, pow. bydgoski, na p艂d. zach. Bydgoszczy a na wsch贸d Rynarzewa. Par. i s膮d okr. kom. w Bydgoszczy, poczta w Adlershorst. Szko艂a w Zielonkach. Obszaru ma 123 ha, 16 dm. a 114 mk. 111 ewang. a 3 katol. . Wilcze Gard艂o al Podrzecze, chutor, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, nale偶y do wsi Plaszuki. Wilcze Gard艂o, urwisko w Dnieprze, w gub. i pow. ekaterynos艂awskim, o 65 w. poni偶ej Ekaterynos艂awia, sk艂ada si臋 z 3 wysokich g艂az贸w granitowych, w pobli偶u prawego brzegu Dniepru, przy wyj艣ciu z porohu Wilczego. Dniepr w tem miejscu ma znaczn膮; g艂臋boko艣膰 i szybko艣膰 biegu. Poni偶ej W. Gr. niema ju偶 na Dnieprze znaczniejszych poroh贸w. Wilcze Jamy, bia艂oros. Wouczyja Jamy, uroczysko le艣ne, pow. rzeczycki, gm. Karpowicze, w pobli偶u za艣c. Nied藕wiedziu. A. Jel. Wilcze Jamy, las, w pow. lwowskim, w gm. Kuhaj贸w, Wilcze K膮ty, w艣, pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, par. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 10 dm. , 66 mk. , 424 mr. We wsi dom modlitwy ewang. Do wsi nale偶y os. Zielona K臋pa. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 78 mk. Wie艣 ta le偶y w pobli偶u prawego brzegu Wis艂y. Mi臋dzy ni膮 a Pokrzywnem i Kwirynowem rozci膮ga si臋 b艂otnista nizina, maj膮ca do 2 w. szeroko艣ci a oko艂o 3 w. d艂ugo艣ci. R. 1789 w艂o艣cianie p艂acili zt膮d 330 z艂. czynszu do Steklina. Wilczeko艂o, ob. Ceran贸w. Wilcze Oko, las na obszarze gm. 艁ubianki, w pow. zbaraskim. Wilcze Pi臋tki, w艣, pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par. Wilk贸w, ma 90 mk. , 455 mr. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 109 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 w艣 Wilcze Pi膮tki, w par. Bia艂a, mia艂a wielu drobnych posiadaczy. Wilcze intermedia 2 1 4 艂ana. Wilcze Finalis, drobnych posiadaczy na 2 3 4 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 182, 183. Wilcze Pole, za艣c. pryw. , pow. dzisie艅ski, w okr. poL, o 77 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. starowier. Wilcze 艢ladowskie i W. Tu艂owskie, w艣, pow. sochaczewski, gm. Tu艂owice, par. Kamion. W. 艢ladowskie ma 93 mk. ob. 艢lad贸w 3; W. Tu艂owskie w par. Broch贸w 42 mk. Wilcze 艢rednie, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Lipie, par. Wilk贸w, odl. 14 w. od Gr贸jca, ma 172 mk. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 153 mk. Fol. W. 艢rednie rozl. w r. 1873 mr. 594 gr. or. i ogr. mr. 491, 艂膮k mr. 24, lasu mr. 62, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 19; p艂odozm. 8 i 10pol. ; las nieurz膮dzony, wiatrak. W艣 W. 艢rednie os. 25, mr. 35. Wilcze Trzebiny, pow. wschowski, ob. Trzebiny. Wilczek, grupa dom贸w we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem. Wilczek 1. os. , pow. mi臋dzychodzki, s膮d w Mi臋dzychodzie, okr膮g komis. i poczta w Sie rakowie. 2. W. , m艂yn nad rz. Smolnic膮 dop艂. Warty, pow. czarnkowski, o 6 klm. na p艂n. wsch. od Wronek. W r. 1793 posiada艂 go An toni Dzieduszycki z Nowej Wsi, przedtem Mel chior 艁膮cki na Wronkach. W. 艁. Wilczenice, ob. Wilczeniec. Wilczeniec 1. al. Wilczenice, w艣, pow. ra dzymi艅ski, gm. Mi臋dzyle艣, par. Podstoliska, ma 48 mk. , 53 mr. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 16 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chrz臋sne. 2. W. , w艣, pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kiko艂, odl. o 9 w. od Lipna, ma 1 dm. , 10 mk. , 22 mr. 3. W. Bogucki, w艣, pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. 18 w. od Lipna, ma 15 dm. , 139 mk. , 300 mr. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 109 mk. 4. W. Fabija艅ski al. Fabianki, w艣, pow. lipno wski, gm. i par. Szpetal, odl, 17 w. od Lipna, ma szkol臋 pocz膮tkow膮 ewang. , 32 dm. , 263 mk. , 450 mr. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 126 mk. Wilczewko, w艣 w艂o艣c. i folw. , pow. rypi艅ski, gm. Soko艂owo, par. Dulsk, odl. 20 w. od Rypina, 5 osad, 3 dm. , 44 mk. , 23 mr. 11 mr. roli. Folw. W. nale偶y do d贸br Soko艂owo, ma 462 mr. obszaru 429 roli, 14 艂膮k. 16 nieu偶. . Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dulsk. Wilczewo 1. w艣 i folw. , pow. rypi艅ski, gm. Soko艂owo, par. Dulsk, odl. 20 w. od Rypina, ma 8 dm. , 77 mk. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 26 mk. W r. 1891 fol. W. rozl. mr. 424 gr. or. i ogr. mr. 358, 艂膮k mr. 34, past. mr. 7, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 4, drew. 3; p艂odozm. 7pol. , pok艂ady Wilcze B艂oto Wilcze Pole Wilcze 艢ladowskie Wilcze Wilczk贸w Wilczewo Wilczewo Wilczki torfu. 2. W. , w艣, pow. szczuczy艅ski, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 5 os. , 33 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Grajewo. 3. W. , w艣, pow. kolne艅ski, gm. Stawiski, par. Poryte, ma 27 os. , 384 mr. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 86 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Korzeniste. Wilczewo, w dok. z r. 1401 Wilczin, 1406 Wilczhin, 1507 Wilczen, 1527 Wilczewo, 1543 Wilsthen, 1551 Wilken, 1554 Wilcz, 1592 Wylczewo, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. tel. i kol. Miko艂ajki, o 3, 5 klm. odl, par. kat. Postolin; 464 ha 340 roh orn. , 61 艂膮k; 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 113 mk. , 71 kat. , 42 ew. ; hodowla owiec Rambouilet, mleczarnia, uprawa burak贸w dla cukrowni w Prabutach. R. 1401 posiada te dobra Prusak Nammir von Wilczkin, t. j. Namir z Wilczyna czyli z Wilczewa ob. K臋trz. O narod. poL, str. 187. R. 1507 Jan i Maciej z Mazowsza kupuj膮 W. od Karola z Wigwa艂du Wittichwald i od maj臋tno艣ci swej przy bieraj膮 nazwisko Wilczewskich. R. 1535 napo tykamy tu Jakuba Kruszy艅skiego Krossinsky, kt贸ry jedn臋 cz臋艣膰 W. naby艂 od 艁azarza Wilczew skiego; te艣ciem jego by艂 Grzegorz Widlicki a jego szwagrem Stefan z Cygan str. 196. Bo Wil czewskich nale偶a艂 i M. B膮gart oh. Namirowo. R. 1772 posiada艂 W. Roztrzembowski; ale dobra te by艂y w贸wczas w zastaw dane kanonikowi Kleszczy艅skiemu w Che艂m偶y; 2 w艂贸ki nale偶a艂y do Wiktoryi Wilczewskiej. W 1789 r. 9 dym. W 1804 r. posiada艂 W. i M. B膮gart 艁yskowski; taksa obu w艂o艣ci wynosi艂a 10000 tal. ob. Gesch. d. Stuh mer Kreises v. Schmitt, str. 240. Wizyta Po tockiego z r. 1700 pisze W. nihil exsolvit ob. str. 946. O 1 2 klm. na p贸艂noc od siedziby dworskiej znajduje si臋 kamie艅 do艂kowany, kt贸 rego opis i rysunek oraz wyobra偶enia znajduj膮cych si臋 na nim do艂k贸w poda艂 Ossowski w spra wozdaniu bada艅 archeolog. w Prusach Kr贸l. w r. 1878. K艣. Fr. Wilczki, Wo艂czki 1. dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 32 w. od Brze艣cia, w艂asao艣膰 Karola Podg贸rskiego, maj膮 649 1 2 dzies. 82 艂膮k i pastw. , 74 lasu, 123 1 2 nieu偶. . 2. W. al. Krzywob艂ota, w艣, pow. pru偶a艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 22 w. od Pru偶any, 86 dzies. ziemi w艂o艣c. 15 艂膮k i pastw. , 5 nieu偶. . 3. W. , bia艂oros. Wauczki, urz臋d. Wo艂czki, uroczysko, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. 艣wis艂ockim, gm. Horodok, o 33 w. od Bobrujska, oko艂o 15 w艂贸k; nabyli w艂o艣cianie, w liczbie 10 os贸b, z pomoc膮 banku. 4. W. , ob. Wo艂czki. J. Krz. A. Jel. Wilczki, m艂yn nad struga, kt贸ra spada do Warty mi臋dzy D膮bnem a Nowem Miastem, pow. pleszewski jaroci艅ski, s膮d w Jarocinie, urz膮d okr. komis. i poczta w N. Mie艣cie nad Wart膮. Nale偶y do gm. Wolica Kozia. Par. D臋bno. Ma 1 dm. , 13 mk. W艂. 艁. Wilczko, w艣 nale偶膮ca pod艂ug rewizyi zamku 偶ytomierskiego z 1545 r. ob. Jab艂onowski, Rewizya, 131 do zamku 偶ytomierskiego, ojczyzna i dziedzictwo Herasima Andrejewicza, w p贸藕niejszych regestrach poborowych ani te藕 obecnie pod t膮 nazw膮 niewyst臋puje. Wilczk贸w 1. w艣 i folw. , pow. turecki, gm. Ostr贸w Warcki, par. G艂uch贸w, odl. 23 w. od Turka. W艣 ma wraz z Klonowem 23 dm. , 382 mk. ; folw. 2 dm. , 129 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. Na folwarku gorzelnia z dziennym zacierem 120 kartofli; wiatrak. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 176 mk. , par. Jeziorsko. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 936 gr. orn. i ogr. mr. 536, 艂ak mr. 106, pastw. mr. 124, lasu mr. 90, nieu偶. mr. 80; bud. mur. 14, drew. 9; p艂odozm. 8 i l0pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 56, mr. 309. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta nale偶a艂a do par. Mi艂kowice. Kmiecie dawali plebanowi tylko meszne, po 3 korce 偶yta i tyle偶 owsa, za艣 maldraty z dziesi臋cin膮 folwarczna pobiera艂y ko艣cio艂y w Jeziorsku i Goszczonowie. Pleban w Jeziorsku pobiera艂 z jednego pola od strony G艂uchowa od kmieci z ka偶degu 艂anu, jednego roku z ozimych zb贸偶 po 6 korcy 偶yta i 6 pszenicy, drugiego z jarych po 6 korcy owsa a z pustych dziesi臋cin臋 snopowa. Dwa drugie pola dawa艂y maldraty i dziesi臋cin臋 do Goszczonowa 艁aski, L. B. , I, 406, 409. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1534 w艣 W. , w par. Mi艂kowice, mia艂a 11 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 225 2. W. , ws i folw. , pow. turecki, gm. i par. Niewiesz, odl. od Turka 9 w. ; w艣 ma 23 dm. , 158 mk, 25 os. , 190 mr. ; folw. 1 dm. , 26 mk. , 539 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 140 mk. Folw. W. nale偶y do d贸br Niewiesz. Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali pleban. w Niewieszu tylko kol臋d臋, po gro szu z 艂anu. 艁an so艂tysi dawa艂 dziesi臋cin臋 艁aski, L. B. , I, 370. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkow skiego z r. 1552 1553 w艣 Wilczk贸w, w par. Niewiesz, mia艂a 艂an. 8, osad. 8 Pawi艅. , Wielk. , II, 233. 3. W. , os. nad rzk膮, Lasocin膮, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzyma艂k贸w. Jestto drobna osada w stronie zachp艂d. od wsi Niedzwied藕. 4. W. , ob. Wilczkowo. Br. Ch. Wilczkowice 1. 1302 Wylcheyevice, w XVI w. Wyczkowice i Wiczkowicze, kol, folw. i os. , pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew, par. 艁臋czyca odl 2 w. ; kol. ma 56 dm. , 578 mk. ; folw. 3 dm. , 65 mk. ; dwie os. 2 dm. , 4 mk. W r. 1827 by艂o 50 dm. , 388 mk. W艣 ta pierwotnie by艂a w艂asno艣ci膮 arcyb. gnie藕n. wraz z Topol膮Kr贸lewsk膮 i kilku przyleg艂emi wsiami. Drog膮 zamiany, dokonanej r. 1302, przesz艂a na w艂asno艣膰 kr贸lewsk膮, i wcie lon膮, zosta艂a do grupy wsi nale偶膮cych do grodu 艂臋czyckiego Kod. Wielk. , n. 859. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece daj膮. po 9 gr. dziesi臋ciny ko艣cio艂owi paraf. w 艁臋czycy a na kol臋d臋 po kor cu owsa z domu; folw. kr贸lewski dawa艂 dziesi臋 cin臋 temu偶 ko艣cio艂owi 艁aski, L. B. , I, 349, 350. W r. 1565 by艂o tu kmieci 24 na lan. 24 1 2, la Wilczkowice Wilczko Ma艂op. , 278, 569. 6. W. , r. 1578 Ilkowicze, w XVIII w. Ilkowice, w艣, pow. sandomierski, gm. Klimont贸w, par. Go藕lice, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 17 dm. , 147 mk. , 212 mr. w艂o艣c, 2 mr. dwor. W r. 1517 w艣 Ilikowicze, w par. Go藕lice, w cz臋艣ci Ossoli艅skich mia艂a 4 os. , 1 lan, 1 ogr. z rol膮. Linowski p艂aci艂 od 4 os. , 2 艂an. , 1 ogr. z rol膮. Mia艂 te偶 cz膮stk臋 Gabryel Mroczek Pawi艅ski, Ma艂op, 173. 7. W. , w艣 i folw. nad rz. D艂ubni膮, pow. miechowski, gm. Micha艂owice, par. Wi臋c艂awice, odl. 24 w. od Miechowa, ma dom schronienia dla ubogich fundusz. W 1827 r. by艂o 34 dm. , 215 mk. Folw. W. w 1885 r. rozl. mr. 449 gr. orn. i ogr. mr. 343, 艂膮k mr. 9, pastw. mr. 55, lasu mr. 28, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 12. W r. 1889 odprzedano mr. 35 pod nazw膮 Zastrome. W艣 Wilczkowice os. 23, mr. 23; w艣 Zerwany os. 6, mr. 53. Wed艂ug reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wsi Wilczkowice, Zakrzew i Tuszowice, w par. Wi臋c艂awice, mia艂y 9 1 2 艂an. km. , zagr. z rol膮 6, kom. z byd. 3, kom. bez byd艂a 4, karczm. 1 2 艂anu, cha艂upn. 4, ko艂o papierne 1, towarz. 4 Pawi艅ski, Ma艂op. , 21. Br. Ch. Wilczkowice, w艣, pow. bialski, na lew. brze gu So艂y, przy go艣ci艅cu z O艣wi臋cima do Bia艂y, wzn. 249 mt. npm. Sk艂ada si臋 z 30 dm. , ma 141 mk. rz. kat. Par. w O艣wi臋cimie odl. 21, 9 klm. . Pos. tabularna arc. Albrechta wynosi 11 mr. roh, 36 mr. staw贸w i moczar贸w; pos. mn. 112 mr. roli, 6 mr. 艂膮k i 36 mr. pastw. Za D艂ugosza L. B. , II, 225 dziedziczy艂 t臋 w艣 Micha艂 Rajski, kt贸ry sam 艂any kmiece uprawia艂 a prepozyturze o艣wi臋cimskiej zamiast dziesi臋ciny p艂aci艂 3 ferto ny. W spisie pob. z r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 97 niema tej osady, prawdopodobnie zaliczono j膮 do Rajska. Graniczy na p艂n. z Rajskiem, na zach. z Budami i Brzeszczem a na pld. z Przecieszynem. Mac. Wilczkowizna, ob. Kozuby 艢rednie. Wilczkowo, w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. Rembowo, par. Wyszogr贸d, odl. 33 w. od P艂ocka, ma 11 dm. , 123 mk. Folw. W. ma 335 mr. 307 mr. roli, 21 艂膮k, 11 lasu, 16 pastw. i nieu偶. . Stanowi艂 on kiedy艣 wieczyst膮 dzier偶aw臋, nadan膮 przez kr贸la znanemu malarzowi Bacciarellemu. W r. 1576 w艣 kr贸lewska Wilczk贸w, w pow. wyszogrodzkim, ma 13 艂an贸w Pawi艅ski, Mazowsze, 301. Wilczkowo, futor pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z mka G艂臋bokiego do wsi Zalesia, 1 dm. , 11 mk. Wilczkowo, po niem. Obersee, w艣, pow. 偶ni艅ski, s膮d w Szubinie, urz膮d okr. komis. i poczta w 呕ninie, par. w G贸rze. Ma 5 dm. , 47 mk. kat. , 78 ha. R. 1136 wspomniane w bulli Inocentego II i przywileju Kazimierza z r. 1357. W r. 1331 W. zniszczona przez Krzy偶ak贸w. n贸w pustych 3, w贸jtowskich 4 1 2. Doch贸d ze wsi wynosi艂 fi. 67 gr. 11 den. 12 1 2; z folw. fi. 80 gr. 16; z inwentarza fl. 11 gr. 4 Lustr. , V, . 226. 2. W. , folw. , pow. kaliski, gm. i par. Blaszki, odl. od Kalisza 29 w. ; 1 dm. , 12 mk. , 281 mr. 265 mr. roli. By艂a to wie艣, kt贸ra na pocz膮tku XVI w. nale偶a艂a ju偶 do par. B艂aszki i dawa艂a pleb. dziesi臋cin臋 jedynie z 艂an贸w folw. 艁aski, L. B. , II, 58. 3. W. G贸rne, w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. i par. 艢wierze G贸rne, odl. od Kozienic 13 w. , maj膮 46 dm. , 426 mk. , 233 mr. dwors. i 1121 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 260 mk. W polowie XVI w. w艣 ta, w艂asno艣c kr贸lewska, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮 p艂acono prepozyturze w Kochowie. Karczma z rol膮 p艂aci艂a dziesi臋cine pleb. w Kochowie. Folwark kr贸lewski i 1 zagr. dawali dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Ryczywole D艂ugosz, L. B. , III, 179. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi W. G贸rne, w par. Ryczyw贸艂, Jan Wolski, podstaro艣ci ryczywolski, p艂aci艂 od 7 艂an. , 2 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 321, 479. W 1765 r. wchodzi艂y w sk艂ad d贸br ststwa ryczywolskiego. 4. W. Dolne, w艣 nad Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. Ro偶niszew, par. Magnuszew, przy trakcie pocztowym j kozienickowarszawskim, odl. 28 w. od Kozienic. Na Wi艣le przy wsi przysta艅. W艣 ma zarz膮d gminny i kas臋 wk艂adowopo偶yczkow膮 od r. 1870. Fundusz jej z kar gminnych wynosi艂 1870 r. 315 rs. a 1880 r. 7900 rs. W艣 ma 38 dm. , 402 mk. ; W. holendry maj膮 2 dm. , 34 mk. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 260 mk. W r. 1876 folw. W. Dolne, rozl. mr. 865 gr. orn. i ogr. mr. 587, 艂膮k mr. 97, past. mr. 19, lasu mr. 111, nieu偶. mr. 51; bud. mur. 6, drew. 8; las nieurz膮dzony. W艣 W. Dolne os. 29, mr. 453; w艣 Holendry os. 3, mr. 19. Tu zapewne odbywa艂a si臋 r. 1250 rada colloquium, na kt贸rej Ziemowit, ks. Mazowsza i Czerska, potwierdzi艂 r贸偶ne nadania dla ko艣cio艂a p艂ockiego Dok. Ulanow. , 156, 10. W r. 1476 Jan z W. jest te藕 w艂a艣cicielem wsi Czeleyewo, w pow. czerskim Kod. Mazow. , 275. Wed艂ug reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 w艣 W. , i w par. Magnuszewo, w艂asno艣膰 Czelejewskich, mia艂a 艂an. 3 Pawi艅ski, Mazowsze, 242. 5. W. , w艣, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Ko艅skich 24 w. , ma 104 dm. , 631 mk. , 1180 mr. w艂o艣c, 1 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 53 dm. , 314 mk. W dok. z r. 1275 wymienione w liczbie posiad艂o艣ci klasztoru w膮chockiego Kod. Ma艂op. , II, 137, 159. W po艂owie XV w. w艣 kr贸lewska W. , w par. Radoszyce, mia艂a 4 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮, warto艣ci 2 grzyw. , dawano prebendzie jaszkowskiej D艂ugosz, L. B. , I, 370. Wed艂ug reg. pob. pow. ch臋ci艅skiego z r. 1540 w艣 kr贸lewska W. nale偶a艂a do zamku w Ch臋cinach. W. r. 1573 p艂acono tu od 4 艂an. W艣 nale偶a艂a do klucza radoszyckiego d贸br ststwa ch臋ci艅skiego Pawi艅ski, Wilczkowice Wilczkowo Wilczkowizna Wilczkowice Wilczuki Wilczkowskie holendry Wilczna Wilcz贸wka Wilczopole Wilczonek Wilczog贸ra Wilczno Wilczoch贸w Wilczog臋by M艂yn Wilczkowski, odl. 3 klm. od 呕nina, pod Wilczkowem, le偶y nad G膮sawk膮, kt贸ra tu wyp艂ywa z jez. Wielkiego 殴ni艅skiego. Istnia艂 ju偶 przed r. 1620. W艂. 艁. Wilczkowskie holendry, nad rz. Wis艂膮. , pow. kozienicki, gm. Ro偶niszew, par. ewan. Pilica, odl. od Kozienic 34 w. , maj膮 2 dm. , 34 mk. , 18 mr. Wilczna 1. w艣 i folw. , pow. radomski, gm. Zalesie, par. Wierzbica, odl. od Radomia 14 w. , ma 16 dm. , 126 mk. , 85 mr. dwors. , 339 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 73 mk. 2. W. , folw. , W. Cieni艅ska i W. Goli艅ska, w XVI w. Vylczno, wsi, pow. koni艅ski, gm. Golina, par. Cieniu, odl. 17 w. od Konina. Folw. ma 7 dm. , 70 mk. , dwie wsi 8 dm. , 56 mk. W r. 1827 W. Cieniu. 3 dm. , 23 mk. ; W. Goli艅. 3 dm. , 29 mk. Folw. W. Cieni艅ska, oddzielony w r. 1868 od d贸br Cieniu, rozl. mr. 421 gr, orn. i ogr. mr. 362, 艂膮k mr. 34, pastw. mr. 1, lasu mr. 8, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 4, drew. 1; p艂odozm. 10 i 14pol. Co do W. Goli艅skiej, ob. Golina, Na pocz膮tku XVI w. kmiece i so艂tysie 艂any dawa艂y pleban. w Cieninie meszne, po 2 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 298. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579 w艣 W. mia艂a 艂an. 7 1 2, zag. bez roli 5, kom. 6, rzem. 8 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 224. Wilczno Lucin贸w, kol. , pow. s艂upecki, gm. M艂odojewo, par. Dobroso艂owo, odl. od S艂upcy 14 w. , ma 6 dm. , 17 mk. Powsta艂a na obszarze d贸br Izdebno. Wilczoch贸w, w艣, nale偶膮ca dawniej do d贸br Jad贸w, w pow. radzymi艅skim. Mia艂a 5 os. , 81 mr. Wilczog臋by, w艣, pow. w臋growski, gm. i par. Sadowno, ma 45 dm. , 320 mk. , 50 os. , 860 mr. , wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ko艂odzi膮偶. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 196 mk. Na obszarze wsi jezioro Kocio艂, ma 2 mr. obszaru. W艣 ta nale偶a艂a do ko艣cio艂a 艣w, Jana w Warszawie. R. 1578 by艂o tu 12 艂an. , 2 ogrod. Pawi艅ski, Mazowsze, 407. Wilczog贸ra al. Wilczag贸ra, w艣 i folw. , pow. sierpecki, gm. i par. Borkowo, odl. 5 1 2 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 126 mk. , 224 mr. w艂o艣c. i 460 folw. , rozdzielonych na drobne cz臋艣ci po r. 1882. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 51 mk. Wed艂ug reg. pob. z r. 1570 w艣 Wilczag贸ra, nale偶膮ca do mansionarzy w Sierpcu, mia艂a 艂an. 8, 艂an pusty 1, uprawiany dla dworu. Dzier偶awc膮 by艂 Poliohowski. W r. 1578 by艂o 9 艂an. , 3 zagr. z rol膮 i 3 puste osady Pawi艅ski, Mazowsze, 41, 131. Oko艂o r. 1780, za staraniem ks. Micha艂a Poniatowskiego p贸藕niejszego arcybiskupa, biskupa p艂ockiego, i nast臋pcy jego biskupa Szembeka, a za zezwoleniem sierpskich benedyktynek i kolatora Bromirskiego, dana by艂a na uposa偶enie szpitala p艂ockiego 艣w. Tr贸jcy, pozostaj膮cego pod kierunkiem sprowadzonego w贸wczas zgromadzenia siostr mi艂osierdzia. W r. 1882 przez rad臋 opieku艅cz膮 zak艂ad贸w dobroczynnych gubernii p艂ockiej sprzedan膮 zosta艂a w drodze licytacyi za rs. 35150 i nast臋pnie rozparcelowana. Wilczonek, w艣 i folw. nad rzk膮 艢widnic膮, pow. w臋growski, gm. Sino艂臋ka, par. Oleksin, odl. 22 w. od W臋growca, ma 15 dm. , 150 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 90 mk. W r. 1875 folw. W. z awalusem Mingosy rozl. mr. 632 gr, orn. i ogr. mr. 243, 艂膮k mr. 100, pastw. mr. 16, lasu mr. 262, nieu偶. mr. 11; bud. drew. 12; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 10, mr. 222. Stanowi艂a dawniej jedn膮 ca艂o艣膰 ze wsi膮 Sionna. W r. 1563 w艣 Sziana al. Sionna Wilczonek p艂aci od 4 1 2 艂an. Nale偶y do par. Niwiska Pawi艅ski, Mazowsze, 415. Wilczopole, w艣 i folw. , pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice, odl. 9 w. od Lublina. Folw. , maj膮cy 1959 mr. obszaru, zosta艂 rozparcelowany w r. 1887 na 19 cz臋艣ci. Wi臋ksze folwarczki maj膮 194, 264, 150, 114, 79, 61, 263, 79 mr. Wie艣 ma 37 os. , 465 mr. W 1827 r. by艂o 51 dm. , 365 mk. Wie艣 t臋 wspomina ju偶 D艂ugosz w opisie par. Abramowice L. B. , II, 540. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 W. mia艂a 14 posiadaczy, 10 i p贸艂 lan. szlach. i 3 艂any km. W r. 1676 Adam Pszcz贸艂ka Wilczopolski p艂aci tu pog艂贸wne od 4 os贸b z rodziny, 13 s艂u偶by dwor. , 28 poddanych, 2 偶yd贸w, St. I偶ycki od 29 poddan. , Fran. Wilczopolski Paw艂owicz od 1 s艂u偶. szlach. i 12 poddan. , Prandota Wilczopolski od 1 s艂u偶. szlach. , 17 poddan. , Gruszecki od 2 szlach. i 20 poddan. i dwor. Pr贸cz tego mieszka艂y tu trzy wdowy i trzech ze szlachty z rodzinami, bez poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 354, 364, 2a. Wilcz贸wka, potok, w pow. wile艅skim, pod wsi膮 Romaszka艅ce. Wilczuki, dobra, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. poL, gm. Wilczuki, o 12 w. od Wo艂kowyska, wraz z folw. Ostrowczyce, Subacze i Hermanowszczyzna maj膮 1726 dzies. 68 艂膮k, 208 lasu. 50 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Jelskich. Kaplice praw. i katol. , obie do par. M艣cib贸w. Gmina, w 艣rodko wej cz臋艣ci powiatu, otoczona gminami Ro艣, Bi skupice, To艂oczmany, M艣cib贸w, Szyd艂owiec i Werejki, dzieli si臋 na 10 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 39 miejscowo艣ci, ma 341 dm. w艂o艣c. oko艂o 75 nale偶膮cych do innych sta n贸w, 2530 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3856 dzies. Po艂udniow膮 cz臋艣膰 gminy przecina tor dr. 偶el. poleskich, na przestrzeni Bia艂ystokBaranowicze. J. Krz. WilczyB贸r, bia艂orus. WouczyBor, osada nad Oress膮, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. pa ryckim, dawniej w gm. Rudobie艂ka, teraz Karpi 艂贸wka, o 93 w. od Bobrujska; grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. A. Jel. WilczyBrzeg, folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. h艂uskim, gm. Laskowicze, w艂asno艣膰 Wo艂od藕k贸w, ma oko艂o 2 1 2 w艂贸k. A. Jel. Wilczy Wilczkowskie holendry Wilczyca WilczyD贸艂 1. os. le艣. , pow. cz臋stochowski, gm. W臋glowice, par. K艂obucko, 2 dm. ,2 mk. , 15 mr. 2. W. , ob. Celej贸w. WilczyK膮t, za艣c. szlach. nad rz. Rubierz, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 54 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 8 mk. kat. WilczyKierz os. w艂o艣c. , pow. b臋dzi艅ski, gm. Pi艅czyce, par. S膮cz贸w, ma 3 dm. , 18 mk. , 30 mr. WilczyKierz 1. jezioro, w r. 1460 pod 呕abiczynem, ku p贸艂nocy od Mie艣ciska, w pow. w臋growieckim kcy艅skim. 2. W, K. , miejscowo艣膰 na obszarze Lutogniewic, pod Krotoszynem. WilczyLas, w艣 nieistniej膮ca obecnie, le偶a艂a w pow. brodnickim, w par. pokrzydowskiej. Zosta艂a przez rz膮d zakupiona i zalesiona. Obszaru mia艂a 123 mr. , mieszka艅c贸w w 1856 r. by艂o 20. Wilczy艁ug, w艣, pow. kozienicki, gm. i par. Tcz贸w, odl. od Kozienic 33 w. , ma 5 dm. , 34 mk. , 197 mr. WilczyNart, w艣 nieistniej膮ca obecnie, wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 le偶a艂a w par. Kro艣niewice, mia艂a 1 艂an Pawi艅ski, Wielkop. , II, 135. WilczyOstr贸w, folw. , pow. sierpecki, gm. i par. Bie偶u艅, odl. 16 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 23 mk. WilczyOstr贸w, bia艂oros. WouczyOstrau, uroczysko le艣ne, pow. ihume艅ski, w obr臋bie gm. Dudzicze, nale偶y do domin. Dudzicze. W ostatnich czasach drzewostan bardzo wyniszczony. WilczyRynek, pag贸rek, 艣r贸d 艂膮k, na Osowie, w pow. wrzesi艅skim. WilczyTarg, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn, ma 89 mk. , 130 mr. dwor. , 234 mr. wlo艣c. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 62 mk. W r. 1576 p艂aci艂 tu Stanis艂aw Wilkotarski od 1 4 艂anu i Stanis艂aw Rosachowski od 1 1 4 艂anu Pawi艅ski, Mazowsze, 235. Wilczyca al. Wilczyce, w艣, pow. 艂臋czycki, gm. Podd臋bice, par. Ka艂贸w, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Fu艂ki, ma 36 os. , 543 mr. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 42 mk. Na pocz膮tku XVI w. wie艣 dawa艂a dziesi臋cin臋 prepozyturze kollegiaty 艂臋czyckiej a pleban, w Ka艂owie kol臋d臋 po p贸艂 grosza 艁aski, L. B. , II, 374. Wed艂ug mg. pob. pow. 艂臋czyskiego z r. 1576 w艣 W. , w艂asno艣膰 Ka艂owskiej, mia艂a 艂an贸w 3, 艂an pusty 1, os. 5 Pawi艅ski, Wielkop. , II, 66. Wilczyca 1. bia艂oros. Wauczyca, ma艂e jezioro, pow. bobrujski, w obr臋bie gm. NoweStepy, o 7 w. na p艂d. zach. od wsi Pokalicze. 2. W. , w艣 nad Niemnem, pow. nowogr贸dzki, w gm. Mir, pomi臋dzy wsiami Biere偶e艅 i Rudziszcze, ma 5 osad; grunta piaszczyste. 3. W. , bia艂oros. Wauczyca, w艣 nad rz. Strumie艅, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. p艂otnickim, gm. Raczysk, o 65 w. od Pi艅ska, ma 7 osad; miejscowo艣膰 nizinna, bogata w 艂膮ki, lasy d臋bowe. Niegdy艣 kr贸lewszczyzna, wspomniana pod 1555 r. w opisie ks. pi艅skiego, za dzier偶awy kr贸l. Bony ob. Piscew, kn. , str. 226. A. Jel. Wilczyca al. Sucha, rzka, w pow. jampol skim, lewy dop艂yw Murachwy. Ma zr贸d艂a pod wsi膮 Rachny Lasowe, p艂ynie ze wschodu na za ch贸d, mija wsi Zweden贸wk臋, Popiel贸wk臋, Ksi臋dz贸wk臋, mko D偶uryn, poni偶ej kt贸rego ma uj艣cie. Od lewego brzegu przybiera rzk膮 Derebczynk臋. Odlewa pi臋膰 staw贸w. X M. O. Wilczyce, w艣 nad rzk膮 Opat贸wk膮, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Jankowice Ko艣cielne, odl. od Sandomierza 9 w. , ma urz膮d gm. , wiatrak, 46 dm. , 324 mk. W 1827 r. by艂o 42 dm. , 140 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. i Konary, rozl. mr. 1056 gr. orn. i ogr. mr. 647, 艂膮k mr. 104, pastw. mr. 153, lasu mr. 12, w odpadkach mr. 118, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 17; p艂odozm. 7 i 9pol. W艣 W. os. 58, mr. 510; w艣 Dacharz贸w os. 7, mr. 77. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Jankowice, w艂asno艣膰 Zakliki i Jakuba z Mi臋dzyg贸rza h. Topor, mia艂a 23 艂any, kt贸re p艂aci艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 20 grzyw. , archidyakonii; 4 karczmy z rol膮 dawa艂y dziesi臋cin臋 archidyakonii, a 6 艂an贸w i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleban, w Jankowicach D艂ugosz, L. B. , I, 194. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Stanis艂aw Zborze艅ski p艂aci艂 tu od 5 os. , 2 1 2 艂anu, 1 ogr. z rol膮, 1 komor. , 1 rzem. ; Pawe艂 Zaklika od 7 os. , 3 1 2 艂an. , 1 ogr. , 7 ubogich komor. Pawi艅ski, Ma艂op. , 183. W. gmina ma 13581 mr. 7306 w艂o艣膰. i 4089 mk. 30 偶yd. . S膮d gm. okr. I i st. p. w Sandomierzu. W sk艂ad gm. wchodz膮 Antoni贸w, Borz臋cin, Bugaj, Dacharz贸w, Daromin, Dobrocice, Pelin贸w, Ga艂kowice, Jankowice, Kichary, 艁ukawa, OcinGa艂kowski, Ocinek, P臋czyny, Pielasz贸w, Przewody, Radoszki, Sad艂owice, Tu艂kowice, Wilczyce i Wysiad艂贸w. Br. Ch. Wilczyce 1. w艣, pow. mohylewski, gm. Wiejna o 3 w. , 46 dm. , 231 mk. , z kt贸rych 46 kobiet zajmuje si臋 wyrobem p艂贸tna; zapasowy 艣pichlerz gminny. 2. W. , stacya poczt. , tam偶e, 1 dm. , 10 mk. , na szosie kijowskiej, o 9 1 4 w. od st. Fojna a 15 1 4 w. od st. Sidorowicze. Wilczyce, w艣, pow. limanowski, w okolicy g贸rskiej, lesistej, nad pot. 艁ost贸wka, uchodz膮cym z praw. brzegu pod Mszan膮 Doln膮 do Baby. Ma w贸lk臋 W艂ost贸wk臋. W膮zk膮 dolin臋 g贸rsk膮 zas艂a nia od p艂n. g贸ra Cwilin 1060 mt. , od p艂d. Wostra 780 mt. . Gleba owsiana, lasy 艣wierkowe, przetrzebione. Obie cz臋艣ci maj膮 73 dm. i 460 mk. 223 m臋偶. , 237 kob. rzym. kat. Pos. tabu larna braci Zwierzyn贸w ma 525 mr. lasu; pos. mn. 520 mr. roli, 125 mr. 艂膮k i ogr. , 346 mr. pastw. i 105 mr. lasu. Par. rzym. kat. w Dobry. Granicz膮 na p艂n. z Gruszowicami, na wsch贸d z Jurkowem i P贸艂rzynkami, na zach. z 艁ost贸wka a na p艂d. z 艁臋tow膮. Mac, Wilczyce, czesk. Vilczice, niem. Wildschuetz, Wilczy-D贸艂 Wilczyce Wilczy w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. frywa艂dzkim, obwodzie s膮d. jawornickim, nad pot. zw. Kaltwasser i go艣ci艅cem z Jaworniku do Friedebergu. W r. 1880 by艂o tu 215 dm. i 1286 mk. rz. kat. ; Niem. W艣 ma ko艣ci贸艂 par. katol. Parafia na le偶y do dyecezyi wroc艂awskiej. W. z wsiami Berg贸w Bergov, Bergau, Nowa Wioska Nova Ves, Neudoerfel, Graniczki Hranicky, Grenzdorf, Niederwald, Wojtowice Vojtorice, Woitzdorf, Pilzberg jedn臋 gmin臋 administracyjn膮; . Szko艂a ludowa w miejscu. W. H. Wilczyn, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. s艂upecki, gm. Wilcza G贸ra, par. Wilczyn, odl. 29 w. od S艂upcy, przy samej granicy od Prus, niedaleko jeziora zwanego Wilczy艅skie. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, 52 dm. , 455 mk. W 1827 r. by艂o 48 dm. , 391 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1871 z folw. Podole z Wilczog贸ra, Brze艣cie, Osowa G贸ra, Kownaty i Mr贸wki, rozl. mr. 4065 folw. Podole i Wilczog贸ra gr. orn. i ogr. mr. 1005, 艂膮k mr. 157, pastw. mr. 134, wody mr. 194, lasu mr. 291, nieu偶. mr. 31; bud. mur. 23, drew. 13; p艂odozm. 12pol. ; folw. Brze艣cie gr. orn. i ogr. mr. 170, 艂ak mr. 15, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Osowa G贸ra gr. orn. mr. 267, 艂膮k mr. 65, pastw. mr. 13, lasu mr. 231, nieu偶. mr. 4; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Kownaty gr. orn. i ogr. mr. 445, 艂膮k mr. 70, wody mr. 236, lasu mr. 247, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 4, drew. 6; folw. Mr贸wki gr. orn. i ogr. mr. 173, 艂膮k mr. 16, pastw. mr. 28, lasu mr. 257, nieu偶. mr. 2; bud. mur. 2, drew. 5; lasy nieurz膮dzone. Wody stanowi膮 jeziora. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 58, mr. 250; w艣 Wilczog贸ra os. 42, mr. 215; w艣 Mr贸wki os. 6, mr. 8; w艣 Cegielnia os. 11, mr. 242; w艣 Karolkowo os. 25, mr. 34; w艣 艢wietna os. 27, mr. 138; w艣 Kownaty os. 17, mr. 59. Jestto stare gniazdo rodu Wilczy艅skicli, kt贸rzy za艂o偶yli tu ko艣ci贸艂 paraf. ju偶 na pocz膮tku XIV w. Miko艂aj, pleban Wilczy艅ski, wyst臋puje jako 艣wiadek w dok. z r. 1348. Na pocz膮tku XVI w. W. jest miastem. Ko艣ci贸艂 par. , p. w. 11000 Dziewic, jest nie藕le uposa偶ony, skoro pleban trzyma a偶 dwu wikaryusz贸w. Mi臋dzy innemi ma wielk膮 艂膮k臋, z kt贸rej, po zaspokojeniu swej potrzeby, mo偶e sprzeda膰 siana za grzywn臋. Kmiecie i wie艣niacy z W. daj膮 dziesi臋cin臋 plebanowi a za kol臋d臋 po groszu z domu. Przy ko艣ciele jest szko艂a. Pr贸cz tego w XVI w. istnia艂a kaplica 艣w. Ducha i 艣w. Krzy偶a z kapelani膮. Za艂o偶on膮 zosta艂a i uposa偶on膮 przez Wilczy艅skich r. 1460. Kaplica ta mia艂a trzy 艂any roli i 2 grzyw. czynszu rocznego z r贸偶nych zapis贸w. Przy zubo偶eniu parafii i miasteczka, nabo偶e艅stwo przeniesiono ze starego drewnianego ko艣cio艂a w W. do obszernego murowanego w s膮siedniej Wilczej G贸rze. Odt膮d ko艣ci贸艂 w W. , odbudowany z drzewa 1781, pozosta艂 kaplic膮 艁aski, L. B. , I, 201 i przypisy. R. 1765 by艂 w艂asno艣ci膮 Chrzanowskiego. Liczono tu wte dy 39 偶yd贸w. Od r. 1793 do 1815 r. wchodzi艂 W. w sk艂ad utworzonego wtedy powiatu powidz kiego, kt贸ry w r. 1815 uleg艂 rozdzia艂owi, cz臋艣膰 wesz艂a w sk艂ad w. ks. pozna艅. , druga za艣 w sk艂ad kr贸lestwa polskiego. W. par. , dek. s艂upecki, 2345 dusz. Br. Ch. Wilczyn 1. al. Wilczyna, w艣, pow. szamo tulski, le偶y nad jez. t. n. w zlewie Obry, mi臋dzy Ostrorogiem i Bukiem, na wsch. p艂d. od Pniew. S膮d w Szamotu艂ach, urz膮d okr. komis. w Duszni kach, a urz. poczt. w Podrzewiu, st. dr. 偶el. Polko. Ko艣ci贸艂 par. w miejscu. W艣 ma 440 ha i 9 dm. , 201 mk. 177 kat. , 21 ew. , 3 偶yd. . W. par. , dek. lw贸wecki, w r. 1873 mia艂a 1848 dusz. 2. W. , folw. , tam偶e, obejmuje 138 ha, z czy stym dochodem do podatku 1460 mrk. R. 1298 biskup pozn. Andrzej, dziel膮c archidyakonat na 3 cz臋艣ci, wymienia W. jako parafi膮. R. 1350 kr贸l Kazimierz uwalnia mieszka艅c贸w W. i in nych posiad艂o艣ci biskup贸w pozn. od wszelkich ci臋偶ar贸w i podatk贸w. Zt膮d mo偶e pochodzi艂 discretus vir Tomasz z Wilczyny, s艂uga i domo wnik arcyb. Jaros艂awa, kt贸ry w r. 1348 w imie niu pana swego wyp艂aci艂 30 grzyw. kawalerom malta艅skim w Poznaniu za Mnichowice w ziemi 艂owickiej. W. 艁. Wilczyna, potok, pow, rawski Rawa Ruska, stanowi jedno rami臋 pot. B艂otni dop艂. Raty. Ob. Salasze. Wilczyna, pow. szamotulski, ob. Wilczyn. Wilczynka al. Wilczanka, k臋pa na Wi艣le, ob. K臋pa 70. Wilczy艅skie 1. jezioro, w pow. szamotulskim, pod wsi膮 Wilczyn. Wody jego uprowadza rzka Sarbka do Mogilnicy al. Prutu dop艂. Obry. 2. W. al. Marszewskie, jezioro, le偶y na zach. od os. Wilczyn w pow. s艂upeckim, ci膮gnie si臋 w膮skim pasem, d艂ugim oko艂o 2 mil, od p艂n. zach. ku p艂n. wsch. Nad jeziorem le偶膮 wsi 艢wi臋tne i Marszewo. R贸wnoleg艂e od strony zachodniej ci膮gn膮 si臋 jeziora Budzis艂awskie i Suszewskie. Jeziora te nale偶膮 do grupy otaczaj膮cej wielkie jezioro Powidzkie. Wilczyr贸w, Wo艂czyj Row, ob. Mo艂oda, pow. mozyrski. Wilczyska, w艣 i folw. nad rzk膮 Krup膮, pow. 艂ukowski, gm. Mys艂贸w, par. Wilczyska, odl. 35 w. od 艁ukowa, a p贸艂 mili na p艂n. od 呕elechowa, maj膮 25 dm. , 459 mk. , ko艣ci贸艂 par. drewniany, dom przytu艂ku dla 12 starc贸w i kalek. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 212 mk. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 2043. Do dobr nale偶a艂y poprzednio w艣 W. os. 35, mr. 476; w艣 艁omnica os. 14, mr. 435; w艣 Krupa os. 5, mr. 47; w艣 G贸zdek os. 17, mr. 285; w艣 Baczk贸w os. 8, mr. 100. Jestto stara osada w dawnej ziemi st臋偶yckiej. Ko艣ci贸艂 i parafia istnia艂y ju偶 r. 1505, gdy w艂a艣cicielem d贸br by艂 Jan Cio艂ek. R. 1569 w艣 nale偶y tak偶e do Cio艂ka, kt贸ry p艂aci tu od 22 艂an. Pawi艅ski, Wilczyska Wilczyr贸w Wilczy艅skie Wilczynka Wilczyna Wilczyn Wilczyn Wilczysko Wilczyszki Wilda Wilczyska Ma艂op. , 335, 476. Obecny ko艣ci贸艂 wzniesiony by艂 r. 1759. Kr贸lewicz W艂adys艂aw udaj膮c si臋 w 1617 r. do wojska przeciw Turkom dzia艂aj膮 cego, odprowadzany przez rodzic贸w i siostr臋, przyby艂 tu 9 kwietnia. Podejmowa艂 go艣ci dzie dzic d贸br Jan Gostomski, wojewoda inowroc艂aw ski, a ofiarowa艂 on stu uzbrojonych pieszych, kt贸rych swoim kosztem mia艂 utrzymywa膰 przez czas wojny. Dnia 11 kwietnia, po偶egnawszy rodzic贸w, wyruszy艂 W艂adys艂aw do, Lublina, a Zygmunt III wr贸ci艂 do Warszawy W kilkana 艣cie lat p贸藕niej Starowolski opisuje zamek tutej szy, jako z maj臋tno艣ci obywatelskich ziemi st臋 偶yckiej pierwsze trzymaj膮cy miejsce co do pi臋knej budowy arx primum inter omnes nobi lium villas locus habet, quoad elegantiam fabricae. Z艂upili go i spalili Szwedzi 1655 r. W. par. , dek. 艂ukowski dawniej 艂askarzewski, 4394 dusz. Br. Ch. Wilczyska, w艣, pow. grybowski, na praw. brzegu Bia艂y dop艂. Dunajca, w malowniczej g贸rskiej okolicy, ma 29 dm. i 173 mk. , tworzy jedn膮 gmin臋 z pobliskiemi osadami Je偶贸w, wie艣, zamczysko W贸lka, i Moro艅 z Koczank膮. Przez w艣 prowadzi droga z Bobowy do Grybowa i ko lej pa艅stwowa mi臋dzy stac. Bobowa 3 klm. i Str贸偶e. Staro偶ytna osada, ma ko艣ci贸艂 par. dre wniany, nieznanej erekcyi. Istnia艂 ju偶 za D艂ugo sza L. B. , II, 235 p. w. 艣w. Stanis艂awa. W贸w czas posiada艂 w艣 Janusz Je偶owski. Mia艂a lany kmiece i 艂an so艂tysi, ale folw. nie by艂o. Obecnie wi臋k. pos. L. Majchrowiczowy ma 2 folw. i 177 mr. roli, 31 mr. 艂膮k, 2 mr. 1095 s膮偶. ogr. , 42 mr. pastw. , 81 mr. lasu, 2 mr. nieu偶. i 1 mr. 785 s膮偶. parcel budowl. ; pos, mn. podan膮 przy Je偶owie i Moroniu. W ko艣ciele paraf. jest pi臋 kny obraz, przedstawiaj膮cy z艂o偶enie Chrystusa do grobu. Na cmentarzu murowana kaplica, zbu dowana r. 1864. W. granicz膮 na p艂d. ze Str贸 偶ami Ni偶nemi i Chodorow膮, na wsch. z Poln膮, na zach. z Wojnarow膮 a na p艂n. z Je偶owem i Bo bow膮. Mac. Wilczysko, os. , pow. radzy艅ski, gm. Lisiaw贸lka, par. r. 1. Wohy艅, r. g. Bezwola, ma 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. Wilczyszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, o 57 w. od Wi艂komierza. Wilda, G贸rna i Dolna, dawniej Wierzbica, przedmie艣cie w p艂d, stronie miasta Poznania, z kt贸rego, po zniesieniu przepis贸w o rejonie fortecznym, tworzy si臋 nowe miasto. By艂a to w艣 miejska, za艂o偶ona na obszarze osady, w przywileju lokacyjnym Wierzbic膮 zwanym. W XV w. zamo偶na rodzina Wild贸w nada艂a jej nazwisko, od tego napotykamy cz臋sto t臋 nazw臋 w aktach miejskich. Istnia艂 tu znaczny folwark miejski, jak o tem regestra tego folwarku z r. 1585 艣wiadcz膮. Wed艂ug nich w tym roku by艂 sprz臋t nast臋pny 偶yta k贸p 560, 偶yta jarego k贸p 5, j pszenicy k贸p 480, owsa k贸p 140, tatarki k贸p 242, prosa k贸p 6, soczki kopa 1, lnu k贸p 2. W tym偶e roku inwentarz w Wildzie sk艂ada艂 si臋 z 144 sztuk byd艂a, 283 owiec, 55 艣wi艅, 34 koni ze zrebi臋tami. Dw贸r by艂 drewniany, obszerne budynki gospodarskie, mielcuch, karczma, ogr贸d i sad. Dochodu czystego mia艂o miasto z folwarku z艂p. 1449 gr. 21. W XVI i XVII w. administrowa艂o miasto samo, p贸藕niej puszcza艂o go w dzier偶aw臋. R. 1774 dzier偶awi艂 W. wraz z Luboniem, G贸rczynem i Jerzycami Stanis艂aw Korwin Bie艅kowski, za 18000 z艂p. trzyletniej dzier偶awy. Dzi艣 mieszka na Wildzie kilkudziesi臋ciu zamo偶nych rolnik贸w. Wille swoje maj膮 tam dr. St. Jerzykowski i kupiec St. Or艂owski. 艢wie偶o przenie艣li na W. nabyt膮 po Moegelinach fabryk臋 machin i lejarni膮 偶elaza, nowi w艂a艣ciciele Jarnatowski i in偶ynier Skrzydlewski. Na p艂d. kra艅cu W. znajduje si臋 w gmachu po Terrankach zak艂ad Garczy艅skich, szpital dla os贸b podupad艂ych rodzin. Zak艂ad ten powsta艂 z zapisu Tadeusza Garczy艅skiego, ostatniego potomka rodziny, osiad艂ej na Zb膮szyniu. Ten偶e w r. 1848 posprzedawa艂 maj膮tki i wyni贸s艂 si臋 na Szl膮sk, gdzie umar艂 r. 1863. Zostawi艂 testament, w kt贸rym po sp艂acie legat贸w, z ca艂ego maj膮tku wyznaczono 950, 000 mrk na pomieniony zak艂ad. Zapis ten uzyska艂 potwierdzenie kr贸lewskie z d. 26 pa藕d. 1876 r. Do kuratoryum zak艂adu nale偶膮 ka偶doczasowy naczelny prezes prowincyi, nadburmistrz m. Poznania, prezes policyi, marsza艂ek sejmu prowincyonalnego i powo艂ywany przez nich obywatel ziemski. Kuratoryum, nabywszy wspania艂y budynek poklasztorny, z wielkim ogrodem, opracowa艂o statut, wedle kt贸rego do zak艂adu przyjmuj膮 si臋 osoby wyznania chrze艣cianskiego, wieku przesz艂o 40 lat, nieposzlakowane, a pochodz膮ce z wy偶szych stan贸w, przynajmniej od 10 lat w w. ks. pozna艅skim mieszkaj膮ce. Przyjmowane s膮 bez r贸偶nicy p艂ci, wyznania i narodowo艣ci. Przyjmuj膮 tak偶e pary ma艂偶e艅skie. Zak艂ad daje tylko wolne mieszkanie, opa艂, 艣wiat艂o, pomoc lekarsk膮 i lekarstwa, wsp贸ln膮 u偶ywalno艣膰, zreszt膮 wydzier偶awionego ogrodu, i wrazie zupe艂nego ub贸stwa pogrzeb na koszt zak艂adu. Za wolne miejsca nie p艂aci interesent nic. Mo偶na jednak i wkupi膰 si臋 na miejsca w jednej z trzech Mas, za op艂at膮 jednorazow膮 zale偶n膮 od wieku i klasy. Od lat 40 do 45 p艂aci si臋 od 1800 w 3ej, do 3500 mrk w 1ej i tak stopniowo a偶 do roku 70, w kt贸rym op艂aca si臋 od 400 do 1000 mrk. Mo偶na pr贸cz togo wkupi膰 si臋 na otrzymywanie renty w got贸wce a op艂aty tej taryfy rentowej s膮 o mniej wi臋cej 20 ni偶sze jak w towarzystwach zabezpieczonemu na 偶ycie. Za ka偶de 100 marek renty p艂aci si臋 w 40 roku 1290 mrk i t. d. coraz mniej; w 50 r. tylko 1035 mrk, w 60 r. 826 mrk, a w 70 r. 610 mrk. Miejsca w zak艂adzie s膮 do偶ywotnie, ale wolno ka偶dego czasu z wolnych miejsc ust膮pi膰 a z wku Wilczyska Wildenhoff Wildgrub Wildgrund Wildnissbereiter Wildno Wild贸wka Wildschuetz Wildungen Wildziszki Wilejka Wildau Wildenhof Wildenthai Wildenburg Wildau pnych za 3 miesi臋cznem wypowiedzeniem. W r. 1885 W. G贸rna liczy艂a 85 dm. , 1998 mk. 1039 ew. , 948 kat. i 4 zyd. . Obszaru mia艂a 394 ha. W. Dolna mia艂a 42 dm. , 709 mk. 239 ew. i 473 kat. , 26 ha. Znajduje si臋 tu du偶o sad贸w owo cowych i ogrod贸w, urz膮dzonych na przyjmowa nie go艣ci z miasta. W. 艁. Wildau, niem. , ob. Przytarnia. Wildbahn, dobra i w艣, pow. mielicki, par. kat. Freho艅, ew. G膮tkowice. W r. 1885 dobra mia艂y 406 ha, 8 dm. , 52 mk. 11 ew. ; w艣 mia艂a 357 ha, 40 dm. , 286 mk. 71 kat. ; szko艂a ewang. Wilden, folw. d贸br prywatn. Liewenhof, w okr. tukumskim, pow. talse艅ski, par. kandawska Kurlandya. Wilden, w艣, pow. i okr. kom. bydgoski, st. kol. i poczta w Hopfengarten Brzoza. Ma 11 dm. , 93 mk. 23 katol. , obszaru 61 ha. Ob. Stryszki. Wildenau, w dok. Wildenaw, pow. szczycie艅ski, ob. Koz艂owo i Koz艂owskie dobra, Wildenburg, ob. Wielbark. Wildenheim t. VI, 207, mylnie, za Wildenhain. Jestto polskie Targowo, w艣, w pow. szczycie艅skim ob. K臋trz. O ludn. poL, 392. Wildenhof, wybud. , pow. mor膮ski, st. p. Mohrungen. W pobli偶u wynios艂o艣ci si臋gaj膮ce 600 st. npm. ob. Schlossberg. Wildenhoff, dobra ryc, pow. i艂awkowski, st. poczt. w miejscu. Wildenthai, kol. niemiecka, pow. kolbuszowski, w piaszczystej i lesistej r贸wninie, 8, 8 klm. na p艂n. wsch. od Kolbuszowy, obok wsi Dzikowa, ma 53 dm. i 358 mk. 326 rz. kat. , 4 prot. i 28 izrael. , 271 Niem. , 87 PoL. W. graniczy na zach. z Dzikowem, na p艂n. z Lipnic膮. Osad臋 przecinaj膮 drogi z Kolbuszowy na p艂n. wsch. do Wilczej Woli i na wsch贸d do Raniszowa. Mac, Wildgrub, G贸rny i Dolny, niem. Ober u. Nieder Wildgrub, dwie wsi na Szl膮sku austr. , w pow. bruntalskim Freudenthal, w w膮skiej dolinie g贸rskiej. Obie tworz膮 dwie odr臋bne gminy ad ministracyjne a jedn膮 parafi膮. W 1880 r. mia艂 W. G贸rny 121 dm. , 679 mk. 675 rz. kat. i 4 prot. ; W. Dolny 100 dm. , 564 mk. rz. kat. Lu dno艣膰 niemiecka. W obu gminach znajduj膮 si臋 szko艂y ludowe. W. LT. Wildgrund, w艣, pow. pr膮dnicki, par. kat. Langenbrueck, ew. Schnellewalde. W r. 1885 w艣 mia艂a 190 ha, 45 dm. , 282 mk. 38 ew. . Wildnissbereiter, pow. niborski, ob. Jedwabno. Wildno, dawniej Widlno, Wiedlno, w艣, folw. i dobra nad jeziorem t. n. , pow. rypi艅ski, gm. i par. Chrostkowo, odl. 21 w. od Rypina, ma 24 dm. , 32 osad. , 402 mk. , tartak, m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 174 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 r. 1887 z folw. W. i Krempa, rozl. mr. 837; folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 342, 艂膮k mr. 55, pastw. mr. 1, lasu mr. 144, wody mr. 22, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 8, drew. 7. ; folw. Krempa gr. orn. i ogr. mr. 115, 艂膮k mr. 19, pastw. mr. 10, lasu mr. 80, wody mr. 10, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 2; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 35, mr. 164; w艣 Ksawery os. 11, mr. 366. Wed艂ug reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 we wsi Wildno, w par. Krostkowo, Woznicki mia艂 1 lan, 2 zagr. , Szyrakowski 1 艂an, 2 zagr. , Widle艅ska 1 lan. P艂acono 4 fi. 9 gr. 2 sol. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 326. R. 1789 dominium kikolskie wysiewa艂o tu 59 kor. 偶yta, 12 kor. pszen. , czynszu pobiera艂o 461 z艂. Br. Ch. Wild贸wka, os. , pow. 艂臋czycki, gm. i par. Sob贸tka. Wildschuetz, ob. Wilczyce. Wildschuetz 1. w艣, pow. lignicki, par. ew. Kroitsch, kat. Rothbruennig. W r. 1885 by艂o 810 ha, 67 dm. , 619 mk. 19 kat. 2. W. , dobra i w艣, pow. ole艣nicki, par. ew. Gross Weigelsdorf, kat. Hundsfeld. W r. 1885 dobra mia艂y 455 ha, 12 dm. , 216 mk. 27 kat. , zamek. W艣 83 ha, 52 dm. , 292 mk. 46 kat. . W stronie p艂n. wsi znajduje si臋 cmentarzysko przedlhistoryczne. Wildungen 1. ob. B艂臋dno. Nadle艣nictwo to ma 6663 ha 29 roli orn. , 15 艂膮k, 6609 艂asu, 5 dm. , 5 dym. , 31 mk. , 6 kat. , 25 ew. le艣n. Kal臋ba 2 dm. , 12 mk. . Nadle艣n. to zosta艂o dopiero utworzone r. 1868 przez od艂膮czenie od nadle艣n. Drewniaczka. 2. W, , le艣n. , pow. cz艂uchowski, st. p. Ekfir, 1 dm. , 7 mk. Wildziszki 1. w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 41 w. od Wi艂komierza. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wi艂komierza. Wlo艣c. 艢l偶ys ma 87 dzies. 9 nieu偶. . 3. W. , chutor, tam偶e, o 45 w. od Wi艂komierza. Wi艂dziuny, w艣, osada i pustk. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Kurkle, o 28 w. od Wi艂komierza. Wlo艣c. 艢li偶ys ma tu 10 dzies. 2 lasu; mieszcz. Jakimow 11 dzies. 1 nieu偶. . Wilejka 1. ruczaj, w pow. bychowskim. Na wybrze偶ach jego oko艂o wsi Ususzki znajduj膮 si臋 pok艂ady kredy. 2. W. al. Wilenka, dawniej Wilna, rzeka, w pow. wile艅skim, lewy dop艂yw Wilii. Bierze pocz膮tek w dobrach Miedniki, p艂ynie ku pln. zach. na Polany, Szumsk, Niemi臋偶k臋, Suntoki, Adamczuki, 艁awaryszki, poczem zakre艣la p贸艂okr膮g, przep艂ywa pod S艂ob贸dk膮, Jazow膮, Pawlukiszkami, Zag贸rzyskami, Gujdanami, Mickunami, po za kt贸remi przybiera kierunek zachodni, oblewa Wierzby, Leoniszki, Rekanciszki, Puszkarni膮, Zarzecze, Markucie i ma uj艣cie w Wilnie, poni偶ej ogrodu botanicznego, przy g贸rze Zamkowej. D艂uga oko艂o 50 w. , szeroka do 5 sa偶. , g艂臋boka do 3 arszyn贸w; brzegi ma piaszczyste, pocz膮tkowo niskie, bli偶ej uj艣cia wynios艂e i urwiste, zw艂aszcza za艣 prawy. Bieg bystry; podczas przyboru wiosennego poziom wo Wildenau Wildbahn Wilden Wildenheim Wilejka dy podnosi si臋 niekiedy na 2 sa偶. i wtedy wyle wy bywaj膮 gwa艂towne. Od prawego i lewego brzegu przyjmuje kilka strug i uprowadza wody dw贸ch jeziorek. Obraca 4 m艂yny. Niesp艂a wna. J. Krz. Wilejka mto powiat; gub. wile艅skiej, na prawym brz. Wilii, o 130 w. od jej 藕r贸de艂, przy zbiegu z rzka Ple艣niank膮, pod 54 29 pln. szer. a 44 35 wsch. d艂ug. , o 141 w. na p艂d. wsch. od Wilna odlegle. Z pomi臋dzy miast powiat, gubernii W. zajmuje najpo艣ledniejsze miejsce, zar贸wno pod wzgl臋dem swej nieestetycznej powierzchowno艣ci, jak i co do liczby mieszka艅c贸w i ich oplatanego stanu. Ca艂e drewniane, licho zabudowane, w 1800 r. mia艂o 1 cerkiew paraf. drewnian膮, 3 domy modl. 偶ydowskie, 272 dm. , 14 sklep贸w, szpital miejski, 2931 mk. W 1880 r. by艂o tu 3450 mk. 1828 prawos艁, 369 katol. , 3 prot. , 1241 偶yd贸w, 9 mahomet. ; pod wzgl臋dem stan贸w; 178 szlachty, 24 stanu duchown. , 28 obywat. honorow. , 1855 mieszczan, 7 w艂o艣cian, 351 st. wojskowego i 7 in. stan贸w. W 1888 ludno艣膰 podnios艂a si臋 do 4076 g艂贸w. Par. praw. , dekanatu b艂agoczynia wilejskiego, 4728 wiernych, 1 cerkiew par. , 1 fil. i 3 kaplice cmentarne. Do miasta nale偶y 2001 dzies. , w tej liczbie 113 dzies. pod miastem. Dochody miejskie w 1860 r. wynosi艂y 4915 rs. Targ贸w ani jarmark贸w niema, handel nieznaczny, przemys艂 偶aden. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 przewa偶nie rolnictwem i pokrewnemi ga艂臋ziami przemys艂u rolnego. Ko艣cio艂a katol. nigdy w W. nie by艂o, tylko kaplica w dworcu staro艣ci艅skim, kt贸ra w 1810 r. zgorza艂a przyczem spali艂y si臋 i akta staro艣ci艅skie, poczem katolicy przy艂膮czeni zostali do par. Kurzeniec a nast臋pnie Ko艣cieniewicze o 23 w. . Za czas贸w Rzpltej W. by艂a mkiem, stanowi膮cego centr sstwa niegrodowego, zaliczonego do pow. oszmia艅skiego. Po przy艂膮czeniu do Rossyi nadane gubernatorowi mi艅skiemu gen. Karniejowowi, poczem ukazem cesarz. Katarzyny II z 1795 r. naznaczone zosta艂o na mto pow. gub. mi艅skiej, przyczem w艂o艣cianie staro艣ci艅scy otrzymali prawa mieszcza艅skie. Chaty w艂o艣cian, dw贸r i karczma stanowi艂y gr贸d pierwotny i pierwsze posiedzenia s膮du powiatowego odbywa艂y si臋 w karczmie Kupelowicza w 1797 r. 呕 czasem do艂膮czono jeszcze par臋 wsi w艂o艣cia艅skich, nap艂yn臋li z r贸偶nych stron osadnicy, przewa偶nie 偶ydzi, i tak si臋 utworzy艂a dzisiejsza Wilejka. W 1842 r. mto wraz z powiatem przy艂膮czone zosta艂o do gub. wile艅skiej. Okr膮g wiejski W. obejmuje wsi Bilcewicze, Bytkowszczyzna, Iliszczewicze, Ko艂owicze, Osipowicze i 呕贸艂tki, oraz za艣c Abramowszczyzna, Bia艂orzeczyca, Bilcewicze Nowe, Glinno, Izbiszcze, Niewiary, Olszanka, Ruczewie, Zalekowo, Zaspornia i Zykowa Wierocieja, w og贸le w 1865 r. 708 dusz rewiz. w艂o艣cian skarbowych. Gmina nale偶y do 1 okr. pok. do spraw w艂o艣c. a 2 okr. polic, sk艂ada si臋 z 7 okr臋g贸w starostw wiejskich Wilejka, Bara艅ce, Barowce, Kaczanki, Porsa, Prynta i Ruczyca, obejmuje 59 miejscowo艣ci, maj膮cych 510 dm. , 5921 mk, w艂o艣c; Zarz膮d gminy we wsi Ko艂owiczach, gdzie te偶 i szko艂a ludowa. W 1865 r. by艂o w gminie 1422 dusz rewiz. b. wlo艣c. skarbowych i 599 w艂o艣cian uw艂aszczonych. Sstwo niegrodowe wilejskie pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1766 r. obejmowa艂o mko W. z przyleg艂emi wsiami Wilejka, Osipowicze, Iliszczewicze, Ko艂owicze, Bilcewicze, 呕贸艂tki, Ciuciewicze, Cho艂opki i in. i by艂o w posiadaniu Paca, z op艂at膮 kwarty 1955 z艂p. 14 gr. Na sejmie z 177375 r. Stany Rzpltej nada艂y te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Ignacemu Kurzenieckiemu, s臋dziemu grodzkiemu i pos艂owi pi艅skiemu, 艂膮cznie ze sstwem markowskiem. Wilejski powiat, utworzony w 1795 r. z dawnego powiatu za wilejskiego z miastem centralnem Postawy i z cz臋艣ci pow. oszmia艅skiego, le偶y we wschodniej cz臋艣ci gubernii, graniczy od p艂n. z pow. wile艅skim, od wschodu i po艂udnia z gub. mi艅sk膮, od zach. z pow. oszmia艅skim i 艣wi臋cia艅skim i zajmuje 126, 7 mil al. 6131 w. kw. , pod艂ug pomiar贸w gruntowych. 623802 dzies. 14113 pod osadami, 162237 roh orn. , 49409 艂膮k, 67555 pastw. i wygon贸w, 288105 las贸w, 42379 nieu偶ytk贸w i w贸d. Powierzchnia powiatu, przerzni臋ta rz. Wili膮 na dwie prawie r贸wne po艂owy, wybitnie rozr贸偶nia si臋 w obu cz臋艣ciach. Po艂udniowa jest r贸wnin膮 nisk膮, pokryt膮 b艂otami i lasami, p贸艂nocna za艣 wynios艂a i bezle艣na. P艂aska wynios艂o艣膰 cz臋艣ci p贸艂nocnej poprzerzynana jest dolinami dop艂yw贸w Wilii. Naj wynio艣lejsze miejsca w powiecie znajduj膮 si臋 przy wsiach Kondraty 1015 st. npm. i Wargiany 770 st. oraz mku Miadzio艂 742 st. . Gleba w miejscach wynios艂ych jest gliniasta, urodzajna, V po艂udniowej za艣 cz臋艣ci ilasta i czarnoziemna. G艂贸wn膮 rzek膮 powiatu jest Wilia, maj膮ca tu brzegi wynios艂e, przewa偶nie piaszczyste. Szeroko艣膰 jej do Wilejki nie przewy偶sza 15 sa偶. , poni偶ej za艣 wynosi od 20 30 sa偶. Opr贸cz sp艂awu drzewa w tratwach, odbywa si臋 na niej nieznaczna 偶egluga w bajdakach i 艂ajbach, id膮cych do Wilna. Dla 艂adowania towar贸w na statki i zbijania tratew znajduj膮 si臋 w granicach powiatu przystanie w Wilejce oraz we wsiach Sosenka i Pachomowicze. Z dop艂yw贸w Wilii wa偶niejsze od prawego brzegu Serwecz i Narocz, oddzielaj膮ce pow. wilejski od 艣wi臋cia艅skiego, obie sp艂awne; od lewego za艣 D藕winka, oddzielaj膮ca pow. wilejski od gub. mi艅skiej i Wiazynka z Ili膮. Nadto w p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu przep艂ywa Berezyna. W powiecie jest 14 jezior, z kt贸rych najwa偶niejsze Serwecz dl. 5 w. , szer. 1 1 2 w. , g艂臋b. do 2 1 2 sa偶. i Narocz. B艂ot jest du偶o, rozproszonych po r贸偶nych stronach, najwa偶niejsze Wo艂ko艂ackie, zajmuj膮ce do 38 w. kw. 4000 Wilejka dzies. . W 1880 r. by艂o w powiecie bez miasta, kt贸re w t. r. liczy艂o 3450 mk. 148585 mk. , w tej liczbie 90434 prawos艁, 44482 katol. , 523 rozkolnik贸w, 127 ewang. augsb. , 3 ewang. reform. , 12744 偶yd贸w, 272 machomet. ; pod艂ug stan贸w za艣 3848 szlachty, 410 st, duchow. , 217 obyw. honor. , 17489 mieszczan, 120051 wlo艣c, 6475 st. wojskowego, 63 cudzoziemc贸w, 34 in. stan贸w. W 1857 r. by艂o 116753 mk. , w tej liczbie pod艂ug Sto艂pia艅skiego 48808 Bia艂orus贸w 46199 prawos艂. , 2609 katol. , 5266 Wielkorus贸w, 30746 Litwin贸w 1820 prawos艁, 28926 katol. , 24092 Polak贸w katol. , 6848 偶yd贸w, 303 Tatar贸w. Opr贸cz mta powiat. by艂o w powiecie 1 mto nadetatowe Radoszkowicze, 20 miasteczek Horodek, Ilia, Krasne, Lebiedziew, Markowo, Mo艂odeczno i Wiazy艅 w 1 okr. poL; Buds艂aw, Do艂hin贸w, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec i Rzeczki w 2 okr. poL; Duni艂owicze, Ma艅kowicze, Miadzio艂 Stary i Nowy, Parafianowo, Wo艂ko艂aty i Zadziewo w 3 okr. pol. i 1244 wsi i drobniejszych osad, maj膮cych w og贸le 10335 dym. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 3 okr臋gi policyjne stany, z siedzibami w Mo艂odecznie, Do艂hinowie i Duni艂owiczach i 26 gmin Chotenczyce, Hermaniszki, Horodek, Krasnesio艂o, Lebiedziew, Mo艂odeczno, Radoszkowicze i Wiazy艅 w 1 okr. poL; Buds艂aw, Do艂hin贸w, I偶a, Kniahinin, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec, Rabu艅 i Wilejka w 2 okr. poL; Duni艂owicze, 艁uczaj, Ma艅kowicze, Miadzio艂, Norzyca, Parafianowo, Porpliszcze, Wo艂ko艂ata i 呕o艣no w 3 okr. pol. Pod wzgl臋dem s膮dowym w powiecie jest 3 Inkwirent贸w sadowych w Wilejce, Duni艂owiczach i Radoszkowicach, oraz 4 sady pokoju 4ty rewir sadu okr. dziesie艅skiego, 4ty rewir s膮du okr. 艣wi臋cia艅skiego oraz 4 i 5ty rew. s膮du okr. smorgo艅skiego. Pod wzgl臋dem o艣wiaty narodowej znajduje si臋 w Wilejce szko艂a powiat. 2klas. w 1885 6 r. 28 uczni贸w oraz szko艂a paraf. 53 ch艂opc贸w i 30 dziewcz膮t, w Mo艂odecznie seminaryum nauczycielskie 117 uczni贸w, 30 szk贸艂 ludowych dla obu p艂ci oraz 1 偶e艅ska w Kniahyninie, do kt贸rych w 1885 6 r. ucz臋szcza艂o 1335 ch艂opc贸w i 79 dziewcz膮t, 6 szk贸艂ek cerkiewnych jednoklasowych, 2 dwuklasowe i 68 szk贸艂ek cerkiewnych w t. r. 1276 ch艂opc贸w i 30 dziewcz膮t. Ko艣ci贸艂 prawos艁 obejmuje 3 dekanaty b艂agoczynia wilejski, miadziolski i mo艂odecznia艅ski, 41 cerkwi paraf. , 15 filial. , 45 cmentarnych i 7 kaplic. Dekanat b艂agoczynie wilejski obejmuje 14 parafii Wilejka, Do艂hin贸w, Gnie藕dzi艂owo, I偶a, Kamieniec Spaski, Kasuty, Kniahinin, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec, Narocz, Rabu艅, Rzeczki, U藕lany, 14 cerkwi paraf. , 3 fil. , 18 cmentarnych i 3 kaplice; 32330 wiernych 16105 m臋偶. , 16225 kob. . Ko艣cio艂y katolickie nale偶膮 do 2 dekanat贸w wilejskiego i nadwilejskiego, dyecezyi wile艅skiej. Pierwszy z nich obejmuje 7 paS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 150. rafii Buds艂aw, Do艂hin贸w, Ko艣cieniewicze, Krzywicze, Lebiedziew, Olkowicze i Radoszkowicze dawniej jeszcze 7, t. j. Cho艂ch艂a, Cho偶贸w, Ilia, Krasnesio艂o, Kurzeniec, Mo艂odeczno i Spas, razem 7 ko艣c. paraf. , 6 filialnych i 14 kaplic; 23579 wiernych. Dekanat nadwilejski sk艂ada si臋 r贸wnie偶 z 7 parafii Duni艂owicze, 艁uczaj, Miadzio艂, Parafianowo, Postawy, Wo艂ko艂ata i Zadziew, 7 ko艣c. paraf. , 1 filialny, 15 kaplic, 34444 wiernych. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym przerzyna powiat dr. 偶el. lipawskorome艅 ska na przestrzeni WilejkaMi艅sk, ze stacyami Mo艂odeczno, Usza i Olechnowicze, oraz drogi pocztowe z Mo艂odeczna, przez Wilejk臋, Ko艣cieniewicze, Do艂hin贸w, Krypnie do Dokszyc w pow. borysowskim, dalej z Mo艂odeczna do Horodka i z Wilejki do Ilii. St. poczt. znajduj膮 si臋 w Do艂hinowie, Duni艂owiczach, Horodku, Ilii, Ko艣cieniewiczach, Miadziole, Mo艂odecznie, Radoszkowiczach i Wilejce. St. telegr. w Wilejce, Mo艂odecznie i Uszy. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 przewa偶nie rolnictwem. Pod rol膮 by艂o 162237 dzies. 34620 dzies. skarbowych i 3061 miejskich, cerkiewnych i ko艣cielnych. Oziminy siano oko艂o 60839 czet. , zbierano do 304195 dzies. Nadmiar 偶yta cz臋艣ci膮 przep臋dzaj膮 w miejscowych gorzelniach, cz臋艣ci膮 zbywaj膮 w Wilnie. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta. W 1860 r. by艂o w powiecie 30400 sztuk koni, 80000 byd艂a rogatego, 52000 owiec zwyczajnych, 39000 trzody chlewnej. Lasy zajmuj膮 0, 46 og贸lnej przestrzeni, t. j. 288105 dzies. , w tej liczbie 41050 dzies. las贸w skarbowych i 246627 prywatnych. Znajduj膮 si臋 przewa偶nie w p艂d. i wsch. cz臋艣ci powiatu. W drzewostanie przewa偶a sosna i jod艂a. Drzewo sp艂awiaj膮 g艂ownie Wili膮 do Wilna, wyrabiaj膮 nadto na miejscu rozmaite naczynia i buduj膮 statki wodne. Przemys艂 fabryczny s艂abo rozwini臋ty. W 1860 r. by艂a w powiecie fabryka sukna w Krajszczance, 2 huty Szklanne w Szabinach i Zalesiu, 5 browar贸w piwnych i 41 gorzelni. Oko艂o Horodka zajmuj膮 si臋 hodowl膮 i handlem pijawek. Handel nieznaczny, ogranicza si臋 g艂贸wnie zbytem drzewa, zbo偶a i byd艂a. Jarmarki odbywaj膮 si臋 w Radoszkowiczach, Do艂hinowie, Kurze艅cu i Lebiedziowie. Marsza艂kami powiatu byli Wo艂odkowicz Jan Ludwik h. Radwan 1796 1800, Wo艂odkowicz J贸zef, Giecewicz Hipolit h. Leliwa 1807 1809, Karnicki Kazimierz h. Syrokomla 1807 1812, Wo艂odkowicz Melchior 1817 20, Oskierko Jan h. Murdelio 1820, Bohdanowicz Onufry h. Mogi艂a 1822, Luba艅ski Jan h. Poraj 1825, Domejko Aleksander 1833, Luba艅ski Zenon 1846 53, Tuka艂艂o Mieczys艂aw 185459, 艢nitko Konstanty 1863, Cywi艅ski Cypryan h. Pucha艂a 187781. J. Krz. Wilejka 1. w艣 poduchowna nad rzek膮 Wili膮, o 10 1 2 w. od jej 藕r贸d艂a, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Witunicze, o 97 w. od Bory30 Wilejka Wilejka Wilejsze sowa. W艣 nale偶a艂a niegdy艣 do Pac贸w, dana w zastaw wizytkom wile艅skim, obecnie skarbowa, z le艣nictwem rz膮dowem. Dot膮d maj膮tek ten zowi膮 sstwem. Za podda艅stwa dobra te mia艂y przy jednym folw. t. naz. 9 ma艂ych wiosek z 378 w艂o艣cianami p艂. m臋z. Teraz we wsi jest 23 osad. Cerkiew paroch. p. wez. Przemienienia Pa艅skiego, fundowana przez wizytki, uposa偶ona jest z dawnych zapis贸w oko艂o 2 1 3 w艂贸kami; przesz艂o 1000 parafian. Kaplice we wsi Woucza p. wez. Narodzenia M. , r贸wnie偶 fundacyi wizytek, i w Wieszkach fundacyi Mokrzyckich z r. 1790. Szk贸艂ka gminna. Folw. W. , o 4 w. na po艂udnie, nad rz. Omnisz贸wka, lew. dop艂. Wilii. Miejscowo艣膰 le艣na, wzg贸rzysta, grunta lekkie. Le艣nictwo rz膮dowe obejmuje 36127 dzies. las贸w dobrze zachowanych. 2. W. , w艣, pow. czauski, gm. Czaussy, ma 30 dm. , 166 mk. , 303 dzies. ziemi dworskiej 60 roli, 29 艂膮k, 188 lasu; karczma. W艂asno艣膰 呕urawskich. 3. W. , urz臋d. Wilejskaja, st. przechodnia dr. 藕el. warsz. petersburskiej i lipawskorome艅skiej, na przestrzeni WilnoRomny, w pow. wile艅skim, o 9 w. za Wilnem ku Petersburgowi, o 15 w. od st. Bezdany dr. 藕el. warsz. petersb. a 11 w. od st. Kiena dr. 偶el. lipawskorome艅skiej. Miejscowo艣膰 ta dawniej zwala si臋 Rakanciszki. Wilejki, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w. , ma 18 dm. , 136 mk. Wilejki 1. al. Wi艂ejki, w艣 i dw贸r nad strug膮 t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty, par. Dawgiele, o 34 w. od Nowoaleksandrowska. Dw贸r, w艂a艣ciwie zwany Nendrya od jeziora t. nazwy, nad kt贸rem le偶y, od 200 lat zostawa艂 w posiadaniu Drozdowskich, nast臋pnie Dunten贸w, obecnie marsza艂ka szlachty powiatu M. Durnowo, ma 74 dzies. 3 lasu, 9 nieu偶. . M艂yn wodny. We wsi maj膮 cz臋艣ci Czepinas 10 dzies. , Dabkus 10 dzies. 1 lasu, 2 nieu偶. , Piotrowscy 48 dzies. , Wingelis 20 dzies. 2 1 2 nieu偶. . 2. W. , w艣 i dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 51 w. od Szawel. Dobra, w艂asno艣膰 Skowzgird贸w, maj膮 376 dzies. 170 lasu. 3. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 15 w. od Wi艂komierza. Wilejkiszki 1. folw. , pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Mu艣niki, okr. wiejski Kiern贸w, o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 27 mk. 20 katol. , 7 starowier. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Rusieckich. 2. W. 1 i 2, dwa za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 8 i 9 w. , okr. wiejski Widziniszki, o 59 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. katol, w 1865 r. 5 i 3 dusze rewiz. ; nale偶膮 do d贸br skarbowych Oszkinie. Wilejkowicze, w艣 w艂o艣c. nad jez. Miertwo藕, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 16 dm. , 172 mk. katol. Por贸w. Wolejkowicze. Wilejkunka, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Zab艂ociszki o 1 w. , okr. wiejski i dobra Brynk贸w Cejkin, 27 dusz rewiz. Wilejskaja, ob. Wilejka 3. Wilejsze 1. w艣, dobra i chutor, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 20 w. od Wo艂kowyska. W艣, nazwana W. Wierzbowce, ma 95 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 2 Iak, 1 1 2 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Zubilewicz贸w, wraz z folw. Zubilewo 275 dzies. 67 艂膮k i pastw. , 46 lasu, 73 nieu偶. ; chutor 18 dzies. , nale偶y do Niczyporuka. 2. W. , w艣, pow. szawelski, w 2 okr. pol, , gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Wilejszyszki, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 49 w. od Poniewie偶a. Wilejty, w艣 nad rzk膮 Komajk膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol, , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Kowalciszki, o 38 w. od 艢wi臋cian, ma 12 dm. , 121 mk. katol. , 6 偶yd贸w w 1865 r. 43 dusz rewiz. . Wilemno, ob. Wielimie. Wilemowice, czesk. Vilemovice, niem. Wilmsdorf, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. frywa艂dzkim, okr. s膮d. jawornickim, w w膮zkiej dolinie g贸r Reichensteinskich, na p艂d. od Jawornika. W r. 1880 by艂o 117 dm. i 584 mk. rz. kat. , Niemc贸w. Ko艣ci贸艂 paraf. i szko艂a ludowa lklas, w miejscu. W. tworz膮 z Czerwonogruntem Czervenygrunt, Rothengrund i Graniczkami Hranicky, Graenzdorf jedn膮 gmin臋 administracyjn膮. Wilemy, ob. Wilimy. Wile艅, ob. Wiele艅. Wilenka, ob. Wilejka. Wilenka, w艣 nad rzk膮 Wili膮, pow. radomy ski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. poL, gm. Wodotyje, par. praw. Wilna o 2 w. , odl. o 30 w. od Radomy艣la, ma 218 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 358 mk. praw. opr贸cz ka tol. . W艂o艣cianie, w liczbie 50 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 284 dzies. , ze sp艂at膮 po 248 rs. 48 kop. rocznie. Obszar dworski wynosi 721 dzies. ziemi u偶ytk. , 276 lasu i 39 nieu偶. Kaplica katol. par. Korostysz贸w, z drzewa wzniesiona w 1823 r. W艣 ta wraz z wsi膮 Oleszpole i chutorem Suprunem nabyt膮 zosta艂a w 1811 r. od Leonarda Olizara przez Eliasza Wasilkowskiego, dziada obecnego w艂a艣ciciela Fran ciszka Protobowerya. Uroczysko nosi nazw臋 Cho艂op cza. J. Krz. Wile艅ski Chutor, u Pochilewicza wprost Chutor, w艣 nad rzk膮 Wili膮, pow. radomyski, w okr. poL, gm. Wodotyje, par. praw. Wilna o w. , odl. o 25 w. od Radomy艣la, ma 364 mk. Pochilewicz podaje 260 mk. prawos艂. W艂o艣cianie, w liczbie 75 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 177 dzies. , ocenionych na 6600 rs. Nale偶y do d贸br korostyszewskich, dawniej Olizar贸w, obecnie Plemiannikowa. Wileny, ob. Wielona, Wileszyn, za艣c, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. i Wilejszyszki Wilejty Wilemno Wilemowice Wilemy Wile艅 Wilenka Wileszyn Wileny Wile艅ski Chutor Wilejki Wilejki Wilejkiszki Wilejkowicze Wilejkunka Wilejskaja Wilgnowy Wilewo Wilga Wilgard Wilgirdajcie Wilgor Wilgoszcza Wilhelminenhoehe Wilhelminenhof par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 45 w. od S艂ucka, ma 40 osad; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na. Wilewo, pow. sierpecki, ob. Wielu艅Wile wo. W r. 1827 w艣 W. , w par. Zgliczyn, mia艂a 7 dm. , 20 mk. W XVI w. w艣 Wilewo Trzaski mia艂a wielu cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli, 8 zagr. z rola, 2 zagr. bez roli, za艣 W. mia艂o 1 艂an kmiecy Pawi艅ski, Mazowsze, 62, 63. Wilga al. Garwolka, rzeczka, bierze pocz膮 tek w okolicy 呕elechowa, w pow. garwoli艅skim, wchodzi na obszar pow. 艂ukowskiego, p艂ynie w kierunku p艂n. zach. przez Wilczyska, Miastk贸w, Oziemk贸wk臋, powraca na obszar pow. garwoli艅skiego i p艂ynie w kierunku p艂d. zach. przez Garwolin, G贸rki, Wilkowyj臋, Wilg臋, Celej贸w i pod Szymoniewicami uchodzi z praw. brzegu do Wis艂y. Ma jeszcze dwa inne uj艣cia wprost Wilgi pod Olszakiem i Holendrami. D艂uga 50 w. Przyjmuje z praw. brzegu pod Wilczyskami rzk臋 Krup臋 oraz strumie艅 b. n. , pod Dutk膮 dwa, a z lew. brzegu strumienie pod 呕elechowem i G贸rkami. J. Bliz. Wilga, w XVI w. Wylka, w艣 i fol. nad rz. Wilg膮; , niedaleko uj艣cia jej do Wis艂y, pow. garwoli艅ski, gm. i par. Wilga, odl. 14 w. od Garwolina, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szkol臋 pocz膮tkow膮, od r. 1875, 24 dm. , 364 mk. , urz膮d gm. , m艂yn, cegielni膮. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 233 mk. Przy wsi jest przystanek t. n, dr. 藕el. nadwi艣la艅skiej, mi臋dzy Pilaw膮 a Sobolewem, odl. 10 1 2 w. od Pilawy. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. i Amelin, rozl. mr. 2863 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 523, 艂膮k mr. 214, pastw. mr. 58, lasu mr. 1530, nieu偶. mr. 333; bud. mur. 10, drew. 21; p艂odozm. 4 i 6pol. , las nieurz膮dzony; fol. Amelin gr. or. i ogr. mr. 187, past. mr. 14, nieu偶. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 9. W艣 W. os. 24, mr, 520, w艣 Skurcze os. 14, mr. 359; w艣 K臋pa Skurecka os. 13, mr. 126. W. by艂o miastem. Moze prawo miejskie nadane by艂o wsp贸艂cze艣nie z za艂o偶eniem parafii. W r. 1577 oppidum Wylka p艂aci szosu fl. 1 gr. 6, od bani gorza艂czanej 1, czopowego fl. 10, od m艂yna 2 ko艂owego. Folw. W. p艂aci od 6 zagrod. Kiedy przesta艂a by膰 miastem niewiadomo. Ko艣ci贸艂 par. , p. w. Wniebowzi臋cia N. P. M. , za艂o偶ony zosta艂 r. 1407 przez Bogus艂awa Zaj膮czka. Obecny wzniesiony r. 1771. Wed艂ug innych danych obecny ko艣ci贸艂 zbudowano r. 1817 a odnowiono r. 1887. Parafia W. w dek. garwoli艅skim, mia艂a w 1861 r. 1452 katol. a w 1870 r. 1841 katol. W. gmina ma 3972 mk. 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci 1 praw. , 1102 prot. , 312 偶yd. , obszar wynosi 8206 mr. S膮d gm. okr. II we wsi SobienieJeziory o 10 w. , st. poczt. w Garwolinie o 17 w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Celej贸w, Celejowska K臋pa, Cygan贸wka, Go藕lin G贸rny, G. Ma艂y, G贸rki, Holendry, Jaszczysko, 艁膮ki, Nieciecz, Olszak, Ostryb贸r Go藕li艅ski, Ostryb贸r Siedrowski, Podole Nowe i Stare, Pelewicz, Sambodzie, Skurcza, Skurecka K臋pa, Tatarczysko, Trzcianka, Wicie Nowe i Stare, Wilga, W贸lka Gruszczy艅ska, Zakrz贸wek, Zalesie i Zaleska K臋pa. Br. Ch. Wilga, struga, w pow. trockim, pod za艣c. Styrnie. Wilga, potok g贸rski, w pow. wielickim, powstaje z po艂膮czenia dwu potok贸w, z kt贸rych jeden p艂ynie od wsi Ochojno G贸rne, drugi z pod Janowic. Wynios艂o艣ci otaczaj膮ce ich 藕r贸d艂a si臋gaj膮 360 mt. npm. Po艂膮czywszy si臋 na p艂n. wsch贸d od Podstolic tworz膮 potok pod膮偶aj膮cy w kierunku zach. na Go艂kowice, Zbydniowice do Wr贸blowic. Odt膮d zwraca si臋 W. ku p贸艂nocy i na Opatkowice, Jugowice, 艁agiewniki pod膮偶a ku Wi艣le, do kt贸rej uchodzi przy Ludwinowie, naprzeciw Kazimierza, przedmie艣cia Krakowa. Ca艂kowita d艂ugo艣膰 wynosi oko艂o 25 klm. W wod臋 bywa uboga. Wilgard 1. niem. Wildgarten, m艂yn i kol, pow. tucholski, st. pocz. i paraf. kat. 艢liwice; 21 dm. , 168 mk. 2. W. , le艣n. , tam偶e, 1 dm. , 8 mk. Wilgirdajcie, dw贸r, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 44 w. od Szawel, w艂asno艣c Baniewicz贸w, ma 179 dzies. 48 lasu, 30 nieu偶. . Wilgnowy, ob. Wielglowy Wilgor, g贸ra pod Szczodrowem, pow. ko艣cierski ob. Zeitsch, d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 158. Wilgoszcza, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. Irz膮dze, ma 184 mk. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 94 mk. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Irz膮dze, w艂asno艣膰 Pukarzewskiego, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 p艂acono ko艣cio艂owi w Irz膮dzach D艂ugosz, L. B. , II, 207. Wed艂ug reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 Missiowski, burgrabia krakowski, p艂aci艂 od 6 1 2 艂an. km. , 1 zagr. z rol膮 Pawi艅ski, Ma艂op. , 70. Vilgelow niem. , ob. Wielg艂owo Wilhelminenhoehe, wyb. do Chojniczek, pow. chojnicki, st. poczt. i paraf. kat. Chojnice; 1 dm. , 6 mk. Wilhelminenhof 1. dobra koron. , w okr. i pow. mitawskim, par. doble艅ska Kurlandya. 2. W. , folw. d贸br pryw. Lamberthof, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. ekawska. 3. W. , folw. d贸br pryw. GrossAuz, w okr. i pow. tukumskim, par. auce艅ska. Wilhelminenhof 1. le艣nicz贸wka, pow. i okr. kom. skwierzy艅ski, s膮d i st. kol. 藕el. w Mi臋dzychodzie, poczta w Wiejcach Waitze, par. Goraj, ma 2 dm. , 23 mk. 2. W. , pow. bydgoski a okr. kom. 偶o艂臋dowski. Poczta i kol. 偶eL w Kotomierzu Klahrheim, paraf. w Dobrcu. Ma 5 dm. , 37 mk. 22 ewang. , obszaru 47 ha. Wilhelminenhof 1. fol, pow. frydl膮dzki, st. pocz. Bartenstein Ostpr. 2. W. , fol. , pow. frydl膮dzki, st. pocz. Gallingen, 3. W. , os. , Wilewo Wilhelmsburg Wilhelmsbrueck Wilhelmsbruch Wilhelmsberg Wilhelmsbad Wilhelmsau Wilhelmowska G贸ra Wilhemowo Wilhelminenruh pow. welawski, st. pocz. Goldbach. 4. W. , fol. , pow. kr贸lewiecki, st. pocz. Koenigsberg i. Pr. Wilhelminenruh, ob. Warszta, le艣nicz贸wka, pow. odolanowski, okr. kom. 艁omki, st. kol. 艁膮kocin, pocz. Ostrowo, par. Jank贸w Zale艣ny. Ob. Krotoszyn t. IV, 716. Wilhelminenthal, wyb. do Nowej Brdy, pow. cz艂uchowski, st. pocz. i paraf. kat. Kocza 艂a, 1 dm. , 8 mk. i Wilhelminenthal 1. fol. d贸br Koj臋cin, w pow. sycowskim. 2. W. , folw. d贸br Naehrschuetz, pow. stynawski. Wilhelmineort, w艣, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 mia艂a 191 ha; 32 dm. , 199 mk. 1 kat. . Wilhelminie, dawniej Bresewitz, Wilhelminenort, dobra i w艣, pow. ole艣nicki, par. ew. Ligota E艂lguth, kat. Mi臋kin贸w Minken. W r. 1885 dobra mia艂y 918 ha, 6 dm. , 163 mk. 15 kat. ; w艣 289 ha, 17 dm. , 531 mk. 8 kat. . Wilhelm贸w 1. w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. B艂臋d贸w, 418 mr. w艂o艣c, 1 mr. dwor. , ma 133 mk. 2. W. , fol. , pow. b艂o艅ski, gm. Helen贸w, par. Brwin贸w. Ob. Brwin贸w. 3. W. , w艣, pow. kolski, gm. Drzewce, par. Umienie, odl. od Kola 15 w. ; ma 3 dm. , 16 mk. W r 1827 by艂o 4 dm. , 32 mk. 4. W. , fol. , pow. garwoli艅ski, gm. i par. K艂oczew, ma 3 dm. , 16 mk. , 240 mr. Ob. Janopol. 5. W. , pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. Wilhelm贸wek, w艣 i fol. , pow. 艂贸dzki, ob. Rudunki 1. Wilhelm贸wka, folw. nale偶膮cy do Nik艂owic, w pow. mo艣ciskim. Wilhelmowo, pow. w艂oc艂awski, gm. Piaski, par. Lubraniec. Wilhemowo, niem. Wilhelmshof, folw. do G艂uchowa, pow. che艂mi艅ski, st. pocz. Che艂m偶a, 1 dm. , 26 mk. Tu偶 przy zabudowaniach folw. z p艂n. strony znajduje si臋 mogi艂a kamienna, kt贸r膮 przez dosypanie na ni膮 ziemi, przerobiono w ostatnich czasach na stra偶nic臋 gospodarsk膮 ob. Ossowski Obja艣n do mapy, str. 29. K艣. Fr. Wilhelmowska G贸ra, kol. , pow. turecki, gm. P臋cherzew, par. Turek, odl. od Turka 4 w. ; ma 22 dm. , 113 mk. Wilhelmsau 1. al. Borz膮tew, w艣, pow. gnie藕nie艅ski, okr. kom. k艂ecki, st. Ar. 藕el. i poczta Mieleszyn Melschin, s膮d w Gnie藕nie, par. Sokolniki. Obszaru ma 199 ha, 5 dm. , 37 mk. 20 kat. . 2. W. , tak przezwano w艣 W臋gierki, w pow. wrzesi艅skim, kt贸ra przesz艂a na w艂asno艣膰 komisyi kolonizacyjnej. Ob. W臋gierki. Wilhelmsau 1. ob. Kijewo, Po rozparcelowaniu Kijewa Szlach. , w pow. che艂mi艅skim, postara艂a si臋 niem. komisya kolonizacyjna o zamian臋 tego dominium w osobn膮 gmin臋 wiejsk膮, z nazw膮 Wilhelmsau. Osiedli tu koloni艣ci z Brandenburgii i Saksonii; wybudowano ju偶 tak偶e szko艂臋 ewang. ; pastor ew. mieszka w dworku po dziedzicu Kobyli艅skim. 2. W. , folw. do Bralewnicy, pow. tucholski, st. pocz. Gostycyn, par. kat. Jele艅cz. Maj臋tno艣膰 ta, obejmuj膮ca 344 ha, tworzy艂a swego czasu ca艂o艣膰 z Bralewnica. Z pocz膮tkiem bie偶膮cego stulecia odprzedan膮 zosta艂a Niemcowi, kt贸ry jej nadal now膮 nazw臋. Niedawno temu dokupi艂 j膮 zn贸w do d贸br swoich Leon Pr膮dzy艅ski na Bralewnicy. W 1885 r. by艂o 6 dm. , 13 dym. , 67 mk. , 37 kat. , 30 ew. Wilhelmsbad, os. k膮pielowa, pow. rybnicki, ob. Kokocice. Wilhelmsberg, w艣, w pow. obornickim, pa rafia, okr. komis. i poczta w Murowanej Go艣li nie, st. dr. 偶el. Oborniki. Ma 6 dm. , 83 mk. 59 katol. , 258 ha. Ob. M艣ciszewo, W. 艁. Wilhelmsberg, ob. 艁膮korz, nadle艣n. kr贸l. , pow. brodnicki, st. pocz. Najmowo, par. katol. Pokrzydowo; 5207 ha 496 roli orn. , 90 艂膮k, 3886 lasu. Nale偶y do niego 15 osad, mianowi cie Gaj Grzmi臋ca 19 dm. , 147 mk. , m艂yn Grzmi膮ca 3 dm. , 26 mk. , Kara艣, 艁awydrw臋ca, Lipowiec 24 dm. , 152 mk. , Staw, Strzemuszczek. Zaro艣le 7 dm. , 56 mk. . Zastawie 19 dm. , 123 mk. i le艣n. G贸ral, Kaluga, Rytelskie B艂oto i T臋gowiec, razem z nadle艣n. 87 dm. , 125 dym. , 610 mk. , 515 kat. , 95 ew. Druga cz臋艣膰 tego nadle艣n. , obejmuj膮ca 2149 ha 28 roli or. , 1581 lasu, le偶y w pow. lubawskim, w par. lipi艅skiej. Do niej nale偶膮 le艣n. Grabina, Rosachy i Robo tno. K艣. Fr. Wilhelmsberg 1. w艣, pow. darkiejmski, st. pocz. Kleschowen. 2. W. , fol. , pow. i艂awkowski, st. pocz. Wildenhoff. 3. W. , wybud. , pow. w臋goborski, st. pocz. Engelstein. Wilhelmsberg, kol. w dobrach Kornowatz, pow. raciborski. Wilhelmsbruch 1. ob. Bruki, w艣 w nizinach nadwi艣la艅skich, pow. che艂mi艅ski, st. pocz. B艂oto, par. kat. Unis艂aw; 261 ha 64 roh orn. , 173 艂膮k; 1885 r. 49 dm. , 67 dym. , 323 mk. , 16 kat. , 307 ew. , szko艂a ew. w miejscu. 2. W. , le艣n. , pow. z艂otowski, st. pocz. Lut贸wka, obw贸d domin. nadle艣n. Lutowo; 1 dm. , 6 mk. K艣. Fr. Wilhelmsbruch, w艣, pow. g贸rski Szl膮sk, par. ew. Koenigsbruch, kat. W膮sosz. W r. 1885 by艂o 194 ha, 18 dm. , 117 mk. 4 kat. . Wilhelmsbrueck, st. dr. 藕el. na linii wroc艂awsko warszawskiej, na obszarze Podzamcza Wieruszowskiego, w pow. ostrzeszowskim, tu偶 pod Wieruszowem, o 10 klm. od K臋pna. Wilhelmsburg, posiad艂o艣膰, pow. bolkowicki, par. ew. Steinkunzendorf. W r. 1885 by艂o 241 ha, 3 dm. , 5 mk. ewang. Wilhelmsdank, tak zowie si臋 od r. 1891 folw. Opalenica, w pow. brodnickim. Wilhelmsdorf, w艣, w pow. wyrzyskim, s膮d, okr. komis. , poczta i st. dr. 藕el. w Nakle, paraf. Samokl臋ski. Ma 40 dm. , 321 mk. 61 katol, 3 Wilhelmowo Wilhelm贸wka Wilhelm贸wek Wilhelm贸w Wilhelminie Wilhelmineort Wilhelminenthal Wilhelminenruh Wilhelmsdank Wilhelmsdorf Wilhelmshort Wilhelmsort Wilhelmsmuehle Wilhelmsmark Wilhemshut Wilhelmshuld Wilhelmshuette Wilhelmshorst Wilhelmshof Wilhelmshoehe Wilhelmsheide Wilhelmshagen Wilhelmsfeld Wilhelmseichen Wilhelmsdorf Wilhelmsdorf 偶yd. , 159 ha. Ob. Karczewskie Holendry i Polichno. Wilhelmsdorf, ob. Zakrzewo, Wilhelmsdorf, posiad艂o艣膰, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Wilhelmsdorf 1. w艣, pow. zlotoryjskochaj nowski, par. ew. w miejscu, kat. Gross Hartmannsdorf. W r. 1885 by艂o 838 ha, 113 dm. , 564 mk. ew. Ko艣ci贸艂 par. ewang. 2. W. , pow. grotkowski, ob. Schuetzendorf 3. Wilhelmseichen, w艣 domin. , w pow. i okr. kom. wyrzyskim. Poczta i st. dr. 藕el. w Osieku Netzthal, s膮d w Wyrzysku, par. w Krostkowie Freymark, filialn. ko艣c. Kosztowa. W艣 ma 5 dm. , 83 mk. 23 kat. , 479 ha. Wilhelmsfeld, dobra i w艣, pow. rozborski, par. ew. Kljetnow Klitten, kat. Mu偶ak贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 161 ha, 1 dm. , 3 mk. ew. ; w艣 62 ha, 15 dm. , 61 mk. ew. Wilhelmshagen, ob. 艁臋towo, w艣, pow. i okr. kom. szubi艅ski, s膮d w Szubinie, st. dr. 偶el. w Nakle, poczta w Turzy Thure, par. w Samo kl臋skach. Obszaru 220 ha, 13 dm. , 125 mk. 37 katol. . W. 艁. Wilhelmsheide, zowie si臋 teraz Rehheide ob. . Wilhelmshoehe 1. ob. Miedzyn, ws ryc, w pow. bydgoskim, ma 473 ha, z czystym dochodem 1914 mrk. St. dr. 偶el. i poczta, szko艂a i parafia w Fordonie. W艣 ma 66 mk. 44 katol. . 2. W. al. Netzmuehl, m艂yn, pow. chodzieski, okr. kom. i s膮d w Pile, poczta w U艣ciu, st. dr. 偶el. w Chodzie偶u Kolmar i. P. , szko艂a w Miros艂awiu, par. w Uj艣ciu Usch. Ma 5 dm. , 42 mk. 10 katol. . Obszaru 399 ha. Odl. 4 klm. ku p艂d. zach. od Wielenia, przy drodze do Drawska za Brzeziem. Ob. Nadnotecki M艂yn, 3. W. , folw. d贸br Dobrydzia艂, w pow. k臋pi艅skim, w艂asno艣膰 ks. Henryka Pruskiego. Okr. kom. i st, dr. 藕el. w Podzamczu, poczta w Opatowie, szko艂a katol. w Ku藕nicy Skokowskiej, s膮d w K臋pnie, par. w Olszowie; 3 dm. , 57 mk. W. 艁. Wilhelmshoehe 1. wyb. do Skarszew, pow. ko艣cierski, st. pocz. i par. kat. Skarszewy; 3 dm. , 30 mk. 2. W. , wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Szymbark. 3. W. , wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Gowidlino. Wilhelmshoehe 1. wybud. , pow. w臋goborski, st. pocz. Buddern. 2. W. , folw. , pow. frydlandzki, st. pocz. Friedland Ostpr. 3. W. , folw. , pow. i艂awkowski, st. pocz. Landsberg I Ostpr. 4. W. , fol. , pow. mor膮ski, st. pocz. Maldeuten. 5. W. , posiad艂o艣膰, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Wilhelmshof 1. folw. na obszarze 呕ywca. 2. W. , fol. na obszarze gm. Sporysz, w pow. 偶ywieckim. Wilhelmshof 1. folw. skarbowy, pow. szamotulski. Nale偶y do kr贸l. klucza Kaiserhof. Okr. komis. i poczta w Dusznikach, st. kol. w Polku, szko艂a i parafia w Dusznikach, s膮d w Szamotu艂ach; 1 dm. , 5 mk. Ob. Lubieniec. 2. W. , fol, pow. mi臋dzyrzecki, okr. kom. Orzeszkowo, par. , szko艂a i poczta w Lewicach, st. dr. 藕el. w Prusimiu, s膮d w Mi臋dzychodzie; 1 dm. , 9 mt. Wlihelmshof 1. wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Hopy; 2 dm. , 11 mk. 2. W, , os. do Cho艣nicy, pow. kartuski, 1 dm. , 10 mk. 3. W. , folw. do B艂臋dowa, pow. che艂mi艅ski, st. pocz. Go rzuchowo; 1 dm. , 7 mk. 4. W. , ob. Wilhelmowo, 5. W. , fol. do Szymkowa, ob. Krak贸wek, pow. 艣wiecki, st. pocz. Drzycim; 1885 r. 3 dm. , 63 mk. Za艂o偶ony przy regulacyi Lubodzie偶a na gruntach w艂o艣cia艅skich. 6. W. , wyb. do Chojnic, pow. chojnicki; 1 dm. , 3 mk. 7. W. fol. do Semnitz, pow. cz艂uchowski, st. pocz. Czarne al. Hamersztyn; 1 dm. , 20 mk. 8. W. , folw. , pow. z艂otowski, st. pocz. 艁ob偶enica. 9. W. , dobra, pow. wa艂ecki, st. pocz. Marchij ski Frydland, par. kat. Tuczno; 411, 33 ha roli or. i ogr. , 77, 03 艂膮k. 23, 58 past. , 10027, lasu, 9, 15 nieu偶, 27, 58 wody; razem 648, 94 ha; go rzelnia parowa. 10. W. , folw. , pow. z艂otowski, st. pocz. Kleszczyna, par. kat. i gm. S艂awiano wo; 2 dm. , 37 mk. R. 1893 nale偶a艂 do Alfreda Dobbersteina, od kt贸rego naby艂 Meyer z Chojnie za 105000 mrk. K艣. Fr. Wilhelmshof 1. fol. , pow. w臋goborski, st. pocz. Benkheim. 2. W. , fol. i os. le艣n. , pow. gierdawski, st. pocz. Gerdauen. 3. W. , folw. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. pocz. Lindenau bei Braunsberg Ostpr. 4. W. , folw. , pow. ostr贸dzki, st. pocz. Usdau. 5. W. posiad艂o艣膰, pow. ostr贸dzki, st. pocz. Wittmannsdorf. Wilhelmshorst, pol. Wilhelmowo, w艣, kt贸 rej grunta po cz臋艣ci nale偶膮 do domin. Linden felde, pow. 艣redzki, okr. komis. Kostrzyn, poczta i st. dr. 偶el. w Pierzchnie. Szko艂a katol. i par. w Krerowie. W. 艁. Wilhelmshort, dobra, r. 1863 za艂o偶one, pow. wa艂ecki, st. pocz. i paraf. kat. Wa艂cz, 2, 5 klm. odl. ; 1202 ha roli or. i ogr. , 70 艂膮k, 6, 64 pastw. , 300 lasu, 5, 10 nieu偶. , 0, 5 wody, razem 1584, 24; cegielnia. W 1885 r. 4 dm. , 63 mk. Wilhelmshorst, le艣nictwo kr贸lewskie, pow. fyszhuzki, st. pocz. HeiligenCreutz. Wilhelmshuette 1. przys. Bodzanowic, w pow. olesi艅skim. 2. W. , huta szklana, w pow. sycowskim, ob. Kotowskie, Wilhelmshuld 1. mylnie Wilhelmshut, ob. Kolonia, 2. W. , wyb. , pow. lubawski, st. pocz. Bratyan, 456, 05 magd. mr. ; 3 bud. , 7 mk. kat. Wilhemshut, ob. Wilhelmshuld. Wilhelmsmark, pow. 艣wiecki, ob. Dworzysko. Wilhelmsmuehle, ob. Feldmuehle. Wilhelmsort, w艣, pow. bydgoski, okr. komis, w miejscu, st. dr. 偶el. w Barcinie, poczta Kaiserfelde D膮browa, szko艂a katol. w Wilhelmsee, s膮d w Bydgoszczy. Obszaru ma 499 Wilhelmsrode Wilhelmsort ha, 18 dm. , 237 mk. 77 katol. Ob. Sitno Ma艂e. Wilhelmsort, fol, ob. Pinczynek. Wilhelmsrode, w艣, pow. labiewski, st. pocz. Lauknen. Wilhelmsruh, folw. wsi rycerskiej Zielomy艣l, w pow. mi臋dzyrzeckim, ob. Pszczew, Wilhelmsruh, pow. z艂otowski, ob. Suchor膮czek 1. Wilhelmsruh, posiad艂o艣膰, pow. wroc艂awski, par. ew. i kat. we Wroc艂awiu; 32 ha, 10 dm. , 60 mk. 19 kat. . Wilhelmsee, pol. Mokre ob. , w艣, pow. mo gilnicki, okr. komis. Pako艣膰, st. dr. 偶eL w Bar cinie, poczta Kaiserfelde D膮browa, szko艂a kat. w miejscu, paraf. w Parlinie, s膮d w Mogilnie, Obszaru ma 211 ha, 9 dym. , 81 mk. 6 katol. 2. W. , w艣 szlach. , pow. mogilnicki, okr. komis. w Pako艣ci, s膮d w Mogilnie, st. kolei w Barcinie, poczta w Kaiserfelde D膮browa, par. w Parlinie. Obszaru ma 246 ha, 6 dym. , 97 mk. 50 katol. . W. 艁. Wilhelmssee al. Ober Wilhelmssee, Wilhelmsee, w艣, pow. z艂otowski, st, pocz. Kleszczyna, paraf. kat. S艂awianowo; 337 ha 227 roli or. , 75 艂膮k; 1885 r. 32 dm. , 42 dym. , 229 mk. , 93 kat. , 136 ew. Wilhelmssorge, dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg. Wilhelmsthal 1. pol. Czyszk贸wko ob. , w艣, pow. bydgoski, okr. kom, Ok贸le Okollo, parafia, s膮d i st. dr. 藕el. w Bydgoszczy, poczta Scheusenau, szko艂a katol. Jaegeshof. Zawiera 66 ha, 23 dm. , 522 mk. 123 katol. . 2. . W, , folw. , pow. mi臋dzyrzecki, parafia, szko艂a, okr. komis. , st. dr. 偶el. i poczta w Mi臋dzyrzeczu; ma 3 dym. , 33 mk. Ob. 艁臋gowski folwark Langenvorwerk. 3. W. al. Wilhelmowo, le艣nicz贸wka, pow. chodzieski. 4. W. al. Chali艅ski M艂yn, folw. , pow. mi臋dzychodzki. W. 艁. Wilhelmsthal 1. wyb. , pow. cz艂uchowski, st. pocz. Zielona. 2. W. , kol. , pow. cz艂uchowski, st. pocz. Kocza艂a; 1 dm. , 11 mk. 3. W. , le艣n. , pow. chojnicki, st. pocz. Chojnice. 4. W. , ob. Wilamowo. Wilhelmsthal, os. , pow. opawski, ob. Skrzyp贸w. Wilhelmsthal 1. posiad艂o艣膰, pow. szczycie艅ski, st. pocz, Bischofsburg. 2. W wybud. , pow. olszty艅ski, st. pocz. Jonkendorf. 3. W. , posiad艂o艣膰, pow. szczycie艅ski, st. pocz. Lipowitz. 4. W. , w艣, pow. mor膮ski, st. pocz. Quittainen. Wilhelmsthal 1. miasto, w pow. bystrzyckim, na Szl膮sku pruskim, o 17 mil na p艂d. zach. od Wroc艂awia, w dolinie sr贸d g贸r 艢nie偶nych Sehneegebirge, na wzn. 1730 st. npm. , przy zbiegu rzeczek Morawicy z Kamienic膮 Mora i Kamitz, ma 163 ha obszaru 107 roli, 18 艂膮k, 18 lasu, 102 dm. , 180 gospodarstw, 665 mk. 13 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katol. , dwie szko艂y katol. , dom przytu艂ku dla ubogich, urz膮d poczt. , browar, gorzelni臋. Miasto mia艂 za艂o偶y膰 w r. 1581 Wilhelm Starszy v. Oppersdorf, naczelnik mennicy w Czechach. By艂a to osada g贸rnicza. Inni wywodz膮 nazw臋 od nazwy kopalni srebra St. Wilhelmsgrube. 2. W. , kol. w gm. Giersdorf, pow. nissa艅ski. 3. W. , pod Opolem, ob. Pasieka 1. 4. W. , w艣, pow. wroc艂awski; par. ew. Domas艂aw, kat. Gnichwitz. W r. 1885 by艂o 7 dm. , 41 mk. 5 kat. . 5. W. , w艣, pow. wo艂owski, par. ew. Polgosin Polgsen, kat. Smogorz贸w. W r. 1885 by艂o 40 ha, 16 dm. , 74 mk. 2 kat. . Wilhelmstreu, nowo nadana nazwa gmin Bugaj i 呕on, w pow. chodzieskim. Wilhelmswalde, ob. Radli艅skie Huby, w艣, pow. jaroci艅ski, okr. komis. w Nowem Mie艣cie nad W. Neustadt ad Warthe, st. dr. 藕el. i po czta w Mieszkowie, szko艂a katol. w miejscu, s膮d w Jarocinie, par. w Radlinie. Obszaru 324 ha, 23 dm. , 215 mk. 74 katol. . W. 艁. Wilhelmswalde, ob. Radli艅skie Holendry. Wilhelmswalde 1. le艣n. , pow. z艂otowski, st. pocz. Krajenka; 1 dm. , 9 mk. 2. W. , nadle艣n. , ob. Drewniaczek. 3. W. , folw. do Januszewa, pow. suski, st. pocz. Susz, 603, 92 magd. morg, 1 dm. , 6 mk. 4. W. , wyb. do Kolebek, pow. wejherowski, st. pocz. Sopot. Wilhelmswalde, fol, pow. mor膮ski, st. pocz. Liebemuehl. Wilhor, ob. Wielhor. Wilhor贸w, ob. Wielhor. Wilhoszcze, nieistniej膮ca w艣, w pew. 艂uckim, w pobli偶u wsi Poddubce, na wsch. od 艁ucka. W 1545 r. w艂asno艣膰 Wilhoszczkich, kt贸rzy zobowi膮zani byli do reparacyi jednej horodni zamku 艂uckiego ob. Jab艂onowski, Rewizye, 56. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶y do Poddubiecz Hrehorego Uliewicza, chor膮偶ego ziemi wo艂y艅skiej; pobor oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 14. Wilia 1. lit. Niarys, al. Nerys, Neris, w dok. krzy偶ackich Nirge, rzeka, najznaczniejszy prawy dop艂yw Niemna. Wyp艂ywa, jako nieznaczny strumie艅, z niewielkiego trz臋sawiska, maj膮cego do 1 1 2 mr. obszaru, po艂o偶onego w p艂n cz臋艣ci pow. borysowskiego, pomi臋dzy sstwem wilejskiem a maj膮tkiem Szyli艅ce. Strumie艅 ten, s膮cz膮cy si臋 ze wschodu na zach贸d, zasilony niedaleko od pocz膮tku ukrytemi 藕r贸d艂ami, rozlewa si臋 w rzeczk臋, 艣r贸d bagien wprawdzie, lecz korytem ju偶 p艂yn膮c膮. Mi臋dzy 3 a 4 w. , zasilona wodami sp艂ywaj膮cemi z b艂otnistych brzeg贸w, rozdziela w艣 Dzieru藕ki od wsi Kromowicze i tu znajduje si臋 na niej pierwszy most, W tem miejscu ko艅cz膮 si臋 b艂ota i brzegi zaczynaj膮 by膰 twarde. Na 9 w. przy wsi i dworze Hrebienie na pr. brzegu jest drugi most, przy kt贸rym pierwszy upust i m艂yn. O 1 1 2 w. poni偶ej, przy Wilhelmsort Wilia Wilhoszcze Wilhor贸w Wilhor Wilhelmswalde Wilhelmstreu Wilhelmsthal 1 Wilhelmsthal Wilhelmssorge Wilhelmssee Wilhelmsee Wilhelmsruh wsi skarbowej Wilejce na lew. brzegu trzeci most oraz drugi m艂yn z upustem. O 5 w. poni偶ej oblewa dw贸r Wie偶ki na praw. brzegu i maj膮tek skarbowy Wardonicze na lewym brzegu. Odt膮d W. poczyna by膰 sp艂awn膮 dla drzewa towarowego. Na 17 w rzka Czernia zasila pierwsza W. od pr brzegu; od uj艣cia jej wyst臋puj膮 zn贸w brzegi bagniste Po艣r贸d tych bagien na 20 w. jest 4 most na drodze z Mi艅ska do Sta艅kr贸la, st膮d o 10 w. poni偶ej dobra Milcz 5 most, przy kt贸rym trzeci i ostatni m艂yn o 2 kolach. O 1 2 w. poni偶ej Milcza W. przybiera od praw brz. rzk臋 艁onw臋. W tej okolicy W. , zrosiwszy na przestrzeni 35 w. pow. borysowski, wkracza do pow. wilejskiego, przez kt贸ry p艂ynie 168 w. , maj膮c odt膮d 艂o偶ysko twarde, brzegi suche. Przep艂ywa dalej pod wsi膮 Pohost most, o par臋 wiorst poni偶ej kt贸rej przybiera od lew. brz. rzk臋 D藕winos臋, wa偶n膮 dla handlu drzewem. Pod wsi膮 Kamie艅 znajduje si臋 na W. most na trakcie z Mi艅ska do Do艂hinowa, poczem zasila si臋 od lew. brz. rzk膮 Krajszczank膮. O kilka wiorst po za wsi膮 Kostyki przysta艅 uchodzi od praw. brz. rzka Serwecz, od po艂膮czenia si臋 z kt贸r膮 W. zaczyna p艂yn膮膰 szerszem korytem do 18 sa偶. , g艂臋boko艣膰 dochodzi do 1 1 2 arsz. Brzeg prawy ma piaszczysty, wynios艂y, licznie zaludniony, lewy natomiast niski, pokryty 艂膮kami, w cz臋艣ci zaros艂emi d臋bami, s艂abo osiedlony. Z osad nadbrze偶nych wa偶niejsze Sutoki, mko Sosenka, S艂oboda, przed kt贸r膮 uchodzi od lewego brzegu rz. Wiazynka al. Wiazucia, Ma艂myhy przysta艅 drzewna, podobnie jak i S艂oboda, mto pow. Wilejka, po za kt贸rem uchodzi, pomi臋dzy innemi, od pr. brz rzka Usza. Od uj艣cia tej rzeczki do uj艣cia Oszmianki W. na przestrzeni 118 w. stanowi granic臋 pomi臋dzy pow. 艣wi臋cia艅skim a oszmia艅skim. Na przestrzeni tej oblewa mko Za艣kiewicze przysta艅. Zalesie, siedzib膮 dawniej Ogi艅skich, Danisz贸w, Uhlany staro偶ytne kurhany. Odt膮d koryto i wybrze偶a zawalone s膮 kamieniami, rzeka si臋 zw臋偶a i p艂yn膮c nadzwyczaj kr臋to tworzy pierwsz膮 niebezpieczn膮 raf臋, t. zw. Prywitaln膮, po wyj艣ciu z kt贸rej W. p艂ynie 艣r贸d stromych, wynios艂ych i bardzo malowniczych brzeg贸w, oblewa mko 呕odziszki, Tupalszczyzn臋 a偶 do wsi Markuny, przy uj艣ciu rzki Oszmianki. Od uj艣cia Oszmianki do uj艣cia 殴ejmiany na przestrzeni 113 w. W. rozgranicza pow. 艣wi臋cia艅ski od wile艅skiego. Odt膮d po lewym brzegu wyst臋puj膮 pierwsze 艣lady mowy litewskiej, podezas gdy na prawym brzegu trwa narzecze bia艂oruskie. Przep艂ywa pod mkiem Michaliszki, wsi膮 Wartacze, dworem Ryzhory ciekawe kurhany, w ko艂o ob艂o偶one kamieniami, maj膮tkiem Woronie, mkiem Bystrzyc膮 przy uj艣ciu rzki Bystrzyczanki od lew. brz, Bujwidze, niegdy艣 Brzostowskich, nast臋pnie Radziszewskich, mko Balingr贸dek, o kilka wiorst poni偶ej kt贸rego przybiera od pr. brzegu rz 呕ejmian臋 Odt膮d W. przestaje by膰 rzek膮 graniczn膮, pochyla si臋 kr臋to ku po艂udniowi i wkracza w powiat wile艅ski, 艣rodkiem kt贸rego p艂ynie a偶 do uj艣cia rz. Wakki na przestrzeni 100 w. , mija Lucyny, dziedzictwo Parczewskich, Niemenczyn, Lub贸w, dawniej Tyszkiewicz贸w, potem 艢li藕ni贸w, Werki, Kalwary膮, Wilno, Zakret, po za kt贸rym na lewym brzegu rzeki ci膮gnie si臋 malownicze pasmo g贸r Ponarskich. Poczynaj膮c od za艣cStatkow szczyzna na prawym a Sojdzie na lewym brzegu W. stanowi granic臋 pomi臋dzy pow. wile艅skim a trockim na przestrzeni 98 w. , niedaleko od uj艣cia rzki 艢wi臋tej. Na wybrze偶ach W. roz艂o偶y艂o si臋 kilku za艣c szlach. , zwanych Karmazyn, Karmazynek, Karmazyniszki, dalej Elnokumpie Ogi艅skich, ze znan膮 blecharni膮 p艂贸tna, w艣 Grabia艂y kurhany, odk膮d rzeka u ludu przybiera nazw臋 Marys Nerysa. Pocz膮wszy od Kiern贸wki kurhany, ko艅cz膮 si臋 wysokie nadbrze偶ne g贸ry, i W. p艂ynie odt膮d 艣r贸d ni偶szych brzeg贸w, oblewa Kiern贸w, star膮 stolic臋 ks. litewskich, Orgiszki, Mitkiszki kurhany, Poporcie, Czabiszki, 呕ubiszki. Przybrawszy od prawego brzegu rz. 艢wi臋t膮, W. wkracza w granice pow. kowie艅skiego, 艣rodkiem kt贸rego p艂ynie do Kowna przez 42 w. , na Skorule, mko Jan贸w, pod kt贸rem znajduje si臋 jedyny jaz w rzece, w艣 Karmia艂y, po za kt贸r膮 ostatnia rafa zw. Baran, 艁aukiszki i dochodzi do Kowna. D艂uga w og贸le 682 w. , z czego na gub. mi艅sk膮 wypada 43 w. , na wile艅sk膮 597 w. , na kowie艅sk膮 42 w. Przybiera znaczn膮 liczb臋 rzeczek i strumieni, w tej liczbie maj膮cych ustalon膮 nazw臋 od pr. brzegu 22, od lewego za艣 33, mianowicie od prawego brzegu uchodz膮 Czernia, Siarnista, S艂ast贸wka, Serwecz, Ziabinka, Rabu艅, Kasuta, Ple艣nianka, Kaczaryca, Narocz, Stracza Kumielnaja, 呕ejmiana, Niemencza, Cedrod, Sojdzianka, Dukszta, Iropa, Musa, Swi臋ta, Letanka i 艁oka, od lewego za艣 艁onwa, D藕winosa, Dro藕dzianka, Krajszczank膮, Kobylanka, Rybczanka, Wiazucia, Michicha, Usza, Pil艣膰, Saraczanka, Bystrzyczanka, Podmosz, Woksza, Sza艂nojdzia, Bujwidzka, Aj艂upa, Bie偶anka, Wierszupka, Wilenka, Ponara, Waka, Rykontka, Nacza艂a, Womba, Padalosa, Sukra, 呕y偶morka Gamonda, Gi偶anka, Szeszupa, Arfa i Zwersa. Na brzegach W. le偶膮 dwa miastv gubernialne Wilno i Kowno, 1 powiatowe Wilejka, 9 miasteczek, 269 wsi, dwor贸w, za艣ciank贸w i pomniejszych osad, w og贸le 281 miejscowo艣ci, w tej liczbie 152 na prawym a 129 na lewym brzegu. W miejscowo艣ciach tych w granicach gub. wile艅skiej w 1859 r. by艂o 1107 dm. i 12441 mk. W 1858 r. by艂o 8 most贸w opr贸cz wymienionych w Wilnie i w Kownie i 27 przewoz贸w. Kierunek pocz膮tkowo ma p艂d. zach, przy uj艣ciu Naroczy skr臋ca gwa艂townie, od mka Za艣kiewicze do wsi Swire艂ki p艂ynie w kierunku p艂n. zach. , poczem wykr臋ca si臋 na zach. i w tym kierunku p艂ynie do Nie Wilia menczyna, pod kt贸rym wygina sie ostrym 艂ukiem na p艂d. zach. , poczem o 6 w. poni偶ej Wilna przybiera zn贸w kierunek p艂n. zach. i zatrzymuje takowy do uj艣cia. Szeroko艣膰 rzeki do Wilejki wynosi do 15 sa偶. , do Wilna od 20 do 30 sa偶. , pod Wilnem dochodzi do 45 sa偶. , poni偶ej za艣 do 70 a w niekt贸rych miejscach do 130 sa偶. G艂臋boko艣膰 w g贸rnym biegu 1 1 2 st. , pod Wilnem 2 st. , poni偶ej od 3 do 6 a przy uj艣ciu 12 st. Brzegi w pow. borysowskim ma b艂otniste i lesiste, dalej wynios艂e i urwiste, z艂o偶one z pok艂ad贸w piasku, gliny a po cz臋艣ci wapienia ze skamienia艂o艣ciami formacyi eoce艅skiej. Dno rzeki w g贸rnym biegu ilaste, w 艣rednim przewa偶nie 偶wirowate i kamieniste, w dolnym piaszczyste. Bieg do艣膰 wolny, spadek wynosi 5 1 4 st. na 7 w. Sp艂aw zaczyna si臋 w艂a艣ciwie od uj艣cia D藕winosy, 偶egluga od mta Wilejki. S膮 one bardzo utrudnione z powodu licznych raf, podwodnych kamieni, mielizn i in. zawad. Najniebezpieczniejszemi dla 偶eglugi, gro偶膮cemi bowiem rozbiciem si臋 przechodz膮cych przez nie statk贸w, s膮 tak zw. w j臋zyku ludowym rafy Siabrowe, w liczbie 12 Prywitalnaja, Rawianka, Oszmianiec, Sza艂nojdzia, Baran, Sojdzia, Solnik, Zub, 艁aukista, Krywiczy, Raudonia, Baran. Mniejszych raf, zwanych przez flisak贸w zaborami, jest 27, z kt贸rych ka偶da ma swa nazw臋. Opr贸cz raf wa偶n膮 przeszkod膮 dla 偶eglugi stanowi膮 kamienie, b膮d藕 pojedynczo, b膮d藕 po dwa, trzy i wi臋cej razem si臋 znajduj膮ce. Kamieni takowych mo偶na naliczy膰 48. Przyb贸r wody ma miejsce na wiosn臋 od taj膮cych 艣nieg贸w oraz w jesieni a nawet i latem wskutek przewlek艂ych deszcz贸w. Poziom w贸d podnosi si臋 niekiedy do 3 sa偶. i rzeka wylewa w niekt贸rych miejscach naprzestrzeni 800 sa偶. Przystani na W. jest 11, mianowicie 7 w pow. wilejskim Kostyki, Sutoki, Sosenka, Pachom贸wka, S艂ob贸dka, Wilejka, Domonowicze, 1 w pow. oszmia艅skim Za艣kiewicze, 1 w wile艅skim Wilno i 2 w pow. kowie艅skim Jan贸w i Kowno. Do sp艂awu zbo偶a, lnu itd. u偶ywane s膮 strugi, 艂ajby i bajdaki, drzewo za艣 do sp艂awu jest zbijane na wybrze偶ach w tratwy. Wilia obfituje w ryby. Po艂awiaj膮 w niej szczupaki, okunie, liny, leszcze, p艂otki, mi臋tusy, sumy, bie艂ugi, jazie, w臋gorze, ho艂ownie, wierozuby, 艂ososie pomi臋dzy Kownem a Janowem, cyrty i in. Baki znajduj膮 si臋 wsz臋dzie wzd艂u偶 rzeki, wyj膮wszy wybrze偶a, na kt贸rym roz艂o偶y艂y si臋 Michaliszki. Nazw臋 rzeki rozmaicie obja艣niaj膮. M. Bali艅ski przypuszcza, ze mo偶e zwa艂a si臋 niegdy艣 Wigilia, jak znajdujemy w przywileju W艂ad. Jagie艂艂y z 1390 r. wydanego kapitule wile艅skiej na dobra Ponary oraz u Sarnickiego w Opisie Polski. W innym miejscu Historya Wilna, t. 1 nazw臋 Wilia wyprowadza od, wyrazu wiloju 艂udz臋 al. od wilus zdrada, nazw臋 za艣 Nerys od panerto ponurzona, pogr膮偶ona lub te藕 艂otew. nerehtwygrzeba膰, podmy膰. Kraszewski Litwa, t. 1 mniema, 偶e nazwa Nerys pochodzi od b贸stwa Nerys, bior膮cego sw膮 nazw臋 od neru ci膮gn臋. Najw艂a艣ciwsze b臋dzie wyja艣nienie Mikuckiego w Odczycie z艂o偶onym akademii nauk w Petersburgu w 1853 r. , kt贸ry nazw臋 Wilia wyprowadza od bia艂orus. wyrazu wilat zmienia膰 ci膮gle kierunek, nazw臋 za艣 litewsk膮 Nerys, Niaris, od s艂owa nerti, t. j. rzeka nurtuj膮ca w r贸偶nych kierunkach. Obszerny opis W. poda艂 Konstanty hr. Tyszkiewicz Wilia i jej brzegi, Drezno, 1871. 2. W. , rzka, w gub. mohylewskiej, lewy dop艂. Resty pr. dop艂. Proni. J. Krz. Wilia 1. rzeka, w pow. krzemienieckim i ostrogskim, lewy dop艂yw Horynia. Wyp艂ywa kilkoma 藕r贸d艂ami pod wsi膮 Ma艂e Folwarki, p艂y nie przez Nowosi贸艂ki, Wili膮, Cecyn贸wk臋, Nowy staw. Borki, Kruholec, Szumsk, Cyrank臋, Sura偶, Chodaki, Ze艅ki, Wili膮, Bo艂otkowicze, Kuni贸w, Kamiank臋, Mi臋dzyrzec Ostrogski, S艂ob贸dk臋 i pod Ostrogiem ma uj艣cie. Przybiera z obu brzeg贸w liczne drobne dop艂ywy, odlewaj膮ce ra zem 36 staw贸w. P艂ynie w kierunku p艂n. wsch. ; d艂uga oko艂o 80 w. , szeroka od 2 do 8 sa偶. , u uj 艣cia 10 sa偶. Obraca 18 m艂yn贸w. Rozlewa si臋 w pi臋kne stawy pod obu Wiliami, Sura偶em, Kuniowem, Mi臋dzyrzeczem Ostrogskim i Ostrogiem. 2. W. , rzeka, w pow. radomyskim, prawy do p艂yw Teterewa Teterwi, bierze pocz膮tek na pograniczu pow. skwirskiego, pod wsi膮 Produb贸wk膮, w pobli偶u 藕r贸de艂 呕eremianki dop艂yw Iwnicy; p艂ynie zrazu ku wschodowi, nast臋pnie wykr臋ca si臋 ku p贸艂nocy, mija Wilenk臋, Wili膮, Wojtasz贸wk臋, Car贸wk臋, Chwaszcz贸wk臋 i poni偶ej Rudni Horodeckiej, prawie na wprost wsi Minejki ma uj艣cie. Opr贸cz drobniejszych strug, przybiera od prawego brzegu rzk臋 Dubowiec, wyp艂ywaj膮c膮 z pow. skwirskiego od wsi Struc贸wki, od lewego za艣 Kropiwn臋, p艂yn膮c膮 od wsi t. n. J. Krz, Wilia 1. w艣 u 藕r贸de艂 rz. t. n. , pow. krzemieniecki, gm. Borki, o 13 w. na p艂d. wsch贸d od Krzemie艅ca, gdzie st. poczt. , o 34 w. od st. dr. 偶el. Rudnia Poczajowska, ma 66 dm. , 574 mk. 4 katol. . Cerkiew paraf. p. w. Przemienienia Pa艅skiego, z drzewa wzniesiona w 1797 r. a odrestaurowana w 1866 r. , uposa偶ona jest 59 dzies. ziemi. Do par. nale偶y w艣 Cecyni贸wka Ceceniowce, odl. o 2 w. , z cerkwi膮 filialn膮 Pokrowsk膮, oraz w艣 Pisar贸wka. W艣 W. nale偶a艂a niegdy艣 do zamku krzemienieckiego. Pod艂ug rewizyi z 1545 r. w艣 t臋 kupi艂 nieboszczyk kn. Janusz, biskup wile艅ski, u Deniskowicza Mokosieja. We wsi by艂o 12 ludzi. We wsi Willa Dw贸r p贸藕niejszej W. Wierzchnia, dzi艣 Tetylkowce, kupionej przez kn. biskupa r贸wnie偶 u Deniskowicza, by艂o 10 poddanych ci膮g艂ych i stawek spustoszony. Z obudwu tych si贸艂 poddani odbywaj膮 robot臋 poln膮 zamkow膮, z dymu do roku orz膮 trzy dni wiosn膮 i trzy dni jesieni膮 na Wilia Wilia Wilimy Wilimany Wiliki Wilichow Wiliasze Wilica ugor na pareninu i z pola zebrawszy, powinni sprz膮tn膮膰 i zmielone przywie藕膰 na zamek, z dw贸ch za艣 siedz膮cych na czynszu wroce, jeden p艂aci p贸艂kopy groszy a drugi kop臋 groszy na rok Jab艂onowski, Rewizye, 102. Pod艂ug lustracyi sstwa krzemienieckiego z 1628 r. w艣 Wila Ni偶na ze stawem i folw. czyni 1079 fl. 6 gr. 13 1 2 den. , w艣 za艣 W. Wierzchnia al. Trytylkowce 100 fl. 15 gr. 9 den. Jab艂onowski, Lustracye, 170, 175. 2. W. , w dok. Welia, w艣 nad rz. Wilia, pow. ostrogski, gm. Kuni贸w o 7 w. , o 23 w. na p艂d. zach. od Ostroga, st. dr, 偶el. O偶enin o 40 w. . Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Paraskiewii, z drzewa wzniesiona w 1785 r. a odnowion膮 w 1869 r. , uposa偶ona 47 dzies. ziemi. Bo parafii praw. nale偶膮 wsi Do艂ocze o 3 w. i Karpi艂贸wka o 2 w. . W ca艂ej parafii 221 dm. , 1728 mk. prawos艁, 126 katol. i 36 偶yd贸w. W艣 otoczona lasami, gleb臋 ma po wi臋kszej cz臋艣ci piaszczyst膮 lecz sa i kawa艂ki czarnoziemu. Obszerne 艂膮ki nad rz. Wili膮. ; lasy dawniej rozlegle, dzi艣 przez dzier偶awc臋 znacznie przetrzebione. Dawniej by艂 we wsi wielki i bardzo rybny staw, zniszczony podczas nawodnienia przez rozerwanie grobli i szluz, niereperowanych przez niedbalstwo dzier偶awcy. W艂o艣cianie trudni膮 si臋 upraw膮 roh, wyrobem materya艂贸w le艣nych na sp艂aw, p臋dzeniem smo艂y i dziegciu i w og贸le maja si臋 dobrze. W艣 za艂o偶ona przez Je艂o Mali艅skich ob. t. VII, 264, By艂a dalej w艂asno艣ci膮 Denisowicz贸w. W 1474 r. pani Fedia, 偶ona Fedki Denisowicza, zastawia dobra swoje Weli膮; za 50 k贸p groszy czeskich kn. Micha艂owi i Konstantynowi Ostrogskim Arch. ks. Sanguszk贸w, I, 68, Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. Wilia nale偶y do w艂o艣ci ostrogskiej ks. Konstantego Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, marsza艂ka ziemi wo艂y艅skiej, kt贸ry wnosi z 6 dym. , 4 ogr. po 6 gr. , 5 ogr. po 4 gr. , 2 podsusied. , 1 ko艂a waln. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 81. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Szulborskich, w ko艅cu Jab艂onowskich, obecnie ks. Artura Jab艂onowskiego, w dzier偶awie Lajzera Szrajera. 3. W. al. Wilna, w艣 nad rz. Wili膮, pow. radomyski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. poL, gm. Wodotyje, par. katol. Korostysz贸w o 10 w. na p艂d. wsch. , odl. o 25 w. od Radomy艣la. Wzn. 651 st. npm. , otoczona od p艂n. zach. i p艂d. lasami sosnowemi, ma 605 mk. W 1783 r. by艂o tu 38 dm. , 230 mk. , obecnie za艣, pod艂ug Pochilewicza, jest 1187 mk. prawos艂. a opr贸cz tego w ca艂ej parochii W. , Wilenka, Zdwi偶ka, Bilin贸wka, Wile艅ski Chutor, Wojtasz贸wka, Krapiwna, Roman贸wka, Oleszpol, Szczeglij贸wka i Produb贸wka al. Przydub贸wka 571 katol. i 298 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 250 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 587 dzies. , ze splata po 1127 rs. 65 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewnian膮. , uposa偶on膮; 54 dzies. i wzniesion膮, w 1791 r. na miejsce dawniejszej, zbudowanej z sosnowych okr膮glak贸w i istniej膮jcej ju偶 w 1728 r. , w kt贸rym J贸zef Olizar Wo艂czkowicz nadaje jej pola i siano偶臋ci. Jest to dawna osada, istniej膮ca ju偶 na pocz膮tku XV w. pod nazw膮, Welii. Stanowi艂a ona w贸wczas w艂asno艣膰 katedry metropolitalnej w Kijowie. Nast臋pnie wchodzi艂a w sk艂ad d贸br korostyszewskich Olizar贸w. W zapisce s膮dowej z 1609 r. wymieniona jako mko, nale偶膮ce do Adama Olizara Wo艂czkowicza Jab艂onowski, Ukraina, II, 146. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. w艣 W. by艂a w艂asno艣ci膮 Ludwika Olizara, w zastawie, p艂aci艂a od 4 ogr. , 1 ko艂a m艂y艅 tam偶e, I, 73. Obecnie w艣 W. nale偶y do Plemiannikowa. Zapiski s膮dowe i regestra pobor. z pocz膮tku XVII w. podaj膮 w tej偶e okolicy tak偶e w艣 mko Wili膮, wchodz膮c膮 w sk艂ad d贸br chodorkowskich Tysz贸w Bykowskich, zagarni臋t膮 przez nich u Daniela Obdu艂y Poczapickiego. W 1624 r. zapisan膮 zostaje w aktach intercyza dzia艂owa mi臋dzy Adamem i Jeremiaszem a stryjem ich Wasylem Bykowskimi, w kt贸rej, mi臋dzy innemi, wymienion膮 jest i w艣 W. ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 23, 643 i w. in. . Pod艂ug reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Adam i Jeremiasz Tyszowie Bykowscy p艂ac膮 z mka W. z 3 dm. , 3 ogr. tam偶e, I, 67. 4. W. , w艣 nad rz. S艂ucz膮, pow. r贸wie艅ski, gm. Siedliszcze, par. praw. Hubk贸w o 6 w. , nale偶y do klucza ludwipolskiego ob. Ludwipol. O kilka wiorss od wsi przysta艅 Bia艂obrzegi, gdzie kupcy drzewni sk艂adaj膮 tratwy, aby po ust膮pieniu lod贸w wp艂yn膮膰 w koryto rzeki. Pod wsi膮 znajduje si臋 stare cmentarzysko, z nagrobkami kamiennemi. J. Krz. Wiliampol, s艂oboda na pr. brz. Wilii, tu偶 pod Kownem, nale偶y do mta Kowna ob. t. IV, 522. Wiliasze, ob. Wilasze, Wilica, rzeka, dop艂yw Horynia ob. t. III, 159, mylnie, za Wilia, Wilichow, ob. Wielichowo, Viliende w dok. 艂aci艅skich, Velin niem. , esto艅. Willandi, ob. Felin. Wiliki, ob. Wilki 4. Wilimany, w艣, pow. dyneburski, par. Kras艂aw. Wilimy al. Wilemy, w spisie z r. 1827 Wilima 艁awa, w艣 i stra偶 le艣na, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapie偶yszki, odl. od Maryampola 56 w. , ma 38 dm. , 359 mk. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 150 mk. W. , stra偶 le艣nictwa Pilwiszki, obejmuje obr臋by le艣ne Sapie偶yszki, Per艂aj艣cie, 艁obinie, A偶arelis. W obr臋bie tym znajduj膮 si臋 rozleg艂e bagna A偶arelis, maj膮ce 6977 mr. i 123 pr臋t贸w obszaru ob. t. VIII, 147. Wilinyru艣 al. Wyliny, w艣 i folw. , pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 139 mk. Wiliampol Wilinyru艣 Wiliampol Wilki Wilisilis Wilisilis Wiljanowo Wiljatlen Wilk Wilkajen Wilkale Wilka艅ce Wilkanowo Wilkary Wilkasy Wilkau Wilkawe Wilkawischken Wilke Wilkehlen Wilken Wilkenburg Wilkendorf Wilkendorfshof Wilkenhoehe Wilk臋sy Wilisilis, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Wiljanowo, ob. Wilan贸w 2. Wiljatlen, folw. d贸br prywat. Puren, w okr. tukumskim, pow. talse艅ski, par. kandawska Kurlandya. Wilk, jezioro, w pow. sejne艅skim, gm. Wiejsieje, ma brzegi w cz臋艣ci lesiste i wynios艂e, le偶y 5 w. na p艂n. zach. od jez. Paserniki Nad brzegiem mie艣ci si臋 w艣 Czuwa艅ce Mereckie. Wilk 1. os. nad strum. t. n. , pow. turecki, gm. Bartoch贸w, par. Warta, odl. od Turka 42 w. , ma 1 dm. , 8 mk. 2. W. , os. nad rz. Wart膮, pow. wielu艅ski, gm. Kamionka, paraf. P膮tn贸w, odl. od Wielunia 14 w. , ma 2 dm. ; ob. Zal臋cze Wielkie. Wilk. .. .. ., ob. Wo艂k. .. Wilk, rzka, w gub. podolskiej, ob. Wo艂k. Wilk, os. , pow. ostrzeszowski kempi艅ski, par. Mijomice. Wilk Kamienny, g艂az, w pow. borysowskim, nad brzegiem rz. Ptycz, fantastycznego ksza艂tu, o kt贸rym legenda ludowa m贸wi, 藕e to wilk obr贸cony w kamie艅, za szkody kt贸re czyni艂. W tym偶e powiecie, nad brzegiem tej偶e rzeki, drugi g艂az nazywa lud Kamienn膮 G臋si膮, A. Jel. Wilkajen, z folw. Langenfeld, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wilkale, folw. , pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. 呕agory, o 77 w. od Szawel. Wilka艅ce 1. w艣 nad rzk膮 P艂ytnic膮, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Ejszyszki o 5 w. , okr. wiejski i dobra Kar艂owicz贸w Bratomierz, o 30 w. od Lidy, po lewej stronie drogi z Ejszyszek do Lidy, 9 dm. , 43 mk. katol. , 5 偶yd贸w w 1865 r. 26 dusz rewiz. . 2. W. , okolica szl. nad rz. Wersok膮, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 4 w. od Ejszyszek, 4 dm. , 14 mk. katol. 3. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol, gm. Rog贸w, o 46 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 艢wirskich, 40 dzies. 10 lasu, 2 nieu偶. . Wilkanowo, w艣 i fol. , pow. p艂ocki, gm. 艢wi臋cice, par. Orszymowo, odl. 28 w. od P艂o cka, ma urz膮d gm. , browar, karczm臋, 13 dm. , 107 mk. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 54 mk. W r. 1870 fol. W. rozl. mr. 376 gr. or. i ogr. mr. 233, 艂膮k mr. 10. past. mr. 1, lasu mr. 120, wo dy mr. 2, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 5, drew. 12. Fol. W. nale藕a艂 do d贸br Nakwasin. W艣 W. os. 20. mr. 187. Wed艂ug reg. pob. pow, wyszo grodzkiego z r. 1576 w艣 W. , w par. Orszym贸w, mia艂a 5 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Mazowsze, 304. Br. Ch. Wilkary, za艣c. rz膮d. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 38 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 15 mk. katol. Wilkasy 1. niem. Wilkossen, w dok. Wilkaschen, pewnie Wilk臋sy, w艣 nad jez. Lewientyn, pow. oleckowski, st. pocz. Wielitzken. Znajduje si臋 tu stare cmentarzysko galindzkie. Szymon v. Brahe, w. komtur i namiestnik pruski, po艣wiadcza r. 1508, i偶 w. m. ks. Fryderyk sprzeda艂 Janowi, Jerzemu i Paw艂owi na prawie magd. 15 w艂. mi臋dzy Sobolami a Nied藕wiedzkiemi. 艢r贸d mieszka艅c贸w spotykamy wiele imion i nazwisk polskich. 2. W. , w艣. pow. lecki, na zach. p艂d. od Lecu st. p. Melchior Koechler, komtur brand, , odnawia r. 1493 mieszka艅com wsi Wilkosch list nadaj膮cy 34 w艂贸k w Wolfsehe na prawie magd. So艂tys Jan G贸rski, syn Mateusza, dostaje 4 w艂贸ki wolne od t艂oki. R. 1625 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trz. O ludn. poL, 490. 3. W. , niem. Willkassen, posiad艂o艣膰, pow. go艂dapski, st. poczt. Kowahlen. Wilkau, ob. Wilk贸w i Wilkowo Wilkawe 1. Gross, mo偶e Wilkowie, dobra i w艣, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Prausnitz. W r. 1885 dobra mia艂y 322 ha, 4 dm. , 56 mk. 27 kat. ; w艣 43 ha, 21 dm. , 100 mk. 18 kat. . 2. W. Klein, dobra, pow, trzebnicki, par. kat. Prausnitz, ew. Karoschke. W r. 1885 dobra mia艂y 270 ha, 5 dm. , 69 mk. 11 kat. , zamek. Wilkawischken, zapewne Wy艂kowyszki, w艣, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Wilke, ob. Wilkowo. Wilkehlen 1. w艣, pow. g膮bi艅ski, st. p. Niebudszen. 2. W. , posiad艂o艣膰, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Wilken 1. w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Trakehnen. 2. W. , pow. g膮bi艅ski, st. p. Gumbinnen. 3. W. SzillgallenBarten, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. 4. W. MatzSu bell, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Jugnaten. 5. W. Gross i Klein, dobra, ob. pow. g膮bi艅ski, st. p. Gumbinnen. 6. W. , Wilkowo. Wilkenburg w kronikach krzy偶ackich, ob. Wilkija. Wilkendorf, kolonia i folw. , pow. sok贸lski, w 2 okr. poL, gm. Trofim贸wka, o 27 w. od Sok贸艂ki; kolonia ma 325 dzies. ziemi w艂o艣c; folw. , w艂asno艣膰 Karola Salzmana, 42 1 2 dzies. Wilkendorf 1. w艣, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 2. W. , w艣, pow. i艂awski, st. p. Wehlau. Wilkendorfshof, posiad艂o艣膰, pow. i艂awski, st. p. Wehlau. Wilkenhoehe, posiad艂o艣膰, pow. i艂awski, st. p. Taplacken. Wilkenszyno, . w艣, pow. sejne艅ski, ob. Jurgielew. Wilk臋sy, w艣, pow. p艂ocki, gm. Drobin, par. 艁臋g, odl. o 26 w. od P艂ocka, ma 9 dm. , 90 mk. , 156 mr. gruntu. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 52 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. bielskiego z r. 1578 w艣 W. , w par. 艁臋g, mia艂a 5 1 2 艂an. , 4 zagr. z rol膮 Pawi艅ski, Mazowsze, 20. Wilki 1. os. , pow. wielu艅ski, gm. Kamionka, par. Wierzchlas. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 18 mk. , par. Wilkenszyno Wilki Wilkickie Wilkienicze Wilkija Wilkie Wilkiele Wilkieniki Wilkieten Wilki Wilkieliszki Zrembice. 2. W. al. Piskorzeniec, folw. , pow. I konecki, gm. G贸ry Mokre, par. Pilczyca, odl. od Ko艅skich 30 w. , ma 2 dm. , 13 mk. , 1800 mr. 3. W. al. D膮browaWilki, w艣, pow. mazowie cki, gm. Szepietowo, par. D膮browa Wielka, ma I 15 dm. , 142 mk. Wilki 1. w艣 pryw. nad rz. Dzisienk膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Dzisny, 7 dm. , 38 mk. starowier贸w. 2. W. , chutor, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol. , gm. Piaski, o 16 w. od Wo艂kowyska, 45 1 2 dzies. 10 艂膮k i pastw. , 6 lasu, 10 1 2 nieu偶. , nale偶膮cej do Zwierewicz贸w i 30 dzies. do innych w艂a艣cicieli. 3. W. , okolica, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Surwiliszki, o 86 w. od Kowna. Downarowiczowie maj膮 tu 50 dzies. 10 lasu, 8 nieu偶. , D膮browscy w dw贸ch cz臋艣ciach 76 1 2 dzies. 18 lasu, 7 nieu偶. , Jodkiewiczowie 20 dzies. 6 lasu, Jurewiczowie 27 dzies. , Towginowie 54 dzies. 5 艂asu, 6 nieu偶. . 4. W. al. Wiliki, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel, o 80 w. od Nowoaleksandrowska, nale偶y do d贸br Ko藕liszki Rutkowskich Ko藕liszki, Ma艂e Szakale, Wilki i Pusty Dwor, obejmuj膮cych 1653 dzies. 851 lasu, 147 nieu偶. . 5. W. , dwor, pow. telszewski, w 1 okr. poL, gm. Gadon贸w, o 12 w. od Telsz, w艂asno艣膰 J贸zefowicz贸w, ma 123 dzies. 20 lasu, 10 nieu偶. . 6. W. , w艣, tam偶e, o 20 w. od Telsz. 7. W. , ob. Wilkija, 8. W. , osada, pow. pi艅ski, w 2 okr. pol. lubieszowskim, poprzednio w gm. Duboja, teraz za艣 w gm. Brodnica, o 32 w. od Pi艅ska. J. Krz. A. Jel. Wilki, w贸lka w gm. Rani偶贸w, pow. kolbuszowski. Wilki, os. , pow. ostrzeszowski k臋pi艅ski, par. Jank贸w Zale艣ny. Wilki 1. niem. Birkenau, w艣, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. 艢wi臋ta Siekierka. 2. W. , niem. Wilken, w艣, w dawnym powiecie piskim, na pld. od Piszu, nad rz. Pis膮. Dzi艣 pod t膮 nazw膮 nie istnieje. Jan, Micha艂 i Stanis艂aw, bracia Wilkowie Wolf, zak艂adaj膮 t臋 w艣 r. 1445. Henryk Krosta, ststa piski, zatwierdza Wojtka, Mateusza i Paw艂a Sulim贸w w posiadaniu 7 1 2 w艂. nad Pisz膮 Wod膮, nadanych prawem magdeb. , kt贸re im niegdy艣 ststa Heideck przekaza艂 K臋trz. O ludn. poL, 424. 3. W. , niem. Wilken, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Ja艅sbork Johannisburg, Wilkiany, w艣 i dw贸r nad Szwekszniel膮, pow. rossie艅ski, gm. i par. Szweksznie, o 120 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 hr. Plater贸w, 3499 dzies. 1760 lasu, 653 nieu偶. . Kaplica katol. p. wez. Serca Jezusowego, kt贸r膮 w 1776 r. z drzewa wzni贸s艂 k艣. Kownacki. Wilkickie, okolica, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. 呕agory, o 56 w. od Szawel. Mieszcza nie Wilkiccy maj膮 tu 57 dzies. Wilkie, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Wewir偶any, o 117 w. od Rossie艅. Wilkiele 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Ponedel, o 75 w. od Nowoaleksandrowska. W艂o艣c. Stoskanisy maj膮 tu 68 dzies. 14 lasu, 8 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Poniewie藕a. Wilkieliszki, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. i par. Syntowty, odl. od W艂adys艂awowa 14 w. , ma 23 dm. , 197 mk. Jedna z osad w艂o艣c. ma 91 mr. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 268 mk. Wilkienicze, jezioro, w pow. trockim, pod za艣c. 艢wiejniany. Wilkieniki, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par, Lejpuny, odl. od Sejn 36 w. , ma 43 dm. , 330 mk. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 93 mk. Wilkieniki, w艣, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwor, okr. wiejski Lemiany, 12 dusz rewiz. Wilkieten, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Proekuls. Wilkija al. Wilkinie, jezioro, w pow. sejne艅skim, w dobrach Lejpuny. D艂ugie 3 1 2 w. od p艂d. ku p艂n. , szerokie 1 2 w. ; brzegi ma bezle艣ne, wzg贸rkowate. Po brzegach wsi Bartoszuny, Sienka艅ce, Nieluba艅ce. Wilkija 1. w艣 i folw. 艣r贸d kilku jezior, pow. sejne艅ski, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 35 w. , ma m艂yn wodny, tartak, 14 dm. , 89 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 15 mk. , par. Lejpuny. Dobra W. al. Wiktoryn sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. , attyn. Laszwan, Smoliszki i Szy艂alis, jezior Niew艂edzis, Mekszrajtys i B艂udalis, rozl. mr. 1054 gr. orn. i ogr, mr 278, 艂膮k mr. 167, lasu mr. 536, wody mr. 56, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 16; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 6, mr. 228; w艣 Wiktoryn os. 2, mr. 7; w艣 Szatury os. 9, mr. 388; w艣 Ku艂a艅ce os. 4, mr. 211; w艣 Smoliszki os. 8, mr. 184. 2. W. , folw, i dobra nad Niemnem, pow. w艂adys艂awowski, gm. Dobrowola, par. Poniemo艅, odl. od W艂adys艂awowa 56 w. , pok艂ady wapienia, m艂yn wodny, 98 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 26 mk. O fabryce p艂贸tna tu za艂o偶onej podano ju偶 szczeg贸艂y w opisie folw. Dobrowola, w pow. maryampolskim. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1892 z fol. W. i Domaniny, rozl. mr. 1315 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 295, 艂膮k mr. 177, pastw. mr. 108, 艂asu mr. 158, w odpadkach mr. 36, wody mr. 12, nieu偶. mr. 33; bud. drew. 19; folw. Domaniny gr. orn. i ogr, mr. 206, 艂膮k mr. 30, pastw, mr. 73, lasu mr. 184, nieu偶. mr. 3; bud. drew. 9; lasy nieurz膮dzone. Wilkijska puszcza, wed艂ug Rewizyi Puszcz w r. 1559, rozpoczyna艂a si臋 od rzki Wilkiei i Niemna a偶 do Szuszwy, wzd艂u偶 ku granicy Jaswie艅skiej. Nast臋puj膮ce by艂y w niej ost臋py Narejk贸w, Werupa, Szu艂upis, Karpis, 呕wikini, Rojsto, Warszel, Sebiki. Br, Ch, Wilkija, niem. Wilze, rzeczka, w gub. kowie艅skiej i kurlandzkiej, prawy dop艂. rz. Szwety Schwedt, uchodzi w par. mitawskiej. Przy Wilkiany Wilkija Wilkischken Wilki艅szczyzna Wilkinie Wilkinia Wilki艅ce Wilkiszki biera od praw. brz. strum. Wingrys, Werele i Kiw臋, od lewego za艣 Kwietupis. Wilkija 1. al. Wilki, w kronikach krzy偶ackich Wilkenberg, w S艂owniku Echarda mylnie Wilkiszki, mko i dobra nad Niemnem, miedzy uj艣ciami Dubissy i Niewia偶y, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, gm. Wilkija, o 28 30 w. na p艂n. zach. od Kowna, przy dr. poczt. do Jurburga. W 1859 r. by艂o tu 100 dm. , 1181 mk. , w tem 848 偶yd贸w obecnie 1377 mk. , ko艣ci贸艂 par. kat. , dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d okr臋gu policyjnego dla 5 gmin powiatu W. , Eleonor贸w, Krasnesio艂o, 艢redniki i Wielona, zarz膮d gminy, szko艂a ludowa, st. poczt. , przysta艅 na Niemnie. Targi odbywaj膮 si臋 co poniedzia艂ek, jarmarki za艣 cztery razy do roku 19 marca, 23 kwietnia, 26 czerwca i 21 wrze艣nia. Ko艣ci贸艂 katol. paraf. , z drzewa wzniesiony w 1542 r. przez Zygmunta I a w 1751 r. odbudowany. Parafia katol. , dekanatu wielo艅skiego, 5910 wiernych. Kaplica 艣w. Barbary w Pocztowie. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂d. i p艂d. wsch. z gub. suwalsk膮, od wsch. z gm. Krasnesio艂o i Jaswojnie, od p艂n. z gm. Ejrago艂a, od zach. przez Dubiss臋 z gm. Ejrago艂膮 i 艢redniki, obejmuje 50 miejscowo艣ci, ma 236 dm. w艂o艣c. okok 428 nale偶膮cych do innych stan贸w, 5338 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 5004 dzies. ziemi. W XIV w. by艂a tu ma艂a twierdza litewska, kt贸r膮 gdy obiegli Krzy偶acy w 1388 r. , za艂oga spaliwszy zamek, usz艂a w lasy. Odbudowan膮 w 1391 r. 呕mujdzini oddali Witoldowi, id膮cemu z w. mistrzem przeciwko Litwie. Na polach tutejszych w 1384 r. Jagie艂艂o ze Swidrygaj艂膮 znie艣li zast臋p Krzy偶ak贸w, dowodzony przez komtura ragneckiego Wiganda, kt贸ry zostawi艂 po sobie wierszowan膮 kronik臋 niemieck膮, prze艂o偶on膮 p贸藕niej na proz臋 艂aci艅sk膮 przez jednego z przyjaci贸艂 D艂ugosza. Nast臋pnie W. nale偶a艂a do w艂o艣ci kr贸lewskich i by艂a g艂贸wnem miastem powiatu, kt贸ry pod艂ug popisu szlachty ks. 偶mujdzkiego z 1527 r. stawia艂 na wyprawy wojenne 161 koni licz膮c po 1 koniu z 8 w艂贸k. Chor膮偶ym powiatu by艂 w贸wczas Michaj艂o Stanis艂awowicz. W 1549 r. Zygmunt August nada艂 W. 偶onie swej Barbarze. Pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1569 r. stanowi艂a uposa偶enie sto艂u kr贸lewskiego. Metr. litewskie wymieniaj膮 jako najdawniejszych stst贸w wilkijskich Jana Radziwi艂艂a 1495 1501, Dobka Ski艂ondowicza 1522, Aleksandra Chodkiewicza 1522 1547, Hieronima Chodkiewicza 1550 54, Jana Hajk臋 1566, kn. Aleksandra Po艂ubi艅skiego 1586 r. , W drugiej po艂owie XVIII w. sstwo te posiad艂 Zabie艂艂o, op艂acaj膮c 3057 z艂p. 14 gr. kwarty. Na sejmie z r. 1773 5 Stany Rzpltej nada艂y te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Antoniemu Zabielle, 艂owczemu w. ks. liew. , wraz z 艂膮k膮 Wodess膮 i wysp膮 Langas. W 1792 r. Stanis艂aw August potwierdzi艂 prawa miejskie. Opis mka poda艂 Tygodnik Ilustrowany z 1889 r. 346. Obecnie dobra W. nale偶膮 do d贸br Lesnopol hr. Benedykta Tyszkiewicza Lesnopol, Jagminiszki, Stanis艂awowo, Wilkija, Po cztowo i Podawgowo呕abiszki, obejmuj膮cych 2679 1 2 dzies. 48 lasu, 166 nieu偶. 2. W. , za艣c, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 32 w. od Poniewie偶a. J. Krz. Wilkija al. Wilkijskie, inna nazwa jeziora La艣miady, w pow. 艂eckim. Wilkiszki, za艣c w艂o艣c. nad jez. Gie艂usze, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 7 1 2 w. od Wilna, 4 dm. , 34 mk. katol. Wilki艅ce, w艣 na lewym brzegu Wilii, pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca o 16 w. , okr. wiejski Bujwidze, o 38 w. od Wilna, 7 dm. , 39 mk. katol. , m艂yn wodny; nale偶y do d贸br Korejwiszki Or艂owskich. Wilkinia 1. osada, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 41 w. od Poniewie藕a. 2. W. , karczma, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 75 w. od Poniewie藕a. Wilkinie 1. za艣c. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 7 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 56 w. od Poniewie藕a. Wilki艅szczyzna, w艣, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kajryszki, o 38 w. od Trok, 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Wilkischken 1. w艣, pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. 2. W. , w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Ne Argeningken. Wilkiszki, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Pojeziory, par. Wy艂kowyszki odl. 3 w. , ma 3 dm. , 32 mk. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 24 mk. Wilkiszki 1. al. Wi艂kiszki, w艣 nad jeziorem t. naz. , pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie o 3 w. , okr. wiejski Pasieki, o 21 w. od Trok, ma 5 dm. , 45 mk. kat. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br D臋bino, dawniej Seweryna Roemera, nast臋pnie hr. Tyszkiewicza. 2. W. , w艣 i folw. nad rzk膮 艁omian膮, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. 呕o艣le o 10 w. , okr. wiejski Smilgi, o 45 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 50 mk. 3 prawos艁, 41 katol. , 5 starow. i 1 ewang. , w艣 za艣 14 dm. , 154 mk. kat. i 5 偶yd贸w w 1865 r. wraz ze wsi膮 Szoknie 78 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Po艂ome艅 Gegerstat贸w. Posiada kaplic臋 katol. par. 呕o艣le. 3. W. czy Wilniszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Niemen czyn o 5 1 2 w. , okr. wiejski Podkrzy偶; 15 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Bezdany 艁opaci艅skich. 4. W. , za艣c. pod艂ug spisu z 1865 r. w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 5 w. , o 60 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. katol. 8 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Roupiszki. 5. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , o 23 w. od Wilna, 4 dm. , 26 mk. katol. 6. W. , w艣 i folw. nad Mereczank膮, pow. Wilkija Wilkoki wile艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 14 w. , okr. wiejski Paw艂贸w, o 30 w. od Wilna, ma 29 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Dmochowskich. Spis z 1866 r. podaje w艣, maj膮c膮 5 dm. , 40 mk. katol. i os. karcz. , 1 dm. , 12 mk. 偶yd贸w. 7. W. Merecz, pow. wile艅ski, ob. MereczWilkiszki, 8. W. , za艣c, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Kowna. 9. W. , mko, pow. kowie艅ski, mylnie, ob. Wilkija. 10. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Tauroginy. 11. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. 12. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Poniewie藕a. 13. W. , dwa dwory i okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Pompiany, o 21 w. od Poniewie藕a. Maja tu Ple艣niewiczowie 20 dzies. 1 nieu偶. , Szenferowie 100 dzies. , Jankiewiczowie 30 dzies. , Jackiewiczowie 50 dzies. 14. W. , dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 24 w. od Rossie艅. 15. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szyd艂贸w, o 21 w. od Rossie艅. 16. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Erzwi艂ek, o 40 w. od Rossie艅. W艂o艣c Bru偶as ma tu 11 dzies. , Kajrewiczowie 22 1 2 dzies. 17. W. , dw贸r, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, o 30 w. od Szawel. Jankiewiczowie w W. i Tadyszkach maja 154 dzies. 7 lasu, 1 nieu偶. . 18. W. , w艣, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 30 w. od Telsz. 19. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. 呕mujdki, o 23 w. od Wi艂komierza, J Krz. Wilklauken, os. , pow. pi艂ka艂owski, st. poczt. Lasdehnen. Wilknitt, posiad艂o艣膰, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Lichtenfeld. Wilkobole, ob. Wi艂kobole. Wilkobole, folw. szl. , pow. trocki, w 1 okr. poL, o 18 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol Wilkocie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Wilkocin, w XVI w. Wilgoczyn, Wilkoczyn, w艣, pow. opatowski, gm. i par. Wa艣ni贸w. Nie podana w nowszych spisach urz臋dowych. W 1827 r. mia艂a 8 dm. , 49 mk. Wspomina t臋 w艣 D艂ugosz w opisie par. Wa艣ni贸w L. B. , II, 475. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. Marcin Wilkocki p艂aci艂 od 1 4 艂anu, 2 zagr. z rola, Miko艂aj Wilkocki od 1 4 艂anu, 2 zagr. z rol膮, 1 kom. Pawi艅ski, Ma艂op. , 195. Vilkocz, ob. Wilkowec. Wilkojatka, nazwa strumienia, w pow. 艂ukowskim, daj膮cego pocz膮tek rzeczce Bystrzycy dop艂. Ty艣mienicy. Zapewne nazwa ta ma zwi膮zek z nazw膮 bagna Jata. Wilkojeziory, folw. , pow. wy艂kowyski, gm. Olwita, par. Wy艂kowyszki. Nie podany w nowszych spisach. W r. 1827 mia艂 1 dm. , 21 mk. Wilkoki, w艣, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Telsz. Wilkokuk, ob. Wi艂kokuk. Wilko艂az 1. w dok. Wilkolas, w艣 przy 藕r贸d艂ach rzki Urz臋d贸wki, pow. janowski, gm. i par. Wilko艂az, przy drodze bitej lubelskokra艣nickiej, odl. od Lublina 40 w. a od Kra艣nika 12 w. , od Janowa 41 w. , st. poczt. Kra艣nik. We wsi ze 藕r贸de艂 pod folw. G贸rnym wyp艂ywa strumie艅, kt贸ry w dalszym biegu ku os. Urz臋d贸w przybiera nazw臋 Urz臋d贸wki i pod Dzierzkowicami wpada do Str贸偶y al. Wyznicy. Grunta gliniaste, ci臋偶kie lecz urodzajne, pok艂ady kamienia i opoki. Dwa oddzielne folwarki, nale偶膮ce do ordynacyi Zamoyskich, pod nazw膮 W. G贸rny i W Dolny, pierwszy ma 840 mr. , drugi 670 mr. Zostaj膮 w dzier偶awie; folw. W. poduchowny 265 mr. , nale偶y do Niecieckiej. W艣 ma 209 dm. , 1900 mk. i 2075 mr. ziemi oraz w zamian za serwituty wydzielano na w艂asno艣c w艂o艣cian z las贸w ordynackich 400 mr. W r. 1827 by艂o 142 dm. , 1011 mk. Dobra W. , nale偶a艂y do dominium Kra艣nik i 艂膮cznie z tem偶e stanowi艂y kolejno w艂asno艣膰 Gorajskich, T臋czy艅skich, ks. Olelkowicz贸w S艂uckich, gdy za艣 ta ostatnia rodzina w ko艅cu XVI w. wygas艂a, W. wraz z Kra艣nikiem wcielonym zosta艂 do ordynacyi Zamoyskich z tej przyczyny, 偶e Anna Ossoli艅ska, c贸rka Doroty z T臋czy艅skich Ossoli艅skiej, by艂a pierwsz膮 偶on膮 Jana Zamoyskiego, hetmana w. kor. ob. Kra艣nik. W po艂owie XV w. jestto w艣 ko艣cielna mi臋dzy Urz臋dowem i Bychaw膮, w艂asno艣c kr贸lewska, ma 艂any km. , karczmy kr贸l. z rol膮, zagr. z rol膮, folw. kr贸lewski, z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 10 grzyw. , dawano plebanowi. By艂y tam tak偶e 3 艂any duchowne, karczma z rol膮, kt贸ra p艂aci艂a czynszu 1 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 551, 552. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego w r. 1531 w艣 W. p艂aci od 4 1 2 艂an. a Wola Wilko艂azka od 10 艂an. i m艂yna. W r. 1676 ze wsi W. p艂aci pog艂贸wne Jerzy Szornel, s臋dzia ziemski lubelski, od siebie, 偶ony, 4 c贸rek, pani Dydy艅skiej, 3 os贸b z rodziny, 15 dworskich, 3 偶yd贸w i 476 poddanych Pawi艅ski, Ma艂op. , 355 i 47a. Pierwotna erekcya ko艣cio艂a paraf. pod艂ug wizyty k艣. Skarszewskiego, biskupa lubelskiego, z r. 1801 si臋ga 1440 r. , lecz obecnie istniej膮cy ko艣ci贸艂 murowany, p. w. 艣w. Jana Chrz. , zbudowany zosta艂 r. 1653 kosztem Zamoyskich, jak o tem przekonywa napis wykuty w 艣cianie na 艂uku prezbiteryum, lecz gdy skutkiem staro艣ci grozi艂 upadkiem, najpierw w 1824 r. a nast臋pnie w 1867 r. odrestaurowano go kosztem parafian i ordynata Tomasza Zamoyskiego. Opis ko艣cio艂a pomie艣ci艂 W艁 K. Zieli艅ski w Tyg. Illustr, z 1868 r. I, str. 52. Parafia W. dek. janowski posiada do 3000 dusz. W sk艂ad tej偶e wchodz膮 wsi Wilko艂az, K艂odnica G贸rna, K艂odnica Dolna, K臋pa, Bia艂owody, Emilk贸w, Osiny, Ryczyd贸艂, W贸lka Rudnicka, Rudnik Szlachecki, Zalesie. Gmina W. ma 4036 mk. 19 praw. , 20 prot. , 75 偶yd. , i rozleg艂o艣ci 15896 mr. , zawiera w sobie te偶 same miejscowo艣ci co i parafia a nadto wie艣 Pu艂ankowice, nale Wilko艂az Wilkokuk Wilklauken Wilkojeziory Wilkojatka Wilkocin Wilkocie Wilkobole Wilknitt Wilklauken Wilkoszewice Wilkomia Wilkomeden Wilko艂ek Wilko艂ek 偶膮c膮 do par. Kra艣nik. W. posiada szkole elementarna, dom schronienia dla starc贸w, przy ko艣ciele ufundowany. 2. W. , w艣, w par. Rudno, podana w spisie z r. 1827 by艂o 29 dm. , 140 mk. , jest to w艂a艣ciwie Wielkolas Wielgolas, w pow. lubartowskim. Ob. Wielkolas 2. Wilko艂ek, kol. i os. le艣. , pow. sieradzki, gm. Z艂oczew, par. Unik贸w, odl. od Sieradza 24 w. ; kol. ma 8 mk. ; os. le艣. 1 dm, Ludno艣膰 podana razem z ludno艣ci膮 wsi Unik贸w. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 20 mk. Wilkomeden, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kukoreiten. Wilkomia al. Wilkomie, folw. z le艣nicz贸wk膮 Sto艂e偶yn膮. , pow. w膮growiecki, par. Panigr贸d, szko艂a kat. , poczta i st. kol. Wapno, okr. komis. w Go艂a艅czy. Ma 2 dm. , 9 mk. W. 艁. Wilkomir, ob. Wilkomierz. Wilkonice, folw. , pow. gr贸jecki, gm. i par. Lipie, odl. 12 w. od Gr贸jca, ma 238 mr. 227 roli; bud. mur. 9, drew. 5; pok艂ady torfu. Wilkonice, te偶 Wilkowice, w dok. Wilkonis bona, w艣 nad rzk膮 D膮bro藕n膮, pow. krobski gosty艅ski, na zach. od Kobylina, p艂d. zach. od P臋powa, mi臋dzy Jutrocinem a Krobi膮, okr. komis. w Krobi, par. i st. dr. 偶el. P臋powo, poczta D艂onie, szko艂a katol. w miejscu, s膮d w Rawiczu. Ma 25 dm. , 125 ha, 193 mk. kat. Obszar dwor. ma 390 ha, z czystym dochodem 6463 mrk i 106 mk. 96 katol. . R. 1310 nale偶a艂y W. do pow. ponieckiego. P贸藕niej w艂asno艣膰 Miaskowskich i Wilkowskich. R. 1793 J贸zefa Krzyckiego, kaszt. krzywi艅skiego. Dzi艣 wposiadaniu Niemca. W. 艁. Wilkoniczki, w dok. Wilkonice minor, w艣, w pow. krobskim gosty艅skim, na zach. Kobyli na, par. i st. dr. 藕el. P臋powo, szko艂a w Wilkonicach, okr. komis. Krobia, poczta D艂onie. Folw. ma 5 dm. , 89 mk. , nale偶a艂 zawsze do Wilkonic; w艣 ma 9 dm. , 59 mk. , 40 ha. W. 艁. Wilkonosza, w艣, pow. s膮decki, na p艂d. wsch. od Zbyszyc, na praw. brzegu Dunajca, wzn. 391 mt. npm. Sk艂ada si臋 wraz z obszarem wi臋k. pos. z 16 dm. i 134 mk. rz. kat. Par. w Zbyszycach. Pos. wi臋k. Zar臋bskich wynosi. 94 mr. roli, 5 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 14 mr. pastw. , 35 mr. lasu, 3 mr. nieu偶. i 530 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 62 mr. roli, 6 mr. Iak i ogr. i 12 mr. pastw. Zdaje si臋, i偶 osada powsta艂a po r. 1674, niespotykamy bowiem pierwej tej nazwy. Gra niczy na pln. z Sienn膮 i Zbyszycami, na pld. z Wol膮 Kurowsk膮. Mac. Wilkopedzie, w艣, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Pu艅sk, odl od Suwa艂k 26 w. , ma 2 dm. , 225 mk. Wilkopole ob. t. II, 726, jestto Wielkopole. Wilkoroj艣cie, w艣, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Janiszki o 2 w. , 8 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br 艁abejkiszki Zaj膮czkowskich. Wilkory, w艣, pow. rossie艅ski, par. Niemokszty. Wilkoschen, w艣, pow. g膮bi艅ski, st. p. Gumbinnen. Wilkostowo 1. w艣, pow. inowroc艂awski, na pld. od Gniewkowa i S艂u偶ewa, par. Nowa Grabia, okr. kom. i poczta D膮browa Louisenfelde, st. kol. Gniewkowo Argenau, szko艂a katol. w W. Opokach, s膮d w Inowroc艂awiu, 35 dm. , 407 ha, 196 mk. 136 kat. i 6 偶yd. , 2. W. , huby, tam 偶e, maj膮 18 dm. , 206 ha, 167 mk. 6 kat. . We d艂ug reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 w艣 W. , w par. Grabie, mia艂a 4 艂an. , 3 zagr. Kaczkow ski p艂aci艂 od 5 艂an. , 3 zagr. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 5. . W. 艁. Wilkoszewice, w艣, folw. i m艂yn wodny, pow. piotrkowski, gm. Gorzkowice, par. Rozprza. Le 偶膮 przy linii dr. 偶el. warsz. wied. , o 4 w. od Gorzkowie a 16 w. od Piotrkowa, maj膮 26 dm. , 208 mk. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 108 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 222 gr. orn. i ogr. mr. 118, 艂膮k mr. 70, pastw. mr. 23, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 7, drew. 15; p艂odozm. 7pol. W艣 W. os. 24, mr. 145. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Rozprzy. Kmiecie dawali te藕 kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 192. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrowskiego z r. 1552 w艣 W. mia艂a os. 4, 艂an. 2 1 2 Pawi艅ski, Wielkop. , II, 253. Por. Mojkowice, Br. Ch, Wilkosznie, jezioro, w pow. trockim. Wilkotupie, za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wi艂komierza. Wilk贸w 1. Polski, 2. W. Niemiecki i 3. W. Nowy, trzy wsi, pow. sochaczewski, gm. i par. G艂usk, par. ewang. Wyszogr贸d. W. Polski ma 389 mk. , 1119 mr. ; W Niemiecki 120 mk. , 541 mr. ; W. Nowy 278 mk. , 457 mr. W 1827 r. W. Pol. mia艂 52 dm. , 419 mk. a W. Niem. 12 dm. , 109 mk. R. 1440 Ziemowit, ks. mazowiecki, sprzedaje t臋 wie艣 bratu ks. W艂adys艂awowi Kod. Maz. , 199, 200. Wed艂ug reg. pob. pow. sochaczewskiego z r. 1579 w艣 Wilkowo, w par. G艂usko, mia艂a 11 艂an. , 9 zagr. , 2 kom. , 1 rzem. Pawi艅ski, Mazowsze, 143. 4. W. , w艣 i folw. , pow. gr贸jecki, gm. Lipie, par. Wilk贸w, odl. 14 w. od Gr贸jca, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, gorzelni膮, m艂yn wodny, 618 mk. W 1827 r. by艂o 56 dm. , 508 mk. Wr. 1884 folw. W. rozl. mr. 1202 gr. orn. i ogr. mr. 652, 艂膮k mr. 63, lasu mr. 452, nieu偶. mr. 35; bud. mur. 9, drew. 16; p艂odozm. l0pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 77, mr. 1163; w艣 Annopol os. 19, mr. 305. Por. Czes艂awin, Ko艣ci贸艂 i parafi膮 za艂o偶y艂 podobno w r. 1330 Krzysztof Wilski. W r. 1392 we wsi Wilkowo 艂an zwany Uprza艂ka nadaje Piotr z Ma艂ocic augustyanom w Rawie Kod. Maz. , 115. W r. 1579 siedzieli tu cz臋艣ciowi w艂a艣ciciele Wilkowscy czy Wilscy. Walenty i Jan p艂acili od 3 lan. , Wawrzyniec od Wilkonice Wilkoniczki Wilkonosza Wilkopedzie Wilkopole Wilkoroj艣cie Wilkory Wilkoschen Wilkostowo Wilkomir Wilkosznie Wilkotupie Wilk贸w Wilk贸w Wilk贸w 2 1 2 艂an. , 3 zagr. , 1 kom. , Mateusz od 3 lan. , Joachim od 2 3 8 艂an. , Miko艂aj i Kasper ka偶dy od 2 3 8 艂an. , Jan syn Andrzeja od 1 rzem. By艂a te偶 Wola Wilkowsk膮, w kt贸rej Mateusz mia艂 1 lan a Jan 1 2 艂any Pawi艅ski, Mazowsze, 172. W. par. , dek. gr贸jecki. 1532 dusz. 5. W. , dwie kolon. nad rzeka Be艂d贸wka, pow. 艂臋czycki, gm. Dalik贸w, par. Ka艂贸w, odl. od 艁臋czycy 23 w. ; la kol. ma 29 dm. , 274 mk. ; 2a kol. 23 dm. , 229 mk. ; obszaru og贸艂em 524 mr. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 181 mk. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Fu艂ki. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 Jan Fulkowski mia艂 tu 2 艂any Pawi艅. , Wielk. , n, 66. 6. W. , w艣 i folw. nad rzeka Wart膮, pow. koni艅ski, gm. Staremiasto, par. Konin, odl. od Konina 2 w. ; w艣 ma 47 dm. , 372 mk. ; folw. 2 dm. , 3 mk. ; os. i karcz. 2 dm. , 8 mk. W r. 1827 by艂o 22 dm. , 279 mk. Jestto przedmie艣cie Konina. Franczko haeres de W. wyst臋puje w dok. z r. 1357 Kod. Wielkop. , n. 1363. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶y do par. w Nowym Koninie. Kmiecie daj膮. plebanowi meszne po mierze owsa i 偶yta, podobnie偶 karczmarze i so艂tysi 艁aski, L. B. , I, 240. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 by艂o tu 10 kmieci, osiad. na 9 1 3 zrzebiach, dzia艂贸w pustych 7. Doch贸d wynosi艂 z艂. 30 gr. 13 den. 15 Lustr. , V, 70. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579 w艣 W. , nale偶膮ca do starostwa koni艅skiego, mia艂a 4 1 2 艂an. , 1 zagr. , 2 rzem. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 224. 7. W. , w艣 i folw. , pow. w艂oszczowski, gm. i par. Irz膮dze, odl. 35 w. od W艂oszczowy, ma pok艂ady wapienia i torfu; piec wapienny tu istnia艂 poprzednio. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 337 mk. W r. 1880 folw. W. rozl. mr. 964 gr. orn. i ogr. mr. 459, 艂膮k mr. 79, pastw. mr. 20, lasu mr. 365, nieu偶. mr. 51; bud. mur. 6, drew. 13; p艂odozm. 11pol. ; las urz膮dzony. W艣 W. os. 77, mr. 296; w艣 Rudno os. 9, mr. 16. Wymieniony w dok. z r. 1257 Kod. dyp. poL, I, 80. Dziesi臋ciny z W. nadane zosta艂y r. 1257 klasztorowi w Zawicho艣cie Kod. Ma艂op. , I, 53, 71. W po艂owie XVI w. w艣 W. , w par. Irz膮dze, w艂asno艣膰 szlachty h. Gryff, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych p艂acono dziesi臋cin臋 snopow膮 i konopn膮. By艂a tam karczma, zagr. , m艂yn; Folw. dawa艂 dziesi臋cin臋 pleban. w Rokitnie. Pewne role za艣 w Kidowie D艂ugosz, L. B. , III, 324. Wed艂ug reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 Jan Wilkowski p艂aci艂 od 3 1 2 艂an. km. , 3 zagr. bez roh, 2 bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. , 70. 8. W. , w艣 w par. Wzd贸艂 dzi艣 pow. kielecki, gm. Bodzentyn. Nie wymieniona w nowszych spisach. W 1827 r. mia艂a 12 dm. , 85 mk. 9. W. , obr臋b le艣ny w le艣nictwie bodzenty艅skim, w pow. kieleckim, gm. G贸rno. 10. W. , w艣 i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, odl. 21 w. od Miechowa. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮dowych Hebd贸w. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 190 mk. W r. 1887 dobra W. sk艂ada艂y si臋 z folw. W. i Brzeziny, rozl. mr. 470 gr. orn. i ogr. mr. 381, 艂膮k mr. 24, pastw. mr. 2, lasu mr. 46, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 15; p艂odozm. 8 i 14pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 26, mr. 116; w艣 Brzeziny os. 4, mr. 23. W po艂owie XVI w. w艣 ta, w艂asno艣膰 opactwa ty nieckiego, mia艂a 12 艂an. km. , karczm臋 z rol膮, 4 zagr. z rol膮. Dziesi臋cin臋 dawano kanonii topolskiej w katedrze krakowskiej. Warto艣膰 jej wy nosi艂a do 16 grzyw. Dwor klasztorny z rolami folwarcznemi nikomu nie daje dziesi臋ciny. Dw贸r ten uprawia tak偶e pewne role kmiece, z kt贸rych daje dziesi臋cin臋 kanonikowi in gonitwam D艂u gosz, L. B. , I, 144. Wed艂ug reg. pob. pow. pro szowskiego z r. 1581 Rafa艂 Brzychwa p艂aci艂 od 7 艂an. km. , 4 zagr. z rol膮, 2 kom. z byd艂em Pa wi艅ski, Ma艂op. , 20. 11. W. , pow. stopnicki, ob. Wilkowa, 12. W. Opolski i W. Polanowski, dwie wsi nad rzk膮 Chodel, pow. nowoaleksan dryjski, gm. Szczekark贸w, par. Wilk贸w. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany i dom schronienia dla ubogich. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 98 mk. W po 艂owie XV w. Wilk贸w, w艣 ko艣cielna mi臋dzy Sol cem a Kazimierzem, nale偶a艂a w po艂owie do Kazi mirskiego h. Rawa, a w drugiej po艂owie do Jana Drzewieckiego, mia艂a 3 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 grzyw. , p艂acono klaszto rowi 艣w. Krzy偶a. Folw. dawa艂 dziesi臋ciny pleban. w Wilkowie. By艂y 2 karczmy, role i 艂膮ki nale偶膮 ce do parafii D艂ugosz, L. B. , II, 545, 555. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 p艂acono tu od 1 艂anu. R. 1676 w cz臋艣ci kla sztornej by艂o 39 poddanych a Tomasz G艂uski mia艂 28 Pawi艅ski, Ma艂op. , 257 i 47a. Obecny ko艣ci贸艂 wzniesiony podobno przez Gluskich, dzie dzic贸w wsi, zapewne w ko艅cu XVII w. W. par. , dek. nowoaleksandryjski dawniej chodelski, 4812 dusz. Br. Ch. Wilk贸w, ob. Wilkowo. Wilk贸w 1. niem. Wilkau, 1307 Vylkow, 1308 Wylkowin, dobra i w艣, pow. 艣widnicki, par. ew. 艢widnica, kat. Weizenrodau. W r. 1885 dobra mia艂y 270 ha, 10 dm. , 99 mk. 27 kat. ; w艣 380 ha, 53 dm. , 485 mk. 129 kat. , zamek. 2. W. , w艣, pow. pr膮dnicki, par. ew. G艂ogowa G贸rna, kat. Wierzch Deutsch Muellmen. W r. 1885 mia艂a 524 ha, 53 dm. , 327 mk. kat. 3. W. , niem. Wilkau, 1305 Wilk贸w, dobra i w艣, pow. pr膮dnicki, par. kat. Schmellwitz, ew. Gross Peterwitz. W r. 1885 dobra mia艂y 434 ha, 6 dm. , 127 mk. 60 ew. ; w艣 87 ha, 50 dm. , 295 mk. 86 ew. , zamek. 4. W. , niem. Wilkau, 1357 Wilcow, dobra i w艣 nad Odr膮, pow. g艂ogowski, par. ewang. Szlichtyngowa, katol. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 685 ha, 5 dm. , 88 mk. 18 kat. ; w艣 366 ha, 90 dm. , 512 mk. 143 kat. . Ko艣ci贸艂 par. katolicki i szko艂a. 5. W. , niem. Wilkau Gross, 1370 Wilkow, dobra i w艣, pow. niemczy艅ski, par. ew. w miejscu, kat. Niemczyn. W r. 1885 dobra mia艂y 339 ha, 8 dm. , 142 mk. 34 kat. ; w艣 392 ha, 68 dm. , 605 Wilkowen mk. 69 艂at. , zamek staro偶ytny. 6. , W. , niem. Wilkau Nieder, Wilkowa, 1353 Wilkaw, 1362 Wilkow, dobra i w艣, pow. namys艂owski, par. kat. i ew. Namys艂贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 179 ha, 10 dm. , 212 mk. 80 kat. ; w艣 mia艂a 899 ha, 64 dm. , 438 mk. 76 kat. . Wilkowa al. Wilk贸w, w艣 i folw. , pow. stopnicki, gm. 艁ubnice, par. Beszowo. W艣 ma 25 os. , 469 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁ubnice. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 188 mk. Wilkowa Wie艣 al. Czarn贸w Wilkowo, folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Pass, par. Leszno, odl. 8 w. od B艂onia, o 36 w. od Warszawy, ma 115 mk. , 375 mr. rozl. ; gleba w po艂owie pszenna. W艂asno艣膰 Tadeusza Krakowskiego. Bo w艂o艣cian nale偶y 7 mr. R. 1827 by艂o 12 dm. , 73 mk. Wed艂ug. reg. pobor. pow. sochaczewskiego w r. 1579 w艣 Cziarnowo Wilkowo p艂aci艂a z cz臋艣ci Alberta Zygmuntowicza i Piotra Wilka od 1 2 艂anu, 2 ogrod. Pawi艅ski, Mazowsze, 153. Ob. Czarn贸w 2. Wilkowce 1. pow. p艂o艅ski, ob. Wilkowiec. 2. W. al. Wilkowce, pow. sejne艅ski, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 46 w. , ma 45 dm. , 305 mk. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 204 mk. Nale偶y do d贸br Liszk贸w. Wilkowce, s艂ow. Vilkovce, w臋g. Vilk贸cz, niem. Kunzendorf, w艣 na W臋grzech, w hr. spiskiem, pow. tatrza艅skim, na stokach g贸r Lesek 870 mt. i Hradek 903 mt. i nad pot. Twaro偶na praw. dop艂. Popradu. W r. 1890 by艂o 134 mk. 129 S艂owak贸w i 5 Niem. , 129 rz. kat. i 7 izrael. , 24 dm. i 548 mr. Rz. kat. par. w Twaro偶ni Durstdorf, sad pow. i urz膮d podatk. w Lewoczy; poczta i st. dr. 藕el. w Kezmarku. Wilkowen, ob. Wilkowo. Wilkowice 1. w艣 i folw. , pow. w艂oc艂awski, gm. 艢mi艂owice, par. Choce艅, odl. 18 w. od W艂oc艂awka, ma 177 mk. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 127 mk. , par. Kowal. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 607 gr. orn. i ogr. mr. 528, 艂膮k mr. 41, lasu mr. 24, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 11 p艂odozm. 13pol. W艣 W. os. 46, mr. 127. W. , Wilkowiczki i Baruchowo by艂y w艂asno艣ci膮 Stanis艂awa D膮mbskiego, podkomorzego brzeskokujawskiego, starosty dybowskiego Z艂ota ks. , Y, 31. 2. W. , w艣 i folw. , pow. rawski, gm. Wa艂owice, par. Wysokienice, le偶a w punkcie przeci臋cia si臋 drogi bitej z Brzezin do Rokicin z lini膮dr. 藕el. 艂贸dzkiej, 8 w. od Rawy, maj膮. 28 dm. , 280 mk. W 1827 r. by艂o 30 dm. , 219 mk. W r. 1879 folw. W. rozl. mr. 1082 gr. orn. i ogr. mr. 979, 艂膮k mr. 92, wody mr. 1, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 6, drew. 9. W艣 W. os. 42, mr. 465. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an. km. pobiera艂a kollegiata 艂owicka, folw. dawa艂 pleban. w Wysokienicach, role folw. za艣 dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Kurzeszynie 艁aski, L. B. , I, 241 i U, 292. Wed艂ug reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 w艣 W. , w par, Wysokienice, mia艂a 8 艂an. , 2 rze藕nik贸w Pawi艅ski, Mazowsze, 166. 3. W. w艣, folw. i m艂yn nad rz. Ner, pow. 艂臋 czycki, gm. Gostk贸w, par. Tur, odl. od 艁臋czycy 19 w. ; w艣 ma 12 dm. , 85 mk. , 18 os. , 63 mr. ; folw. 3 dm. , 36 mk. , 291 mr. ; m艂yn 1 dm. , 9 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 114 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 dzieka nowi kollegiaty 艂臋czyckiej, folw. za艣 plebanowi w Turze 艁aski, L. B. , II, 336. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego w艣 W. , w艂asno艣膰 Byszew skiego, mia艂a 艂an 1, os. 6 Pawi艅ski, Wielkop. , II, 68. 4. W. r. 1573 Ilikowicze, w XVIII w. Ilkowice, w艣 i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimont贸w, par. Go藕lice, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 17 dm. , 147 mk. , 212 mr. dwors, 17 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 69 mk. Wed艂ug reg. pobor. pow. sandomierskiego w艣 Ilikowi cze mia艂a w jednej cz臋艣ci 4 os. , 1 艂an, 1 ogrod. z rol膮, , Linowski p艂aci艂 od 4 os. , 2 艂an. , 1 ogr. z rol膮, Gabriel Mroczek mia艂 te偶 cz臋艣膰 Pawi艅. , Ma艂op. , 173. 5. W. , por. Liszk贸w, ob. Wil kowce 2. Br. Ch. Wilkowice z Mag贸rk膮 Wilkowsk膮, w艣, pow. , bialski, posiada rzym. kat. ekspozytur臋 i szko艂臋 ludow膮. W. obydw贸ch osadach 230 dm. i 1852 mk. 918 m臋z. , 934 kob. a na obszarze wi臋k. pos. 2 dm. i 20 mk. 6 m臋z. , 14 kob. ; 1854 rz. kat. Polak贸w i 18 izrael. Posiad艂o艣膰 tabularna ma 131 mr. roli, 20 mr. 艂膮k, 23 mr, pastw. , 216 mr. lasu i 1497 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 175 mr. roli, 175 mr. 艂膮k, 432 mr. pastw. i 196 mr. lasu. Ko艣ci贸艂 filialny parafii w 艁odygowicach, jest drewniany. Zbudowa艂 go, wed艂ug schematyzmu duch. dyec. krak. , opat szczyrzycki Wilk r. 1577. By艂oby to wskaz贸wk膮, 偶e i wie艣 w tym czasie zosta艂a za艂o偶ona i wzi臋艂a nazw臋 od swego za艂o偶yciela. Potwierdza ten domys艂 spis pobor贸w z r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 107, podaj膮cy, 偶e w艣 parafialna jest 艣wie偶o za艂o偶on膮 novae radicis, ma 2 艂any km. Do par. nale偶膮 dzi艣 B贸r Wilkowski, Bystra, Meszna i Mikunowice. W. le偶膮 na praw. brzegu Bia艂y, dop艂. Wis艂y z praw. brzegu, na granicy szl膮skiej, przy kolei z Bia艂y do 呕ywca i go艣ci艅cu 艂膮cz膮cym te miasta. Okolic臋 ma podg贸rsk膮, lesist膮. Graniczy na p艂n. z Mikunowicami, na wsch贸d z Huciskiem a na p艂d. z Bystr膮. Mac, Wilkowice, czesk. Vlkovice, niem. Wolfsdorf, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. opawskim, obw. s膮d. Odry. W r. 1880 by艂o 45 dm. i 289 mk. rz. kat. i narod. niem. Par. rz. kat. Wioska Veska, Doerfl o 3 klm. Szko艂a ludowa w miej scu. W. H. Wilkowice 1. Wielkie, niem. Wilkowiiz Gross, dobra i w艣, pow. tarnowiecki, par. katol. Broslawitz, ew. Tarnowice. W r. 1885 dobra mia艂y 574 ha, 15 dm. , 247 mk. 6 ew. ; w艣 62 ha, 34 dm. , 288 mk. 7 ew. . Por. Friedrichshof 2. W. Ma艂e, niem. Wilkowiiz Klein, dobra i w艣, pow, toszeckogliwicki, par. kat. i ew. Toszek, Wilkowa Wie艣 Wilkowa Wilkowce Wilkowa Wilkowice Wilkowiczki W r. 1885 dobra mia艂y 189 ha, 3 dm. , 63 mk. 5 ew. ; w艣. 115 ha; 44 dm. , 352 mk. 7 ew. . 3. W. , 1353 Welkowitz, Wilkow, Jenhau 1360, w艣, pow. wroc艂awski, par. kat. Rothsyrben, ew. Piskorz贸w, ma 203 ha 193 roli, 12 dm. , 114 mk. 7 kat. . Jest to dawna w艂asno艣膰 kapitu艂y wroc艂awskiej. Szko艂a ewang. Wilkowiczki, w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. 艢mi艂owice, par. Grabkowo, odl. 14 w. od W艂oc艂awka a 2 w. od st. dr. 藕el. Kowal, ma 118 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 93 mk. , par. Kowal. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 586 gr. orn. i ogr. mr. 470, 艂膮k mr. 85, pastw. mr. 13, nieu偶. mr. 18; bud. mur. 7, drew. 2; p艂odozm. 5 i 10pol. W艣 W. os. 13, mr. 11. For. Wilkowice. Wilkowiczki, pole na obszarze Wilkowyi, w pow. gnie藕nie艅skim. Wilkowice 1. os. , pow. wielu艅ski, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. Wielunia 12 w. Por. Wierzchlas, 2. W. Kr贸lewski, folw. nad rz. Wis艂膮, pow. p艂o艅ski, gm. Sielec, par. Czerwi艅sk, odl. 25 w. od P艂o艅ska, ma 4 dm. , 51 mk. , 829 mr. 209 nieu偶. . W r. 1827 by艂o 2 dm. , 32 mk. 3. W. Opacki al. Wilkowuje, folw. nad Wis艂膮, pow. p艂o艅ski, gm. Sielec, par. Czerwi艅sk, odl. 21 w. od P艂o艅ska, ma 9 dm. , 93 mk. , 227 mr. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 25 mk. ; za艣 w艣 Wilkowuje Szlacheckie, w pal. Czerwi艅sk, mia艂a 5 dm. , 78 mk. 4. W. al. Wilkowuje, folw. , pow. p艂o艅ski, gm. Wychod藕, par. Chociszewo, odl. 21 w. od P艂o艅ska, ma 4 dm. , 41 mk. Ziemowit, ks. mazow. i czerski, uwalnia r. 1256 w艣 klasztoru czerwi艅skiego Wylcowyecz od ci臋偶ar贸w i da nin ksi膮偶臋cych Kod. dyp. pol. , I, 76. Regestra pobor. z 1530 wymieniaj膮 w liczbie wsi nale偶膮 cych do opactwa czerwi艅skiego Vylkowiec i Vylkovye utraque. W spisie z r. 1567 podano w par. Czerwi艅sk Vilkowicze 2 cz臋艣ci po 1 2 w艂. , 1 maj膮ca 1 2 w艂. , 1 ogr. Jest to widocznie nie opacka lecz kr贸lewska w艣. W reg. pobor. z 1570 wymieniono w liczbie wsi nale偶膮cych do opactwa w Czerwi艅sku Vilkoviecz 10 艂an. i, , Vilkobyje 3 艂an. , 6 zagr. , karczmarz. W spisie z r. 1576 w par. Czerwi艅sk podana Wilkowye, w艣 opata czerwi艅. , 3 艂an. , 6 zagr. i Wilkowyecz, opata czerw. , 6 1 2 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 129, 303 i 304, 308 i 352. Br. Ch. Wilkowiecko al. Wielkowiecko, w dok. z r. 1220 Wylkogeczsko, w艣 i folw. nad strumieniem, pow. cz臋stochowski, gm. Opat贸w, par. Wilkowiecko, odl. 21 w. na p艂n. od Cz臋stochowy, 6 w. od K艂obucka, przy szosie do Wielunia. Ma ko艣ci贸艂 paraf. i szko艂臋 pocz膮tkow膮 Okolica posiada kamie艅 wapienny amonitowy i nummulitowy i torf. W艣 ma 76 dm. , 340 mk. ; folw. i probostwo 9 dm. , 30 mk. W r. 1827 by艂o 55 dm. , 532 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1889 z folw. W. , Kurzel贸w, D膮br贸wka i Brzeziny, rozl. og贸lna mr. 1907 gr. orn. i ogr. mr. 1020, 艂膮k mr. 67, pastw. mr. 6, lasu mr. 773, nieu偶. mr. 41; S艂ownik Geografieczny T. XIII. Zeszyt 151. bud. mur. 16, drew. 20; p艂odozm. 9pol. ; las nie urz膮dzony. Dawny obszar ko艣cielny obejmuje 76 mr. W艣 W. os. 61, mr. 588; w艣 D膮browa os. 11, mr. 87; w艣 Brzeziny os. 6, mr. 80; w艣 Popowice os. 3, mr. 60. Wymienione w dok. z r. 1220 w liczbie wsi daj膮cych dziesi臋ciny klasztorowi we Mstowie Kod. Ma艂op. , II, 27. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 Biela, ma ko 艣ci贸艂 p. w. 艣w. Miko艂aja, budowany z wapienia. 艁any km. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 15 grzyw. klasztorowi mstowskiemu, tak偶e dwie karczmy z rol膮 p艂aci艂y dziesi臋ciny w Mstowie. Folwark rycerski, karczma so艂tysia z rol膮 i 1 艂an wolny p艂aci艂y dziesi臋cin臋 pleban. w Wilkowiecku. Z je dnego 艂anu so艂tysiego p艂acono dziesi臋cin臋 w Wil kowiecku, z drugiego w Mstowie. Doch贸d ten nadany zosta艂 klasztorowi przez biskupa krak. Iwona D艂ugosz, L. B. , III, 154, 157, 164, 166. Wed艂ug reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi Wielkowiecko Trepka p艂aci艂 od 6 艂an. km. , 1 zagr. bez roli Pawi艅ski, Ma艂op. , 79. W. par. , dek. cz臋stochowski, 680 dusz. Br. Ch. Wilkowisko, potok, z potok. Rybskim tworzy Tarnaw臋, uchodz膮c膮 z praw. brz. do Stradomki praw. dop艂ywu Raby. Potok W. wyp艂ywa ze wsi t. nazw. , p艂ynie dalej granic膮 Wikowisk, Str贸偶y i Markuszowej, przez Jod艂owniki, granic膮 Janowic a Mstowa, przez Mst贸w, i na granicy S艂upi i Rzek 艂膮czy sie z pot. Rybskim. P艂ynie na warstwicy od 300 400 mt. , przy uj艣ciu od 200 300 mt. , pomi臋dzy wzg贸rzami si臋gaj膮cemi do 488 mt. D艂ugo艣膰 oko艂o 11 klm. Karta woj. , 6, XXII. Wilkowisko, w艣, pow. limanowski, nad poto kiem t. u. dop艂. Tarnawy z lew. brzegu, 7, 5 klm. na p艂n. zach. od Tymbarku. Od wschodu zas艂ania w艣 艢winna G贸ra 614 mt. , od p艂n. i zachodu ni偶sze dzia艂y. Zabudowana cz臋艣ci膮 wzd艂u偶 potoku, cz臋艣ci膮 po dzia艂ach rozrzucona, w艣 ma 126 dm. i 806 mk. 419 m臋z. , 387 kob. , 789 rz. kat. a 17 izrael. Pos. tabularna Adolfa Tetmajera wynosi 130 mr. roli, 3 mr. 艂膮k, 11 mr. pastw. , 198 mr. lasu, 7 mr. nieu偶. , 1 mr. 534 s膮偶. parcel budow. ; pos. mn. ma 777 mr. roli, 161 mr. 艂膮k, 104 mr. pastw. i 90 mr. lasu. Jest tu ko艣ci贸艂 paraf. drewniany, erygowany 1328 r. Szko艂y niema. Spytek Jordan z Zakli czyna, kaszt. krak. , zamieni艂 r. 1560 wsi Wilkowisko Wielkie i Ma艂e, Raciborzany i cz臋艣ci w Markuszowie na wsi nale偶膮ce do klasztoru cy sters贸w w Mogile. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 52 nale偶a艂a do opactwa szczyreckiego i mia艂a 27 p贸艂艂ank贸w km. , 7 zagr. z rol膮, 2 kom. z by d艂em, 5 kom. bez byd艂a, 2 rzem. i dud臋. Grani czy na p艂n. z Jod艂ownikiem i Ryjami, na zach. z Markuszow膮 i Str贸偶膮 Str贸偶kiewicz, na p艂d. z Zawadk膮. Mac. Wilkowiszki, ob. Wy艂kowyszki. Wilkowitz, ob. Wilkowice. 31 Wilkowiczki Wilkowitz Wilkowice Wilkowiecko Wilkowisko Wilkowiszki Wilkowizna os Wilkowizna Wilkowizna os. , pow. sejne艅ski, par. Jeleniewo. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Wilkowlas, Wilko艂az, w艣 nieistniej膮ca obecnie. Wed艂ug reg. pob. pow. czerskiego z r. 1576 w艣 Wilkowlasz, w par. G贸ra, mia艂a lan 1 i lan jeden folw. Pawi艅ski, Mazowsze, 213. Wilkownia, ob. Wilkowyja. Wilkownica, ob. Wilkonica. Wilkowo 1. ob. Wilk贸w, 2. W. , folw. , pow. sierpecki, gm. Bia艂yszewo, par. Goleszyn. odl. 8 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 18 mk. , 168 mr. 150 roli, 16 艂ak, 2 nieu偶. . 3. W. , w艣 nad rz. Soni膮, pow. ciechanowski, gm. Barto艂dy, par. Pa艂uki, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 99 mk. , 343 mr. W r. 1781 by艂o 58 mk. ; 1827 r. 12 dm. , 64 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. cie chanowskiego z r. 1567 w艣 W. , w par. Pa艂uki, mia艂a 3 cz臋艣ci po 1 w艂. , 1 2 w艂. , 2 ogr. Pawi艅ski, Mazowsze, 329. 4. W. , w XVI w. Wielkowo, w艣, folw. i dobra nad rzka Liza Lissa, pow. mazowiecki, gm. Po艣wi臋tne, par. Pietkowo, odl. 21 w. od Wysokiego Mazowieckiego, posiada browar, m艂yn wodny, dwa wiatraki. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw. ; W. , Chomizna, Marynki, Gabrysiu, Turek, Sindymach, os. Piet kowo z lasami, nomenklatur Pionowe B艂oto, Zwierzyniec, Poddani艂owo, rozl. mr. 3920 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 654, 艂膮k mr. 73, pastw. mr. 2, lasu mr. 4, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 6, drew. 24; folw. Chomizna gr. orn. i ogr. mr. 204, 艂膮k mr. 37, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Marynki gr. orn. i ogr. mr. 357, 艂膮k mr. 43, pastw. mr. 9, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 15; folw. Gabrysiu gr. orn. i ogr. mr. 359, 艂ak mr. 37, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 7; folw. Turek gr. orn. i ogr. mr. 404, 艂ak mr. 107, pastw. mr. 36, lasu mr. 7, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 10; folw. Sindymach gr. orn. i ogr. mr. 59, 艂膮k mr. 31, lasu mr. 1, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 4; os. Pietkowo z lasami gr. orn. i ogr. mr. 108, 艂ak mr. 67, lasu mr. 1213, nieu偶. mr. 39; bud. mur. 13, drew. 4; oraz w nomen klaturach Pionowe B艂oto, Zwierzyniec i Podda ni艂owo bud. drew. 6; ks nieurz膮dzony. W艣 W. os. 30, mr. 576; w艣 Wo艂kony os. 14, mr. 333; w艣 Pietkowo os. 49, mr. 89. 5. W. , folw. , pow. augustowski, gm. Barg艂贸w, par. Rajgr贸d, odl. od Augustowa 20 w. , ma 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Br. Ch. Wilkowo 1. w艣, pow. szamotulski, okr. komis. Duszniki, st. dr. 藕el. i parafia Buk, poczta w S臋dzinku, szko艂a w Grodziszczku, s膮d w Szamotu艂ach, 6 dm. , 108 ha, 49 mk. 37 katol. . 2. W. , w艣 rycerska, tam偶e, ma 539 ha, z czystym dochodem 6000 mrk. Parowa gorzelnia. 3. W. , gmina i folwark, pow. szubi艅ski, s膮d i okr. komis. w 艁abiszynie, poczta Joachimsdorf, st. dr. 藕el. w Barcinie, szko艂a katol. w Szczepanowie, paraf. w Pako艣ci. Ma 5 dm. , I 43 ha, 63 mk. 22 katol. . Fol. nale偶y do probostwa w Ko艣cielcu pow. inowroc艂awski, ma 447 ha, z czystym dochodem 2727 mrk, cegielnia, 4 dm. , 89 mk. 88 katol. . 4. W. , niem. Polnisch Wilke, w艣 gospodarska i rycerska, mi臋dzy Szmiglem a Wielichowem, nad pld. kana艂em obrza艅skim Kopanic膮. , pow. ko艣cia艅skim Szmigielskim, okr. komis. Szmigielski, st. dr. 藕el. Stare Bojanowo Alt Bayen, parafia, szko艂a katol. i poczta w miejscu, sad w Szmiglu. Gmina ma 80 dm. , 606 ha, 641 mk. 639 katol. . Dw贸r ma 12 dm. , 106 ha, 235 mk. 224 katol. Czysty doch贸d gruntowy 8405 mrk. Obecnie w r臋ku hr. Czarneckich z Golejewka. 5. W. , niem. Deutsch Wilke, dobra ryc. , pow. leszczy艅ski, okr. komis. , sad, st. dr. 藕el. i poczta w Lesznie. Ko艣ci贸艂 par. katol. w miejscu. Par. , w dek. wschowskim, ma 682 dusz. Obszar d贸br 1487 ha, z czystym dochodem 14825 mrk, 19 dm. , 320 mk. 309 katol. Maj膮tek ten, wzi臋ty po Stablewskich, sprzeda艂 dr. med. Rekowski Ludwik komisyi kolonizacyjnej. Obecnie powstaj膮 tu liczne, dobrze zabudowane kolonie. Gmina W. ma 78 dm. , 831 ha, 425 mk. 412 katol. W obec jednobrzmi膮cych nazw trudno oznaczy膰 nieraz do jakiego W. odnosz膮 si臋 dane akty i dokumenty. W ka偶dym W. siedz膮 zwykle Wilkowscy. Najruchliwszy z nich Wiost pochodzi艂 z Wilkowa bukowskiego. B. 1387 艣wiadczy艂 on przeciw Januszowi z Obornik wsp贸lnie z Wincentym z Knyszyna, Przybys艂awem z Przyborowa, Sulis艂awem z Witkowic, Wojciechem Doma艅czewskim i Szymonem z Kikowa. W r. 1389 w sprawie Ja艣kowej Skorzyny z Ja艣kiem i Wojciechem z Niepruszewa, Janem z Dakow贸w, Miko艂ajem z Koz艂owa pod Bukiem i Tomaszem Wi臋ckowskim z Wi臋ckowic. W r. 1390, w sprawie Ja艣ka Niepruszewskiego, wsp贸lnie z Dzierzykrajem Zapawi艅skim z Zapawina pod St臋szewem, Janem Przyborowskim, Jakubem D膮browskim z D膮browy pod Poznaniem i plebanem ceradzkim. W r. 1391 przeciw Janowi Jab艂onowskiemu, z plebanami ceradzkim i dopiewskim, Miko艂ajem Koz艂owskim, M艣cigniewem S膮dzi艅skim z S臋dzin i Mi艂os艂awem z Paw艂owa pod Poznaniem. Ten偶e Wiost Wilkowski pozywa艂 w r. 1388 Miko艂aja Brzechw臋 z Go艣liny i s膮siedniego Boduszewa, w 1393 5 prawowa艂 si臋 z Grzymis艂awem Brodzkim z Brod贸w pod Pniewami, z W艂odkiem z D膮browy pozna艅skiej i z Wetul膮 z Wilkowa. Z synami W艂osta Wilkowskiego procesuje si臋 w r. 1398 偶yd pozna艅ski 艁azarz. W r. 1450 wyst臋puje jako 艣wiadek Wac艂aw Wilkowski w sprawie Stefana z 艁odzi pod St臋szewem. W r. 1793 dziedzicem W. jest Karol Brodowski. W. Niemieckie jest gniazdem rodzinnem Wilkowskich Kotwicz贸w. Z W. pisze si臋 w r. 1322 Stefan; r. 1388 byli w艂a艣cicielami W. Bogus艂aw i Jarota, kt贸ry w r. 1399 wyst臋puje jako kasztelan radzimski. W r. 1454 istnia艂 ju偶 tam ko艣ci贸艂 paraf, kt贸ry, oddany oko艂o Wilkowo Wilkownica Wilkownia Wilkowlas Wilkowo r. 1570 przez Wilkowskich braciom czeskim, pozostawa艂 w r臋ku tych偶e a偶 po r. 1636. Nabo 偶e艅stwo odprawia艂o si臋 w j臋zyku polskim i nie mieckim. Zachowa艂a si臋 podobno w tym ko艣cie le lawa z r. 1578. Mi臋dzy r. 1564 a 1566 mia艂o W. kilku dziedzic贸w, jako to D艂uskich, Sp艂awskich, Kluczewskich, Wilkowskich i Chojnickich. W r. 1793 jest dziedziczk膮 wojewodzina Franci szka Mycielska. W. Polskie jest gniazdem Wil kowskich h. Gryf. Ko艣ci贸艂 istnia艂 tam偶e ju偶 przed r. 1399. Oko艂o r. 1550 odda艂 go prote stantom 贸wczesny dziedzic Miko艂aj Ossowski, pods臋dek pozna艅ski. Oko艂o r. 1595, za dziedzic twa Anny z 呕ychli艅skich Ossowskiej, mia艂 ko 艣ci贸艂 ten nale偶e膰 do braci czeskich przez kr贸tki czas. W r. 1644 wr贸ci艂 do katolik贸w, jak o tem 艣wiadczy napis na wielkim o艂tarzu. Ostatnim pastorem protest. by艂 Abraham Thurius. Obe cnie parafia W. , w dek. ko艣cia艅skim, ma oko艂o 2400 dusz. Po Ossowskich posiadali W. Szo艂rdscy. Oko艂o r. 1860 nosili w tej okolicy w艂o艣cia nie jeszcze starodawne ubiory. Sukmany z p艂贸 tna granatowego, w 艣wi臋ta z sukna czarnego, i p艂aszcze szaraczkowe. Zim膮 bia艂e ko偶uchy. 艃a g艂owie czapki rogate czarne, buty o d艂ugich cholewach. Niewiasty ubiera艂y si臋 w sp贸dniczki i kabaty. Przy ko艣ciele stoi dzwonnica murowa na, starsza podobno od ko艣cio艂a. Do istniej膮cej dot膮d monstrancyi wi膮偶e si臋 nast臋puj膮ce poda nie Podczas zabawy dworskiej wyszli go艣cie na przechadzk臋 i spostrzegli stoj膮cego na jednej nodze na dzwonnicy bociana. Jeden z go艣ci o艣wiadczy艂, 藕e kul膮 ze strzelby nog臋 bocianowi ustrzeli. Zrobiono zaklad. Go艣c 贸w nog臋 ustrze li艂, a pieni膮dze z zak艂adu przeznaczy艂 na zaku pienie monstrancyi. 6. W. , pod Krynic膮, w艣 nie istniej膮ca dzi艣, wymienia j膮 Liber Benef. 艁askiego. W. 艁. Wilkowo 1. 1362 Wilkovo, Vylkovo, w艣 na pograniczu pow. z艂otowskiego z tucholskim, pow. z艂otowski, st. p. W. Klonia, par. kat. Wa艂dowo; 583 ha 506 roli orn. , 11 艂膮k, 14 lasu; 1885 r. 14 dm. , 21 dym. , 144 mk. , 74 katol. , 70 ew. W. nale偶a艂o w XIV w. do Wa艂dowskich i stanowi艂o pierwotnie trzeci膮 cz臋艣膰 Wa艂dowa terciam partem dominii Waldov. R. 1362 sprzeda艂 t臋 cz臋艣膰 Valdko heres de Waldow cystersom w Byszewie za 210 grzywien, ka偶d膮 po 18 gr. licz膮c i za 100 owiec. A poniewa偶 w owym klasztorze spoczywaj膮 zw艂oki jego rodzic贸w i on sam te偶 tam pragnie by膰 pochowany, dla tego chce, 偶eby wsi tej nikt z jego krewnych nie wykupi艂 ob. Kod. Wielkop. , 1467, co wszystko Kazimierz kr贸l potwierdza. R. 1789 by艂o 8 dym. 2. W. . niem. Wilkau, 1289 Wilcow, folw. i cegielnia do Paw艂owa, pow. kwidzy艅ski, 4 dm. , 78 mk. , st. p. Czarneg贸rne Hochzehren. Folw. ten le偶y nad rzk膮 Jard臋g膮, dop艂. Ossy. Przy ko艅cu XIII w. by艂y te dobra w posiadaniu Prusaka Hamer i jego syn贸w Tulikoyte, Ludwika i Meruna, Nazwisko W. pokazuje, 偶e osad臋 za艂o 偶yli oni przy udziale Polak贸w ob. K臋trz. , O ludn. poL, str. 192. R. 1378 wyst臋puj膮 Nicolaus, Clauko et Malin de Wilkow, t. j. Miko艂aj, Klawko i Malin z Wilkowa. R. 1438 Clauko de Wilco, t. j. Klawko z Wilkowa ob. K臋trz. , O ludn. pol. , str. 186. R. 1388 rozstrzyga w. m. Kon rad Zoller V. Rotenstein sp贸r mi臋dzy bisk. pome za艅skim a dziedzicami W. Willekow i Trumiej o jez. Kuczke, dzi艣 KantzgerSee zwane. Bisk. pozostawia jez. jako w艂asno艣膰, ale dziedzi ce obu w艂o艣ci maj膮 mie膰 prawo 艂owienia w niem ryb dla w艂asnej potrzeby. Dan w Malborku, d. 26 grud. ob. Cramer Gesch. des Bist. Pome sanien, str. 107. Z szlach. rodzin polskich mieszka艂y tu w p贸藕niejszych czasach Kospotowie Paw艂owscy, Soboboli艅scy i Wilkowscy K臋trz. , 1. c, 204 i 205. R. 1789 7 dym贸w. R. 1809 napotykamy tu 5 nazw polskich na 20 mk. K臋trz. , 1. c, str. 208. 3. W. , niem. Villkow, dok. Willekow, w艣 w Pomeranii, pow. l臋 borski, par. katol. L臋bork, dawniej Garcigorz; 687 ha, 37 dm. , 54 dym. , 337 mk. ew. R. 1376 nadaje komtur gda艅ski Walpod von Bassenheim wiernemu Dytrychowi Lutkcfleisch w艣 W. Vilkow w opisanych granicach, o 42 w艂贸kach, nad 艁eb膮, na prawie che艂m. , mi臋dzy niemi 4 w艂贸ki 6 mr. wolnych, 6 mr. tak jak innym so艂tysom, trzeci fenik kar s膮dowych i wolne rybo艂贸wstwo dla w艂asnej potrzeby w jez. Wilkowskiem. Za kon zastrzega sobie s膮downictwo nad rycerzami, pacho艂kami i go艣膰mi i wszystkimi lud藕mi nie niemieckiego j臋zyka, jako te偶 m艂yny i wszystkie kruszce. Czynszu maj膮 co rok na Matk臋 B. Grom. p艂aci膰 po 16 skojc贸w pruskich i 2 kury od w艂贸ki, proboszczowi po 1 kor. 偶yta i tyle偶 korcy owsa, a biskupowi kujawskiemu po p贸艂 wiardun ka zamiast dziesi臋ciny ob. Cramer Gesch. d. Landes Lauenburg u. Buetow, II, str. 217. M艂ynarz p艂aci艂 r. 1437 na 艣w. Marcin 6 grzyw. i 4 skojce a na 艣w. Jan 3 grzyw. W艂贸k by艂o 38, ka偶da czynszowa艂a 16 skojc贸w, razem 25 grzyw. str. 294. R. 1377 d. 24 czerw. wyst臋puje w kopenhadzkich tablicach woskowych Jakub z W. Willekow jako s臋dzia polubowny ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 82. R. 1658 ma w艣 42 w艂贸k, so艂tys 4 w艂. wolne i 2 czynszowe, daje 24 korce owsa, 9 gbur贸w a 4 w艂. czynszowe, p艂ac膮 71 z艂. 7 1 2 gr. , 36 korcy j臋czm. , 103 kor. owsa, 18 g臋si, 76 kur; m艂ynarz 12 z艂. i 38 kor. 偶yta. K艣. Fr. Wilkowo, niem. Wilkowen, w艣, pow. w臋goborski, st. p. Angerburg. Jonasz v. Eulenburg, starosta w臋goborski, oznajmia r. 1577, 藕e Gerolmes, starosta wsi Brzozowo Doberschlag, wraz z synem Grzegorzem, sprzeda艂 so艂ectwo w Gerolmesowej Woli z 3 w艂贸k. Micha艂owi, synowi Krzysztofa, komornika z Prynowa, za 145 grzyw. K臋trz. , O ludn. poL, 541. Wilkowo, niem. Willkowe, dobra i w艣, pow. Wilkowo Wilkowo mielicki, par. ew. Stroburek, kat. Radzi膮c. W r. 1885 dobra mia艂y 745 ha, 1 dm. , 5 mk. 1 ew. ; w艣 157 ha, 25 dm. , 181 mk. 73 kat, . Wilkowo, niem. Wilkau, w艣, w pow. 艣wiebodzi艅sko cylichowskim ob. t. XI, 055. Wilkowska Mag贸rka, w艣, w pow. i obw. s膮d. bialskim Galicja. W r. 1880 by艂o 20 dm. Tworzy z Wilkowicami jedne gmin臋 administra cyjn膮. W. H. Wilkowskie, jezioro, niem. Wilkauer See, w dawnej ziemi 艣wiebodzi艅skiej Schwiebus, na zach贸d 艢wiebodzina, na pograniczu Marchii i w. ks. pozn. Wilkowskie Pustki, ob. Pustki 5. Wilkowszczyzna, os. , pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbo艂贸w. Wilkowszczyzna 1. karczma, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, o 72 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. 偶yd贸w. 2. W. , ob. Wo艂kowszczyzna. Wilkowuje, ob. Wilkowiec. Wilkowy, dobra i w艣, pow. pszczy艅ski, par. kat. Miku艂贸w, ew. Ho艂dan贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 535 ha, 1 dm. , 16 mk. kat. ; w艣 385 ha, 66 dm. , 594 mk. 7 ew. . Wilkowyja 1. w XVI w. Wilkowice, Wilkowia, w艣 i folw. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Imielno, odl. 15 w. od Kutna, ma 15 dm. , 164 mk. , 428 mr. folw. 391 mr. roli, 19 艂ak i 27 os. , 116 mr. wlo艣c. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 72 mk. Na pocz膮tku wieku XVI w艣 Vylkovya, w par. Grochowo, dawa艂a z 艂an. km. i folw. dziesi臋cin臋 plebanowi 艁aski, L. B, II, 476. Wed艂ug reg. pob. pow. gosty艅skiego z r. 1579 w艣 Wilkowi ce, w par. Jemielno, mia艂a 2 1 4 lan. , 1 zagr. Pa wi艅ski, Mazowsze, 195, 207. 2. W. , w艣, W. Buczkowska i W. Brudzi艅ska, kol. , pow. 艂aski, gm. i par. Buczek. W. w艣 ma 13 dm. , 27 mk. , 26 mr. cze艣ciow. w艂a艣c, W. Buczk. 3 dm. , 27 mk. , 29 mr. ; W. Brudz. 36 dm. , 178 mk. , 275 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 80 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. daj膮 dziesi臋cin臋 man syonarzom w 艁asku, za艣 pleb. w Buczku tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 450. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z 1852 r. w艣 Wilkowia, w par. Buczek, mia艂a 8 os. , 2 1 4 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 239. 3. W. , w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Wola R臋bkowska, par. Wilga, ma 29 dm. , 240 mk. , 546 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Tr膮bki. W 1827 r. by艂o 38 dm. , 157 mk. Br. Ch. Wilkowyja, w艣, pow. rzeszowski, tworzy wsp贸ln膮, gmin臋 z Malaw膮, sk艂ada si臋 z 39 dm. i 221 mk. rzym. kat. , nale偶nych do parafii w Malawie. Le偶y w r贸wninie, nad pot. M艂yn贸wka, praw. dop艂. Wis艂oka pod Rzeszowem. Przez obszar wsi wiedzie go艣ciniec z Rzeszowa odl. 8 klm. do 艁a艅cuta. Pos. tabularna M. br. Brunickiej i Cec. Bobrownickiej wynosi og贸艂em 230 mr. , przewa偶nie lasu; pos. mn. 278 mr. roli. Graniczy na wsch. z Malaw膮, na p艂n. ze S艂ocina, na zach. z Pobitna a na pln. z Krasnem. Mac. Wilkowya 1. Wilkowia, w dok. Wilkowige, Vikovigye, w艣 nad rzeka Lutynia, w pow. pleszewskim jaroci艅skim, sad komis. , st. dr. 偶el. i poczt. w Jarocinie, szko艂a katol. i ko艣ci贸艂 parafialny w miejscu. W艣 ma 86 dm. , obszaru 582 ha, 641 mk. kat. W艣 le偶y na p艂n. wsch. Jarocina, wsch. p艂d. Mieszkowa. Pola Wilkowyjskie nosz膮 nazwy Staw, Przecze, Doszna, Wielochowo. Stara Deszna, Pod Deszn膮, Sciegny, Trawnik, Miedze, Nosowo, Podk膮cie, Wielkie 艁臋ki, Pod艂owiec, Kopanina, K艂adawa, Wycieniska, Wierzbnik. 艁膮ki i b艂ota ka艂y nosz膮, nazwy Bobrowiec, Nart, 呕abiniec, Por膮bka. Jest tam偶e wzg贸rze, zwane Solanki. Wykopuj膮 na nim urny. Niegdy艣 kasztelania. Znamy dot膮d tylko dw贸ch kasztelan贸w wilkowyjskich Miros艂awa, w latach 1243 5, i Miko艂aja z r. 1279. Pod r. 1276 wyst臋puje Floryan, kapelan wilkowyjski. W. nale偶a艂a do Opali艅skich a偶 po za r. 1618, a w zesz艂em stuleciu do Sapieh贸w. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br ko藕mi艅skich radli艅skich. W r. 1578 rz膮dzi艂 ni膮 Jan Nieracki. W r. 1660 rozgraniczano W. z 艁uszczanowem. O pierwotnej kaplicy, w kt贸rej 艣w. Wojciech mia艂 odprawia膰 msz臋, wspomina k艣. Jabczy艅ski. Ko艣ci贸艂 drewniany p. w. 艣w. Wojciecha i 艣w. Jadwigi, istnia艂 tu przed r. 1276. W miejsce jego wystawili Opali艅scy inny, po艣wi臋cony r. 1659 przez Wojciecha Tolibowskiego, biskupa pozn. W nowszych czasach stan膮艂 nowy ko艣ci贸艂, z wie偶膮 106 st贸p wysok膮, kosztem hr. Radoli艅skiego. Konsekracyi dokona艂 w r. 1892 k艣. bisk. Likowski. Ko艣ci贸艂 w Cielczy afiliowany zosta艂 do W. po r. 1610. Bractwo mi艂osierdzia zaprowadzono r. 1610. W ko艣ciele wisi portret J贸zefa Kateckiego, plebana. Ksi臋gi ko艣cielne si臋gaj膮 r. 1637. Szko艂a i szpital istnia艂y r. 1683. Z tej wsi pochodz膮 Alfred Brandowski, prof. wszechnicy Jagiello艅skiej i k艣. Aleksander Brandowski, proboszcz borecki. Na gruntach wsi wykopywano popielnice. 2. W. , w艣 rycerska, w pow. gnie藕nie艅skim, par. , okr. komis. , st. dr. 偶el. i poczta w K艂ecku, szko艂a kat. w 艁agiewnikach, s膮d w Gnie藕nie. W艣 ma 6 dm. , 390 ha, 91 mk. 85 katol. . Do W. nale偶y folwark Kaminiec. Le偶y na zach贸d K艂ecka, opodal traktu z 艁opienna do Kiszkowa Welnau. Przy tym go艣ci艅cu le偶a艂 w borze wilkowyjskim d臋bowym wielki kamie艅 z wyra藕n膮 stop膮 ludzk膮. Podanie przypisywa艂o wyt艂oczenie stopy 艣w. Wojciechowi gdy odpoczywa艂 tam w w臋dr贸wce z W膮gr贸wca do Gniezna. W r. 1858 kamie艅 ten zabrano na podk艂adk臋 pod most. Przy drodze z K艂ecka do Pomarzan niedaleko granicy od Polskiej Wsi, po lewej stronie drogi wznosi si臋 g贸rka piaszczysta, obecnie zagajona, zwana 艁ys膮 g贸r膮, na kt贸rej wedle podania czarownice z dyab艂ami ta艅ce wyprawia艂y. Przed 133 laty spalono podobno na granicy mi臋dzy Gorzuchowem a Wilkowyja 10 Wilkowuje Wilkowy Wilkowyja Wilkowskie Wilkowska Mag贸rka Wilkowo Wilkowszczyzna Wilkowya Wilkwarcie Willag贸ra Wiliam贸w Willamowitz Willandi Willan贸w czarownic za takie harce. Dwa pola w W. nosz膮 nazwy Wilkowyszki i Bachorza; w lesie przechowa艂y si臋 nazwy Bia艂e b艂oto i Zastawa. Pole pod zagajeniem 艣wierkowym nazywaj膮 Ko膰mierz. W r. 1773 wyznaczy艂 sejm komisye do rozgraniczenia d贸br kr贸l. Kamie艅ca Twardowskiego, woj. kal. z Pomarzankami, Jab艂kowem i W. W r. 1793 by艂 dziedzicem W. Miko艂aj W臋sierski z Zakrzewa i Pomarzan. W. 艁. Wilkowye al. Wilkowigye D艂ugosz, L. B. , II, 404. i 425, w艣, w par. Czermin, pow. mielecki. Obecnie pod t膮 nazw膮 nie istnieje. W XV w. by艂a w艂asno艣ci膮 Floryana i Piotra z Pacanowa h. Jelita, mia艂a lany kmiece, zagrody, karczm臋 i predium. Dziesi臋ciny, warto艣ci do 4 grzyw. , p艂acono pleba nowi w Czerminie. Mac. Wilkowyjski m艂yn, w pow. pleszewskim jaroci艅skim, na Lutyni, pod Wilkowyj膮, o 4 staje na p艂n. wsch贸d od Jarocina. Wilksalne艅ski, potok, w Kurlandyi, dop艂. rz. Abawy. Wilkszniszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, o 10 w. od Wi艂komierza. Wilkszyce, w XVI w. Wylkszycze, w艣 i folw. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. od Kalisza 28 w. ; w艣 ma 6 dm. , 46 mk. ; folw. 3 dm. , 27 mk. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 24 mk. , par. Staw. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 563 gr. orn. i ogr. mr. 499, 艂膮k mr. 53, nieu偶. mr. 11; bud. mr. 5, drew. 7. W艣 W. ma os. 14, mr. 10. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Chlewie 艁aski, L. B. , II, 60. Wilkta, 1476 r. Wylktha, w XVI w. Wichta i Wilcta, w艣, pow. garwoli艅ski, gm. G贸rzno, par. Parys贸w, ma 14 dm. , 163 mk. , 16 os. , 237 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br G艂osk贸w. W r. 1476 mieszka tu Johannes Duczky de Wylktha i posiada bone ipsius Wylktha in districtu czirnensi cum kmethonibus Kod. Maz. , 276. W r. 1576 w艣 Wilcta Wichta, w par. Parysewo, pow. czerskim, nale偶y do Walentego Kami艅skiego i braci, maj膮cych tu 3 1 2 艂ana Pawi艅ski, Mazowsze, 219. Wilkucice i W. Ma艂e, w艣 i kol. , pow. brze zi艅ski, gm. Ciosny, par. Budziszewice, odl. 16 w. od Brzezin; w艣 ma 10 dm. , 168 mk. , 129 mr. ; kol. 14 dm, , 49 mk. , 588 mr. w艂o艣c; W. Ma艂e, kol. , 15 dm. , 121 mk. , 264 mr. w艂o艣c; os. 1 dm. , 6 mk. , 6 mr. dwor. W r. 1875 folw. W. rozl mr. 575 gr. orn. i ogr. mr. 336, pastw. mr. 139, lasu mr. 89, nieu偶. mr. 11. Zosta艂 potem rozpar celowany. 艃a pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 arcyb. gnie藕n. , folw. za艣 pleb, w Chorz臋cinie. Kmiecie dawali pleb. w Budziszowicach za kol臋de meszne po korcu owsa 艁aski, 艁. B. , II, 325. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1576 w艣 W. , w艂asno艣膰 Wilkuckiego, mia艂a 3 艂an. , 2 zagr. , 3 艂any puste, 8 osad, Pawi艅ski, I Wielkop. , II, 94. I Wilkup, folw. d贸br. pryw. Sussei, w okr. zelburskim, pow. i艂ukszte艅ski, par. dyneburska Kurlandya. Wilkupice, mylnie, za Wilkucice. Wilkupie, ob. Wi艂kupie. Wilkuppe, rzeczka, w gub. kurlandzkiej, prawy dop艂yw rz. Sussei. Wilkus, rzeczka, w pow. jansborskim, 艂膮czy jeziora Koci贸艂 i Warzno, Wikus, jezioro, w pow. w臋goborskim, odp艂ywa do jez. Go艂dopiwa. Wilkus, os. , m艂yn nad jez. t. n. , pow. w臋goborski, st. p. Kruglanken. Wilkusy al. Zdory, niem. Sdarren i Wilkusche, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Quicka. Jerzy v. Kolbitz, w贸jt piski z Piszu, sprzedaje r. 1508 Janowi, Markowi oraz Janowi Stawiskim Stafiske, braciom, 6 w艂贸k so艂eckich na prawie che艂m. w W. dla lokacyi wsi dannickiej na 60 w艂贸k. , mi臋dzy jeziorami Sykot i 艢niardwy, na 12 lat wolno艣ci R. 1539 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trz. , O ludn. poL, 440. Wilkwarcie, okolica, pow. rossie艅ski, w 1 okr. poL, gm. Kro偶e, o 31 w. od Rossie艅. Willa 1. Villa frumenti, wybud. , pow. mogilnicki, s膮d i okr. komis. w Trzemesznie, poczta w Trzem偶alu, 2 dm. , 22 mk. kat. 2. W. , V. Logsch, posiad艂o艣膰, w pow. leszczy艅skim, s膮d i okr. komis. w Lesznie a poczta w Zaborowie. 3. W. , V. Nova, posiad艂o艣膰 nad drog膮 z Poznania do D臋biny. Miejsce zabaw ludowych. 4. W. , V. Nova, folw. , w pow. wschowskim, s膮d we Wschowie Fraustadt, okr. komis. w W艂oszakowicach Luschwitz, poczta w Lginiu Ilgen. 5. W. , V. Nova, le艣nicz. , nale偶膮ca do Wijewa Weine, pow. wschowski, o 10 klm. na p艂n. zach. od Wschowy. Ob. Wijewo. 6. W. , V. Walde, ob. Borek, Willag贸ra, pow. proskurowski, ob. Wilcza G贸ra. Wiliam贸w i Willamowice, ob. Wilam贸w i Wilamowice. Willamowitz, ob. Wielamowice, Willandi esto艅. , ob. Felin. Willan贸w, z 艂aci艅. Villa Nova, pierwotnie Milan贸w, Milianowo, w艣 i folw. z pa艂acem i parkiem, nad 艂ach膮 wi艣lan膮, pow. warszawski, gm. i par. Willan贸w. Le偶y o 9 w. w linii powietrznej na p艂d. wsch贸d od Warszawy, w rozleg艂ej nizinie lewego brzegu Wis艂y, o 2 w. od Wis艂y a 2 1 2 w. od kraw臋dzi wy偶yny zamykaj膮cej dolin臋 rzeki. 艁acha wi艣lana, do kt贸rej uchodzi strumie艅 niewielki, nosi niekiedy nazw臋 Willan贸wki. Dot膮d W. nie jest po艂膮czony z Warszaw膮 drog膮 bit膮, ale od r. 1891 u艂atwia komunikacy膮 kolej konna, zaczynaj膮ca si臋 przy rogatce belwederskiej Warszawy i przechodz膮ca przez Czerniak贸w. D艂ugo艣膰 linii wynosi 7 1 2 klm. Ludno艣膰 obecna W. wynosi 1992 670 m臋偶. , 764 kob. , 558 dzieci; r. 1827 by艂o 34 dm. , 528 mk. ; Wilkucice Wilkta Wilkowyjski m艂yn Wilkszyce Wilkszniszki Wilksalne艅ski Wilkowyjski Wilkowye Wilkuppe Wilkus Wilkusy Willa Wilkup Wilkucice Wilkupie Wi艂kupie Wilkuppe Wilkupie Willan贸w 1870 r. 1037 mk. Obszar dworski wynosi 739 mr. 89 nieu偶. , a w艂o艣cia艅ski 571 mr. 8 1 2 mr. pod zabud. , 281 roli, 133 艂膮k, 149 past. i nieu偶. . Lud odznacza si臋 zamo偶no艣ci膮 i wy偶szym stopniem og艂ady obyczajowej. We wsi jest ko艣ci贸艂 parafialny murowany, szko艂a pocz膮tkowa, urz膮d i s膮d gminny, browar, m艂yn parowy. Dobra willanowskie maja w og贸le 15000 mr. a mianowicie, folwarki a w pow. warszawskim u偶yt. nieu偶. razem Willan贸w 650 mr. , 89 mr. , 739 mr. ; S艂u偶ew 407 30 437 Wolica 558 20 578 S艂u偶ewiec 701 34 735 Paluch 553 25 578 D膮br贸wka 257 10 267 Moczyd艂o 274, 12 286 Olech贸w 334 12 346 Powsin 361 40 401 Wenclowizna 129 2 131 Zawady 262 4 266 Zast贸w 418 41 459 112 155 377 b w pow. gr贸jeckim Chojn贸w 112 Wola Piasecka 131 24 呕abieniec 352 25, ,, , w og贸le 5499 mr. , 368 mr. , 5867 mr. Lasy w pow. warszawskim a le艣nictwo Kubaty, do kt贸rego nale偶膮 lasy Kubacki, Moczyd艂owski, Pyrowski, D膮browiecki, Paluchowski i cz臋艣贸 parku Natolina, u偶yt. 1524 mr. , nieu偶. 31 mr. , razem 1555 mr. ; b le艣nictwo Zast贸w. do kt贸rego nale偶膮 lasy Wawerskie i Laski, u偶yt. 2355 mr. , nieu偶. 68 mr. , razem 2423 mr. ; w pow. gr贸jeckim c le艣nictwo Chojn贸w, do kt贸rego nale偶膮 lasy Chojnowskie, Zalesie i Dobieszek, u偶yt. 3515 mr. , nieu偶. 97 mr. , razem 3612 mr. ; 艂膮cznie lasy u偶yt. 7394 mr. , nieu偶. 196 mr. , razem 7590 mr. Osady czynszowe w r贸偶nych miejscowo艣ciach u偶yt. 642 mr. , nieu偶. 91 mr. , razem 733 mr. Zak艂ady przemys艂owe znajduj膮 si臋 w W. browar, w Zgorza艂ej m艂yn wodny turbinowy, a pr贸cz tego m艂yny wietrzne w Powsinku, S艂u偶ewie i Zastowie, przy kt贸rych ziemi u偶yt. 82 mr. , nieu偶. 8 mr. , razem 90 mr. Propinacye w Willanowie, Powsinie, S艂u偶ewie, Moczydle, D膮br贸wce, 呕abie艅cu, Pilawie, Piasecznie, S艂u偶ewcu, Pyrach, Zbarzu, Gorzkiewkach, Wawrze i w Woli Piaseckiej zajmuj膮 u偶yt. 71 mr. , nieu偶. 17 mr. , razem 88 mr. Rybo艂贸wstwo a sztuczne w S艂u偶ewie, S艂u偶ewcu i Chojnowie na 133 mr. i b dzikie w jeziorze Willanowskiem oraz na brzegach Wis艂y i Willan贸wki w og贸le 271 mr. Ogrody spacerowe s膮 w Willanowie 99 mr. , Morysinie 80 mr. , Natolinie 27 mr. i Gucinie 12 mr. Gleba w kluczu willanowskim w og贸le 偶ytnia, a pszenna tylko w S艂u偶ewie, Wenclowi藕nie i S艂u偶ewcu. Dzieje. Jestto jedna ze starszych osad w okolicy Warszawy. Zapewne ju偶 w XIII w. nadan膮 zosta艂a klasztorowi benedyktyn贸w na zamku w P艂ocku. W r. 1338 Trojden, ks. mazowiecki, otrzymuje od klasztoru t臋 w艣 widocznie niedogodn膮 dla odleg艂ego po艂o偶enia w zamian za nadanie swob贸d dla d贸br klasztornych nad Pilic膮 jak Przybysz贸w, Osuchowo, Minkowo, Wyszomierzyce, Borowo i Przybyszowice. Zygmunt August potwierdzi艂 oryginalny przywilej r. 1571 w Warszawie ob. Bibliot. Warsz. z r. 1870, rozprawka Al. Wajnerta. Jan ks. na Wi藕nie i Zakroczymiu nadaje r. 1377 wsi Milianowo i Ranczaje Stanis艂awowi ze Strzelczykowa. W r. 1494 dokonywa si臋 rozgraniczenie d贸br Zawady i Milanowo, pocz膮wszy od rogu granicznego ze wsi膮 Pruskie al. Powsino a偶 do rogu d贸br K膮ty. R. 1580 w艣 parafialna z kaplic膮 nale偶y do Milanowskich. Andrianus Milijanowski syn Jana p艂aci od 2 5 8 艂an. , 2 zagr. z rol膮, Miko艂aj po Andrzeju od 2 5 8 艂an. , 2 zagr. z rol膮, Dorota wdowa po Stanis艂awie od 2 lan. Do parafii nale偶膮 Milianowo, Zawady, Powsinek, Okrzesin, Narty, Kempa Pawi艅ski, Mazowsze, 261. W r. 1594 rozgraniczono Milan贸w z Powsinkiem. W r. 1667 Jan III Sobieski kupuje Milan贸w z Zawadami i Powsinkiem za 35000 fl. W r. 1688 dokonywa si臋 rozgraniczenie M. z Powsinem i Powsinkiem, Dnia 17 czerwca 1696 zako艅czy艂 w tutejszym pa艂acu 偶ycie Jan III. W 1702 r. 23 maja nawiedza pa艂ac wilanowski Karol XII, kt贸ry tu w kwietniu 1703 r. odbywa tajn膮 narad臋 z Micha艂em Radziejowskim. August III bywa tu cz臋sto i powzi膮wszy zamiar nabycia wsi i pa艂acu wysy艂a Franc. 艁askiego do Olawy, gdzie bawi Jakub Sobieski. Jednocze艣nie przecie Konstanty Sobieski dokonywa dnia 31 lipca 1720 r. we Wroc艂awiu sprzeda偶y W. z pa艂acem, Powsinka i S艂u偶ewa z przyleg艂o艣ciami Zawady, Kempa i Wolica, El偶biecie Sieniawskiej, 偶onie Adama hrab. na Granowie i Szk艂owie, za sum臋 506, 666 fl. 20 gr. , sp艂acan膮 ratami w ci膮gu lat czterech. R. 1731 dnia marca wydany by艂 przywilej, kt贸rym oppidum Villanow otrzymuje prawo magdeburskie. Nie przysz艂o jednak do za艂o偶enia miasta. R. 1732 na polach willanowskich odbywa si臋 kompament wyprawiony przez Augusta II na cze艣膰 Orzelskiej ob. Przegl膮d nauk. , 1847 r. , t. III. Spadkobierczyni膮 Sieniawskich by艂a jedyna c贸rka Zofia, wydana naprz贸d za Stanis艂awa Doenhofa 1728 r. , powt贸rnie za Aleksandra Augusta Czartoryskiego, kt贸remu wnios艂a olbrzymi maj膮tek. Po 艣mierci Czartoryskiego 1782 W. przeszed艂 na c贸rk臋 Izabell臋 1783, wydan膮 za Stanis艂awa Lubomirskiego. C贸rka tych偶e Aleksandra wychodz膮c za Stanis艂awa hr. Potockiego, ministra o艣wiecenia w kr贸lestwie, wnios艂a W. w dom Potockich. Po Stanis艂awie 1821 pa艂ac i dobra przechodzi艂y kolejno na Aleksandra 1845 i jego syna Augusta 1867 Willan贸w a nast臋pnie zosta艂y w艂asno艣ci膮 wdowy po Augu艣cie hr. Aleksandry z Potockich, kt贸ra umieraj膮c 1892 r. przekaza艂a W. testamentem hr. Ksaweremu Branickiemu. Ko艣ci贸艂 i parafia istniej膮 tu ju偶 w r. 1580. Powsta艂 naturalnie wcze艣niej, mo偶e ju偶 na pocz膮tku wieku. Sobieski odbudowa艂 podobno na nowo ko艣ci贸艂 a mo偶e tylko rozszerzy艂, jak to wnosi膰 mo偶na ze wzmianek o 艣wie偶o zawieszonych dzwonach w r. 1686, w listach budowniczego pa艂acu Locciego. Ks. August Czartoryski wybudowa艂 odbudowa艂 ko艣ci贸艂 z ceg艂y. W r. 1857 kosztem Augusta i Aleksandry Potockich, wed艂ug planu Henryka Markoniego, rozszerzono i przebudowano zupe艂nie dotychczasowy ko艣ci贸艂, z kt贸rego pozosta艂a tylko 艣rodkowa nawa. Pi臋kn膮 艣wi膮tyni臋, w stylu w艂oskiego odrodzenia, zdobi膮 liczne rze藕by i obrazy, dzie艂a polskich artyst贸w. W wielkim o艂tarzu jest dawny w艂oski obraz, pochodz膮cy z kaplicy Kmit贸w w Wi艣niczu. Przy ko艣ciele s膮 kaplice N. P. Maryi, 艣w. Anny bractwa, z obrazem tej 艣wi臋tej p臋dzla Nowotnego wed艂ug fresku Pinturichi ego i kaplica Potockich. Posadzka ko艣cio艂a jest z tafli granitowych. W ko艣ciele znajduj膮 si臋 grobowce, zw艂aszcza w kaplicy Potockich, z tych wyr贸偶niaj膮 si臋 pomniki Ignacego i Stanis艂awa Potockich. Po艣wi臋cenie ko艣cio艂a po ostatecznem wyko艅czeniu nast膮pi艂o 4 grudnia 1870 r. W pobli偶u ko艣cio艂a wznosi si臋 okaza艂e mauzoleum Ostro艂ukowe, wykonane w r. 1836 wed艂ug planu Marconiego, przez Konst. Hegla i Jakuba Tatarkiewicza, a po艣wi臋cone pami臋ci Stanis艂awa Potockiego, pos艂a, cz艂onka rady nieustaj膮cej, genera艂a, przezesa rady stanu, ministra o艣wiecenia 1821, tudzie偶 jego 偶ony Aleksandry z domu Lubomirskiej 1831, przez ich syna Aleksandra. Na cmentarzu wznosi si臋 kaplica zbudodowana przez Piotra Aignera tw贸rc臋 Sybilli pu艂awskiej, w stylu gotyckim, z napisem; Aleksandra z Lubomirskich Stanis艂awowa Potocka, nieod偶a艂owanemu m臋偶owi, sobie i swoim. Na cmentarzu spotykamy, mi臋dzy innemi, nagrobki dwu zas艂u偶onych pracownik贸w na polu historyi i bibliografii a zarazem bibliotekarz贸w przy zbiorach wilanowskich Hipolita Kownackiego 23 mar. 1854 r. i Stanis艂awa Przy艂臋ckiego 1 sier. 1866 r. . Pa艂ac. Wkr贸tce po nabyciu Milanowa kr贸l zaj膮艂 si臋 wzniesieniem pa艂acu. Planu dostarczy艂 podobno J贸zef Belloti, tw贸rca ko艣cio艂a 艣w. Krzy偶a w Warszawie, Robotami i wewn臋trznem przyozdobieniem kierowa艂 Augustyn Locci tw贸rca ko艣cio艂a kapucyn贸w, kt贸ry otrzymawszy od kr贸la w贸jtowstwo mokotowskie, za艂o偶y艂 tam cegielni臋. W r. 1686, a wi臋c w lat 9 po nabyciu wsi, trwaj膮 jeszcze roboty przy budowie pa艂acu. Wedle zachowanych list贸w Locci ego wychodzi艂o na roboty po 700 do 800 z艂. tygodniowo. Ca艂e grono rze藕biarzy, malarzy i sztukator贸w pracuje nad wyko艅czeniem dzie艂a. Pr贸cz wymienionych przechowa艂y si臋 nazwiska W艂och贸w Ceroni i Affati. Pr贸cz tego kr贸l ci膮gle sprowadza z Holandyi i Francyi obrazy, sto艂y, zegary, lustra, kominki, meble i cacka. Podr贸偶nik francuzki de Beaujeu, kt贸ry zwiedza艂 Willan贸w, tak m贸wi w swoim opisie Memoires, wydane r. 1700; Bom kr贸lewski wybudowany z ceg艂y, w dosy膰 pospolitym stylu, niewielk膮 ma wysoko艣膰 i bardzo ma艂e rozmiary. Sk艂ada si臋 z korpusu mieszkalnego i dwu pawilon贸w, z dwoma skrzyd艂ami oddzielnemi, kt贸re zamykaj膮 kwadrat dziedzi艅ca. Ozdoby wewn臋trzne stanowi膮 freski, popiersia, p艂askorze藕by i wiele obraz贸w. S膮 tam jeszcze i inne ozdoby kominki marmurowe, posadzki, lamperye malowane i z艂ocone i t. d. Z tem wszystkiem Willan贸w nie wydaje si臋 tyle pa艂acem kr贸lewskim, ile raczej mieszkaniem cz艂owieka prywatnego, 艣redniej zamo偶no艣ci i nie dor贸wnywa gmachom jakie nasi mieszczanie, finansi艣ci albo urz臋dnicy bogaci pobudowali w okolicach Pary偶a. Ogr贸d, taras i sady owocowe, kt贸re otaczaj膮 pa艂ac, nie maj膮 w sobie nic nadzwyczajnego, bo brak im wody i cienia. Z czasem jednak te same budowle zyska艂y na warto艣ci. M艂odociany ogr贸d rozr贸s艂 si臋 we wspania艂y park, post臋py sztuki ogrodniczej umo偶liwi艂y te wszystkie upi臋kszenia, dodaj膮ce uroku wyst臋puj膮cym na ich tle formom architektonicznym, pos膮gom, p艂askorze藕bom. Budowle same z latami sta艂y si臋 coraz ciekawszym, bo wiernie przechowanym pomnikiem sztuki wieku XVII i nabra艂y znaczenia pami膮tkowego. Pa艂ac sk艂ada si臋 z g艂贸wnego korpusu, z dwoma tarasami od ogrodu i dziedzi艅ca i pawilonu po艂膮czonego galeryami z dwoma skrzyd艂ami. Na dwu rogach 艣rodkowej cz臋艣ci wznosz膮 si臋 dwie wie偶e. Elewacya od ogrodu w stylu Ludwika XIV przechowa艂a si臋 bez zmiany. Front od dziedzi艅ca i skrzyd艂a s膮 odbiciem stylu w艂oskiego. Pa艂ac jest parterowy, z ma艂ym pi臋terkiem nad korpusem i skrzyd艂ami. G艂贸wna fasada, cz臋艣ci wg艂臋bionej korpusu, ma dwa pi臋tra i przez to wysuwa si臋 naprz贸d, mimo swego wg艂臋bienia. D贸艂 i pi臋tro w stylu francuzkim, g贸rna cz臋艣膰 w duchu renesansu w艂oskiego. Dach blaszany zakrywa balustrada ozdobiona pos膮gami. Cztery figury nad wg艂臋bieniem 艣rodkowem frontu maj膮 oznacza膰 sztuki i nauki; na drugiej wy偶szej balustradzie stoj膮 pos膮gi b贸stw. Nad galeryami pomieszczano wazony. Attyki w chryzolitach zape艂niono p艂askorze藕bami, przedstawiaj膮cemi sceny z dziej贸w Jana III, jak zawarcie pokoju z Turkami, wjazd do Wiednia i inne. Nisze mi臋dzy p贸艂kolami a pilastrami w galeryach bocznych i pawilonach zdobi膮 pos膮gi postaci symbolicznych z podpisami 艂aci艅skimi Splendor, Justitia, Robor, Majestas i t. d. Wy偶ej po nad niemi rozmieszczono popiersia wed艂ug antyk贸w bez podpis贸w. W arkadach po nad oknami mieszcz膮 si臋 p艂askorze藕by tre艣ci mitologicznej. Za 偶ycia kr贸la pa艂ac ko艅czy艂 sie na wie偶ach, skrzyd艂a dobudowano w XVIII w. a rozszerzono je przez dobudowy w ostatnich czasach. W g艂贸wnym korpusie jest sze艣膰 pokoj贸w na dole i tyle偶 na gorze, cztery gabineciki, sie艅 ze schodami i kaplica przerobiona z dawnej sieni. Og贸艂em w ca艂ym pa艂acu z p贸藕niejszymi dobudowaniami jest oko艂o 50 pokoj贸w i sal. Dziedziniec przedpa艂acowy mia艂 dawniej inn膮 posta膰. Sk艂ada艂 si臋 z dwu cz臋艣ci oddzielonych balustrada, zniesiona oko艂o r. 1840. Obraz Canalettego przedstawia nam t臋 ballustrad臋 w jej pierwotnej formie, jak r贸wnie偶 i stoj膮c膮 dot膮d pi臋kn膮 bram臋 wjazdow膮. Na s艂upach kamiennych tej bramy stoj膮 pos膮gi przedstawiaj膮ce po prawej stronie Cerer臋, po lewej rycerza w stroju greckim, wspartego na armatach, na ni偶szych slupach bramy dwa nied藕wiedzie. Do 1840 r. sta艂y przy bramie budynek dla 偶o艂nierzy, studnia z ko艂em do wyci膮gania wody, kuchnia, stajnie, wozownie, oficyna dla s艂u偶by. Nadawa艂o to pa艂acowi staropolski, magnacko gospodarczy charakter. Balustrada mia艂a w 艣rodk臋 bram臋 zamykan膮 艂a艅cuchem i sk艂ada艂a si臋 ze s艂up贸w kamiennych z pos膮gami i latarniami w liczbie 46 i sztab 偶elaznych z tarczami i koronami na obrazie Canalettego s膮 tylko zwyczajne sztachety, ze s艂upami murowanemi. Obecnie dziedziniec zdobi wielki klomb z fontan膮 i boczne klomby z drzew, kwiat贸w i ro艣lin cieplarnianych. Liczne dzie艂a sztuki i pami膮tki, jakie nagromadzili tu w艂a艣ciciele pa艂acu, wywo艂a艂y my艣l nadania budowli charakteru muzeum. Stanis艂aw i Ignacy Potoccy zaj臋li si臋 bogaceniem i porz膮dkowaniem zbior贸w, za艣 Aleksander Potocki w r. 1833 my艣l t臋 w czyn wprowadzi艂. Nast臋pcy jego w dalszym ci膮gu prowadz膮 to dzie艂o, uwa偶aj膮c pa艂ac nie za siedzib臋 prywatn膮 lecz za muzeum, utrzymywane staraniem prywatnem ale dost臋pne dla og贸艂u. Nagromadzone tu pami膮tki i dzie艂a s膮 porozmieszczane po r贸偶nych pokojach jako cz臋艣ci umeblowania lub ozdoby, obrazy tylko, cho膰 tak偶e porozpraszane, w cz臋艣ci maj膮 dla siebie specyaln膮 galery膮, a biblioteka oddzielne pomieszczenie. Pami膮tki, dzie艂a sztuki i zabytki archeologiczne. Z tarasu od strony wjazdu 艣rodkowe drzwi prowadz膮 do sieni wielkiej, w kt贸rej pod 艣cianami stoj膮 kopie pomnik贸w rze藕by staro偶ytnej. Meble prostej roboty, z herbem Janina, i latarnia bronzow膮, na 艂a艅cuchu zawieszona, pochodz膮 z czas贸w Jana III. W przyleg艂ej szatni kr贸lew skiej, kt贸rej 艣ciany pokryte 艣wie偶o porozwieszanemi staro偶ytnemi gobelinami sceny mitologiczne, niema godniejszych uwagi przedmiot贸w. Pok贸j zielony na prawo od sieni, wybity matery膮 srebrem tkan膮 w zielone li艣cie. Obicie z tej materyi tworzy tylko ramy 艣cian, 艣rodek za艣 wybity zielonym aksamitem. Plafon malowany przedstawia zim臋. Plafon ten i meble, gobelinami kryte, pochodz膮 podobno z XVIII w. Wisz膮 tu dwa obrazy mitologiczne Silvestre a ucznia Le Bruna i Morattiego, przyby艂ego do Polski za Augusta II; przy 艣cianie stoi ciekawa skrzynia, kas膮 zwana, z czas贸w Sobieskiego. Wisz膮 te偶 ciekawe wielce portrety Janusza, Konrada, ks. mazow. , i Zofii ze Sprowy Odrow膮偶owny c贸rki Anny ks. mazow. i Stanis艂awa, 偶ony Krzysztofa Tarnowskiego, po nim Kostki. Nast臋pnie wizerunki W艂adys艂awa IV i Cecylii Renaty, p臋dzla Tomasza Dolabelli, portrety Bogus艂awa Radziwi艂艂a, Jana Kazimierza w zbroi, ciekawy wizerunek i 10 ma艂ych wizerunk贸w, w jedne ramy uj臋tych, przedstawiaj膮cych r贸偶nych Wiszniowieckich z XVI i XVII w. Stoi te偶 tu biurko hebanowe z herbami Jab艂onowskich i Ogi艅skich, ozdobione rze藕bami tre艣ci religijnej. Gabinet w kt贸rym zako艅czy艂 偶ycie Sobieski zosta艂 przekszta艂cony przez hr. Augustow膮 Potock膮 na kaplic臋, zdobn膮 rze藕bami i marmurami. Pok贸j blamarantowy mie艣ci mi臋dzy meblami stoliki z blatami malowanemi szko艂y holenderskiej. Na plafonie Lato. Na 艣cianach wisz膮 trzy obrazy mitologiczne Silvestre a i portrety Augusta II, Ludwika XIV kopia z Mignarda, Anny Jagiellonki i Stefana Czarneckiego szko艂y holenderskiej, tudzie偶 wsp贸艂czesne gobelinowe portrety Maryi Leszczy艅skiej i Ludwika XVI. W ozdobnych szafach mieszcz膮 si臋 szablo Batorego, Zygmunta III i Chodkiewicza z r贸偶nemi napisami i cyframi w艂a艣cicieli, taca srebrna ofiarowana Sobieski emu przez Gda艅szczan, taca gda艅ska ofiarowana Maryi Kazimierze, bu艂awa Chodkiewicza i wiele drobnych zabytk贸w pami膮tkowych i cacek. Gabinet kr贸la obwieszony jest ciekawemi bardzo szpalerami malowanemi, przedstawiaj膮cemi dzie艅, noc, mi艂o艣膰, 偶al, itd. , wykonanemi z wielkim talentem przez nieznanego artyst臋. Salon, z widokiem na park, ma na suficie w 艣rodku Appollina z lir膮, przy nim Minerwa i Bachus; w g艂臋bi pa艂ac, na kt贸rego balkonie stoi kr贸l z kr贸low膮. Okolenie plafonu tworz膮 znaki zodyaku. Meble ciekawe, staro偶ytno. W szafach zbi贸r pi臋knych talerzy emaliowanych z XVI w. , francuzkich i w艂oskich majoliki i rozmaitych sprz臋t贸w i cacek z majoliki, porcelany, szk艂a. Znajduje si臋 tu szkatu艂ka podr贸偶na Jana III z naczyniami szklanemi, dwa ekrany gobelinowe z czas贸w Augusta II, dwa obrazy mitologiczne Silvestre a i portrety Jana Zamoyskiego kopia z portretu galeryi Uffici we Florencyi, Wincentego Gosiewskiego, W艂adys艂awa IV w wieku m艂odzie艅czym i Karola Fryderyka ks. Suderma艅skiego. Sypialnia kr贸la posiada sufit bogato ozdobiony sztukateryami, stanowi膮cemi okaza艂e ramy 艣rodkowego plafonu. Ramy te przedstawiaj膮, na tle z艂otem przetykanem, ugrupowane amorki i trytony, 艣r贸d kt贸rych umieszczono cztery ma艂e obrazki. Na plafonie mamy, na tle krajobrazowem, grup臋 postaci przedsta Willan贸w Willan贸w wiaj膮cych wiosn臋. Obicie 艣cian z aksamitu w dese艅 ze zwoj贸w li艣ci zielonych i kwiat贸w amarantowych. 艁贸偶ka kr贸la ju偶 niema, zagin臋艂o w ko艅cu XVIII w. , przechowa艂 si臋 tylko w inwentarzu szczeg贸艂owy opis. By艂o d臋bowe, na szrubach 偶elaznych. Firanki nad nim z perskiej materyi, na tle karmazynowem, podszyte lam膮 srebrn膮. Dwa by艂y materace adamaszkowe i wa艂 jeden. Ko艂dra z galonami z艂otemi. Dzi艣 w miejscu 艂贸偶ka stoi st贸艂 inkrustowany szyldkretem i bronzem. Najwa偶niejszym z nagromadzonych tu sprz臋t贸w pami膮tkowych jest biurko ofiarowane kr贸lowi po odsieczy wiede艅skiej przez Innocentego XL Wyrobione z hebanu, ozdobione jest misternie wyko艅czonemi inkrustacyami z ko艣ci s艂oniowej, per艂owej macicy i bronzu. W g贸rnej cz臋艣ci mie艣ci si臋 bronzowy ornament z艂ocony i herb Janina. Po bokach p艂askorze藕by ze scenami religijnemi Zwiastowanie, Trzej kr贸lowie itp. . Z pami膮tek po Maryi Kazimierze zas艂uguje na uwag臋 szkatu艂ka zdobna mozajk膮 florenck膮. Na 艣cianach wisz膮 portrety Sobieskich. Sam kr贸l Jan w naturalnej wielko艣ci, malowany za czas贸w kiedy by艂 jeszcze hetmanem. Syn kr贸lewski Konstanty 1726 w m艂odym wieku, c贸rka Teresa elektorowa bawarska. Drugi portret kr贸la, pastelowy, jest kopi膮 wizerunku kt贸ry znajdowa艂 si臋 w ko艣ciele kapucyn贸w w Warszawie lecz zagin膮艂. Gabinecik kr贸lowej przedstawia si臋 dzi艣 w zmienionej postaci, gdy偶 zniszczony przez po偶ar, zosta艂 na nowo ko艂o po艂owy XVII w. ozdobiony i umeblowany. Plafon i 艣ciany ozdobione malowid艂ami tre艣ci mitologicznej. Pami膮tk膮 z czas贸w kr贸lowej jest t. zw. pokoik zwierciadlany, ozdobiony o艣miu lustrami. Na plafonie przedstawion膮 jest kr贸lowa w postaci Flory a trzej synowie jako Zefir, Boreasz i amorek. Doko艂a plafonu bogate ozdoby, z艂o偶one ze zwoj贸w li艣ci i postaci sfinks贸w. Nad drzwiami dw贸ch anio艂k贸w unosi koron臋 kr贸lewsk膮. Umeblowanie z czas贸w kr贸lowej, dobrze przechowane. W rogu popiersie kr贸lowej z marmuru kararyjskiego, pi臋knej roboty. Wisia艂y te偶 tu dawniej portrety pani de Lionne, ksi臋偶niczek Montmorency i de Brissac i pani de Lafayette, obecnie wyniesione na g贸r臋. Gotowalnia kr贸lewska, zwana dawniej garderob膮, mie艣ci艂a suknie kr贸lewskie porozwieszane rz臋dami i os艂oni臋te firankami, rozsuwanemi po drucie. Urz膮dzenie pokoju i jego obicie zmieniono w XVIII w. Posiada on pi臋kny plafon i doko艂a 艣cian gzems malowany, przedstawiaj膮cy kwiaty, p臋ki owoc贸w i po rogach satyry, Umeblowanie stanowi garnitur pokryty pi臋knemi gobelinami i biurko pi臋knej roboty, staro偶ytne, nabyte przez hr. Aug. Potockiego. Opr贸cz obraz贸w Silvestre a wisz膮 tu portrety Sobieskich Jana III na koniu w stroju koronacyjnym, Maryi Kazimiery te偶 na koniu, ca艂a rodzina kr贸lewska Jan III, Marya Kazimiera, synowie Aleksander, Jakub i Konstanty, c贸rka Teressa i 偶ona Jakuba Jadwiga El偶bieta z c贸rk膮. Opr贸cz tego s膮 kopie z portret贸w zachowanych w Rzymie, w zbiorze Corsinich Maryi Klementyny, wnuczki kr贸la, jej m臋偶a Jerzego Stuarta. Osobno przedstawionym jest te偶 kr贸lewicz Aleksander w stroju rzymskim i Marya Anna Krystyna, wnuczka kr贸la. Ciekawym wielce jest niedawno przez hr. Augustowa Potock膮 nabyty portret ks. Marka, towarzysz膮cego kr贸lowi pod Wiedniem. Nizkie pokoje pierwszego pi臋tra, obecnie zwane chi艅skiemi, stanowi艂y mieszkanie Maryi Kazimiery i jej dworu. Zapewne i za jej czas贸w istnia艂 ju偶 drobny zbi贸r przedmiot贸w chi艅skich, lecz dopiero Stanis艂aw Potocki, maj膮c po bracie swym Janie, s艂ynnym podr贸偶niku, liczne zabytki, zbiory obecne utworzy艂. Znaczenie ich naukowe i warto艣膰 artystyczna jest bardzo ma艂a w obec rezultat贸w dzisiejszych zbieraczy i badaczy zabytk贸w kultury chi艅skiej. Jeden tylko pok贸j, zwany gabinetem, przedstawia ciekawsze przedmioty. Plafon z czas贸w Jana III mie艣ci w 艣rodku or艂a z tarcz膮 i herbem Janina. 艢ciany wy艂o偶one kaflami majolikowemi, przedstawiaj膮cemi sceny ze Starego testamentu. Trzy szafy mieszcz膮 zbiory puchar贸w, kufli, przewa偶nie z czas贸w saskich. S膮 jednak偶e ciekawe zabytki czeskie i niemieckie z r. 1526, 1532, 1563. Stoi tu stoliczek ofiarowany Stanis艂awowi Potockiemu przez c贸rk臋 Ludwika XVI na pami膮tk臋 pobytu w Willanowie r. 1802. Biblioteka mie艣ci si臋 w pi臋ciu salach i obejmuje do 47000 numer贸w. G艂贸wna sala biblioteczna, odrestaurowana niedawno, ma nowy sufit, z 偶elaznem belkowaniem. Na 艣cianach po nad szafami i oknami wisz膮 liczne portrety ludzi zas艂u偶onych na polu nauki, literatury, tudzie偶 cz艂onk贸w rodzin Potockich, Lubomirskich, Radziwi艂艂贸w i innych, kt贸rzy piastowali wy偶sze godno艣ci. Umieszczono tu tak偶e p艂askorze藕by przedstawiaj膮ce Stanis艂awa i Ignacego Potockich oraz popiersia Augusta Potockiego i jego 偶ony Aleksandry. Na schodach prowadz膮cych do dzia艂u rzeczy polskich umieszczono w r. l853 popiersia Jana i Piotra Kochanowskich z podpisami 艂aci艅skiemi. Zawi膮zkiem zbior贸w bibliotecznych by艂y ksi膮偶ki po Janie III pozosta艂e, nast臋pnie przeniesiono tu w cz臋艣ci ksi臋gozbi贸r Lubomirskich z 艁a艅cuta, mieszcz膮 si臋 te藕 ksi膮偶ki Stanis艂awa i Ignacego Potockich, na innych znowu spotykamy herby Czartoryskich. Galerya obraz贸w. Ju偶 kr贸l Jan III nagromadzi艂 w nowo za艂o偶onym pa艂acu wiele obraz贸w, przewa偶nie holenderskiej szko艂y. Przy dworze kr贸lewskim spotykamy kilku malarzy, jak Siemiganowski Eleuter Jerzy, Samuel, Altamonte, Caloth Klaudyusz, Charli Antoni. Wed艂ug inwentarza z r. 1743 by艂o w galeryach 221 obraz贸w, w ca艂ym pa艂acu 399. Dzi艣 przechowa艂o si臋 z tego pierwotnego zbioru oko艂o 20 obraz贸w. W r. 1793 by艂o w og贸le 508, z tego 283 w ga leryaeh. W r. 1834, wed艂ug katalogu wydanego przez Blanka, prof. malarstwa na uniw. warsz. , by艂o 680 obraz贸w 384 w galeryach. Obecnie jest 945 w ca艂ym pa艂acu a 404 w samych galeryach. W zbiorze tym mamy utwory pozwalaj膮ce pozna膰 rozw贸j malarstwa we W艂oszech, Holandyi, Niemczech i Francji od XV w. i ciekawy bardzo zbi贸r portret贸w polskich kr贸l贸w i dostojnik贸w. Polskie malarstwo bardzo s艂abo jest reprezentowane. Ze szko艂y w艂oskiej wyr贸偶niaj膮 si臋 Luini ego 艣w. Jan Chrzciciel, Filippo Lippi N. M. Panna, Giorgione Pasterze i Nimfy, Andrea del Sarto 艣w. Jan z barankiem, Veronese 艢wi臋ta Rodzina, Caracci Annibal Abraham i Anio艂owie, Chrystus i Samarytanka, Guido Reni Rze藕 niewini膮tek i Porwanie Heleny, Sassoferrato Dwie madonny, Dolci 艢w. Jan. Szko艂臋 niemieck膮, reprezentuje stary obraz, nieznanego tw贸rcy, przedstawiaj膮cy S膮d ostateczny, nast臋pnie spotykamy, mi臋dzy innemi Kranacha 艁ukasza Mieszczank臋, Herodyad臋 i Lukrecy膮 ze sztyletem w r臋ku; Holbeina Jana Portret Karola 艢mia艂ego. Szko艂臋 holendersk膮; i flamandzk膮; przedstawiaj膮, Van der Mayr, , M臋czennicy, Rubens Rodzina, Teniers Dawid Wn臋trze kuchni i Scena domowa, Honhorst Gerard, , Ch艂opiec dmuchaj膮cy, Breughel Piotr Zburzenie Jerozolimy. Z francuzkich malarzy spotykamy Miko艂aja Poussin Znalezienie Moj偶esza, Filipa de Champagne Portret ks. de Bouillon, Greuze a Dziecko z winogronami, drugi obraz Dziewcz臋 z listem, maj膮ce jakobj rysy Gertrudy Komorowskiej, uby艂 ze zbior贸w, podarowany przez hr. Augustow膮 Potock膮 hr. Konstantemu Potockiemu. W zbiorze krajobraz贸w spotykamy, obok innych Wouwermana Piotra i Paw艂a Ob贸z, 艁owcy przed Ku藕ni膮, Salvatora Rosy Ska艂y, Ruisdael a Jakuba Krajobraz i Chodowieckiego Daniela, , Zabawa w parku. Z malarzy polskich lub w Polsce osiad艂ych znajdujemy tu portrety Dolabelli Tomasza Zygmunt III, W艂adys艂aw IV, Renata, lu藕ne sceny mitologiczne Silvestre a, wspomniony ju偶 krajobraz Chodowieckiego i kilka portret贸w konnych, polowa艅 i Bitw臋 pod Z贸ltemi Wodami Kossaka Juliusza. Jeden niewielki pok贸j w wie偶y przeznaczony zosta艂 na pomieszczenie zbioru wykopalisk etruskich, egipskich, greckich i rzymskich. Znajduje si臋 tu oko艂o 250 przedmiot贸w, jak urny, amfory, 艂zawnice, patery, dzbany, lampki. Pocz膮tek tym zbiorom da艂 Jan Potocki. Przy pa艂acu rozci膮aga si臋 pi臋kny i rozleg艂y park. Cz臋艣膰 przyleg艂a do pa艂acu stanowi wielki taras, oddzielony od dolnej cz臋艣ci wielkim murem z kamienna balustrad膮, zdobn膮 pos膮gami. Schody, r贸wnie偶 ozdobione pos膮gami, prowadz膮 do dolnej cz臋艣ci parku, bogatej w mn贸stwo starych i pi臋knych drzew topoli, lip, modrzewi, kasztan贸w i poprzerzynanej rozga艂臋zieniami 艂achy wi艣lanej. W parku znajduje si臋 pomnik wzniesiony przez Stanis艂awa Potockiego dla uczczenia poleg艂ych w bitwie pod Raszynem r. 1809. W dalszym ci膮gu parku po za 艂ach膮 znajduje si臋 t. zw. Morysin, pa艂acyk z parkiem, za艂o偶ony przez Stanis艂awa Potockiego i nazwany od imienia jego wnuka Maurycego. Parafia W. nale偶y do dekan. warszawskiego dawniej piaseczy艅skiego i liczy do 3000 dusz. Gmina W. nale偶y do s膮du gm. okr. IV w miejscu, st. poczt. w Warszawie. Ma 8154 mk. 艢r贸d zapisanych do ksi膮g sta艂ych jest 9 praw. , 886 prot. , 401 偶yd贸w. Ze sta艂ej ludno艣ci 14, 7 nie przebywa w gminie. Najdawniejszy opis W. poda艂 francuzki po dr贸偶nik de Beaujeu w ksi膮偶ce Memoires du Chevalier de Beaujeu, contenants ses divers voyages en Pologne r. 1700. Pomin膮wszy li czne, pobie偶ne zwykle, opisy, jakich, od Niemce wicza pocz膮wszy Podr贸偶e historyczne, liczny szereg pomieszcza艂y rozmaite czasopisma, za znaczamy tu jako 藕r贸d艂owe Blank, prof. uniw. warsz. Spis obraz贸w znajduj膮cych si臋 w gale ryi i pokojach pa艂acu wilanowskiego Warsza wa, 1834; Al Wajnert Wiadomo艣膰 o W. pod Warszaw膮 z 1333 r. Bibl. Warsz. , 1870 r. , t. IV, 231 a wreszcie wielkie dzie艂o, wspaniale wydane, zdobne w liczne illustracye, p. t. Willan贸w Warszawa, 1877. Tekst bogaty w szczeg贸艂y, czerpane z archiwum pa艂acowego, opracowa艂 niezbyt systematycznie Hipolit Skimborowicz. Rysunki wykonywali rozmaici arty艣ci i drzeworytnicy warszawscy. Na dziele tem oparty zosta艂 przewa藕nie, tre艣ciwy, bogaty w szczeg贸艂y ale zeszpecony licznemi b艂臋dami drukarskiemi opis W. wydany p. t. Willan贸w, przewodnik po Warszawie i okolicach, u艂o偶ony przez W. Czajewskiego Warszawa, 1893 r. . Tygod. Illustr, podawa艂 opisy i widoki W. w r. 1863 t. VII, 14, 1866 t. XIV, 149, 1871 VII, 44; K艂osy w t. XVI 397 i XVIII str. 106. Br. Ch. Willan贸w 1. wybud. , pow. ko藕mi艅ski, okr. komis. w Pogorzeli, s膮d w Ko藕minie, par, w Wyganowie, szko艂a katol. w Kobylinie, Ma 26 dm. , 171 mk. 6 ew. , 259 ha. 2. W. al. Willanowo, w艣, pow. ko艣cia艅ski szmigielski, okr. komis. w Wielichowie, szko艂a w Walkowie, s膮d w Ko艣cianie, par. w 艁臋ce. Ma 36 dm. , 279 mk. , 298 ha. Willaren, dwie karczmy borowe Waldkruge, na pld. od Wschowy, w w. ks, pozn. , w lesie zwanym Osow膮 Sieni膮 Rochsdorf. Ob. Waldkrug, Willawcze, w艣, pow. wy偶nicki na Bukowinie, ko艣ci贸艂 par. gr. nieun. w miejscu, poczta Waskoutz Waszkowce, odl. 7, 5 klm. Gmina ma 3060 mk. ; obszar dwor. 22 mk. Willan贸w Willaren Willawcze Willan贸w Willgale艅ski Muehlbach Willichowo Willioten Willkamm Willkatschen Willkeim Willken Willkerischken Willkinnen Willkischken Willkomeden Willwitz Willutken Willuhnen Willuden Willtauten Willschicken Willschau Willpischen Willnohnen Willnau Wilims Willmantienen Willmannsdorf Willmanns Willkuehnen Willkowischken Willditten, w艣, pow. labiewski, st. pocz. Wulfshoehen. Willeiken Gross al. Paul Willeiken i W. Klein, dwie wsi, pow. szy艂okarczemski, st. pocz. Heydekrug. Willenaw, os. nad jez. NarienSee, w pow. mor膮skim. Willenberg 1. w艣, pow. brunsberski, st. pocz. Braunsberg Ostpr. 2. W. , miasto, ob. Wielbark. Willenberg niem. , 1565 Wilemberg, w艣 na ma艂ych 偶u艂awach malborskich, tu偶 nad praw. brzegiem Wis艂y Nogatu, na p艂d. od Malborka, pow. sztumski, st. pocz. i paraf. kat. Malbork, pomocnicza agentura poczt, w miejscu, tak偶e szk. kat. 1887 r. 115 dz. i ew. 20 dz. ; 1194 ha 1002 roli or. , 2 艂膮k, 82 lasu; 1885 r. 76 dm. , 169 dym. , 741 mk. 545 kat. , 180 ew. , 16 dyssyd. , z tego na NeuRussland przypada li dm. , 61 mk. , na Ksi臋偶e W艂贸ki Pfarhufen 2 dm. , 19 mk. Mi臋dzy wsi膮 tutejsza a Bruszwa艂dem znajduje si臋 wielkie cmenta rzysko z grobami rz臋dowemi i urnami odosobnionemi. Znaleziono tu par臋 tysi臋cy najroz maitszych przedmiot贸w, sk艂adaj膮cych si臋 prze wa偶nie z paciork贸w, bransolet, zausznic, grze bieni i innych przedmiot贸w do ozdoby i u偶ytku co dziennego s艂u偶膮cych ob. Ossowskiego Obja艣. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 17 i 94. Kroni karz krzy偶acki Dusburg donosi, 偶e starzy Prusacy mieli tu gr贸d warowny Wildenbergk zwany, kt贸ry Krzy偶acy ca艂kiem zburzyli Ser. rer. pruss. , l, pag. 60. Przywilej lokacyjny z praw. che艂m, nada艂 osadzie w. m. Winrich v. Kniprode r. 1374 ob. Gesch. d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, str. 215. Topogr. Goldbecka z r. 1789 opiewa, 偶e w艣 liczy艂a 37 dym. , 2 wolne so艂ectwa, 4 w艂贸ki pleba艅skie i mia艂a podupad艂y ko艣ci贸艂, filialny do Malborka, dzi艣 nie istniej膮cy str. 252. Ziemia tu bardzo urodzajna 1 ha roli orn. przynosi przesz艂o 17 mrk. czystego dochodu. Przed kilku laty posiad艂o w艂o艣cia艅skie, obejmuj膮ce 260 magd. mr. , sprzedano tu za 137, 000 mrk. , inne, o 155 mr. , za 66, 000 mrk. K艣. Fr. Willenberg al. Wielkie Organy, g贸ra w pasmie g贸r Olbrzymich, na Szl膮sku, w pow. szunowskim, ob. Szun贸w. Willgaiten Adel. i Koenigl. , posiad艂o艣膰, pow. fyszhuski, st. p. Drugehnen. Willgalen, jezioro, w okr. i par. Goldingen Kurlandya. Willgalen, dobra prywat. , w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Willgale艅ski, potok, dop艂yw rzki Alex lewego dop艂. Windawy, w par. Goldingen Kurlandya. Willgale艅ski Muehlbach, oh. Muehlbach 5. Willichowo, ob. Wielichowo. Willioten, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. pocz. Stallupoehnen. Willkamm, dobra ryc, pow. gierdawski st. pocz. Skandau. Willkatschen, w艣, pow. go艂dapski, st. pocz, Goldap. Willkeim, w艣, pow. kr贸lewiecki, st. pocz. LiskaSchaaken. Willken, w艣 i posiad艂o艣膰, pow. ostr贸dzki, st pocz. Hohenstein. Willkerischken, w艣, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Willkinnen, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. pocz. Kattenau. Willkischken, w艣 i posiad艂o艣膰, pow. tyl偶ycki, st. p. w miejscu. WillkomedenButtkus Jockeln, w艣, pow, szy艂okarczemski, st. p. Saugen. Willkowen, ob. Wilkowo. Willkowischken, w艣, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. Willkuehnen, posiad艂o艣膰, pow. kr贸lewiecki, st. p. Waldau Ostpr. Willmanns, w艣, pow. labiewski, st. pocz. Seith. Willmannsdorf, 1381 Wilhelmsdorf, w艣, pow. jaworski Szl膮sk, par. kat. i ew. Pombsen. W r. 1885 by艂o 402 ha, 54 dm. , 294 mk. 35 kat. . Willmantienen, w艣, pow. ragnecki, st. pocz. Ragnit. Wilims, w艣, pow. reszelski, st. pocz. Rothfliess. Willnau, w艣, pow. mor膮ski, st. pocz. Beichau. Willnohnen, posiad艂o艣膰, pow. nizinny, st. pocz. Skaisgirren. Willpischen, w艣, pow. sto艂upia艅ski st. p. Stallupoehnen. Willschau, Waelsche, 1414 Wilschin, w艣, pow. g艂ogowski, par. ew. Gramszyce, kat. Wysoki Ko艣ci贸艂 Hochkirch, ma 48 ha, 13 dm. , 60 mk. 29 kat. . Willschicken, w艣, pow. wystrucki, st. pocz. Aulowoehnen. Willtauten, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. pocz. Pillkallen. Willuden, ob. Wy艂udy, Willuhnen 1. w艣 i posiad艂o艣膰, pow. pi艂ka艂owski, st. pocz. w miejscu. 2. W. , pow. niborski, ob. Wielona, Willutken, ob. Wy艂udki. Willwitz, 1304 Wilsniz, 1318 Wylhelmowicz, 1319 Wiltshiz, w艣, pow. zi臋bicki, par. katol. Alt Heinrichau. W r. 1885 by艂o 343 ha, 38 dm. , 226 mk. 5 ew. . Vilm niem. , podobno Wilcze, jezioro w Pomeranii, pow. szczecinkowski, wzn. 133 mt. npm. , przesz艂o mil臋 d艂ugie i szerokie. Z jego strony wschod. wyp艂ywa G艂da dop艂. Noteci. Willeiken Willditten Willkowen Willditten Willenaw Willenberg Wilemberg K艣 Willgaiten Willgalen Willgale艅ski Wilniszki Wilno Wilmerowice malowniczy odkrywa si臋 widok na dalek膮 prze Opis Statyst. Wilna, 9, 23. Bali艅ski zebra艂, co Wilmerowice, podobno te偶 Wierzniowice, czesk. Vilmerovice, niem. Willmersdorf, wie艣 po 艂o偶ona na Szl膮sku austr. , w pow. frysztadzkim, okr. s膮d. bogumi艅skim, na lew. brzegu rz. Ol szy, kt贸ra tu stanowi granic臋 od Szl膮ska pru skiego. W r. 1880 by艂o 47 dm. i 398 mk, , a to 390 rz. kat. i S izr. , 310 narod. polskiej i 8 niem. W. nale偶膮 do par. Lutynia Niemiecka i dyecezyi wroc艂awskiej. Szko艂a ludowa w miej scu. W. H. Wilmersdorf, ob. Wilmerowice. Wilmontowicze, czy Wismontowieze, osada, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol. , gm. Koz艂owszczyzna, o 27 w. od S艂onima. Wilmsdorf 1. Alt, 1489 Wilhelmsdorf, w艣, pow. k艂adzki, par. kat. w miejscu, ewang. K艂adzko. W r. 1885 w艣 mia艂a 1468 ha, 227 dm. , 1177 mk. 5 ewang. . Ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂a katol. 殴rd艂o wody kwaskowej, podobnego sk艂adu co w Cudowie, ale s艂absze. 2. W, Alt Nieder, dobra, tam偶e, maj膮 106 ha, 3 dm. , 20 mk. 1 ew. . 3. W. Alt Ober, dobra, tam偶e, maj膮 289 ha 92 roli, 39 艂膮k, 152 lasu, 2 dm. , 22 mk. katol. 4. W. Neu, w艣, pow. bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, 艂at. Alt Wilmsdorf. W r. 1885 mia艂a 232 ha, 87 dm. , 411 mk. 1 ew. . 5. W. Alt, 1368 Withelmsdorf, w艣, pow. nissa艅ski, par. 艂at. i ew, Paczk贸w. W r. 1885 r. by艂o 416 ha, 44 dm. , 264 mk. kat. Wilmsdorf 1. w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Creuzburg Ostpr. 2. W. , w艣 i posiad艂o艣膰, pow. i艂awski, st. p. Goldbach Ostpr. 3. W. Gross i W. Klein al. Sturmsee, dwie wsi, pow. ostr贸dzki, st. p. Liebemuehl. 4. W. , ob. Wilamowo, 5. W. Gross i Klein, dwa fol. , pow. mor膮ski, st. p. Maldeuten. Wina, rzeka, ob. Wilejka. Wilna, w艣, pow. radomyski, ob. Wilia. Wilnele, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Pojurze, par. Niemokszty, o 27 w. od Rossie艅. Wilnica, strumie艅, w pow. ihume艅skim, wy p艂ywa z lasn niedaleko wsi Kalu偶yce i prze bieg艂szy 2 w. w kierunku wschodn. uchodzi do rz. Uszy, dop艂ywu Berezyny. P艂ynie oko艂o wsi Kalu偶yce i Usza. T. S. Wilniszka, jezioro, w pow. wile艅skim. Wilniszki 1. fol. nad jeziorem, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , pow. wile艅ski, ob. Wilkiszki. 3. W. , w艣 i dobra, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Er偶wi艂ek, o 40 w. od Rossie艅. Wilno, 艂aci艅. Vilna, litew. Wilniuja, bia艂orus. Wilnia, prastary gr贸d, niegdy艣 stolica w. ks. litewskich, obecnie miasto gubernialne i powiatowe, siedlisko wy偶szych w艂adz administracyjnych i wojskowych, le偶y pod 50 41 p艂n. szer. a 42 57 wsch. d艂ug. od F. , przy uj艣ciu Wilejki do Wilii, w kotlinie otoczonej wzg贸rzami, z kt贸rych strze艅. Wzn, 118, 2 mt. npm. Odl. jest po dr. 偶eL od Petersburga 658 w. , od Moskwy 875, od Warszawy 387, od Kijowa 862, od Mi艅ska 173, od Wierzbo艂owa 177, od Kowna 97, od Grodna 147, od Rygi 365 w. Po艂o偶enie i klimat Pod wzgl臋dem geognostycznym miasto le偶y na p艂aszczyznie pochylaj膮cej si臋 od niziny pi艅skiej ku morzu Baltyckiemu. Powierzchni臋 gruntu, na kt贸rym miasto si臋 wznios艂o, na wy偶szych miejscach od po艂udnia i zachodu stanowi warstwa piask贸w; g贸ry nap艂ywowe, otaczaj膮ce 艂o偶ysko Wilii, s膮 zupe艂nie piasczyste, wznosz膮ce si臋 za艣 nad korytem Wilenki maj膮 w sobie niekiedy glin臋; dwa jednak 藕r贸d艂a w mie艣cie, jedno pod g贸r膮 Zamkow膮, drugie na R贸wnem Polu, z kt贸rych pierwsze zaprawne jest wodorem i siark膮, drugie 偶elazem, wskazywa膰 si臋 zdaj膮, i偶 w g艂臋bi mog膮 by膰 bogatsze pok艂ady. Salkind w swym opisie Wilna pod wzgl臋dem geognostycznym Opyt medikotopografi czeskiego opisania goroda Wilny, str. 9 27 szczeg贸艂owo ten przedmiot rozbiera, tu dodamy, 偶e w dolnej cz臋艣ci miasta na ca艂ej przestrzeni w pobli偶u zamku, od brzeg贸w Wilenki i Wilii do wzg贸rk贸w, na kt贸rych stoj膮 gmachy seminaryum katolickiego, mury klasztoru podominika艅skiego i pouniwersyteckie, grunt jest bagnisty, kryniczny, 艂膮kowy. Woda te偶 w niewielkiej g艂臋boko艣ci wsz臋dzie znajduje si臋 w Wilnie. Pok艂ady ziemi ko艂o miasta i w okolicy stanowi przedewszystkiem warstwa piasku, gruba cz臋stokro膰 na kilkadziesi膮t 艂okci Nordischer Sand; dalej warstwa gliny pospolitej czerwonej piec贸wka, nieprzydatnej na ceg艂臋 z powodu wielkiej ilo艣ci kamyk贸w wapiennych g贸rna czerwona glina al. g贸rny czerwony margiel; pod ni膮 warstwa gliny koloru izabelowo偶贸艂tego, b臋d膮ca gatunkiem marglu, a zawieraj膮ca 偶y艂y dobrej gliny garncarskiej marga argilacea, argilla plastica; wreszcie najg艂臋biej warstwa 偶wiru, lub cienki pok艂ad gruboziarnistego piaskowca wapiennego. W g贸rach otaczaj膮cych miasto znajduje si臋 mn贸stwo u艂amk贸w ska艂 pierwotnych, a z tych najpospolitszy jest granit, gneis i grinsztein, kt贸remi wybrukowane s膮 ulice Wilna. Z jednorodnych minera艂贸w znaleziono pod Wilnem kamie艅 cynamonowy Canellstein Werner a, kwarc r贸偶owy, szerl, spodumen, labrador w u艂amkach, w postaci okr膮g艂ych kamyk贸w, rogowiec Hornstein; wed艂ug ks. Gedrojcia to nie rogowiec, jak utrzymuje Jakowicki, a krzemie艅Feuerstein i drzewo skamienia艂e. Na brzegach Wilii i na r贸wninie po za t膮 rzek膮 poznajdowano ko艣ci mamuta, z膮b trzonowy s艂onia i wiele rozmaitych pomniejszych skamienia艂o艣ci. Opis tych ostatnich u Jakowiokiego Dziennik Wile艅ski, 1830, III, 80. Wilno ma tak偶e swoj膮 w艂a艣ciw膮 flor臋, co do kt贸rej szczeg贸艂y znale艣膰 mo偶na u Bali艅skiego Wilmersdorf Wilmontowicze Wilmsdorf Wilna Wilnele Wilnica Wilniszka znalaz艂 u Giliberta i Jundzi艂艂贸w; ei ostatni du偶o zrobili dla flory krajowej, lecz wielu gatunk贸w, wy艂膮cznie wile艅skich, nic opisali. Za naszych czas贸w p. Tekla Symonowicz贸wna, znana pracowniczka na polu botaniki i w艂a艣cicielka bardzo bogatego zielnika, przygotowuje do druku opis flory Wilna. Klimat tutejszy jest niesta艂y, ale umiarkowany i zdrowy. Ciep艂a prawdziwie wiosenne zaczynaj膮 si臋 z pocz膮tkiem kwietnia, a niekiedy i w marcu; lecz gdy lody podbiegunowe topnie膰 poczn膮, p贸艂nocne wiatry przynosz膮 tu znowu ch艂ody i przymrozki, tak, i偶 nawet w maju cz臋stokro膰 spadaj膮 艣niegi. Dni najgor臋tsze bywaj膮 w lipcu, lecz nawet w pa藕dzierniku zdarza si臋 prawie letnia pogoda. Latem upa艂y dochodz膮 niekiedy 26, 2 R. , lecz zwykle ciep艂o wacha si臋 oko艂o 22 24 R. ; najwi臋kszy mr贸z by艂 29, 5 R. 艢rednia temperatura roczna 6, 65 C. Temperatura wozducha Rossyjskoj Imperii Wild a; 艣rednia zimy 4, 56 C. , wiosny 6, 80 C. , lata 17, 94 C. i jesieni 7, 20 C. Roczna oscylacya termometru najwi臋ksza bywa w styczniu i lipcu, nieznaczna w lutym i sierpniu, a najmniejsza w kwietniu i pa藕dzierniku. Najwy偶sza temperatura dosz艂a 33, 0 C. w lipcu; najmniejsza 38, 8 C. w styczniu. Ci艣nienie atmosferyczne najwy偶sze w styczniu 752, 6 non. i lutym 751, 8; najmniejsze w lipcu 748, 6 i grudniu 748, 9. Panuj膮cym wiatrem iest po艂udniowy, najcz臋stszy po nim zachodni, najrzadsze p贸艂nocne i p贸艂nocnowschodnie. Zboczenie ig艂y magnesowej, obserwowane za pomoc膮 zwyczajnego teodolitu, wynosi 13. Najd艂u偶szy dzie艅 w Wilnie ma 17 godzin. Rozleg艂o艣膰, cz臋艣ci miasta i podzia艂 policyjny. Wilno zajmuje przestrzeni 8 w. kw. , linia graniczna wynosi 27 w. 75 sa偶. W prostym kierunku od ulicy Ostrobramskiej do rogatki Antokolskiej Wirszubka liczy si臋 7 w, ; od rogatki Pohula艅skiej do Po艂ockiej 2 w. 350 sa偶. Roz艂o偶y艂o si臋 Wilno w dolinie otoczonej ze wszystkich stron pag贸rkami, mniej lub wi臋cej wzniesionemi. Miasto dzieli si臋 na w艂a艣ciwe miasto i przedmie艣cia, otaczaj膮ce go ze wszystkich stron. Post臋puj膮c z p贸艂nocy ku wschodowi spotykamy najpierw Antokol, kt贸ry odno艣nie do ilo艣ci dom贸w i mieszka艅c贸w wi臋cej jest podobnym do miasteczka ni偶 przedmie艣cia. Corocznie, skutkiem nowych dom贸w, przybli偶a si臋 do miasta i wkr贸tce zupe艂nie si臋 z niem zleje. Owe poetyczne dworki na Antokolu, o kt贸rych Chod藕ko pisa艂, ju偶 nie istniej膮; miejsca ich zaj臋艂y wielopi臋trowe kamienice i zak艂ady przemys艂owo. G臋sty las sosnowy, nale偶膮cy do mniszek prawos艂awnych, oddziela Antokol od Popowszczyzny, po艂o偶onej w p贸艂nocnowschodniej stronie i stanowi膮cej niegdy艣 przedmie艣cie, obecnie zupe艂nie z miastem po艂膮czone; ta cz臋艣膰 miasta nazywa si臋 Zarzeczem. Bli偶ej ku wschodowi znajduje si臋 przedmie艣cie Pop艂awy, r贸wnie偶 zlane ju偶 z Zarzeczem, a oddzielone od niego rzek膮 Wilejk膮. W stronie po艂udniowej i po艂udniowozachodniej przybli偶aj膮 si臋 do miasta przedmie艣cia NowySwiat, Szkaplerna i Kominy, stanowi膮ce jedna ca艂o艣膰, gdy偶 jedno z drugiem 艣ci艣le si臋 艂膮czy, Z po艂udnia i po艂udniozachodu spotykamy Nowy Gorod i Pohulank臋. Pierwszy z nich stanowi miasteczko samo w sobie, nawet znaczne odno艣nie do ilo艣ci dom贸w i mieszka艅c贸w; Pohulanka, 15 20 lat temu by艂a miejscem uprzywilejowanem dla letnich mieszka艅 i wycieczek zamiejskich, obecnie pi臋knie zabudowana, przybli偶y艂a si臋 do miasta i zla艂a si臋 z niem. Na zachodzie le偶y przedmie艣cie 艁ukiszki, a na p贸lnocozachodzie Snipiszki. 艁ukiszki le偶膮 w dolinie, 艢nipiszki znacznie s膮 podniesione. Antokol i Popowszczyzna oddzielone od miasta przez rzek臋 Wilejk臋, a 艢nipiszki przez Wili臋. Inne przedmie艣cia, a tak偶e i samo miasto znajduj膮, si臋 na lewym brzegu Wilii. Na ko艅cach przedmie艣ci znajduj膮 si臋 letnie mieszkania, wed艂ug miejscowego terminu dacze, w wi臋kszej cz臋艣ci w miejscowo艣ciach bardzo malowniczych, jak Werki, Zwierzyniec, Zakret, Rybiszki. Markucie, Betleem, Belmont, Wilanowo, Rossa i t. p. Miasto roz艂o偶y艂o si臋 w miejscowo艣ci nier贸wnej, pag贸rkowatej, skutkiem czego nietylko jedna ulica jest ni偶ej lub wy偶ej po艂o偶on膮 wzgl臋dem drugiej, ale cz臋sto si臋 zdarza, 偶e jedna i ta sama ulica jest w jednej cz臋艣ci mocno wzniesion膮, w drugiej zni偶on膮. Sk艂ada si臋 miasto z 8 przedmie艣ci, 13 plac贸w, 65 ulic i 39 zau艂k贸w. Pod wzgl臋dem policyjnym dzieli si臋 na 7 cyrku艂贸w ucz膮stk贸w, z kt贸rych VII stanowi wy艂膮cznie Antokol; w sk艂ad VI wchodzi Zarzecze z Popowszczyzn膮; Y Rossa i Pop艂awy; w sk艂ad IV Snipiszki; a w sk艂ad I Szkaplerna, NowySwiat i cz臋艣膰 Nowego Grodu nie nale偶膮ca do powiatu. Ulice wile艅skie po wi臋kszej cz臋艣ci s膮 w膮zkie i krzywe; ulic prostych, tak nazwanych prospekt贸w, mo偶na naliczy膰 zaledwie trzy. Te ostatnie nale偶膮 do ulic naj艣wie偶szego pochodzenia, jak np. 艢w. Jerski, Aleksandrowski i Aleksandrowski bulwar. Ludno艣膰. Pod wzgl臋dem ludno艣ci zajmuje Wilno 111 miejsce w Europie, a 12 w Rossyi Brachelli Statistik der Europaeisehen Staaten. W jaki spos贸b ludno艣膰 wzrasta艂a okre艣li膰 trudno dla braku 藕r贸de艂. Niekt贸rzy z historyk贸w Wilna wzmiankuj膮, 藕e XIV w. ludno艣膰 dochodzi艂a do 30000; nast臋pnie ci膮gle wzrastaj膮c dosz艂a do 120, 000 w okresie najwi臋kszego rozwoju miasta za Zygmunta Augusta. Za p贸藕niejszych kr贸l贸w miasto upad艂o, a za Jana Kazimierza 1655 zgin臋艂o 25000 mk. , a jeszcze wi臋cej rozbieg艂o si臋 po r贸偶nych stronach. Karpi艅ski w 1766 Lexykon geograficzny podaje w Wilnie 60000 mieszka艅c贸w. W r. 1830 Chod藕ko Wilno zapisuje 50000, z nich 30000 偶yd贸w. Bali艅ski Opisanie statystyczne m. Wilna podaje w 1836 r. 35922 mk. Ta cyfra jest myln膮, albowiem wed艂ug spisu VIII w. r. 1834 by艂o mieszka艅c贸w 52209; a wed艂ug urz臋dowego spisu z 1836 r. by艂o m臋偶czyzn 30253, kobiet 25882, a zatem 56135 mieszka艅c贸w. Wed艂ug urz臋dowych danych z r. 1846 by艂o w W. 27871 m臋偶. , 26311 kob. , razem 54182 mk. Wed艂ug IX spisu wr. 1850 by艂o 49006; wed艂ug X spisu 1858 r. 58175, wreszcie wed艂ug spisu w 1875 r. by艂o m臋偶. 42178, kob. 40490, razem 82668 mk. Od owego jednodniowego spisu w r. 1875 nowej regestracyi nie by艂o, dla tego musimy si臋 posi艂kowa膰 tak zw. Pamiatnemi kni偶kami, wydawanemi corocznie przez biuro statystyczne gubernialne. Wiadomo艣ci podawane przez te kni偶ki maj膮 wzgl臋dn膮 warto艣膰, cyfry bowiem otrzymuj膮 si臋 w ten spos贸b, 偶e do cyfr roku poprzedniego dodaje si臋 liczba urodzonych w roku bie偶膮cym, a odejmuje liczb臋 zmar艂ych. O ruchu urodzonych i zmar艂ych biuro statystyczne otrzymuje wiadomo艣ci od policyi i konsystorz贸w Wed艂ug tych kni偶ek ludno艣贸 W. w r. 188 wynosi艂a 107, 286, a w r. 1890 m臋偶. 53039, kob. 56769, razem 109, 808 os贸b, w tej liczbie prawos艂awnych 13787, rozkolnik贸w 746, katolik贸w 33628, luteran贸w 1820, kalwin贸w 142, 偶yd贸w 63698, karaim贸w 127, mahometan贸w 360. Za 14to letni peryod, t. j. od 1875 do 1888, urodzi艂o si臋 36385 dzieci; w tem chrze艣cian 24776, 偶yd贸w 11509; na 100 dziewcz膮t by艂o ch艂opc贸w 133, 3; na 1000 m臋偶. i 1000 kob. ludno艣ci urodzi艂o si臋 27, 6. W tym偶e peryodzie czasu 1875 1888 by艂o 39046 wypadk贸w 艣mierci. Z nich m臋偶. 21637, kob. 17409; odno艣nie przyrostu ludno艣ci przekonywamy si臋, 偶e jest ma艂ym przyrost rozpatrujemy oddzielnie dla chrze艣cian i 偶yd贸w. Co do pierwszych przyrost 艣redni w peryodzie powy偶szym jest 4, 1; co do drugich niepodobna go w przybli偶eniu nawet poda膰 dla tego, 偶e przy zestawieniu urodze艅 i 艣miertelno艣ci mi臋dzy 偶ydami otrzymujemy rezultaty niepewne; zale偶y to od nieprawid艂owej regestracyi rodz膮cych si臋. W peryodzie czternastoletnim ludno艣膰 偶ydowska powi臋kszy艂a si臋 o 13079 g艂贸w. Zestawiaj膮c dane odno艣nie urodze艅 i 艣mierci otrzymamy coroczny ubytek na 401, 6, a zatem na lat 14 ubytek ludno艣ci wyniesie 5622, Podobny rezultat sprzeciwia si臋 powszechnie znanej nieznacznej 艣miertelno艣ci mi臋dzy 偶ydami. Wed艂ug sprawozdania Dumy w W. jest 1509 dm. murow. i 1169 drew. , og贸艂em 2678. Z nich w samem mie艣cie wszystkie, z bardzo ma艂ym wyj膮tkiem 25 30 drewnianych, murowane; na okrainach i na przedmie艣ciach biedniejszych Nowy Gorod, Popowszczyzna, Szkaplerna i t. d. drewniane. Bomy w mie艣cie przewa偶nie dwupi臋trowe parter i pi臋tro; trzy pi臋trowe i wy偶sze stanowi膮 wyj膮tek; jednopi臋trowe parterowe przewa偶nie na przedmie艣ciach. O ilo艣ci mieszka艅 w obecnej chwili nie mamy danych. Wed艂ug jednodniowego spisu w r. 1875 by艂o 1748 dm. , 3817 zabudowa艅 zamieszka艂ych, a w nich 12787 mieszka艅 na 82668 mieszka艅c贸w, na jedno zatem mieszkanie przypada艂o 6, 6, ludzi. Por贸wnawszy te cyfry z takiemi偶 Petersburga 7, 5, Berlina 4, 6, Pesztu 5, 4 i Kijowa 5, 7, przekonamy si臋, 偶e ludno艣膰 jest mocno 艣cie艣nion膮 w mieszkaniach. Odno艣nie ilo艣ci mieszka艅 na ka偶dy dom to i w tym wypadku zauwa偶y膰 艂atwo wielk膮 ciasnot臋, albowiem na ka偶dy dom wypada 艣rednio 7 mieszka艅. Rzecz naturalna, 偶e ta ciasnota przewa偶nie dotyka 艣rodek miasta, lecz odno艣nie mieszka艅 tylko, bo co si臋 tyczy ciasnoty w samych mieszkaniach ta jest og贸ln膮 tak dla 艣rodka jak i dla okrain miasta. Mieszka艅 sk艂adaj膮cych si臋 z 1 pokoju jest 46, 9; z 2 25, 3; z 3 11, 2; z 46, 5; z 5 3, 7; z 6 do 10 5, 7; wi臋cej jak z 10 1, 0. Na 100 mieszka艅 znajduje si臋 w suterenach 4, l na 1 Pi臋trze 66, 3; na 2 22, 0, na 36, 2, na 4 0, 2, na r贸偶nych pi臋trach l, 2. Kana艂贸w w Wilnie jest 8, w艂膮czaj膮c tu i rzeczk臋 Koczerg臋, przecinaj膮c膮 wiele ulic zachodniej cz臋艣ci miasta; maj膮 one odp艂yw do Wilii. Pocz膮tek ich datuje si臋 jeszcze z XVIII w. , jezuici bowiem przeprowadzili z akademii kana艂 przez plac Dworcowy i Skop贸wk臋 do Willi. Wszystkie kana艂y znajduj膮 si臋 tylko w jednej cz臋艣ci miasta zachodniej i przylegaj膮cej do niej cz臋艣ci 艣rodka miasta; we wschodniej cz臋艣ci nie ma 偶adnych kana艂贸w. Skutkiem znacznego podniesienia miasta w cz臋艣ci wschodniej 艣ciek jest naturalny, i w czasie ulewnych deszcz贸w znakomicie spe艂nia swe przeznaczenie. Skwer贸w i ogrod贸w publicznych jest 7. Z nich dwa ogrody publiczne botaniczny i gaj pobernardy艅ski, i skwery Ciel臋tnik, teatralny, 艢to Jerski, 艢w. Katarzyny i Dworcowy. Plac贸w publicznych 6. S膮 to w艂a艣ciwie rynki, a niekt贸re z nich maj膮 nawet specyalne przeznaczenie; np. na jednych z nich sprzedaj膮 drzewo, zt膮d Drewniany, na innym siano Sienny, wreszcie Ko艅ski i t. d. Na tych placach zbiera si臋 w pewne dni tygodnia du偶o wiejskich furmanek z produktami spo偶ywczemi, op艂acaj膮cych za post贸j podatek do miasta; mimo to miasto s艂abo si臋 opiekuje temi placami, zt膮d nieporozumienia pod wzgl臋dem sanitarnym. Miasto jest dostatecznie zaopatrzone w wod臋. G艂贸wnem 藕r贸d艂em s膮 Wilia i Wilejka, chocia偶 woda rzeczna jest mniej dobr膮 do u偶ycia. Pr贸cz tego znajduje si臋 w mie艣cie 1043 studni i cztery 藕r贸d艂a Wengry, Misyonarski, Ostrobramski i Lewek. Z pierwszych trzech rozprowadzon膮 jest woda rurami po mie艣cie. Woda 藕r贸dlana z Wengier dostarcza dziennie 78000 wiader, z Misyo Wilno Barskiego 20000, z Ostrobramskiego 10000, a ilo艣膰 wiader wody z Lewka nie jest oznaczona. Zarz膮d miasta. W cz臋艣ci nast臋pnej niniejszego opisu wska偶emy historyczny rozw贸j zarz膮du miasta, dla tego w cz臋艣ci statystycznej ograniczamy si臋 do minimum. Pocz膮tkowi mieszka艅cy Wilna zostawali pod wp艂ywem og贸lnych praw dla ca艂ej Litwy, a g艂贸wna ich podstaw膮, by艂a wola panuj膮cego, wyroki kap艂an贸w poga艅skich i prastare zwyczaje. Jeszcze przed przyj臋ciem chrze艣cia艅stwa, gdy na wezwanie Giedymina zacz臋li si臋 艣ci膮ga膰 do Wilna cudzoziemcy, przewa偶nie z Rygi i z Niemiec, przynie艣li oni z sob膮 w艂asne zwyczaje i prawa, kt贸remi si臋 niezale偶nie rz膮dzili. Dopiero w r. 1387, gdy Jagie艂艂o nadal miastu prawo magdeburskie, w贸wczas i dawniejsze prawa tybylc贸w i czasowe przybysz贸w zosta艂y zast膮pione przez nowe prawo. Prawo to przetrwa艂o do r. 1840. Po przy艂膮czeniu Litwy do Rossyi zarz膮d miasta zastosowany zosta艂 do ustawy miejskiej Katarzyny II z r. 1785. Rada miejska istnieje od 19 sierpnia 1808 r. Obecnie miasto posiada zarz膮d niezale偶ny od 28 lipca 1876 r. i sk艂ada si臋 z 72 radc贸w Duma, wybieraj膮cych z po艣r贸d siebie zarz膮d miejski Uprawa, z艂o偶ony z prezesa Go艂owa i czterech cz艂onk贸w 艁awnik贸w, wybranych z liczby radc贸w, sekretarza, oraz miejskiego budowniczego i mierniczego. W r. 1893 zarz膮d i system wyboru na radc贸w miejskich z Najwy偶szego rozkazu zmieniony zosta艂. Podatki. Nie wyszczeg贸lnili艣my poni偶ej jakie ci臋偶ary ponosi艂o miasto dawnemi czasy, gdy偶 nie mamy odpowiednich danych. Gdzie niegdzie w historyi Wilna spotykamy si臋 z r贸偶nemi ci臋偶arami, lecz te wiadomo艣ci nie daj膮 nam pe艂nego obrazu. W r. 1529 sami tylko chrze艣cianie p艂acili w Wilnie podatk贸w 1500 k贸p groszy, co na dzisiejsz膮 monet臋 wyniesie 5400 rs. Zdarza艂y si臋 wypadki, 藕e miasto b臋d膮c nawiedzione przez po偶ary, g艂贸d, powietrze, zwolnione by艂o od podatku; lecz dzia艂o si臋 odwrotnie w czasie wojny, w贸wczas ogromne ci臋偶ary na miasto spada艂y. I tak np. miasto obowi膮zane by艂o dostarcza膰 偶o艂nierza w takim stosunku do ludno艣ci, jak ca艂e w. ksi臋stwo, p艂aci膰 kontrybucye i sk艂adki na potrzeby wojska, dawa膰 kwatery i po偶ywienie oddzia艂om tu konsystuj膮cym, oraz na w艂asn膮 r臋k臋 utrzymywa膰 do obrony mur贸w garnizon miejski. Wojska zazwyczaj obiera艂y sobie le偶e po przedmie艣ciach, do miasta za艣 wchodzi艂y jedynie w razie niebezpiecze艅stwa. Zaopatrywanie tych wojsk kr贸lewskich w 偶ywno艣膰 dla ludzi i koni, a nieraz nawet w bro艅, kule i pieni膮dze, ca艂ym ci臋偶arem pada艂o na miasto. Do r. 1451 w obowi膮zku miasta le偶a艂o dostarczanie podw贸d dla dworu wielkoksi膮偶臋cego, tudzie偶 pod przejazd wojewod贸w i innych wysokich dostojnik贸w pa艅stwa. Powinno艣膰 dostarczania kwater wi臋cej nad inne by艂a dotkliw膮 dla mieszka艅c贸w. Musiano bowiem dawa膰 pomieszczenie dworzanom kr贸lewskim, pos艂om na sejmy, ambasadorom i innym dostojnikom zagranicznym, cz艂onkom trybuna艂u, rozmaitym czasowym komisyom, go艅com kr贸lewskim i t. d. W kolei czasu wszystkie te powinno艣ci ulega艂y ju偶 to cz臋艣ciowej ju偶 zupe艂nej zmianie, a偶 przybra艂y charakter dzisiejszy. Dochody i wydatki miasta podajemy za trzy lata, mianowicie z r. 1877, t. j. z pierwszego roku samodzielnych rz膮d贸w, 1887 i z roku 1890. Zanim te cyfry zestawiemy, wspomnimy o niekt贸rych poborach, gdzieindziej nieistniej膮cych, a specyalnie dla Wilna oznaczonych a bramne, ustanowione przez kr贸la Aleksandra w r. 1505 a pobierane od przywo偶onych do miasta produkt贸w 偶ywno艣ci, drew i siana. Pierwiastkowo doch贸d ten by艂 przeznaczony na utrzymanie stra偶y u bram miejskich. P艂acono po groszu od wozu. b Brukowe, ustanowione przez Zygmunta III w r. 1630 od wprowadzonych do miasta woz贸w. Pob贸r ten na zbudowanie i utrzymanie bruku w mie艣cie wynosi艂 od wozu po groszu oko艂o 3 groszy dzisiejszych. W r. 1791 oba powy偶sze pobory zosta艂y zwi臋kszone, tak 偶e od ka偶dego konia brano 3 do 5 gr. , od byd艂a rogatego 5 gr. , od owcy i t. p. 3 gr. P贸藕niej od r. 1805 pobierano nieco ni偶sze op艂aty do r. 1818; w tym czasie podniesiono je do 5 kop. od konia, a nadto do liczby podlegaj膮cych op艂acie dodano w贸wczas cztery takie, kt贸re wprz贸d by艂y od niej wolne. W r. 1821 ustanowiono now膮 taryf臋, pod艂ug kt贸rej p艂aci si臋 po 15 kop. od konia. Nakoniec w r. 1846 dodano jeszcze op艂aty od niekt贸rych, dawniej wolnych od poboru przedmiot贸w, c Rybne, ustanowione przez Zygmunta I w r. 1522, pobierane by艂o dawniej po 4 gr. ma rok od wozu, a sz艂o na utrzymanie czysto艣ci rynku. W r. 1824 przy艂膮czono ten pob贸r do bramnego i brukowego. d Gnojowe i karbonne, ustanowione przez Zygmunta I, jednocze艣nie z poprzedzaj膮cem. e 艁okciowe, ustanowione przez Zygmunta Augusta w r. 1536. Oba te pobory 艣ci膮gaj膮 si臋 od wie艣niak贸w i przekupni贸w za prawo sprzeda偶y wiktua艂贸w i innych drobnych przedmiot贸w, na rynkach, ulicach, dziedzi艅cach. f Czopowe, moc膮 konstytucyi w latach 1766, 1775 i 1789 ustanowione by艂o w Wilnie i innych miastach, na rzecz skarbu, a pobierano je od napoj贸w krajowych i zagranicznych. Z takim charakterem pob贸r ten istnia艂 do r. 1811. Rozporz膮dzenie z ko艅ca r, 1810 i 1811 zrobi艂y z tego dwa tytu艂y; czopowe od napoj贸w zagranicznych i akcyz臋 od krajowych. Ca艂y doch贸d z pierwszego oddano na korzy艣膰 miasta, z drugiego za艣 wydzielono miastu 1 procent, a reszt臋 przeznaczono na skarb. g 艁opatkowe, ustanowione na przedmie艣ciu Antokolu w r. 1798, op艂acaj膮 rze藕nicy od sztuki rogacizny po 30 kop. , od owiec za艣 i innych drobnych zwierz膮t po 5 kop. A Wagowe Wilno Wilno i miarowe, otrzymuje si臋 za mierzenie i wa偶enie towar贸w i produkt贸w na publicznej wadze miejskiej. i Pob贸r z dom贸w, otrzymuje si臋 w stosunku 3 rocznego dochodu od wszystkich wynajmowanych mieszka艅 w mie艣cie. Cyfra dochodu miasta nie jest 艣ci艣le oznaczona; jedne wp艂ywy obrachowuj膮 si臋 przez przybli偶enie, innych wysoko艣膰 zale偶y od konkurencyi przy licytacyi i t. d. Ruchomy bud偶et miejski bywa uk艂adany corocznie. Dochody z fundusz贸w do miasta nale偶膮cych 1 z wydzier偶awionych na pewne termina maj膮tk贸w i karczem, plac贸w znajduj膮cych si臋 na przedmie艣ciach w r. 1877 by艂o 5435 rs. 55 kop. ; 1887 r. 9310 rs. 72 kop. ; 1890 r. 9301 rs. 72 kop. ; 2 z plac贸w na prawach czynszowych 77 2742 rs. 16 kop. ; 87 4313 rs. 39 kop. ; 90 4437 rs. 25 kop. ; 3 z dom贸w miejskich oraz z miejsc przeznaczonych dla handlu na placach i ulicach 77 35991 rs. 26 kop. ; 87 63986 rs. ; 90 67028 rs. 43 kop. ; 4 za wod臋 z miejskich wodoci膮g贸w 77 216 rs. ; 87 1564 rs. ; 90 1564 rs. ; 5 za prawo urz膮dzania kapieli na rzece Wilii 77 134 rs. 24 kop. ; 87 125 rs. 90 126 rs. ; 6 za prawo wyr膮bywania lodu na rzece Wilii 77 76 rs. 10 kop. ; 87 153 rs. 25 kop. ; 90 154 rs. 25 kop. ; 7 za prawo wyr膮bywania lodu na rzece Wilejce i w Belmoncie w 1887 r. 132 rs. 50 kop. ; w 1890 r. 51 rs. ; 8 za prawo wywo偶enia nawozu od koni stra偶y ogniowej w 1887 r. 150 rs. ; w 1890 r. 150 rs. ; 9 za takie偶 prawo z chlebnego rynku targ zbo偶owy w 1887 r. 43 rs. ; w 1890 r. 43 rs. ; 10 za dzier偶aw臋 26 miejsc pod altany z wod膮 sodow膮 brak cyfry; 11 za miejsca pod zabudowania w czasie jarmarku 艣w. Jerzego 87 925 rs. 97 kop. ; 90 990 rs. ; 12 za miejsca wynajmowane pod karuzele i t. p. w 1887 r. 55 rs. ; w 1890 r. 902 rs. ; 13 rozmaite dochody z ogrodu pobernardy艅skiego w 1887 r. 512 rs. ; w 1890 r. 1500 rs. ; 14 za miejsca na ulicach przy budowie lub restauracyi dom贸w w 1890 r. 700 rs 15 rozmaite dochody przypadkowe w 1887 r. 110 rs. 75 kop. ; w 1890 r. 155 rs. Og贸艂em w 1877 r. 49051 rs. 58 kop. ; w 1887 r. 8 1529 rs. 88 kop. ; w 1890 r. 88302 rs. 15 kop. Podatki na korzy艣膰 miasta 16 od w艂a艣cicieli dom贸w i posiad艂o艣ci 77 18903 rs. 21 kop. ; 87 40000 rs. ; 90 50000 rs. ; 17 od kupc贸w podatek w r. 1877 25, a w nast臋pnych latach 15 od op艂aty skarbowej przy wydaniu 艣wiadectw kupieckich i 10 podatek z rozmaitych innych 艣wiadectw i bilet贸w dla handlu 77 8749 rs. 64 kop. ; 87 15501 rs. 40 kop. ; 90 14000 rs. ; 19 z podatku pobieranego od doro偶karzy, karet i zajmuj膮cych si臋 przewo偶eniem ci臋偶ar贸w przy wydaniu numer贸w pobierany 77 1168 rs. ; 87 3376 rs. ; 90 3430 rs. ; 19 20 podatek od skarbowej op艂aty przy wydawaniu patent贸w na prawo handlu trunkami 77 11664 rs. 21 kop. ; 87 15910 rs. 96 kop. ; 90 15900 rs. 20 podatek od traktyernik贸w, restaurator贸w oraz utrzymuj膮cych hotele i garkuchnie 77 11632 rs. 50 kop. ; 87 28561 rs. 50 kop. ; 90 40000 rs. ; 21 procenta od op艂at aktowych na korzy艣膰 miasta 77 19648 rs. 3 kop. ; 87 14918 rs. 12 kop. ; 90 12434 rs. ; 22 za miejsca zajmowane na rynkach przez wozy i 艂onie 77 18984 rs. 60 kop. ; 87 14000 rs. ; 90 14000 rs. ; 23 za stemplowanie wag i miar w 1887 r. 292 rs. 12 kop. ; w 1890 r. 239 rs. ; 24 dochody przypadkowe 77 4489 rs. 76 kop. ; 87 314 rs. 75 kop. ; 90 612 rs. Dochody zwrotne 25 zwrot od skarbu za naj臋cie kwater dla wojsk i wi臋zie艅 z opa艂em i 艣wiat艂em 77 12077 rs. 82 kop. ; 87 50010 rs. 70 kop. ; 90 58529 rs. 50 kop. Og贸l dochod贸w 77 162830 rs. 13 kop. ; 87 276159 rs. 38 kop. ; 90 312695 rs. 60 kop. Rozchody 1 koszta utrzymania zarz膮du miasta i administracyi 77 30174 rs. 20 kop. ; 87 40879 rs. 79 kop. ; 90 41947 rs. 41 kop. ; 2 restauracya i utrzymanie dom贸w i koszar miejskich oraz maj膮tk贸w miejskich 77 14069 rs. 14 kop. ; 87 16831 rs. 55 kop. ; 90 21274 rs. 90 kop. 3 na sp艂at臋 d艂ug贸w miejskich wniesiono do Banku pa艅stwowego i wydano prywatnym osobom w 1877 r. 18050 rs. 81 kop. ; 4 utrzymanie skwer贸w w 1887 r. 2100 rs. ; w l890 r. 3800 rs. ; 5 bruki nowe i utrzymanie starych przy domach i placach miejskich 77 3091 rs. 20 kop. ; 87 13605 rs. 3 kop. ; 90 13482 rs. ; 6 o艣wietlenie miasta 77 8630 rs. 16 kop. ; 87 6796 rs. 56 kop, ; 90 8281 rs. 98 kop. ; 7 utrzymanie policyi i 偶andarmeryi 77 27170 rs. 98 kop. ; 87 46701 rs. 11 kop. ; 90 84066 rs. ; 8 biuro adresowe 77 1578 rs. 98 kop. ; 87 1681 rs. ; 90 1738 rs. 89 kop. ; 9 utrzymanie stra偶y ogniowej 77 18638 rs. 14 kop. ; 87 20546 rs. 65 kop. ; 90 19036 rs. 48 kop. ; 10 rozchody na renowacy膮 most贸w 77 200 rs. ; 87 303 rs. 85 kop. ; 90 24760 rs. ; 11 utrzymanie wodoci膮g贸w w 1887 r. 2005 rs. 05 kop. ; w 1890 r. 2057 rs. ; 12 utrzymanie rur 艣ciekowych w 1887 528 rs. 12 kop. ; w 1890 r. 168 rs. 2 kop. ; 13 urz膮dzenie i utrzymanie rynk贸w 87 541 rs. 19 kop. ; 90 290 rs. ; 14 艣rodki dla podtrzymania przemys艂u i handlu 87 4615 rs. ; 90 4015 rs. ; 15 za znaki i taksy dla doro偶karzy 87 328 rs. 05 kop. ; 90 460 rs. ; 16 utrzymanie wi臋zie艅 87 2408 rs. 79 kop. ; 90 2248 rs. 31 kop. ; 17 s艂u偶ba sanitarna 87 3857 rs. 36 kop. ; 90 4345 rs. 54 kop. ; 18 na cele o艣wiaty wydano w 1887 r. 1681 rs. ; w 1890 r. 1738 rs. 89 kop. ; 19 zapomogi dobroczynne 87 942 rs. 50 kop. ; 90 937 rs. 58 kop. ; 20 illuminacye 87 230 rs. 50 kop. ; 90 290 rs. ; 21 subsydyum teatralne 77 Wilno 6000 rs. ; 87 3000 rs. ; 90 3000 rs. ; 22 rozmieszczenie wojsk 77 25900 rs. 43 kop. ; 87 46734 rs. 81 kop. ; 90 54826 rs. 01 kop. ; 23 na rozchody nieprzewidziane i rozmaite wydatki w r贸偶nych ga艂臋ziach gospodarstwa poniesione 77 2364 rs. 35 kop. ; 87 2700 rs. ; 90 2700 rs. Og贸艂em rozchody w 1877 r. 177506 rs. 61 kop. ; w 1887 r. 236511 rs. 13 kop. ; w 1890 r. 332487 rs. 33 kop. W艂adze s膮downicze i administracyjne zmienia艂y si臋 w kolei czasu. Wiadomo z dziej贸w, 偶e Wilno od r. 1323 do 1569 by艂o stolic膮; w. ks. litewskich; od unii lubelskiej g艂贸wnem miastem ksi臋stwa by艂o a偶 do r. 1794; d. 12 grudnia 1794 r. zosta艂o miastem g艂贸wnem gubernii litewskiej; od r. 1802 jest gubernialnem gubernii wile艅skiej. Za rz膮d贸w litewskich i polskich od r. 1413 mieli tu stanowiska urz臋dowe wojewodowie, kasztelanowie i inni wy偶si dostojnicy wojew贸dztwa wile艅skiego. Ustanowiony przez Stefana Batorego trybuna艂 litewski tu odbywa艂 s膮dy, zaczynaj膮c zawsze od poniedzia艂ku po niedzieli przewodniej i trwa艂 przez 22 tygodnie co rok. Miasto zostaj膮c pod prawem magdeburskiem, mia艂o tu od r. 1432 magistrat, w ca艂ym komplecie urz膮dzony, kt贸ry w sprawach miejskich przez swych w贸jt贸w i 艂awnik贸w zarz膮dza艂 zupe艂nie niezale偶nie. W obecnym czasie instytucyi rz膮dowych w Wilnie liczy si臋 168, a mianowicie administracyjnych 72, s膮dowych 9, duchownych 24, wojskowych 48, naukowych 18, bankowych 5. Bo wa偶niejszych reform zaliczy膰 wypada zaprowadzenie w Wilnie 4 kwietnia 1872 r. s膮d贸w pokoju, s膮d贸w przysi臋g艂ych, s膮du okr臋gowego i izby s膮dowej. Przemys艂 i handel. W chwili obecnej jest w W. znaczniejszych fabryk opr贸cz trzech papierni w okolicy miasta 4 browar贸w piwnych, 1 fa bryka karmelk贸w, 1 艣wiec, 3 fabryki myd艂a i 艣wiec 艂ojowych, 9 fabryk bia艂osk贸rniczych, 2 sa fianu, 10 czapek, 3 kafli wyborowych, 5 cegie艂 i wapna, 2 dach贸wki, 2 dro偶d偶y w贸dczanych i piwnych, 4 tytuniu i cygar, 1 guzik贸w, 1 kon serwowanego papieru, 1 o艂贸wk贸w, 3 kopert, 2 szczotek, 1 wyrob贸w obuwia szteperska, 2 tar taki, 1 tartak i m艂yn parowy, 3 nadgrobk贸w z kamieni i marmuru, 1 farbki do bielizny, 1 kork贸w, 1 gilz do papieros贸w, 1 m艂yn wodny, 1 gisernia, 1 fabryka karton贸w, 2 sztucznych kwiat贸w, 1 wyrobu gazu, 4 sztucznych w贸d mi neralnych, w og贸le 68 fabryk. Rzemie艣lnik贸w w r. 1890 by艂o w W. 7327 majstr贸w 3373, czeladnik贸w 2167, uczni贸w 1787; kupc贸w 1 klasy 26, 2 klasy 368, rodzin kupieckich maj膮cych prawo handlu 1 klasy 12, 2 klasy 147, subjekt贸w 1004, trudni膮cych si臋 drobnym handlem 2544, razem 11438. Magazyn贸w, sklep贸w, kram贸w 1163. I W Wilnie istniej膮 obecnie nast臋puj膮ce zak艂aS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. dy kredytowe i bankowe; a rz膮dowe wile艅ski oddzia艂 banku pa艅stwa, wile艅skokowie艅ski wydzia艂 w艂o艣cia艅skoziemskiego banku pa艅stwa i wile艅ski wydzia艂 szlacheckiego ziemskiego banku pa艅stwa; b prywatne wile艅ski kantor towarzystwa rossyjskiego wzajemnego ziemskiego kretytu; towarzystwo wzajemnego kredytu; wile艅ski prywatny bank handlowy; wile艅ski ziemski bank i 5 kantor贸w bankierskich. Szlachtuz贸w jest 9, z nich jeden centralny, pod艂ug plan贸w in偶. Jasi艅skiego, miejski, i 8 prywatnych. 艢wi膮tynie prawos艂awne sobor 艣w. Miko艂aja, sobor Przeczystej Boga Rodzicy, cerkiew i monaster 艣w. Tr贸jcy, cerkiew i monaster 艣w. Ducha, cerkiew i monaster 艣w. Maryi Magdaleny 偶e艅ski, cerkiew 艣w. Miko艂aja, cerkiew Zwiastowania by艂y ko艣ci贸艂 艣w. Tr贸jcy, cerkiew 艣w. Andrzeja, cerkiew 艣w. Praksedy Piatnicka, cerkiew 艣w. Micha艂a, cerkiew 艣w. Aleksandra Newskiego, cerkiew zak艂ad贸w naukowych, cerkiew Opieki Naj艣wi臋tszej Panny, cerkiew w instytucie panien, cerkiew wi臋zienna, cerkiew 艣艣. m臋czennik贸w Antoniego, Jana i Eustachego, cerkiew archierejska, cerkiew na cmentarzu prawos艂awnym, kaplica na placu 艣w. Jerskim na pami膮tk臋 zwyci臋ztw 1863 1864, w og贸le 18 cerkwi i 1 kaplica. Parafie obrz膮dku katol. 1sza 艣w, Jana, obejmuje 艣rodek miasta; 2ga 艣w. Ducha; 3cia Ostrobramska, obejmuje po艂udniow膮 cz臋艣贸 miasta; 4ta Wszystkich 艢wi臋tych; 5ta 艣w. Filipa i Jakuba albo 艁ukiska; 6ta 艣w. Rafa艂a za Zielonym mostem, obejmuje ca艂膮 przestrze艅 艢nipiszek i znaczn膮 cz臋艣膰 okolicy za miastem; 7ma 艣w. Piotra i Paw艂a, zajmuje ca艂e przedmie艣cie Antokol z okolicami; 8ma pobernardy艅ska, sk艂ada si臋 z cyrku艂u miasta le偶膮cego za Wilenk膮. Ko艣cio艂y katolickie s膮 ko艣ci贸艂 katedralny, 艣w. Jana, 艣w. Ducha, 艣w. Anny, 艣w. Franciszka i Bernardyna, 艣w. Micha艂a obecnie zamkni臋ty, 艣w. Piotra, 艣w. Jerzego, 艣w. Krzy偶a, pomisyonarski, 艣w. Stefana, Wszystkich 艢wi臋tych, 艣w. Teresy, 艣w. Jakuba, 艣w. Bart艂omieja, 艣w. Rafa艂a, 艣w. Miko艂aja. Kaplice Ostrobramska, w gmachu Dobroczynno艣ci, na cmentarzu Rossa, na cmentarzu pobernardy艅skim, w wi臋zieniu, razem 18 ko艣cio艂贸w i 5 kapie. Starowiercy maj膮 oddzielnny dom modlitwy, luteranie ko艣ci贸艂, r贸wnie偶 i kalwini ewang. re formow. . Meczet istnieje od czas贸w Witolda. Synagoga z r. 1572 oraz 4 mniejszych i kilkadziesi膮t dom贸w modlitwy. Cmentarzy jest dziewi臋膰 prawos艂awny nowy, Rosa, pobernardy艅ski, 艣w. Piotra, 艣w. Stefana, 艣w. Rafa艂a, 艣w. Jakuba, ewangielicki i izraelit贸w. Zak艂ady dobroczynne 1 Towarzystwo dobroczynno艣ci, za艂o偶one w r. 1807; 2 Dobrochotna kopiejka; 3 Dom mi艂osierdzia; 4 4 ochrony dla 32 Wilno dzieci; 5 Dom dla biednych i przy nim tania kuchnia i nocleg; 6 Prawos艂awne bractwo 艣w. Ducha z domem i ochrona; 7 Ochrona katolicka dla cudzoziemc贸w; 8 Dzici膮tko Jezus; 9 Towarzystwo wspierania niedostatnich uczni贸w zak艂ad贸w naukowych obojej p艂ci; 9 Oddzia艂 Towarzystwa ociemnia艂ych. Szpitale 1 艣w. Jakuba; 2 Sawicz; 3 Ob艂膮kanych; 4 Zaklad Dzieci膮tka Jezus dom podrzutk贸w; 5 呕ydowski; 3 Wojskowy; 7 Oftalmiczny hr. Prze藕dzieckiej; 8 Dwie lecznice prywatne; 9 Przytu艂ek dla ubogich i sierot przy ko艣ciele luterskim i na cmentarzu ewangielickim; 10 Przytu艂ek 艣w. Anny utrzymywany przez bractwo 艣w. Anny katolik贸w niemc贸w, przy cmentarzu bernardy艅skim; 11 Ochrona dla starc贸w i kalek przy szpitalu 艣w. Jakuba; 12 Ochrona dla 偶yd贸w. Przed rokiem 1864 istnia艂y Przytu艂ek dla staruszek i kalek rzymskokatolickiego wyznania, za艂o偶ony przez Zofi臋 D膮browsk膮, i szk贸艂ka Ostrobramska dla biednych dziewcz膮t, za艂o偶ona przez genera艂gubernatorow臋 Nazimow臋. Zak艂ady naukowe i Towarzystwa uczone. Po przeniesieniu w r. 1843 akademii lekarskiej do Kijowa, a duchownej do Petersburga, nie ma w Wilnie wy偶szego zak艂adu naukowego. Do 艣re dnich i ni偶szych nale偶膮 1 Seminaryum prawos艂awne litewskie 175 wychowa艅c贸w; 2 Seminaryum duchowne rzymskokatolickie w 1890 r. 66 wychowa艅c贸w; 3 Duchowna szko艂a prawos艂awna 186 wych. ; 4 Szko艂a dla dziewcz膮t ze stanu duchownego 111 wych. ; 5 Przytu艂ek przy 偶e艅skim monasterze 40 wych. ; 6 Wojskowa szko艂a junkr贸w 274; 7 Szko艂a wojskowych felczer贸w 110; 8 Gimnazyum klasyczne pierwsze 616; 9 Gimnazyum klasyczne drugie 404; 10 Gimnazyum 偶e艅skie 413; 11 Szkola realna 523; 12 Maryi艅ska szko艂a wy偶sza 偶e艅ska 605; 13 Instytut nauczycielski 34; 14 Szko艂a miejska przy instytucie 70; 15 Szko艂a rysunk贸w z oddzia艂em malarskim 83 m臋偶czyzn i 24 kobiet; 16 Specyalna szko艂a techniczna dr贸g 偶elaznych 64; 17 Szko艂a pocztowotelegraficzna 57; 18 Szko艂a gubernialna dla akuszerek 19. W ochronach by艂o 106 ch艂opc贸w, 79 dziewczyn. Szk贸艂 parafialnych dla ch艂opc贸w 5, ucz膮cych si臋 426; dla dziewczyn 4, ucz膮cych si臋 290; dla obojej p艂ci 3, ucz膮cych si臋 ch艂opc贸w 129, dziewczyn 89. Szko艂a niedzielna 偶e艅ska 176. Instytut 偶ydowski, ucz膮cych si臋 69, przy nim szko艂a pocz膮tkowa 72 ucz膮cych si臋. Szk贸艂 elementarnych 偶ydowskich 3, ucz膮cych si臋 407. Szk贸艂 偶ydowskich dla wyuczenia si臋 j臋zyka ruskiego dla ch艂opc贸w 12 ucz膮cych si臋 699, dla dziewcyn 8 ucz膮cych si臋 468. Prywatne szko艂y 偶ydowskie 2 eszyboty ucz膮cych si臋 240; sobotnia szko艂a dla rzemie艣lnik贸w 390; 3 pensyonaty dla dziewczyn ucz膮cych si臋 363, pensyonat dla ch艂opc贸w ucz膮cych si臋 10; Talmud Tora z oddzia艂ami ucz膮cych si臋 216; 57 cheder贸w ucz膮cych si臋 526. W og贸le by艂o w W. 124 zak艂ad贸w naukowych, a w nich ucz膮cych si臋 6021 ch艂opc贸w i 2677 dziewczyn. Biblioteka publiczna, za艂o偶ona w r. 1865, mie艣ci si臋 w gmachu pouniwersyteckim, przy niej muzeum staro偶ytno艣ci. W bibliotece 87497 dzie艂, 122557 tom贸w. Z nich w j臋zyku ruskim 19497, tom贸w 32060; w innych j臋zykach przewa偶nie w 艂aci艅skim i polskim 68000, tom贸w 90497. Dublet贸w 9385, tom贸w 14583; z nich ruskich 1123, tom贸w 1520; cudzoziemskich 艂aci艅skie, polskie 8262, tom贸w 13063. Niekompletnych 8042, tom贸w 12050. R臋kopisy cerkiewno s艂owia艅skich 329. Akt i przywilej贸w na pargaminie 75. Fascyku艂贸w i oddzielnych r臋kopis贸w 1542. Rzeczy literackich w j臋zykach cudzoziemskich 2094. Pargamin贸w cudzoziemskich 18. Autograf贸w i korespondencyi 6096 os贸b. Og贸艂em w bibliotece dzie艂 104924, tom贸w 149190. Towarzystwo lekarskie, za艂o偶one w r. 1805, ma w 1891 r. cz艂onk贸w honorowych 20, czynnych 79, korespondent贸w 90. Archiwum akt dawnych, za艂o偶one w r. 1852, ma oko艂o 20 miljon贸w numer贸w r贸偶nych akt贸w. Komitet statystyczny. Komisya archeologiczna. Pism peryodycznych wychodzi obecnie 5 Wile艅skij wjestnik. Wiadomo艣ci gubernialne, Wiadomo艣ci eparchialne litewskie, Cyrkularze okr臋gu naukowego wile艅skiego i Protoku艂y Towarzystwa lekarskiego. O dawniej wychodz膮cych w Wilnie pismach peryodycznych do r. 1864 pisa艂 Kirkor w Przewodniku po Wilnie i dr Szeliga w Wiadomo艣ciach bibliograficznych warszawskich. Ksi臋garni znaczniejszych jest 4, antykwami 8, drukarni 9 Zawadzkiego, Syrkina, Rz膮du gubernialnego, Okr臋gu wojskowego, Romma hebrejska, Dworca, Blumowicza, Zymela i Matza. P贸艂nocnozachodni oddzia艂 cesarskiego rossyjskiego Towarzystwa geograficznego. Stacya meteorologiczna. K贸艂ko muzykalnodramatyczne amator贸w. Szko艂a muzyczna prywatna. Teatr. Klub贸w 3 szlachecki, wojskowy, szachist贸w. Oddzia艂 opieki nad zwierz臋tami. Towarzystwo wy艣cigowe. Towarzystw assekuracyjnych od ognia, gradobicia, ubezpiecze艅 偶ycia, kapita艂贸w jest 36. Dzieje. O za艂o偶eniu Wilna najrozmaiciej opowiadaj膮 historycy. Szafarzyk wspomina, 偶e od II w. po Chr. okolice dzisiejszego W. zamieszkiwa艂o pot臋偶no plemi臋 s艂owia艅skie Wilk贸w, kt贸rzy zt膮d wyrzucili Got贸w i Wandal贸w. Ci to Wilcy maj膮 by膰 za艂o偶ycielami Wilna Staro偶yt. s艂owia艅. , II, 44, str. 783. D艂ugosz nie S艂owianom lecz Litwinom przypisuje za艂o偶enie W. , nie uznaje ich jednak偶e za aborygen贸w, tylko za rzymskich przybysz贸w Dzieje, III, 446, wyd. Prze藕dzieckiego. Jest jeszcze trzecie podanie, przypisuj膮ce za艂o偶enie W. Waregom SnorroSturlezon, cytowany u Czackiego O lit. i pol. Wilno praw. , I, 16, wyd. Turowskiego. Rozwi膮za膰 te sprzeczno艣ci nie podobna dla braku 藕r贸de艂. Jest wszelkie prawdopodobie艅stwo, 偶e za艂o偶ycielami byli Litwini, kt贸rzy s膮 zarazem aborygenami, gdy偶 pogl膮dy D艂ugosza o rzymskiem pochodzeniu Litwin贸w nie wytrzymuj膮 krytyki. R贸wnie偶 mo偶na z pewno艣ci膮, utrzymywa膰, 偶e W. istnia艂o ju偶 kilka wiek贸w pierwej przed wyst膮pieniem w kronikach. Jak ka偶dy prastary gr贸d ma W. swe legendy, kt贸re odnosz膮 powstanie miasta do bardzo odleg艂ej przesz艂o艣ci. Czem Wawel dla Krakowa, tem Bakszta dla W. Bakszta by艂a prastarem grodziskiem, w kolei wiek贸w zamieniona na siln膮 warowni臋. Na Bakszcie mieszka艂 w lochu bazyliszek. Loch prowadzi艂 do Wilenki, kt贸ra u st贸p g贸ry p艂ynie. Bazyliszek ka偶dego przychodz膮cego zabija艂 wejrzeniem, bo nikt jego wzroku nie m贸g艂 wytrzyma膰. Znalaz艂 si臋 wreszcie 艣mia艂ek, kt贸ry wszed艂 do jaskini trzymaj膮c przed sob膮 du偶e zwierciad艂o, a bazyliszek, postrzeg艂szy sw贸j obraz, w艂asnym wzrokiem ra偶ony, pad艂 trupem. Powtarzamy t臋 legend臋, tak przypominaj膮c膮; smoka wawelskiego, gdy偶 艣wiadczy nam ona o 艂膮czno艣ci lud贸w i ich powinowactwie. Dzi艣 na tem miejscu zbudowany jest zak艂ad dobroczynny Dzieci膮tka Jezus, a loch, kt贸ry mia艂 艂膮czy膰 zamek Trocki z Bakszta, od lat kilkudziesi臋ciu dopiero jest zasypany. Zreszt膮 podanie o bazyliszku, sp贸lne wielu innym miastom, jest znacznie p贸藕niejszego pochodzenia wiek XV i nie da si臋 odnie艣膰 do zarania Wilna oraz smoka wawelskiego. Bakszta le偶y nad Wilenk膮, dawniej zwan膮 Wilna; rzeczka ta da艂a nazwisko p贸藕niejszemu miastu. Doko艂a Bakszty rozszerzy艂o si臋 miasto we wszystkich kierunkach. Nale偶y przypuszcza膰, 偶e w pierwszym okresie istnienia Bakszty, jako warowni, gdzie niegdzie tak oko艂o warowni jak i po nad brzegiem rzeki porozrzucane by艂y chaty a ca艂膮 przestrze艅, dzi艣 przez miasto zaj臋t膮, pokrywa艂 las odwieczny. O pierwiastkowych dziejach W. kroniki milcz膮. Dorywcze tylko mamy wiadomo艣ci o ks. litewskich z XI i XII w. Stwierdzono, 偶e ju偶 w XI w. byli udzielni ksi膮偶臋ta wile艅scy. Oko艂o r. 1070 siedzia艂 na Wilnie Ro艣cis艂aw syn Rohwo艂oda, ks. po艂ockiego, s艂uckiego i druckiego. Po nim nast膮pi艂 syn jego Dawid jako ksi膮偶臋. Dalej syn tego Dawid II, kt贸rego syn Gerden albo Erden panuje w Po艂ocku 1264. Wkr贸tce wyst臋puje na widowni臋 pot臋偶ny i s艂awny Giedymin ju偶 nie jako udzielny ksi膮偶臋 wile艅ski, lecz jako pan ca艂ej Litwy i Rusi. Wielkiego Giedymina nasi historycy mianuj膮 synem Witenesa. Twierdzenie to fa艂szywe. By艂 on nie synem ale bratem rodzonym Witenesa a mieli jeszcze trzeciego brata Weina, tak偶e ks. po艂ockiego. Widzimy zt膮d 艂膮czno艣膰 rodow膮 z przewa偶nym domem po艂ockim. Lecz jednocze艣nie gdy jedni z Rurykowicz贸w, siedz膮cy na Po艂ocku lub drobnych ksi臋stwach ruskich, s膮 wyznawcami wiary Chrystusa, inni, panuj膮c nad ba艂wochwalcz膮 Litw膮 i 呕mujdzi膮, czcz膮, lub mo偶e udaj膮 tylko, 偶e s膮 czcicielami Perkunasa, jak i ca艂a Litwa, jak i sam Giedymin, Kiejstut, Olgierd Kirkor, Bazylika litewska, str. 4. O tych samodzielnych ksi膮偶臋tach wile艅skich inaczej opowiada Woskresenskaja ljetopi艣 I, 48; Karamzin t. IV, 82, nota 103, wyd. VI mniej krytycznie zestawia te wiadomo艣ci latopisc贸w, a polemizuj膮cy z nim Narbutt L c. , III, 587 og贸lnie si臋 tylko wyra偶a, 偶e ca艂a ta wersya jest w膮tpliw膮. Jako偶 po 艣mierci Dawida II, ks. wile艅skiego, gdy syn jego Gerden panuje na Po艂ocku, nim Witenes obj膮艂 rz膮dy wielkoksi膮偶臋ee 1293, na Wilnie siedzia艂, jak pisze latopi艣 Bychowca r臋kopis w pozna艅skiej bibliotece, opuszczony w wydaniu Narbutta, niejaki Swintorog. Ten ksi膮偶e wile艅ski przy uj艣ciu rzeki Wilny Wilejka do Nerisy Wilia, w dolinie okolonej g贸rami i pokrytej odwiecznym lasem d臋bowym, wzni贸s艂 o艂tarz na cze艣膰 Perkunasa, roznieci艂 ogie艅 艣wi臋ty, a miejsce to na ca艂opalenie zw艂ok ksi膮偶臋cych przeznaczy艂 Narbutt, 1. c. , IV, 248. Wed艂ug zwyczaju Litwin贸w wybrano zaraz gaj 艣wi臋ty, zapalono Perkunasowi, bogu piorun贸w, bez przerwy tlej膮cy ogie艅. Zw艂oki Swintoroga spali艂 tu syn jego Germont. Powie艣膰 ta naprowadza na my艣l, 偶e w艂a艣nie Germont 贸w, lub nawet ojciec jego Swintorog podczas najwi臋kszego zamieszania w Litwie osieroconej przez Mendoga, z kt贸rego korzystali Krzy偶acy, przeni贸s艂 do Wilna zniszczone przez Zakon podwakro膰 艣wi臋te Romowe nad Dubiss膮 i Niewia偶膮 Jaroszewicz, Obraz Litwy, I, 192; Antonowicz, Oczerk ist. w. ks. litowsk. , 82. D艂ugo jeszcze zapewne miejsce to zostawa艂o tylko spokojnem schronieniem kap艂an贸w, zanim na dobre zaludnia膰 si臋 pocz臋艂o i znaczenie historyczne przybra艂o. O ile wiadomo w. ks. litew. Giedymin by艂 pierwszym, kt贸rego zw艂oki spalono po Swintorogu. Poj臋cia o Criwe jako godno艣ci kap艂a艅skiej w og贸le, a krywo krywaite, lub jak Hartknoch pisze kriwe kriweita w znaczeniu arcykap艂ana, ulegaj膮 radykalnej zmianie w skutek ostatnich poszukiwa艅 naukowych. Prof. Mierzy艅ski na IX zje藕dzie archeologicznym w Wilnie 1893 r. przedstawi艂 referat, w kt贸rym, na zasadzie pewnych danych z 偶ycia politycznego starodawnej Litwy, mitologii litewskiej i wreszcie j臋zykoznawstwa, utrzymuje, 偶e kriwe nie oznacza godno艣ci lecz jest imieniem w艂asnem ostatniego ofiarnika w Romowe nad Dubiss膮 i Niewia偶膮. Ten偶e profesor dowodzi, 偶e poj臋cie o arcykap艂anie nie by艂o znanem 贸wczesnej Litwie, lecz jest ono wymys艂em kronikarzy i historyk贸w, szczeg贸lniej Duisburga, kt贸ry przez analogi膮 papie偶a stworzy艂 dla Wilno Litwy arcykap艂ana, nazwawszy go kriwe kryweit膮. Dopiero oko艂o r. 1320, kiedy Giedymin za艂o偶y艂 tu sw贸j zamek, dzieje miasta rozja艣nia膰 si臋 poczynaj膮. Pow贸d za艂o偶enia zamk贸w wile艅skich kroniki podaj膮 nast臋pny Giedymin przybywszy pewnego razu z wielkim orszakiem na 艂owy w tem miejscu, gdzie tak zwane 艁yse g贸ry otaczaj膮 uj艣cie Wilny do Wilii, mia艂 jakoby na jednej z nich zabi膰 tura wielkiego, od czego owa g贸ra otrzyma艂a nazw臋 Turzej. Po Iowach nocowa艂 na. zgliszczach Swintoroga i 艣ni艂o mu si臋, 藕e widzia艂 na jednej z 艂ysych g贸r, gdzie tura ubi艂, wilka ogromnego, 偶elazn膮 blach膮 okrytego, a kt贸rego wycie by艂o tak dono艣ne, i偶 zdawa艂o si臋, jakby stu wilk贸w wy艂o. Giedymin opowiadaj ten sen swym dworzanom, lecz jeden tylko arcykap艂an Lezdejko ciekawemu ksi臋ciu znaczenie snu wyt艂umaczy膰 potrafi艂 wilk 偶elazny znaczy, 藕e na zgliszczu tem stanie zamek mocny i miasto, g艂owa pa艅stwa; a stu wilk贸w w nim wyj膮cych znaczy, 藕e gr贸d b臋dzie dono艣ny s艂aw膮 swych mieszka艅c贸w Stryjkowski, Kronika, I, 872, wyd. z r. 1846. Przyj膮艂 to t艂umaczenie Giedymin i zaraz na szczycie Turzej g贸ry pocz膮艂 murowa膰 warowny zamek, sze艣cioboczn膮 wie偶膮 ozdobiony; u do艂u za艣 przy 艣wi臋tych zgliszczach, pod gajem Perkunasa, w dolinie, stan膮艂 drugi zamek drewniany, z basztami, palisad膮 i blankami, zwany Krzywym grodem. Przeniesiona wkr贸tce z Trok do Wilna stolica pa艅stwa przyczyni艂a si臋 do rozszerzenia i wzrostu osady tak co do budowli jak i mieszka艅c贸w, kt贸rych liczba pomna偶a艂a si臋 przybywaj膮cemi na wezwanie Giedymina osadnikami z Niemiec. Ju偶 w r. 1323 Giedymin, jako kr贸l Litwy i Rusi, pisa艂 z W. listy swoje do papie偶a, zakon贸w i miast niemieckich Dani艂owicz, Skarbiec dyplomat贸w, I, N. 297 300. Wilno ju偶 przed Giedyminem by艂o znaczn膮 osad膮. Po przeniesieniu stolicy z Trok naznaczy艂 on swym namiestnikiem Gastolda. Odt膮d rozpoczyna si臋 wzrost miasta, ku czemu wielce przy艂o偶y艂 si臋 sam Giedymin przez sprowadzenie kupc贸w i rzemie艣lnik贸w cudzoziemskich, a szczeg贸lniej Niemc贸w z miast hanzeatyckich Jaroszewicz, 1. c. , I, 105; Narbutt, 1. c, IV, 143, 518, dod. XIV; Czacki, I, 143. 艢wiadectwem znaczenia dziejowego W. jest zawarta tu r. 1323 przez Giedymina ugoda z arcybiskupem rygskim, oraz mistrzem zakonu rycerzy mieczowych inflanckich, kt贸rej g艂贸wne punkta s膮 nast臋puj膮ce bezpiecze艅stwo podr贸偶nych na go艣ci艅cach i dr贸偶kach w kraju obu stron traktuj膮cych; prawne rozstrzyganie spor贸w i krzywd mi臋dzy poddanymi stron obu; zwrot d贸br z艂upionych; wydawanie zbieg艂ych knecht贸w i s艂ug Dani艂owicz, 1. c. , N. 302; a p贸藕niej zawarto tu przymierze z 艁okietkiem Pomniki dziejowe Bielowskiego, II, 619; Dani艂owicz, I c. , N. 318, 321, 322 w r. 1325. Skutkiem zabieg贸w Giedymina W. znacznie si臋 wznios艂o i zaludni艂o, s膮 nawet niekt贸re wskaz贸wki o istnieniu ko艣cio艂贸w chrze艣cija艅skich Bali艅ski, Wilno, I, 64; Przyja艂gowski. 呕ywoty biskup. wil. , I, 5; Dani艂owicz, 1. c, N. 299, jednak jeszcze na stolic臋 nie wygl膮da艂o. Dopiero wzrastaj膮ca pot臋ga Olgierda wp艂yn臋艂a na rozw贸j miasta przez o偶ywienie handlu rozmaite przywileje nadane kupcom, bez r贸偶nicy wyznania Kraszewski, Wilno, I, 365. Opiek臋 nad chrze艣cija艅stwem pod panowaniem Olgierda rozpo艣ciera艂 namiestnik jego Gastold, katolik, o偶eniony z Buczack膮, kt贸ry sprowadzi艂 franciszkan贸w i dla nich wybudowa艂 drewniany klasztor, na miejscu gdzie dzi艣 stoi pa艂ac genera艂gubernatora i ko艣ci贸艂 bonifratr贸w. Za Giedymina byli ju偶 frauciszkani na Litwie i mieli sw贸j ko艣ci贸艂 w W. 艣w. Miko艂aja na Piaskach, zbudowany przez Niemc贸wkatolik贸w Kirkor, Bazylika, 7. W czasie nieobecno艣ci Gastolda w W. Litwini, wpad艂szy do klasztoru, siedmiu mnich贸w zamordowali, a innych siedmiu, kt贸rzy w gajach na 艁ysych g贸rach schroni膰 si臋 usi艂owali, pojmawszy, ukrzy偶owali i cia艂a ich z g贸ry do rzeki powrzucali. Na pami膮tk臋 tych m臋czennik贸w postawiono p贸藕niej na tej g贸rze trzy krzy偶e, kt贸re odt膮d klasztor franciszka艅ski stale odnawia艂 i podtrzymywa艂. W r. 1866 krzy偶e te zosta艂y usuni臋te a na ich miejsce posadzono topole, z kt贸rych obecnie pot臋偶ne ju偶 wyros艂y drzewa. Za powrotem Gastolda, z rozkazu Olgierda, mordercy ukarani zostali; na miejsce pomordowanych Gastold sprowadzi艂 kilkunastu franciszkan贸w i osadzi艂 ich we w艂asnym dworze, na tem miejscu, gdzie do r. 1865 istnia艂 ko艣ci贸艂 dzi艣 archiwum i klasztor. Tak wi臋c za Olgierda by艂y ju偶 trzy ko艣cio艂y w Wilnie; 艣w. Miko艂aja, N. M. Panny na Piaskach i kaplica gdzie dzi艣 ko艣ci贸艂 艣w. Krzy偶a. Kraszewski utrzymuje, 偶e na miejscu dzisiejszego ko艣cio艂a 艣w. Piotra by艂a ju偶 za czas贸w Olgierda 艣wi膮tynia chrze艣cija艅ska. Jednocze艣nie i obrz膮dek wschodni by艂 rozpowszechniony, jak o tem 艣wiadczy wzniesienie cerkwi, gdy偶 za czas贸w Olgierda przychodnie i kupcy ruscy zacz臋li si臋 w W. osiedla膰. Jak kolwiek Olgierd nie broni艂 przybyszom wyznawa膰 wiary Chrystusa, aposto艂uj膮cym franciszkanom nie przeszkadza艂 w g艂oszeniu s艂owa Bo偶ego, mia艂 偶on臋 chrze艣cijank臋 i pozwala艂 nawet dzieci swe chrzci膰, aby im u艂atwi膰 w przysz艂o艣ci zaj臋cie tron贸w ruskich, sam zosta艂 poganinem do 艣mierci. Tak utrzymuje Dani艂owicz 1. c, N. 459 i Bartoszewicz Encyklop. Orgelbranda, XIII, 510; przeciwnego zdania s膮 Karamzin I. c. , V, 55 i Stadnicki Olgierd i Kiejstut, str. 117 i in. . 艢mier膰 Olgierda przypad艂a w r. 1377, po nim nast膮pi艂 Jagie艂艂o. Pomimo ca艂ej pot臋gi Olgierda i s艂awy jak膮 okry艂 Litw臋, stolica jego pokilkakro膰 zagro偶ona by艂a przez napa艣cie Krzy偶ak贸w i Dymitra, w. ks. mosk. Bok 1362 dotkn膮艂 ja ci臋偶kim g艂odem, ale przy ko艅cu panowania tego mocarza wi臋ksza kl臋ska j膮 spotka艂a marsza艂ek zakonu Gottfryd Linden z 12000 zbrojnych podst膮pi艂 pod miasto, w kt贸rem si臋 zamkn膮艂 s臋dziwy ju偶 Olgierd z rodzin膮. Dzielna obrona zamk贸w sk艂oni艂a Krzy偶ak贸w do zawieszenia broni, podczas kt贸rego wszak偶e pod艂o偶ony przez nich ogie艅 mi臋dzy parkany miejskie strawi艂 dwie cz臋艣ci dom贸w m艂odego miasta. Odzyska艂o zn贸w pomy艣lno艣膰 sw膮 za Jagie艂艂y, kt贸ry mieszczanom W. opieki u偶ycza艂 i 偶yczliwo艣ci ich w nast臋pnej wojnie domowej do艣wiadczy艂. Kronikarze Stryjkowski, II, 62, 63; Koja艂owicz, Hist. Lith. , 361 pisz膮c o ubie偶eniu W. przez Kiejstuta w r. 1381, dodaj膮 powie艣膰 o podst臋pie, kt贸ry je u艂atwi艂. Kiejstut zapewniony o porozumieniu si臋 Jagie艂艂y z Krzy偶akami na zgub臋 jego, postanowi艂 mu odebra膰 tron wielkoksi膮偶臋cy; w tym celu wys艂a艂 potajemnie do Wilna 300 wiernych swoich, kt贸rzy r贸偶nemi stronami weszli do miasta przebrani za podr贸偶nych, potem 600 zbrojnych, ukrytych na wozach 艂adownych sianem i sk贸rami, tam wprowadzi艂. Po uczynieniu tych przygotowa艅, sam w 100 koni nagle z Trok przypad艂 do W. , zamek dolny opanowa艂 i nieprzygotowanego do obrony Jagie艂艂臋 z matk膮 i siostr膮 Mary膮 oraz jej m臋偶em Wojdy艂艂膮 pojma艂. Przyja藕艅 Witolda ocali艂a go od gorszego losu; sko艅czy艂o si臋 na tem, 偶e mu oddano skarby, dzielnice na Krewie zamku i powiecie oraz ks. witebskie. Jagie艂艂o zmuszony do odst膮pienia tronu litewskiego, upatrywa艂 tylko sposobnej pory do jego odzyskania. Kiejstut zaj臋ty wojn膮 z Korybutem, ks. siewierskim, zostawi艂 Witoldowi ma艂e si艂y do strze偶enia Trok i Wilna. Wiedz膮c o tem Jagie艂艂o zwr贸ci艂 si臋 do stolicy i 艂atwo j膮 opanowa艂, bo mieszczanie wile艅scy wi臋cej mu sprzyjali ni偶 Kiejstutowi. Pierwszy to raz mieszka艅cy W. bior膮 udzia艂 w sprawach publicznych. Krwawe to by艂y owe niezgody domowe, kt贸rych g艂贸wnym teatrem sta艂o si臋 Wilno. Jak Wojdy艂o, szwagier Jagie艂艂y, poczytany przez Kiejstuta za g艂贸wnego matacza i spr臋偶yn臋, a podobno za przyw贸dzc臋 stronnictwa chrze艣cija艅skiego, powieszony zosta艂 na 艁ysej g贸rze w obec mieszka艅c贸w stolicy, tak po upadku Kiejstuta 艣ci臋to Widymunda, ojca Biruty, 偶ony jego, roztargano ko艅mi Butryma, jej krewnego. Kiejstut, uj臋ty zdradziecko w r. 1382 przez Jagie艂艂臋, osadzony w wi臋zieniu w Krewie, z rozkazu Jagie艂艂y zosta艂 tam zamordowany. Cia艂o jego przywieziono do W. , uroczy艣cie spalono na zgliszczu Swintoroga. By艂 to ostatni pogrzeb ksi膮偶臋cy pod艂ug kultu poga艅skiego. W drugiej po艂owie XIV w. W. zacz臋艂o ju偶 przybiera膰 pozory zamo偶nego i rozleg艂ego miasta. Na wysokiej g贸rze przy uj艣ciu rzeki Wilny do Wilii wznosi艂y si臋 wielkie mury silnie warownego zamku, trzema basztami strzelaj膮ce w g贸r臋 i wysokim wa艂em opasane. Na po艂udnie mi臋dzy g贸r膮 a rz. Wiln膮 znajdowa艂 si臋 obszerny dom jednego z najprzedniejszych pan贸w litewskich Monwida. U spodu g贸ry rozci膮ga艂 si臋 dolny zamek, Krzywym grodem nazwany, a dalej nieco, przy po艂膮czeniu si臋 dw贸ch rzek, na 艣wi臋tej dolinie Swintoroga, odwiecznemi d臋bami poros艂ej, widnia艂y drewniane budowle 艣wi膮tyni z tlej膮cym wiecznie ogniem niew艂a艣ciwie nazywanym Zniczem przez dawniejszych pisarzy; znicz czyli w艂a艣ciwiej zinicze oznacza miejsce, gdzie sta艂a ba艂wochwalnia; pod艂ug Kar艂owicza za艣 zincz, 偶iniczus al. 偶inczius oznacza kap艂ana, kt贸ry podtrzymuje ogie艅 i czuwa, a偶eby nigdy nie zgas艂; ob, Kirkora, Litw臋 i Bia艂oru艣, str. 32. Tu偶 zaraz ci膮gn臋艂y si臋 mieszkania kap艂an贸w kriwe poga艅skich. Na miejscu gdzie dzi艣 ko艣ci贸艂 katedralny, w艣r贸d ogromnych d臋b贸w, stal pos膮g w艂adzy piorun贸w, Perkunasa, wsparty na podstawie z kamienia. W ko艂o tego placu, 艢wi臋tym zwanego, stercza艂y rozleg艂e budynki dolnego zamku, po wi臋kszej cz臋艣ci drewniane, z wie偶ami. Pa艂ac wielkoksi膮偶臋cy sk艂ada艂o kilka obszernych budynk贸w, pomi臋dzy kt贸remi by艂 dom przeznaczony na chowanie skarb贸w, oraz stajnie dzi艣 cz臋艣膰 ogrodu spacerowego, przylegaj膮ca do bramy g艂贸wnej ogrodu botanicznego. Na po艂udnie od 艣wi膮tyni Perkunasa wznosi艂a si臋 wysoka, okr膮g艂a wie偶a z kamienia, z oknem, przez kt贸re najwy偶szy kap艂an wol臋 bog贸w ludowi og艂asza艂. Przypuszczaj膮, 偶e ta wie偶a to dzisiejsza dzwonnica katedralna, z przybudowanemi do niej dwu pi臋trami, w kt贸rych znajduj膮 si臋 dzwony. Ca艂y za艣 Krzywy gr贸d obwiedziony by艂 g臋stym ostroko艂em i pr贸cz tego opasany z jednej strony rzek膮 Wiln膮 kierunek tej rzeki obecnie jest inny, a z drugiej kana艂em Giedymina dzisiejsze uj艣cie Wilejki do Wilii. Z zachodniej bramy dolnego zamku prowadzi艂a droga przez dwa mosty, zbudowane na Wilnie i Wingrze, pomykaj膮ca p贸藕niej na p贸艂noc; oraz przez prom na Wilii do Kiernowa, najdawniejszej stolicy Litwy, i do zamku wi艂komierskiego a w lewo od promu, gdzie dzi艣 przedmie艣cie 艁ukiszki, ci膮gn臋艂a si臋 ku gajom 艣wi臋tym, gdzie sta艂y odwieczne d臋by i sosny, r贸偶nym bogom po艣wi臋cone. Od Krzywego grodu sz艂y inne jeszcze dwie drogi jedna do Trok na zach贸d ko艂o klasztoru franciszkan贸w, a druga mimo klasztoru greckiego 艣w. Ducha, za kt贸rym rozchodzi艂a si臋 na trzy strony do Grodna, Lidy i Miednik. Nareszcie jedna sz艂a do Po艂ocka przez most na Wilence, oko艂o soboru Preczystej. Znaczniejsze 艣wi膮tynie poga艅skie by艂y Perkunasa na zgliszczu Swintoroga; druga na miejscu dzisiejszego ko艣cio艂a 艣w, Jana. Na Antokolu Wilno 艣wi膮tynia bogini Mildy, dzi艣 艣w. Piotra; pan teon bog贸w litewski, gdzie dzi艣 szpital wojsko wy, a dawniej pa艂ac sapie偶y艅ski i ko艣ci贸艂 P. Je zusa Stryjkowski, 1. c. , I, 473. Na zamku g贸rnym, nad sam膮 spadzisto艣ci膮 nad Wilenk膮, by艂a tak偶e 艣wi膮tynia poga艅ska, zamieniona p贸 藕niej na ko艣ci贸艂 艣w. Marcina. By艂a jeszcze 艣wi膮 tynia Ragulisa, kt贸r膮 Marya Witebska, 偶ona Ol gierda, przeistoczy艂a na cerkiew Piatnick膮. Opr贸cz tych g艂贸wnych 艣wi膮ty艅 poga艅skich, o kt贸rych podania i wiadomo艣ci kronikarskie pozosta艂y, istnia艂y jeszcze gaje 艣wi臋te, rozmaitym bogom po艣wi臋cone na dolinie Swintoroga by艂 gaj niewielki, d臋bowy, z kt贸rego brano wy艂膮cznie drzewo do palenia na o艂tarzu Perkunasa Stryjkowski, 1. c. , I, 473. Dzisiejszy ogr贸d pobernardy艅ski, do ostatnich czas贸w przez lud gajem nazywany, by艂 gajem 艣wi臋tym; w tym gaju, nad Wilenk膮, sta艂a 艣wi膮tynia poga艅ska. Na 艁ukiszkach, gdzie by艂y 艣wi臋te gaje, wykopano przed 30 laty nog臋 kamienn膮 z ciemnego granitu, nale偶膮c膮 do olbrzymiego pos膮gu. Na tem miejscu gdzie dzi艣 teatr i sob贸r prawos艂awny sta艂a drewniana budowla, wysokim parkanem otoczona, w kt贸rej znajdowa艂y si臋 kramy i mieszkania kupieckie Kirkor, Przewod. po Wilnie, 2 wyd. , 19 21. Pomy艣lny dosy贸 by艂 stan miasta za rz膮d贸w Jagie艂艂y przed ochrzczeniem si臋 jego, bo zamo偶no艣膰 dworu i opieka w. ksi臋cia dla handluj膮cych pomna偶a艂y ludno艣膰 i ruch w tej jeszcze nieeuropejskiej stolicy. Mieszka艅cy Wilna z kraju w艂asnego i z g艂臋bi Rusi dostaj膮c futra, sk贸ry, wosk i mi贸d, prowadzili je na sprzeda偶 do Krzy偶ak贸w i do Niemiec; a chocia偶 nieraz handel ten cierpia艂 wiele wskutek napad贸w Krzy偶ak贸w, kupcy wi臋zieni a towary zabierane, broni艂 wszak偶e Jagie艂艂o or臋偶em i traktatami poddanych swoich od napastnik贸w Raczy艅ski, Kod. dypl. lit. , 61; Wizerunki i roztr. , poczet nowy drugi, XXIV, 71 76. Pod tak膮 opiek膮 kl臋ska, jakiej miasto dozna艂o na schy艂ku panowania Olgierda, przez spalenie wi臋kszej jego cz臋艣ci, w ci膮gu lat dwudziestu zatart膮 zosta艂a. Nowe domy z drzewa powsta艂y wkr贸tce i a偶 w g贸ry rozci膮gn臋艂y miasto. Lecz w r. 1383 powt贸rny napad Krzy偶ak贸w znowu wstrzyma艂 ten post臋p na czas niejaki艣. Chocia偶 zamki litewskie w Kownie i Trokach zas艂ania艂y stolic臋 od bezpo艣redniej napa艣ci nieprzyjaci贸艂, wszak偶e tym razem usi艂owania w. mistrza, wsparte wsp贸艂dzia艂aniem Witolda, przemog艂y wszystko. Po wzi臋ciu Trok czterech komtur贸w z silnem wojskiem posun臋艂o si臋 na zniszczenie Wilna; ale waleczno艣膰 Litwin贸w, broni膮cych z rozpacz膮 bog贸w swych i dom贸w rodzinnych, wstrzyma艂a burz臋. Przysz艂o do spotkania pod samem miastem i po krwawej bitwie Niemcy ust臋powa膰 musieli, cze艣膰 jednak Wilna znowu spalon膮 zosta艂a Narbutt, 1. c. , V, 335. Rok 1387 przyni贸s艂 t臋 wielk膮 przemian臋 porz膮dku spo艂ecznego jak w Litwie ca艂ej tak i w jej stolicy, do kt贸rego j膮 przygotowywa艂y ju偶 oddawna poprzedzaj膮ce wypadki. Kiedy W艂adys艂aw Jagie艂艂o po wst膮pieniu na tron Piast贸w, zobowi膮zawszy si臋 wprowadzi膰 na 艂ono wiary Chrystusa kraj sw贸j rodzinny, przybywa艂 do艅 wsp贸lnie z Jadwig膮 wype艂nia膰 przyrzeczenie, Wilno ju偶 by艂o w wielkiej cz臋艣ci chrze艣cija艅sk膮 osad膮. Przemaga艂a wprawdzie ludno艣膰 litewska i ba艂wochwalcza, ale przy niej niemieccy rzemie艣lnicy gnie藕dzili si臋 ju偶 od Giedymina, kupcy ruscy osiadali od Olgierda. Pr贸cz chrze艣cian 偶ydzi podobno ju偶 od r. 1326 tak偶e tu zamieszkali Narbutt, 1. c. , VIII, 490; Dzia艂y艅ski, Zbi贸r praw, 102, 109; Czacki, O Mt. i pol. pr. , I, 93; Wiszniewski, Pomniki, III, 94; Dani艂owicz, Dziennik wile艅. , 1823, I, 390. Chocia偶 dla pogan liczne wznosi艂y si臋 o艂tarze i b贸藕nice w po艣r贸d miasta, jednak偶e Niemcy katolicy i Ruscy mieli ju偶 w艂asne 艣wi膮tynie Sofijskij wremiennik, 1381; Dani艂owicz, Latopis. Litwy, 204; Wizerunki i roztrz膮s. , p. n. drugi, XIV, 134, 135. Lud wi臋cej oswojony z god艂em krzy偶a, a tymbardziej bojarowie, nie byli tak uporczywi do przyj臋cia wiary chrze艣cija艅skiej a tak偶e i cywilizacyi zachodniej, jak za Giedymina. Wreszcie w艂adza w. ksi膮偶臋cia samow艂adna obok prostoty ludu, powaga przedniejszych ksi膮偶膮t ochrzczonych ju偶 w Krakowie i obecno艣膰 rycerstwa polskiego przyby艂ego z Jagie艂艂膮, przemog艂y wszelki op贸r i 偶al narodu, porzucaj膮cego mimowolnie dawne swoje bogi i zwyczaje naddziad贸w. Nie mogli ju偶 temu przeszkodzi膰 kap艂ani poga艅scy, bo wp艂yw ich zupe艂nie upad艂y nie wystarcza艂 potrzebie moralnej narodu. 艁atwo zatem na rozkaz Jagie艂艂y, w obec kr贸lowej Jadwigi, ksi膮偶膮t mazowieckich, pan贸w i duchowie艅stwa polskiego, obalono 艣wi膮tynie i pos膮gi bo偶k贸w w Wilnie, zagaszono ogie艅 Perkunasa i na jego miejscu w艂a艣nie za艂o偶ono posad臋 ko艣cio艂a katedralnego p. tyt. 艣w. Stanis艂awa Nast臋puj膮cy pisarze podali mniej lub wi臋cej dok艂adne opisy ko艣cio艂a katedralnego Narbutt, Dzieje, VII, dodatek XII i w Pismach pomniejszych; Kraszewski, Wilno, II, 183 296; Bali艅ski, Wilno, I, 117 in. ; Staro偶ytna Polska, III, 135; Homolicki, Wizerunki, ser. III, t. 1, XIV, 1; XXIV, 269; Przyja艂gowski, 呕ywoty biskup贸w wile艅skich; Koroty艅ski, Encykl. Orgelbr. sub v. Wilno; Kirkor Przechadzki po Wilnie i Przewodniki; Litwa i Bia艂oru艣, 3 tom 呕ywopis. Ross. ; Groby wielkoksi膮偶臋ce i kr贸lewskie; Bazylika litewska. Zbierano lud nie tylko z miasta ale i z okolic gromadami i tak go chrzczono, nadaj膮c ka偶dej z nich jedno imi臋, dla pr臋dszego odbycia obrz膮dku. 艢ci膮gali si臋 te偶 t艂umnie Litwini, zwabieni bia艂emi sukmanami, kt贸re Jagie艂艂o, zakupiwszy w Polsce, rozdarowywa艂 nowochrzcze艅com. Wilno Wilno Zaraz potem na gruzach obalonych b贸偶nic w Wilnie na g艂os w. ksi臋cia zatkni臋to krzy偶e i pocz臋to budowa膰 ko艣cio艂y, a偶eby, lud przywyk艂y tam do pok艂onu b贸stwom swym, 艂atwiej do nich zbiera艂 si臋 dla czci prawdziwego Boga. Bogate by艂o uposa偶enie katedry i biskupa. Pierwszym biskupem wile艅skim by艂 Andrzej Wasi艂艂o. Bodzanta, arcybiskup gnie藕nie艅ski, po艣wi臋ci艂 ko艣ci贸艂 katedralny, a kr贸lowa opatrzy艂a drogiemi sprz臋tami i naczyniami Kirkor, O skarbcu katedralnym wile艅skim, Kwartalnik K艂os贸w, II, 161. Za艂o偶ono tak偶e ko艣ci贸艂 艣w. Jana ob. Kraszewskiego i Bali艅skiego historye m. Wilna i 艣w. Marcina na szczycie g贸ry zamkowej; wreszcie ustanowion膮 zosta艂a kapitu艂a, z pra艂at贸w i kanonik贸w katedralnych z艂o偶ona, a w g艂贸wniejszych punktach Litwy fundowano ko艣cio艂y parafialne Czy Jagie艂艂o wyjecha艂 do Krakowa poganinem, czy te藕 z ruskiej wiary przechrzci艂 si臋 na niemieck膮, jak niekt贸re latopiscy przez Narbutta przytoczone podaj膮, o tem obacz wa偶ny przypisek Malinowskiego do Kroniki Wapowskiego, t. I, na str. 62. Po takiem urz膮dzeniu hierarchii rzymskokatolickiej w stolicy Litwy Wapowski, I, 74, przyst膮pi艂 Jagie艂艂o do przekszta艂cenia na stop臋 europejsk膮 samego miasta, jeszcze w p贸艂 azyatyckiego. Dot膮d stan jego by艂 prawie barbarzy艅ski i niewolniczy Bali艅ski, Wilno, I, 111 117, mieszka艅cy, rodowici Litwmi, uprawiali o grody i s艂u偶yli zamkowi lub bojarom, rzadko handlem i rzemios艂ami si臋 trudni膮c; Niemcy za艣 i Ruscy przeciwnie, temu tylko oddani, zamo偶niejszymi byli od pierwszych. Tamtemi rz膮dzi艂 pod艂ug dawnych zwyczaj贸w zapewne horodniczy zamkowy, lub ciwun powiatu okolicznego; przybysze, a mianowicie Niemcy, zostawali pod opiek膮 osobnego prawa, jakiego ryzcy mieszczanie u偶ywali. Jagie艂艂o urz膮dzaj膮c starodawn膮 swoj膮 stolic臋 na wz贸r Krakowa, nada艂 tego偶 roku 1387 jej mieszka艅com prawo magdeburskie, ze wszystkiemi jego swobodami, a mianowicie wolnym wyborem burmistrza i s膮d贸w w贸jtowskich, uwalniaj膮c ich od w艂adzy ziemskich urz臋dnik贸w. Mieszczanie mieli tylko w艂o偶ony obowi膮zek strze偶enia zamk贸w Zbi贸r dyplom. rz膮d. i akt贸w, NN. 1, 2, 3, 4, 26. Wszak偶e wy艂膮czeni zostali od praw municypalnych ci mieszka艅cy miasta, kt贸rzy osiedli na placach nale偶膮cych do duchownych lub do zamku Dubi艅ski, Zbi贸r praw i przywilej贸w, wydanie z r. 1788, str. 1; Wizerunki, Ser. III, XXIV, 71, 76, zapewne dla tego, 偶e to byli wie艣niacy poddam, do kt贸rych w艂a艣ciciele, jako sprowadzonych dla swojej pos艂ugi, mieli prawo pod艂ug 贸wczesnych zasad i wyobra偶e艅. Ostatnim nakoniec walnym czynem Jagie艂艂y w chwili tej wielkiej reformy w Litwie by艂o ustanowienie namiestnika, w osobie brata rodzonego Skirgaj艂y, i osadzenie zamk贸w wile艅skich polsk膮 za艂og膮. Rz膮dy tego ksi膮偶臋cia dla Wilna by艂y niepomy艣lne mieszkaj膮c ci膮gle w Trokach nie dba艂 o Wilno i utrzymanie w niem swob贸d miejskich i handlu, ani te偶 wiary nowej w kraju nie rozkrzewia艂. Wierno艣膰 wszak偶e mieszka艅c贸w tej stolicy dla Jagie艂艂y by艂a niezachwian膮, bo kiedy Witold zamierzywszy str膮ci膰 niedo艂臋偶nego Skirgaj艂臋 z namiestnictwa, pokusi艂 si臋 o opanowanie Wilna, mieszczanie wsp贸lnie z dow贸dzc膮 swym Sudimuntem wszystkie usi艂owania jego w niwecz obr贸cili. Baz jednak o ma艂o si臋 nie uda艂 podst臋p Witoldowi, kt贸ry pu艣ciwszy pog艂osk臋, 偶e ma wesele sprawia膰 siostrze swej Ryngale z Henrykiem mazowieckim, wysy艂a do Wilna naprz贸d 300 woz贸w niby ze zwierzyn膮 i inn膮 偶ywno艣ci膮, a w istocie ze zbrojnem 偶o艂nierstwem, sam za艣 w pobli偶u miasta z innym hufcem w gotowo艣ci staje. Podej艣cie odkryto i Witold z niczem powr贸ci艂 do Krzy偶ak贸w, z kt贸remi w nowe zwi膮zki wszed艂szy, 艣ci膮gn膮艂 na Litw臋, chocia偶 chrze艣cia艅sk膮 ju偶, najwi臋ksz膮 jaka dot膮d by艂a krucyat臋 z ca艂ej Europy. Si艂y te wynosi艂y 40000 zbrojnych. W liczbie nieprzyjaci贸艂 stan膮艂 i Witold z podburzon膮 przez siebie 呕mujdzi膮. Napad pod dow贸dztwem Engelharda Rabe uczyniono 1390 r. Bali艅ski, Staro偶. pols. , III, 1. c. ; Narbutt, 1. c. , V, 448; Latopis Bychowca, 59. Na wie艣膰 o tej napa艣ci Jagie艂艂o wys艂a艂 Miko艂aja z Moskorzewa, podkanclerzego koronnego, z oddzia艂em Polak贸w dla wzmocnienia za艂ogi zamku wile艅skiego, a Skirgaj艂o zebra艂 wojsko litewskie. Krzy偶acy, przemagaj膮cy w si艂ach, wzi臋li Kowno, spalili Troki, zmusili do cofania si臋 Skirgaj艂臋, zwarli si臋 z nim po raz drugi pod samem Wilnem. W bitwie mi臋dzy Werkami a g贸r膮 Szeszkini膮 Litwini zostali pokonani i schronili si臋 do ni偶szego zamku razem z dow贸dzc膮 swoim Kazimierzem Korygaj艂膮, bratem Jagie艂艂y. Moskorzewski zamkn膮艂 si臋 z Polakami w g贸rnej twierdzy. W takim stanie rzeczy Krzy偶acy opasawszy Wilno, przypu艣cili do niego szturm gwa艂towny dnia 4 sierpnia i spaliwszy parkany i domy drewniane, zdobyli Krzywy gr贸d. W straszliwej rzezi zgin臋艂o tam pod mieczem Anglik贸w i 呕mujdzin贸w kilkana艣cie tysi臋cy 偶o艂nierzy i mieszczan. Poleg艂 i ks. Kazimierz Korygaj艂o; nieprzyjaciel wielk膮 poni贸s艂 tak偶e strat臋, bo opr贸cz wielu zabitego ludu, zgin臋li Towciwi艂艂, brat Witolda, i Algard hrabia z Hohejsztejnu. Po tem krwawem zwyci臋ztwie Krzy偶ak贸w i opanowaniu spalonego miasta, g贸rny zamek 艣ci艣le opasany zosta艂. Prusacy z Inflantczykami i Francuzami, dotychczas szturmuj膮cy g贸rny zamek, a nieprzyjmuj膮cy udzia艂u w napa艣ci na zamek dolny, po艂膮czyli si臋 z Anglikami i 呕mujdzinami, i uwzi臋li si臋 zdoby膰 go koniecznie. Moskorzewski tak dzielnie si臋 broni艂, 偶e przez 5 tygodni wytrzyma艂 wszystkie ich napady. Tymczasem g艂贸d, zimno i brak prochu zmusi艂 Krzy偶ak贸w do odst膮pienia. Zapewne i zbli偶anie si臋 Jagie艂艂y przyczyni艂o si臋 do odwrotu. Jagie艂艂o z odsiecz膮 przyby艂 w listopadzie do zniszczonej stolicy; wspar艂 mieszczan co do budowy dom贸w, zbogaci艂 kapitu艂臋 nowem d贸br nadaniem i urz膮 dziwszy obron臋 zamk贸w na nowo wzmocnionych pod dow贸dztwem Ole艣nickiego, kt贸ry zast膮pi艂 Miko艂aja z Moskorzewa, wr贸ci艂 do Polski Ba li艅ski, 1. c. , Narbutt, 1. c. ; Stryjkowski, II, 84; I Koja艂owicz, II, 20; Voigt, V, 459; D艂ugosz, III, , 462; Kronika Bychowca, 61. Tymczasem nowa, r贸wnie wielka wyprawa, za poduszczeniem chciwego w艂adzy Witolda, pod dow贸dztwem w. mistrza Konrada Wallenroda, zagrozi艂a Wilnu w 1392. We wrze艣niu Krzy偶acy roz艂o偶yli si臋 obozem mi臋dzy Krzywym grodem a ko艣cio艂em P. Maryi franciszka艅skim. Ole艣nicki, spaliwszy reszt臋 dom贸w miejskich pozosta艂ych od pierwszego obl臋偶enia, zrobi艂 wycieczk臋 i tak膮 im zrz膮dzi艂 strat臋, 偶e Wallenrod napr贸偶no trac膮c czas, pieni膮dze i ludzi, zaniecha艂 swoich zamiar贸w i odst膮pi艂 do Kowna. Na r. 1392 ko艅cz膮 si臋 rz膮dy Skirgaj艂y, zaczyna si臋 nowa epoka dla Wilna. W up艂ynionej epoce stan municypalny stolicy, dla tylu kl臋sk, dla niedo艂臋ztwa namiestnika, nie m贸g艂 si臋 rozwin膮膰, lecz, owszem nadwyr臋偶any co chwila samowolno艣ci膮 rz膮du wojskowego, upad艂 prawie zupe艂nie. Miasto spalone i zrabowane, zmniejszy艂o si臋 w swej rozci膮g艂o艣ci; handel niew膮tpliwie zmala艂 i W. zamiast rosn膮膰 i kwitn膮膰 pod tarcz膮 cywilizacyi chrze艣cija艅skiej, przysz艂o do n臋dzy, kt贸rej, b臋d膮c wp贸艂 poga艅skiem, moze nie zna艂o. Jagie艂艂o po zgonie ulubionego brata Wigunta, kt贸rego pogrzebiono obok Korygaj艂y w ko艣ciele katedralnym wile艅skim Kirkor, Groby, 9; D艂ugosz, III, 468, znu偶ony skargami na rz膮dy Skirgaj艂y, sk艂oni艂 si臋 do ostatecznej zgody z Witoldem. Sam przybywszy w r. 1392 do Wilna z kr贸low膮 Jadwig膮 postanowi艂 go swoim namiestnikiem w Litwie i za usilnem staraniem kr贸lowej pojedna艂 Witolda ze Skirgaj艂膮, oddawszy ostatniemu w posiad艂o艣膰 ks. kijowskie. Nie dotrzyma艂 traktat贸w chciwy najwy偶szej w艂adzy Skirgaj艂o Go艂臋biowski, Panow. W艂ad. Jagie艂艂y, 1, nota 62; Dani艂owicz, Skarbiec, I, N. 621 23; Stadnicki, Bracia W艂adys艂. Jagie艂艂y, 278, i spikn膮wszy si臋 z bratem swym 艢widrygaj艂膮 zacz膮艂 zbiera膰 wojska na Rusi dla obalenia rz膮d贸w Witolda. 艢widrygaj艂o uda艂 si臋 do Krzy偶ak贸w w ce艂u zach臋cenia ich do nowej napa艣ci na Litw臋. Dla u艣mierzenia tej burzy Jagie艂艂o przybywa z Jadwig膮 do Wilna w r. 1393. Przywr贸ci艂 zgod臋 dzi臋ki nadaniom r贸偶nych ziem tak Skirgajle jako te藕 innym pokrewnym ksi膮偶臋tom. Jeden Swidrygaj艂o nie przyst膮pi艂 do zgody i w r. 1394 wtargn膮艂 do Litwy z Krzy偶akami pod dow贸dztwem w. mistrza Konrada Jungingen. Ca艂膮 okolic臋 mi臋dzy Kownem, Grodnem i Wilnem spustoszyli i rozpocz臋li obl臋偶enie Wilna. Witold, zaopatrzywszy oba zamki i mieszka艅c贸w w dostateczn膮 za艂og臋, opu艣ci艂 Wilno, aby skuteczniej wyst膮pi膰 przeciw wrogom. Krzy偶acy z wyborowem wojskiem, po艂膮czywszy si臋 do tego z wojskiem mistrza inflanckiego, 艣ci艣le opasali miasto i zapomoc膮 wie藕 zacz臋li rozbija膰 wa艂y i 艂ama膰 ostroko艂y miejskie. Witold opasa艂 nieprzyjaci贸艂 ze wszystkich stron, oga艂acaj膮c ich ze wszelkich sposob贸w dostania 偶ywno艣ci dla ludzi i koni. Nieustanne wycieczki z zamk贸w i ci膮g艂e niepokojenie przez Witolda obozu niemieckiego w ci膮gu trzech tygodni zmordowa艂y i zniech臋ci艂y w. mistrza do dalszych dzia艂a艅. Lecz 艢widrygaj艂o innym jeszcze sposobem chcia艂 probowa膰 szcz臋艣cia i zdrad膮 dosta膰 si臋 do zamk贸w. Uknowa艂 spisek do zapalenia baszt w czasie nast膮pi膰 maj膮cego szturmu, a gdy mu si臋 to nie uda艂o, w. mistrz zaniecha艂 obl臋偶enia, a nawet uk艂ada膰 si臋 zacz膮艂 z Witoldem o spokojny powr贸t za Niemen Narbutt, V, 520. Pomimo tego 殴mujdzini napadli na Krzy偶ak贸w w lasach nad rz. Straw膮. Krzy偶acy stracili, licz膮c w to i dwumiesi臋czne obl臋偶enie Wilna, prawie po艂ow臋 swych si艂. Wilno po zawarciu pokoju mi臋dzy w. mistrzem i Litw膮 d. 12 pa藕dziernika 1398 r. na wyspie nieme艅skiej Salin Raczy艅ski, Kod. dypl. Litwy, 251; Narbut, V, 595 przez ca艂y ci膮g rz膮d贸w Witolda wolnem zosta艂o od napadu nieprzyjaci贸艂. Handel coraz wi臋cej si臋 o偶ywia艂, miasto ros艂o w domy i ulice; osadzenie sprowadzonych z pod Azowa Tatar贸w w samem mie艣cie na 艁ukiszkach pomno偶y艂o liczb臋 jego r贸偶norodnych mieszka艅c贸w Jaroszewicz, Obraz Litwy, II, 80; Stryjkowski, II, 113; Narbutt, VIII, 246; Czacki, 1. c. , II, 148 a coraz wi臋ksze uposa偶enie duchowie艅stwa katedralnego przyczynia艂o si臋 do pomy艣lno艣ci mieszczan. Straszny po偶ar w 1399 r. w sierpniu, ze stajen ksi膮偶臋cych wszcz臋ty, okropny cios zada艂 miastu. Prawie ca艂e zgorza艂o, a z niem zamek dolny i ko艣ci贸艂 katedralny; w. ksi膮偶e straci艂 wszystkie konie, ca艂y skarbiec, na 6000 sztuk srebra szacowany. Kl臋ska by艂a zupe艂n膮, lecz wszechw艂adna pot臋ga Witolda zdo艂a艂a pr臋dko pod藕wign膮膰 utrapion膮 stolic臋; ju偶 w r. 1401, powstaj膮c z popio艂贸w mog艂a przyj膮膰 Jagie艂艂臋 i umie艣ci膰 liczne dwory jego i ksi膮偶膮t oraz pan贸w zgromadzonych. Celem tego zjazdu by艂o nowe skojarzenie si臋 Korony z Litw膮 po zgonie Jadwigi i zapewnienia dla potomk贸w Jagie艂艂y panowania nad ni膮 w przysz艂o艣ci. W ci膮gu nast臋pnych lat kilkunastu upokorzenie Krzy偶ak贸w zwyci臋ztwem pod Grunwaldem, zupe艂ne odzyskanie 呕mujdzi, nowe urz膮dzenia administracyi w Litwie wskutek unii horodelskiej Plater, Zbi贸r pami臋tnik贸w, I, 1 16, ci膮g艂e pomna偶anie fundusz贸w duchownych, znowu pod藕wign臋艂y Wilno i do rz臋du najznakomitszych grod贸w na p贸艂nocy podnios艂y. Zabrane Wilno podczas wojny z Krzy偶akami 艂upy zbogaci艂y ko艣cio艂y wile艅skie, a najbardziej katedralny, bogatemi naczyniami, ksi臋gami, ornatami Kirkor, Bazylika litewska, 54. Kr贸l W艂adys艂aw Jagie艂艂o z 偶on膮 sw膮, Ann膮 odwiedza艂 znowu w r. 1411 Wilno. Po reformie zarz膮du w Litwie, po przyj臋ciu przez Litw臋 przywilej贸w i herb贸w szlachty polskiej w r. 1413 Plater, 1. c, 3, zapewne i municypalno艣膰 stolicy 艣ci艣lejszemu dope艂nieniu warunk贸w prawa magdeburskiego uleg艂a. W tym 偶e czasie ustanowiono urz膮d wojewody i kasztelana. Wilno sta艂o si臋 w贸wczas 1413 艣rodkowym punktem uk艂ad贸w z Krzy偶akami i stanowiskiem, z kt贸rego Witold z Jagie艂艂膮 dokonywali nawr贸cenia ba艂wochwalczej dot膮d 呕mujdzi. Ciekawy chocia偶 bardzo niedok艂adny opis W. w r. 1413 przez Gilberta de Lannoy, rycerza, dyplomat臋 i pielgrzyma, przez Lelewela og艂oszony Materya艂y do dziej贸w polskich, 379, daje nam pozna膰 jakie by艂o w owym czasie wyobra偶enie w Europie o tej stolicy pot臋偶nego Witolda. W臋drownik ten, powracaj膮c z Nowogrodu na Dyneburg i przeje偶d偶aj膮c przez Litw臋, tak pisze o Wilnie Tak偶e z dworu kr贸lewskiego przebywa艂em pomi臋dzy wiel膮 wsiami, przez wielkie jeziora i lasy; potem stan膮艂em w g艂贸wnem mie艣cie Litwy, zwanem Wilno, gdzie jest zamek po艂o偶ony bardzo wysoko na piaszczystej g贸rze, otoczony kamieniem, ziemi膮 i murem, a wewn膮trz ca艂kiem z drzewa zbudowany. Zst臋puje za艣 obr臋b rzeczonego zamku z wierzcho艂ka g贸ry we dwa boki, zamkni臋ty murem a偶 do do艂u, w kt贸rym obr臋bie jest wiele dom贸w obj臋tych. A w rzeczonym zamku i w jego obr臋bie przebywa zwyczajnie wspomniony ks. Witold, w艂adca Litwy, i ma tam sw贸j dw贸r i swe mieszkanie. A bie偶y blisko rzeczonego zamku rzeka, kt贸ra ci膮gnie i prowadzi sw贸j bieg i swoje wody przez miasto na dole, kt贸ra rzeka zowie si臋 Wilna. A nie jest miasto zamkni臋te, ale jest d艂ugie i w膮skie, z g贸ry na d贸艂, bardzo 藕le zbudowane domami drewnianemi; a s膮 niekt贸re ko艣cio艂y z ceg艂y. Rzeczony za艣 kasztel na g贸rze wzniesiony na spos贸b muru. W. , jakkolwiek by艂o niekszta艂tne i 藕le zabudowane, wedle zapewnie艅 Flamandczyka, lecz jako stolica pot臋偶nego mocarza by艂a ludnem, handlowem i w r贸偶nego rodzaju rzemie艣lnik贸w i kupc贸w zamo偶nem. Oryginalne nadania mieszka艅com Wilna niedosz艂y nas, dowiadujemy si臋 o nich z p贸藕niejszych nada艅 i z tego wnosimy, 偶e Witold ubezpiecza艂 nadaniami swemi przewa偶nie mieszczan wyznania rz. katol. 艢wiadkiem tego s膮 przywileje r. 1424, uwalniaj膮ce mieszka艅c贸w stolicy od r贸偶nych podatk贸w. Duch czasu i nowe przetworzenie si臋 kraju nie sprzyja艂y tolerancyi, b臋d膮cej owocem p贸藕niejszych wiek贸w. Wszak偶e偶 nie usuwa艂 wszechw艂adnej swej opieki Witold dla wyznania wschodniego; por贸偶nienie si臋 jego tylko z metropolit膮 moskiewskim Focyuszem i ch臋膰 skupienia w swojej osobie wszelkiej supremacyi, sta艂y si臋 powodem do ustanowienia osobnego dla Rusi litewskiej metropolity w osobie Grzegorza Cemblaka. Za艂o偶y艂 on siedlisko swojej duchownej zwierzchno艣ci w Wilnie r. 1416 i odt膮d cerkiew Boga Rodzicy w tem mie艣cie sta艂a si臋 metropolitaln膮 Latopisiec Dani艂owicza, 238; Jaroszewicz, 1. c. , II, 32; Czacki, 1. c. , I, 294; Narbutt, 1. c, VI, 339, 363, 497; Caro, Gesch. Polens, II, 439 444; Hetele, Coneiliengeschichte, VII, 342; Wiszniewski, Pomniki, IV, 95; Arch. Kom. historycz. , Krak贸w, 1878, I, 338. W og贸lno艣ci jednak stan miejski w Wilnie nabra艂 ju偶 takiej w owym wieku powagi, 偶e przy zawarciu w r. 1422 pokoju z Krzy偶akami nad Oss膮, stolica litewska po raz pierwszy, razem z przedniejszemi miastami koronnem, przypuszczon膮 zosta艂a do por臋ki na dotrzymanie traktatu Narbutt, VI, 442; Dogiel, Codex, IV, 110; Raczy艅ski, Kod. dypl. lit. , 285; D艂ugosz, IV, 282. Rozleg艂e stosunki Witolda nietylko z Polska ale z Rusi膮, Carogrodem, Tatarami i Zachodni膮 Europ膮, sprowadza艂y nieraz do Wilna liczne i znakomite osoby i uczyni艂y je potem siedliskiem wa偶nych i 艣wietnych wypadk贸w. Kilkakrotne przebywanie Jagie艂艂y z licznem orszakiem i wspania艂e przyj臋cie przez Witolda 艣wiadczy艂y wymownie o bogatych zasobach skarbca w. ksi膮偶臋cego. R. 1414 Nowogr贸d Wielki pos艂贸w swych tu przysy艂a i nowe przymierze z w. ksi臋ciem zawiera. W latach 1427 i 1429 pos艂annicy pskowscy sk艂adali tu podwakro膰 przyj臋te na siebie skutkiem ugody okupy. Na zamku to wile艅skim po dwakro膰 w r. 1419 w. ks. litewski wynosi艂 na dostojno艣膰 han贸w dw贸ch ksi膮偶膮t tatarskich Betzabu艂臋 i Geren Jerdena i mitr臋 im na g艂ow臋 uroczy艣cie wk艂ada艂; w tym samym zamku przyjmowa艂 i ogl膮da艂 bogate dary od cara czarnomorskiej hordy Edygi, na wielb艂膮dach pod szkar艂atnem pokryciem przywiezione i 27 koni do tego przydanych. W tej stolicy pos艂owie czescy potrzykro膰 usilnie zapraszali Witolda na kr贸la, zt膮d wreszcie pos艂a艂 im r. 1422 na t臋 dostojno艣膰 Zygmunta Korybuta, synowca swojego Prochaska, Polska a Czechy w czasach husyckich a偶 do odwo艂ania Korybuta z Czech, Rozpr. wydz. hist. fil. Ak. Um. , VII, 147; VIII, 11; Smolka, Szkice historyczne, I, 125. Za tego w艂adcy r. 1427 doko艅czono i po艣wi臋cono w Wilnie ko艣ci贸艂 archiprezbyteryalny 艣w. Jana, kosztem podobno miasta samego Kraszewski, Wilno, II, 436. O dw贸ch jeszcze kl臋skach z tej epoki na W. spad艂ych 艣lad pozosta艂 w historyi. Na pocz膮tku XV wieku g贸ra zamkowa od nadzwyczajnych upa艂贸w osun臋艂a si臋 nagle i przywali艂a dw贸r Moniwida, pana litewskiego, tu偶 pod ni膮 le偶膮cy, znaczne szkody zrz膮dziwszy. Ale dotkliwsz膮 plag膮 by艂a zaraza morowa, kt贸rej uleg艂o miasto w r. 1420 i z kt贸rej umar艂 metropolita Cemblak. Wilno Przed zgonem bohatera Litwy stolica jej zab艂ys艂a na chwil臋 now膮 艣wietno艣ci膮 i 艣ci膮gn臋艂a uwag臋 znacznej cz臋艣ci Europy. Wiadome s膮 z dziej贸w usi艂owania cesarza Zygmunta o rozerwanie zwi膮zku po艂膮czonych przez Jagie艂艂臋 narod贸w. Wiadome skutki kongresu 艂uckiego w r. 1429, na kt贸rym ofiarowa艂 koron臋 litewsk膮 Witoldowi. Pomimo oporu kr贸la i rad koronnych Witold postanowi艂 koronowa膰 si臋 w Wilnie. Roku wi臋c nast臋pnego przybywaj膮 tu zaproszeni w. ksi膮偶e Bazyli 艢lepy z Moskwy, ksi膮偶臋ta twerski, rjaza艅ski, odojewscy, metropolita Focyusz, Eliasz, wojewoda wo艂oski, Rusdorf, mistrz pruski, mistrz inflancki, ksi膮偶臋ta mazowieccy, banowie tatarscy i mn贸stwo innych ksi膮偶膮t pomniejszych. Wspaniale podejmuje ich Witold, wszyscy gotuj膮 si臋 obecno艣ci膮 sw膮 u艣wietni膰 koronacy膮 Prochaska, Ostatnie chwile Witolda, 322. Lecz niespodzianie przychodzi wiadomo艣膰, 藕e korony od Zygmunta przesy艂ane przej臋te i zatrzymane zosta艂y w Polsce, co si臋 w rzeczywisto艣ci nie sta艂o, bo Zygmunt uprzedzony nie wys艂a艂 ich wcale; natomiast zbli偶a si臋 Jagie艂艂o z orszakiem rad koronnych, 偶eby odwr贸ci膰 zgubne dla zwi膮zku obu narod贸w zamiary Witolda. Ten, chocia偶 strapiony przeciwno艣ci膮, wyje偶d偶a o mil臋 za miasto razem z w. ks. Bazylim na powitanie kr贸la, przyjmuje go po bratersku, ale po d艂ugich umowach, wszystkie jego starania o dostojno艣膰 kr贸lewsk膮 pr贸偶nemi si臋 staj膮. Rozje偶d偶aj膮 si臋 go艣cie i s臋dziwy Witold zn臋kany niepowodzeniem, sko艅czywszy 偶ycie w Trokach ostatnich dni pa藕dziernika roku 1430, pogrzebionym zostaje w Wilnie w obecno艣ci Jagie艂艂y, w kaplicy przy ko艣ciele katedralnym 艣w. Stanis艂awa Kirkor, Groby, II; Bazylika, 93; D艂ugosz, IV, 383. Nikczemne i k艂贸tliwe rz膮dy burzliwego 艢widrygaj艂y, kt贸rego kr贸l mianowa艂 w. ks. Litwy po zgonie Witolda, nic dobrego ani pami臋tnego dla jej stolicy nie zdzia艂a艂y. Stosunki z Polsk膮 prawie zerwane, znacznie handel wile艅ski z ni膮 os艂abi艂y, ale pomna偶a艂 si臋 on z Prusami i Rusi膮 Narbutt, VII, Dodatki. Me by艂y r贸wnie偶 pomy艣lniejszemi rz膮dy nast臋pcy jego Zygmunta Kiejstutowicza 1431 1440, zaraz ju偶 w roku 1432 podst臋py przeciw kr贸lowi knuj膮cemu Raczy艅ski, Kod. dypl. litew. , 363; wszak偶e od niego pochodzi ponowienie dawniejszych swob贸d miejskich przez Jagie艂艂臋 i Witolda nadanych dla Wilna Dubi艅ski, 1. c. , 2, 3, 5. Przywilej jego 23 wrze艣nia r. 1432 zapewni艂 mieszczanom wolno艣膰 handlu bez op艂aty ce艂 i myta po ca艂ej ziemi litewskiej; a drugi, we cztery dni potem wydany, potwierdzi艂 im prawa magdeburskie, wy艂膮czaj膮c od w艂adzy wszystkich ziemskich i samemu tylko w贸jtowi poddaj膮c. Niezgody jednak mi臋dzy Zygmuntem i wdzieraj膮cym si臋 do w艂adzy 艢widrygaj艂膮 zniweczy艂y wszelk膮 powag臋 tych ustaw i nadzieje z nich powzi臋te. Przywilej Zygmunta, moc膮 kt贸rego miasto otrzyma艂o zarazem wag臋, postrzygalnia sukna i prawo propinacyi z miodu, piwa i wina, potwierdzony zosta艂 dopiero w r. 1441. Ot贸偶 niezgoda mi臋dzy ksi膮偶臋tami sprawi艂a, 藕e 艢widrygaj艂o nie pomny na kl臋sk臋, jakiej dozna艂, przyszed艂 powt贸rnie z wi臋kszemi silami z Rusi i Litwy i po ust膮pieniu Zygmunta zaj膮wszy w r. 1433 Wilno, z艂upi艂 je i spali艂. Powr贸ci艂 wreszcie Zygmunt i przeciwnika pokona艂, a okrucie艅stwa, jakich si臋 dopuszcza膰 zacz膮艂, znowu najwi臋cej dotkn臋艂y nie nie winne miasto. Wielu cudzoziemc贸w kupc贸w, nie b臋d膮c pewni jutra, opuszczali miasto, skutkiem czego handel upada艂. I inne korzy艣ci nie dochodzi艂y mieszka艅c贸w, poniewa偶 i Zygmunt i Swidrygaj艂o wi臋cej w Trokach ani偶eli w Wilnie przebywali. Zygmunt zostawi艂 艣lad swojej hojno艣ci w kilku nadaniach ko艣cio艂owi katedralnemu i biskupowi jego. W r. 1440 zabity by艂 w Trokach i pogrzebiony w Wilnie Kirkor, Bazylika, 100. Pomimo wielu ubiegaj膮cych si臋 o rz膮dy w Litwie utrzyma艂 si臋 Kazimierz, drugi syn W艂adys艂awa Jagie艂艂y a brat kr贸la W艂adys艂awa Warne艅czyka. Sam nawet Micha艂, syn Zygmunta, z艂o偶y艂 mu ho艂d uleg艂o艣ci, chocia偶 ca艂e 偶ycie wichrzy艂 i knu艂 przeciw Kazimierzowi, dop贸ki przez 艣mier膰 nie znalaz艂 spokoju w katedrze wile艅skiej Go艂臋biowski, Dzieje Jagiello艅czyk贸w, II, 99; III, 31 33; Kirkor, Bazylika, 100. Kazimierz, przyj臋ty z wielk膮 czci膮 przez biskupa Macieja, senator贸w i szlach臋 litewsk膮, przy powszechnej rado艣ci mieszka艅c贸w podniesiony na w. ksi臋stwo, zaraz potwierdzi艂 nadane przez poprzednik贸w swobody municypalne Dubi艅ski, 1. c, 7. Drugi przywilej z r. 1441 w. Brze艣ciu wydany ustanowi艂 dwutygodniowe jarmarki, jeden na 3 Kr贸le, drugi na Wniebowzi臋cie Pa艅skie Dubi艅ski, ibid. . O偶ywiony niemi handel zagraniczny, otworzy艂 odt膮d dla kupc贸w, go艣膰mi zwanych, r贸偶nego narodu, drog臋 do swobodniejszej zamiany towar贸w w Wilnie. Tym samym przywilejem miasto otrzyma艂o na w艂asno艣膰 rozleg艂e pole po nad Wili膮 艁ukiszki. W tym偶e samym roku uwolni艂 mieszczan od op艂aty c艂a po ca艂ej Litwie, oddzielnie za艣 nada艂 im t臋 swobod臋 w handlu z Czernihowem. Zostawszy kr贸lem rozci膮gn膮艂 ten sam przywilej do wszystkich kupc贸w wile艅skich, prowadz膮cych handel w Polsce Zbi贸r dawnych dyplom. i akt贸w, 2, 7. Przymierze zawarte w Wilnie z Pskowem, kt贸ry pod opiek膮 Kazimierza zostawa艂, rozszerzy艂o znacznie stosunki tego bogatego miasta z stolic膮 litewsk膮 Malinowski, Kronika Wapowskiego, II, 391, przyp. . Rozdawa艂 kr贸l szlachcie za zas艂ugi place do zamku wile艅skiego nale偶膮ce na zabudowanie i uwalnia艂 w r. 1451 mieszczan, pod prawem magdeburskiem zostaj膮cych, od dawania podw贸d. Wszystkie te urz膮dzenia polepsza艂y znacznie stan d艂ugo wyk Wilno Wilno dnianej i n臋kanej rozruchami stolicy i rozszerza艂y jej rozleg艂o艣膰 Bali艅ski, Historya Wilna, II, 30. Za tego panowania cz臋ste zjazdy i obrady krajowe, przyjmowanie pos艂贸w zagranicznych i traktaty z nimi, u艣wietni艂y miasto i pami臋tnem je w historyi uczyni艂y. Kazimierz juz to z przywi膮zania do dziedziny ojcowskiej, juz zniewolony skutkiem chwiejnego po艂膮czenia si臋 jej z Polska, po艂ow臋 prawie kr贸lowania swego przep臋dzi艂 w Litwie, chocia偶 nie w samem tylko Wilnie przebywaj膮c, bo cz臋艣ciej jeszcze w zamku trockim lub na 艂owach czas przep臋dza艂. W r. 1443 Hadzi Gerej na pro艣b臋 Tatar贸w krymskich uczyniony zosta艂 hanem przez kr贸la w Wilnie Narbutt, VIII, 53, 89; Siestrzencewicz, Histoire du Royaume de la Cherson猫se Taurique, na str. 351; Akta do dziej贸w zachod, Rossii, I, 61. W r. 1455 przyjmowani byli pos艂owie Ecyn Gereja, cara perekopskich Tatar贸w, ofiaruj膮cych posi艂ki na wojn臋 z Krzy偶akami. W r. 1463 przybyli pos艂owie od miasta Kaffy. Tu w r. 1467 zasz艂y przyjazne zwi膮zki z hanem Mendli Gerejem; tu przybywali do kr贸la r. 1468 namiestnik w. mistrza Henryk Plauen Albertrandi, Panow. Kazim. Jagiel. , II, 100, a w r. 1485 ks. twerski, celem za艂atwienia r贸偶nych stosunk贸w mi臋dzy swojemi krajami Akta do dziej. Zachod. Rossii, I, 62, 66. W r. 1448 zjecha艂o si臋 do stolicy litewskiej bardzo wielu pos艂贸w z Rusi, od Tatar贸w, mistrz贸w pruskiego i inflanckiego, z Nowogrodu, dla powinszowania Kazimierzowi korony. Pobyt ich by艂 d艂ugi, przyj臋cie hojne i 艣wietne. Ale najuroczystsz膮 epok膮 dla W. za jego rz膮d贸w by艂 r. 1451. Obchodzono tu z postanowienia papie偶a Piusa II pierwszy jubileusz od wprowadzenia wiary chrze艣cia艅skiej do Litwy. Obrz臋d, na kt贸ry mn贸stwo pobo偶nego ludu si臋 zgromadzi艂o, dope艂niony zosta艂 w ko艣ciele katedralnym 艣w. Stanis艂awa D艂ugosz, V, 92; Przyja艂gowski, I, 50; Narbutt, VIII, 107; Albertrandi, 1. c. , I, 58. Nie wyliczamy tu sejm贸w, czyli raczej zjazd贸w pan贸w rad litewskich, bo niemal ka偶dego roku ko艅czy艂y si臋 domagniem, za podburzeniem wojewody Gastolda, najwi臋kszego nieprzyjaciela unii z koron膮. , a偶eby kr贸l namiestnika w Litwie naznaczy艂. Jeden z takich zjazd贸w r. 1464 pami臋tnym stal si臋 nadaniem krajowi ustaw sadowych, kt贸re poprzedzi艂y statut litewski Dani艂owicz, Statut Kazimierza Jagiel. , 1826, Wilno. Na innym r. 1477 dopraszano si臋 u kr贸la o powierzenie rz膮d贸w w. ksi臋stwa kr贸lewiczowi Janowi Albrechtowi, ale zamiast niego zostawi艂 ojciec wyje偶d偶aj膮c z Wilna r. 1478 innego syna, kr贸lewicza Kazimierza, nie dawszy mu jednak 偶adnej wyra藕nej w艂adzy. Ten p臋dz膮c 偶ycie w wielkiej pobo偶no艣ci, umar艂 w zamku wile艅skim 4 marca 1484 r. jak pisze k艣. Lipnicki 呕ycie, cuda i cze艣膰 艣w. Kazimierza, Wilno, 1858, str. 80, a pod艂ug Kirkora 1485 Groby wielkoksi膮偶臋ce i kr贸lewskie w Wilnie, str. 30 i Bazylika litewska, str. 102 i pogrzebiony zosta艂 z powszechnym 偶alem w kaplicy ko艣cio艂a katedralnego. Uznany za 艣wi臋tego i patrona Litwy. Kazimierz Jagiello艅czyk, podobnie jak i Witold, stara艂 si臋 o utwierdzenie wyznania rzymskiego w Litwie Kraszewski, Wilno, I, 162; Skarga, 呕ywoty 艣wi臋tych, wydanie z r. 1780, I, 141. On to wezwa艂 zakonnik贸w minoryt贸w, bernardynami zwanych, r. 1468 do Wilna, gdzie im nadal rozleg艂膮 p艂aszczyzn臋 nad Wilejk膮, z kilku domami i 艂膮k膮, a tak偶e gajem; na tem miejscu zbudowano ko艣ci贸艂 i klasztor, najpierw drewniane, nast臋pnie murowane, do dzi艣 dnia istniej膮ce Kirkor, Przewodnik, 153; Kraszewski, Wilno, I, 159. Za tego panowania powsta艂 inny ko艣ci贸艂 艣w. Miko艂aja, fundowany przez Hawnula Nakienn臋, namiestnika wile艅skiego, przodka Dowgia艂艂贸w Niesiecki, II, 76; Grzybowski, Skarb nieoszacowany, 115, zapewne na miejsce drewnianego, z czas贸w giedyminowskich istniej膮cego. D艂ugie i spokojne panowanie Kazimierza Jagiello艅czyka ju偶 przez samo oddalenie kl臋sk wojennych sta艂o si臋 b艂ogiem dla Wilna i znakomicie przy艂o偶y艂o si臋 do wzrostu jego. Pomy艣lno艣膰 jednak istotna tego miasta rozwija膰 si臋 zacz臋艂a dopiero za Aleksandra, kt贸rego w r. 1492 po 艣mierci ojca panowie litewscy, nie czekaj膮c na zdanie rad koronnych, podnie艣li na wielkie ksi臋stwo w ko艣ciele katedralym Wremiennik Sofijski, II, 241; Stryjkowski, II, 294. Jako偶, dla Wilna przynajmniej, rz膮dy jego by艂y pomy艣lnemi. Pr贸cz potwierdzenia dawnych przywilej贸w, przyznano miastu wy艂膮czny handel malmazy膮 i innemi winami, oraz chmielem; nadano woskowni膮 Dubi艅ski, 1. c. , 10. Ci膮g艂y pobyt Aleksandra na zamku wile艅skim, z zaniedbaniem mieszkania w Trokach, pomno偶y艂 natychmiast liczb臋 porz膮dniejszych budowli w mie艣cie; panowie bowiem, do dworu i rady nale偶膮cy, zacz臋li nabywa膰 domy od mieszczan i przekszta艂ca膰 je na stosowne do swoich potrzeb dwory. Powi臋kszy艂a si臋 nast臋pnie zamo偶no艣膰 i rozleg艂o艣膰 stolicy od r. 1495, kiedy Aleksander dla za艂atwienia spor贸w z carem Iwanem Bazylewiczem poj膮艂 w ma艂偶e艅stwo c贸rk臋 jego Helen臋. 艢wietno艣膰 bowiem dworu pomno偶ona, przyci膮ga艂a wi臋cej ludno艣ci krajowej i zagranicznej; handlowe stosunki z Rusi膮 wi臋kszej rozci膮g艂o艣ci nabra艂y. Wszak偶e nied艂ugo te ostatnie trwa艂y, dla wszcz臋tej wojny z Moskw膮 1499 r. , niepomy艣lnej dla Litwy, kt贸ra zaledwo r. 1503 koniec wzi臋艂a. Sze艣cioletni rozejm z carem Iwanem zawarty, znowu sprowadza膰 zacz膮艂 do Wilna kupc贸w z Moskwy, Nowogrodu, Tweru i dalszych miast ruskich. Z tego powodu Aleksander, ju偶 kr贸lem po 艣mierci brata Jana Alberta obrany r. 1501, przywilejem r. 1503 wydanym dozwoli艂 miastu zbudowa膰 dom go艣cinny, w kt贸rym kupcy ruscy obowi膮zani byli stawa膰, do od towar贸w op艂aca膰 i o przybyciu swoim horodniczemu zaraz obwieszcza膰 Duhi艅ski, 1. c. , 18; widziemy z tego, 偶e przypuszczenia najnowszych historyk贸w Wilna, jakoby go艣cinny dw贸r ruski datuje swe pocz膮tkowanie od czas贸w Giedymina je偶eli nie wcze艣niej, oparte s膮, li tylko na fantazyi pisz膮cych. Od tego mniej wi臋cej czasu bezpiecze艅stwo Litwy chwia膰 si臋 zacz臋艂o, a zatem i jej stolicy Wilna. Wiele przyczyn z艂o偶y艂o si臋 na to przedewszystkiem s艂abo艣膰 Aleksandra do Gli艅skiego Hli艅skiego, z wyra藕nem pokrzywdzeniem innej szlachty, wszcz臋te zatargi z Tatarami krymskiemi i ci膮g艂a z nimi wojna. Najazdy tatarskie dosi臋ga艂y ju偶 Mi艅ska i zagra偶a艂y ju偶 Wilnu, w贸wczas mieszczanie w艂asnym kosztem zacz臋li umacnia膰 miasto. Zacz臋to naprawia膰 oba zamki i wysokim murem otacza膰 miasto, zostawuj膮jc pi臋膰 bram do wjazdu. Tatarzy posun臋li si臋 pod Lid臋 w r. 1505, lecz pod Kleckiem pobici zostali przez Gli艅skiego. Zwyci臋ztwo to poprzedzi艂o zgon Aleksandra, zasz艂y w d. 10 sierpnia. Pochowany zosta艂 obok 艣w. Kazimierza w katedralnym ko艣ciele Kirkor, Groby, 31. Na kilka lat przed 艣mierci膮 fundowa艂 w r. 1501 dominikan贸w i dla tego portret jego naturalnej wielko艣ci znajduje si臋 w tym ko艣ciele. Z tego powodu niekt贸rzy historycy utrzymuj膮, 偶e w tym ko艣ciele zosta艂 pochowany. Tak nie jest. Pomnik jego w katedrze w czasie po偶aru zniszczony zosta艂, ocala艂 tylko portret i ten przeniesiono do dominikan贸w. Za czas贸w Aleksandra czynn膮 by艂a w Wilnie mennica pod dozorem Ulryka Hozjusza, ojca kardyna艂a Czacki, 1. c. , 158. Podobno ju偶 za Witolda by艂a mennica w Wilnie. W Kownie znaleziono denary srebrne z pogoni膮 na jednej stronie, a na drugiej kolumnami jagiello艅skiemi. Z dokument贸w z czas贸w Aleksandra s艂ycha膰 o rublach litewskich. O rublach pisze i Czacki O lit. i pol. pr. , I, 179, wyd. Turow. , oraz Tyszkiewicz Athenaeum, 1845, IV, 5, a tak偶e w rozprawie Badania archeologiczne, str. 95. Za jego r贸wnie偶 czas贸w pozna艂o miasto lekarzy i aptek臋; rzemie艣lnicy zacz臋li otrzymywa膰 przywileje a mianowicie cechy szewcki i z艂otniczy. Powsta艂 w贸wczas ko艣ci贸艂 艣w. Anny, dotychczas istniej膮cy. Kr贸lowa Helena za艂o偶y艂a monaster 艣w. Ducha, a Miko艂aj Radziwi艂艂, woj. wil. , ko艣ci贸艂 Panny Maryi 艢nie偶nej i 艣w. Jerzego m臋czennika, na pami膮tk臋 zwyci臋stwa pod Kleckiem, i w tym ko艣ciele osadzi艂 w r. 1514 karmelit贸w obecnie seminaryum duchowne dyecezyalne. Za Aleksandra nakoniec urz膮dzona zosta艂a zamo偶na zbrojownia na wy偶szym zamku Kraszewski, Wilno, I, 196. Od wyniesienia na w. ksi臋stwo Zygmunta, ks. g艂ogowskiego, zaczyna si臋 epoka lepszego a nawet najszcz臋艣liwszego bytu Wilna. Sprawiedliwy ten i rz膮dny monarcha niczego nieopuszcza艂 coby do wzrostu tej stolicy przyczynia膰 si臋 mog艂o a przez wi臋ksz膮 cz臋艣膰 panowania swego przep臋dzaj膮c po艂ow臋 czasu w Wilnie, dla wypraw wojennych, nie szcz臋dzi艂 dla艅 przywilej贸w i nowych urz膮dze艅. Do艣膰 przejrze膰 powa偶ny Zbi贸r przywilej贸w Dubi艅skiego aby si臋 przekona膰, 偶e za jego czas贸w i z jego inicyatywy lub opieki wiele najpo偶yteczniejszych zak艂ad贸w w mie艣cie tem powsta艂o. Potwierdzi艂 nadania poprzednik贸w swoich, pr贸cz uwolnienia od myta po ca艂ej Polsce kupc贸w wile艅skich, zabezpieczony dla nich zosta艂 od wszelkiej op艂aty sk艂ad towar贸w w Kownie. R. 1522 miasto otrzyma艂o na zupe艂n膮 w艂asno艣膰 kramy znajduj膮ce si臋 pod ratuszem. Za porozumieniem si臋 z wojewod膮, kt贸ry nad zamkami mia艂 zwierzchno艣膰, uwolniono mieszczan od dawania do nich stra偶y i urz膮dzono odt膮d si艂臋 wykonawcz膮, z 24 pacho艂k贸w z艂o偶on膮, pod rozkazami magistratu, opatrzono bramy miejskie przyzwoit膮 wart膮 Kraszewski, Wilno, I, 210. Cechy pomno偶ono w liczb臋 i w rynsztunek wojenny opatrzono, stanowi艂y one w potrzebie milicy膮 miejsk膮. Przez ugod臋 z biskupem zyska艂o miasto wy艂膮cznie dla siebie prawo wybijania wosku i sprzeda偶y wina Kraszewski, ibid. 211. R. 1536, z powodu cz臋stych spor贸w mieszczan z magistratem o zarz膮d miasta, kr贸l, po zasi膮gni臋ciu rady bieg艂ych w prawie magdeburskiem, osobnym przywilejem nowy i stalszy porz膮dek w administracyi miejskiej wprowadzi艂 Dubi艅ski, 35. Burmistrze z rajcami, obierani w po艂owie z mieszczan 艂aci艅skiego a w po艂owie z greckiego wyznania, zarz膮d miasta mieli w swoim r臋ku. W贸jt z 艂awnikami s膮dy sprawowa艂. Pocz膮tkowe przywileje da艂y nieograniczon膮 w艂adz臋 w贸jtom, a dochod贸w 偶adnych wi臋cej, pr贸cz tych jakie mie膰 mogli z win s膮dowych. W r. 1432 w贸jtowstwo wile艅skie do miasta wcielone; w skutek tego mieszczanie wybierani byli na w贸jt贸w w ci膮gu panowa艅 Kazimierza, Aleksandra, Zygmunt贸w. W r. 1560 nobilitacya magistratu uszlachci艂a w贸jta. W贸jtowie nosili zwykle tytu艂 sekretarzy J. K. Mo艣ci. Apelacya od s膮du w贸jtowskiego sz艂a do kr贸la. Zapozwany w贸jt nie by艂 obowi膮zany odpowiada膰 tylko na miejscu w Wilnie. W贸jt i 艂awnicy do administracyi miasta nie nale偶eli. Nie mamy dok艂adnego spisu w贸jt贸w wile艅skich. Probowa艂 go u艂o偶y膰 Bali艅ski z r贸偶nych notat; Kraszewski, nie maj膮c innych 藕r贸de艂, przepisa艂 z Bali艅skiego, my t膮偶 drog膮 idziemy 1 Jachno 艁awrynowicz od r. 1485; 2 Miko艂aj Otoczek 1506; 3 Miko艂aj Prokopowicz 1511; 4 Szcz臋sny Langurga 1527; 5 Augustyn Rotundus Mieleski 1542; 6 Stanis艂aw Sabina, dokt. med. , 1584; 7 Tomasz Bildziukiewicz 1621; 8 J贸zef Piotrowicz 1649; 9 Stefan Byli艅ski 1662; 10 Andrzej Kotowicz 1666; 11 Pawe艂 Boim 1667; 12 Bart艂omiej Cynaki 1680; 13 Andrzej Gierkiewicz 1688; 14 Jan Leszkiewicz 1690; 15 Stefan Moroz 1701; 16 Jakub Warga艂owski Wilno Stefanowicz 1713 1721; 17 Jerzy Fiedorowicz; 18 Onufry Minkiewicz 1753 1758; 19 Przemieniecki 1794 Kraszewski, Wilno, III, 223. Wiele jeszcze innych zbawiennych 艣rodk贸w uchwalono do utrzymania porz膮dku, obrony i wzrostu stolicy; ale to wszystko 艣ci膮ga艂o si臋 do samego 艣rodka jej, to jest do cz臋艣ci murem obwiedzionej, do juryzdyki ratuszowej, pod prawem magdeburskiem zostaj膮cej. Inne juryzdyki, jak biskupia i wojewodzi艅ska, pod prawem pospolitem zosta艂y, a co do administracyi od woli i urz膮dze艅 biskup贸w i wojewod贸w zale偶a艂y. R. 1538 Zygmunt I postanowi艂 dla powi臋kszenia i ustalenia ludno艣ci miejskiej, aby szlachta nie mia艂a mocy odbiera膰 poddanych swoich z miasta, kt贸rzy przez sze艣膰 lat swobodnie w niem zamieszkali. Ulryk Hozjusz, horodniczy i mincarz wile艅ski, cz艂owiek 艣wiat艂y i przemy艣lny, otrzyma艂 od kr贸la najprz贸d w r. 1515 pozwolenie na zbudowanie m艂yna, kr贸lewskim zwanego, na Wilence, z wolno艣ci膮, pobierania trzeciej miary za nak艂ad. Powy偶ej za艣 tego m艂yna w r. 1522 urz膮dzono pierwsz膮 w Litwie papierni膮. W r. 1536 otrzyma艂 Hozjusz drugi przywilej na wystawienie trwa艂ego mostu na rzece Wilii Zielony most. Po zwr贸ceniu wydatk贸w na koszta budowy, poniesionych z naznaczonej od przeje偶d偶aj膮cych op艂aty, obowi膮zany by艂 murowa膰 szpital publiczny przy ko艣ciele dominikan贸w 艣w. Ducha, kt贸ry potem zwal si臋 szpitalem 艣w Tr贸jcy, a istnia艂 do ko艅ca XVIII w. Za czas贸w Repnina przeniesiony do klasztoru przy ko艣ciele 艣w. Filipa i Jakuba i tam dotychczas pozostaje. 艢wi臋cie dope艂ni艂 zobowi膮za艅 swoich. Hozjusz. Syn jego doko艅czy艂 murowanie szpitala, przed kt贸rym ju偶 na lat kilkana艣cie wprz贸dy za艂o偶ony by艂 inny, mo偶e pierwszy w Wilnie szpital 艣w. Maryi Magdaleny przy zamku, razem z ko艣cio艂kiem tego tytu艂u Kraszewski, Wilno, II, 218, nak艂adem i uposa偶eniem Marcina z Dusznik, kanonika wile艅skiego, a zarazem doktora medycyny. Do wygody miasta pos艂u偶y艂o tak偶e rozprowadzenie do wa偶niejszych miejsc i dom贸w rurami wody ze 藕r贸d艂a za bram膮 Subocz zwan膮 dzi艣 pomisyonarskie. Za Zygmunta porz膮dniej nieco zabudowa艂o si臋 Wilno, a mianowicie po dw贸ch po偶arach w 1513 i 1530 zacz臋艂o si臋 w mury wzmaga膰. W pierwszym z tych po偶ar贸w sp艂on膮艂 zamek dolny i przyleg艂a cz臋艣膰 miasta. Zygmunt d藕wign膮艂 zamek z ruin i na mieszkanie kr贸lewskie kaza艂 go wyporz膮dzi膰; syn za艣 jego Janusz, biskup wile艅ski. przy pomocy kapitu艂y i sk艂adek odnowi艂 ko艣ci贸艂 katedralny. R. 1508 zbudowany zosta艂 klasztor na Zarzeczu, p. t. Niepokalanego Pocz臋cia N. P. M. , dla zakonnic bernardynek. Ks. Konstanty Ostrogski na podzi臋kowanie Bogu za zwyci臋stwo odniesione pod Orsz膮, wymurowa艂 w r. 1514 now膮 cerkiew 艣w. Tr贸jcy na miejscu dawnej, drewnianej i drewnian膮 cerkiew 艣w. Miko艂aja r贸wnie偶 z muru przebudowa艂. W r. 1543 biskup Pawe艂 ks. Holsza艅ski wybudowa艂 ko艣ci贸艂 艣w. Krzy偶a dzi艣 pobonifraterski z ceg艂y, na miejsce drewnianej kaplicy, kt贸ra w czasie ostatniego po偶aru sp艂on臋艂a. R贸wnie偶 i msto na miejsce drewnianego domu go艣cinnego i kusznierskiego na sk艂ad i sprzeda偶 futer i czapek, wymurowa艂o jo z ceg艂y; wreszcie domy prywatne zacz臋to budowa膰 odt膮d pod sznur i za wiedz膮 urz臋du miejskiego. Z owego czasu mamy opis Wilna w dziele Herbersteina, kt贸ry b臋d膮c pos艂em cesarskim do Moskwy, by艂 tak偶e i w Wilnie. Wiele na贸wczas by艂o ju偶 murowanych ko艣cio艂贸w i cerkwi ruskich, wiele i dom贸w prywatnych. Z owej epoki mamy plan miasta Wilna, umieszczony przy dziele Urbium praecipuarum totius mundi III, 59. Kopi臋 niedok艂adn膮 i bardzo zmniejszon膮 tego planu poda艂 Kraszewski; dok艂adn膮 kopi臋 do艂膮czono do XX tomu Akt贸w wydawanych przez komisy臋 archeogr. wile艅sk膮. Od czas贸w Zygmunta I ukazuje si臋 pocz膮tek szk贸艂 publicznych w Wilnie; ustanowiona w r. 1522 pi膮ta prelatura scholastyka w kapitule mia艂a na celu utrzymywania szko艂y katedralnej; oko艂o r. 1530 otworzono szk贸艂k臋 pocz膮tkow膮 przy ko艣ciele archiprezbyteryalnym 艣w. Jana. Wtenczas tak偶e powsta艂y tu drukarnie, oko艂o r. 1522 s艂owia艅ska u Jakuba Babicza, polska i 艂aci艅ska oko艂o r. 1533 u Andrzeja 艁臋czyckiego Narbutt, Dzieje, IX, 287; Kraszewski, Wilno, IV, 113. Kr贸l sam pierwszy utworzy艂 zbi贸r ksi膮g, kt贸re w dolnym zamku umie艣ci艂 i pierwszy przyczyni艂 si臋 do za艂o偶enia sta艂ej i porz膮dnej apteki w mie艣cie. Kilka jeszcze wa偶nych wypadk贸w historycznych zasz艂o w tym czasie w Wilnie r. 1509 Zygmunt zaprzysi膮g艂 tu pok贸j z carem Bazylim wobec pos艂贸w jego. Wtenczas tak偶e na zje藕dzie pan贸w Gli艅ski og艂oszony zosta艂 zdrajc膮 kraju. W tym偶e samym czasie odprawi艂 si臋 sob贸r duchowie艅swa na Rusi litewskiej pod metropolit膮 J贸zefem So艂tanem Karamzin, VI, 374, noty. R. 1513 umar艂a kr贸lowa Helena, pogrzebiona w cerkwi Boga Rodzicy. R. 1514 przyjmowa艂 kr贸l wspaniale powracaj膮cego z pod Orszy Konstantego ks. Ostrogskiego. R. 1522 na sejmie litewskim nadany statut dla w. ksi臋stwa, od kt贸rego samo tylko Wilno, w cz臋艣ci do juryzdykcyi ratuszowej nale偶膮ce, wy艂膮czone zosta艂o, jako s膮dz膮ce si臋 prawem magdeburskiem; w r. 1528 kr贸l podpisa艂 osobn膮 ustaw臋 dla ziemi 偶mujdzkiej; roku 1529 na walnym sejmie w Wilnie miasto zobowi膮zane zosta艂o do z艂o偶enia na potrzeby wojenne 1500 k贸p groszy litewskich Dzia艂y艅ski, Zbi贸r praw litewskich; r. 1538 odby艂 si臋 synod dyecezalny w ko艣ciele 艣w. Jana. Obok tych wypadk贸w, wp艂ywaj膮cych mniej wi臋cej na pomy艣lno艣膰 miasta, dotkn臋艂o je tak偶e kilka kl臋sk, a mianowicie opr贸cz po偶ar贸w w la Wilno tach 1513, 1530 i 1542, w kt贸rym spali艂 si臋 ko艣ci贸艂 katedralny, morowa zaraza przyniesiona przez Tatar贸w w r. 1506 i powt贸rnie oko艂o r. 1533 panuj膮ca. Jeszcze za 偶ycia ojca miody Zygmunt August, o偶eniony z El偶biet膮. , c贸rka Ferdynanda, obj膮艂 w r. 1543 rz膮dy w. ksi臋stwa i razem z 藕on膮 zamieszka艂 w dolnym zamku. Odt膮d Wilno stan臋艂o na stopie innych znaczniejszych miast europejskich. 艢wietno艣膰 dworu kr贸lewskiego, zbi贸r najmo偶niejszych pan贸w, budowanie przez nich pa艂ac贸w i dom贸w, 艣ci膮ga艂o do miasta cudzoziemc贸w, doskonali艂o rzemios艂a, o偶ywia艂o przemys艂 i handel a ludno艣膰 do 100000 podnios艂o. Nim do tego jednak przysz艂o mieszczanie zaraz po przybyciu Augusta w 1544 ucierpieli bardzo od g艂odu, kt贸ry, z powodu szara艅czy w roku minionym, ca艂y kraj przycisn膮艂. Rz膮dy sprawiedliwe i czynne m艂odego kr贸la i dobro膰 jego 偶ony usuwa艂y dotkliwo艣膰 kl臋ski, szerzy艂y wsz臋dzie pomy艣lno艣膰 Pr臋dko jednak wszystko si臋 zamieni艂o w smutek i 偶a艂ob臋. El偶bieta w kwiecie m艂odo艣ci umar艂a 1544, pochowana w ko艣ciele katedralnym obok Aleksandra Kirkor, Groby, 33. Od tej chwili Zygmunt August by艂 mniej pilnym w zarz膮dzie krajem. Gdy Barbara Radziwi艂艂贸wna Gastoldowa zaj臋艂a my艣l i serce Augusta, zacz膮艂 on porz膮dniejsze 偶ycie prowadzi膰, co i na rz膮dy pa艅stwa dodatnio wp艂yn臋艂o. Tajemny 艣lub zawarto r. 1547, a gdy w r. 1548 umar艂 Zygmunt Stary, Barbara koronowan膮 zosta艂a Bali艅ski, Pisma historyczne. I, II. Wilno sta艂o si臋 ulubion膮 stolic膮 Zygmunta Augusta. Pomy艣lno艣膰 ros艂a z dniem ka偶dym, utwierdzaj膮c si臋 coraz bardziej w zasadach prawa magdeburskiego, zbli偶a艂o si臋 do Krakowa pod wielu wzgl臋dami. R. 1543 zapad艂a uchwa艂a o testamentach mieszczan oraz wzbroniono wojewodom mieszanie si臋 do spraw miejskich. R. 1545, po zrzeczeniu si臋 zarz膮du szpitala 艣w. Tr贸jcy przez Jana Hozjusza, kr贸l por uczy艂 go miastu, opiek臋 za艣 nad szpitalem przyj膮艂 na siebie. R. 1547 na sejmie w Wilnie odbytym zasz艂o wa偶ne urz膮dzenie dla dobra miasta wzgl臋dem przekupni贸w, kt贸rych nadu偶ycia starano si臋 ukr贸ci膰. Tego偶 roku powsta艂a w Wilnie tu偶 za miastem pierwsza huta szklanna, na kt贸r膮 przywilej wyjedna艂 sobie dworzanin kr贸lewski Palecki. Zygmunt August ilekro膰 razy za艂atwi艂 naglejsze sprawy w Krakowie, powraca艂 niezw艂ocznie do Wilna, dla tego za jego panowania najwy偶sza pomy艣lno艣膰 otacza艂a miasto. Opatrzone najlepszemi rzemie艣lnikami z Krakowa, pomno偶y艂o u siebie liczb臋 cech贸w. Coraz wi臋ksza liczba cudzoziemc贸w, a mianowicie przybysz贸w z Niemiec, osiad艂a w mie艣cie, przyczyniaj膮c si臋 razem z mo偶niejszemi krajowcami do lepszego zabudowania miasta. Sam kr贸l nak艂adem w艂asnym zamek przyozdobi艂, za艂o偶y艂 przy nim fundamenta ko艣cio艂a 艣w. Anny nie nale偶y miesza膰 tego ko艣cio艂a z Witoldowskim tego偶 imienia, do dzi艣 dnia istniej膮cym, gdzie gr贸b dla siebie i dw贸ch 偶on swoich przeznacza艂 Jagiellonki Polskie, I, 270, Prze藕dziecki i Szujski, a nadewszystko fabryk臋 broni przy zamku nad Wili膮 fundowa艂 Puszkarnia, zk膮d dzia艂a, rusznice i r贸偶nego rodzaju pociski a nawet proch rozsy艂ano po zamkach litewskich. Zygmunt August wreszcie doprowadzi艂 mennic臋 wile艅sk膮 pod sterem Justa Ludwika Decinsza do stanu udoskonalenia, r贸wnaj膮cego si臋 najpierwszym owego czasu zagranic膮 Zag贸rski, Monety, 115; Bali艅ski, Hist. Wilna, II, 284. Po nowem jej urz膮dzeniu przeniesiono j膮 do domu murowanego przy ulicy Niemieckiej, kupionego w r. 1545 przez Hornostaja, podskarbiego litewskiego, za 500 k贸p groszy litewskich. R. 1552 potwierdzi艂 kr贸l u艂o偶ony na zgromadzeniu miejskiem wielkierz czyli spos贸b post臋powania s膮dowego pod艂ug praw magdeburskich, mianowicie co do op艂at r贸偶nych z wyrok贸w wynik艂ych Plebiscyt albo Wielkierz Miasta J. k. m. wile艅skiego, Dubi艅ski, 299 312; szlachcie nabywaj膮cej domy w obr臋bie juryzdyki ratuszowej pos艂usze艅stwo dla magistratu nakaza艂; cechy rzemie艣lnicze, znacznie rozkrzewione, na nowo urz膮dzi艂. Z cech贸w, kt贸re od czas贸w jagiello艅skich pocz膮tek sw贸j datuj膮, nast臋puj膮ce przetrwa艂y do dni naszych czapnik贸w, safiannik贸w, jubilerski, bednarski, stolarski, siodlarski, powo藕niczy, tkacki, garncarski, krawiecki, powro藕niczy, zegarmistrzowski, tapicerski, fortepianiczy, p艂atnerski, r臋kawiczniczy, 艣lusarski, gwo藕dziarski, szewcki. 呕ydowskie kominiarzy, piekarzy, bawe艂nik贸w, cyrulik贸w, szczotkarzy, kowal贸w i 艣lusarz贸w, fakrykant贸w mebli, krawc贸w, ku艣nierz贸w, bronzownik贸w, szklarzy, parasolnik贸w Kraszewski, Wilno, III, 269 289; Kirkor, Przewodnik, 97. W nast臋pnych latach wa偶niejszemi jeszcze przywilejami obdarzy艂 Zygmunt August Wilno na sejmie w r. 1560 odbytem miasto razem ze szlacht膮 otrzyma艂o pozwolenie wysy艂ania na sejmy pos艂贸w swoich, z czego te藕 zaraz skorzysta膰 nie zaniedba艂o na sejmie unii; inny zjazd litewski, w Grodnie w 1568 dokonany, nada艂 mieszczanom, kt贸rzy b臋d膮 sprawowa膰 nie nagannie urz臋dy miejskie, przywilej szlachectwa i wszystkie jego prerogatywy; magistratowi zatwierdzi艂 u偶ywanie dawnej piecz臋ci z wyobra偶eniem 艣w. Krzysztofa na czerwonym laku, a nakoniec zapewni艂 mieszka艅com Wilna sprawiedliwo艣膰 w rozdawaniu gosp贸d dla pos艂贸w i dworu kr贸lewskiego. Od tej epoki poczyna si臋 wyzwolenie stanu miejskiego w stolicy litewskiej i przypuszczenie go do swob贸d krajowych wraz z innemi stanami obu narod贸w, po艂膮czonych ostatecznie na sejmie lubelskim 1569 r. W po艣r贸d takiej pomy艣lno艣ci i wzrostu Wilna Wilno nowe opinie religijne, dot膮d ma艂o kogo obchodz膮ce, zacz臋艂y si臋 coraz wyra藕niej objawia膰 mi臋dzy jego mieszka艅cami i porusza膰 umys艂y wszystkich. Jeszcze w r. 1539 jaki艣 ksi膮dz Abraham Kulwa, powr贸ciwszy z Niemiec, rozsiewa膰 zacz膮艂 zasady Marcina Lutra i ju偶 nawet szkol臋 za艂o偶y艂; ale zamiary te zniweczy艂 Pawe艂 ks. Holsza艅ski, biskup wile艅ski; po Kulwie inny duchowny, miany za Wiklefist臋, oko艂o r. 1555 miewa艂 kazania w ko艣ciele 艣w. Anny dla Niemc贸w i odnowi艂 nieznacznie zakazana nauk臋. Gdy si臋 spostrzeg艂a kapitu艂a i ten wygnany zosta艂. Wszak偶e odt膮d nasiona reformy potajemnie rozkrzewia膰 si臋 I zacz臋艂y Bali艅ski, Pisma historyczne, III I; 艁ukaszewicz, Dzieje wyznania helwec. na Litwie, I, str. 1, uwaga; Nowodworski, Encyklop. ko艣cielna, VII, 287; Koja艂owicz, Miscelanea rerum, str. 12; Adamowicz, Ko艣ci贸艂 augsburgski w Wilnie. Ju偶 by艂o w mie艣cie kilku ludzi mo偶nych, kt贸rzy si臋 ni膮 opiekowali, jak Morsztyn, kt贸ry w domu swym dozwala艂 naucza膰 skrycie temu偶 samemu wygna艅cowi. Ale w r. 1556 Miko艂aj Radziwi艂艂 Czarny, woj. wil. , odwa偶y艂 si臋 nawet dw贸r sw贸j na przedmie艣ciu 艁ukiszkach zamieni膰 na zb贸r dla reformator贸w. Co wi臋ksza sam Zygmunt August patrza艂 na to oboj臋tnie a nawet i pob艂a偶a艂, pociagniony do tolerancyi silnym wp艂ywem ducha czasu. Za jego upowa偶nieniem Radziwi艂艂 przeni贸s艂 nawet zb贸r do 艣rodka miasta do w艂asnego pa艂acu. Odt膮d reforma relgijna bujnie krzewi膰 si臋 zacz臋艂a w stolicy Litwy i zt膮d rozla艂a si臋 na ca艂y kraj 艁ukaszewicz, 1. c; Adamowicz; Bukowski, Dzieje reformacyi, I, 329 367. Chcia艂 wstrzyma膰 gwa艂towny ku niej pop臋d przyby艂y w r. 1555 do Wilna Alojzy Lippomani, legat papiezki, ale kr贸l nie da艂 si臋 nak艂oni膰 do u偶ycia ostrych 艣rodk贸w w celu zatamowania nowych opinii Relacye nuncyusz贸w apostolskich, I, str. 13 i n. . Skuteczniej temu postanowi艂 zaradzi膰 biskup wile艅ski Waleryan Protasewicz sprowadzaj膮ce r. 1569 jezuit贸w, kt贸rych g艂贸wnym celem zwalczanie r贸偶nowierstwa. Zrazu jednak nie艂atwo by艂o nowym przybyszom usadowi膰 si臋 w Wilnie Kirkor pod pseudonimem 艢liwowa og艂osi艂 po rusku w Ruskim Wiestn. monografi臋 Jezuity w Litwie, w kt贸rej szczeg贸艂owo opowiada o pierwszych chwilach przybycia jezuit贸w do Wilna. Bali艅ski utrzymuje, 藕e kapitu艂a nawet nie mi艂em okiem okiem na nich patrza艂a, a Piotr Royziusz, kanonik wile艅ski i proboszcz ko艣cio艂a 艣w. Jana, s艂awny prawnik, ca艂emi si艂ami opiera艂 si臋 razem z magistratem przy艂膮czeniu tej 艣wi膮tyni do ich kolegium; Kirkor przeciwnie dowodzi, 藕e kapitu艂a wys艂a艂a na spotkanie ich deputata od siebie, a ko艣ci贸艂 艣w. Jana i przyleg艂y dom sta艂 si臋 w艂asno艣ci膮; jezuit贸w Oryginalne dokumenty z epoki osiedlenia si臋 jezuit贸w w Wilnie, s艂u偶膮ce do wyja艣nienia ich historyi, znajduj膮 si臋 w Bibliotece publicznej wile艅skiej, w oddziale r臋kopis贸w, fasc. I, NN. 25, 34, 35, 42 Od tej epoki reforma znalaz艂a pot臋偶nych nieprzyjaci贸艂 w jezuitach, ci bowiem potrafili j膮. ostatecznie zwalczy膰. Ci膮g艂y pobyt Zygmunta Augusta w Wilnie uczyni艂 to miasto pami臋tnem w dziejach z powodu znakomitych wydarze艅. R. 1551 pogrzeba艂 kr贸l ukochan膮 偶on臋 swoja Barbar臋 Prze藕dziecki, Jagiellonki Polskie, III, 243; Kirkor, Bazylika litewska, 104; Czasy Zygmunta Augusta Go艂臋biowskiego, I, 28 w ko艣ciele katedralnym. R. 1555 odby艂 si臋 synod dyecezyalny, na kt贸rym postanowiono ustanowi膰 urz膮d inkwizytora. R. 1557 wyruszy艂 kr贸l z wojskiem do Inflant. R. 1561 Gotard Kettler razem z arcybiskupem rygskim uroczy艣cie poddali mu w ho艂d Kurlandy膮, a Inflanty z Estonia na dziedzictwo. R. 1562 d. 4 pa藕dziernika odby艂 si臋 w Wilnie z wielk膮, uroczysto艣ci膮 艣lub Jana, ks. Finlandyi, z siostr膮 kr贸lewsk膮, kr贸lewn膮 Katarzyn膮 w ko艣ciele katedralnym, kt贸ry dawa艂 biskup Protasewicz, a potem wspania艂e wesele, na kt贸rem przy oddawaniu kr贸lewny mia艂 mow臋 ksi膮dz Myszkowski Pami臋tnik sandomierski, 61 66. Gdy w r. 1563 wojska cara Iwana Bazylewicza kt贸ry si臋 stara艂 o Katarzyn臋 Jagiellonk臋 po wzi臋ciu Po艂ocka ju偶 zagrozi艂y Wilnu, a pos艂owie Augusta stan膮wszy w Moskwie w grudniu nie mogli doprowadzi膰 do uk艂adu, wyszli zt膮d Miko艂aj Radziwi艂艂, het. , i Grzegorz Chodkiewicz z wojskiem naprzeciw wojewodom ruskim i na polach Druckich w walnej bitwie je pokonali. Me by艂o jednak ko艅ca tej wojnie, zbieg艂y z Moskwy knia藕 Kurbski, udawszy si臋 do Wilna pod opiek臋 Augusta, wi臋cej jeszcze zawik艂a艂 u艂atwienie warunk贸w pokoju Nie pr臋dko, bo a偶 w r. 1568 rozejm mi臋dzy stronami wojuj膮cemi przyszed艂 do skutku. Na sejmie w r. 1564, w Bielsku odbytym, kr贸l nadaj膮c drugi Statut dla Litwy, nowym swoim przywilejem wy艂膮czy艂 odniego mieszczan wile艅skich, jako uleg艂ych prawom magdeburskim. Na schy艂ku tego b艂ogiego dla Wilna panowania w r. 1571 g艂贸d okropny dotkn膮wszy kraj ca艂y, sprowadzi艂 znowu zaraz臋, kt贸ra przesz艂o rok grasuj膮c w samem mie艣cie, zg艂adzi艂a oko艂o 20000 mieszka艅c贸w. Wojownicze panowanie Stefana Batorego, po kr贸tkiem pobycie na tronie Henryka Walezyusza, w dziesi臋cioletnim przeci膮gu czasu 1576 1586 nie wywar艂o 偶adnego niepomy艣lnego wp艂ywu na byt materyalny mieszka艅c贸w miasta Wilna. Owszem, je偶eli przesta艂o by膰 ci膮g艂膮, stolic膮; kr贸la, jak by艂o za Augusta, zawsze jednak znaczenia raz nabytego nie postrada艂o, nieustannie o偶ywiane pobytem kr贸la, kt贸ry w istocie nie mia艂 sta艂ej stolicy, bo p贸艂 偶ycia w obozie przep臋dzi艂, a tak偶e przez ci膮g艂y ruch wojska i zapasy religijne. O te dwa przedmioty obija si臋 tylko ca艂a historya Wilna za Batorego, Wilno Po pierwszym przeje藕dzie przez stolic臋 litewsk膮. w r. 1577, kiedy si臋 w nast臋pnym na d艂u偶szy czas tu wybra艂 id膮c na wojn臋, w po艣r贸d przygotowa艅, gdy w puszkami pod zamkiem dzia艂a lano a pu艂ki Jedne po drugich ci膮gn臋艂y ku D藕winie, kr贸l troskliwy o pomno偶enie o艣wiaty w kraju, pomimo oporu wielu senator贸w, w wi臋kszo艣ci akatolik贸w, ustanowi艂 przy kolegium jezuickiem akademi膮 Rostowski, Litvaniear. Societ. Jesu, I, 61; Albertrandy, Panow. Henr. Wal. i Stef. , I, 294; Bali艅ski, Dawna akademia. Biskup Protasewiez, pierwszy jej opiekun, wzbogaci艂 ten zak艂ad fundacy膮 bursy Walerya艅skiej dla ubogich uczni贸w, a biblioteka akademicka, powsta艂a jeszcze z zapisu ksi膮g posiadanych przez Zygmunta Augusta i chowanych na zamku pod dozorem 艁ukasza G贸rnickiego, wzbogaci艂a tak偶e ten zak艂ad Bieli艅ski J贸zef, Stan nauk na Litwie, str. 525. Jezuici silnie si臋 wzi臋li za publiczn膮 instrukcy膮, widz膮c w niej ca艂膮 nadzieje wykorzenienia reformy, kt贸ra li tylko dzi臋ki powszechnej ciemno艣ci tak szybko si臋 rozwin臋艂a, i dla tego gdy Batory w r. 1579 szed艂 pod Po艂ock, znalaz艂 akademi膮 w najwi臋kszym rozwoju. W tym偶e czasie znajdowali si臋 w Wilnie pos艂owie tatarscy, ofiaruj膮cy posi艂ki, i Gotard Ketler, ks. kurlandzki, dla z艂o偶enia ho艂du. Tego偶 roku kr贸l powracaj膮c z wyprawy potwierdzi艂 niekt贸re przywileje miasta Dubi艅ski, 1. c. , 132. Przebywanie tego monarchy w Wilnie po raz trzeci w r. 1580 r贸wnie si臋 sta艂o pami臋tnem, gdy biskup 偶mujdzki Giedroj膰 oddawa艂 publicznie w ko艣ciele katedralnym Batoremu miecz i czapk臋 ksi膮偶臋c膮, po艣wi臋cone i przys艂ane przez Grzegorza XIII, w obecno艣ci legata Jana Andrzeja Caligario Koja艂owicz, Miscellanea, 24, 25. Wtenczas tak偶e Kasper Bekiesz, aryanin, zmar艂 w Wilnie i pochowany zosta艂 na g贸rze nad Wilejk膮. G贸ra od tego czasu nazywa si臋 Bekieszow膮 Kraszewski, Wilno, I, 299. Grzegorz O艣cik, znakomity rodem, przekonany o zdrad臋 i fa艂szerstwo monety, 艣ci臋ty zosta艂 publicznie tego偶 roku Bieli艅ski J贸zef, R贸d Chreptowicz贸w Rkps. 37. R. 1581 zacz膮艂 si臋 wa偶nym i po偶膮danym wypadkiem, urz膮dzeniem trybuna艂u litePo 艣mierci Miko艂aja Radziwi艂艂a Czarnego wyznawcy helweccy pozbawieni zostali domu modlitwy, gdy偶 syn jego, Sierotk膮 zwany, w 1565 r. dany im dom odebra艂. Stryjeczny brat zmar艂ego. Rudym zwany, kupi艂 dla nich od Hornostaja 1579 dw贸r blisko cerkwi Preczystej. W贸wczas kalwini zacz臋li jak dawniej odprawia膰 nabo偶e艅stwo, szko艂臋 i drukarni臋 utrzymywa膰. Jezuici zacz臋li przeciwdzia艂a膰, lecz Batory z obozu pod Pskowem 20 wrze艣nia 1581 niedozwoli艂 im tego 艁ukaszewicz, Dzieje wyznania helw. na Litwie, II, 114. Z r贸wn膮偶 przezorno艣ci膮 zapobieg艂 kr贸l Stefan zamieszkom, skutkiem wprowadzenia poprawnego kalendarza 1582 wynik艂ym. Mieszczanie wschodniego wyznania nie chcieli go przyj膮膰. Batory okry艂 ich sw膮 opiek膮 i zaleci艂, a偶eby stawanie w s膮dach w dni 艣wi膮teczne dla wyznawc贸w wschodniego ko艣cio艂a nie by艂o obowi膮zkowem Dubi艅ski, 1. c, 149. Za panowania Zygmunta III inne nasta艂y czasy dla Wilna. Przedewszystkiem okropny g艂贸d, a za nim choroby zara藕liwe w 1588 i 1589 zacz臋艂y gn臋bi膰 mieszka艅c贸w. Zygmunt potwierdziwszy przywileje miasta na sejmie koronacyjnym, pierwszy raz je ogl膮da艂 w takim stanie nieszcz臋艣liwym przeje偶d偶aj膮c do Rewia, ale nie zaradzi艂 z艂emu Dubi艅ski, 1. c; Rostowski, 1. c. , ks. III, str. 167. Umys艂 jego by艂 ca艂kowicie zaj臋ty sprawami religii. Dokonana w r. 1590 na synodzie brzeskim unia ko艣cio艂a wschodniego z rzymskim wkr贸tce wprowadzon膮 zosta艂a do Wilna, wywo艂uj膮c tu pami臋tny zwi膮zek niech臋tnych jej grek贸w z protestantami, pod przewodnictwem Konstantego ks. Ostrogskiego, w 1599 w celu zabezpieczenia wyzna艅 i praw politycznych r贸偶nowiercom s艂u偶膮cych Kraszewski, Wilno, I, 313, 408. Odt膮d zacz臋艂y si臋 nieustanne walki religijne, naruszaj膮ce pok贸j publiczny i roznosz膮ce zgorszenie powszechne. Cerkiew 艣w. Tr贸jcy, oddana unitom, odebran膮 zo sta艂a w r. 1607 przez grek贸w, co i trybuna艂 potwierdzi艂, Zygmunt uniewa偶ni艂 postanowienie trybuna艂u i powr贸ci艂 j膮 unitom. Zaci臋te rozterki trwa艂y tak偶e mi臋dzy katolikami i protestantami. Jezuici, pot臋偶ni s艂owem i nauk膮, przenie艣li walk臋 na pole kaznodziejstwa i pi艣miennictwa. Na czele stan膮艂 Skarga jako obro艅ca ko艣cio艂a, przeciw niemu wyst臋powa艂 niemniej znakomity Wolan. Walka ta poruszy艂a wszystkie umys艂y, a z tej polemiki teologicznej, wyp艂yn臋艂y znakomite utwory literackie, stanowi膮ce ozdob臋 literatury polskiej w Wilnie. Jezuici zwyci臋偶yli, reforma upad艂a, reforma tak pot臋偶na do niedawna w Litwie, gdzie jeden na tysi膮c szlachty by艂 tylko katolikiem, a na 呕mujdzi sze艣膰 ko艣cio艂贸w parafialnych katolickich zaledwo si臋 pozosta艂o. Z czas贸w tej walki powsta艂o w Wilnie wiele drukarni. Opr贸cz wzmiankowanych powy偶ej nale偶y zanotowa膰 jeszcze Radziwi艂艂owsk膮, p贸藕niej jezuicka, M膮jmonicz贸w, Tymofiejewicza, Pietkiewicza, Kartzan贸w, Kmity, Wolbramczyka, Ulryka i Salomona Sultzer贸w i wreszcie Wolana. Z tej偶e epoki datuje si臋 g艂o艣ne zaj艣cie mi臋dzy Radziwi艂艂em Krzysztofem, wojewod膮 wile艅skim, a kasztelanem wile艅skim Hieronimem Chodkiewiczem o r臋k臋 Zofii Olelkowicz贸wny, ostatniej dziedziczki ks. s艂uckiego. Zaj艣cie to by艂o niejako przepowiedni膮 niesforno艣ci mo藕now艂adzc贸w w kraju Naruszewicz, 呕ycie Chodkiewicza, I, 27, ed. Mostowskiego. W r. 1602 powt贸rna morowa zaraza nawie Wilno Wilno dzi艂a Wilno, a 1610 r. gro藕ny po偶ar za murami przy ko艣ciele 艣w. Stefana. Po偶ar skutkiem silnego wiatru ogarn膮艂 wi臋ksz膮, cz臋艣膰 miasta, a nakoniec strawiwszy 4700 dom贸w, 10 ko艣cio艂贸w, kolegium jezuit贸w, obr贸ci艂 si臋 na zamek. Wtenczas sp艂oni艂 ten staro偶ytny gmach, kosztem Ja giellon贸w odnowiony, spali艂a si臋 katedra, tylko kaplica 艣w. Kazimierza ocala艂a; nawet most na Wilii zacz膮艂 gorze膰. Kr贸lowa Konstancya, obecna w贸wczas w mie艣cie, ratuj膮c si臋 z p艂omieni na 艂贸dkach ze swojemi kobietami zaledwo z 偶yciem usz艂a; kilka jednak kobiet z jej otoczenia uton臋艂o. Kl臋ska ta tyle wra偶enia zrobi艂a, 偶e j膮 nawet opiewano w 偶a艂osnych rymach Bali艅ski, Dawna akademia, dodatek, a tak by艂a dotkliwa, 偶e miasto zaledwie po latach kilkunastu, przy usilnych staraniach mieszczan, bogatych dawn膮, zamo偶no艣ci膮, mog艂o przyj艣膰 do siebie. W kilka lat p贸藕niej nie mniejsza kl臋ska spad艂a na nieszcz臋艣liwe miasto w 1624 i 25 powsta艂o tak srogie powietrze morowe i g艂贸d, ze trzecia cz臋艣贸 prawie ludno艣ci miejskiej wygin臋艂a Rostowski, 1, c. , str. 303 Te kl臋ski i mniejszej wagi lecz niemniej liczne, o kt贸rych nie wspominamy, sprawi艂y, 藕e rz膮d przedsi臋wzi膮艂 艣rodki wstrzymuj膮ce nadu偶ycia. R 1600 uchwalono dla wszystkich trzech juryzdyk, kt贸rym jedno miasto z wielk膮 szkod膮 swoj膮 podlega艂o, jednostajne przepisy porz膮dku obowi膮zuj膮ce wszystkich. Opr贸ez trzech juryzdyk zamkowej czyli wojewodzi艅skiej, miejskiej i biskupiej katolickiej, by艂y jeszcze juryzdykcye metropolit贸w unickich i k艣. franciszkan贸w. Ci ostatni ieszcze za Zygmunta Augusta ad propagationem fidei catholicae do Wilna wprowadzeni lubo jurisdicti膮 swoi臋 s膮dow膮 y woyta mieli, nihilominus, z pewnej okazyey, w roku tysi膮c pi臋膰set pi臋dziesi膮t wtorym od tey jurydyctiey s膮 ods膮dzeni Bibl publ. wile艅ska, Oddzia艂 r臋kop. Sala B, szafa 2, teka 202, dokument 81. Co si臋 tyczy juryzdykcyi Metropolit贸w unickich, to o takowej prawie 偶e nie wiedziano, dopiero ostatniemi czasy w archiwum akt dawnych odszukano kilka dokument贸w bez zaprzeczenia 艣wiadcz膮cych o istnieniu tej juryzdyki. W archiwum monasteru Troickiego w Wilnie znajduje si臋 plan cz臋艣ci miasta Wilna, nale偶膮cej do juryzdyki metropolit贸w unickich. Plan ten z orygina艂u skopiowany, do艂膮czony zosta艂 do 20 tomu akt贸w wydawanych przez komisy臋 archeologiczn膮 wile艅sk膮. Utrzymuj膮cy szynki o 7 godzinie na p贸艂zegarzu zamyka膰 je byli powinni i gasi膰 ogie艅; o przyjezdnych i podejrzanych zaraz dawa膰 zna膰 do ratusza; zabroniono chodzi膰 po ulicach w nocy, przechowywa膰 kobiety lu藕ne, kupowa膰 rzeczy kradzione, tandeciarzom wyznaczone by艂y pewne tylko miejsca do handlu i niekt贸re dni; przekupniom wzbroniono po drogach i przedmie艣ciach nabywa膰 produkty od przyje偶d偶aj膮cych. Nakoniec zobowi膮S艂ownik Geograficzny V. XIII. Zeszyt 151. zano mieszka艅c贸w wszystkich juryzdyk do zgody i wzajemnej pomocy, do ratunku w czasie ognia. Na niepos艂usznych naznaczono kary pieni臋偶ne i wi臋zienie. R 1603 urz膮dzono wed艂ug zalecenia kr贸lewskiego cechy kupc贸w i rzemie艣lnik贸w sk贸rnik贸w; r. 1605 zalecono szlachcie posiadaj膮cej domy p艂acie jak dawniej podatki do miasta potwierdzono pobieranie myta od nowo odbudowanych most贸w na Wilence. R. 1610 zacz臋艂o miasto przedstawia膰 kr贸lowi zamiast jednego czterech kandydat贸w na urz膮d w贸jta; a w r. 1611 zwolniono na cztery lata od poboru. Wszystkie te zarz膮dzenia i przywileje zawdzi臋cza艂o miasto w znacznej cz臋艣ci 贸wczesnym wojewodom wile艅skim Janowi Karolowi Chodkiewiczowi i Lwu Sapie偶e. W ci膮gu panowania Zygmunta III znaczne fundacye ko艣cielne pomno偶y艂y si臋 w mie艣cie ze sk艂adek pobo偶nych powsta艂 ko艣ci贸艂 艣w. Nikodema za Ostr膮 bram膮; Lew Sapieha zbudowawszy ko艣ci贸艂 i klasztor 艣w. Micha艂a, na miejscu swego dworu, sprowadzi艂 i osadzi艂 w nim klaryski i bogate je uposa偶y艂. Stefan Pac r. 1626 wystawi艂 ko艣ci贸艂 艣w. Teresy przy Ostrej bramie a Dubowicz, rajca miejski, klasztor przy tym ko艣ciele. W klasztorze zamieszkali karmelici bosi i oni to zaopiekowali si臋 obrazem Matki Boskiej na bramie Ostrej umieszczonym, kt贸ry na贸wczas nie b臋d膮c cudownym, ma艂o uwagi zwraca艂 na siebie. O obrazie Ostrobramskim zaczynaj膮 pisa膰 historycy Wilna dopiero w XIX w. Przypuszczaj膮 jedni, jak Kraszewski, ze z V w. pochodzi; drudzy, jak Narbutt i Soko艂ow, 偶e przez Olgierda z Chersonezu by艂 sprowadzony; inni wreszcie twierdz膮, ze objawi艂 si臋 w Wilnie w XIV w. i odt膮d s艂ynie cudami. To ostatnie jest najmniej prawdziwem, zwa偶ywszy, 藕e ani Koja艂owicz, ani Stebelski, kt贸rzy w przesz艂ych wiekach pisali o cudownych obrazach na Litwie, nie wspominaj膮 wcale o obrazie Ostrobramskim. W obec tak r贸偶norodnych s膮d贸w, wywo艂uj膮cych nami臋tn膮 polemik臋, pojawi艂a si臋 rozprawa Heleny Bieli艅skiej Kilka s艂贸w o obrazie i kaplicy N. P. Ostrobramskiej w Wilnie, Krak贸w, 1892, w kt贸rej, na podstawie zbadania samego obrazu pod wzgl臋dem sztuki malarskiej, p. Bieli艅ska dowodzi, 藕e obraz malowany jest olejno na deskach nie gruntowanych. Wykonanym jest umiej臋tnie i wprawnie pod wzgl臋dem rysunku, wyboru rzeczy, ich uk艂adu i obrobienia technicznego. Kolory k艂adziono szeroko, a w 艣wiat艂ach nawet g臋sto, p臋dzlami szer艣cianemi grubemi, w cieniach za艣 i na twarzy kolory bardzo lekko s膮 po艂o偶one. Farby s膮 pospolite, ziemne. Na twarzy Matki Boskiej w wielu miejscach prze艣wieca si臋 deska, czego na obrazach starodawnych, jeszcze nawet w XIV w. , by膰 nie mog艂o, gdy偶 w贸wczas k艂adziono tak w 艣wietle jak w cieniach 33 Wilno kolory kryj膮ce. Suknia malowana ponsowo, r臋kawy 藕贸艂te, p艂aszcz granatowy, podszycie p艂aszcza zielone. T艂o obrazu koloru brunatnego. W ten spos贸b przedstawiwszy rzecz sw膮 p. Bieli艅ska dowodzi dalej, 偶e obraz Ostrobramski nosi na sobie wszystkie znamiona szko艂y w艂oskiej, epoki porafaelowskiej, pochodzi wiec z XVI w. i najprawdopodobniej malowanym by艂 w Wilnie przez jakiego艣 zakonnika, lub przez cz艂owieka 艣wi膮tobliwego, kt贸ry si臋 napatrzy艂 na znakomite religijnej tre艣ci obrazy szko艂y w艂oskiej. Dowodzenia przeto niekt贸rych o byzantyjskiem pochodzeniu obrazu i sprowadzeniu go przez Olgierda w XIV w. , nie wytrzymuj膮 naukowej krytyki. R. 1604, za wsp贸lnem staraniem kr贸la, biskupa Wojny i Lwa Sapiehy, za艂o偶ono wspania艂y ko艣ci贸艂 艣w. Kazimierza i oddano jezuitom dzi艣 Sobor prawos艂awny 艣w. Miko艂aja. R. 1622 biskup Eustachy Wo艂艂owicz wzni贸s艂 dla jezuit贸w ko艣ci贸艂 艣w. Ignacego dzi艣 klub wojskowy; ten偶e biskup fundowa艂 ko艣ci贸艂 艣w. Katarzyny i w klasztorze przy nim osadzi艂 benedyktynki. Jerzy Chreptowicz, wojew. nowogrodzki, wymurowa艂 ko艣ci贸艂 艣w. Filipa i Jakuba dla dominikan贸w w r. 1632 na przedmie艣ciu 艁ukiszki Bieli艅ski J贸zef, R贸d Chreptowicz贸w, Rkps. , 138 a Wojciech Chludzi艅ski ko艣ci贸艂 Wszystkich 艢wi臋tych dla karmelit贸w trzewiczkowych. Najpami臋tniejsz膮 ze wszystkich uroczysto艣ci wile艅skich za Zygmunta III by艂o podniesienie na o艂tarz w r. 1604 cia艂a niedawno kanonizowanego 艣w. Kazimierza. Uroczysto艣膰 t臋 pod艂ug dawnych 藕r贸de艂 opisa艂 i drukiem og艂osi艂 dzisiejszy oficya艂 wile艅ski ks. pra艂at Lipnicki 呕ycie, cuda i cze艣膰 艣w. Kazimierza, Wilno, 1858. Panowanie W艂adys艂awa IV 1632 1648 jest dla Wilna przed艂u偶on膮 tylko epok膮 upadku i utraty dawnej zamo偶no艣ci. Jednak偶e za jego czas贸w miasto by艂o pe艂ne uroczysto艣ci i odwiedzane przez znakomitych cudzoziemc贸w, co mu nie ma艂o korzy艣ci przynios艂o. W艂adys艂aw lubi艂 w niem przebywa膰 i nieraz d艂ugo mieszka艂 z licznym dworem, za艂atwiaj膮c wa偶ne sprawy polityczne. W r. 1633 po koronacyi i potwierdzeniu na sejmie przywilej贸w wile艅skich Dubi艅ski, 1. c, 193, W艂adys艂aw przyby艂 tu razem z kr贸lewiczem Janem Kazimierzem w pochodzie na wypraw臋 wojenn膮 ku Smole艅skowi. Dwa miesi膮ce mieszka艂 na zamku, zasiadaj膮c na s膮dach lub te藕 poluj膮c w okolicach. Wtenczas 20 lipca z艂o偶y艂 tu kr贸lowi ho艂d lenno艣ci Fryderyk Ketler, ks. kurlardzki, a nazajutrz odby艂 si臋 wobec kr贸la wspania艂y pogrzeb Lwa Sapiehy w ko艣ciele 艣w. Micha艂a, na kt贸rym mia艂 kazanie Kazimierz Sarbiewski Kognowicki, 呕ycie Sapieh贸w, I, 197. W powrocie z wyprawy w r. 1634, po zawarciu pokoju w Wia藕mie, znowu W艂adys艂aw czas niejaki艣 zabawi艂 w Wilnie. W r. 1636 pobyt W艂adys艂awa w Wilnie przeci膮gn膮 si臋 przez ca艂e lato od 7 marca. R贸wnocze艣nie z nim byli Jan Kazimierz, Anna Katarzyna Konstancya, nuncyusz Philonardi, pos艂owie hiszpa艅ski i siedmiogrodzki Rostowski, 1. c. , 357. W贸wczas to Waleryan Magni, kapucyn, ajent dworu cesarskiego, u艂o偶y艂 ma艂偶e艅stwo W艂adys艂awa IV z arcyksi臋偶niczk膮 Cecyli膮 Renat膮, kt贸re niebawem przysz艂o do skutku. Najd艂u偶sze za艣 przebywanie W艂adys艂awa IV w Wilnie przypad艂o w r. 1639, kiedy 27 stycznia razem z kr贸low膮 Cecyli膮 przyjecha艂. Do wa偶niejszych czynno艣ci jego w Wilnie nale偶y przyj臋cie poselstwa od Gda艅szczan, nadanie inwestytury Wilhelmowi Ketlerowi na ksi臋stwo kurlandzkie Albrycht Radziwi艂艂, Pami臋tniki, I, 391 i zagajenie uk艂ad贸w z Ludwikiem XIII o wyzwolenie uwi臋zionego Jana Kazimierza. Zt膮d, po wszystkich tych sprawach, uda艂 si臋 kr贸l do Baden, dok膮d mu towarzyszy艂 lekarz wile艅ski Maciej Lettow. R. 1642 odby艂a si臋 za bytno艣ci kr贸lewskiej uroczysto艣膰 ko艣cielna na cze艣膰 艣w. J贸zafata m臋czennika, kt贸r膮 poprzedzi艂 przegl膮d wojsk za miastem Rostowski, I. c. , 361. R. 1643 przyjmowa艂 W艂adys艂aw Waldemara, kr贸lewicza du艅skiego, jad膮cego do Moskwy w sprawie za艣lubin car贸wny Eudoksyi. Po tych wszystkich dniach weso艂ych, kt贸re kr贸l w stolicy litewskiej sp臋dzi艂, nadszed艂 z kolei czas smutku. R. 1644 kr贸lowa z przestrachu na polowaniu poroni艂a i wskutek tego 24 marca umar艂a na zamku wile艅skim Kwiatkowski, Dzieje W艂adys艂awa IV, 278, 286. Kr贸cej bawi艂 kr贸l w Wilnie 1648 r. , chocia偶 umy艣lnie tu zjecha艂 dla pokazania go drugiej swej ma艂偶once Ludwice Maryi; ale czas sw贸j sp臋dza艂 u偶ytecznie dla kraju, zasiadaj膮c cz臋sto na s膮dach relacyjnych i godz膮c zwa艣nionych mo藕now艂adzc贸w Kwiatkowski, 1. c, 363. Kr贸lowej podoba艂o si臋 Wilno. Wjazd do miasta, mimo wielkiego mrozu, odby艂 si臋 bardzo wystawnie d. 19 marca Radziwi艂艂, 1. c. , II, 286. Ostatni to raz odwiedza艂 W艂adys艂aw ulubion膮 stolic臋; gdy偶 4 maja tego偶 roku zako艅czy艂 偶ycie w Mereczu. Serce jego spocz臋艂o w sklepie kr贸lewskiej kaplicy 艣w. Kazimierza. Dnia 10 maja 1861 r. , staraniem Eustachego hr. Tyszkiewicza, po prawej stronie o艂tarza 艣w. Kazimierza wzniesiono pomnik W艂adys艂awowi IV Kirkor, Groby, 45. Za W艂adys艂awa IV jezuici wile艅scy przenie艣li tu szko艂臋 filozofii z Po艂ocka dla po艂膮czenia jej z akademi膮, kt贸r膮 Lew Sapieha, b臋d膮c jeszcze marsza艂kiem nadwor. lit. , pomno偶y艂 katedrami prawa kanonicznego i cywilnego, sprowadziwszy dw贸ch profesor贸w z Ingolsztadu Bali艅ski, Dawna akademia. Donios艂y w nast臋pstwa wypadek zdarzy艂 si臋 w Wilnie r. 1639. Jaki艣 Piekarski, strzelaj膮c dla zabawy czy te藕 z umys艂u do wystawy 艣w. Micha艂a, trafi艂 w obraz jego na ko艣cielnej 艣cianie wymalowany, kilka strza艂 w nim utkwi艂o, a 偶e pociski sz艂y od strony zboru ewangielickiego reformowanego, kt贸ry stal naprzeciw ko艣cio艂a, przeto uczniowie akademii razem z posp贸lstwem wdarli si臋 do zboru i zacz臋li go niszczy膰. Rozruch by艂 kropny i krew si臋 la艂a; dopiero piechota wojewodzi艅ska wraz ze stra偶膮 miejsk膮 zdo艂a艂a przywr贸ci膰 porz膮dek. Kr贸l naznaczy艂 komisy膮 dla wy艣ledzenia winnych; ta si臋 ci膮gn臋艂a do r. 1640. Sprawa zako艅czy艂a si臋 wyrokiem sejmowym przyznaj膮cym win臋 ewangielikom, skutkiem czego zb贸r przeniesionym zosta艂 za miasto na Zawaln膮 ulic臋, gdzie i dot膮d stoi. Bali艅ski og艂osi艂 akta komisyi w Tygodniku wile艅skim 1818, V. Ewangielicy pozwali Piekarskiego do s膮du grodzkiego, ten spraw臋 umorzy艂, kazawszy Piekarskiemu z艂o偶y膰 przysi臋g臋, 藕e dla zabawy a nie w z艂ym zamiarze dopu艣ci艂 si臋 tego wyst臋pku Kraszewski, Wilno, II, 109. Innego rodzaju by艂 tumult mi臋dzy uczniami akademii w r. 1644 zabrali si臋 oni do gromadnego opuszczenia miasta, z powodu niewyja艣nionej dot膮d przyczyny. Pos艂any za nimi rotmistrz Osi艅ski ze 400 strzelcami, sam 偶ycie postrada艂. Za W艂adys艂awa IV biskup Abraham Wojna wprowadzi艂 do W. w 1635 bonifratr贸w, oddawszy im ko艣cio艂ek 艣w. Krzy偶a, co pomno偶y艂o liczb臋 szpital贸w w mie艣cie, a w r. 1638 kanonik贸w laterane艅skich do ko艣cio艂a 艣w. Piotra na Antokolu. Stefan Pac, podkancl. litewski, wsp贸lnie z 偶on膮 fundowali w r. 1638 ko艣ci贸艂 艣w. J贸zefa, a przy nim klasztor panien karmelitek bosych. Jakub Za艂amaj za艂o偶y艂 w r. 1647 na Zarzeczu ko艣ci贸艂 z klasztorem dla kanonik贸w regularnych de poenitentia 艣w. Bart艂omieja. W tym przeci膮gu czasu nie wiele skorzysta艂o Wilno odno艣nie do porz膮dk贸w miejskich, jednakie w 1633 oznaczono wyra藕niej stosunki handlowe 偶yd贸w kt贸rzy ju偶 od czas贸w Witolda na Litwie mieszkali wzgl臋dem kupc贸w wile艅skich i na pewnych tylko ulicach pozwolono im mieszka膰 i handlowa膰, a mianowicie od ko艣cio艂a 艣w. Miko艂aja do ulicy Niemieckiej; na ulicach Jatkowej i 呕ydowskiej. R. 1643 uwolniono znowu domy urz臋dnik贸w magistratu od gosp贸d Dubi艅ski, 1. c. , 203. R. 1647 oznaczono stale przychody miejskie i szafunek ich; przepisano 膰wiczenia wojenne dla cech贸w. Wreszcie za staraniem i pod dozorem Jakuba Gibla, burmistrza, stan膮艂 most murowany na rzece Wilii, brama zwana Spask膮 i nakoniec wzniesiono ko艣ci贸艂 luterski, na nowo po po偶arze odbudowany przy ulicy Niemieckiej Adamowicz, Ko艣ci贸艂 augsburski. Sejm warszawski 1641 r. naznaczy艂 sta艂e dochody na opatrzenie i utrzymanie w porz膮dku zbrojowni wile艅skiej. Nowy kr贸l Jan Kazimierz 1649 1669 zasta艂 Wilno w stanie owej jeszcze b艂ogiej zamo偶no艣ci, kt贸ra je od czas贸w Zygmunta Augusta podnios艂a na stopie艅 jednego z pierwszych miast na p贸艂nocy. Znaczna ludno艣膰 z r贸偶nych narod贸w i r贸偶nych wyzna艅 z艂o偶ona, rozleg艂o艣膰, wielka liczba 艣wi膮ty艅, pa艂ac贸w i dwor贸w szlacheckich, sk艂ady kupieckie, pomimo nieregularnej budowy ulic, znaczne zak艂ady naukowe i mi艂osierne, wszystko to nadawa艂o Wilnu posta膰 sto艂ecznego grodu, jakkolwiek stolic膮 ju偶 by膰 przesta艂o. Ale to by艂 zach贸d jego pomy艣lno艣ci Koja艂owicz, Hist. Lit. , I, 264. Ci臋偶kie i spodziewane ju偶 kl臋ski mia艂y na艅 spa艣膰 w ci膮gu tego panowania. Wojna ogarn臋艂a ze wszech stron ca艂膮 krain臋, a tymczasem wkradaj膮cy si臋 oddawna nie艂ad sprowadzi艂 niedbalstwo w zabezpieczeniu pewnej obrony od nieprzyjaci贸艂. Opuszczone wa艂y i zamki, niedostatek wojska rozpierzchnionego na wszystkie strony, gotowa艂y dla miasta ostateczny upadek. Jako偶 nast膮pi艂 on wkr贸tce. Ogromne wojska Aleksego Micha艂owicza zagarn膮wszy w r. 1654 ca艂膮 Litw臋 prawie, przybywaj膮 pod Wilno 10 sierpnia t. r. , i za ust膮pieniem s艂abego oddzia艂u Janusza Radziwi艂艂a, hetm. w. lit. , bior膮 je razem z zamkami, w kt贸rych si臋 broni艂 Kazimierz 呕eromski. A chocia偶 bogatsi mieszka艅cy i duchowni uszli z miasta, unosz膮c co kto zdo艂a艂, zgin臋艂o jednak w chwili zaj臋cia oko艂o 25000 mieszka艅c贸w, a po偶ar wszcz臋ty podczas tego okropnego zamieszania zamieni艂 domy i przedniejsze gmachy w gruzy i popio艂y Rudawski, Historya, t艂umaczenie Spasowicza, II, 1. Potem wszystkieni nast膮pi艂o morowe powietrze, wstrzymuj膮c nawet wi臋ksz膮 cz臋艣膰 tych, kt贸rzy ocaleli, od powrotu Rostowski, L c. , 396. Ustanowiony od Aleksego wojewod膮 ks. Szachowski usi艂owa艂 przywr贸ci膰 dawny porz膮dek miejski; odprawia艂y si臋 wi臋c s膮dy w贸jtowskie i burmistrzowskie; miasto wyprawia艂o r. 1657 deputacy膮 do cara w potrzebach swoich Kraszewski, Wilno, II, 120 i chocia偶 zniszczenie by艂o okropne, zdo艂ano przecie偶 pozosta艂ej ludno艣ci zapewni膰 bezpiecze艅stwo, bo wojewoda Szachowski 艂agodnie rz膮dzi艂. Ale wkr贸tce kl臋ski powr贸ci艂y z wi臋kszem nat臋偶eniem. Wojska kr贸lewskie kusz膮c si臋 o odebranie miasta, j膮trzy艂y Daniela Myszackiego, dow贸dzc臋 ruskiej za艂ogi w obu zamkach, kt贸ry nast膮piwszy po Szachowskim zacz膮艂 okrutnie z mieszczanami post臋powa膰. Tymczasem straszliwy g艂贸d przywodzi艂 ich do rozpaczy; ludzie umierali na ulicach i zabijali si臋 wzajemnie o kawa艂ek chleba. Dopiero w r. 1660 usta艂a zaraza, wygubiwszy po艂ow臋 pozosta艂ej ludno艣ci, lecz wojna i srogie jej skutki nie ustawa艂y. Nakoniec Micha艂 Pac, hetm. fit. , po dwukrotnem usi艂owaniu opanowa艂 miasto w r. 1661 przed sam膮 Wielkanoc膮, za艂oga ruska wszak偶e zamk贸w broni膰 postanowi艂a; widz膮c si臋 jednak偶e zbytecznie s艂ab膮, musia艂a si臋 podda膰 pomimo oporu Myszackiego, kt贸ry przyp艂aci艂 g艂ow膮 swoje post臋powanie Rostowski, 1. c. , 413. Nie mamy do Wilno Wilno tychczas dok艂adnej historyi sze艣cioletniej okupacji Wilna przez wojsko ruskie. Wed艂ug zapewnienia p. Storo偶ewa, delegata z Moskwy na IX zjazd archeologiczny, przygotowany zosta艂 do wydania drugi tom dzie艂a Akty Mosk. gosud. , w kt贸rym ma by膰 zamieszczon膮 serya akt贸w tycz膮cych si臋 owej historyi, a mianowicie o zarz膮dzie miasta i kraju pod kierunkiem Szachowskiego, dokumenty tycz膮ce si臋 wojennych czynno艣ci w powiecie wile艅skim, akta zjazdu poselskiego w Wilnie. Akty te przedstawiaj膮, szereg doniesie艅 wojewody wile艅skiego do rz膮du moskiewskiego i odpowiedzi na nie. Gdy tak po sze艣ciu latach Wilno odzyskanem zosta艂o, przyby艂 do zwalisk jego Jan Kazimierz i pr贸cz uwolnienia mieszka艅c贸w od stacyi 偶o艂nierskiej, niczem go pod藕wign膮膰 nie m贸g艂. Nie mia艂 bowiem 偶adnych do tego sposob贸w, a tymczasem wojsko oddawna niep艂atne domaga艂o si臋 偶o艂du, utworzy艂y si臋 wi臋c zwi膮zki mi臋dzy 偶olnierstwem w Koronie i Litwie. Na czele ostatniego stan膮 Kazimierz 呕eromski. Nim komisya przysz艂a do jakiego艣 rezultatu, rozzuchwalone 藕o艂nierstwo zabi艂o swego marsza艂ka 呕eromskiego oraz hetmana Gosiewskiego Rostowski, 1. c. , 419. Po uspokojeniu rozruch贸w 偶o艂nierskich, przeci膮ga艂y si臋 jeszcze do r. 1667 dzia艂ania wojenne na Litwie, stolica jej d艂ugo jeszcze musia艂a mie艣ci膰 i utrzymywa膰 wojska swoje, od cudzych za艣 w cz臋stej zostawa膰 obawie, mianowicie w sierpniu 1664, pomimo uroczystego przyj臋cia przebywaj膮cego tu Jana Kazimierza. Stara艂 si臋 on zapobiedz wszelkim uciemi臋偶eniom, jakie nieustannie uciska艂y miasto w po艣r贸d tak nieszcz臋snego po艂o偶enia kraju, ale usi艂owania jego by艂y po wi臋kszej cz臋艣ci bezskuteczne, bo nielad bral g贸r臋 wsz臋dzie. R. 1663 kr贸l zabroni艂 deputatom trybunalskim gwa艂townie post臋powa膰 z mieszczanami, zabierania dom贸w ich i wyp臋dzania z mieszka艅. R. 1665 upomniano wojskowych, a偶eby w przechodach nie wa偶yli si臋 wymaga膰 gosp贸d od miasta ani kontrybucyi. Jednak偶e nie wiele to pomaga艂o; kupcy i rzemie艣lnicy musieli nowemi sk艂adkami zast臋powa膰 niedostatek kasy miejskiej, co trwa艂o bezustanku a偶 do r. 1667. Podana p贸藕niej likwidacja wszelkich koszt贸w i wydatk贸w miasta na prowianty, utrzymanie i uzbrojenie chor膮gwi kozackiej podczas wojuj, dostarczanie amunicyi, napraw臋 wa艂贸w i sza艅c贸w, nigdy nie zosta艂a zaspokojon膮 pomimo swojej s艂uszno艣ci, bo skarb publiczny zupe艂nie wycie艅czony, sam potrzebowa艂 ratunku Kraszewski, Wilno, II, 137. Pod nast臋pnem kr贸tkiem panowaniem kr贸la Micha艂a, Wilno, u偶ywaj膮c martwej niejako spokojno艣ci, zacz臋艂o si臋 powoli odbudowywa膰; 偶adne wreszcie wypadki godne pami臋ci w niem nie zasz艂y, kalwini tylko postradali zb贸r sw贸j, kt贸ry si臋 spali艂 z nieostro偶no艣ci w r. 1670 razem z poblizkiemi domami Naramowski, Facies rerum sarmatic. , I, 58. Za Jana III pos艂owie wyznaczeni od miasta na sejm koronacyjny r. 1676, pod przewodnictwem Paw艂a Boym, w贸jta 贸wczesnego, prze艂o偶ywszy r贸偶ne uciski i szkody swoje, a mi臋dzy innemi nadzwyczajne rozmno偶enie si臋 w samym 艣rodku miasta 偶yd贸w z uszczerbkiem handluj膮cych i rzemios艂ami trudni膮cych si臋 chrze艣cian, wyjednali, 偶e w r. 1678 Wilno znowu we wszystkich swych przywilejach z Krakowem por贸wnane zosta艂o Dubi艅ski, 242 270. Kr贸l odwiedzi艂 poraz pierwszy miasto w r. 1688 wracaj膮c z Grodna po zerwanym sejmie. Pocieszyli go mieszczanie przyjmuj膮c z tak膮 wspania艂o艣ci膮 i z takiemi oznakami rado艣ci, jak wypada艂o przyj膮膰 zwyci臋zkiego obro艅c臋 chrze艣cija艅stwa. Jan III, kt贸rego powita艂 a偶 za miastem magistrat, ofiaruj膮c przy kluczach na tacy sto czerwonych z艂otych, wjechawszy przez bram臋 Rudnick膮 z kr贸lewiczem Jakubem, otoczony dworem i dygnitarzami, uda艂 si臋 przez rynek do pa艂acu Paca, gdzie mu, dla ruiny zamku, przeznaczono mieszkanie Domowe wiadom. w. x. 1. , 41. Poprzedzali kr贸la urz臋dnicy, muzyka i piechota w臋gierska, a lud z ca艂ego miasta zgromadzony zalega艂 ulice, okna i dachy kamienic. Przez ca艂y czas pobytu zwiedza艂 kr贸l nie tylko ko艣cio艂y i gmachy przedniejsze, nowo pod藕wignione z upadku, ale nawet bli偶sze okolice miasta. Jako偶 odrodzi艂o si臋 by艂o ju偶 z gruz贸w i popio艂贸w swych Wilno w ci膮gu lat 30; nie tylko dawne ko艣cio艂y i klasztory odbudowano ale i nowe fundacye przyby艂y. Najpami臋tniejsz膮 z nich, a razem naj艣wi臋tsz膮 dla ca艂ej Litwy i g艂贸wnego jej miasta, jest wzniesienie kaplicy nad Ostrobram膮 w 1674, dla umieszczenia ku czci powszechnej cudownego obrazu Bogarodzicy Helena Bieli艅ska, 1. c. , str. 24. Pr贸cz tej s艂awnej kaplicy, powsta艂y fundacye oko艂o r. 1677 augustyan贸w eremit贸w przy ulicy Sawicz obecnie cerkiew 艣w. Andrzeja; r. 1678 klasztor dominikanek przy ko艣ciele 艣w. Ducha przez Aleksandra Hilarego Po艂ubi艅skiego, pisarza polnego lit. obecnie nie istnieje; r. 1685 misyonarzy, kt贸rych wprowadzi艂 do Wilna biskup wile艅ski Kotowicz, a ko艣ci贸艂 na G贸rze Zbawiciela za miastem, p. tyt. Wniebowst膮pienia Pa艅skiego, wymurowa艂 im Teofil Plater. W tej epoce spokojnej wprawdzie od napa艣ci obcych, ale burzliwej z powodu niesforno艣ci wewn臋trznej, okaza艂y si臋 w Wilnie skutki krn膮bno艣ci mo偶now艂adzc贸w, coraz jaskrawsze na Litwie w drugiej polowie XVII w. , a tak偶e 藕le zrozumianego fanatyzmu na miejsce owej tolerancyi i uleg艂o艣ci prawom, jakie panowa艂y tu w XVI stuleciu. Wilno by艂o 艣wiadkiem i teatrem dw贸ch w艂a艣nie wypadk贸w, z kt贸rych jeden skazi艂 kart臋 historyi krajowej za panowania Jana III, a drugi bezprzyk艂adnem zgorszeniem Wilno wstrz膮s艂 moralno艣膰 publiczn膮. Pierwszym jest uwi臋zienie i trzymanie w wie偶y na zamku wile艅skim r. 1688 Kazimierza 艁yszczy艅skiego, a nast臋pnie spalenie go w Warszawie Zr贸d艂a do dziej贸w Prze藕dziecki i Malinowski, II, 449; Naramowskl, Facies, I, 123 i in. ; drugim wykl臋cie w katedrze wile艅skiej Kazimierza Sapiehy, het. w. lit. , przez biskupa wile艅skiego Konstantego Brzostowskiego Narbut Justyn, Dzieje wewn臋trzne narodu lit. , I, 1 92; Kraszewski. Wilno, II, 66, 156. W r. 1696 zawi膮zuje si臋 konfederacya wojska pod naczelnictwem Ogi艅skiego, dopominaj膮ca si臋 o wyp艂at臋 zaleg艂ego 偶o艂du, skutkiem czego nast臋puje w Wilnie 1698 r. w sierpniu zjazd senator贸w. Uspokojone wprawdzie zosta艂o wojsko przez wyp艂at臋 jednorocznego 偶o艂du i rozbrojenie, ale 艣rodek ten by艂 czasowy tylko, bo gdy Sapiehowie rozj膮trzyli szlacht臋 lekcewa偶eniem, to pod dow贸dztwem Wi艣niowieckich krwawo si臋 ona z niemi rozprawi艂a pod Olkienikami Malinowski, 1. c; Za艂uski, Epistol. familiar. , II, 922. Niezgody i zamieszania takie najniepomy艣lniej na byt miasta wp艂ywa艂y, kt贸re za wst膮pieniem na tron Augusta II nic wi臋cej nie zyska艂o pr贸cz nowego przywileju potwierdzaj膮cego dawniejsze, w r. 1699. Tymczasem po偶ar 1700 r. 18 marca uszkodzi艂 cz臋艣贸 miasta od zamku do ratusza po lewej r臋ce, mieszka艅cy musieli cierpi膰 od niekarno艣ci wojsk, to sapie偶y艅skich, to zwi膮zkowych. W艣r贸d takiej niedoli zasta艂a Wilno druga wojna szwedzka. W kwietniu 1702 r. wojska Karola XII wesz艂y do W. , obsadziwszy miasto z przedmie艣ciami, a z reszt膮 pu艂k贸w roz艂o偶ywszy ob贸z za miastem, na prawym brzegu Wilii, gdzie na przedmie艣ciu Snipiszkach stan臋艂a g艂贸wna kwatera Za艂uski, Epistol. , III, 182 Kr贸tki, bo miesi臋czny, pobyt Szwed贸w kosztowa艂 miasto w kontrybucyi pieni臋偶nej i przez dostarczenie prochu i o艂owiu 150000 z艂p. , pr贸cz na艂o偶onej op艂aty na duchowie艅stwo Kraszewski, Wilno, Ii, 82. P贸藕niej, w ca艂ym ci膮gu tej d艂ugiej wojny, W. , jak wiele innych miast polskich, wystawione by艂o na ci膮g艂e przechody r贸偶nego rodzaju wojsk i wszelkie dolegliwo艣ci wojenne. Do pami臋tniejszych wypadk贸w tej epoki nale偶膮 naprz贸d pobyt w Wilnie 1705 cesarza Piotra W. , kt贸ry mieszkaj膮c w pa艂acu S艂uszk贸w nad Wili膮 dzi艣 wi臋zienie, nie tylko miasto ale i przedniejsze jego zak艂ady ogl膮da艂. Szczeg贸lniej zwiedza艂 kolegium i klasztory jezuickie, by艂 przytomnym na dyspucie akademickiej i na trybunale g艂贸wnym s艂ucha艂 wywodu sprawy przez obustronnych patron贸w Domowe wiadomo艣ci, 41. P贸偶niej w r. 1708 zawita艂 tu z kolei Karol XII z Stanis艂awem Leszczy艅skim, kt贸rzy zwo艂ali do Wilna rad臋 senatu, dla u艂o偶enia punkt贸w powszechnej amnestyi. Do fandacyi ko艣cielnych i mi艂osiernych za panowania Augusta II nale偶膮 rochici, kt贸rych po r. 1700 sprowadzi艂 biskup Brzostowski, nadawszy im place przy bramie Zamkowej, gdzie w skromnym klasztorze utrzymuj膮c szpital ubogich kobiet i po艣wi臋caj膮c si臋 grzebaniu umar艂ych n臋dzarzy, w nast臋pnych kl臋skach, mianowicie w r. 1710, wy艣wiadczyli wielkie przys艂ugi ludzko艣ci Domowe Wiadom. , 42. Obecnie nie istniej膮, a na miejscu, gdzie by艂 ich klasztor, jest w cz臋艣ci plac katedralny, w cz臋艣ci ogr贸d spacerowy. Trynitarz贸w fundowa艂 na pocz膮tku XVIII w, i osadzi艂 na Antokolu przy ko艣ciele P. Jezusa obecnie cerkiew 艣w. Micha艂a przy szpitalu wojskowym Kazimierz Sapieha, hetman w. lit. ; wizytki za艣 sam kr贸l fundowa艂 w r. 1717, z przy艂o偶eniem si臋 biskupa Brzostowskiego, kt贸rego serce z艂o偶one by艂o w ko艣ciele klasztornym, ozdobionym malowid艂ami Czechowicza obecnie cerkiew i klasztor prawos艂awny 偶e艅ski. Ko艣ci贸艂 艣w. Rafa艂a na przedmie艣ciu 艢nipiszkach wymurowa艂 dla jezuit贸w przy ich domie trzeciej probacyi Micha艂 Koszyc, pis, ziem. lit. , przed r. 1709. Pijarzy najp贸藕niej znale藕li si臋 w W. , wprowadzeni tak偶e przez biskupa Brzostowskiego w r. 1722, kt贸rych sta艂ym i zamo偶nym funduszem opatrzy艂 p贸藕niej gorliwy o rozkrzewienie lepszej instrukcyi w kraju Antoni Sapieha, starosta merecki. Nada艂 on im w艂asny pa艂ac przy ulicy Dominika艅skiej na kolegium obecnie szko艂a wy偶sza 偶e艅ska. Konarski przyje偶d偶a艂 z Warszawy urz膮dza膰 szko艂y. W takiej postaci miasto, pomno偶one licznemi gmachami i odbudowane, zasta艂 w. XVIII, kiedy liczne i nies艂ychane kl臋ski spad艂y na nie tak gromadnie i tak gwa艂townie, 偶e wkr贸tce i miasta i mieszka艅c贸w zaledwie s艂abe szcz膮tki pozosta艂y. Kl臋ski te by艂y po藕ar, g艂贸d i morowe powietrze, skutki nieszcz臋sne wojny i nie艂adu. W艣r贸d ci膮g艂ych zaburze艅 wojennych od r. 1702 1712, w艣r贸d przechod贸w wojsk szwedzkich, saskich i sprzymierzonych, mieszczanie, zaledwie przyszed艂szy do siebie po ostatnim po偶arze, ujrzeli 18 maja 1706 r. ogie艅 od ko艣cio艂a 艣w. Miko艂aja przy Wielkiej ulicy obecnie cerkiew, zajmuj膮cy si臋 gwa艂townie po dachach, najwi臋cej drewnianych, kt贸ry od zamku ci膮gn膮c ku ratuszowi, doszed艂 a偶 do ko艣cio艂a karmelit贸w bosych ostrobramski i obr贸ci艂 w popi贸艂 ratusz z cz臋艣ci膮 najdawniejszych akt贸w miejskich, oraz kramy. Sam tylko obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, przeniesiony dla ostro偶no艣ci do ko艣cio艂a, ocala艂. Po偶ar ten by艂 tylko poprzednikiem straszliwej plagi, to jest g艂odu, kt贸ry w r. 1708 od kra艅c贸w 呕mujdzi a偶 do Wilna zacz膮艂 srodze grasowa膰. Lud zg艂odnia艂y zbiegaj膮c si臋 z okolic, powi臋ksza艂 okropno艣膰 n臋dzy publicznej. Tysi膮cami umierali ludzie po domach i ulicach z zarazy, z g艂odu wyrodzonej i nie by艂o ju偶 ratunku na podobne nieszcz臋艣cie, bo stan wojenny utrudnia艂 przedsi臋wzi臋cie 艣rodk贸w, a szpitale i mi艂osier dzie publiczne nie by艂y wystarczaj膮cemi. G艂贸d ten i m贸r przetrwa艂y do r. 1710 i 30000 chrze艣cian a 4000 偶yd贸w w samem mie艣cie pad艂o ich ofiar膮. Za艂uski, Epistol, famil. , III; Naramowski, Facies rer. , I, 164; Kraszewski, Wilno, II, 85. Po偶erano psy i koty, zabijano si臋 nawet w uniesieniu rozpaczy. Takie wra偶enie ta kl臋ska uczyni艂a na umys艂ach, 偶e ca艂y jej widok wystawiono na obrazie wymalowanym na murach cmentarza przy ko艣ciele 艣w. Piotra Frank, Memoires, III, 140. Tymczasem w r. 1715 d. 26 maja powt贸rny po偶ar, w kt贸rym nawet kaplica drewniana na Ostrej bramie zgorza艂a, znowu cz臋艣膰 miasta zniszczy艂. Lecz w ci膮gu nast臋pnych lat kilkunastu odbudowali si臋 mieszczanie, po zako艅czeniu wojny szwedzkiej, jakby dla tego jedynie, 偶eby znowu czem zasili膰 nieub艂agany ogie艅, kt贸remu po kilkakro膰 podlega艂a dawna stolica Jagiellon贸w. Jeden z tych po偶ar贸w d. 2 czerwca 1737 wszcz臋ty wielkie szkody w mie艣cie poczyni艂; w nim bowiem zgorza艂 staro偶ytny ko艣ci贸艂 z klasztorem franciszkan贸w, ko艣ci贸艂 艣w. Jana z kolegium jezuickiem, ko艣ci贸艂 艣w. Ignacego z nowicyatem, bonifratrzy, ko艣ci贸艂 艣w. Maryi Magdaleny, rochoci, ratusz i ko艣ci贸艂 艣w. Kazimierza. Nie d艂ugo po nim, bo w d. 21 marca 1741 r. spali艂 si臋 ko艣ci贸艂 katedralny z kaplicami. Ale szkody te, jakkolwiek bardzo znaczne, niczem by艂y w por贸wnaniu z tem co wkr贸tce nast膮pi艂o. Pobudzony niemi magistrat wyda艂 wprawdzie surowe polecenie, aby dachy wszystkie, dot膮d drewniane, dach贸wk膮 pokry膰 i inne 艣rodki ostro偶no艣ci przedsi臋wzi膮艂, lecz nim to do skutku doprowadzono, powsta艂 11 czerwca 1748 na Zarzeczu z niedba艂o艣ci 偶ydowskiej tak gwa艂towny ogie艅, 偶e w p贸艂 dnia dwie trzecie cz臋艣ci miasta, to jest p贸艂nocna i 艣rodek jego, sta艂y si臋 kup膮. gruz贸w i popio艂贸w. Kilka tysi臋cy dom贸w, a mi臋dzy niemi 469 znaczniejszych kamienic i dwor贸w, 15 pa艂ac贸w, 12 ko艣cio艂贸w i cerkwi, 21 wa偶niejszych handl贸w, do kt贸rych nale偶a艂a apteka i ksi臋garnia niemiecka, sta艂y si臋 pastw膮, p艂omieni. Dwie kolumny ognia po艂膮czywszy si臋 w jeden k艂膮b ognisty, okry艂y wi臋ksz膮, cz臋艣膰 przestrzeni miasta i strawi艂y j膮, bez ratunku, tak 偶e wiele mniejszych ko艣cio艂贸w i klasztor贸w na zawsze znikn臋艂o Jachimowicz Bazyli, Relacya o straszliwym upadku sto艂ecznego miasta wile艅skiego. Ale nie do艣膰 na tem, w rok potem r贸wnie straszny po偶ar dokona艂 ostatecznej ruiny owej niegdy艣 ulubionej stolicy Zygmunta Augusta. Zaj膮艂 si臋 on d. 8 czerwca 1749 na przedmie艣ciu Subocz i pozosta艂膮 trzeci膮 cz臋艣膰 miasta w perzyn臋 obr贸ci艂 Jachimowicz, 1. c. Po tak okropnych kl臋skach trudno ju偶 by艂o samym mieszczanom zaradzi膰 nieszcz臋艣ciu, prosili wi臋c na sejmie konwokacyjnym o niekt贸re ulgi i wsparcie na d藕wignienie si臋 z tak wielkiego upadku. D艂ugo gruzy i ruiny zalega艂y ulice, a niekt贸re gmachy, dawnej 艣wietno艣ci ostatki, jak np. sam zamek jagiello艅ski, pa艂ace radziwi艂艂owskie, oraz cerkiew metropolitalna 艣w. Spasa, do najp贸藕niejszych lat w zwaliskach pozosta艂y. Dopiero kilkonastoletni pok贸j za Stanis艂awa Augusta i o偶ywione zwi膮zki handlowe z Kr贸lewcem, polepszaj膮c byt kupc贸w i rzemie艣lnik贸w, odmieni艂y ponur膮 posta膰 miasta. Odnawiano lub z gruntu murowano nowe kamienice. Ko艣ci贸艂 katedralny kosztem kapitu艂y i biskupa Zienkowicza oraz jego nast臋pcy Massalskiego, przez Gucewicza zacz膮艂 si臋 wznosi膰 na nowo od r. 1777. Podobnie偶 po roku 1781 powsta艂 nowy ratusz pod艂ug plan贸w Gucewicza i zwolna ca艂e miasto z ruin wysz艂o. Reforma akademii jezuickiej na Szko艂臋 G艂贸wn膮 w. ks. lit. pod rektorstwem s艂ynnego Poczobuta, za艂o偶enie obserwatoryum u艣wietni艂o miasto i wi臋cej do艅 ludno艣ci sprowadzi艂o Bali艅ski, Dawna akademia; Bieli艅ski J贸zef, Stan nauk za czas贸w wszechnicy wile艅skiej, 1889. Wilno na schy艂ku panowania Stanis艂awa Augusta liczy艂o 32 ko艣cio艂贸w katolickich i tyle偶 prawie klasztor贸w, 10 pa艂ac贸w, pr贸cz zamku, akademi膮, 2 konwikty szlacheckie wielkie Collegium nobilium, dwa seminarya duchowne, 8 szpital贸w i 4 drukarnie. Ludno艣膰 przechodzi艂a 60000 mieszka艅c贸w sta艂ych. Bali艅ski pisze Staro偶ytna polska, III, 199, 偶e historya stolicy litewskiej we trzech naturalnych pomnikach utrwali艂a si臋 na zawsze. Pomniki te, s膮 owemi trzema g贸rami nad miastem, przy korycie Wilenki wznosz膮cemi si臋, w kt贸rych zawarte s膮 trzy g艂贸wne epoki rozwoju cywilizacyi Litwy. G贸ra Zamkowa, d藕wigaj膮c zwaliska grodu Giedymina, przedstawia poga艅stwo; g贸ra 艁ysa ze swomi trzema krzy偶ami, ofiar臋 i tryumf chrze艣cija艅stwa; g贸ra Bekieszowa nakoniec, z grobowcem na grzbiecie, przypomina pot臋g臋 i o艣wiat臋 europejsk膮. Dzi艣 niema krzy偶y ani grobowca Bekiesza, kt贸ry skutkiem osuni臋cia si臋 g贸ry spad艂 do Wilejki. W r. 1788 wesz艂y wojska ruskie do Wilna. W 1794 wybuch艂o powstanie kierowane przez genera艂a Jasi艅skiego. D. 1 czerwca wojska ruskie, pod dow贸dztwem Knoringa i Zubowa, okr膮偶y艂y Wilno, gdzie dowodzi艂 jenera艂 Mejen i 31 lipca zdoby艂y miasto. D. 30 pa藕dziernika 1794 r. zarz膮d wojew贸dztwa wile艅skiego oddany zosta艂 genera艂gubernatorowi Repninowi, a 14 grudnia Wilno otrzyma艂o nazw臋 miasta gubernialnego nowo utworzonej gubernii wile艅skiej. W r. 1795 poraz ostatni odwiedzi艂 Wilno Stanis艂aw August i zt膮d 3 lutego tego偶 roku z ca艂ym swym dworem do Petersburga wyjecha艂. W tym偶e samym roku 15 maja przyby艂 tu cesarz Pawe艂 I. Zwiedzi艂 zak艂ady naukowe i ogl膮daj膮c roboty oko艂o ko艣cio艂a katedralnego, na doko艅czenie fabryki 艣wi膮tyni znaczn膮 sum臋 przeznaczy艂. Wilno W r. 1802 przyby艂 cesarz Aleksander I. Uroczysty by艂 wjazd tego monarchy. Przy ko艣ciele franciszka艅skim czeka艂o duchowie艅stwo katolickie, a przy 艣w. Janie urz臋dnicy i uczniowie. Cesarz zwiedza艂 zak艂ady dobroczynne, pensy臋 偶e艅sk膮 u wizytek, uniwersytet, gabinety naukowe, bibliotek臋, obserwatoryum, teatr i ratusz, przy kt贸rym na placu dana by艂a uczta dla ludu. W r. 1803 d. 24 stycznia utworzono okr膮g naukowy wile艅ski, kt贸rego kuratorem mianowany ks. Adam Czartoryski, a 18 maja szko艂a g艂贸wna lit. otrzyma艂a nazw臋 uniwersytetu, sk艂adaj膮cego si臋 z czterech fakultet贸w fizycznoma tematycznego, medycznego, nauk moralnych i politycznych, oraz sztuk pi臋knych i literatury. Sk艂ad uniwersytetu by艂 nast臋puj膮cy rektor, 4 dziekan贸w, 32 profesor贸w i 12 adjunkt贸w. Na utrzymanie jego roczne 1, 056, 000 rs. przeznaczono z dochod贸w maj膮tk贸w pojezuickich Bali艅ski, Dawna akademia, Dodatek. W r. 1804 Ludwik XVIII pod imieniem hr. de Lille w przeje藕dzie do Mitawy zatrzyma艂 si臋 w Wilnie kilka godzin. Orszak jego sk艂ada艂 si臋 z 14 os贸b. Od r. 1797 a偶 do nieszcz臋snych wypadk贸w r. 1812 Wilno znowu si臋 znacznie pod藕wign臋艂o. Znakomici profesorowie wszechnicy wile艅skiej dali pozna膰 ca艂emu 艣wiatu uczonemu imi臋 uniwersytetu wile艅skiego. Ludno艣膰 miasta do 100, 000 dosz艂a, a teatr, pod dyrekcy膮 Ka偶y艅skiego, zachwyca艂 nawet cudzoziemc贸w, gdy w nim wyst臋powali Bogus艂awski, Werowski, Kudlicz, Dmuszewski, Led贸chowska Kirkor, Przewodnik. Zabawy, koncerty, wieczory muzykalne prawie nieustawa艂y, co wszystko o偶ywia艂 najwi臋cej prof. Frank. D. 14 czerwca 1812 r. przyby艂 do Wilna cesarz Aleksander a 23 t. m. otrzymano wiadomo艣膰 o zbli偶aniu si臋 armii Napoleona. Nazajutrz Aleksander ze swoim dworem uda艂 si臋 do 艢wi臋cian, dok膮d te偶 i ca艂a armia ruska nadci膮ga膰 pocz臋艂a, pr贸cz 70, 000 wojska pozosta艂ego w Wilnie; lecz za przybyciem Francuz贸w Barkley de Tolli, l臋kaj膮c si臋 by膰 odci臋tym od lewego i prawego skrzyd艂a, kaza艂 spali膰 Zielony most oraz zniszczy膰 wszystkie magazyny, a sam z wojskiem cofn膮艂 si臋 do Niemenczyna. D. 28 czerwca magistrat miasta, maj膮c przy sobie osobn膮 deputacy臋, na czele kt贸rej by艂 obywatel Lachnicki, wyszed艂 z kluczami na g贸ry Ponarskie na spotkanie Napoleona. Po kr贸tkim odpoczynku w pa艂acu biskupim, dzi艣 genera艂gubernatora, Napoleon poszed艂 na brzeg rzeki Wilii i natychmiast rozkaza艂 zaci膮gn膮膰 mosty. Dnia nast臋pnego objecha艂 miasto konno, o po艂udniu przyjmowa艂 duchowie艅stwo i szlacht臋, a 30 czerwca zarz膮d uniwersytetu i wszystkich profesor贸w. D. 1 lipca ustanowiono rz膮d g艂贸wny, zostaj膮cy pod prezydency膮 wyznaczonego przez barona Hogendorpa litewskiego wojennego gubernatora, a baron Bignon uczestniczy艂 w nim jako komisarz ze strony Napoleona. Cz艂onkami zarz膮du byli J贸zef hr. Sierakowski, Aleksander Sapieha, Franciszek Jelski, Jan 艢niadecki, a sekretarzem podczaszy Kossakowski Bali艅ski, Pami臋tniki o Janie 艢niadeckim, I. D. 4 lipca Napoleon da艂 pos艂uchanie cz艂onkom nowego rz膮du, udzielaj膮c im rozmaitych informacyi; poczem przyjmowa艂 znakomitsze domy; nast臋pnie by艂 na balu, kt贸ry Pac na cze艣膰 jego w swoim pa艂acu wyda艂. Ci膮gle przyjmowa艂 u siebie deputacye oraz pos艂贸w, jak np. od dworu ruskiego genera艂a Ba艂aszowa, kt贸rego rokowania by艂y bezskuteczne, przyby艂 tu tak偶e ksi膮偶e serbski Mi艂osz. Co niedziela s艂ucha艂 Napoleon w pa艂acowej kaplicy mszy 艣w. , odprawianej przez biskupa Kundzicza, kt贸remu podarowa艂 na pami膮tk臋 bogaty pier艣cie艅 a asystentom duchownym 300 napoleondor贸w. Szczeg贸lniejsze zaufanie Napoleona pozyska艂 贸wczesny redaktor Kuryera litewskiego Dani艂owicz, mianowany dyrektorem policyi. Ciekaw膮 sylwetk臋 tego Dani艂owicza poda艂 Kirkor Ze wspomnie艅 wile艅skich. Napoleon wyjecha艂 16 lipca do 艢wi臋cian. W Wilnie pozostali ks. Bassano, genera艂 Hogendorp, baron Jomini, baron Bignon, oraz ca艂e cia艂o dyplomatyczne, pos艂owie turecki i szwedzki. W sta艂o si臋 wa偶nym punktem strategicznym; 偶ywno艣膰 zwo偶ono tu z ca艂ej Litwy, pootwierano ogromne magazyny, sk艂ady, szpitale na 6000 chorych, tych ostatnich rozlokowano w klinice medycznej, w domu gimnazyalnym, w klasztorze bazylia艅skim, w koszarach 艣w. Ignacego, w murach pijarskich, w domu g艂贸wnego seminaryum i dobroczynno艣ci, tudzie偶 w okolicach miasta Zakrecie i w Workach. Oddzia艂 Oudinota i SaintCyr a zosta艂y si臋 dla obrony miasta. Rz膮d g艂贸wny mia艂 w swojej wiedzy wszystkie komitety gubernialne, a litewski genera艂 gubernator Hogendorp, jenera艂 Jomini i minister spraw zagranicznych ks Bassano najwa偶niejsze w nim role odgrywali ob. Kuryer litewski od lipca 1812 r. . Ka偶de miasto gubernialne otrzyma艂o prefekta, a ka偶dy powiat podprefekta. Utworzono te偶 偶andarm贸w powiatowych. Intendent de Van pocz膮艂 ju偶 spisywa膰 maj膮tki skarbowe oraz tych z obywateli, kt贸rzy nie wierz膮c w gwiazd臋 Napoleona wydalili si臋 z kraju. Napoleon zostawi艂 w Wilnie p贸艂 miljona frank贸w, z prywatnych za艣 ofiar zebrano 40000 rs. Wszystkie te pieni膮dze by艂y przez rz膮d g艂贸wny spo偶ytkowane. Kas膮 rozporz膮dza艂 by艂y podskarbi wile艅ski Eyssymont. oddzielna komisya administracyjna, zawiaduj膮ca 偶ywno艣ci膮, magazynami i szpitalami, zostawa艂a pod prezydency膮 barona Nicolai; cz艂onkami jej byli Adam Chreptowicz i Ferdynand Plater. Po powt贸rnej bitwie pod Po艂ockiem, 6 i 7 wrze艣nia, cz臋艣膰 wojsk Napoleona pod dow贸dztwem genera艂a Wrede cofn臋艂a si臋 ku miasteczku G艂臋bokie pow. dzisie艅ski, dla zas艂onienia Wilna; Wilno lecz ks. Witgenstein przeszkodzi艂 mu po艂膮czy膰 si臋 z armi膮; Napoleona, b臋d膮cego pod贸wczas w Orszy. P贸藕niej, po przeprawie przez Berezyn臋, zostawiwszy dow贸dztwo Muratowi, Bonaparte z dwoma tylko ulubie艅cami 23 listopada, przy 28 stopniowym mrozie, pop臋dzi艂 prostemi saniami ze Smorgo艅 do Kowna. W Wilnie zatrzyma艂 si臋 tylko dla przemiany koni, tak i偶 po pi臋ciu i p贸艂 miesi臋cznym pobycie w Rossyi rano 26 listopada znajdowa艂 si臋 ju偶 za granic膮, . Nieszcz臋sne t艂umy skostnia艂ych od zimna 偶o艂nierzy wlok艂y si臋 na p贸艂 nie偶ywe do Wilna, maj膮c za sob膮. Witgensteina, Czaplica, P艂atowa i Borozdina. Wa偶niejsze kl臋ski zadane im przez Czaplica by艂y pod Mo艂odeczna, Smorgoniami i Oszmian膮. W przej艣ciu od Smorgoni do Wilna zgin臋艂o ze 20000 Francuz贸w, pozosta艂e za艣 60000 przybywszy do Wilna, rzuci艂y si臋 na magazyny, szpitale, byle czemkolwiek g艂贸d zaspokoi膰. Zjawi艂y si臋 straszliwe choroby, tak i偶 ca艂e miasto by艂o podobne do szpitala. Przesz艂o 15000 Francuz贸w pasowa艂o si臋 ze 艣mierci膮, w samem mie艣cie. Reszta posz艂a do Kowna przez g贸ry Ponarskie, gdzie pod ogniem P艂atowa zostawiono wi臋ksz膮; cz臋艣膰 artyleryi, tabor obozowy i kas臋. D. 28 listopada przybyli do Wilna Czaplic od Oszmiany, a Kutuzow i Borozdin od Niemenczyna i Czerwonego Dworu, zajmuj膮c miasto bez 偶adnego oporu. D. 30 listopada feldmarsza艂ek Kutuzow, wszed艂 do miasta gdzie by艂 przedtem dwa razy genera艂gubernatorem 1800 1801 i 1811. Dowiedziawszy si臋 o zaj臋ciu Wilna przez Kutuzowa, cesarz Aleksander sam przyby艂 tu 11 grudnia i podpisa艂 manifest zapewniaj膮cy zapomnienie przesz艂o艣ci i og贸ln膮, amnesty臋 Bali艅ski, Pami臋tniki o Janie 艢niadeckim, ibid. Naoczni 艣wiadkowie opowiadali, 偶e na Antokolu zakopano przesz艂o 5000 Francuz贸w, kt贸rzy skutkiem zimna, ran i g艂odu zgin臋li. Za przedmie艣ciem 艢nipiszki w styczniu 1813 r. spalono na jednym stosie oko艂o tysi膮ca trup贸w ze szpitali i dziedzi艅c贸w pozbieranych, kt贸re poznajdowano pod 艣niegiem w czasie odwil偶y. Tym sposobem pod艂ug zdania prof. Becu zapobiegano zarazie; sta艂o si臋 ca艂kiem inaczej, gdy偶 skutkiem palenia powsta艂 tak wielki zaduch, 偶e ludzie z gor膮czki umiera膰 pocz臋li, dla tego wi臋c reszt臋 trup贸w grzebano w ziemi. Niezliczona liczba ps贸w zebra艂a si臋 na przedmie艣ciach; wprawiwszy si臋 na trupach, rzuca艂y si臋 p贸藕niej na przechodz膮cych, co wywo艂a艂o konieczn膮 potrzeb臋 jak najrychlejszego ich wygubienia. Nie podobna te藕 zamilcze膰 o jednym ohydnem wydarzeniu, kt贸remu trudnoby by艂o da膰 wiar臋, gdyby 艣wiadectwo prof. Franka nie r臋czy艂o za wiarogodno艣膰 faktu. Frank za艂o偶y艂 gabinet anatomopatolo giczny. Gdy armia francuska wesz艂a do miasta i zaj臋艂a kliniczne gmachy, oszcz臋dzano gabinet, opiekowano si臋 nim nawet; lecz w czasie rejterady, gdy szpital zosta艂 opuszczony, w贸wczas nieszcz臋艣liwi chorzy, g艂odem zmorzeni, pozjadali preparaty i wypili spirytus, w kt贸rym te preparaty by艂y umieszczone. By艂y wypadki, 偶e znajdowano chorych ogryzaj膮cych cia艂o 艣wie偶o zmar艂ych i znajdowano zmar艂ych w czasie ogryzania trup贸w Bieli艅ski J贸zef, Stan nauk lekarskich, str. 179. W r. 1828 uniwersytet uroczy艣cie obchodzi艂 250 letni jubileusz swego istnienia. Na pami膮tk臋 obchodu rze藕biarz hr. To艂stoj wykona艂 medal, na kt贸rym z jednej strony popiersie Stafana Batorego za艂o偶yciela i Aleksandra I odnowiciela, a po drugiej Miko艂aja I, za panowania kt贸rego obchodzi艂 si臋 jubileusz i wreszcie uniwersytet zamkni臋ty zosta艂 po 254 latach istnienia. W tym偶e roku 1828 z rozkazu cesarza Statut litewski, wydany przez Lwa Sapieh臋 w r. 1588 w j臋zyku bia艂oruskim, przet艂umaczony zosta艂 na j臋zyk ruski i wydany w trzech j臋zykach ruskim, polskim i bia艂oruskim. W r. 1831 zjawi艂a si臋 w Wilnie cholera i trwa艂a od kwietnia do grudnia. Komitet pomocy lekarskiej zostawa艂 pod prezydency膮, J臋drzeja 艢niadeckiego. W czasie wypadk贸w 1831 r. Chrapowicki by艂 genera艂gubernatorem; dow贸dzcami wojsk w Wilnie i przyleg艂ych okolicach genera艂owie hr. To艂stoj, hr. Kuruta, Saken, Sulima, Chi艂kow i inni Kuryer litewski. W po艂owie wrze艣nia odwo艂ano Chrapowickiego, a jego miejsce zaj膮艂 ks. Miko艂aj Do艂horuki, kt贸ry ludzko艣ci膮, i wyrozumia艂o艣ci膮; pocz膮艂 艂agodzi膰 smutny ze wszech miar stan kraju. Dnia 1 maja 1832 r. zamkni臋to uniwersytet, dwa za艣 oddzia艂y medyczny i teologiczny przemianowano na akademie medykochirurgiczn膮 i duchown膮, , z kt贸rych pierwsza na mocy ukazu z d. 30 grudnia 1841 zosta艂a zamkni臋t膮, w r. 1842, a ostatnia za艣 w sierpniu 1842 przeniesion膮 zosta艂a do Petersburga. Akademia duchowna otworzona ukazem 1 lipca 1833 mie艣ci艂a si臋 w gmachu b. seminaryum g艂贸wnego za czas贸w uniwersytetu ko艣ci贸艂 augustyan贸w. Rektorem jej by艂 k艣. Alojzy Osi艅ski, infu艂at o艂ycki. Po nim nast膮jpi艂 k艣. Antoni Fija艂kowski, p贸藕niejszy metropolita mohylewski, a po przeniesieniu do Petersburga rektorem mianowany prof. uniwersytetu kijowskiego Ignacy Ho艂owi艅ski, r贸wnie偶 p贸藕niejszy metropolita. W r. 1834 za艂o偶ono pensy臋 szlacheck膮, przekszta艂con膮 w r. 1838 na instytut szlachecki, kt贸ry istnia艂 do r. 1864. W r. 1837 cesarz Miko艂aj zwiedzi艂 Wilno. W r. 1839 d. 12 lutego w Po艂ocku duchowni obrz膮dku grekounickiego podpisali akt po艂膮czenia si臋 z cerkwi膮 prawos艂awn膮. Akt ten przedstawiono do synodu, wed艂ug uchwa艂y kt贸rego, za rozkazem cesarskim d. 30 marca nast膮pi艂o zjednoczenie obu obrz膮dk贸w, o czem og艂oszono publicznie ukazem senatu 23 lipca. Pierwszym arcybiskupem litewskim mianowano J贸zefa Siemaszk臋, biskupa unickiego litewskiego. Nowo Wilno Wilno mianowany arcybiskup konsekrowa艂 sobor 艣w. Miko艂aja d. 8 wrze艣nia 1840, przerobiony z ko艣cio艂a 艣w. Kazimierza. W r. 1889 obchodzono uroczy艣cie w Wilnie pi臋dziesi臋cioletni jubileusz zniesienia unii, a komisya archeograficzna wile艅ska zaznaczy艂a ten dzie艅 specyalnem wydawnictwem. W XVI t. wydawanych przez ni膮 akt贸w pozbierano to wszystko, co si臋 do unii odnosi艂o w wieku bie偶膮cym. D. 25 lipca 1849 usuni臋to statut litewski, a natomiast wprowadzono prawo cywilne rossyjskie. W r. 1843 W. wiele straci艂o pod wzgl臋dem materyalaym przez utworzenie gubernii kowie艅skiej, do sk艂adu kt贸rej odesz艂y najbogatsze powiaty wi艂komierski, poniewieski, telszewski, nowoaleksandrowski dawniej bras艂awski, rossie艅ski i kowie艅ski. Natomiast przy艂膮czono do gubernii wile艅skiej powiaty wilejski i dzisie艅ski od gubernii mi艅skiej, i powiat lidzki od grodzie艅skiej. D. 24 czerwca 1848 zjawi艂a si臋 w Wilnie cholera i trwa艂a a偶 do 15 listopada; z 2055 chorych umar艂o wtedy 490 os贸b. D. 9 stycznia 1849 k艣. Wac艂aw 呕yli艅ski wst膮pi艂 na katedr臋 biskup贸w wile艅skich, osierocon膮 od zgonu biskupa Andrzeja K艂膮giewicza 27 grudnia 1841 r. . D. 2 kwietnia 1852 za艂o偶ono w Wilnie centralne archiwum ksi膮g aktowych gub. zachodnich. D. 29 kwietnia 1855 r. cesarz Aleksander II uchwali艂 za艂o偶enie w Wilnie muzeum staro偶ytno艣ci i komisyi archeologicznej. Za艂o偶ycielem tych zak艂ad贸w by艂 Eustachy hr. Tyszkiewicz. Rz膮d wyznaczy艂 osobne pomieszczenie dla muzeum w gmachu pouniwersyteckim. W艂a艣ciwe muzeum mie艣ci艂o si臋 w sali, zwanej aul膮, gdzie si臋 odbywa艂y posiedzenia publiczne uniwersytetu wile艅skiego. D艂ugo艣贸 tej sali wynosi blisko 24 metr贸w, szeroko艣膰 blisko 11 mt. W 艣rodku sklepienia na suficie, uj臋ty w pi臋knie rze藕bionych z艂otych ramach, znajdowa艂 si臋 obraz olejny Smuglewicza, przedstawiaj膮cy Minerw臋 na Olimpie uwie艅czaj膮c膮 laurem m臋偶贸w uczonych, wchodz膮cych do 艣wi膮tyni s艂awy. Po bokach za艣 malowid艂a tego偶 artysty geniusz s艂awy g艂osz膮cy zas艂u偶onych w nauce; praca i pilno艣膰 gotuj膮 uczonym wie艅ce, tarcza m膮dro艣ci zas艂ania po艣wi臋caj膮cych si臋 naukom. Nad wej艣ciem alegoryczny obraz wyobra偶aj膮cy dw贸ch anio艂贸w, a w 艣rodku trupi膮 czaszk臋. Gzemsy w tej sali, w kszta艂cie p贸艂 arkad, sp艂ywaj膮ce ku 艣cianom, mia艂y wyobra偶one na sobie popiersa m臋drc贸w Heraklitesa, Arystotelesa, Eurypidesa, Dyogenesa, Homera, Platona, Archimedesa i in. ob. chromolitografowan膮 rycin臋, wydan膮 staraniem Tyszkiewicza. Obecnie sala ta ozdobion膮 zosta艂a w ruskim stylu. W przyleg艂ych dw贸ch salach na dole mie艣ci艂a si臋 biblioteka, w trzech salach g贸rnych gabinety ornitologiczny, zoologiczny, mineralogiczny, oraz zbiory etnologiczne. W auli z艂o偶ono zabytki, kt贸re by艂y w艂asno艣ci膮 hr. Tyszkiewicza, jak r贸wnie偶 zbiory monet i medali, przesz艂o 2000 sztuk w tej liczbie znaczna cz臋艣膰 z pozosta艂o艣ci zbior贸w uniwersyteckich, oraz z daru Micha艂a Tyszkiewicza; przesz艂o 1000 egz. sztych贸w, rycin, blach miedzianych rytowanych, drzeworyt贸w i t. d. Zbi贸r znaczny dyplomat贸w, r臋kopis贸w i autograf贸w; bibliotek臋 z艂o偶on膮 z 3000 tom贸w, przewa偶nie dzie艂 staro偶ytniczych i historycznych, ofiarowanych przez Eustachego hr. Tyszkiewicza i 7000 tom贸w z bibliotek klasztor贸w zamkni臋tych; w ko艅cu oddzia艂 pami膮tkowy i osobliwo艣ci. D. 1 stycznia 1856 muzeum otwartem zosta艂o dla publiczno艣ci; 11 stycznia odby艂o si臋 pierwsze posiedzenie ko misyi archeologicznej, a d. 17 kwietnia t. r. akt uroczystego otwarcia muzeum. Towarzystwo archeologiczne sk艂ada艂o si臋 z prezesa, zarazem do偶ywotniego kuratora hr. Tyszkiewicza, miano wanego przez cesarza, wiceprezesa Micha艂a Bali艅skiego, sekretarza naukowego Maurycego Krupowicza, oraz 75 cz艂onk贸w rzeczywistych, 55 honorowych i 45 wsp贸艂pracownik贸w. Bli偶sze szczeg贸艂y o zbiorach i wydawnictwach muzeum, ob. w Wielkiej Encyklopedyi ilustrowanej IV, 633 638. D. 24 czerwca 1855 odby艂 si臋 300 letni jubileusz istnienia ko艣cio艂a ewangielickoluterskiego w Wilnie. Na t臋 pami膮tk臋 wybito medal, a prof. Adamowicz napisa艂 kronik臋 zboru. Na mocy reskryptu cesarskiego na imi臋 genera艂a gubernatora Nazimowa z d. 20 listopada 1857 r. otwarty zosta艂 19 lutego 1858 r. w Wil nie komitet szlachecki w celu uwolnienia w艂o艣cin z podda艅stwa. Szlachta gubernii wile艅skiej by艂a jedn膮 z pierwszych, kt贸ra poda艂a do Tronu adres o zniesienie podda艅stwa, co te藕 cesarz Aleksander wyrazi膰 raczy艂 publicznie dzi臋kuj膮c szlachcie w Wilnie podczas pobytu swego we wrze艣niu 1858 r. Wprowadzenie nowego prawa w 偶ycie przez ustanowione organy administra cyjne polecone zosta艂o g艂贸wnie miejscowym obywatelom, a 偶e zasadnicza idea dobrze przez nich by艂a poj臋t膮 i prawo by艂o sumiennie wyko nywane, dowodzi tego Najwy偶sze zadowolenie cesarskie, og艂oszone d. 23 czerwca 1861 komi tetom zarz膮du spraw w艂o艣cia艅skich wile艅skiemu i kowie艅skiemu. Pierwsze prace oko艂o przeprowadzenia kolei 偶elaznej z Petersburga do Warszawy i za granic臋 na Kowno rozpocz臋to w okolicach Wilna d. 15 maja 1858 r. Pierwszy poci膮g z Dyneburga do Wilna przyby艂 d. 4 wrze艣nia 1860 r. Ostatecznie kolej otwart膮 zosta艂a z Wilna do Petersburga i Kowna d. 15 marca 1862, z Wilna za艣 do Warszawy 6 wrze艣nia 1862 roku. Na mocy statut贸w dla miast ruskich z d. 16 czerwca 1870 r. Wilno pozyska艂o zarz膮d wybieralny. Bada miejska otwart膮 zosta艂a d. 28 lipca 1876 r. Starostwo al. ciwunostwo grodowe wile艅 Wilno skie pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1766 r. obejmowa艂o, opr贸cz mta Wilna, dobra Niemenczyn, Giejany, 艢wi臋ciany, Lingmiany, U偶wenty. Posiada艂 je w贸wczas Tyszkiewicz J贸zef, op艂acaj膮ce 6675 z艂p. 17 gr. kwarty a 3118 z艂p. hyberny. Pod艂ug ustaw krajowych sst膮 wile艅skim bywa艂 zawsze wwda wile艅ski. Herb miasta. Starodawny herb miasta W. wyobra偶a cz艂owieka przechodz膮cego przez wod臋, a na barkach nios膮cego osob臋 siedz膮c膮; . Napis do ko艂a Sigillum civitatis Vilnensis. Anno VII Urbi conditae institutum. Pod艂ug Narbuta Dzieje Narodu litewskiego, I, 408, tabl. VII, fig. 40 herb ten przedstawia wyobra偶enie olbrzyma Alcisa, kt贸ry z czasem przerobionym zosta艂 na 艣w. Krzysztofa. Kraszewski Wilno, III, 377, polemizuj膮c z Narbuttem, dowodzi, 偶e posta膰 ta jest wyobra偶eniem 艣w. Krzysztofa, kt贸ry by艂 bardzo popularnym onego czasu, naturaln膮, przeto rzecz膮, by艂o przyznanie go za patrona miasta. Najwi臋kszym, pod艂ug Kraszewskiego, powodem do tego by艂o, 偶e go r贸wnie grecy jak 艂acinnicy czcili i wzywali; gdy tymczasem w owych czasach gdy Alcisa czczono, piecz臋ci nie u偶ywano, herb贸w nie znano, patron贸w miastom nie obierano. Ta piecz臋膰 s艂u偶y艂a magistratowi. Kronikarze nie czyni膮, o niej wzmianki. Lelewel przyznaje kolumny jagiello艅skie Bibliogr. ksi膮g dwoje, I, 80 a Paprocki daje herb Pogoni膮 z ca艂em w. ks. litewskim Gniazdo, str. 1226. Herb z wyobra偶eniem 艣w. Krzysztofa u偶ywany by艂 do czasu usuni臋cia prawa magdeburskiego w bie偶膮cem stuleciu. Teraz Wilno wesp贸艂 z ca艂膮 guberni膮 u偶ywa Pogoni. Herb ten, przedstawiaj膮cy w polu czerwonem je藕dzca na bia艂ym koniu p臋dz膮cego na prawo, z mieczem podniesionym w jednej, a tarcz膮 z podw贸jnym krzy偶em w drugiej r臋ce, by艂 ju偶 jakoby u偶ywanym w wieku XIII. Niesiecki ustanowienie jego przypisuje Narymundowi oko艂o r. 1280 Herbarz, I, 9, wyd. Bobrowicza. Krzy偶 jednak na tarczy nie w膮tpliwie jest p贸藕niejszym dodatkiem z czas贸w wprowadzenia chrze艣cia艅stwa Niesiecki, 1. c, 10. Niekt贸rzy nawet robi膮 bardzo trafny domys艂, 藕e ten krzy偶 podw贸jny jest herbem w臋gierskim Jadwigi, ma艂偶onki W艂adys艂awa Jagie艂艂y Kirkor, Przewodnik po Wilnie, wyd. 2, str. 85. Piekosi艅ski O dynastycznem szlachty pochodz. 81, 88 podaje, 偶e krzy偶 podw贸jny s艂u偶y艂 kr贸lom polskim; dla w. ks. litewskich k艂adziono na tarczy kolumny jagiello艅skie. Bibliografia. Dla uzupe艂nienia obrazu podaj臋 niekt贸re 藕r贸d艂a do dziej贸w miasta Wilna w porz膮dku alfabetycznym autor贸w L Acte de confirmation de l Universit茅 imp茅riale de Vilna 1803, Adamowicz Ko艣ci贸艂 augsburski w Wilnie 1855, Akty wydawane przez komisy膮 wile艅sk膮 dla rozbioru dawnych akt t. I XX, Archeograf. Sborn. t. 1 10. Album widok贸w W. wydane przez Zawadzkiego 1894, Bali艅ski Micha艂. Dawna akademia 1862, Historya miasta Wilna 2 tomy, 1836, Opisanie statystyczne miasta Wilna 1835, Pami臋tniki o Janie. 艢niadeckim, 2 tomy, 1865, Wilno w 3 tomie Staro偶ytnej Polski, Bieli艅ska Helena Kaplica i obraz Ostrobramski w Wilnie 1892, Bieli艅ski J贸zef Cesarskie Towarzystwo lekarskie wile艅skie 1889, Czasopisma wile艅skie w Wiadomo艣ciach bibliograficznych warszawskich 1883 1885, Doktorowie medycyny promowani w Wilnie 1886, Stan nauk lekarskich na Litwie 1888, Stan nauk fizycznomatematycznych na Litwie 1889, Burzy艅ski S. Academia et Universitas Vilnensis 1738, Dobrianskij Kata艂og predm. Muzea drewn. 1885, Putjewod. po Wilnje 1878, Dubi艅ski Piotr Zbi贸r praw i przywilej贸w miastu sto艂ecznemu Wilnowi nadanych 1788, Homolicki Micha艂 liczne artyku艂y tycz膮ce si臋 dawnego Wilna, jego 艣wi膮ty艅, szczeg贸lniej katedry i kaplicy 艣w. Kazimierza w Wizerunkach i roztrz膮saniach naukowych 1834 43, Jubilej prawos艂. litowskoj duchownoj seminaryi 1878, Kirkor A. Bazylika litewska 1886, Groby wielkoksi膮偶臋ce i kr贸lewskie w Wilnie 1882, Istorikostatisticzeskije oczerki 1852, 1853, 1858, Litwa i Bie艂oru艣 3 tom 呕ywopisnoj Rossii, Przechadzki po Wilnie 1857, 1859, Przewodnik po Wilnie 1862, 1880, 1889, Koja艂owicz Wijuk Historiae Litvanae, 2 tomy 1650 i 1669, Miscelianea rerum, ad statum eclesiasticum 1650, Koroty艅ski Wincenty Wilno Encyklopedya Orgelbranda t. XXVII, Kraszewski J. Ostrobrama O艂tarzyk Ostrobramski, 1859, Wilno 4 tomy, 1836, 1839 42, Lipnicki Augustyn Katedra 艣w. Stanis艂awa w Wilnie r臋kopis, 呕ycie 艣w. Kazimierza 1858, Murawjew Russkaja Wilna 1867, Naramowski Adam Facies rerum sarmaticarum 2 tomy, 1727, Pamiatnyje kni偶ki wilenskoj gubernii za wiele lat, Przyja艂gowski 呕ywoty biskup贸w wile艅skich 3 tomy, 1861, Rolewicz J. M. Wiadomo艣膰 o cudownych obrazach, .. . w Wilnie 1863, Salkind Wilhelm Opyt medikotopo graficzeskawo opisania goroda Wilny 1891, Smiarowski Remigian Fontanna mistyczna z obrazu M. P. na 艁ukiszkach wytryskuj膮ca 1737, Swiatyje wilenskije muczeniki 1883, Stebelski Ignacy Dwa wielkie 艣wiat艂a 1781, Wilenskoje Swiatotroickoje pre偶dje swiatoduchowskoje bractwo 1876. Liczne widoki ko艣cio艂贸w i gmach贸w z opisami pomie艣ci艂 Tygodnik Illustrowany. Wojew贸dztwo wile艅skie. Do wiadomo艣ci podanych w artykule Litewskie wojew贸dztwa ob. t. V, 337 8 dodajemy tu szereg wojewod贸w i kasztelan贸w wile艅skich. Wojewodami wile艅skimi byli 1 Hanul, starosta wile艅ski 1385; 2 Gasztold Andrzej 1387; 3 Minigaj艂o 1393; 4 4 Moniwid Wojciech, 1396 1412 starosta wile艅ski, od 1413 1424 wojewoda wile艅ski; 5 Gedygo艂d Jerzy 1426 1432; 6 Dowgerd Jan Wilno 1434 1443; 7 Gasztold Jan 1443 1458; 8 Moniwid Jan 1458 1458; 9 Kie偶gaj艂owicz Micha艂 1459 1476; 10 Sudymontowicz Olechno 1477 1491; 11 Radziwi艂艂owicz Miko艂aj 1491 1509; 12 Radziwi艂艂 Miko艂aj 1510 1522; 13 Gasztold Olbracht 1522 1539; 14 Hlebowicz Jan 1542 1549; 15 Radziwi艂 Miko艂aj II J551 1556; 16 Radziwi艂艂 Miko艂aj III 1566 1584; 17 Radziwi艂艂 Krzysztof 1584 1603; 18 Radziwi艂艂 Miko艂aj IV 1604 1616; 19 Chodkiewicz Jan Karol 1616 1621; 20 Sapieha Lew 1623 1633; 21 Radziwi艂艂 Krzysztof II 1633 1640; 22 Tyszkiewicz Janusz 1640 1642; 23 Chodkiewicz Krzysztof 1642 1652; 24 Radziwi艂艂 Janusz 1653 1655; 25 Sapieha Pawe艂 Jan 1656 1665; 26 Radziwi艂艂 Micha艂 Kazimierz 1667 1668; 27 Hlebowicz Jerzy 1668 1669; 28 Pac Micha艂 1669 1682; 29 Sapieha Kazimierz 1682 1703; 30 Wi艣niowiecki Janusz 1704 1705; 31 Wi艣niowiecki Micha艂 1706 1707; 32 Sapieha Kazimierz powt贸rnie 1708 1720; 33 Pociej Ludwik 1722 1730; 34 Ogi艅ski Kazimierz 1730 1753; 35 Wi艣niowiecki Micha艂 powt贸rnie 1735 1744; 36 Radziwi艂艂 Micha艂 Kazimierz 1744 1762; 37 Radziwi艂艂 Karol 1762 1764 i od 1768 1790; 38 Ogi艅ski Micha艂 Kazimierz 1764 1768; 39 Radziwi艂艂 Micha艂 Hieronim 1790 1796, 1831. Kasztelanami wile艅. byli 1 Minigaj艂o by艂 tak偶e wojewod膮; 2 Ostyk Krystyan 1419 1444; 3 Kie偶gaj艂o Micha艂 1445 1448; 4 Giedygo艂dowicz Sienko 1351; 5 Sudywoj Wolimuntowicz 1451 1455; 6 Kiej偶gaj艂owicz Dobko 1458 1460; 7 Moniwid Wojciech 1461; 8 Ostykowicz Radziwi艂艂 1475 1477; 9 Kie偶gaj艂owicz Jan 1478 1485; 10 Holsza艅ski knia藕 Aleksander 1492 1511; 11 Ostrogski knia藕 Konstanty 1511 1522; 12 Kie偶gaj艂o Stanis艂aw 1422 1526; 13 Radziwi艂艂 Jurii 1527 1541; 14 Ostyk Hryhory 1544 1557; 15 Chodkiewicz Hieronim 1559 1561; 16 Chodkiewicz Hryhory 1564 1572; 17 Chodkiewicz Jan 1574 1579; 18 Wo艂艂owicz Ostafi 1519 1587; 19 Kiszka Jan 1588 1591; 20 Pac Pawe艂 1593 1595; 21 Chodkiewicz Hieronim 1595 1617; 22 Radziwi艂艂 Janusz 1619 1620; 23 Hlebowicz Miko艂aj 1621 1632; 24 Radziwi艂艂 Krzysztof 1633; 25 Radziwi艂艂 Albrycht 1633 1636; 26 Chodkiewicz Krzysztof 1636 1642 27 Sapieha Miko艂aj 1642 1644; 28 Sapieha Andrzej 1644 1646; 29 Chodkiewicz Jan Kazimierz 1646 1660; 30 Radziwi艂艂 Micha艂 1661 1667; 31 Pac Micha艂 1667 1669; 32 Zawisza Krzysztof 1669 1670; 33 Pac Miko艂aj 1670; 34 Kotowicz Andrzej 1672 1682; 35 Boenhof Ernest 1683 1685 36 S艂uszka J贸zef 1685 170J; 37 Wi艣niowiecki ksi膮偶e Janusz 1702; 38 Wi艣niowiecki ks. Micha艂 1703 1706; 39 Pociej Ludwik 1709 1722; 40 Czartoryski Fryd. Micha艂 1722 1724; 41 Czartoryski Kazimierz 1724 1741; 42 Radziwi艂艂 Micha艂 1742 1744; 43 Massalski Micha艂 1744 1768; 44 Ogi艅ski Ignacy 1768 1775; 45 Radziwi艂艂 Micha艂 Hieronim 1775 1790; 46 Radziwi艂艂 Maciej 1790 1796, 1800 J贸zef Wolff, Senatorowie i Dygnitarze w. ks. l. , 71 84. Wile艅ska dyecezya w obecnym swym sk艂adzie rozci膮ga si臋 na gub. wile艅sk膮 i grodzie艅sk膮. Jest to najdawniejsze biskupstwo w gub. litewskich, za艂o偶one bowiem zosta艂o przez W艂adys艂awa Jagie艂艂臋 bezpo艣rednio po przyj臋ciu chrze艣cija艅stwa w 1387 r. W chwili swego za艂o偶enia rozci膮ga艂o si臋 na przestrzeni dzisiejszej 呕mujdzi, ca艂ej Litwy, sz艂o od Augustowa i Knyszyna z zachodu na wsch贸d a偶 do Po艂ocka, Witebska i Orszy. Utworzenie p贸藕niej biskupstwa 偶mujdzkiego w 1416 r. a nast臋pnie smole艅skiego, niewiele wp艂yn臋艂o na umniejszenie granic dyecezyi wile艅skiej. Ta rozleg艂o艣膰 w艂adzy i okoliczno艣膰, 偶e biskup wile艅ski zajmowa艂 pierwsze krzes艂o w senacie litewskim a w polskim sz贸ste sz艂o bowiem po dw贸ch arcybiskupstwach oraz po biskupstwach krakowskiem, kujawskiem i pozna艅skiem, sprawi艂y, 偶e biskupi wile艅scy, lubo podlegali metropolii w Gnie藕nie, bardzo wysoko patrzeli. D膮偶膮c przez wiele pokole艅 do swego wywy偶szenia, starali si臋 podnie艣膰 biskupstwo je偶eli ju偶 nie do osobnej metropolii, to przynajmniej do arcybiskupstwa. D艂ugo starania owe by艂y bezowocne, a偶 w ko艅cu na konfederacyi generalnej po 艣mierci Augusta III, stan臋艂a uchwa艂a formalna, aby prosi膰 stolic臋 apostolsk膮 o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. Rzym uchwa艂y tej nie potwierdzi艂. Rozleg艂o艣膰 biskupstwa by艂a powodem, 偶e ju偶 w 1496 r. ustanowiono sufragana wile艅skiego w osobie biskupa in partibus Kaffy k艣. Jakuba Michowskiego. W p贸艂tora wieku potem 1649 r. powsta艂a druga sufragania, bia艂orusk膮 zwana, kt贸rej za艂o偶ycielem by艂 biskup Jerzy Tyszkiewicz. Nareszcie w 1772 r. powstaje trzecia sufragania trocka, natomiast odpad艂a sufragania bia艂oruska, wchodz膮ca odt膮d do 艣wie偶o utworzonego arcybiskupstwa mohylewskiego. W 1798 r. w dyecezyi by艂o a偶 czterech sufragan贸w, t. j. wile艅ski, trocki, kurlandzki i brzeski. Sufragania kurlandzka, w my艣l konkordatu z 1847 r. , odesz艂a do biskupstwa 偶mujdzkiego, przy Wilnie przeto pozosta艂o trzech sufragan贸w. Dzisiejsza dyecezya wile艅ska, po przej艣ciu biskupstwa mi艅skiego do archidyecezyi mohylewskiej, rozci膮ga si臋 na dwie gubernie wile艅sk膮 i grodzie艅sk膮. Kapitu艂a sk艂ada si臋 z sze艣ciu pra艂at贸w proboszcza, dziekana, archidyakona, kustosza, kantora i scholastyka, oraz czterech kanonik贸w kaznodziei, podkustosza, seniora i kanclerza. Dyecezya ma na swojem etacie 10 wychowa艅c贸w w akademii duchownej, 100 za艣 w miejscowem seminaryum biskupiem. W samem Wilnie, opr贸cz katedry, by艂o 6 ko艣cio艂贸w parafialnych i 15 poklasztornych, opr贸cz kaplic. W dyecezyi jest 23 dekanat贸w, z tych 14 w gub. wile艅skiej a 9 w grodzie艅skiej. W gub. wile艅skiej dekanat wile艅ski miejski 23 ko艣cio艂y w mie艣cie i 8 w promieniu trzech milowym za miastem, giedrojcki 12 ko艣c. , trocki 14 ko艣c. , merecki 13 ko艣c. , oszmia艅ski 9 ko艣c. , Wiszniewski 15 ko艣c. , 艣wi臋cia艅ski 15 ko艣c. , 艢wirski 12 ko艣c. , lidzki 13 ko艣c. paraf. , radu艅ski 11 parafii, wilejski 14 ko艣c. , nadwilejski 8 parafii, dzisie艅ski 12 ko艣c. . W gub. grodzie艅skiej dekanat grodzie艅ski 16 ko艣c. , wo艂kowyski 16 parafii, s艂onimski 14 ko艣c. , pru偶a艅ski 8 parafii, kobry艅ski 8 parafii, brzeski 11 paraf眉, bia艂ostocki 15 parafii, bielski 25 parafii i sok贸lski 15 parafii. Bli偶sze szczeg贸艂y o pojedynczych dekanatach podane s膮 pod w艂a艣ciwemi nazwami. Opr贸cz ko艣cio艂贸w parafialnych w dyecezyi jest 68 ko艣cio艂贸w filialnych i 273 kaplic Szereg kanoniczny biskup贸w wile艅skich rozpoczyna Andrzej Wasi艂艂o, franciszkanin od 1387 r. , 1398 r. . Nast臋pcami jego byli 2 Jakub Plichta, 3 Miko艂aj z Gorzkowa, 4 Piotr z Kustynia, 5 Maciej z Trok, 6 Miko艂aj Dzierzgowicz, 7 Jan 艁osowicz, 8 Andrzej II Szeliga, 9 Wojciech Tabor, 10 Wojciech Radziwi艂艂, 11 Jan z Ksi膮偶膮t litewskich, 12 Pawe艂 ksi膮偶臋 Holsza艅ski, 13 Waleryan Protasewicz Suszkowski, 14 Jerzy kardyna艂 ksi膮偶e Radziwi艂艂, 15 Benedykt Wojna 1600 1615, 16 Eustachy Wo艂艂owicz 1616 1630, 17 Abraham Wojna 1631 1649, 18 Jerzy Tyszkiewicz 1650 1656, 19 Jan Dowgia艂艂o Zawisza 1656 1661, 20 Jerzy Bia艂oz贸r 1661 1667, 21 Aleksander Sapieha 1667 1672, 22 Miko艂aj Stefan Pac 1672 1684, 23 Aleksander Kotowicz 1685 1686, 24 Konstanty Kazimierz Brzostowski 1686 1722, 25 Maciej Ancuta 1722 1723, 26 Karol Piotr Pancerzy艅ski 1724 1730, 27 Micha艂 Jan Zienkowicz 1730 1761, 28 Ignacy Jakub ksi膮偶e Massalski 1762 1794, 29 Jan Nepomucen Korwin Kossakowski 1796 1808, 30 Hieronim Strojnowski 1808 1815, 31 Benedykt K艂膮giewicz 1841, 32 Wac艂aw 呕yli艅ski 1856 1859, 33 Adam Stanis艂aw Krasi艅ski 1859 1863, 34 Karol Hryniewicki 1883 1884, 35 Antoni Franciszek Audziewicz 1890 Naramowski, Facies rer. Sarm. ; Przyja艂gowski, 1. c. ; Rubrycelle. Wile艅ski powiat zajmuje 艣rodkow膮, p贸艂nocnozachodni膮, cz臋艣贸 gubernii i graniczy na p贸艂noc z pow. wi艂komierskim gub. kowie艅skiej, na wsch贸d z pow. 艣wi臋cia艅skim, na po艂udn. z oszmia艅skim i lidzkim, a na zach贸d z trockim. Rozleg艂y jest 102 mil al. 4943 w. kw. Pod艂ug pomiar贸w mierniczych w powiecie jest 602181 dzies. , z czego przypada na pola i ogrody 263820 dzies. , na lasy 257122, na 艂膮ki 56984, na wody 15103, na b艂ota, wygony, zaro艣la itp. 9152 dzies. Po艂o偶enie powiatu jest w og贸le wzniesione. Ko艂o Wilna skupione s膮, g艂贸wne wynios艂o艣ci pod nazw膮 g贸r Ponarskich, g贸ry 艁ysa, Bekieszowa, Zamkowa i Szeszkinia. Najwynio艣lejsze punkty znajduj膮 si臋 przy folw. Miedniki 1036 st. , J贸zafatowie 973 st. , wsiach Jankowszczy藕nie 959 st. , Zabirze 938 st, Bere藕niki 868 st. i folw. Naborowszczy藕nie 826 st. . Gleba przewa偶nie gliniasta, wyj膮wszy cz臋艣膰 p贸艂nocn膮, w kt贸rej na pr. brzegu Willi znajduje si臋 czarnoziem a oko艂o Wilna i na p艂d. zach. od miasta grunta piaszczyste. Pod wzgl臋dem rozk艂adu w贸d bie偶膮cych i stoj膮cych, powiat jest bardzo szcz臋艣liwy. 艢rodkiem jego p艂ynie rz. Wilia, nad kt贸r膮 ci膮gnie si臋 ca艂a zachodnia granica; opr贸cz tego rz. Wilia odgranicza pow. wile艅ski od 艣wi臋cia艅skiego na przestrzeni przesz艂o 40 w. , od uj艣cia rz. Oszmianki do uj艣cia rz. 呕ejmianki, kt贸ra tak偶e s艂u偶y za granic臋 powiatu. W 艣rodku powiatu p艂ynie rz. Wilejka, w po艂udniowej cz臋艣ci bierze pocz膮tek rz. Mereczanka i Wisie艅cza, w zachodniej cz臋艣ci p艂ynie rz. Mussa. W og贸lno艣ci ca艂a powierzchnia powiatu, poprzecinana rzekami, rzeczkami i strumieniami, kt贸re opr贸cz dostarczania w贸d, s膮 g艂贸wnem 藕r贸d艂em bogatego zbioru siana, skraplaj膮c i oblewaj膮c swemi wodami 艂膮ki. Jezior w powiecie znajduje si臋 44. Wszystkie po wi臋kszej cz臋艣ci le偶膮 w p贸艂nocnowschodniej cz臋艣ci powiatu, po prawej stronie rz. Wilii i przedstawiaj膮 niejako przed艂u偶enie grupy jezior pow. nowoaleksandrowskiego. S膮 one w og贸le niewielkie, brzegi maj膮 lesiste, wynios艂e i urwiste. Zas艂uguj膮 na uwag臋 Olka, przy maj膮tku Dubinkach, szereg jezior na przestrzeni prawie 18 w. kw. , Kokaje d艂ug. 6 w. , szer. 3 w. , g艂臋b. 8 sa偶. ; Malaty d艂. 6 w. , szer. 1 1 2 w. , g艂臋b. 4 sa偶. ; Go艂onia blisko miasteczka Inturek i in. Z lewej strony rz. Wilii w powiecie znajduje si臋 znaczna ilo艣膰 b艂ot, z nich najwi臋ksze Pobere藕a艅skie. W r. 1890 opr贸cz m. Wilna by艂o 188846 mk. , w tej liczbie prawos艂awnych m臋偶. 4753, kob. 4960; rozkolnik贸w m臋偶. 2573, kob. 2404; katolik贸w m臋偶. 77894, kob. 77300; ewang. augsb. m臋偶. 213, kob. 220; kalwin贸w m臋偶. 85, kob. 83; 偶yd贸w m臋偶 9121, kob. 9080; mahometan m臋偶. 74, kob. 86. W ci膮gu r. 1890 zawarto w powiecie 1665 艣lub贸w urodzi艂o si臋 dzieci prawych ch艂opc贸w 3564, dziewczyn 3565, razem 7069 nieprawych ch艂opc贸w 163, dziewczyn 178, razem 341, w og贸le urodze艅 by艂o 7410. W tym偶e roku zmar艂o m臋偶. 2152, kob. 1968, w og贸le 4120. Przyrost zatem ludno艣ci wynosi 3290. Pod wzgl臋dem etnograficznym przewa偶aj膮 Litwini, dalej id膮 Polacy, 呕ydzi, Bia艂orusi i niewielka liczba Tatar贸w w okolicy Niemie偶a. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 rolnictwem, upraw膮 lnu, zw艂aszcza w cz臋艣ci p艂n. , ogrodnictwem w okolicach Wilna, hodowl膮 byd艂a. Przemys艂 fabryczny niezbyt rozwini臋ty. Wilno Wilno Opr贸cz gorzelni i browar贸w piwnych by艂y w powiecie 3 papiernie w Werkach Nowych, Kuczkuryszkach i Lubowie, huta szklana w Jaszlinach, fabryka gwo藕dzi w Koj ranach. Handel koncentruje si臋 w Wilnie. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 6 okr臋g贸w policyjnych, z biurami w 艢nipiszkach gm. Mejszago艂a, Niemenczyn, Rzesza, Szyrwintach Gie艂wany, Mu艣niki, Szyrwinty, Podbrzeziu Giedrojcie, Janiszki, Malaty, Podbrzezie, Wornianach Bystrzyca, Worniany, Jaszunach Ilino, Rukojnie, So艂eczniki, Szumsk i Wilnie Mickuny i Rudomino, 18 gmin, 134 okr臋g贸w starostw wiejskich. W powiecie jest 2406 miejscowo艣ci, maj膮cych 9847 dm. , 124720 mk. w艂o艣cian. Miasteczek, po wi臋kszej cz臋艣ci ma艂oludnych, jest 39; w 1 okr. pol. Dukszty, Korwie, Mejszago艂a, Niemenczyn, Rzesza Wielka. Suderwa; w 2 okr. Bogus艂awiszki, Czabiszki, Gie艂wany, Kiern贸w, Mu艣niki, Szeszole, Szyrwinty; w 3 okr. Dubinki, Giedrojcie, Janiszki, Inturki, Malaty, Podbrzezie Podberezie, Widziniszki; w 4 okr. Bujwidzie, Bystrzyca, Gierwiaty, 艁awaryszki, Michaliszki, Ostrowiec, Worniany; w 5 okr. Cudzeniszki, Jaszuny, Miodniki, Rukojnie, Soleczniki Ma艂e i Wielkie, Szumsk, Taboryszki, Turgiele; w 6 okr. Mickuny, Porudomino i Rudomino. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat bez miasta obejmuje 3 rewiry s臋dzi贸w 艣ledczych 1 i 2 w Wilnie, 3ci w Giedrojciach i 2 okr臋gi s臋dzi贸w pokoju. Pod wzgl臋dem oswiaty w powiecie znajduje si臋 25 szk贸艂 gminnych, do kt贸rych w 1887 r. ucz臋szcza艂o 863 ch艂opc贸w i 45 dziewcz膮t, oraz 1 szk贸艂ka paroch. we wsi Nowo Piotrowska, z 10 ch艂opcami i 3 dziewczynami. Ko艣cio艂y wyzn. prawos艂awnego stanowi膮 dwa dekanaty wile艅ski i szumski. Pierwszy z nich obejmuje 17 parafii, t. j. 13 w W. a 4 w powiecie Intury z fili膮 w Bijuciszkach, Podbrzezie, Dukszty i Rudomino, razem 3 monastery, 2 sobory, 9 cerkwi paraf. , 16 filialnych, 2 cmentarne i 3 kaplice, 11847 wiernych 7920 m臋偶. , 3927 kob. , drugi za艣 6 parafii Szumsk, Bystrzyca, Ostrowiec, Rukojnie, Cudzeniszki i Kierdziejowce, 6 cerkwi paroch. , 3 fil. , 4053 wiernych 2088 m臋偶. , 1965 kob. . Ko艣cio艂y katol. powiatu dziel膮, si臋 na 4 dekanaty wile艅ski miejski ob. wy偶ej; wile艅ski podmiejski z 7 parafiami Niemenczyn filia w Su偶anach, kapl. na cmentarzu w Niemenczynie i w Lubowie, Suderwa kapl. Szylany, Mejszago艂a, Mu艣niki, Kiernowo kaplica w Plikiszkach, Czabiszki, Werki kapl. w Rzeszy i Czerwonym Dworze; dawniej tak偶e w Duksztach; razem 30393 wiernych; dekanat wile艅ski powiatowy, r贸wnie偶 z 7 parafiami Turgiele kapl. na cmentarzu, Gierwiaty kapl. w Soko艂ajciach i Girach, Taboryszki kapl. na cment. , Worniany kapl. w Weronie, 艁awaryszki, Michaliszki kapl. na cment. i Bujwidzie kapl. w Dubnie i Bujwidzach; dawniej pr贸cz tego Rukojnie, Szumsk, Cudzeniszki, Rudomino, Bystrzyca, S艂ob贸dka, Ostrowiec; razem 38383 wiernych; dekanat giedrojcki, ob. Giedrojcie 1. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym powiat posiada 6 stacyi dr. 偶el Podbrodzie, Bezdany, Wilejka, Wilno, Kiena, S艂ob贸dka, oraz 3 st. pocz. Wilno, Wiessy, Soleczniki, Opr贸cz mta Wilna znajduj膮 si臋 w powiecie liczne miejscowo艣ci historyczne, niegdy艣 miasta, zamki, a dzi艣 mizerne miasteczka ob. Bali艅ski, Staro偶ytna Polska, III. Z uwagi, 偶e jak cala gubernia tak r贸winie偶 i powiat wile艅ski przez wiele wiek贸w by艂 teatrem ci膮g艂ych wojen i zdarze艅 historycznych, przeto ka偶da nieomal pi臋d藕 ziemi jest pomnikiem historycznym, pe艂nym poda艅, legend i wspomnie艅. Do najwydatniejszych pod wzgl臋dem dziejowym nale偶膮. Kiern贸w, prastara stolica ks. litewskich, Mejszago艂a, Widziniszki, Giedrojcie, Dubienki, siedziba niegdy艣 Barbary Radziwi艂艂贸wny, Miedniki, Niemie偶a, pierwsza siedziba Tatar贸w na Litwie i in. Marszalkami szlachty pow. wile艅skiego byli w porz膮dku alfabetycznym Abramowicz Miko艂aj h. Jastrz臋biec 1820, Bali艅ski Ignacy h. Jastrz臋biec 1821 23, Czy偶 Kasper h. Lis 1798 1805, Ciechanowiecki Jan h. D膮browa 1846, Giedrojc ks. Antoni h. Poraj, Giedrojc ks. Jan 1809 12, Giedrojc ks. Stefan 1816, Hornowski Kasper przed 1842 Jasi艅ski Stanis艂aw h. Sas przed 1821, Lachnicki Antoni 1807, 艁臋ski Aleksander 1847, Minejko Tomasz h. Leliwa 1840 Pisanka Rudolf h. Prus 1853, Plater hr. Adam 1864 78, Plater hr. J贸zef, Plater hr. Stefan 1858, Szumski Stanis艂aw h. Jastrz臋biec 1829, Tyszkiewicz hr. Jan h. Leliwa 1859, Wa艅kowicz h. Lis 1861. Wile艅ska gubernia, jedna z t. zw. gubernii zachodnich litewskich cesarstwa rossyjskiego, le偶y pomi臋dzy 53 23 a 55 50 p艂n. szer. i 42 34 a 47 6 wschod. d艂ug. od F. i wed艂ug urz臋dowych wykaz贸w zajmuje 3, 890, 812 dzies. przestrzeni. Wed艂ug bada艅 geodozyjnych rozleg艂o艣膰 wynosi 37351, 8 w. al. 771, 97 mil geogr. kw. Graniczy na p贸艂noc z pow. wi艂komierskim i nowoaleksandrowskim gub. kowie艅skiej i Kurlandy膮, z p艂n. wsch. z gub. witebsk膮, od kt贸rej oddziela si臋 rzek膮. D藕win膮. ; na zach. z kr贸l. polskiem, od kt贸rego oddziela j膮 rz. Niemen; na po艂udniozach贸d z gub. grodzie艅sk膮; na po艂udnie z guberniami grodzie艅sk膮, i mi艅sk膮. ; na wsch贸d z gub. mi艅sk膮, i witebsk膮. . Najwi臋ksza d艂ugo艣膰 z p贸艂nocy na po艂udnie, od granicy pow. 艣wi臋cia艅skiego z gub. kowie艅sk膮, , powy偶ej wsi Siniszki, do granicy pow. oszmia艅skiego poni偶ej wsi Sieniawska S艂oboda, wynosi 220 w. , najwi臋ksza za艣 szeroko艣膰 ze wschodu na zach贸d, od granicy pow. wilejskiego z gub. mi艅sk膮, w blisko艣ci miasteczka Krajska, do rzeki Niemna na granicy Wilno pow. trockiego z kr贸l. polskiem, w blisko艣ci miasteczka Birsztany, ma 224 w. Pod艂ug ukazu z r. 1843 gub. wile艅ska sk艂ada si臋 z siedmiu powiat贸w wile艅skiego, trockiego, 艣wi臋cia艅skiego, lidzkiego, oszmia艅skiego, wilejskiego i dzisie艅skiego. Pierwsze trzy powiaty, a tak偶e cz臋艣膰 lidzkiego i oszmia艅skiego stanowi膮, j膮dro Litwy i nale偶a艂y bez przerwy do w. ks. litewskiego, a偶 do przy艂膮czenia tego kraju do Rossyi w 1795 roku. W r. 1413 W艂adys艂aw Jagie艂艂o utworzy艂 wojew贸dztwo wile艅skie, w sk艂ad kt贸rego wcho dzi艂y dzisiejsze powiaty wile艅ski i 艣wi臋cia艅ski. Powiat trocki stanowi艂 osobne wojew贸dztwo, a po艂udniowowschodnia cz臋艣膰 pow. oszmia艅skiego i pow. wilejski nale偶a艂y do ks. mi艅skiego, ojczyzny S艂owian Krywiczan, od r. 1300 znajduj膮cych si臋 ju偶 pod w艂adz膮 ks. litewskoruskich. W p贸藕niejszym czasie te powiaty wesz艂y w sk艂ad wojew贸dztwa wile艅skiego i nale偶a艂y do powiatu oszmia艅skiego. Powiat dzisie艅ski by艂 odwieczn膮 sk艂adow膮 cz臋艣ci膮 ks. po艂ockiego, ju偶 od po艂owy XIII w. zale偶nego od litewskiej Rusi. Z tego ksi臋stwa utworzono z czasem w r. 1500 wojew贸dztwo po艂ockie. Wreszcie pow. lidzki z ks. dejnowskiem stanowi艂 za czas贸w Olgierda osobne udzielne ksi臋stwo; w p贸藕niejszym czasie w XIV w. przy艂膮czony do wojew贸dztwa wile艅skiego. Powiaty wilejski i dzisie艅ski po drugiem podziale Rzpltej wesz艂y w sk艂ad gub. mi艅skiej, utworzonej 3 maja 1795 r. , przy艂膮czone za艣 zosta艂y do gub. wile艅skiej 1 lipca 1843 r. Powiat lidzki od 1795 r. nale偶a艂 do gub. S艂onimskiej, nast臋pnie od r. 1801 do grodzie艅skiej, a nakoniec w r. 1843 przy艂膮czony do gub. wile艅skiej. Gubernia wile艅ska sk艂ada艂a si臋 w r. 1796 z 11 powiat贸w wile艅skiego, zawilejskiego, trockiego, bras艂awskiego, oszmia艅skiego, kowie艅skiego, upickiego al poniewieskiego, wi艂komierskiego, telszewskiego, rossie艅skiego i szawelskiego. Po wst膮pieniu na tron cesarza Paw艂a polecono gubernie wile艅sk膮 i S艂onimsk膮 po艂膮czy膰 w jedn膮 i nazwa膰 j膮 gub. litewsk膮, z przy艂膮czeniem do niej 8 powiat贸w gubernii S艂onimskiej S艂onimskiego, nowogr贸dzkiego, grodzie艅skiego, wo艂kowyskiego, lidzkiego, brzeskiego, kobry艅skiego i pru偶a艅skiego; lecz ju偶 w r. 1801 gubernia litewska znowu rozdzielon膮 zosta艂a na dwie wile艅sk膮 i grodzie艅sk膮 w miejsce S艂onimskiej. W r. 1829 uregulowano granic臋 mi臋dzy Kurlandy膮 i gub. wile艅sk膮 wed艂ug dawnych map i opis贸w. W r. 1839 gubernia wile艅ska sk艂ada艂a si臋 z 10 tylko powiat贸w, gdy偶 powiat trocki zosta艂 zniesiony, a miasto Troki przesta艂o by膰 etatowym zasztatnyj gorod; w贸wczas to powiat bras艂awski przemianowanym zosta艂 na nowoaleksandrowski. W r. 1852 d. 18 grudnia polecono utworzy膰 gub. kowie艅sk膮, w sk艂ad kt贸rej wesz艂y powiaty telszewski, szawelski, rossie艅ski, upicki poniewieski, nowoaleksandrowski, wi艂komierski i cz臋艣膰 kowie艅skiego. Bo pozosta艂ych przy gubernii wile艅skiej trzech powiat贸w wile艅skiego, oszmia艅skiego i 艣wi臋cia艅skiego do艂膮czono od grodzie艅skiej powiat lidzki, od gub. mi艅skiej powiaty wilejski i dzisie艅ski. W tym偶e czasie wznowiono powiat trocki, z do艂膮czeniem do niego cz臋艣ci powiatu o. Powierzchnia gubernii przedstawia r贸wnin臋 piaszczyst膮. Malownicze brzegi rzek, a mianowicie Wilii i Niemna, s膮 wprawdzie wzniesionemi, lecz pochodzi to w艂a艣ciwie od znacznego zag艂臋bienia si臋 rzek. Najwy偶ej po艂o偶one miejscowo艣ci w gub. wile艅skiej znajduj膮 si臋 w p艂d. zachod. cz臋艣ci pow. lidzkiego oraz w pow. oszmia艅skim, wilejskim i dzisie艅skim, a cz臋艣ciowo tylko w wile艅skim i 艣wi臋cia艅skim. Najwy偶sze punkty dochodz膮 w blisko艣ci wsi Ciupiszki w pow. oszmia艅skim 147 s膮偶. 1029 st. npm. ; oko艂o wsi Kondraty w pow. wile艅skim 145 s膮偶. 1015 st. ; oko艂o folw. J贸zefatowo 139; wsi Jankowszczyzna 137; Zaborze 134; 艁ojcy w pow. oszmia艅skim 130 i in. Wzniesienia te stanowi膮 przed艂u偶enie wynios艂o艣ci Awraty艅skiej, ga艂臋zi g贸r Karpackich, wychodz膮cych z Galicyi przez Wo艂y艅 i 艂膮cz膮cej si臋 na wsch贸d gubernii wile艅skiej w膮skim przesmykiem z wielk膮 wynios艂o艣ci膮 Wa艂dajsk膮 A艂au艅sk膮. To pasmo rozdziela guberni膮 swomi stokami na dwie cz臋艣ci, przedstawiaj膮ce r贸偶nice w powierzchni miejsc. Na p贸艂nocnym stoku przemaga grunt piaszczysty i gliniasty, pokryty lasami i jeziorami; po艂udniowy za艣 stok, nieodr贸藕niaj膮c si臋 gleb膮, obfitszy jest w znaczne b艂ota i g艂贸wnie pokryty lasami. Sam grzbiet przedstawia otwart膮 piaszczystogli niast膮 miejscowo艣膰, nie zachowuj膮c jednostajnej wynios艂o艣ci, gdy偶 miejscami zni偶a si臋 i tworzy kotliny. Pod wzgl臋dem geologicznym gub. wile艅ska nie jest 艣ci艣le zbadan膮. By艂y projekty, aby przy banku ziemskim wile艅skim jeden z taksator贸w by艂 geologiem; on to powinien by艂 zbiera膰 materya艂y do geologii gubernii przy ocenianiu warto艣ci maj膮tk贸w ziemskich, 偶膮daj膮cych po偶yczki z banku. Projekt by艂 dobrze opracowany i gdyby by艂 przyj臋ty przez zebranie akcyonaryusz贸w, mieliby艣my dok艂adn膮 kart臋 geologiczn膮 po latach 15 20, 偶e za艣 nie zosta艂 przyj臋ty musimy si臋 przeto posi艂kowa膰 powierzchownemi postrze偶eniami Murchissona, Eichwalda i Giedrojcia. Pod艂ug nich gubernia wile艅ska nale偶y do dolnego pi臋tra trzeciej formacyi, opr贸cz p贸艂nocnowschodniej cz臋艣ci, gdzie wyst臋puj膮 piaskowce i wapienie formacyi dewo艅skiej. Rzeki gub. wile艅skiej nale偶膮 wszystkie do dorzecza morza Baltyckiego. Niemen p艂ynie po po艂udniowozachodniej granicy. Pocz膮tek bierze w gub. mi艅skiej, na przestrzeni 85 w. oddziela pow. oszmia艅ski od gub. mi艅skiej. Przy wpadni臋ciu rzeki Gawii, na granicy pow. oszmia艅 skiego z lidzkim, Niemen p艂ynie guberni膮 wile艅sk膮 o wiorst kilka od jej granicy z guberni膮 grodzie艅sk膮 na rozleg艂o艣ci przesz艂o 80 w. Za miasteczkiem Orle Niemen wchodzi w gub. grodzie艅sk膮, z kt贸rej przy granicy z kr贸l. polskiem znowu si臋 zbli偶a ku gub. wile艅skiej i tu na przestrzeni 170 w. prawym swym brzegiem nale偶y do gubernii wile艅skiej, dziel膮c j膮. od kr贸l. polskiego. Nie dochodz膮c 7 w. do miasteczka Rumszyszek, przy uj艣ciu rzeki Strawy, Niemen wchodzi w granice gub. kowie艅skiej. W gubernii wile艅skiej przep艂ywa Niemen 395 w. , maj膮. w g贸rnym biegu 35 s膮偶ni szeroko艣ci, a przy wyj艣ciu do 75, przy g艂臋boko艣ci 1 1 2 s膮偶. Brzegi Niemna, jak w og贸le wszystkich rzeczek i rzek gubernii wile艅skiej, s膮 wynios艂e i urwiste. Na wybrze偶ach znajduj膮 si臋 bujne 艂膮ki, 偶yzne pola i lasy. Miejscami napotykaj膮 si臋 lotne piaski, a na lewym brzegu wynios艂o艣ci kredowe, pozbawione wszelkiej ro艣linno艣ci. Czas zamarzni臋cia i puszczania nie jest stale oznaczony; rzeka pod lodem nie pozostaje d艂u偶ej nad cztery miesi膮ce. Najznaczniejszym z dop艂yw贸w Niemna jest Wilia. Jest ona g艂贸wn膮 rzek膮 w gubernii wile艅skiej. Pocz膮tek bierze w gub. mi艅skiej i pod Kownem wpada do Niemna. Szeroko艣膰 rzeki w gubernii od 15 70 s膮偶ni, przy g艂臋boko艣ci od 1 2 do 4 arszyn贸w. Brzegi Wilii z pocz膮tku p艂askie, w pow. wilejskim podnosz膮 si臋 i po wi臋kszej cz臋艣ci s膮 piasczyste, kr臋te, urwiste. Sk艂adaj膮 si臋 one z warstw piasku, wapienia i skamienia艂o艣ci. Dno rzeki w g贸rze i艂owate, w 艣rodku kamieniste, u uj艣cia piasczyste. Wilia pod lodem znajduje si臋 100 dni. Sp艂aw Wili膮 zaczyna si臋 od uj艣cia rzeki D藕winki, na granicy gub. witebskiej, a 偶egluga od mta Wilejki. Do Wilii wpadaj膮 z prawej strony Serwecz z trzema znacznemi przyp艂ywami z prawej i dwiema z lewej strony rzeka sp艂awna, Narocz, tak偶e sp艂awna, Stracza, 呕ejmiana, Mussa, Szyrwinta. Wszystkie sp艂awne. Z lewej wpadaj膮 do Wilii D藕winka, Ilia, Usza. Te trzy rzeki ze swemi bocznemi przyp艂ywami p艂yn膮 przez b艂otne i le艣ne miejscowo艣ci. Dalej wpadaj膮 do Wilii Wilenka, Oszmianka, Waka. Opr贸cz tych znaczniejszych, Wilia przyjmuje wiele rzeczek i strumieni, kt贸re z kolei zabieraj膮 inne strumienie. Do Niemna w granicach gub. wile艅skiej wpadaj膮 jeszcze Strawa, Wierzchnia, Mereczanka 110 w. d艂uga, z kilku wi臋kszemi dop艂ywami ka偶da z nich; Rotniczanka, na granicy gub. grodzie艅skiej, Kotra, Lipiczanka, Lebioda, Dzitwa, Gawija, Berezyna, szczeg贸lniej bogata w dop艂ywy, p艂ynie lesist膮 i b艂otn膮 miejscowo艣ci膮; Ussa, Su艂艂a. D藕wina zachodnia stanowi granic臋 mi臋dzy gub. wile艅sk膮 a witebsk膮 na przestrzeni 80 w. Wielkiego jest znaczenia pod wzgl臋dem przemys艂owym i handlowym. Brzegi D藕winy przylegaj膮ce do gub. wile艅skiej s膮 wysokie, kr臋te; grunt ich piasczysty, pomieszany z drobnemi kamieniami wapiennemi. Pod lodem znajduje si臋 przesz艂o cztery miesi膮ce. 呕egluga na D藕winie zachodniej napotyka bardzo wiele przeszk贸d w skutek mielizn, prog贸w i pr膮d贸w. Do niej wpadaj膮 w gub. wile艅skiej, opr贸cz mniej znacznych przyp艂yw贸w, dwie rzeki sp艂awne Dzisna i Druja. Jezior w gubernii licz膮 przesz艂o 400 rozmaitej wielko艣ci, le偶膮cych najwi臋cej w p贸艂nocnej cz臋艣ci gubernii. Le偶膮 one albo 艣r贸d b艂ot, albo w艣r贸d wysokich i spadzistych brzeg贸w. Jedne i drugie s膮 po wi臋kszej cz臋艣ci opasane lasem Pr贸cz tego jeziora tworz膮 tworz膮 oddzielne grupy, nie wchodz膮 w systemat wodnych komunikacyi, dostarczaj膮c natomiast mieszka艅com obfitego rybo艂贸wstwa. W og贸lno艣ci jeziora s膮 male i tylko jedno z nich Narocz ma 16 w. d艂ugo艣ci a 12 w. szeroko艣ci. Klimat w gubernii umiarkowany, lecz z cz臋stemi zmianami temperatury. Na wiosn臋, latem, w jesieni a niekiedy i w zim臋, cz臋sto padaj膮 deszcze, nieraz po kilka tygodni. Najzimniejsze miesi膮ce s膮 grudzie艅, stycze艅, luty; cieple za艣 czerwiec, lipiec i sierpie艅. 艢rednia temperatura zim膮 3, 28 R. , wiosn膮 4, 79 R. , latem 13, 57 R. , jesieni膮 5, 50. R. Temperatura roczna 5, 5 R. Najni偶sz膮 bywa temperatura przy wietrze wschodnim, w贸wczas stan barometru wysoki; przy zachodnim wietrze przeciwnie. Panuj膮ce wiatry po艂udniowozachodnie. Zwykle mrozy zaczynaj膮 si臋 w pierwszej polowie listopada i trwaj膮 z przerwami do ko艅ca marca. Jesie艅 w og贸lno艣ci jest zimniejsz膮 od wiosny, chocia偶 i w marcu trafiaj膮 si臋 cz臋sto zimna wi臋ksze od listopadowych. W zimie mrozy dochodz膮 艣rednio do 18 20 R. Z ro艣lin zbo偶owych rosn膮 w gubernii pszenica ozima i jara, 偶yto, owies, j臋czmie艅, tatarka, len i konopie, groch i proso. Z ogrodowych kapusta, mak, pory, selery, kartofle i w cz臋艣ci burakic ukrowe. Z drzew owocowych najbardziej upowszechnione s膮 jab艂onie, gruszki, wi艣ni i 艣liwki; z jag贸d zwyczajne s膮 maliny, porzeczki bia艂e, czerwone, czarne i agrest. Gdzie niegdzie uprawiaj膮 chmiel i tytu艅. Wiele drzew owocowych ro艣nie w dzikim stanie. Zwierz臋ta w stanie dzikim znajdujemy nast臋puj膮ce wilk, lis, borsuk, kot dziki, wydra, sarny, zaj膮ce, wiewi贸rki; w po艂udniowych powiatach trafiaj膮 si臋 dzik i nied藕wied藕. Z ptak贸w g艂uszcze w powiecie oszmia艅skim, cietrzewie, kuropatwy, przepi贸rki, mewy, kaczki, g臋si dzikie, czaple, 偶urawie, bociany i t. p. Z ryb po艂awiaj膮 si臋 sandacz, jazgarz, oko艅, mi臋tus, karp, lin, leszcz, szczupak, sielawa; w Niemnie a czasami i w Wilii po艂awiaj膮 si臋 sumy i jesiotry. Lasy, tak znaczne niegdy艣, skutkiem drapie偶nego gospospodarstwa wyniszczone zosta艂y. Sk艂adaj膮 si臋 one przewa偶nie z sosny, jod艂y, brzozy, gdzie niegdzie d臋bu. Spotykamy tak偶e topole, klon, osik臋, wierzb臋, leszczyn臋 i inne. Wilno Wilno Pod wzgl臋dem etnograficznym gub. wile艅sk膮. zamieszkuj膮 Litwini i S艂owianie, a tak偶e w nieznacznej liczbie Tatarzy, karaimi i 偶ydzi. Uczeni etnografowie przedsi臋brali niejednokrotnie badania dla wykre艣lenia granic plemiennych Litwin贸w i S艂owian. Badano najstaro偶ytniejsze osady, dawne nazwiska rzek, jezior, j臋zyk, prastare zwyczaje i obyczaje; por贸wnywano podania i legendy z kromkami n膮jdawniejszemi, a nawet w ostatnich czasach rozpocz臋to pomiary antropologiczne. Rezultaty dotychczas nie wielkie, gdy偶 na wiele pyta艅 trudno znale艣膰 odpowiedzi. Ci膮gle s膮siedzkie stosunki w ci膮gu wielu wiek贸w mi臋dzy Litwinami i S艂owianami zaciera艂y coraz to wi臋cej plemienne r贸偶nice. Jedni od drugich przyjmowali zwyczaje i obyczaje. Cz臋sto si臋 zdarza, 偶e w jednej i tej samej wiosce mieszkaj膮 od wiek贸w Litwini i S艂owianie. Ot贸偶 w obec takich warunk贸w niezmiernie trudno nakre艣li膰 granice mi臋dzy siedzibami S艂owian i Litwin贸w na przestrzeni gub. wile艅skiej. Wed艂ug dotychczasowych rezultat贸w granica siedzib litewskich poczyna si臋 od uj艣cia rzeki Rotniczanki do Niemna. Zt膮d w g贸r臋, z biegiem Rotniczanki do wsi Lut, dalej w kierunku wschodnim do wsi Kiermuszy; nast臋pnie posuwaj膮c si臋 granic膮 oddzielaj膮c膮 gub. wile艅sk膮 od grodzie艅skiej, do jez. Dup i wioski Romanowo czyli Romuwe; zt膮d w prostej linii do uj艣cia rzeki Pelussy do jeziora tego偶 nazwiska, oko艂o wioski Dubiczy; nast臋pnie, w g贸r臋 z biegiem rzeki Pelussy do maj臋tno艣ci Pelussa. Dalej po granicy parafi Zab艂ockiej i radu艅skiej, w g贸r臋 po rzece Dzitwie, do uj艣cia jej do rzeki Oss贸wki, z biegiem Oss贸wki do wsi Podworoncowa, a nast臋pnie na wsch贸d do wsi Dajn贸wka, le偶膮cej na praw. brzegu rz. 呕y偶my, zt膮d w g贸r臋, trzymaj膮c si臋 prawego brzegu 呕y偶my, do miasteczka Stok; od tego miasteczka do uj艣cia rzeki Oszmianki przy maj臋tno艣ci Grau偶yszki i z biegiem tej rzeki w d贸艂, z lewego brzegu, do uj艣cia jej do Wilii. Nast臋pnie lewym brzegiem Wilii do mka Michaliszki, zt膮d do p贸艂nocnego brzegu jeziora 艢wir; dalej na p贸艂nocowsch贸d w g贸r臋, z biegiem rzeki Struny i Otry, a nast臋pnie w prostej linii do mka Postawy. Id膮c granic膮 pow. dzisie艅skiego do granicy gub. kowe艅skiej, nast臋pnie, granic膮 tej gubernii do Niemna i wreszcie po Niemnie a偶 do uj艣cia Rotniczanki. Ot贸偶 na tej p艂aszczyznie mieszkaj膮 Litwini, a na po艂udnie i po艂udniowsch贸d S艂owianie. Z powy偶szego okazuje si臋, 偶e Litwini zajmuj膮 ca艂y powiat wile艅ski i trocki, p贸艂nocn膮 cz臋艣膰 pow. lidzkiego i oszmia艅skiego i p贸艂nocnozachodni膮 cz臋艣膰 艣wi臋cia艅skiego. Pozosta艂膮 przestrze艅 gubernii, mianowicie powiaty wilejski i dzisie艅ski, cz臋艣膰 pow. 艣wi臋cia艅skiego zamieszkuj膮 Bia艂orusini; po艂udniowowschodni膮 cz臋艣膰 pow. oszmia艅skiego i ca艂膮 przestrze艅 za prawym brzegiem Dzitwy Krzywiczanie; w powiecie lidzkim, w kierunku granicy z guberni膮 grodzie艅sk膮, niegdy艣 ks. dajnowskie, Czarnorusini. Odno艣nie cyfr tych nawet w przybli偶eniu poda膰 nie mo偶emy, dla tego, 偶e w nowszych statystycznych 藕r贸d艂ach, kt贸re艣my rozpatrywali, tylko wyznanie jest uwzgl臋dniono i ono wyrokuje o plemiennem pochodzeniu. Z dawniejszych za艣 藕r贸de艂 wiadomo z r. 1851, 偶e z og贸lnej ludno艣ci gubernii 808178, przypada艂o na S艂owian 353290, Litwin贸w 388697. Tatarzy i karaimi osiedleni zostali w gub. wile艅skiej za czas贸w Witolda. Pierwsi w r. 1395, ostatni w 1398. Cyganie pojawili si臋 za czas贸w Jagie艂艂y 1417, a 呕ydzi przeszli na Litw臋 z Kijowa w XII stuleciu. Wile艅ska gubernia pod wzgl臋dem administracyjnym nale偶y do genera艂gubernatorstwa p贸艂nocnozachodniego kraju. Naczelnikiem gubernii jest gubernator, naczelnikiem powiatu sprawnik isprawnik. Powiat dzieli si臋 na okr臋gi policyjne stany; na czele stanu jest komisarz prystaw. Ka偶dy stan podzielony jest na kilka pomniejszych ucz膮stk贸w, z kilku gmin sk艂adaj膮cych si臋; naczelnikiem takiego ucz膮stku jest urjadnik. W hierarchii policyjnoadministracyjnej urjadnik stoi na najni偶szym szczeblu. Niezale偶nie od powy偶szego podzia艂u, ka偶dy powiat dzieli si臋 na gminy w艂o艣ci, na czele jej stoi starszy na, gmina za艣 na okr臋gi wiejskie starostwa, ze starost膮 na czele. W gubernii jest 29 stan贸w, 126 ucz膮stk贸w urjadniczych, 151 gmin, 985 okr. wiejskich sielskich obszczestw, 10746 miasteczek, wsi i si贸艂, w nich 73271 gospodarstw miejskich i wiejskich. Pod wzgl臋dem s膮dowym, gubernia nale偶y do izby s膮dowej wile艅skiej, ma sw贸j s膮d okr臋gowy, 5 okr臋g贸w s膮d贸w pokoju, kt贸re si臋 dziel膮 na 28 rewir贸w, nadto w gubernii znajduje si臋 27 okr臋g贸w s膮dowo艣ledczych. Dla odbywania og贸lnej powinno艣ci wojskowej gubernia dzieli si臋 na 23 rewiry konskrypcyjne. Po艣rednik贸w al. komisarzy w艂o艣cia艅skich jest 13 w gubernii. Co do przest臋pstw za czas od r. 1883 do 1887 posiadamy nast臋puj膮co cyfry 艢rednia ilo艣膰 przest臋pc贸w, karanych rocznie przez s膮dy og贸lne, wyra偶a si臋 cyfr膮 3369 m臋偶. i 526 kobiet, karanych za艣 przez s臋dzi贸w pokoju cyfr膮 3144 m臋偶. i 501 kob. , czyli 偶e na 10000 mk. przypada rocznie 13, 2 przest臋pc贸w skazanych. Stosunek to mniejszy od istniej膮cego w Petersburgu 18, w Moskwie 16 i w Warszawie 21. Ilo艣膰 przest臋pc贸w nieletnich, do lat 13 wieku, stanowi zaledwie 1 8 og贸艂u skazanych, przest臋pcy w wieku od lat 13 do 20 stanowi膮 13 i od 21 do 35 lat 40. Temu stosunkowi odpowiadaj膮 te偶 cyfry, dotycz膮ce os贸b karanych przez s膮dy pokoju. Co do stanu rodzinnego, 47 skazanych w s膮dach og贸lnych przypada na 偶onatych i zam臋偶ne, maj膮cych przytem dwoje lub wi臋cej dzieci, w s膮dach za艣 pokoju ilo艣膰 przest臋pc贸w tej kategoryi wynosi zaledwo 15; Wilno zk膮d daje si臋 wywnioskowa膰, 偶e ludzie obarczeni liczn膮 rodzin膮 zdobywaj膮 si臋 na wyst臋pki i zbrodnie, lecz nie na drobne wykroczenia. Najwi臋ksza ilo艣膰 przest臋pstw, wed艂ug kategoryi zatrudnie艅, przypada na rolnik贸w 52, Po nich id膮 robotnicy stali i dzienni 20, dalej handlarze 15, reszta przypada na przest臋pc贸w wszystkich innych profesyi. Ruch ludno艣ci w r. 1890 okre艣la si臋 nast臋puj膮cemi cyframi 艣lub贸w ma艂偶e艅skich zawarto w miastach 1086, w powiatach 11014, og贸艂em 12000. Na ka偶dy dzie艅 przypada w og贸le 34 艣luby. Urodzi艂o si臋 w miastach 2746 ch艂opc贸w, 2068 dziewczyn, razem 4814; w powiatach 27874 ch艂opc贸w, 26021 dziewczyn, razem 53895; w og贸le w gubernii urodzi艂o si臋 30620 ch艂opc贸w, 28089 dziewczyn, razem 58709. W liczbie urodzonych przypada nieprawych w miastach 216 ch艂opc贸w, 210 dziewczyn; w powiatach 970 ch艂opc贸w, 916 dziewczyn; w og贸le w gubernii 1186 ch艂opc贸w, 1126 dziewczyn, razem 2312. Na ka偶dy dzie艅 wypada do 160 urodzin. Zmar艂o w miastach 2075 m臋偶. , 1660 kobiet, razem 3735; w powiatach 14694 m臋偶. , 14113 kob. , razem 28807; w ca艂ej guberni 16769 m臋偶. , 15773 kob. , razem 32542 os贸b. 艢miertelno艣膰 mi臋dzy m臋偶czyznami by艂a wi臋ksz膮 ni偶 u kobiet w miastach o 415, w powiatach o 581 w ca艂ej guberni o 996 os贸b. Dziennie umiera艂o 艣rednio do 90 ludzi. Liczba urodze艅 przewy偶sza艂a liczb臋 zej艣膰 na 26167 dusz. Ilo艣膰 ta wyra偶a rzeczywisty przyrost ludno艣ci gub. wile艅skiej. Je偶eli z cyfry tej wy艂膮czymy rekrut贸w na r. 1890, a tak偶e tych, kt贸rzy si臋 przesiedlili do innych miejscowo艣ci, oka偶e si臋 偶e ludno艣膰 w gubernii powi臋kszy艂a sie w rzeczywisto艣ci na 21772 os贸b 9558 m臋偶. , 12214 kob. , ludno艣膰 gubernii na r. 1890 dosz艂a wi臋c cyfry 1, 336, 279 os贸b 660122 m臋偶. , 676. 157 kob. . W powy偶szej cyfrze by艂o szlachty dziedzicznej 4398, szlachty osobistej 6557, duchowie艅stwa prawos艂awnego 艣wieckiego i zakonnego i rodzin ich 2151, duchowie艅stwa katolickiego 315, duchowie艅stwa ewangielickoluterskiego i rodzin ich 12, ewangielickoreformowanego 9, izraelskiego 7, karaimskiego 3, mahometa艅skiego 7, mieszczan honorowych dziedzicznych 406, osobistych 425, kupc贸w z rodzinami 2513, mieszczan i cechowych 312007, w艂o艣cian 889235, innych kategoryi wolnych ludzi 375, 偶yd贸w rolnik贸w 2655, wojskowych tak w rzeczywistej s艂u偶bie jak i emeryt贸w a tak偶e ich rodzin 56508, cudzoziemc贸w 2478, r贸偶nych 10223, w og贸le 1, 336, 279. Wed艂ug wyzna艅 prawos艂awnych 180333 m臋偶. , 183018 kob. , rozkolnik贸w 12390 m臋偶. , 12053 kob. , katolik贸w 362643 m臋偶. , 374694 kob. , ewang. augsb. 1463 m臋偶. , 1489 kob. , kalwin贸w 171 m臋偶. , 148 kob. , 偶yd贸w 101313 m臋偶. , 102907 kob. , karaim贸w 309 m臋偶. , 324 kob. , mahometan 1500 m臋偶. , 15, 24 kob. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym wyznawcy ko艣cio艂a prawos艂awnego nale偶膮 do dyecezyi eparchii litewskiej, obejmuj膮cej gub. wile艅sk膮, grodzie艅sk膮 i kowie艅sk膮. Gubernia dzieli si臋 na nast臋puj膮ce dekanaty b艂agoczynia wile艅ski sob贸r, 9 cerkwi paroch. , 14 filialnych, 2 cmentarne i 3 kaplice, szumski 6 cerkwi paroch. , 8 cmentarne, trocki 6 cerkwi paroch. , 1 filialna, 1 cmentarna, oszmia艅ski 14 cerkwi paroch. , 8 filial. , 9 cment. i 4 kaplice, wolo偶y艅ski 12 cerkwi par. , 3 fil. , 6 cment. , 3 kaplice, wilejski 14 cerkwi par. , 4 fil. , 18 cment. , 3 kaplice, miadziolski 10 cerkwi par. , 4 fil. , 1 cment. i 1 kapli ca, mo艂odecznia艅ski 17 cerkwi par. , 12 fil, 25 cment. i 4 kaplice, dzisie艅ski 11 cerkwi par. , 6 fil. , 2 cment. i 1 kaplica, g艂臋bocki 13 cerkwi par. , 7 fil. , 5 cment. , 1 kaplica, drujski 14 cerkwi par. , 7 fil. , 1 cment. , 2 kaplice, 艣wi臋 cia艅ski 9 cerkwi par. , 6 fil. , 1 kaplica, lidzki 12 cerkwi par. , 2 fil. , 3 cment. , 4 kaplice i szczuczy艅ski 10 cerkwi par. , 8 cment. . W og贸le w gubernii 14 dekanat贸w b艂agoczynii, 157 parochii, 3 monastery, 2 sobory, 157 cer kwi paroch. , 74 fil, 86 cment. i 27 kaplic. Rz. katolicy nale偶膮 do dyecezyi wile艅skiej. Guber nia dzieli si臋 na dekanaty katolickie wile艅ski miejski miasto Wilno i okolice ma 1 ko艣ci贸艂 katedralny, 2 klasztory, 16 ko艣cio艂贸w paraf, 10 filial. , 2 kaplice cmentarne, 4 kaplice, 81137 wiernych; wile艅ski powiatowy, ma 7 ko艣cio艂贸w paraf. , 6 kaplic, 41819 wiernych; giedroicki ma U parafii, 3 filie, 8 kaplic, 54269 wiernych; trocki 12 parafii, 2 filie, 6 kaplic, 71274 wier nych; merecki 14 parafii, 5 filii, 9 kaplic, 84410 wiernych; oszmia艅ski 6 parafii, . 2 filie, 10 kaplic, 40395 wiernych; Wiszniewski 12 parafii, 3 filie, 10 kaplic, 65366 wiernych; 艣wi臋cia艅ski 15 pa rafii, 3 filie, 9 kaplic, 86365 wiernych; 艢wirski 10 parafii, 10 kaplic, 46875 wiernych; lidzki 12 parafii, 3 filie, 8 kaplic, 54375 wiernych; radu艅ski 11 parafii, 2 filie, 8 kaplic, 67478 wierwiernych; wilejski 7 parafii, 5 filii, 13 kaplic, 25217 wiernych; nad wilejski 7 parafii, 1 filia, 15 kaplic, 37507 wiernych; dzisie艅ski 12 parafii, 2 filie, 28 kaplic, 56627 wiernych. Og贸艂em w gu bernii 14 dekanat贸w, 152 parafie, 203 ko艣cio艂贸w, 304 kaplic, 737337 wiernych. Rozkolnicy maj膮 10 parochii, ewang. augsb. 1 parafi膮, ewang. reform. r贸wnie偶 jedn膮. Pod wzgl臋dem o艣wiaty niema w guberni zak艂ad贸w naukowych opr贸cz miasta Wilna wy偶szych, a nawet 艣rednich. W Molodecznie jest seminaryum nauczycielskie, wychowa艅c贸w 76 wy艂膮cznie prawos艂awni, przy niem szko艂a pocz膮tkowa 89 uczni贸w i prywatna 36 ucz. Szko艂a miejska w 艢wi臋cianach 103 wy chowa艅c贸w; 5 szk贸艂 powiatowych 260 ucz. ; 6 szk贸艂 parafialnych dla ch艂opc贸w 360 ucz. i ty le偶 szk贸艂 dla dziewczyn 215. Szko艂a ludowa dla ch艂opc贸w 73 u. , 3 szko艂y dla dziewczyn 44 u. i 183 szk贸艂 dla obojej p艂ci 10045 uczni贸w. 34 Wilno Dwie szko艂y 藕ydow. pocz膮tkowe 170 u. , 4 szko艂y dla ch艂opc贸w 191 i 4 dla dziewczyn 243 specyalnie przeznaczone dla wyuczenia sie j臋zyka ruskiego, 20 cheder贸w. Niezale偶nie od powy偶szych szk贸艂ek jest w gubernii 37 szk贸l cerkiewno parafialnych, do kt贸rych przyjmuj膮 i dzieci katolickie i 388 szk贸艂ek pocz膮tkowych, tego偶 charakteru. W tych szko艂ach cerkiewnych pobiera艂o nauk臋 6504 ch艂opc贸w i 530 dziewczyn. W og贸le w gubernii opr贸cz szk贸艂 cerkiewnych by艂o 276 zak艂ad贸w naukowych tak w miastach jak i w wioskach opr贸cz Wilna. G艂贸wnem zaj臋ciem wi臋kszo艣ci mieszka艅c贸w i podstaw膮 ich dobrobytu jest gospodarstwo rolne, b臋d膮ce w 艣cis艂ej zale偶no艣ci od warunk贸w klimatycznych, nader zmiennych. W ostatnich latach zauwa偶ono gwa艂towne przej艣cia od ciep艂a do ch艂odu, silne wiatry podczas kwitni臋cia ro艣lin zbo藕owycli, wp艂ywaj膮ce na ich wydajno艣膰, p贸藕ne 艣niegi, tak zwane ostatnie i t. p, a zmiany te niekorzystnie oddzia艂ywaj膮ce na gospodarstwo rolne, pochodz膮 od gwa艂townego wyniszczania las贸w. Wile艅ska gubernia zajmuje 3, 890, 812 dzies. przestrzeni. Z tej ilo艣ci u偶yto pod ozimin臋 682947 dzies. , pod jarzyn臋 639350 i pod kartofle 102069 dzies. ; na lasy wypada 1, 331, 717 dzies. , na 艂膮ki 29, 5129, pod wod膮 229441, pod biota, wygony, krzaki i t. d. 463692 dzies. Na wysiew u偶yto pszenicy i 偶yta 655484 czetw. , j臋czmienia, owsa i grochu 813945 i kartofli 996431 czetw. Zebrano za wy艂膮czeniem strat przez gradobicie oziminy zniszczy艂 grad 4758, a jarzyny 4771 dzies. , czyli 17150 czetw. oziminy i 17064 czetw. jarzyn, w przybli偶eniu na og贸ln膮 sum臋 248000 rs. ozimego ziarna 2, 372, 016, jarego 2, 802, 152, a kartofli 3, 878, 492 czetw. Na jedn膮 przeto dziesi臋cin臋 wypada 艣rednio oziminy 3, 46, jarzyny 3, 65 i kartofli 38, 3 czetw. W por贸wnaniu z r. 1889 otrzymano oziminy mniej 27984, jarzyny wi臋cej 130183 i kartofli mniej 423052 czetw. Nieurodzaj dotkn膮艂 przewa偶nie, odno艣nie oziminy, pow. 艣wi臋cia艅ski, a jarzyny nieurodzi艂y si臋 w pow. 艣wi臋cia艅skim i oszmia艅skim. Por贸wnawszy wysiane ziarno ze zbiorem oka偶e si臋, 偶e czetwiert wysiana daje oziminy 3, 62, jarzyny 3, 44 i kartofli 4 czetwierti. Siana zebrano w ca艂ej gubernii 18, 204, 200 pud贸w. Cena najmu robotnika w czasie 偶niw by艂a r贸偶n膮 w r贸偶nych powiatach. I tak np. w pow. wile艅skim robotnik z koniem i na w艂asnem utrzymaniu pobiera艂 dziennie 160 kop. , a taki偶 robotnik w pow. oszmia艅skim 75 kop. dziennie. Je藕eli za艣 by艂 na utrzymaniu najmuj膮cego, pobiera艂 w pow. wile艅skim 125 kop. , w oszmia艅skim 50. Robotnik pieszy na w艂asnem utrzymaniu pobiera艂 w pow. wile艅skim 70 kop. , w oszmia艅skim 25 kop. i t. p. Robotnica piesza na utrzymaniu wynajmuj膮cego pobiera艂a w pow. wile艅skim 35 kop. , w oszmia艅skim 15 kop. Utrzymanie obliczone na 10 kop. dziennie. Hodowla lnu stanowi w gub. wile艅skiej wa偶n膮 ga艂臋藕 gospodarstwa rolnego. W 1891 r. zebrano w og贸le 47000 czetw. siemienia lnianego i 54000 pud贸w w艂贸kna. Ilo艣膰 zbywaj膮c膮 od potrzeb domowych sprzedawano na rynkach handlowych w Wilnie, Rydze, Dwi艅sku, Petersburgu i Kr贸lewcu, po cenie od 2 10 rs. za pud, stosownie do gatunku. Konopie i tytu艅, uprawiano w niekt贸rychtylko miejscowo艣ciach; nie stanowi艂y one przedmiotu handlu, gdy偶 zaledwie wystarcza艂y na potrzeby domowe. Ro艣lin farbiarskich i w og贸le ro艣lin maj膮cych znaczenie w technice nie uprawiano prawie wcale, za wy艂膮czeniem burak贸w i to w niekt贸rych tylko miejscowo艣ciach, jak np. w pow. wilejskim. Sprzedawano buraki od 140 do 250 kop. za czetw. Ogrodnictwo i sadownictwo nie stanowi膮 ga艂臋zi przemys艂u; owoce zaledwie wystarczaj膮 na potrzeby domowe. W niekt贸rych miejscowo艣ciach powiatu trockiego, lidzkiego i 艣wi臋cia艅skiego warzywa i owoce stanowi膮 przedmiot handlu i sprzedawane s膮 na rynkach w Wilnie, Kownie i Dyneburgu. Jab艂ka i gruszki s膮 w cenie od 6 17 rs. za czetwiert; truskawki od 10 16 rs. za pud. W og贸lno艣ci gub. wile艅ska jest ubog膮 w sady fruktowe, istniej膮ce za艣 s膮 藕le utrzymane, dowodem czego n臋dzne gatunki jab艂ek, gruszek, 艣liwek, lub zwyrodnia艂e przez nieumiej臋tne obchodzenie si臋 z drzewem, jak np. s艂ynne niegdy艣 gruszki sapie藕anki. To samo mo偶na powiedzie膰 o warzywnictwie. Opr贸cz kapusty, og贸rk贸w, cebuli, fasoli, pietruszki nic wi臋cej nie uprawiaj膮 z ma艂emi wy艂膮czeniami. Warzywa s膮 z艂ego gatunku. Pojawiaj膮ce si臋 lepsze na rynku wile艅skim s膮 sprowadzane z Warszawy. Sady owocowe utrzymywane s膮 po wi臋kszej cz臋艣ci przez przybysz贸w z gubernii wielkoruskich i przez 偶yd贸w; zak艂ady ogrodnicze w Wilnie utrzymywane s膮 przez Niemc贸w, a ogrody warzywne znajduj膮 si臋 w r臋kach karaim贸w, 偶yd贸w i tatar贸w. Na wypadek gradobicia i nieurodzaj贸w urz膮dzono w gubernii zapasowe 艣pichlerze gminne. Tych w r. 1890 by艂o 1070, a w nich zbo偶a do 1 stycznia 1891 r. 236984 czetwierti oziminy i 114462 jarzyny. Z tych zapas贸w po偶yczono w艂o艣cianom z warunkiem zwrotu 114462 czet wierti oziminy i 31332 jarzyny. 呕e za艣 w r. 1890 skutkiem gradobicia i nieurodzaju wydano tytu艂em po偶yczki tylko 11956 czetwierti ozimi ny i 22768 jarzyny, przeto w powy偶ej przywie dzionej cyfrze, znajduje si臋 niedob贸r z lat po przednich. Hodowla byd艂a i koni znajduje si臋 w 艣cis艂ej zale偶no艣ci od gospodarstwa rolnego i stanowi bardzo wa偶n膮 ga艂臋藕 gospodarstwa wiejskiego. Wszystkie roboty polowe wykonywane s膮 przy pomocy koni roboczych i wo艂贸w; r贸wnie偶 na potrzeby mieszka艅c贸w dostarczane jest mi臋so z byd艂a domowego. Bez wzgl臋du je dnak偶e na tak wielkie znaczenie hodowli byd艂a i koni, znajduje si臋 ona w gubernii wile艅skiej na bardzo niskim stopniu rozwoju, a nawet ilo艣膰 jego jest nieznaczna w por贸wnaniu z ludno艣ci膮 i rozleg艂o艣ci膮 gubernii. W znacznej cz臋艣ci zale偶y to od braku 艂膮k, a zatem od braku paszy. Z brakiem byd艂a 艣ci艣le si臋 wi膮偶e i z艂a uprawa ziemi. Co do koni w og贸lno艣ci mo偶na powiedzie膰, 偶e nieodznaczaj膮 si臋 one wysokiemi przymiotami. Nale偶膮 do rasy miejscowej, w艂o艣cia艅skiej; sa ma艂ego wzrostu, 藕le zbudowane, jednak偶e niezmiernie s膮. wytrzyma艂e bez wzgl臋du na 藕le ich utrzymanie. W ostatnich latach zacz臋艂a si臋 rasa polepsza膰 dzi臋ki stajni zarodowej rz膮dowej w Wilnie. W r. 1890 by艂o w gubernii koni 219798, byd艂a rogatego 417152, owiec grubowe艂nistych 325153, cienkorunnych 6700, 艣wi艅 237070 i k贸z 34608 sztuk. W og贸艂e 1, 240, 481 sztuk. Bez wzgl臋du na znaczn膮 ilo艣膰 surowego materya艂u produkowanego w gubernii, przemys艂 miejski i wiejski s艂abo jest rozwini臋ty. Nie znamy ani jednego wytworu przemys艂u, kt贸ryby nazwa膰 mo偶na ze wzgl臋du na charakter, rysunek, manier臋 wreszcie, specyalnie wyrobem wile艅skim. Miejscowe wyroby nieodznaczaj膮 si臋 wysokiemi zaletami, lecz nosz膮 na sobie raczej pi臋tno wyrob贸w domowych, zadawalniaj膮cych niewybrednych konsument贸w wiejskich. Kilka ostatnich wystaw rolniczoprzemys艂owych w Wilnie najwymowniej o tem 艣wiadczy艂y. Wa偶n膮 podpor膮 dla w艂o艣cian jest sp艂aw drzewa po Niemnie, D藕winie zachodniej i Wilii, a tak偶e remont dr贸g 偶elaznych w tych powiatach, przez kt贸re te drogi s膮 przeprowadzone. Przemys艂 le艣ny w gubernii, w obecnym czasie, jest nieznaczny, poniewa偶 olbrzymie do niedawna lasy, z braku prawa ochrony, wyniszczone zosta艂y. Wi臋kszy handel drzewem prowadz膮 w Wilnie 3 al. 4 firmy. Firmy te zakupuj膮c lasy w dalszych stronach, przy jednej ze sp艂awnych rzek, wi膮偶膮 tratwy i sp艂awiaj膮 drzewo do Pruss. Drzewo za艣 zdatne tylko na opa艂 pozostaje. w granicach gubernii. Przemys艂owa i rzemie艣lnicza dzia艂alno艣膰 miejskiej ludno艣ci nieodznacza si臋, jak wspominali艣my, charakterem 艣ci艣le miejscowym. Mieszka艅cy miast i miasteczek, przewa偶nie 偶ydzi, zajmuj膮 si臋 drobnym handlem lub rzemios艂ami. Wyroby miejscowych rzemie艣lnik贸w nie wychodz膮 z granic gubernii. D膮偶enia mi臋dzy rzemie艣lnikami do udoskonalenia fachu prawie 偶e niema. Prawda 偶e w ca艂ej guberni nie ma 偶adnej szko艂y fachowej, wi臋c wniosek zt膮d 艂atwy 偶e nawet ci, kt贸rzy rozumiej膮 potrzeb臋 kszta艂cenia si臋, nie mog膮 wyj艣膰 z ko艂a rutyny. Og贸lna liczba rzemie艣lnik贸w w gubernii wynosi 9205 os贸b, w tej liczbie jest 4141 majstr贸w, 2685 czeladzi, 2379 uczni贸w. W艣r贸d rzemie艣lnik贸w najwi臋cej 偶yd贸w 60. Przemys艂 fabryczny z braku inicyatywy, kapita艂贸w, a tak偶e technicznego wykszta艂cenia s艂abo jest rozwini臋ty; nawet istniej膮ce fabryki, jak np. gorzelnie, browary piwne, cegielnie i t. p. nie nosz膮 na sobie charakteru wielkich zak艂ad贸w fabrycznych, lecz raczej stanowi膮 od艂am gospodarstwa wiejskiego. Czysto fabryczne zak艂ady istniej膮 tylko w Wilnie, jak np. fabryki tytuniu, gilz, kopert, o艂贸wk贸w, cukierk贸w, kwiat贸w sztucznych, kapeluszy, obuwia, safian贸w, guzik贸w, szczotek, odlewnie 偶elaza i t. d. Wszystkie zak艂ady fabryczne w gubernii, odno艣nie produkcyi dziel膮 si臋 na dwie kategorye do pierwszej nale偶膮 te, kt贸rych roczna produkcya przenosi 1000 rs. , do drugiej za艣, kt贸rych produkcya nie dochodzi do 1000 rubli. Pierwszej kategoryi by艂o 208 fabryk, zatrudniaj膮cych 3833 robotnik贸w. Og贸lna produkcya roczna fabryk tej kategoryi wynosi艂a 4672064 rs. Do wa偶niejszych fabryk nale偶膮 74 gorzelnie, z rocznym obrotem 929418 rs. ; 38 browary piwne z obrotem rocznym 672773 rs. ; 10 fabryk tytuniu z obrotem 392401 rs. ; 30 garbarni z obrotem 582056; 3 papiernie z obrotem 412020 rs. ; jedna fabryka gwo藕dzi do podk贸w ko艅skich w Wilejce z obrotem 420000 rs. ; m艂yn parowy wojskowy z obrotem 220570 rs. ; piekarnia wojskowa z obrotem 235288 rs. itd. Do drugiej kategoryi nale偶a艂o 219 r贸偶nych fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, z og贸lnym obrotem rocznym 88616 rs. Robotnik贸w obojej p艂ci by艂o 442. Og贸lna zatem dzia艂alno艣膰 fabryczna w gubernii wyra偶a si臋 w ten spos贸b by艂o 427 wszystkich zak艂ad贸w, produkuj膮cych za 4760680 rs. i zatrudniaj膮cych 4275 os贸b. Je偶eli wy艂膮czymy drobny handel zamienny, to handel w gubernii nieodznacza si臋 ani du偶emi kapita艂ami, ani znakomitemi operacyami. Centralnym punktem handlowym w guberni jest Wilno, po艂膮czone sieci膮 dr贸g 偶elaznych z wa偶nemi punktami handlowemi tak krajowemi jak i zagranicznemi. Handel przewa偶nie tranzytowy. Z handlu miejscowego zanotowa膰 nale偶y wyroby bawe艂niane, we艂niane, sukienne, kaszmirowe, fajans, porcelan臋, wyroby z艂ote i srebrne. Tu doda膰 winni艣my, ze wy偶ej przywiedzione wyroby pochodz膮 z Moskwy, Petersburga, Warszawy, 艁odzi; nieznaczny procent stanowi膮 wyroby zagraniczne. Przedmioty po偶ywienia, a tak偶e obuwie, r臋kawiczki, meble, prawie wy艂膮cznie s膮 miejscowej produkcyi. Przedmiotem wywozu z Wilna jest len, konopie, sk贸ry wygarbowane. Ca艂y handel w gubernii skoncentrowany jest w r臋kach 偶ydowskich. Do bardzo niedawna 75 handluj膮cych stanowili 偶ydzi. Pod艂ug wiadomo艣ci urz臋dowej z izby skarbowej wile艅skiej wykupiono w 1890 r. 12043 艣wiadectw na prawo handlu. Kupc贸w 1 gildyi by艂o 29, z nich 4 prawos艂awnych, 3 lutr贸w i 22 偶yd贸w; drugiej gildyi by艂o 783 kupc贸w, z nich 614 偶yd贸w, 124 katolik贸w, 10 lutr贸w i 8 pra Wilno Wilno wos艂awnych. Jarmark贸w odbywa si臋 163 w gubernii. Przywieziono na nie towar贸w na 698739 rs. , a sprzedano za 406668 rs. Znaczniejsze jarmarki pod wzgl臋dem obrot贸w by艂y w Wilnie, na kt贸ry przywieziono towar贸w za 198600 rs. , sprzedano za 71380 rs. dwa w 艢wi臋cianach, przywieziono za 40000 rs. , sprzedano za 21000 rs. ; sze艣膰 w Komajach pow. 艣wi臋cia艅ski, przywieziono za 23000 rs. , sprzedano za 9700 rs. o艣m jarmark贸w w 艢wirze pow. 艣wi臋cia艅ski, przywieziono towar贸w za 32450 rs, sprzedano za 19710 rs. ; cztery w Smorgoni pow. oszmia艅ski, przywieziono za 28050 rs. , sprzedano za 17700 rs. ; cztery w Mereczu pow. trocki, przywieziono za 18520 rs. , sprzedano za 16170 rs. Pr贸cz tego w sze艣ciu punktach gubernii wile艅skiej odbywa si臋 corocznie 18 jarmark贸w specyalnie na konie. Koni przyp臋dzaj膮 do 500, z wyj膮tkiem mka 呕e艂udka pow. lidzki, gdzie handlowe obroty dochodz膮 do 14850 rs. i w Radoszkowiczach pow. wilejski, obroty na kt贸rym dochodz膮 do 7640 rs. Wy艂膮cznie prawie sprowadzaj膮 na jarmarki konie rasy miejscowej i sprzedaj膮 takowe po 20 60 80 rs. Jesieni膮 konie s膮 ta艅sze. Podatk贸w pobrano od w艂o艣cian skarbowych pog艂贸wnego 6864, 38, od w艂o艣cian uw艂aszczonych 2237, 36, od 偶yd贸w rolnik贸w 969 rs. Zabezpieczenie od nieurodzaj贸w i innych kl臋sk wynios艂o 14147, 90 1 4, razem 24219, 20 rs. Podatku od nieruchomo艣ci 133612, 50, kwaterunkowe 4238, 92, podatek ziemski rz膮dowy 227985, 46, specyalny procent dla p贸艂nocnozachodniego kraju 149750 rs. , na utrzymanie duchowie艅stwa prawos艂awnego 72761, 35, razem 588353, 79 rs. Zaleg艂o艣膰 z lat poprzednich, w og贸le 162733 rs. 78 kop. Podatki ziemskie podatek na powinno艣ci gubernialne rz膮dowe 406299. 3, podatek ziemski na prywatne powinno艣ci, z maj膮tk贸w szlacheckich, a tak偶e na utrzymanie szk贸艂 49903, razem 456262, 55 rs. Zaleg艂o艣ci z lat poprzednich nie wniesiono do 1891 r. w og贸le 225930, 91 rs. Wykupnego podatku za 1890 r. nale偶a艂o si臋 1020104 rs. , wniesiono tylko 974438 rs. , pozosta艂o zaleg艂o艣ci 58731 rs. W r. 1890 we wszystkich miastach gubernii by艂o dochod贸w 397675, 59, z tego wydano 381755, 60 rs. Za艂eg艂o艣ci by艂o 87144, a na 1891 r. pozosta艂o 87771 rs. 48 kop. Zap艂acono akcyzy od w贸dki 3266004 rs. 95 kop. , a mianowicie za wina i w贸dk臋 2551158 rs. 68 k. , za piwo 171673 rs. 37 k. , za mi贸d 168 rs. 75 k. , za dro偶d偶e 294383 rs. 75 k. , dodatkowy podatek od w贸dki 4427 rs. ; patenty 238706 rs. 62 k. , za utrzymywanie traktyerni w powiatach 850 rs. 9 k. , kary za naruszenie ustawy akcyznej 4344 rs. 15 k. Od tytoniu za banderole 330464 rs. 66 k. , za 艣wiadectwa 24184 rs. , kary 435 rs. 84 k. , dodatkowych 10 kwaterunkowego podatku 2342 rs. 96 k. , dodatkowe 15 za 艣wiadectwa 2380 rs. 13 k. , razem 360707 rs. 59 kop. Od zapa艂ek banderole 17970 rs. 5 k. , patentowe 175 rs. , kara 1 rs. , razem 18146 rs. 5 kop. Po偶ar贸w by艂o w gubernii w miastach 19, w powiatach 546, razem 565. Spali艂o si臋 1709 dom贸w. Straty wynios艂y 1371667 rs. w miastach 163076, po wsiach 1208591 rs. . Stra偶 ogniowa prawid艂owo urz膮dzona istnieje tylko w Wilnie. Koszt urz膮dzenia jej wynosi 37000 rs. Pod wzgl臋dem opieki sanitarnej czu膰 si臋 daje wielki niedostatek. Wed艂ug urz臋dowych wykaz贸w w r. 1890 by艂o 3 lekarzy przy zarz膮dzie lekarskim, 13 przy szpitalach powszechnej opieki, 7 powiatowych, 8 miejskich, 14 sielskich, 1 wi臋zienny, 5 s艂u偶膮cych na kolejach 偶elaznych, 43 wolnopraktykuj膮cych w Wilnie, 43 w powiatach, 43 wojskowych, 3 lekarzykobiet; 12 dentyst贸w, 15 ich uczni贸w; 6 weterynarzy, 72 farmaceut贸w, 62 uczni贸w aptekarskich; 7 felczer贸w przy lekarzach powiatowych, 27 przy szpitalach, 64 sielskich, 2 wi臋ziennych, 166 wolnopraktykuj膮cych; 8 akuszerek powiatowych, 2 sielskich, 44 wolnopraktykuj膮cych. W og贸le by艂o w gubernii 825 os贸b obs艂ugi sanitarnej. Lekarze powiatowi i miejscy dope艂nili 302 obdukcyi na cia艂ach zmar艂ych, mianowicie 46 wskutek samob贸jstwa, 47 zab贸jstwa, 25 dzieciob贸jstwa, 7 nad dzie膰mi zmar艂emi wskutek braku opieki, pozosta艂e nale偶膮 do wypadkowych, zale偶nych od choroby i t. p. Nad 偶ywemi dope艂niono 1968 obdukcyi. W szpitalach leczy艂o si臋 5116 os贸b. W r. 1890 na dyfteryt zachorowa艂o 646 os贸b, zmar艂o 69, na tyfus wysypkowy zachorowa艂o 208, zmar艂o 7, na tyfus brzuszny zachorowa艂o 899, zmar艂o 57 i tyle偶 by艂o wypadk贸w tyfusu bli偶ej nieokre艣lonego. Na osp臋 zachorowa艂o 310, zmar艂o 69. Osp臋 ochronn膮 zaszczepiono 30018 osobom. Aptek znajduje si臋 w gubernii 56 i 9 szpitalnych. Wydano z nich 231224 recept. Og贸lna d艂ugo艣膰 dr贸g gruntowych w gubernii wynosi 4493 1 4 w. , z nich na trakty pocztowe przypada 284 1 4 w. Dr贸g bitych do ostatnich lat w gubernii nie by艂o, dopiero w r. 1889 rozpocz臋to budowanie szosy na linii strategicznej OlkienikiOrany Olita. Przez guberni臋 przechodz膮 nast臋puj膮ce drogi 偶elazne st. petersbur skowarszawska na przestrzeni 210 w. , z odnog膮 do granicy pruskiej 61 w. , w og贸le 271 w. , lipawsko rome艅ska od Wilna ku Mi艅skowi 149 w. i poleskie od Wilna do granicy gubernii 121 w. Wszystkich most贸w w gubernii 6831, gaci 584, grobli 31, przewoz贸w 32. Miasta utrzymuj膮 6 most贸w i 1 przew贸z. Na rachunek ziemski utrzymuje si臋 1 most i 2 przewozy, pozosta艂e s膮 na opiece ludno艣ci wiejskiej. Stacyi pocztowych i telegraficznych jest 65. Koni pocztowych opr贸cz Wilna i Mo艂odeczny 169. Dla utrzymania w porz膮dku dr贸g pocztowych i wojskowych po Wilsbach Wilpischen Wilpene Wilno Wilnoje Wilnoki Wilnowo Wilny Wilocie Wilontyszki Wilschgrund Wilschkowitz Wilno Wilsk Wilszczyzna trzeba w ci膮gu roku 75000 ludzi z podwodami i 120000 pieszych. Je偶eli liczy膰 robotnika z koniem 125 kop. dziennie, a pieszego 50 kop. , w takim razie utrzymanie powy偶szych dr贸g w porz膮dku kosztuje rocznie 153750 rs. Administracya stara si臋 obecnie o zamian臋 robocizny w naturze na pieni膮dze. Marszalkami szlachty gubernii wile艅skiej byli Tyszkiewicz hr. Ludwik h. Leliwa 1798 1800, Brzostowski hr. Micha艂 h. Strzemi臋 1800 5, Czy偶 Kasper h. Lis 1805 7, Sulistrowski Kazimierz h. Lubicz 1811, Roemer Micha艂 h. Dwie Laski 1820, Karp Eustachy h. Karp 1820 5, Zabiel艂o hr. Ignacy h. Topor 1830, G贸rski J贸zef h. Na艂臋cz 1831, 呕aba Marcinkiewicz Jan h. Ko艣ciesza 1838, Minejko Tomasz h. Leliwa J846, Pus艂owski Franciszek h. Szeliga z odmian膮 1853, Domejko Aleksander 1855 78, Plater hr. Adam h. Trzy Bramy 1878 81. Nadto wymienieni s膮 jako marsza艂kowie Giedrojc ks. Jan h. Poraj, Mostowski hr. Edward h. Do艂臋ga, Plater hr. Konstanty h. Trzy Bramy, Pus艂owski W艂adys艂aw h. Szeliga z odmian膮 i Ropp br. Teodor. Pod wzgl臋dem archeologicznym bada艂 gub. Kirkor, kt贸ry rezultaty swych bada艅 og艂o si艂 w artykule Wycieczki archeologiczne po gub. wile艅skiej Biblioteka Warszawska, 1855, t. 2, 3 i 4. Br. J贸zef Bieli艅ski. Wilno, fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. , gm. i par. katol. 艢wis艂ocz, o 26 w. od Bobrujska, nale偶y do domin. Durynicze, Zabie艂艂贸w. Wilnoje, jezioro, pow. wile艅ski, w dobrach Suderwa. Wilnoki 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Dukszty; Orzeszkowscy maj膮 107 dzies. 85 lasu, 2 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Rymszany. Szlach. Czerwi艅ski ma tu 12 dzies. , wlo艣c. Dubako 52 dzies. 1 lasu, 2 nieu偶. , Zag贸rscy 32 dzies. 3 lasu, 6 nieu偶. , Wilnowo 1. osada, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Przebrod藕 o 20 w. , 12 dusz rewiz. 偶yd贸w rolnik贸w. 2. W. , w艣 nad rzk膮 Mierzyc膮, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. i par. Miory o 7 w. , okr. wiejski Bogudzienki, o 35 w. od Dzisny a 34 w. od st. dr. 偶el. dyneb. witebskiej Balbinowo, ma 3 dm. , 25 mk. 7 dusz rewiz. , 51 mr. ziemi wlo艣c; nale偶y do d贸br Dobrolewszczyzna, Krupk贸w. Wilny al. Gadniczy, ostatni 13 porog na Dnieprze, w pow. i gub. ekaterynos艂awskiej, o 57 w. poni偶ej Kudaku a 5 1 2 w. poni偶ej poprzedniego porogu Liszny. Koryto Dniepru przed porogiem zw臋偶a si臋 do 300 sa偶. i na przestrzeni od wyspy 艁antukowo do wyspy Hawani spotyka masy granitu, przerzynaj膮ce rzek臋 w r贸偶nych kierunkach i tworz膮ce mn贸stwo skalistych ostrow贸w. D艂ugo艣膰 porogu 450 sa偶. , spadek 7 st. 11 cali; szybko艣膰 biegu znaczna, zw艂aszcza przy ko艅cu porogu, u urwiska zw. Wilcze Wo艂czje gard艂o. Droga przez porog idzie nadzwyczaj kr臋to, co wskazuje sama jego nazwa wilny zygzakowaty; gadniczyw臋偶owy. A. Jel. Wilocie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Krupie, o 39 w. od Szawel. Wilontyszki, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 42 w. od Telsz. Wilpene, Ahsuppe al. Immul, rzka, w Kurlandyi, dop艂yw Abawy. Wilpischen, w艣 i dobra, pow. g膮bi艅ski, st. pocz. Gerwisehkehmen. Wilsbach, nowa nazwa gmin Ole艣nica i Cisze, w pow. chodzieskim. Wilschgrund al. Wildgrund, os. , pow. pr膮dnicki, par. kat. Langenbrueck. M艂yn wodny, karczma. Wilschkowitz, 1316 Wilczcowicz, w艣, pow. niemczy艅ski, par. ew. i kat. Naselwitz. W r. 1885 by艂o 809 ha, 63 dm. , 554 mk. 156 kat. . Wilsk, w艣 skarbowa nad rz. Kamionk膮 Kamiank膮, pow. 偶ytomierski, gm. Puliny, o 16 w. na p艂n. zach. od 呕ytomierza, st. pocz. Berez贸w ka o 10 w. , ma 55 dm. , 640 mk. Posiada cer kiew drewnian膮 p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮 w 1748 r. kosztem parafian i uposa 偶on膮 64 dzies. ziemi. Do par. nale偶膮 wsi Bolarka o 13 w. , Dubowiec o 6 w. , Iwank贸w o 3 w. , Karolina o 12 w. , Pop艂awka o 10 w. , Szczerbiny o 6 w. , Tartak o 4 w. i Wygoda o 6 w. . Cerkiew filialna we wsi Kolodziej贸wka o 10 w. . W ca艂ej parafii 288 dm. , 2328 mk. prawos艂, 563 katol. , 363 ewang. , 240 baptys t贸w, 129 starow. i 28 偶yd贸w. Mieszka艅cy W. zajmuj膮 si臋 garncarstwem, wsi za艣 wchodz膮cych w sk艂ad parafii rolnictwem i dostaw膮 drzewa do 呕ytomierza. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa ki jowskiego z 1581 r. ks. Konstanty Ostrogski, wwda kijowski, p艂aci z mka Wilsko z 13 osad, 10 zagr. po 6 gr. a w 1628 r. ks. wwda kijow ski wnosi z W. z w艂o艣ci膮 282 z艂p. poboru Ja b艂onowski, Ukraina, I, 36, 85. W 1624 r. w dziale ks. Dominika z Ostroga Zas艂awskiego tam 偶e, II, 360, 375, 630. R. 1650 jest w dzier偶a wie Aleksandra Cekli艅skiego, kt贸rego oskar偶a Anna Alojza z Ostrogskich Chodkiewiczowa o przesiedlenie z jej d贸br kilkuset w艂o艣cian. W 1714 r. skar偶y si臋 regimentarz Jan Ga艂ecki na skarbnika owruckiego Lewkowskiego na nie sprawiedliwe zakwaterowanie w W. w kt贸rym pozosta艂o zaledwo 3 w艂o艣cian 25 kawalerzyst贸w. Do w艂o艣ci wilskiej nale偶a艂y wsi Dawydowicze, Hruszki, Iwanowicze, Nowopol, Wyszpol, Zorok贸w i Zubowszczyzna. J. Krz. Wilszczyzna, bia艂or. . Wilszczyna, folw. nad bezim. dop艂. Ussy, pow. mi艅ski, w. 3 okr. pol. i par. katol. Kojdan贸w o 15 w. , gdzie te藕 st. poczt. , gm. Sta艅k贸w, o 30 w. od Mi艅ska; nale偶y do domin. Sta艅k贸w, hr. Czapskich. Miejscowo艣膰 Wilsznia G贸rska falista, ma艂ole艣na, grunta dobre, szczerkowogliniaste. A. Jel. Wilsznia G贸rska, w艣, pow. kro艣nie艅ski, w pobli偶u granicy w臋gierskiej, nad pot. t. n. , uchodz膮cym p. n. Olch贸wka z praw. brzegu do Wis艂oka. W艣 liczy 33 dm. i 190 mk. kat. , nale偶膮cjch do parafii w Olchowcu. Pos. tabularna braci Thonnet w Wiedniu ma 175 mr. lasu 艣wierkowego; pos. mn. 260 mr. roli, 225 mr. 艂膮k, 193 mr. past. i 157 mr. lasu. W. graniczy na wsch. z Smreczanem, na p艂n. z Ropiank膮, a na wsch. z Olchowcem. Mac. Wilszoptaszki, w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Kowna. w 4 chmielnickiego z 1616 r. W regestrach poborowych z XVI w. nie wyst臋puje. Wilusie, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od W艂adys艂awowa 35 w. , ma 23 dm. , 158 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Le艣nictwo. Wiluszyszki 1. za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, tam偶e, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , al. Wieluszyszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Antuzowo. Surwi艂艂owi臋 w W. i Frej偶yszkach maj膮 44 dzies. 4 nieu偶. . Wilszrdajcie, dwor, pow. szawelski, okr. pol. , gm. Skiemie, o 44 w. od Szawel. Wilten Deutsch, w艣, i W. Preussisch, posiad艂o艣膰, pow. frydl膮dzki, st. pocz. Domnau. Wiltsch 1. dobra i w艣, pow. k艂adzki, par. kat. Gabersdorf, ew. K艂adzko. W r. 1885 dobra mia艂y 33 ha, 1 dm. , 3 mk. kat. ; w艣 166 ha, 82 dm. , 144 mk. 2 ew, . 2. W. , w艣, pow. z膮bkowicki, par. kat. Gabersdorf. W r. 1885 by艂o 895 ha, 38 dm. , 173 mk. 12 ew. . Wiltschau, 1307 Wilk贸w, 1318 Wilzow, 1360 Wilczow, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. 艂at. Prisselwitz, ew. w miejscu. W r. 1885 w艣 mia艂a 346 ha 292 roli, 26 艂膮k, 4 lasu, 60 dm. , 452 mk. 58 katol, dobra za艣 425 ha, 9 dm. , 199 mk. 48 katol. . Fol. W. 1 dm. , 21 mk. Ko艣ci贸艂 par. ewang. od 1743 r. ; szko艂a ewang. od tego偶 roku. Parafia istnia艂a ju偶 r. 1353; pleban mia艂 2 w艂贸ki. Wiltzken zapewne Wilczki, w艣, pow. niborski, st. pocz, Muschaken. Wiluciany, w艣 skarb. , pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , o 9 w. od Wilna, 6 dm. , 58 mk. 3 prawos艁, 55 katol. . Wiluki 1. w艣, pow. pru偶a艅ski, w 4 okr. pol. , gm. bia艂owieskoaleksandrowska, o 67 w. od Pru偶any, 126 dzies. ziemi w艂o艣c. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Konstantynowo, nale偶y do d贸br Dziewa艂towo, hr. Jana Tyszkiewicza. Wilumiszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Wilun, uroczysko na gruntach d贸br Orniany, w pow. wile艅skim. Wilu艅ce 1. w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 3 w. , okr. wiejski Pokrowsk, 13 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Augliniki. 2. W. , w艣, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski W艂adys艂aw贸w, 10 dusz rewiz. Spis z 1866 r. podaje za艣c W. , po艂o偶ony nad jez. Niecze艣膰, odl. o 31 w. od Trok, maj膮cy 1 dm. , 4 mk. katol. Wilu艅ce, inna nazwa wsi Kierdanowce al. Kierdan贸wka ob. , nadana w lustracyi sstwa Wilutyszki, folw. , pow. wi艂komierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 62 w. od Wi艂komierza. Wilwiszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 70 w. od Wi艂komierza. Wilxaln, dobra prywat. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wilxen 1. al. Oderwilxen, 1175 Wilczsin, 1360 Wilkxin, 1363 Wilxin, w艣, pow. nowotarski Szl膮sk, par. kat. Wilxen, ew. Herrnprotsch. W r. 1885 by艂o 611 ha, 74 dm. , 495 mk. 42 ew. . Szko艂a katol. i ko艣ci贸艂 paraf. katol. , kt贸ry istnia艂 ju偶 r. 1353. Folwark tutejszy, zwany Elend r. 1352 Elende, by艂 od r. 1175 w艂asno艣ci膮, klasztoru lubuskiego, kt贸ry otrzyma艂 tu w r. 1244 prawo po艂owu bobr贸w. 2. W. , al. Heidewilxen, dobra i w艣, pow. trzebnicki, par. ew. Wilxen, kat. Schebitz. W r. 1885 dobra mia艂y 915 ha, 12 dm. , 142 mk. 14 kat. ; w艣 150 ha, 60 dm. , 390 mk. 33 kat. . Ko艣ci贸艂 ewang. do r. 1656 by艂 fili膮, do par. Obernigk Oborniki. Wilze, rzeczka, w Kurlandyi, dop艂yw rz. Szwety, ob. Wilkija. Wilize, ob. Wilcza, w pow. pleszewskim i Wilcz, w pow. babimoskim. Witzen, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. doble艅ski, par. grenzhofska Kurlandya. Do d贸br nale偶y folw. Klein Wilzen. Wil偶e, jezioro, w pow. mozyrskim, w gm. Petryk贸w, w okolicy wsi Mordwin, w prawej kotlinie Prypeci, z kt贸r膮, ma艂膮czno艣膰 przez jej odnog臋, zwana Wdowa. Jezioro rozlane w kszta艂t uko艣nego krzy偶a, kt贸rego ramiona maj膮. 1 w. d艂ugo艣ci i 1 4 w. szeroko艣ci. Rybo艂贸wstwo znaczne, jak i na wszystkich rozlewach Prypeci, Wi艂ajcie 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Mankuny, par. Betygo艂a, o 16 w. od Rossie艅. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 82 w. od Rossie艅. 3. W. , w艣, pow, rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. 艁abardzie, o 69 w. od Rossie艅. 4. W. trzy dwory, pow. szawelski, w 1okr. pol. , gm. Fodubis, o 22 i 24 w. od Szawel. Ginty艂艂owie maj膮, 22 dzies. 2 艂asu, Iwanowscy 10 dzies. , Chomscy 123 dzies. 16 lasu, 10 nieu偶. . 5. W. , pow. szawelski, ob. Ludy. Wi艂ajki, w spisie urz臋d. Wilejki, w艣, pow. Wilsznia Wilszoptaszki Wilusie Wiluszyszki Wilszrdajcie Wilten Wiltsch Wiltschau Wiltzken Wiluciany Wiluki Wilumiszki Wilun Wilu艅ce Wilutyszki Wilwiszki Wilxaln Wilxen Wilze Wilize Wil偶e Wi艂ajcie Wi艂ajki Wi艂koliszki Wi艂komierz Wi艂kiszki Wi艂ka艅ce Wi艂kamergie Wi艂kakalnis Wi艂kajcie Wi艂kagirys Wi艂ejki Wi艂ejkiszki Wi艂kobole Wi艂kobruki Wi艂ka Wi艂kas Wi艂okalnis Wi艂koksznia Wi艂kokuk Wi艂kot贸wka Wi艂ajnie Wi艂kmergie Wi艂koblaudziszki Wi艂kiewicze rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kro偶e, o 33 w. od Rossie艅. Wi艂ajnie, folw. nad Niewia偶膮; , pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Kowna, w 1859 r. 25 mk. , m艂yn wodny. Wi艂a艅ce, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 76 w. od Nowoaleksandrowska. Wi艂be艂, za艣c, pow nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wi艂duny, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 30 w. od Poniewie藕a. Wi艂ejki 1. folw. d贸br Gru藕dzie, pow. szawelski. 2. W. , ob. Wilejki. Wi艂ejkiszki 1. okolica szlach. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , par. Dorsuniszki, o 46 w. od Trok, 3 dm. , 40 mk. 31 katol. , 9 偶yd贸w. W r. 1850 posiadali tu czy艣ci Dulski, Ostrom臋cki, Soko艂owski, w og贸le 23 dzids. 2. W. , za艣c, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Jan贸w, nale偶y do d贸br Marywil, Szwojnickich. W spisie urz臋d. niepodany. 3. W. , w艣, pow. rossie艅ski, par. Lale, w艂asno艣膰 Topolskich w 1860 r. . Wi艂ka, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Minii. Wi艂kagirys, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 37 w. od Poniewie藕a. Wi艂kajcie, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Bernatowo, o 15 w. od Telsz. Wlo艣c Konczus ma tu 45 dzies. 2 lasu, Janusz 49 dzies. Wi艂kakalnis, dw贸r, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 56 w. od Poniewie藕a. Wi艂kamergie litew. , ob. Wi艂komierz. Wi艂ka艅ce 1. dw贸r, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Krupie, w艂asno艣膰 Kotowicz贸w, ma 368 dzies. 199 lasu, 12 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. . gm. Rogowo; w艂o艣c Mi艅cia ma tu 40 dzies. 10 lasu, 2 nieu偶. . Wi艂kas lit. , znaczy wilk. Wi艂kas, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 42 w. , ma 8 toi. , 53 mk. Wi艂kiewicze, jezioro, w pow. trockim, pod za艣c Jankowicze. Wi艂kiszki 1. w艣, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie o 3 w. , okr. wiejski Pasieki, 27 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br D臋bina, dawniej Seweryna Romera, nast臋pnie hr. Tyszkiewicz贸w. 2. W. , ob. Wilkiszki. Wi艂kmergie litew. , ob. Wi艂komierz. Wi艂koblaudziszki, w艣 skarbowa, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , par. Tauroginy, o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Nadana rodzinie Pruszak贸w, poczem przesz艂a na skarb, dzi艣 rozkolonizowana. Wi艂kobole, jezioro, w dobrach t. n. , w pow. wy艂kowyskim, ma 20 mr. obszaru. Wody jego odp艂ywaj膮, do jez. Zelwa. Wi艂kobole, niekiedy Wi艂kobole, w艣 i folw. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wy艂kowyszek 22 w. , ma 5 dm. , 49 mk. Dobra Wi艂kobole sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. z attyn. Torfienica i Nowosady, rozl. mr. 1238 folw. W. z Torfienic膮 gr. or. i ogr. mr. 645, 艂膮k mr. 100, pastw. mr. 143, nieu偶. mr. 41; bud. mur. 13, drew. 9; p艂odozm. 12pol. ; folw. Nowosady gr. or. i ogr. mr. 150, 艂膮k mr. 88, pastw. mr. 8, lasu mr. 59, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 4; p艂odozm. 5pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 20, mr. 42. Wi艂kobruki al. Wi艂kobrukie, w艣 skarbowa nad rz. 艢wi臋t膮, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. i par. Wi偶uny, o 62 w. od Wi艂komierza. Wi艂okalnis al. Wilkokalnie, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. 艁abonary o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Ja艂owieckich, Sy艂guciszki Sy艂gutyszki, o 37 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . Wi艂koksznia, za艣c nad rz. Straw膮, , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Bogdana艅ce, o 15 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Grynapol, dawniej Seweryna Romera. Wi艂kokuk, cz臋sto Wilkokuk, jezioro przy wsi t. n. , w pow. sejne艅skim, o 1 w. na zach. od jez. Zelwa, o 2 w. na p艂d. od jez. Pomorze; brzegi przewa偶nie niskie i lesiste. Jezioro to, w dawnej puszczy Pere艂omskiej, by艂o w艂asno艣ci膮 Chodkiewicza, kraj czego J. Kr. Mci Rewizya puszcz z r. 1559. Wi艂kokuk, w艣 i os. le艣. , pow. sejne艅ski, gm. Pokrowsk, par. Ber偶niki, odl. od Sejn 13 w. ; w艣 ma 6 dm. , 46 mk. ; os. le艣. 1 dm. , 2 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 40 mk. Wi艂koliszki, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 26 w. od Telsz. Wi艂kot贸wka, Wi艂kowawka, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Pompiany, o 21 w. od Poniewie偶a. Ciemno艂o艅scy maj膮 tu 19 1 2 dzies. 2 nieu偶. . Wi艂komierz, mylnie Wilkomierz, litew. Wi艂kamergie, Wi艂kmergie wi艂kaswilk, mergadziew czyna, c贸rka, w kronikach krzy偶ackich Vilkemirgen, 艂ac. Vilcomiria. mto powiat. gub. kowie艅skiej, po艂o偶one na pr. brz. rz. 艢wi臋tej, przy uj艣ciu strum. Soko艂贸wki i Wi艂komierki, pod 56 15 18 p艂n. szer. a 42 26 wsch. d艂ug. , odl. o 66 w. na p艂n. wsch. od Kowna, przy tr. poczt. kowie艅skodyneburskim. 艢r贸d rozleglej piaszczystej r贸wniny po艂o偶one, w 1891 r. mia艂o 126 dm. murowanych a 1025 drewn. i 16448 mk. 8788 m臋偶. i 7660 kob. , w tej liczbie wed艂ug stan贸w 7 os贸b stanu duchow. , 177 szlachty, 81 kupc贸w i obyw. honor. , 14783 mieszczan, 1398 stanu wojskowego i 2 cudzoziemc贸w, pod艂ug wyzna艅 za艣 2117 prawos艂. 1645 m臋偶. , 15 jednowierc贸w, 746 rozkoln. , 2707 kat. , 42 ew. augsb. , 8 ewang. reform. , 10810 偶yd贸w, 3 mahomet. W 1890 r. urodzi艂o si臋 419 dzieci, zmar Wi艂ajnie Wi艂a艅ce Wi艂be艂 Wi艂duny Wi艂komierz 艂o 305 os贸b, przyrost zatem ludno艣ci wynosi艂 114 dusz. Zawarto w t. r. 98 艣lub贸w. W 1860 r. by艂o 631 dm. 42 mur. , 237 sklep贸w i 7809 mk. 343 prawos艂. , 237 rozkoln. , 2848 katol. , 43 ew. i 3838 偶yd贸w a w 1876 r. 14466 mk. 7686 m臋偶. i 6980 kob. , w tej liczbie 3302 katol. i 9264 偶yd贸w. W mie艣cie, opr贸cz zwyk艂ych w艂adz powiatowych, znajduje si臋 cerkiew paraf. , p. w. 艣w. Tr贸jcy, wzniesiona w 1842 r. kosztem skarbu parafia prawos艁, b艂agoczynia wi艂komierskiego, 627 wiernych, ko艣ci贸艂 katol. paraf. , kaplica na cment. grzebalnym, synagoga, 20 dom贸w modlitwy 偶ydowskich, szko艂a powiat. i miejska, szpital miejski i 偶ydowski, dom schronienia dla starc贸w przy ko艣ciele, browar, 3 cegielnie, 8 garbarni, st. pocz. telegr. St. poczt. , na trakcie bitym z Kowna do Nowoaleksandrowska, le偶y mi臋dzy st. Pogie艂o偶e o 16 1 2 w. a Staszkuniszki o 22 1 4 w. . Nadto W. 艂膮czy si臋 zwyk艂ym traktem pocztowym z Poniewie偶em o 65 3 4 w. i odleg艂y jest od najbli偶szej st. Towiany o 16 1 4 w. Targi odbywaj膮, si臋 dwa razy na tydzie艅, jarmark za艣 w dzie艅 艣w. Piotra i Paw艂a, dawniej o偶ywiony, obecnie podupad艂y. Tutejszy ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. w. 艣w. Piotra i Paw艂a, wzniesiony pierwotnie z drzewa w 1387 r. przez W艂ad. Jagie艂艂臋, po kilkakrotnem spaleniu si臋 z muru wybudowany w 1818 r. przez k艣. Sznajderowicza. Pierwiastkowy fundusz pomno偶ony zosta艂 p贸藕niej przez r贸偶ne zapisy, oko艂o 1583 prywatne a d. 9 czerwca 1579 r. z nadania Stefana Batorego. Fundacya kaplicy si臋ga r. 1425, altarya za艣 艣w. Anio艂a Str贸偶a fundowa艂 w 1492 r. W艂adys艂aw W艂odko. Parafia katol. , dekanatu wi艂komierskiego, 7763 dusz. Filie w Towianach i Sza艂kowsku. Bo miasta nale偶y 2358 2 3 dzies. ziemi. Dochody w 1890 r. wynosi艂y 13857 rs. w 1860 r. tylko 4485 rs. , wydatki za艣 13839 rs. W 1875 r. obywatele powiatu podali pro艣b臋 o otworzenie w W. 5cioklas. progimnazyum, lecz projekt upad艂, poniewa偶 w艂o艣cianie odm贸wili subsydyum rocznego po 2 kop. z dziesi臋ciny. W. nale偶y do porz膮dniejszych miast w gubernii, ulice ma brukowane; w 艣rodku miasta znajduje si臋 do艣膰 obszerny bazar i plac wojskowy. Do czasu zbudowania drogi 偶elaznej i przeniesienia w skutek tego ruchu handlowego do innych miejscowo艣ci, W. by艂 bardzo o偶ywiony, tak pod wzgl臋dem towarzyskim jak i handlowym, poczem podupad艂 i dopiero w ostatnich czasach zacz膮艂 si臋 nieco o偶ywia膰. W. jest jednym z najdawniejszych grod贸w na Litwie. Dawniejsi dziejopisowie polscy za艂o偶enie jego odnosz膮 do X w. , przypisuj膮c je Dowszprungowi czy te偶 Dorszprungowi, potomkowi mitycznego Palemona. Gr贸d sta艂 na g贸rze, dot膮d Zamkow膮 zwanej, a po otaczaj膮cych go w膮wozach i wzg贸rzach zaleg艂o miasto, z drewnianych dom贸w z艂o偶one. Od XIII w. W. zacz膮艂 podlega膰 gro藕nym i cz臋stym napadom rycerzy mieczowych inflanckich, przechodz膮cych t臋dy na podbicie poga艅skiej Litwy. Zamek tutejszy niemia艂 nigdy takiego znaczenia jak inne w tym kraju i nigdy nie by艂 warowni膮 pierwszorz臋dn膮 i dla tego te偶 podczas nieporozumienia Witolda z Jagie艂艂膮 w 1391 r. , gdy wojska krzy偶ackie nic pod Wilnem dokona膰 nie mog艂y, W. 艂atwo zosta艂 zdobyty i spalony przez oddzia艂 wys艂any przez w. m. Konrada Wallenroda, pod wodz膮 Witolda i marsza艂ka zakonu, przyczem za艂oga zosta艂a wyci臋t膮. W 1435 r. , za panowania W艂adys艂awa Warne艅czyka, zasz艂a w okolicach W. , pod Pobojskiem, krwawa bitwa pomi臋dzy Zygmuntem Kiejstutowiczem, namiestnikiem kr贸lewskim w Litwie, a 艢widrygaj艂艂膮, wspomaganym przez stronnik贸w swych z Rusi litewskiej oraz posi艂kami Krzy偶ak贸w inflanckich, pod g艂贸wnem dow贸dztwem Zygmunta Korybuta, synowca Jagie艂艂y, kt贸ry czas niejaki na tronie czeskim zasiada艂. W. ks. litewski, wsparty o艣miotysi臋cznym hufcem jazdy polskiej, pod wodz膮 Jakuba z Kobylina, odni贸s艂 zwyci臋ztwo nad przeciwnikiem. Lecz ostateczna zguba Niemc贸w i stronnictwa Swidrygaj艂艂y dokonan膮 zosta艂a d. 1 wrze艣nia t. r. pod samym Wi艂komierzem. Mianowicie kl臋ska Inflantczyk贸w by艂a zupe艂n膮, sam w. mistrz Frank Kirkshoff poleg艂 na placu a kronikarze Zakonu utrzymuj膮, 偶e kilkana艣cie tysi臋cy Niemc贸w tu zgin臋艂o. Kilku ksi膮偶膮t ruskich i litewskich straci艂o 偶ycie w boju, dw贸ch synowc贸w 艢widrygaj艂艂y pojmanych zosta艂o, on sam z ma艂膮 tylko garstk膮 niedobitk贸w zdo艂a艂 uj艣膰 do Po艂ocka, naczelny za艣 w贸dz wyprawy kr贸l Korybut, okryty ranami dosta艂 si臋 do niewoli i pod艂ug niekt贸rych dziejopis贸w zosta艂 utopiony z rozkazu zawzi臋tego Zygmunta w rz. 艢wi臋tej, prawdopodobnie jednak umar艂 z ran. Bitwa ta mia艂a to samo znaczenie dla kawaler贸w mieczowych, co Grunwald dla Krzy偶ak贸w. Podczas konfederacyi barskiej zasz艂a pod miastem potyczka konfederat贸w, pomy艣lna dla nich. Swobody miejskie datuj膮 od Zygmunta I, kt贸ry W. nada艂, a prawdopodobnie odnowi艂 prawo magdeburskie, naznaczy艂 dwa sta艂e targi w niedziel臋 i czwartek i zaprowadzi艂 jarmark w dzie艅 艣w. Piotra i Paw艂a. Podczas naj艣cia Szwed贸w w 1711 r. zgin膮艂 oryginalny przywilej w rabunku miasta, o co dopiero w 1729 r. mieszczanie zanie艣li manifest. Stanis艂aw August wyda艂 dla W. przywilej renovationis w d. 22 maja 1792 r. , kt贸rym potwierdzaj膮c prawo magdeburskie, oswobodzi艂 mieszczan rolnik贸w od wszelkich powinno艣ci wzgl臋dem starost贸w wi艂komierskich, place za艣 wieczy艣cie im przyzna艂. Nowy herb tym przywilejem nadany miastu wyobra偶a艂 dom z gruz贸w powstaj膮cy, na kt贸rego wystawie by艂a ksi臋ga roz艂o偶ona, z herbem kraju i napisem wdzi臋czno艣膰 wiekuista kr贸lowi na lewej karcie, a na prawej z herbem maj膮cym w sobie pi臋ciolistn膮 r贸偶臋. Do podniesienia bytu miasta przyczyni艂a Wi艂komierz si臋 ostatecznie fundacya kolegium i szk贸l pijarskich. Szlachta zebrana w 1745 r. na sejmiki z艂o偶y艂a znaczne sk艂adki na zbudowanie temu zgromadzeniu ko艣cio艂a. Jeden z donataryusz贸w Teodor Chomicz zapisa艂 plac Skopowszczyzn膮, zwany, Tomasz Siesicki, marsza艂ek wi艂komierski, ofiarowa艂 12000 z艂p. , D膮browscy nadali folwark. Nadto do fundacyi przyczynili si臋 Zemhorscy, Heykingowie, Rudominowie, Kozie艂艂owie, Cio艂kowicze, Jan Zabie艂艂o, kaszt. m艣cis艂. , i in. Pijarzy posiadali dobra Pomusze nadane w 1750 r. , Ko艅czyszki 1770 i Jodanice 1802. Utrzymywali oni szko艂y, o ile si臋 zdaje 6cio klasowe, zamienione przez komisy膮 edukacyjn膮 na podwydzia艂owe. W. by艂 miejscem sejmik贸w swojego powiatu, oraz s膮d贸w ziemskich i grodzkich. Starostwo grodowe wi艂komierskie, po艂o偶one w wwdztwie wile艅skiem, pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1569 r. by艂o uposa偶eniem sto艂uj kr贸lewskiego, nast臋pnie zamienione na sstwo, obejmowa艂o mto powiat. Wi艂komierz z przyleg艂o艣ciami. Oko艂o 1775 r. posiada艂 je Marcyan Morykoni, op艂acaj膮c ze艅 kwarty 1800 z艂p. a hyberny 1440 z艂p. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej zaradzaj膮c stratom, jakie z uronienia akt ziemskich powstawa艂y przez to, i偶 takowe do dwu miast Wi艂komierza i Onikszt na repartycye by艂y przewo偶one, zakaza艂y odbywania s膮d贸w w Oniksztach i odt膮d s膮dy grodzkie istnia艂y tylko w Wi艂komierzu. Na tym偶e sejmie przez oddzieln膮 konstytucy臋 dozwolono Marcyanowi Morykoniemu ust膮pienia tego sstwa Ignacemu Tyzenbauzowi, jakkolwiek nieletniemu, zostawuj膮c kr贸lowi moc stanowienia administratora a偶 do doj艣cia do pe艂noletno艣ci tego偶 Tyzenhauza, staro艣cica poselskiego. Na g贸rze zamkowej, w zwaliskach opustosza艂ego zamku, gdzie obecnie wzniesiono koszary, utrzymywano wie偶臋 fundowa膰 dla przest臋pc贸w. Starostami grodowemi wi艂komierskiemi byli Wigai艂 czy nie We偶gaj艂o, 1398, Kie偶gaj艂o Micha艂 1410, Semenowicz Borys 1501, Dowojnowicz Juri 1517 22, Radziwi艂艂owicz Stanis艂aw 15247, Kmita Kuncowicz 1532 47, Kmita Jan 1554, Pac Pawe艂 1576, 1595; Kiszka Miko艂aj 1631 8, Tyszkiewicz Jan Antoni h. Leliwa 1640 8, Komorowski Samuel h. Cio艂ek 1652 9, Siesicki Dowmont Micha艂 h. Kitaurus 1674, Siesicki Jan Dowmont 1707, Sapieha Jerzy h. Lis 1717, Struty艅ski Jan Micha艂 h. Sas 171732, Tyzenhauz Benedykt h. Tur 1733 66, Eperyeny Jan 1765 73, Morykoni Marcyan 1775 83, Morykoni Ignacy 1784 86, Morykoni Benedykt 1788; ostatni. Nadto wymienieni s膮 jeszcze jako starostowie Dowojnowicz Jan 1492, Giedrojc Marcin h. Poraj w XVII w. . Kiszka Janusz 1604 i Kazimierz 1623, Ko艣cia艂kowski J贸zef h. Syrokomla, Sanguszkowicz Jan 1555, Siesicki Micha艂 1621, Tyszkiewicz Jerzy 1564 i Tyzenhauz Ignacy h. Tur w XVIII w. . Po przy艂膮czeniu do Rossyi 1796 r. W. zosta艂 mtem powiat. namiestnictwa wile艅skiego, od 1797 r. mto powiat. gub. wile艅skiej a w 1842 r. gub, kowie艅skiej. W 1837 r. zosta艂 wy艂膮czony z dawnego starostwa i przeszed艂 na w艂asno艣膰 skarbu. W 1877 r. w dzie艅 jarmarku 29 czerwca prawie ca艂e miasto sp艂on臋艂o. Nazw臋 miasta 艂膮cz膮 z podaniem o jakiej艣 dziewicy mergie, kt贸ra razem z wil kami wi艂kas mieszka艂a w jaskini g贸ry Zamkowej. Inne podanie g艂osi o dziewczynie, porwanej przez wilka, kt贸r膮 mieszka艅cy odbili w lesie rosn膮cym na miejscu dzisiejszego miasta. Opisy poda艂 Tygodnik Illustrowany w 1863 r. , t. VII, str. 214 i 1864 r. , str. 271 i nast臋p. . Por贸w. te藕 Pami臋tniki Kamertona przez L. Potockiego 1869 r. . Wi艂komierski powiat, po艂o偶ony w p艂d. wsch. cz臋艣ci gub. kowie艅skiej, mi臋dzy 55 11 i 56 7 p艂n. szer. a 43 45 i 44 55 wsch. d艂ug. , przedstawia nieforemny pi臋ciok膮t i graniczy na p艂n, z pow. nowoaleksandrowskim, na wsch贸d z 艣wi臋cia艅skim i wile艅skim, na p艂d. z kowie艅skim, na zach. z kowie艅skim i poniewieskim. Powierzchnia powiatu pod艂ug wylicze艅 akademika Keppena wynosi 5143 w. kw. al. 535729 dzies. , pod艂ug pu艂k. Strjelbickiego 5185, 8 w. kw. , pod艂ug za艣 pomiar贸w wojennotopograficznyeh 5106 w. kw. Linia najwi臋kszej d艂ugo艣ci wynosi 108 w. , szeroko艣ci za艣 do 75 w. Powierzchnia zachodniej cz臋艣ci powiatu przedstawia nizka r贸wnin臋, poprzerzynan膮 gdzie niegdzie g臋stemi lasami i wynios艂emi wybrze偶ami rzek. W cz臋艣ci wschodniej przechodzi szerokie pasmo wynios艂o艣ci, od mka Kozaczyzny pow. nowoaleksandrowskim, przecinaj膮ce szos臋 kowie艅sk膮dynebursk膮 pod st. 艁aw偶edyszki. R贸wnie偶 z pow. nowoaleksandrowskiego wst臋puje niewielkie pasmo, przechodz膮ce przez p贸艂nocny zak膮tek powiatu i ko艅cz膮ce si臋 pod mkiem Kupiszki. Nadto w niekt贸rych miejscach wynios艂o艣ci towarzysz膮 wybrze偶om rzek i rzeczek. Najwy偶sze wynios艂o艣ci znajduj膮 si臋 pod wsi膮 Stwora艅ce 646, 5 st. aug. npm. , Bolniki 595, 7 i Kongiedy 562, 2 st. . Pod wzgl臋dem geognostycznym w p艂n. cz臋艣ci powiatu spotykamy wapienie formacyi dewo艅skiej np. na wybrze偶ach rz. 艢wi臋tej. W p艂d. wsch. cz臋艣ci pod艂o偶e stanowi膮 piaski i gliny formacyi eoce艅skiej dolnej trzeciorz臋dowej, 艣r贸d kt贸ryeh miejscami znajduj膮 si臋 cie艅kie warstwy lignitu i w niewielkiej ilo艣ci bursztyn. Doliny mi臋dzy wzg贸rzami i wybrze偶ami rzek zasiane s膮 g艂azami narzutowemi. Gleba w og贸le jest gliniasta, 偶yzna; zachodnie cz臋艣ci powiatu gm. Troupie, Szaty, Kupiszki, Po艂awe艅, Traszkuny, Komaje, Szyma艅ce maj膮 grunt czarnoziemny, i艂owaty, pod wzgl臋dem urodzajno艣ci mog膮cy wsp贸艂zawodniczy膰 z pow. poniewieskim i szawelskim. W og贸le grunta w pow. wi艂komierskim s膮 偶yzne opr贸cz gmin Widziszki, Nidoki, 呕mujdki, znacznie przewy偶szaj膮ce grunta pow. telszewskiego i nowoaleksandrowskiego tudzie偶 wszystkie bez wyj膮tku powiaty gub. wile艅skiej. Rzeki, zraszaj膮ce powiat, nale偶膮 do systemat贸w Niemna i rz. Aa. Z pierwszych najwa偶niejsz膮. jest rz, 艢wi臋ta, kt贸ra wyp艂yn膮wszy z b艂ot pow. nowoaleksandrowskiego, na pld. od mka Smolwy, przerzyna na dwie r贸wne prawie po艂owy pow. wi艂komierski, od p艂n. wsch. na p艂d. zach. , oblewa Uszpol, Androniszki, Onikszty, Kowarsk, Wilkomierz, i o 5 w. powy偶ej Janowa pod wsi膮 Ku艂wa wpada do Wilii. D艂uga w granicach powiatu przesz艂o 150 w. , szeroko艣膰 nieprzechodzi 13 s膮偶ni, g艂臋boko艣膰 nieznaczna, tak 偶e po wi臋kszej cz臋艣ci mo偶na j膮 przebywa膰 w br贸d. Z tego powodu mog膮 by膰 po niej sp艂awiane tylko tratwy i to g艂贸wnie podczas przyboru wiosennego. W 1862 r. probowano sp艂awia膰 po niej zbo偶e len i siemi臋 lniane na p艂askodennych barkach, unosz膮cych zaledwo 3000 pud贸w, ale pr贸by te, dla braku dostatecznej ilo艣ci wody, nieuda艂y si臋. Wylewy wiosenne s膮 znaczne, u偶y藕niaj膮 one 艂膮ki zalewne pod Kowarskiem i Wieprzami. Dorzecze rz. 艢wi臋tej zajmuje wi臋ksz膮 cz臋艣膰 powiatu. Z dop艂yw贸w jej wa偶niejsze; od lewego brzegu Wirynta al. Wierynta i Cesarka Sesarka, od prawego za艣 Szateksznia al. Jara i Pelisza. Z rzek nienale偶膮cych do systematu rz. 艢wi臋tej najwa偶niejsz膮 jest Niewia偶a, prawy dop艂yw Niemna, kt贸ra bierze pocz膮tek pod Rogowem, p艂ynie w granicach powiatu 28 w. i na tej przestrzeni nie jest jeszcze sp艂awn膮, za Troupiami wkracza w pow. poniewieski i pod Czerwonym Dworem o 6 w. od Kowna w pow. kowie艅skim ma uj艣cie. Z dop艂yw贸w Niewia偶y w powiecie jest tylko jeden wi臋kszy strumie艅 Abela, uchodz膮cy niedaleko od Kiejdan. W p艂n. zach. cz臋艣ci powiatu przep艂ywa rzka 艁awena, uchodz膮ca w pow. poniewieskim do Muszy dop艂. rz. Aa. D艂uga w granicach powiatu 47 w. , bieg ma b艂otnisty, powolny. Cz臋艣膰 wschodnia powiatu, przylegaj膮ca do pow. nowoaleksandrowskiego i gub. wile艅skiej, obfituje w jeziora do 100. S膮 one w og贸le niewielkie, kszta艂tu okr膮g艂ego. Wa偶niejsze z nich A艂owsza przy mku Sudejki do 5 w. d艂ugie, 2 1 2 w. szerokie, Rubiki, w pobli偶u Onikszt i Lelun d艂ugie 4 1 2 w. , szerokie do 3 w. , maj膮ce w obwodzie 15 w. , So艂y d艂ugie do 6 w. , szerokie zaledwie 1 2 w. , 艢wiado艣cie, Wi偶uny, 艁any. Jeziora te, jakkolwiek nie urz膮dzone racyonalnie, dostarczaj膮 przeci臋ciowo do 10000 pud贸w ryb rocznie. B艂ota zajmuj膮 do 239 w. kw. 24896 dzies. , t. j. oko艂o 5 og贸lnej przestrzeni. Zalegaj膮 one przewa偶nie w p艂d. zach. i p艂n. cz臋艣ci powiatu. Z b艂otnych obszar贸w wa偶niejsze P艂aczewo, na zach贸d od szosy mi臋dzy Kownem a Wi艂komierzem, od Dziewa艂towa do Szat, d艂ugie do 20 w. , szerokie do 5 w. ; nadmiar wody sp艂ywa przez rzk臋 Armon臋 do rz. 艢wi臋tej. Dalej po艂o偶one w gm. Pogiry i Niedrewo 3 w. d艂ugie, Purwy 6 w. d艂ugie i Strepty 3 1 2 w. d艂ugie; przy drodze z Szat do Truszkowa b艂oto Ber偶e do 9 w. d艂ugie oraz na p艂d. od Kupiszek b艂oto Szapeta maj膮ce 10 do 12 w. kw. . Nadto w okolice bagniste obfituj膮 mka Rogowo, Traszkuny, Korsakiszki i Szyma艅ce. Klimat powiatu umiarkowany, morski. 艢rednia temperatura roku wynosi 6 R. ; 艣rednia wiosny 3, lata 16, jesieni 5, zimy3. Najwy偶sze ciep艂o dochodzi w Lipcu do 26, najni偶sze w styczniu 23. Dni s艂otnych bywa 艣rednio 46 rocznie. Pomimo umiarkowanego klimatu z艂y wp艂yw na zdrowotno艣膰 mieszka艅c贸w wywieraj膮 rozleg艂e bagniska, powoduj膮ce swemi wyziewami r贸偶ne formy gor膮czek tyfoidalnych i b臋d膮ce przyczyn膮 znacznego 艣miertelno艣ci, wynosz膮cej najmniej 2, 07 dochodz膮cej w niekt贸rych latach do 3, 4 1886 r. . Powiat obfitowa艂 niegdy艣 w lasy i do dzi艣, pomimo ustawicznej trzebie偶y, przechowa艂y si臋 obszerne przestrzenie le艣ne, zw艂aszcza w cz臋艣ci zachodniej, mianowicie w gminach O艂oty, Rogowo i Subocz. Do skarbu nale偶y do 20000 dzies. lasu, przewa偶nie sosnowego, do w艂a艣cicieli za艣 wi臋kszej posiad艂o艣ci 61761 dzies. , w tej liczbie 23476 1 2 dzies. lasu budulcowego, 31518 1 2 opa艂owego; reszt臋 stanowi膮 zaro艣la. Do wi臋kszych obszar贸w nale偶膮 t. zw. puszcza Towia艅ska, po艂膮czone lasy Towia艅skie ks. Radziwi艂艂贸w 60 w艂. , lasy 艁a艅skie Montwi艂艂a i Komar贸w 170 w艂. , lasy Rogowskie Komara 280 w艂. ; puszcza Szyma艅ska 200 w艂. lasu skarbowego, 艂膮cz膮ca si臋 z lasami prywatnemi Ko艂yszki, Pomernackiego, W臋c艂awowicza; le艣nictwo Onikszty艅skie; lasy Podbereskich nad dolnym biegiem 艢wi臋tej i in. W lasach przechowa艂y si臋 do艣膰 obficie sarny, dziki, 艂osie, lisy, zaj膮ce. W g艂uchych zak膮tkach powiatu, np. 艣r贸d b艂ota Szapeta i in. , l臋gn膮 si臋 jeszcze wilki, cho膰 nie w tak wielkiej ilo艣ci jak dawniej. Z ptactwa dzikiego spotykaj膮 si臋 g艂uszce pod Rogowem, pardwy, kuropatwy, jarz膮bki, dzikie kaczki i in. Pomimo rozmaitych ogranicze艅 w polowaniu zwierzyna ubywa z ka偶dym rokiem; przyczyn膮 tego jest z jednej strony wycinanie stopniowe las贸w i osuszenie b艂ot, z drugiej strony wytrzebianie ptactwa w czasie l臋gu, zaj臋cy na wiosn臋 a grubszej zwierzyny podczas ob艂aw na wilki. Ludno艣膰 powiatu bez miasta w 1890 r. wynosi艂a 219715 os贸b 109793 m臋偶. i 109922 kob. , w tej liczbie 102 os贸b stanu duchow. , 8773 szlachty, 75 kupc贸w i obyw. honor. , 38588 mieszczan, 165913 w艂o艣cian, 6322 stanu wojskowego, 42 cudzoziemc贸w; pod艂ug wyzna艅 za艣 2123 prawos艂. , 346 jednowierc贸w, 4455 rozkolnik贸w, 181850 katol. , 308 ewang. augsb. , 17 ewang. reform. , 30595 偶yd贸w, 22 mahomet. W t. r. urodzi艂o si臋 8070 dzieci, zmar艂o 5266 os贸b, przyrost zatem ludno艣ci wynosi艂 2804 dusz. Zawarto 1613 艣lub贸w. W Wi艂komierz Wi艂komierz 1860 r. by艂o w powiecie 134543 a w 1876 r. 187761 mk. Pod wzgl臋dem etnograficznym g艂贸wn膮, mas臋 ludno艣ci stanowi膮 Litwini w艂o艣cianie. Wy艂膮cznem ich zaj臋ciem jest rolnictwo, przez pracowito艣膰 jednak i oszcz臋dno艣膰 doszli do znacznej zamo偶no艣ci, zw艂aszcza ci, kt贸rzy przed reform膮 w艂o艣cia艅sk膮 nale偶eli do skarbu gm. Uszpole, Komaje, Jurkiszki i 艢wiado艣cie. Oko艂o 5 og贸lnej przestrzeni 256511 dzies. , w tej liczbie 243724 dz. u偶ytkowej 110707 nieu偶ytk贸w jest obecnie w posiadaniu w艂o艣cian. Ilo艣膰 ta ziemi w艂o艣cia艅skiej z ka偶dym rokiem wzrasta, do czego w znacznej cz臋艣ci przyczynia si臋 ukaz z 10 grudnia 1864 r. , wzbraniaj膮cy szlachcie pochodzenia polskiego nabywa膰 posiad艂o艣ci ziemskie w kraju p艂n. zachodnim, a wy艂膮czaj膮cy od tego w艂o艣cian, w skutek czego ci ostatni kupuj膮; cz臋sto cale wi臋ksze maj膮tki szlacheckie. Okoliczno艣膰 ta wp艂yn臋艂a na podniesienie ceny ziemi w powiecie, kt贸ra w ostatnich czasach dosz艂a do niepraktykowanej wysoko艣ci, mianowicie do 2000 rs. za w艂贸k臋. Opr贸cz rolnietwa w艂o艣cianie nie zajmuj膮 si臋 偶adnym przemys艂em. Hodowla byd艂a znajduje si臋 na niskim stopniu. Koni rasy lepszej pomi臋dzy w艂o艣cianami znale藕膰 trudno, pomimo 偶e w Traszkunach urz膮dzono stajni臋 rozp艂odow膮, rz膮dow膮, w celu poprawienia rasy koni w艂o艣cia艅skich. Byd艂o r贸wnie偶 maj膮. niskich gatunk贸w. Owce hoduj膮 szare i czarne, z grub膮 we艂n膮, na ko偶uchy i tak zwane samodzia艂y grube szare sukno w艂o艣cia艅skie i Czerkasy lekka materya z farbowanej we艂ny na odzie偶 dla kobiet. Drug膮 z kolei co do liczebno艣ci cz臋艣膰 zaludnienia powiatu stanowi膮 mieszka艅cy pochodzenia polskiego. Stanowi膮 oni szlacht臋, z kt贸rej sk艂adaj膮 si臋 w艂a艣ciciele ziemscy, dzier偶awcy oraz szlachta za艣ciankowa, nieuznana przez heroldy膮; dalej chrze艣cija艅ska ludno艣膰 mieszcza艅ska i tak zwani czynszownicy, kt贸rzy w czasie reformy w艂o艣cia艅skiej nie otrzymali nadzia艂u i dla tego byt ich jest nadzwyczaj op艂akany. Zwykle chodz膮 oni po dzier偶awach lub te偶 wyrabiaj膮, grunta na po艂ow臋, t. j. za obrobienie gruntu otrzymuj膮, 1 4 krescencyi og贸lnej. W r臋ku obywateli znajduje si臋 246391 dz. 4432 pod osadami, sadami i ogrodami, 82643 roli orn. , 41584 艂膮k, 31790 pastw. , 61761 lasu, 3584 nieu偶. przynosz膮cych doch贸d i 21236 bez dochodu. Z og贸lnej liczby 1097 w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci w 1889 r. by艂o 99 nie polskiego pochodzenia 11, posiadaj膮cych 30578 1 2 dzies. ziemi, t. j. 12 w艂asno艣ci prywatnej. Eksploatacya roli w maj膮tkach obywateli jest r贸wnie pierwotn膮 jak i u w艂o艣cian. Za. wyj膮tkiem oko艂o dwudziestu folwark贸w, w kt贸rych zaprowadzono gospodarstwo p艂odozmienne, w innych prowadz膮 odwieczn膮, trzypol贸wk臋. Bo lepiej zagospodarowanych maj膮tk贸w nale偶膮 Karolin贸w al. Becze Liwen贸w, Bia艂ozoryszki Przyja艂gowskich, Rog贸wek Komar贸w, Po艂awe艅 r贸wnie偶 Komar贸w, Traszkuny Montwi艂艂贸w, Naruny W臋c艂awowicz贸w, 艁awko gol Kontowt贸w, Troupie Kerbedzi贸w, Towiany ks, Radziwi艂艂贸w, Wojtkuszki hr. Kossakowskich, Owanta Pac贸w Pomernackich. Wi臋ksza cz臋艣膰 maj膮tk贸w jest oddana w dzier偶aw臋. Dzier偶awcy, szczeg贸lniej 偶ydzi, nadzwyczajnie wyniszczaj膮 grunt przez nadmierne zasiewanie lnu i konopi, tak 偶e po czterech lub pi臋ciu latach takiego gospodarstwa, zw艂aszcza przy Mchem umierzwianiu, grunt zupe艂nie ja艂owieje. Maszyn rolniczych prawie 偶adnych nieu偶ywaj膮, wyj膮wszy po wi臋kszych maj膮tkach m艂ocar艅, poruszanych si艂膮 wo艂贸w i koni. Po wi臋kszej cz臋艣ci s膮 to ogromne deptaki drewniane. W wyj膮tkowo post臋powych gospodarstwach bywaj膮 siewniki, sieczkarnie 偶elazne i inne narz臋dzia rolnicze ulepszone. Przyczyn膮 tak smutnego po艂o偶enia maj臋tno艣ci ziemskich jest, przynajmniej jak twierdz膮, sami obywatele, nadzwyczajny brak got贸wki i utrudniony kredyt, drogo艣膰 najemnika i serwituty w艂o艣cia艅skie. Kredyt rzeczywi艣cie jest bardzo trudny i przytem drogi. U ma艂omiasteczkowych 偶yd贸w zwyczajny procent wynosi 48 rocznie. Kredyt zaci膮gany w Wile艅skim banku ziemskim z przyczyny nieakuratno艣ci obywateli a w cz臋艣ci z powodu wadliwej ustawy banku mo偶na oddawa膰 po偶yczk臋 tylko papierami banku wile艅skiego i to z tego roku, w kt贸rym po偶yczka by艂a zaci膮gni臋ta ko艅czy si臋 zwykle likwidacy膮 maj臋tno艣ci ziemskich. Jest wprawdzie jedno stowarzyszenie wzajemnego kredytu, tak zwany bank w Traszkunach, ale z niego mog膮 korzysta膰 tylko nieliczni mieszka艅cy okolic Traszkun. W og贸le stan obywatelstwa wi艂komierskiego jest obecnie bardzo op艂akany i nie ma nadziei 偶eby si臋 w pr臋dkim czasie polepszy艂. W 1889 r. zebrano w og贸le w powiecie; do 23000 czetw. pszenicy, przesz艂o 520000 偶yta, przesz艂o 175000 owsa, do 170000 j臋czmienia, do 3500 tatarki, do 50000 grochu, oko艂o 865000 kartofli i do 290000 pud贸w w艂贸kna lnianego. W t. r. by艂o w powiecie w og贸le do 44000 sztuk koni, do 98000 byd艂a rogatego, oko艂o 75000 owiec zwyczajnych, 27 rasy poprawnej, oko艂o 58000 trzody chlewnej, do 3000 k贸z i 11 os艂贸w. Ludno艣膰 miejska jest przewa偶nie 偶ydowska, chrze艣cian po miasteczkach jest ma艂o, s膮 to albo rzemie艣lnicy albo rolnicy. Roi maj膮 zwykle po 8 dziesi臋cin i bytem swoim nie r贸偶ni膮 si臋 od szlachty za艣ciankowej. 呕ydzi, podobnie jak wsz臋dzie, zajmuj膮 si臋 handlem, troch臋 rzemios艂ami, eksploatuj膮 chrze艣cian a w obecnych czasach bior膮 si臋 nawet do roli. Nakoniec osadnicy wielkoruscy starowiercy rozsiani s膮 po ca艂ym prawie powiecie, bytem swoim nie r贸偶ni膮, si臋 od w艂o艣cian, mieszkaj膮 na wieczystej dzier偶awie czynsz roczny z w艂贸ki wynosi najwy偶ej 50 rs. . Najwi臋cej tych starowierc贸w, zwanych tu bur艂akami, osiedli艂o si臋 w gm. Uszpole 123 dom贸w, 800 dusz na 1538 dzies. , Onikszty 79 dom贸w, 480 dusz na 1047 dzies. , Rogowo 57 dom贸w, 271 dusz na 753 dzies. i 呕mujdki 28 dom贸w, 168 dusz na 413 dzies. . Przemys艂 fabryczny bardzo s艂abo rozwini臋ty, ogranicza艂 sie w 1890 r. na 110 zak艂adach w tej liczbie pomieszczono i 33 m艂yn贸w wodnych, 22 drobnych garbarni, 19 garncami, 11 cegielni i t. p. , produkuj膮cych w og贸le za 376000 rs. , z czego 215000 rs. przypada na produkcy膮 gorzelni. Przemys艂em r臋kodzielniczym zajmowa艂o si臋 2040 majstr贸w, 715 robotnik贸w i 429 uczni贸w. Handel ogranicza si臋 g艂贸wnie na sprzeda偶y drzewa, zbo偶a, lnu i siemienia lnianego. Jarmarki, opr贸cz W. , odbywaj膮 si臋 w Szatach 16 do 21 maja i w Ucianach 2 lutego, 1 maja, 10 maja i 2 pa藕dziernika. W powiecie znajduje si臋 6 towarzystw zaliczkowo wk艂adowych w Dziewa艂towie, Szatach Troickie, Traszkunach, Rogowie, Kupiszkach i Uszpolu. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 5 okr臋g贸w policyjnych stan贸w, 24 gmin i 230 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuj膮cych 1821 miejscowo艣ci z 12497 dm. Mianowicie 1 okr. pol. Pogie艂o偶e obejmuje gminy Konstantyn贸w Dziewa艂t贸w, Pogiry, Siesiki, Szaty i Wieprze; 2 okr. Rogowo gminy Kupiszki, Rogowo, Subocz, Traszkuny i Wirbaliszki; 3 okr. Widziszki gminy Kowarsk, Kurkle, Towiany, Wojtkuszki i 呕mujdki; 4 okr. Uciany gminy Dobejki, Owanty, Uciany, Uszpole, Wi偶uny; 5 okr. Onikszty gminy Androniszki, O艂oty, Onikszty i Pupany. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat dzieli si臋 na 4 okr臋gi s膮d贸w pokoju 1 Wilkomierz dla jednej po艂owy miasta i 5 gmin, 2 Leoniszki dla 7 gmin, 3 w Wi艂komierzu dla drugiej polowy miasta i 5 gmin, 4 So艂y dla 7 gmin powiatu oraz 4 rewiry s臋dzi贸w 艣ledczych, z rezydency膮 1, 2 i 4go w Wi艂komierzu, 3go w Rogowie. Dalej powiat dzieli si臋 na 2 rewiry komisarzow do spraw w艂o艣cia艅skich mirowych po艣rednik贸w i 5 okr臋g贸w konskrypcyjnych. Pod wzgl臋dem obs艂ugi sanitarnej powiat dzieli si臋 na dwa okr臋gi 1go lekarz przebywa w mku Towianach szpital miejski, felczerzy w Towianach, Traszkunach ambulatoryum, Siesikach ambulatoryum. Wieprzach, Pogirach, Kurklach i Suboczu, akuszerka w Towianach; 2go w 艢wiado艣ciu, felczerzy w 艢wiado艣ciu, Wiszyntach ambulat. , Lelunach ambulat. , Androniszkach, Oniksztach, Ucianie i Uszpolu; akuszerki w 艢wiado艣ciu i Lelunach. Opr贸cz tego w powiecie by艂o w 1891 r. 9 lekarzy wolnopraktykuj膮cych. Apteki normalne znajduj膮 si臋 w Ucianach, Oniksztach. Szatach, Kupiszkach; wiejskie w Traszkunach, Rogowie, 艢wiado艣ciu i Uszpolu. W drogi komunikacyjne powiat niezbyt obfituje. P贸艂nocny zak膮tek przerzyna na przestrzeni 50 w, odnoga Ka艂kunyRadziwiliszki dr. 偶el. lipawsko rome艅skiej, ze stacyami Subocz i S艂awianiniszki. W po艂udniowej cz臋艣ci przechodzi szosa kowie艅skodyneburska na przestrzeni 106 w. , ze stacyami Pogie艂o偶e, Wi艂komierz, Staszkuniszki, 艁aw偶edyszki i Uciana. Trakt ten, niegdy艣 bardzo ruchliwy, straci艂 zupe艂nie swe znaczenie od czasu przeprowadzenia dr 偶el. warszawskope tersburskiej i lipawskorome艅skiej. R贸wnie偶 upad艂 dawny trakt pocztowy z Poniewie藕a do Wilna przez Wi艂komierz, ze stacyami Rogowo, Towiany, Wi艂komierz, Malinka i Szcz臋艣liwa. Wa偶niejsze znaczenie maj膮 drogi podjazdowe do stacyi dr贸g 偶el. G艂贸wniejsze z nich s膮 wychodz膮ce z Onikszt do Poniewie偶a, Suboczu, S艂awianiszek i Poniemu艅ka oraz do Wi艂komierza na Kowarsk i 艢wi臋torzecz. St. poczt. s膮 w Kupiszkach, 艁aw偶edyszkach, Oniksztach, Pogie艂o偶u. Rogowie, Szatach, Traszkunach, Ucianie i Wi艂komierzu; st. telegr. w Kupiszkach, Oniksztach, Rogowie, Ucianie i Wi艂komierzu. Pod wzgl臋dem o艣wiaty ludowej, opr贸cz ni偶szych szk贸l w Wi艂komierzu, w powiecie znajduje si臋 23 szk贸l ludowych og贸lnych i 4 dla dziewcz膮t, do kt贸rych w 1890 r. ucz臋szcza艂o 1144 ch艂opc贸w i 109 dziewcz膮t. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym prawos艂awni nale偶膮 do dekanatu b艂agoczynia wi艂komierskiego eparchii litewskiej, rozci膮gaj膮cego si臋 na pow. wi艂komierski i poniewieski, i obejmuj膮cego 6 parafii Wi艂komierz, Onikszty, Rogowo, Poniewie偶, Birze i Karoliszki jednowierc贸w. W og贸le w powiecie, wraz z monasterem w Surdegach, jest 7 cerkwi prawos艂. , 1 jednowierc贸w i kaplica. Starowierzy maj膮 1 dom modlitwy. Rz. katolicy nale偶膮 do dwu dekanat贸w dyecezyi 偶mujdzkiej wi艂komierskiego i ucia艅skiego, maj膮cych 31 parafii, 43 ko艣cio艂y i 32 kaplic. Dekanat wi艂komierski obejmuje 17 parafii Wi艂komierz filie Towiany i Szo艂kow, kaplica w Wi艂komierzu, Kowarsk kapl. Ferdynandowo, Pobojsk filie Wojtkuszki i Chrzczeniszki, kaplice Pobojsk, Antokol i Dowmontyszki, Subocz filia Korsakiszki, kaplice Subocz, Surdegi, Bigajle, Po艂awki, Strzeczna, 呕yliszki, Ty艂tago艂a, Pelisze al. Popile, Siesiki filia Ponatery, kaplica Siesiki, Szaty kaplica Szaty, Pogiry kaplice Pogiry i Kietraki, Dziewa艂t贸w kaplica tam偶e, UpnikiWieprze filia Upniki, kaplica 艢li偶e, Nidoki kaplica w miejscu, 呕mujdki filia Pozelwa, Rog贸w filia Rog贸wek, kaplice dwie w Rogowie i w Bog贸wku, Buka艅ce, Troupie filia Szy艂y, kaplice Troupie i Leoniszki, Wodakle kaplica w miejscu, Traszkuny kaplica w miejscu i Widziszki. Dekanat ucia艅ski w granicach pow. wi艂komierskiego obejmuje 14 parafii Uciany filia Suginty, kapl. Jassany i Syrutany, Kupiszki filie Szyma艅ce, Alojz贸w, Po艂awenek, kaplice Kupiszki i Krejwenie, Onikszty filia Androniszki, orator. Burbiszki, kaplice Onikszty i Pelisze, 艢wiado艣cie dwie kapl. w 艢wiado艣ciu i jedna w O艂otach, Uszpol, Owanta filia Skiemiany, kapl Bu Wi艂komierz Wi艂ko艅gowie 偶ale, Wi偶uny kapl. Jora艅ce, Leluny filia Pokolnie, Sudejki, Bolniki, Kurkle dwie kaplice w Kurklach i jedno w Powiry艅cach, Wieszynty kaplica Jurgiszki, Dobejki kaplica w miejscu, Po艂awe艅 filia Nowy Dw贸r al. Gie艂a偶e. Kalwini maja zb贸r w Dziewa艂towie, 偶ydzi 8 synagog i 69 dom贸w modlitwy. Herb powiatu przedstawia tarcz臋 na dwie po艂owy przedzielona, w g贸rnej po艂owie maj膮c膮 herb gubernii, w dolnej za艣 w polu r贸偶owem trzy wi膮zki lnu, u艂o偶one w kszta艂 cie gwiazdy. Marsza艂kami pow. wi艂komierskie go za czas贸w Rzpltej byli Rajecki Aleksander h. 艁ab臋d藕 1601 1626, Jerzykowicz Jerzy Moniwid 1640 48, Mierzy艅ski z Mierzna Jan 1653 8, Rajecki Jerzy Zygmunt Dunin h. 艁ab臋d藕 1669, Pac Jan Bonifacy h. Gozdawa 1678, Siesicki Melchior h. Kitaurus al. Bawo艂 oko艂o 1692, D膮browski Marcyan h. Junosza 1718 33, Siesicki Tomasz oko艂o 1730, Piet kiewicz Hieronim h. Tr膮by 1765 83, Ko艣cia艂kowski Miko艂aj h. Syrokomla 1775 80, Ko艣cia艂kowski Ignacy 1782 99. Nadto wy mienieni s膮 Siesicki Kazimierz i Mateusz. Mar sza艂kami szlachty po rozbiorze byli Kuszelewski J贸zef 1800, Bolcewicz J贸zef 1805 7, Fr膮ckiewicz Wincenty h. Brodzie 1809, Ko 艣cia艂kowski Miko艂aj h. Syrokomla 1812 17, 呕agiel Adam ks. h. Tr膮by 1820, Weisenhoff Franciszek h. 艁ab臋d藕 1822, Pietkiewicz Bene dykt h. Tr膮by 1825, Jawgie艂艂 h. 艁ab臋d藕 1858, Ko艅cza Medard h. Ogo艅czyk 1858, Komar Konstanty h. w艂asny 1876. Nadto jako marsza艂kowie wymienieni s膮 Bystram Karol h. Tarnawa, Erdman, Komorowski Franciszek h. Cio艂ek, Kosko Onufry i Siesicki Feliks h. Kitau rus. Za podstaw臋 opisu pow. wi艂komierskiego s艂u偶y艂y notaty udzielone przez p. J贸zefa Narkiewicza, obywatela miejscowego, i opis powiatu przez K. Hukowskiego, sekretarza komitetu Sta tyst. kowie艅skiego Kowno, 1890 r. , jako odbi tka z Pamiat. kni偶ki na 1891 r. . J. Krz. Wi艂komu偶e, za艣c. szl. nad strug膮 t. nazwy, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Wi艂ko艅gowie, w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Poniewie藕a. Wi艂konostry, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, odl. 40 w. od Sejn, ma 19 dm. , 137 mk. , 712 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Lejpuny. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 41 mk. Wi艂kopedzie, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 26 w. , ma 22 dm. , 225 mk. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 98 mk. Wi艂koroj艣cie 1. al. Wi艂kuroj艣cie, za艣c. nad Niemnem, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 2 w. , okr. wiejski Padziuny, o 24 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol. , 7 偶yd贸w w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Giejany. 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 3 dm. , 39 mk. katol. Wi艂kos艂ostis, w spisie z 1865 r. Wi艂koslastin, za艣c. nad rzk膮 艁okais, pow. wile艅ski w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 14 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej hr. Wittgentsteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe, Baranowo, o 63 w. od Wilna, 2 dm. , 26 mk. katol. 11 dusz rewiz. . Wi艂koszniec jezioro, w pow. trockim. Wi艂koto艅ce al. Wo艂kota艅ce, w艣 i przys. , pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Kowarsk, o 21 i 22 w. od Wi艂komierza. Dawniej w艂asno艣膰 Skirmunt贸w. Wi艂kowawka, ob. Wi艂ko艂贸wka. Wilkowyja, ob, Wilkowyja. Wi艂kowyszki, ob. Wy艂kowyszki. Wi艂kunkinie, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Telsz. Wi艂kupie 1. w艣, pow. suwalski, gm. i par. Wi偶ajny, odl. od Suwa艂k 36 w. , ma 17 dm. , 89 mk. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 33 mk. , par. Jeleniewo. W. wchodzi艂y w sk艂ad majoratu rz膮d. Kadary szki. 2. W. , w艣 i folw. , pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wy艂kowyszek 15 w. , maj膮 4 dm. , 17 mk. , 34 mr. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Poro偶niewo. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 140 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1870 z folw. W. i Leopoldowo, rozl. mr. 790 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 353, Iak mr. 88, wody mr. 2, lasu mr. 25, nieu偶, mr. 13; bud. murow. 8, drew. 11; p艂odozm. 9pol. ; folw. Leopoldowo gr. orn. i ogr. mr. 259, 艂膮k mr. 43, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 5, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 3, mr. 38. 3. W. , w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm Zy ple, par. 艁uksze, odl. od W艂adys艂awowa 30 w. , ma 10 dm. , 81 mk. Br. Ch. Wi艂kupompie, w艣, pow. rossie艅ski, gm. i par. Szweksznie, o 124 w. od Rossie艅. Wi艂kuroj艣cie, ob. Wi艂koroj艣cie. Wi艂nany, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wi艂nokiszki al. Antokalnie, w艣 w艂o艣c. nad jez. Ejsiata, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 33 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 37 mk. katol. Wi艂nokura, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, o 81 w. od Nowoaleksandrowska. Wi艂noszyszki, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 25 w. od Szawel. Wi艂on, uroczysko, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. 呕yrowicze, o 15 w. od S艂onima. Wi艂owaczka, folw. , pow. bia艂ostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gr贸dek, nale偶y do d贸br Wali艂y Ottona Emila Jonasa. Wi艂o偶e艅ce, okolica szlach. nad rz. Dzitw膮, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 36 w. od Wasiliszek, 4 dm. , 38 mk. kat. A. T. Wi艂sznie, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. 艁ukniki, o 51 w. od Szawel. Wi艂traki, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Le艣nictwo, par. W艂adys艂aw贸w odl. 15 w, , ma Wi艂komu偶e Wi艂traki Wi艂sznie Wi艂o偶e艅ce Wi艂owaczka Wi艂on Wi艂noszyszki Wi艂nokura Wi艂nokiszki Wi艂nany Wi艂kuroj艣cie Wi艂kupompie Wi艂kupie Wi艂kunkinie Wi艂kowyszki Wi艂kowawka Wi艂koto艅ce Wi艂koszniec Wi艂kos艂ostis Wi艂koroj艣cie Wi艂kopedzie Wi艂konostry Wi艂komu偶e Wincencin Wincenta Wi艂u艅ce Wi艂unajce Wi艂ujnie Wi艂ugirce Wi艂ucie Wi艂ucewicze Wi艂ucewicze 18 dm. , 198 mk. W r. 1827 w艣 rz膮d. Wy艂troki mia艂a 16 dm. , 99 mk. Wi艂ucewicze, za艣c, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 5 w. , okr. wiejski Piotrowszczyzna, o 48 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gr. pow. mi艅skiego, ma 3 dm. , 18 mk. katol. Wi艂ucie 1. os. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. O艂oty, o 75 od Wi艂komierza. 2. W. , w艣, tam偶e, o 92 w. od Wi艂komierza. Wi艂ugirce, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 46 w. od Wi艂komierza. Wi艂ujnie, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. O艂oty, par. Skopiszki, o 95 w. od Wi艂komierza. Ko艂odzi艅scy maj膮, tu 145 dzies. 125 lasu, 5 nieu偶. , Wiszniewscy 90 dzies. Poprzednio w艂asno艣膰 Rapackich. Wi艂unajce, w艣 skarb. nad pot. U偶balis, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Ligumy, o 29 w. od Szawel, 15 dm. , 195 mk. , szko艂a. W艂o艣c. Waluszys ma tu 31 dzies. 2 nieu偶. . Wi艂u艅ce 1. w艣 nad jez. Kowalskiem, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Domejkowo, o 47 w. od Trok, 23 dm. , 25 mk. prawos艁, 223 kat. , 2 ewang. i 7 偶yd贸w w 1865 r. 92 dusz rewiz. ; kaplica prawos艂. murowana, szko艂a. Nale偶y do d贸br P艂ytniki, dawniej Wawrzeckich, nast臋pnie Orwid贸w. Tadeusz Orwid, 艂owczy 偶mujdzki, fundowa艂 tu cerkiewk臋, w kt贸rej by艂y groby rodziny. 2. W. , w艣, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski W艂adys艂aw贸w, 10 dusz rewiz. Wi艂uniszki 1. w艣 w艂o艣c. nad potokiem Bra偶o艂ka, mi臋dzy jeziorami Baka, Dekis i Siemiut, przy linii dr. 偶el. warsz. petersburskiej, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 6 w. , okr. wiejski Drozd贸wka, o 9 w. od Trok, 12 dm. , 79 mk. katol. w 1865 r. 75 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br skarbowych Mejryszki. W 1766 r. wchodzi艂a w sk艂ad sstwa miciu艅skiego al. miczu艅skiego. 2. W. , dwa folw. nad rzek膮 Bra偶k膮 Bra偶o艂k膮, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 8 i 9 w. od Trok. Jeden z nich ma 1 dm. , 4 mk. katol. , drugi za艣 1 dm. i 15 mk. t. wyz. W 1850 folw. W. nale偶a艂 do Zaj膮czkowskich i mia艂 211 dzies. rozleg艂. Wi艂utyszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz. Prokopowiczowie maj膮 80 dzies. 15 lasu, 10 nieu偶. . Wi艂y 1. uroczysko, w pow. bobrujskim, w gm. Horki, nale偶y do domin. Melitonowo, So艂 tan贸w. 2. W. , w艣, przy uj艣ciu rz. 艢wiadzicy do Essy, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Wo艂o sewicze, ma 2 osady; miejscowo艣膰 obfita w 艂膮ki. 3. W. , karczma, w pow. nowogr贸dzkim, przy dr. ze wsi Smolenniki do Woro艅czy, w gm. Cy ryn. 4. W. , uroczysko osiad艂e, pow. pi艅ski, w 4 okr. po艂. 艂ohiszy艅skim, gm. Porzecze, o 26 w. od Pi艅ska. 5. W. , dw贸r, pow. lepelski, 346 dzies. w 2 cz臋艣ciach. A. Jel. Wi艂y 1. w艣, pow. zas艂awski, gm. Chorowiec, par. praw. Majdan 艁abu艅ski o 4 w. . 2. W. , ob. Wid艂y. Wimajew, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim. Wimaki al. Cotowo, folw. , pow. sie艅ski, dziedzictwo Woropaj贸w, 274 dzies. 43 roli, 20 艂膮k, 151 lasu; karczma. Wimbory, okolicy i za艣c, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 28 w. od Kowna. Maj膮 tu cz臋艣ci Franckiewiczowie 49 dzies. 9 1 2 lasu, 5 1 2 nieu偶. , Ta艂montowie 35 dzies. 3 艂asu, Wimhorowie 262 dzies. 44 lasu, 46 nieu偶. . Wimby, za艣c, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 70 w. od Poniewie藕a. Wimsdorf niem. , ob. Kurkocin. Wimuzow, ob. Wymusz贸wka. Wim偶e, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Fodubis, w艂asno艣膰 Proszkowskich, ma 151 dzies. 7 nieu偶. . Winagiszki, futor, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , 1 dm. , 3 mk. 偶yd贸w. A. T. Winarka, Winiarka al. Krywarka, Krywianka, rzeczka, w pow. skwirskim, prawy dop艂yw Irpienia, p艂ynie pod wsi膮 Krzywe. Winar贸wka 1. jar nad wybrze偶em Dniepru, w Kaniowie, ob. t. III, 818. 2. W. , pow. taraszcza艅ski, ob. Wojnar贸wka. Winary, ob. Winiary. Winaska, g贸ra, wzn. 526 mt. , nad kotlin膮 zdroj贸w min. w Iwoniczu. Ze strony p艂nzach. okryta z tej strony wielkim lasem szpilkowym, pod 39 26 wsch. d艂. , 49 34 p艂d. sz. Karta woj. , 7, XXV. Wincemierzyce, pow. grotkowski, ob. Winzenberg. Wincencin, w艣, pow. w艂odawski, gm. Wola Wereszczy艅ska, par. Wereszczyn, 23 dm. , 151 mk. , 481 mr. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 85 mk. , par. Andrzej贸w, Wincenta Wyci臋ta, rzeczka, ob. Ja艅sbork t. III, 439 i 艁abna. W akcie z 1343 wymieniona jako stanowi膮ca cz臋艣膰 granicy mi臋dzy Mazowszem a posiad艂o艣ciami krzy偶ackiemi Dok. Ulanow. , 311, 26. Wincenta, w艂a艣ciwie Wyci臋ta, w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. kolne艅ski, gm. Czerwone, par. Lachowo. Le偶y przy uj艣ciu rzeczki Wincenty do Fisi, nad sam膮 granic膮 prusk膮, odl. 9 w. od Kolna a 37 w. od 艁om偶y. Cz臋艣ciowi w艂a艣ciciele maj膮 196 mr. 111 roli ornej, a w艂o艣cianie, dawni pa艅szczyzniani, maj膮 205 mr. 144 mr. roli. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 121 mk. Komora celna przy drodze bitej prowadz膮cej z 艁om偶y na Kolno do Ja艅sborka w Prusach. W 1876 r. wyw贸z mia艂 warto艣膰 130192 rs. , przyw贸z 162736 rs. W r. 1879 pobrano c艂a 18035 rub. met. , 5737 rub. kred. Vincenthorst, kol. , w pow. babimoskim, ob. Mochy 1. Wincemierzyce Winaska Winary Winar贸wka Winiarka Krywarka Krywian Winagiszki Wim偶e Wimuzow Wimsdorf Wimby Wimbory Wimaki Wimajew Wi艂y Wi艂utyszki Wi艂uniszki Wincent贸w Wincent贸wek Wincent贸wka Wincentowo Wincent贸w 1. folw. , pow. warszawski, gm. i par. Niepor臋t. 2. W. , os. w艂o艣c, pow. radzymi艅ski, gm. i par. Radzymin odl. 12 w. , ma 38 mk. , 189 mr. 94 roli, 41 Iak, 26 lasu i 24 pastw. . 3. W. , w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Czersk, ma 221 mk. , 643 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Czaplin. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 69 mk. 4. W. , w艣, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, ma 233 mk. , 190 mr. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 81 mk. 5. W. , kol, pow. laski, gm. Ba艂ucz, par. Borszewice, od 艁asku odl. 35 w. , ma 14 dm. , 134 mk. , 206 mr. 6. W. , folw. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Rusiecka, par. Wola Wi臋zowa, odl. 35 w. od 艁asku. Folw. ten, oddzielony w r. 1887 do d贸br Wola Wi臋zowa, rozl. mr. 551 gr. orn. i ogr. mr. 412, 艂膮k mr. 10, pastw. mr. 69, przestrzenie sporne mr. 33, nieu偶yt. mr. 26; bud. murow. 2, drew. 8. 7. W. , kol. , pow. laski, gm. Chociw, par. Widawa, ma 19 dm. , 74 mk. , 85 mr. wlo艣c; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. dwor. 8. W. , 艂aki nad rz. Wart膮, pow. sieradzki, gm. i par. Char艂upia Ma艂a, odl. od Sieradza 4 w. Obszaru 艂膮k 103 mr. , pastw. 31 mr. , wody 11 mr. , nieu偶. 1 mr. 9. W. , os. nad rz. Pilic膮, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl. od Radomia 39 w. , ma 1 dm. , 9 mk. , 30 mr. dwor. 10 W. , al. Wicent贸w, w艣, pow. radomski, gm. Wielog贸ra, par. Radom odl. 14 w. , ma 46 dm. , 340 mk. , 60 os, 640 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Klwatka Szlachecka. 11. W. , Nowy i Stary, dwie wsi, pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha, odl. od Radomia 19 w. W. Nowy ma 6 dm. , 39 mk. , 96 mr. ; W. Stary 5 dm. , 56 mk. , 160 mr. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 39 mk. Por. Czarna 6 t. I, 736 13. W. , pow. kozienicki, gm. i par. Tcz贸w, odl. od Kozienic 32 w. , ma 19 dm. , 102 mk. , 320 mr. 14. W. al. Ga艂gan贸w, w艣, pow. i艂偶ecki, gm. i par. Rzeczni贸w, odl. od U偶y 14 w. , 9 dm. , 99 mk. , 5 mr. dwor. , 168 mr. w艂o艣c. 15. W. , pow. opoczy艅ski, ob. Wincentyn贸w. 16. W. , Ma艂achowskich, w艣, pow. konecki, gm. i par. Ko艅skie odl. 4 w. , ma 5 dm. , 23 mk. , 72 mr. w艂o艣c, 1 mr. dwor. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ko艅skie 17. W. , Grabkowskich, w艣, pow. konecki, gm. i par. Ko艅skie odl. 4 w. , ma 11 dm. , 67 mk. , 119 mr. dwor. , 15 mr. w艂o艣c W 1827 r. by艂o 4 dm. , 24 mk. 18. W. , folw. , pow. sandomierski, gm, i par. Obraz贸w, odl. od Sandomierza 13 w. , ma 1 dm. , 149 mr. Nale偶y do d贸br 艢wi臋cica. 19. W. , folw. , pow. kielecki, gm. i par. Piekosz贸w, odl. 17 w. od Kielc. Folw. ten, oddzielony w r. 1885 od d贸br Rykoszyn, rozl. mr. 563 gr. orn i ogr. mr. 189, 艂膮k mr. 53, pastw. mr. 59, lasu mr. 242, odpadki mr. 6, nieu偶. mr. 14; bud. murow, 2, drew. 5; las nieurz膮dzony, pok艂ady kamienia wapiennego, piaskowego i torfu. 20. W. , przysio艂ek 呕elis艂awic, w pow. w艂oszczowskim. 21. W. , folw. , pow. lubartowski, gm. 艁uck, par. Lubart贸w, le偶y w pobli偶u Lubartowa o 3 w. , przy trakcie do Kocka. Utworzony r. 1870 na obszarze d贸br Lubart贸w. Przy ich wyprzeda偶y przez bank polski nabyty w r. 1882 za rs. 88355. Poprzednio jeszcze obszar ten nale偶a艂 do d贸br Szczekark贸w. W r. 1876 mia艂 obszaru 1577 mr. 711 mr. roli, 230 艂ak, 190 pastw. , 281 lasu, 110 zaro艣li, 55 nieu偶. ; bud. drew. 12. Po r. 1882 rozkolonizowany zosta艂. Osiedli tu Niemcy. 22. W. , Majdan, w艣, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Krasnystaw, ma 18 os. , 175 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krupe. Br. Ch. Wincent贸w, kolonia, pow. w艂odzimierski, gm. Kisielin o 9 w. . Wincent贸wek, folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bychawa. Wincent贸wka, folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze. Wincent贸wka 1. w艣, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. i par, prawos艂. Lipowiec o 5 w. , ma 247 mk. , 190 dzies. ziemi w艂o艣c, 210 dwor. W epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian nale偶a艂a do Wincentego Sadowskiego. 2. W. , w艣 nad rzka Tarnaw膮. , pow. uszycki, okr. pol. , gm. , sad, parafia i st. poczt. Dunajowce o 6 w. , odl. o 30 w. od Uszycy, przy drodze z Ostoi do Anton贸wki, ma 42 dm. , 242 mk. Nale偶y do klucza dunajowieckiego. Por贸w. Muszkuty艅ce, 3. W. , w艣 nad rzek膮, Horochowatk膮, pow. wasylkowski, w pobli偶u granicy pow. kijowskiego, w 3 okr. pol. , gm. Wincent贸wka, o 50 w. od Wasylkowa a 45 od Bia艂ejcerkwi, ma 3316 mk. W 1790 r. by艂o 140 dm. i 1215 mk. ; 1863 r. 2456 mk. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮, i uposa偶on膮. 78 dzies. Poprzednia cerkiew fundowan膮, by艂a w 1752 r. przez ks. Stanis艂awa Wincentego Jab艂onowskiego. W艣 nale偶y do klucza bia艂ocerkiewskiego d贸br hr. Branickich. Do par. prawos艂, nale偶y w艣 Leszczynka o 7 w. . Gmina sk艂ada si臋 z 9 okr臋g贸w starostw wiejskich, obejmuje 9 miejscowo艣ci, maj膮ce 1421 dm. , 14109 mk. , 22606 dzies. ziemi 11779 w艂o艣c, 7256 dwor. , 260 cerkiewnej i 3311 nale偶膮cej do apana偶y. J. Krz. Dr. M. Wincent贸wka, pow. brzozowski, ob. Temesz贸w. Wincentowo 1. al. Stary B贸r, w艣 i folw. , pow. nieszawski, gm. Byto艅, par. Witowo, odl. 49 w. od Nieszawy, le偶y na wyspie 艣r贸d jez. Orle, ma 35 mk. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 26 mk. , par. Chalno. Folw. W. , oddzielony w r. 1880 od d贸br P艣cinno, rozl. mr. 373 gr. orn. i ogr. mr. 297, 艂膮k mr. 21, lasu mr. 1, wody mr. 48, nieu偶. mr. 6; bud. murow. 5, drew. 10, wody stanowi膮, jezioro. 2. W. , w艣, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Koneck, w pow. nieszawskim, mia艂a os. 12, mr. 16. 3. W. , w艣, pow. gosty艅ski, gm. 艁膮ck, par. Dobrzyk贸w, ewang. Gombin, ma 29 os. , 250 mk. , 470 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ciechomice. 4. W. , w艣, pow. kolski, gm. i par, Wincent贸w Winciszki Wincuki Winc艂awiszki Wincipole Wincentyszki Wincentyn贸w Wincenty Wincentowo Brudzew, odl. od Ko艂a 16 w. , ma 3 dm. , 48 mk. 5. W. , al. Galewo, w艣 i folw. nad rzeczk膮 b. n. , pow. kolski, gm. i par. Brudzew, odl. od Kola 18 w. , ma 4 dm. , 35 mk. Dobra W. , kt贸re da wniej wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Wola Brzostowa, sk艂ada艂y sie w r. 1888 z folw. W. , Bratuszyn, os. m艂yn. Dzierz膮zna, rozl. mr. 1504 fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 732, 艂膮k mr. 64, pastw. mr. 26, lasu mr. 235, nieu偶. mr. 22; bud. murow. 9, drew. 13, las nieurz膮dzony; folw. Bratuszyn gr. orn. i ogr. mr. 372, 艂膮k mr. 28, pastw mr. 12, nieu偶. mr. 13; bud. murow. 4, drew. 4, pok艂ady torfu i wiatrak. W艣 W. os. 9, mr. 9; w艣 Galewo os. 11, mr. 67; w艣 J贸zefowo os. 21, mr. 322; w艣 Kalinowo os. 46, mr. 638; w艣 Huta J贸zef贸w os. 20, mr. 45; w艣 Bratuszyn os. 6, mr. 31. 5. W. , pow. pu艂tuski, gm. Obrytte, par. Lubiel. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 145 mk. 6. W. , os. , pow. ma ryampolski, gm. Michaliszki, par. P艂utyszki, odl. od Maryampola 25 w. , ma 1 dm. , 6 mk. 7. W. , ob. Wincent贸w. Br. Ch. Wincentowo 1. folw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. G艂臋bokie, okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina, Wincentowo, o 79 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 1 dm. , 23 mk. Kaplica katol. par. G艂臋bokie. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Demide艅ki, 艁aplino, Nowosio艂ki, Ram偶yno, Sakowicze, Samkowszczyzna Sajkowszczyzna, Soroki, Wereteje Wierecieje, w og贸艂e w 1865 r. 268 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂asz. 2. W. , w艣 pryw. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 88 mk. By艂a tu kaplica katol. drewniana. 3. W. , za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski 艁yntupy o 2 w. , 2 dm. , 34 mk. katol. pod艂ug spisu z 1865 r. 3 dusze rewiz. . 4. W. , pow. 艣wi臋cia艅ski, ob. Polana 8. 5. W. al. Budrewicze, folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, o 42 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 7 mk. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Budrewicz贸w. 6. W. , Wikentiewo, za艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Buds艂aw o 5 w. , okr. wiejski i dobra Kozie艂艂贸w, Komarowo, o 45 w. od Wilejki, 2 dm. , 17 mk. katol. w 1865 r. wykazany jako w艣, maj膮ca 17 dusz rewiz. . 7. W. , folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, okr. wiejski Wincentowo, o 87 w. od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. katol. ; w艂asno艣膰 dawniej ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Koz艂y, Litowce, Szendzieliszki i Wo艂odyki, oraz za艣c. Pobidziniszcze, w og贸le w 1865 r. 55 dusz. rewiz. 8. W. al. Andryja艅ki Wincentowo, dobra, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 24 w. od Bielska, w艂asno艣膰 Markowskich, 180 dzies. 36 艂膮k i pastw. , 30 lasu, 1 nieu偶. . 9. W. , okolica, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija, o 55 w. od Kowna. Maj膮 tu Boguszowie 20 dzies. , Kobieccy 3 dzies. , Szukiewiczowie w W. i Romanach 150 dzies. oraz w W. i Bakach 30 dzies. 10. W. , dw贸r, tam偶e, w 2 okr. pdl. , o 78 w. od Kowna. 11. W. , dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. 呕orany, o 37 w. od Telsz, w艂asno艣膰 Minich贸w, maj膮 617 dzies. 114 lasu, 28 nieu偶. . 12. W. , dwor, pow. dyneburski, w艂asno艣膰 Zaleskich, 503 dzies. J. Krz. Wincentowo 1. ob. Wiesenthal, kol. , pow. wschowski, okr. komis. W艂oszakowice Lusch witz, st. poczt. Bargen Zbarzewo. 2. W. , folw. , pow. 偶ni艅ski, okr. komis. w Janowcu, s膮d w W膮gr贸wcu, paraf. , szko艂a kat. i poczta w 呕ernikach, 1 dm. , 19 mk. katol. Powsta艂 w nowszych czasach. 3. W. , folw. , w pow. 艣redzkim jaro ci艅skim, s膮d w Szremie, okr. komis. i poczta w Jaraczewie, paraf. w Wr膮czynie. 4. W. , kol. , w pow. 艣redzkim, s膮d i okr. komis. w Pobiedzi skach, poczta w Swarz臋dzu. 5. W. , folw. na p艂d. Ostroroga, pow. szamotulski, nale偶a艂 do d贸br Ottorowa, ks. saskoaltenburskiego. Parafia Ottorowo. W. 艁. Wincenty, w艣, pow. lepelski, ob. Niesin. Wincentyn贸w, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Kuniczki, par. Kunice, odl. od Opoczna 13 w. , ma 23 dm. , 170 mk. , 443 mr. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Kamie艅 Wielki. Wincentyszki, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Rauda艅, par. Kalwarya odl. 7 w. , ma 8 dm. , 38 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad majoratu rz膮d. Kalwarya lit. B. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 27 mk. Wincentyszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 50 w. od Wi艂komierza. Wincipole 1. dobra szlach. , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, w艂asno艣膰 Krzyckich, w zesz艂ym wieku Wierzbowicz贸w, wraz z Trudami ob. , maj膮 307 dzies. ziemi upraw. 2. W. , Nowe, za艣c. szl. , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. Stare, za艣c, tam偶e, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. t. wyzn. Winciszki, w艣 nad potok. Jodunis, pow. 艣wi臋cia艅ski, na p艂d. od st. Duda dr. 藕el. warsz. petersburskiej, w 2 okr. pol. , o 29 w. od 艢wi臋cian, 9 dm. , 63 mk. 52 katol. , 11 偶yd贸w. Winc艂awiszki 1. za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Chrystynicz贸w, 艁abonary o 4 w. , 2 dusze rewiz. 2. W. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, 37 dusz rewiz. Wincuki, w艣 w艂o艣c i za艣c, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Siedlisko, okr. wiejski Paszele, o 44 w. od Oszmiany a 8 w. od Dziewieniszek, 15 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 84 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Gieranony. Wi艅cze 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, 2 dm. , 27 mk. katol. 2. W. , 2 folw. i osada, pow. kobry艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Osowce Wincentowo Osowiec, o 64 w. od Kobrynia. Jeden z folw. nale偶y do Korczyn贸w i ma 147 dzies. 45 艂膮k i pastw. , 18 lasu, 10 nieu偶. ; drugi, Danowskich, ma 120 dzies. 16 艂膮k i pastw. , 37 lasu, 15 nieu偶. ; osada 27 1 2 dzies. 2 lasu, 3 1 2 nieu偶. , w艂asno艣膰 Dani艂owa. Niegdy艣 dobra hibernowe w pow. pi艅skim, by艂y 1764 r. w posiadaniu Lu dwika Orzeszko, stolnika pi艅skiego. Z powodu nieporozumie艅 z s膮siadami by艂a wyznaczona ko misya do uregulowania granic, pod przewodni ctwem Stefana 艢lizienia, podkomorzego S艂onim skiego ob. Vol. Leg. , VII, str. 419. 3. W. , osada, tam偶e, gm. Brohiczyn, nale偶y do wsi Pi hasy. 4. W. , dw贸r, tam偶e, w艂asno艣膰 Jaroszew skich, 80 dzies. 25 艂膮k i pastw. , 8 lasu, 9 nieu偶. . J. Krz. Windak, niem. Windack, folw. do G艂uchowa, pow. che艂mi艅ski, st. poczt. Che艂m偶a. W 1885 r. 3 dm. , 49 mk. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pi sze Windak, villa nobilitaris possessionis haereditariae Gnosi G艂uchowski. Dnus obligatorius Gnus Lucas Elzanowski. Curia nihil pendit, cum debeat str. 7. K艣. Fr. Windapol, folw. szl. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Trok, 1 dm. , 19 mk. katol. Windau, rzeka, ob. Wenta. Windau 1. mto, ob. Windawa. 2. W. , folw. d贸br pryw. Regen, w okr. i pow. hazenpockim, par. alszwangska. Windaushof Gross i Klein, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. ambote艅ska Kurlandya. Pomi臋dzy W. a Nigranden znajduj膮, si臋 pok艂ady w臋gla brunatnego ob. t. IV, 897. Windawa, rzeka, ob. Wenta. Windawa, niem. Windau, 艂otew. Wente, mto powiatowe i portowe, w okr臋gu goldyngskim Kurlandya, le偶y pod 57 24 p艂n. szer. a 39 12 wsch. d艂ug. , o 174 w. na p艂n. zach. od Mitawy, na lew. brz. rz. Wenty Windawy, przy uj艣ciu jej do Ba艂tyku, w okolicy pokrytej lotnemi piaskami. W 1888 r. mia艂o 6609 mk. W 1813 r. by艂o tu 176 dm. 37 murow. , 33 ulic, 1049 mk. ; w 1860 r. 38 ulic, 278 dm. 8 murow. , 51 sklep贸w, cerkiew, ko艣ci贸艂 ewang. w 1820 r. by艂a tylko kaplica zamkowa, kaplica katol. paraf. w Goldyndze, synagoga, 5 dom贸w modlitwy 偶ydowskich, 4150 mk. 58 prawos艂. , 55 katol. , 61 rozkolnik贸w, 1487 偶yd贸w, zreszt膮; ewang. . Do miasta nale偶y 392 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosi艂y 3283 rs. W. posiada port, warsztaty okr臋towe, komor臋 celn膮. Port tutejszy jest obszerny, dostatecznie g艂臋boki, zas艂oni臋ty od wiatr贸w i niezamarza w ci膮gu ca艂ego roku, ma tylko utrudniony przyst臋p z powodu p艂ytko艣ci wej艣cia, czemu starano si臋 zapobiedz za czas贸w ks. Ernesta przez urz膮dzenie tam w 1737 r. Wiatach 1817 do 1819 przedsi臋wzi臋to roboty dla poprawienia dawnych tam, p贸藕niej jednak zosta艂y one w cz臋艣ci uszkodzone i port uleg艂 zasypaniu. Od 1852 r. przyst膮piono znowu do oczyszS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. czenia i uregulowania portu. Handel oraz przemys艂 fabryczny 2 browary piwne i r臋kodzielniczy w 1860 r. 251 rzemie艣lnik贸w nieznaczne. Jest to staro偶ytna osada 艂otyska, w kt贸rej mistrz rycerzy mieczowych Burhard von Dreiloewen 1341 1346 zbudowa艂 zamek i ustanowi艂 jedna z najdawniejszych komturyi. Po strasznej po偶odze w 1495 r. miasto pod藕wign膮膰 si臋 nie mog艂o. Za czas贸w Rzpltej stanowi艂o sstwo niegrodowe, zale偶ne od grodu w Goldyndze. Pod艂ug ustawy sejmowej z 1617 r. obejmowa艂o mto Windaw臋 wraz z zamkiem obronnym i przyleg艂o艣ciami. Ssta windawski by艂 obierany przez panuj膮cego ksi臋cia Kurlandyi i Semigalii. Ks. kurlandzki Jakub potwierdzi艂 i uzupe艂ni艂 prawa miejskie, nadane W. pierwotnie w 1378 r. W ostatnich czasach Rzpltej by艂o tylko miastem parafialnem; od 1795 r. mto powiatowe. W. s艂ynie z tego, 偶e powietrze ma by膰 tak zdrowe, 偶e 偶aden lekarz niemoze si臋 tu utrzyma膰 z praktyki. Windawski powiat okr臋gu goldyngskiego, le偶y w p艂n. zach. cz臋艣ci gub. kurlandzkiej, zajmuje 60, 5 mil al. 1925 w. kw. i stanowi niskie wybrze偶e m. Baltyckiego. Niewielkie wynios艂o艣ci znajduj膮 si臋 w dw贸ch miejscowo艣ciach powiatu. Jedna z nich rozpo艣ciera si臋 pomi臋dzy jez. Uzmajte艅skiem a jez. Popen i s艂u偶y za dzia艂 wodny pomi臋dzy dorzeczem Wenty Windawy i Irby, druga za艣, znana pod nazw膮 g贸r Sinych Blauberge, znajduje si臋 w p艂n. wsch. cz臋艣ci powiatu, mi臋dzy rz. Stende a wybrze偶em zatoki Ryskiej, w okolicy Dondangenu, ze szczytami Jungfrauer i Sztiterhof, nie przewy偶szaj膮cemi 180 st. Wybrze偶a sa niskie, piaszczyste, ze s艂abo rozwini臋t膮 linia nadbrze偶n膮. Najwydatniejszym punktem linii tej jest przyl膮dek Domesnez, stanowi膮cy p艂n. cypel p贸艂wyspu Kurlandzkiego i b臋d膮jcy w艂a艣ciwie niebezpieczna dla 偶eglugi rafa piaszczyst膮. . Wzd艂u偶 brzeg贸w morskich ci膮gnie si臋 na l膮dzie sta艂ym pasmo pag贸rk贸w piaszczystych, zwanych Kangern. R贸wnolegle z brzegiem ci臋gn膮, si臋 w morzu trzy rz臋dy mielizn piaszczystych, utrudniaj膮cych przyst臋p statk贸w do brzegu. Pod艂o偶e powierzchni stanowi膮 g艂贸wnie piaskowce dewo艅skie, przykryte g艂臋bokim pok艂adem nap艂ywowym. Gleba w cz臋艣ci nadbrze偶nej sk艂ada si臋 z piask贸w lotnych, w pozosta艂ych za艣 cz臋艣ciach powiatu jest piaszczysta lub gliniasta, obfituj膮ca w mn贸stwo kamieni narzutowych, lecz w og贸le do艣膰 urodzajna. G艂贸wn膮; rzek膮, powiatu jest Wenta Windawa; dop艂yw jej Abawa Abau dotyka tylko granicy. Jedynie te tylko dwie rzeki s膮. sp艂awne. Z pozosta艂ych rzek najwa偶niejsz膮, jest Irba, uchodz膮ca do Baltyku w p艂n. cz臋艣ci powiatu. Z jezior najwi臋ksze Uzmajte艅skie, zajmuj膮ce 37 w. kw. B艂ota liczne. Rozr贸偶niaj膮, b艂ota mchem i trzcin膮, zaros艂e 艂otew. tirul pomi臋dzy lasami i b艂ota nadmorskie kangern i jomek. B艂ota, piaski lotne i w og贸le 35 Windawa Windau Windaushof Windak Windak Windapol Windziuny Windryszki Windeck Windejki Windenburg Windenhof nieu偶ytki zajmuj膮 do 79000 dzies. Lasy, przewa偶nie sosnowe, jod艂owe i z czarnej olszyny, zajmuj膮 oko艂o 2 5 og贸lnej powierzechni, t. j. do 133000 dzies. 30600 dz. las贸w rz膮dowych. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 38477 mk. 881 prawos艂. , zreszt膮 luteranie, zamiesz艂uj膮cych 94 folw. , 1282 osad w艂o艣c. i 63 karczmy. W powiecie by艂o 10 parafii. Mas臋 ludno艣ci stanowi膮. 艁otysze; Niemc贸w by艂o tylko 3286 dusz. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo do 35000 dzies. roli. Gospodarstwo przewa偶nie wielopolowe. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta. W 1860 r. by艂o w powiecie 19200 sztuk koni, 65000 byd艂a rogatego, 40100 owiec, 13640 trzody chlewnej. W okolicach lesistych zajmuj膮, si臋 pszczelnictwem, rybo艂贸wstwem za艣 w jez. Uzmajte艅skiem i na p艂n. wybrze偶u morskiem. Przemys艂 fabryczny na niskim stopniu 11 gorzelni, 4 browary piwne, 9 cegielni, 2 dziegciarnie, 1 huta szklana. Handel koncentruje si臋 w mie艣cie W. i na jarmarkach w Dondangen, Erdwalen, Ugalen i Popen. J. Krz. Windawski kana艂, ob. Wenta. Windeck niem, ob. Windyki. Windejki 1. w艣 nad rz. Szyrwint膮. , pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mu艣niki o 5 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Zawadzkich i Urbanowicz贸w Poszyrwi艅cie, o 50 w. od Wilna, ma 16 dm. , 162 mk. katol. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Telsz. Windenburg, w艣 nad zatok膮 Kuro艅sk膮, pow. szy艂okarczemski, st. poczt. Kinten. W 1409 r. zbudowali tu Krzy偶acy zamek, zniszczony przez wod臋. Sta艂 tu te藕 ko艣ci贸艂 do r. 1705. Woda zabra艂a tu znaczny obszar l膮du ob. t. IV, 929. Windenhof, wybud. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. poczt. Gutstadt. Windgiry, ob. Wingrydy. Windisch 1. Bohrau, pol. Borowo, dobra i w艣, pow. ko偶uchowski, par. kat. w miejscu, ew. Neustaedtel. W r. 1885 dobra mia艂y 186 ha, 4 dm. , 27 mk. 8 kat. ; w艣 155 ha, 21 dm. , 117 mk. 45 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katol. 2. W. Marchwitz, w艣, par. ew. Brzycz贸w, katol. Namys艂贸w. W r. 1885 by艂o 669 ha, 59 dm. , 401 mk. 22 katol. Windischen Albrechtsdorf, ob. Ullersdorf 9. Windkeim 1. dobra ryc. , pow. rastemborski, st. poczt. Rastenburg. 2. W. , Gross i Klein, w艣 i folw. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. poczt. Ludwigsort. Windorp 1780, Winkidorp 1686, w艣, pow. chojnicki, st. poczt. i par. katol. Le艣no; 412 ha 118 roli orn. , 14 艂膮k, 20 lasu; 1885 r. 8 dm. , 12 dym. , 77 kat. mk. W topogr. Goldbecka zapisana jako pustkowie o 4 dym. Windryszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 19 w. od Nowoaleksandrowska. Windsheim, 艂otew. BrunnawaMuj偶a, dobra prywat. , w okr. selburskim, pow. frydrychsztacki, par. Selburg Kurlandya. Winischendorf, ob. S艂owia艅ska Wie艣. Windtken, w艣, ob. Wo艂贸wko. Winduga 1. przyl. d贸br Dunin贸w, w pow. gosty艅skim. 2. W. , folw. , pow. piotrkowski, gm. 艁臋czno, paraf. Sulej贸w, odl. 16 w. od Piotrkowa, ma 5 dm. , 33 mk. , 458 mr. 285 mr. roli, 37 mr. 艂膮k, 126 mr. lasu, 10 mr. nieu偶. . Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Wola Bielska. 3. W. , Rachci艅ska, folw. nad rz. Wis艂膮, pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Che艂mica, odl. 21 w. od Lipna, ma 15 dm. , 158 mr. , m艂yn parowy. Nale偶y do d贸br Che艂mica. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 9 mk. 4. W. W艂oc艂awska al. 艁acha, folw. , pow. lipno wski, gm. Szpital, par. Che艂mica, ma 35 mk. Nale偶y do Witoszyna. W 1827 r. by艂 tu 1 dm. , 7 mk. Br. Ch. Winduga 1. al. Wi臋duga, niem. Bommelablage, le艣nicz. , w pow. mi臋dzychodzkim skwierzy艅skim, o 10 klm. na zach. p艂n. od Mi臋dzychodu, na praw. brzegu Warty. 2. W. , dwie windugi 偶贸rawie, na lew. brzegu Noteci, po obu stronach toru dr. 偶el. , przed m艂ynem drawskim. Windugiery al. Widugiry, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Krasnowo, par. Urdomin, odl. od Sejn 12 w. , ma 43 dm. , 405 mk. Windusschin, ob. Smarch贸w 1. Windyczany ob. t. VIII, 445, mylnie, za Wendyczany. Windyki Grzybowo, w艣 i folw. , pow. m艂awski, gm. D臋bsk, par. Wieczfnia, odl. 8 w. od M艂awy, ma gorzelni膮, 14 dm. , 234 mk. , 31 os. , 74 mr. Folw. ma 10 bud. murow. , 10 drew. 1096 mr. , ob. Grzybowo 3. Windyki, niem. Windeck, folw. do Kamienia, pow. suski, st. poczt. I艂awa; 1885 r. 3 dm. , 73 mk. Windziule, w艣 w艂o艣c. , pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Windziule, o 25 w. od Trok, 16 dm. , 141 mk. katol. w 1865 r. 75 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Postrawie. W sk艂ad okr. wiejskiego wchodz膮 wsi Bojary al. Wizgirdy, Nowosio艂ki, Szako艂dany, Windziule i 殴uwice, w og贸le w 1865 r. 163 dusz rewiz. b. w艂o艣ci skarb, , 1 jednodworc贸w, 10 偶o艂nierzy dymis. i 26 osadnik贸w w. ross. Windziuliszki, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Sumiliszki o 21 w. , okr. wiejski Naszkuny, o 43 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. W 1865 r. wraz ze wsi膮 Warkolsk膮 Bud膮 30 dusz rewiz. Windziuny, w艣 w艂o艣c. nad stawem, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 18 dm. , 174 mk. 17 prawos艂. , 157 katol. ; cegielnia. Wingendorf, dobra i w艣, pow. luba艅ski, par. ew, w miejscu, kat. Bertelsdorf. W r. 1885 do Windgiry Windawski Windziuliszki Windisch Windischen Windkeim Windawski kana艂 Windorp Windtken Winduga Windugiery Windusschin Windyczany Windziule Windyki Winischendorf Windsheim Winek Winiarczyk贸w Winiarki Winiarskie Winiary Wingsnupoehnen W艣 ma 12 dm. , 72 mk. ; folw. 6 dm. , 42 mk. ski, gm. Winiary Wi艣lickie, par. Korczyn. Le偶膮 Wingsnupoehnen 1. Gross, w艣, pow. nizinny, st. p. Kellminen. 2. W. , Klein al. Plagntschen, w艣, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren, Winguszki, w艣 wlo艣c, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Oszmiany a 27 od Dziewie niszek, 28 dm. , 280 mk. katol. A. T. Winiarczyk贸w, grupa dom贸w we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem. Wiiiiarka9 ob. Winarka. Winiarki, w艣 nad rz. Opat贸wka, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Tr贸jca, odl. od Sandomierza 11 w. , 26 dm. , 173 mk. , 313 mr. ziemi w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 152 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. Minor, w par. 艣w. Tr贸jcy, J. Dmosicki p艂aci艂 od 1 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 177. Winiarskie Szwaby, ob. Szwaby 1. Winiary 1. w XVI w. Winary, w艣 i folw. nad rz. Pilic膮, pow. gr贸jecki, gm. Nowa Wie艣, par. Warka, odl. 22 w. od Gr贸jca, 56 w. od Warszawy, 10 w. od szosy. Le偶y pod sama Warka, ma 372 mk. , dw贸r, browar, zabudowania folwarczne murowane, kryte blach膮. W 1827 r. by艂o 31 dm. , 299 mk. Dobra W. , Zakrzew i Wymys艂贸w sk艂ada艂y sie w r. 1886 z folw. W. i Zosin, rozl. mr. 1741 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 408, 艂膮k mr. 271, pastw. mr. 100, lasu mr. 63, nieu偶. mr. 88; bud. mur. 18, drew. 23; p艂odozm. 15pol. ; folw. Zosin gr. orn. i ogr. mr. 237, 艂膮k mr. 2, pastw. mr. 7, lasu mr. 548, nieu偶. mr. 18; bud. drew. 5, las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 16, mr. 359; w艣 Zakrzew os. 16, mr. 629; w艣 Wymys艂贸w os. 6, mr. 56; w艣 Szwaby os. 8, mr. 33. Wed艂ug podania, za czas贸w Bony za艂o偶ono tu wielkie winnice, kt贸rych 艣ladem s膮 zdzicza艂e krzewy winne 艣r贸d zaro艣li nadbrze偶nych. Obecnie istnieje tu winnica, 艣wie偶o za艂o偶ona, starannie i na wielk膮 skal臋 prowadzona. Wed艂ug reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 w艣 Winary, w par. Warka, mia艂a 3 1 2 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 239. 2. W. , w艣 i folw, , pow. kaliski, gm. Tyniec, par. T艂okinia, odl. od Kalisza 8 w. W 1875 r. istnia艂a tu gorzelnia z dystylarni膮. W r. 1875 folw. W. , oddzielony od d贸br Opat贸wek, rozl. mr. 904 gr. orn. i ogr. mr. 344, 艂膮k mr. 109, pastw. mr. 10, lasu mr. 413, nieu偶. mr. 31; bud. mur. 12, drew. 10; p艂odozm. 10pol. , las urz膮dzony. Na obszarze W. odkryto w r. 1890 cmentarzysko poga艅skie. Wykopano kilkana艣cie urn ze 艂zawnicami ob. Tyg. illustr. , 6, z r. 1890. So艂ys z W. wspomniany w dok. z r. 1298 Kod. Wielk. , n. 722 i 799. Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali pleban. w T艂okini po mierze 偶yta i owsa z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 66, Wed艂ug lustracyi z r. 1564 w艣 kr贸lewska W. ma kmieci 8, kt贸rzy maj膮 pod sob膮 zrzebi贸w 10, z ka偶dego p艂ac膮 czynszu po z艂. 1 gr. 18. W贸jtowstwa jest 2 zrzebia. W艂贸ka 1 osiad艂a na kanonia kalis. Dochody wynosz膮 z艂. 34 gr. 5 den. 10 Lustr. , V, 66. 3. W. , w艣 nad dolin膮 Wis艂y, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. 艣w. Tr贸jca, odl. od Sandomierza 13 w. , le偶y pod Zawichostem, ma 33 dm. , 248 mk. , wiatrak. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 300 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1887 z folw. W. , Buczek i K臋pa Chwa艂owska, rozl. mr. 1856 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 385, 艂膮k mr. 84, pastw, mr. 221, lasu mr. 45, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 8, drew. 14; folw. Buczek gr. orn. i ogr. mr. 421, pastw. mr. 18, lasu mr. 32, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 11; p艂odozm. 8pol. ; folw. K臋pa Chwa艂owska gr. orn. i ogr. mr. 159, 艂膮k mr. 20, pastw. mr. 3, lasu mr. 306, nieu偶. mr. 136; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 31, mr. 245; w艣 Winiarki os. 31, mr. 313. Dziesi臋cina z W. nadana kollegiacie sandom, w XII w. W艣 sama nadana r. 1257 klasztorowi w Zawicho艣cie. Dok. z r. 1262 wymienia Vinare cum lacu qui iacet in Comorino. Dokument z 1284, potwierdzaj膮cy swobody kollegiaty sandom. , wymienia Winiary w liczbie wsi ko艣cielnych Kod. Ma艂op. , 5, 53, 70, 126. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Zawichost, nadana klasztorowi 艣w. Andrzeja przez Boles艂awa Wstydliwego, mia艂a 4 艂any km. , z kt贸rych p艂acono czynszu po 1 grzyw. , 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odbywano powab臋 i odrabiano jeden dzie艅 w tygodniu. Folwark p艂aci艂 dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi 艣w. Tr贸jcy w Zawicho艣cie. Karczma z rol膮 p艂aci艂a p贸艂 grzyw. , 2 zagr. z rol膮 p艂aci艂o po fertonie i odrabiali dzie艅 pieszy. Wszystkie role p艂aci艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 10 grzyw. , ko艣cio艂owi w Zawicho艣cie D艂ugosz, L. B. , II, 493; III, 311, 317. Wed艂ug reg. pob. powiatu sandomierskiego z r. 1578 w艣 W. major, w par. Zawichost, w cz臋艣ci J. Boboli mia艂a 1 os. , 1 2 艂anu, zagr. ; cz臋艣膰 Garbowskiego 1 os. , 1 2 艂anu, 1 zagr. cz臋艣贸 Gard偶any 3 os. , 1 1 8 艂anu, 1 zagr. ; Dmosicki 2 os. , 1 艂an. 1 zagr. z rol膮, 2 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 177. 4. W. Wi艣lickie, w艣 i folw. nad rz. Nid膮, w malowniczem po艂o偶eniu, z widokiem na poblisk膮 Wis艂臋 i dalsze okolice, pow. pi艅czowtu偶 pod Korczynem, maj膮 browar piwny. Wchodzi艂y w sk艂ad ststwa korczy艅skiego. W 1827 r. by艂o 51 dm. , 284 mk, W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Korczyn, mia艂a 艂any km. , folwark kr贸lewski, karczm臋 z rol膮, z kt贸rych p艂acono dziesi臋cin臋, warto艣ci 8 grzyw. , prebendzie w Nowym Mie艣cie Korczynie D艂ugosz, L. B. , II, 439. W r. 1578 w艣 kr贸lewska Wynari, w pow. wi艣lickim, p艂aci艂a od 8 os. , 4 艂an. , 4 ogrod. z rol膮, 1 kom. , 2 ubogich, 1 rzem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 213. 5. W. , w艣 i folw. , pow. pi艅czowski, gm. i par. Zago艣膰. Folw. jest majoratem rz膮dowym, nadanym r. 1842 gener. major. Wilci艅skiemu. W 1827 r. by艂o 47 dm, 267 mk. Fulko, bisk. krak. , ust臋puje r. 1207 klasztorowi w Busku dziesi臋ciny z W, Kod. dypl. pol. , I, 18. W r. Winguszki Wingsnupoehnen 1248 Prandota, bisk. krakow. , zamienia dziesi臋eiuy z wsi Winiary, nale偶膮ce do dziekana san dom. , na dziesi臋ciny ze wsi Ruszcza, pobierane przez rektora krzy偶owc贸w z Zago艣cia Kod. Ma 艂op. , I, 36. W polowie XV w. w艣 W. , w par. Zago艣膰, w艂asno艣c kr贸lewska, mia艂a 10 艂an. km. , karczm臋 z rol膮, zagr. z rola, z kt贸rych dawano dziesi臋cin臋, warto艣ci 15 grzyw. , ko艣cio艂owi w Zago艣ciu. By艂 te偶 艂an duchowny i laka D艂ugosz, L. B. , II, 375, 376. W r. 1579 w艣 kr贸lewska Wynary mia艂a 8 os. , 4 艂an. , 1 kom. , 2 ubog. Pawi艅ski, Ma艂op. , 210. 6. W. , dawniej W. Biskupie, w艣, pow. miechowski, gm. i par. Pa 艂ecznica, Wchodzi w sk艂ad majoratu rz膮d. Ksi膮偶nice ob. . W 1827 r. by艂o 22 dm. , 137 mk. W dok. z r. 1250 wymieniono w艣 Vinare jako w艂asno艣膰 bisk. kujawskich Dok. Ulanow. , 187, 13. W艣 t臋, jako w艂asno艣膰 ko艣cio艂a kujawskie go, zwracaj膮, w r. 1335, po nies艂usznem przyw艂a szczeniu, wraz z innemi. Bracia szpitalni niemiec cy z Lubiszewa na Pomorzu. Zapewne drog膮 zamiany przesz艂a na w艂asno艣膰 biskup贸w krakow skich. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 bisku pa krakowskiego, mia艂a 9 艂an. km. , 3 zagr. , od kt贸rych dziesi臋cina sz艂a dla bisk. krakow. w na turze 30 miar pszenicy, 30 j臋czmienia, 30 owsa D艂ugosz, L. B. , II, 77. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 w艣 W. Biskupie mia艂a 6 艂an. km. , 1 kom. z byd. , 4 kom. bez byd. Pa wi艅ski, Ma艂op. , 14, 441. 7. W. , folw. i w艣 w艂o艣c. nad rz. Wis艂膮, pow. p艂ocki, gm, Brwilno, par. P艂ock odl. 1 w. , ma 5 dm. , 21 mk. , 152 mr. Rzeczka Brze藕nica, uchodz膮ca tu do Wis艂y, odgranicza obszar W. od obszaru miasta P艂ocka. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 69 mk. Ob. Maszewo. Wed艂ug reg. pob. pow. p艂ockiego z r. 1578, by 艂o tu zagr. 3, rybak贸w 4, zagr. z rol膮 9 Pawi艅 ski, Mazowsze, 3. 8. W. , w par. Zuzel dzi艣 pow. ostrowski, wed艂ug reg. pob. pow. nurskie go z r. 1578 mia艂y wraz z Pentkowem 艂an. 13 1 4 Pawi艅ski, Mazowsze, 398. B臋dzie to za pewne wie艣 nosz膮ca dzi艣 nazw臋 P臋tkowoWy miarowo. Br. Ch. Winiary, w艣, pow. wielicki, na lew. brzegu Raby, u uj艣cia do niej pot. Krzyworzeki al. Ni偶owej, w r贸wninie podnosz膮cej si臋 ku p艂d. w lesiste wzg贸rza. Par. rzym. kat. w Dziekanowicach. Przez obszar wsi prowadzi go艣ciniec z Gdowa do Bochni. Wraz z obszarem wi臋k. pos. licz膮 W. 88 dm. i 516 mk. 244 m臋z. , 272 kob. rzym. kat. Pos. wi臋k. Wikt. br. Lipowskiej wynosi 333 mr. roli, 23 mr. 艂膮k, 3 mr. ogr. , 104 mr. pastw. , 316 mr. lasu, 1 mr. nieu偶. i 3 mr. 411 s膮偶. parcel budowlanych; pos. mn. 483 mr. roli, 104 mr. 艂膮k, 143 mr. pastw. i 117 lasu. Za D艂ugosza by艂a ta wie艣 kr贸lewsk膮 L. B. , I, 216, z 11 艂anami km. Trzymali j膮 imieniem kr贸la ibid. , II, 113 Stan. i Jan Marsza艂kowicze h. Zadora. Dziesi臋ciny, warto艣ci do 10 grzyw. , p艂acono klasztorowi w Mogile, z predium za艣 oddawano dziesi臋ciny, warto艣ci 5 grzyw. , altary艣cie Wniebowzi臋cia w katedrze krak. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 51 trzyma艂 t臋 wie艣 Sziraczki, mia艂a 10 p贸艂艂an. km. , 7 zagr. z rol膮, 1 kom. z byd. , 1 kom, bez byd艂a i karczm臋 na p贸艂艂anku. Graniczy na wsch. z Falkowicami i cz臋艣ci膮 Kunie, na p艂n. z Ni偶ow膮 a na zach. z Dziekanowicami. Odl. 5 klm. od Gdowa na zach贸d. Mac. Winiary 1. w dok. Winare, Winari, Vinar, Vygnare, Villa Winitorum, w艣 i wyb. , pow. po zna艅ski, tu偶 pod Poznaniem, szko艂a kat. i ewang. w miejscu, par. , s膮d, okr. komis. w Poznaniu. W艣 ma 97 dm. , 779 ha obszaru, 2034 mk. 1248 katol. , 9 偶yd. , z reszt膮 ewang. . Na gruntach wsi zbudowan膮 zosta艂a cytadela pozna艅ska, fort Wi niary al. Kernwerk. Mieszka艅cy musieli si臋 od r. 1828 pobudowa膰 w dalszej stronie nad szos膮 pozn. obornick膮. W艣 W. nale偶y wraz z Boninem do w艂o艣ci, nadanych miastu przywilejem lokacyjnym. Nazwisko otrzyma艂a podobno od winnic ksi膮偶臋cych, kt贸re si臋 znajdowa艂y prawdopodobnie na stokach wysokiego brz. doliny Warty. R. 1283 daje Prze mys艂aw II cz臋艣贸 swoj膮 W. Bart艂omiejowi z Po znania za 殴abikowo. R. 1296 posiada艂y dominikanki ogr贸d czy winnic臋 na W. R. 1344 wyst臋 puje niejaki Kyrstanus z W. , magister pannicidorum. W 1372 r. zwraca kr贸lowa El偶bieta Po znaniowi W. , zabrane przez kr贸la Kazimierza, co kr贸l W艂adys艂aw potwierdza r. 1388. R. 1284 Przemys艂aw II nada艂 osadzonym przez siebie w Gnie藕nie klaryskom cz臋艣贸 W. i uwalniaj膮c mieszka艅c贸w wsi od ci臋偶ar贸w krajowych, tudzie偶 od juryzdykcyi 艣wieckiej, pozwoli艂 osadza膰 w艣 na prawie niem. Podobny przywilej nada艂 r. 1295 dla W. i innych posiad艂o艣ci klasztornych. Oba nadania potwierdzi艂a kr贸lowa El偶bieta r, 1372. Z W. pochodzi Piotr Winiarczyk, kt贸re mu Przemys艂aw II r. 1289 za wy艣wiadczone us艂ugi pozwala osadza膰 posiad艂o艣ci na prawie niem. W r. 1613 by艂y W. jeszcze w posiadaniu klarysek, w r. 1793 w posiadaniu franciszkanek. W r. 1523 dawali kmiecie po 2 kor. 偶yta za meszne. We wsi tej wyda艂 Ludwik, kr贸l w臋gier ski, w r. 1372 przywilej, uwalniaj膮cy miasto Po zna艅 od op艂aty ce艂. Przypuszczaj膮, ze by艂 tam dw贸r kr贸lewski, wystawiony przez Kazimierza W. Siedzia艂o tu kilkunastu kmieci i zagrodni k贸w, kt贸rzy miastu czynsz op艂acali, a opr贸cz te go zaci膮g odrabiali do Sa艂asza i Bonina. Opodal od W. istnia艂o w XV i XVI w. so艂ectwo Bonin, kt贸re miasto w r. 1549 kupi艂o od Stanis艂awa Ko koszki. W. nale偶膮 do wsi, kt贸re dzi艣 miasto Po zna艅 zaopatruj膮 w warzywa, owoce i t. p. 2. W. , w艣 i huby pod Gnieznem, z parafi膮 w Gnie 藕nie u 艣w. Micha艂a, ma 21 dm. , 426 ha, 292 mk. 264 katol. . W艂. 艁eb. Winiary, niem. Weingasse, w艣, pow. pr膮dnicki, par. kat. i ew. G艂ogowa G贸rna. W r. 1885 by艂o 124 ha, 74 dm. , 480 mk. 1 ew. . Winiaty艅ce z Wygod膮, w艣, pow. zaleszczy Winiary Winiaty艅ce Winiary Wink贸w Winkowce Winiawka Winiawka Winiaw艂y Vinica Winica Winichowy Viniczna hora Winiec Winiele Gross Klein Wini贸wka Winin Winiki Winiewka Winiewo Winija cki, 16 klm. na p艂n. wsch. od Zaleszczyk s膮d pow. , 7 klm. na p艂n. wsch. od urz臋d. poczt. w Kasperowcach. Na p艂n. le偶a Sink贸w i Duni n贸w, na p艂d. zach. Szczytowce, na zach. Holihrady, na p艂n. Nowosi贸艂ka Kostiukowa, na wsch. Szuparka pow. borszczowski. 艢rodkiem wsi p艂ynie pot. Chrumowa, lewy dop艂. Seretu, a wzd艂u偶 granicy p艂n. zach. lewy dop艂. Chrumowej, pot. Chrepel贸w. Zabudowania le偶膮 w dolinie Chromowej, na p艂d. wsch. grupa dom贸w Wygoda. Wzn. na p艂n. wsch. si臋ga 304 mt. W艂asn. wi臋k. ma roi orn 977, 艂膮k i ogr. 44, pastw. 199, lasu 465 mr. ; w艂. mn. roli orn. 1213, 艂膮k i ogr. 136, pastw. 73 mr. W r. 1880 by艂o 351 dm. , 1727 mk. w gm. , 24 dm. , 95 mk. na obsz. dwors. 1596 gr. kat. , 160 rzym. kat. , 66 izr. ; 1743 Rus. , 79 Pol. . Par. rzym. kat. w Zaleszczy kach, gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. We wsi jest cerkiew. Do parafii nale偶膮 Holihrady. Jest tu szko艂a lklas. , kasa po偶. gm. z kapit. 215 z艂r. i gorzelnia. Lu. Dz. Winiawka, pow. trembowelski, ob. Chmiel贸wka. Winiaw艂y, dw贸r, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Kowna. Vinica, g贸ra, 177 mt. wysoka, pomi臋dzy potok, Olyka a rz. Ondaw膮, na obszarze Kis Domara, w p艂n. W臋grzech, pod 39 23 wsch. d艂ug. a 49 58 pln. szer. g. Karta woj. , 10, XXV. Winica al. Ma艂y Folwark, niem. Weinberg, dobra i w艣, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syc贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 358 ha, 5 dm. , 112 mk. 48 kat. ; w艣 11 ha, 9 dm. , 80 mk. 34 ew. . Winichowy, pustkowie nad rz. Wart膮, pow. wielu艅ski, gm. i par. Mierzyce, odl. od Wielunia 14 w. , ma 11 dm. Ob. Kamie艅. Viniczna hora, g贸ra, 407 mt. wysoka, lasem pokryta, wznosi si臋 na obszarze Szinny, w pln. W臋grzech, na praw. brz. Pcolinki, praw. dop艂ywu Ciroki, pod 39 48 1 2 wsch. d艂ug. a 48 59 3 4 p艂n. sz. g. Karta woj. , 10, XXVI. Winiec, rzeczka, w pow. pru偶a艅skim, prawy dop艂. Jasio艂dy. Winiec al. Wieniec, w dok. Winche, Wincz, Wintzig, Winczig, w艣 rycerska i gospodarska, w pow. mogilnickim, s膮d, okr. komis. i poczta w Mogilnie. W艣 ryc. ma 756 ha, z czystym do chodem 4426 mrk; w艣 gospod. nale偶y do parafii i szko艂y katol. w Niestronnie, ma 11 dm. , 767 ha, 171 mk. 120 katol. . Os. m艂yn. ma 1 dm. , 10 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an. km. i folw. dawano ko艣cio艂owi w Mogilnie, za艣 pleban w Niestronnie bra艂 z pewnych tylko r贸l folw. a od kmieci kol臋d臋 po groszu. W艣 ta wcielona by艂a dopiero r. 1508 do nowo utworzo nej parafii w Niestronnie 艁aski, L. B. , 171, 190, 332. W艂. 艁. Winiele, w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakin贸w, o 32 w. od Poniewie偶a. Mejer i Giedymin maj膮 tu 30 dzies. 2 nieu偶. . Winiewka, rzeczka, w pow. oszmia艅skim, pod wsi膮 Olsztanka. Winiewo, za艣c. nad rz. Ol膮, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Turki, o 38 w. od Bobrujska. 艁膮k i lasu du偶o, grunta lekkie. A. Jel. Winija rzeczka, lewy dop艂yw 艁oszy lew. dop艂. Niemna. P艂ynie z zachodu od Pleszewicz i Kaczanowicz, na Kuczynk臋. Winiki, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Rozalin, o 38 w. od Poniewie藕a. Maj膮 tu cz臋艣ci w艂o艣c. Dydziulis i Puszko 97 dzies. 32 艂asu, 2 nieu偶. , Zawadzka i Namowiczowa 34 dzies. 4 lasu, 7 nieu偶. , Namowiczowie 37 dzies. 4 lasu, 8 nieu偶. , Radowiczowie 30 dzies. 2 lasu, 5 nieu偶. , Janielunasowie 46 dzies. 13 艂asu, 6 nieu偶. , Walisowie 20 dzies. 6 nieu偶. , Wa艂owiczowie 16 dzies. Winin, w艣, pow. pru藕a艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, na p艂n. wsch贸d od Siechnowicz, 355 dzies. ziemi wlo艣c. 155 艂膮k i pastw. , 3 nieu偶. , oraz 54 dzies. nale偶膮cych do r贸偶nych w艂a艣cicieli. Wini贸wka, osada nad rzk膮 Komylank膮 al. Komyl贸wk膮, dop艂yw. Piereczuty, pow. mi艅ski, w pobli偶u toru dr. 偶el. moskiewskobrzeskiej, pomi臋dzy st. Niehore艂e i Sto艂pce, w 3 okr. pol. kojdanowskim. A. Jel. Winkeldorf Gross i Klein, w艣 i folw. , pow. rastemborski, st. p. Korschen. Winkeldorf, w艣, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Landeck. W r. 1885 by艂o 616 ha, 49 dm. , 300 mk. 1 ew. . Winkeimuehle, ob. Grahowno. Winkeisdorf niem. , ob. Grobowo. Winkelvorwerk, pow. mi臋dzyrzecki, ob. K膮ty 1. Winkenhagen, w艣, pow. mor膮ski, st. p. Liebemuehl. Winklerhuette, folw. , ob. Groditz. Winkleryszki, folw. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, w艂asno艣膰 Antoniego Dowgia艂艂o, posiadaj膮cy w W. i Bersztwach 162 dzies. 20 lasu, 4 nieu偶. . Wink贸w al. Winkowo, mylnie Wa艅kowo, okolica szlachecka, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Hroz贸w, o 36 w. od S艂uc ka. Maj膮 tu w艂asno艣膰 Korbutowie, 3 dm. , prze sz艂o 25 w艂贸k, i Rymaszewscy przesz艂o 1 w艂贸k臋. Przy schedzie Korbut贸w jest uroczysko WielkaPolana. A. Jel. Winkowce, w艣 i folw. nad strug膮 Ostrowem, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Przepierzyce, o 4 w. od gminy, 84 mk. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; w艂asno艣c Maszewskich. Winkowo 1. cztery pobliskie za艣cianki, pow. ihume艅ski, w 1 okr. poL u藕dzie艅skim. Na p艂n. od W. le偶膮 olbrzymie b艂ota mszyste, zwane Omelno, Aleksino, Bobowe, i Korytno. 2. W. , ob. Wink贸w. A. Jel. Winkeldorf Winkeimuehle Winkeisdorf Winkelvorwerk Winkenhagen Winklerhuette Winkleryszki Winkszyliszki Winkszniany, w艣 w艂o艣c. i folw. skarbowy, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki, okr. wiejski Winkszniany, o 64 w. od Oszmiany a 37 w. od Dziewieniszek, ma 21 dm. , 170 mk. katol w 1865 r. 83 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Traby. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Baczeszniki, Bilmony, Jato艂towicze, Pobole, Walki i Winkszniany, w og贸le w 1865 r. 116 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych i 162 b. w艂o艣cian skarbowych. Za czas贸w Rzpltej stanowi艂y sstwo niegrodowe, kt贸re pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z r. 1766 obejmowa艂o w艣 W. z przyleg艂o艣ciami. Posiada艂 je w tym czasie G贸rski, op艂acaj膮ce kwarty z艂p. 209 gr. 15. Pod艂ug Eustachego hr. Tyszkiewicza dobra te by艂y dawniej w obr臋bie ordynacyi bir偶a艅skiej, Winksznikij folw. szl. , pow. trocki, w 4 okr. poL, 69 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. Winkszninie, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 72 w. od Poniewie藕a. Winkszniny, w艣, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, 21 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br 艁ysog贸ra, Czy偶贸w. Winksznobro艣膰, Winksznobroj艣cie, mylnie Wiksznobro艣膰, Wiksz艂obroj艣cie, w艣 na prawym brzegu Szyrwinty, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mu艣niki o 6 w. , okr. wiejski Poszyrwi艅cie, par. katol. Bogus艂awiszki, odleg艂a o 49 w. od Wilna, 28 w. od Wi艂komierza, 25 w. od st. dr. 藕el. 呕o艣le i Jewie, 18 w. od st. poczt. Teolinka, 14 w. od mka Szyrwint. Rozleg艂o艣膰 wynosi 450 dzies. , z czego na grunta dworskie wypada 336 dzies. 141 dz. lasu. Grunta przewa偶nie pszenne 1 klasy, las li艣ciasty, z przewag膮 w drzewostanie jesionu i d臋bu. Pod艂ug spisu z 1865 r. w艣 mia艂a 23 dusz rewiz. Spis z 1866 r. podaje folw. , maj膮jcy 1 dm. , 16 mk. katol. , w艣 z 14 dm. i 108 mk. t. wyzn. i za艣c. 1 dm. , 14 mk. katol. . W. nale偶y do d贸br Wybra艅ce, Hry艅czuk贸w 艁ukaszewicz贸w. Winksznupie 1. w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 30 w. , ma 19 dm. , 147 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 133 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Le艣nictwo. 2. W. , w艣 i fol. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wy艂kowyszek 18 w. ; folw. ma 4 dm. , 80 mk. ; w艣 26 dm. , 150 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 175 mk. Znajduje si臋 tu jedyny w kr贸lestwie polskiem meczet drewniany, ubogi. W r. 1868 Tatar贸w by艂o w 贸wczesnej gubernii augustowskiej 155 76 m臋偶. , 79 kob. . W r. 1866 by艂o 171 79 m臋偶. , 92 kob. w pow. sejne艅skim 26, kalwaryjskim 120 i maryampolskim 26. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1884 z folw. W. , Morgi al. Wojszwi艂wo, os. Olszyna, rozl. mr. 925 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 389, 艂膮k mr. 135, lasu mr. 11, nieu偶. i place mr. 19; bud. mur. 2, drew. 13; folw. Morgi al. Wojszwi艂owo gr. orn. i ogr. mr. 178, 艂膮k mr. 62, pastw. mr. 31, lasu mr. 74, nieu偶. mr. 26; bud. mur. 1, drew. 8. W艣 W. os. 39, mr. 305. Br. Ch. Winksznupis, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw, Okmiany. Winkszyliszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki. Glebowtiewa w W. i w Mojgiszkach ma 119 dzies. 15 lasu, 21 nieu偶. . Winku艂awki, ob. Sprawdajcie. Winna, w艣, pow. opatowski, gm. i par. 艁ag贸w, odl. od Opatowa 29 w. , ma 19 dm. , 132 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 86 mk. Winna 1. w艣 nad rzk膮 Kukawk膮, pow. biel ski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. pol. , gm. Skurze, o 42 w. od Bielska, 6 dm. , 37 mk. , 167 dzies. ziemi w艂o艣c. 10 艂膮k i pastw. , 5 lasu, 24 nieu偶. , 32 1 2 dz. ko艣cielnej; m艂yn wodny. Po siada ko艣ci贸艂 katol. paraf. , p. wez. 艣w. Doroty, z drzewa wzniesiony w 1696 r. przez ks. prob. Mami艅skiego. Parafia katol. , dekanatu bielskie go, 3035 wiernych. 2. W. Chro艂y, osada, tam 偶e, 81 dzies. 66 艂膮k i pastw. , 11 lasu, 3 nieu偶. . 3. W. Stara, dobra, tam偶e, w艂asno艣膰 Wyga nowskich, 181 dzies. 25 艂膮k i pastw. , 54 艂asu, 2 nieu偶. . 4. W. Wilki, w艣, i Wypychy, osada, tam偶e, wszystkie o 43 w. od Bielska. W. Wypychy maj膮 159 dzies. 14 艂膮k i pastw. , 8 艂asu, 5 nieu偶. . J. Krz. Winna, folw. do Jaszkowa d贸br hr. W艁 Za moyskiego, w pow. 艣redzkim, s膮d, okr. komis. i st. dr. 偶el. w 艢rodzie, poczta w Zaniemy艣lu Santomischl, parafia i szko艂a katol. w 艢mieci skach, ma 10 dm. , 605 ha, 176 mk. W艣 gospo darska, tam偶e, ma 16 dm. , 122 ha obszaru i 130 mk. Le偶y na p贸艂noc od Zaniemy艣la, na p艂d. wsch. od K贸rnika. W. sk艂ada艂a dziesi臋ciny al taryi 艣w. Stanis艂awa w kated. gnie藕n. ju偶 przed r. 1387. W r. 1390 pisa艂 si臋 Wawrzyniec z W. W艣 t臋 posiadali w r. 1578 Maciej Krzycki i To masz Mi臋dzychodzki, r. 1618 Maciej Jask贸lski, r. 1755 Maciej Poni艅ski a oko艂o r. 1793 Jara czewski, ststa wa艂ecki. W. wchodzi艂a w贸wczas w sk艂ad d贸br zaniemy艣lskich. W. 艁. Winnag贸ra, w艣, pow. skierniewicki, gm. i par. S艂upia, ma 130 mk. , 304 mr. wlo艣c. Winna g贸ra 1. wzg贸rze bezle艣ne, 345 mt. , w Miejscu, w pow. kro艣nie艅skim, we wsi G艂贸wienka, pomi臋dzy pot. Lubat贸wk膮 a Polszczynami, pod 39 26 wsch. d艂. , 49 39 p艂n. szer. Karta woj. 7, XXV. 2. W. g. , wzg贸rze, we wsi Kutkorz ob. . 3. W. g. nad Bouszowem, wzg贸rze, w dohnie Lipy Gni艂ej ob. t. V, 250. Winna G贸ra 1. Vineus Mons, Winnog贸ra, Winog贸ra, w艣 gospodarska, pow. 艣redzki, nad rzk膮 Szywr膮 dop艂. Maskawy, okr. komis. w miejscu, st. kolei i poczta w. Mi艂os艂awiu. Szko艂a i ko艣ci贸艂 parafialny w miejscu, s膮d w 艣rodzie. W艢 ma 9 dm. , 197 ha, 80 mk. 2. W. , w艣 rycerska, tam偶e, ma 20 dm. , 686 ha, Winkszniany Winksznikij Winkszninie Winkszniny Winksznobro艣膰 Winksznupie Winksznupis Winku艂awki Winna Winnag贸ra Winna g贸ra Winna G贸ra Winkszniany 238 mk. 236 katol. . Czysty doch贸d gruntowy 8681 mrk. Do W. nale偶膮 folw. Bronis艂aw, Chocicza, O艂aszewo i Rumiejki. W. by艂a kiedy艣 w艂asno艣ci膮 biskup贸w pozna艅skich; nadana bisk. Boguchwa艂owi r. 1246 przez ks. Boles艂awa. Ko艣ci贸艂 fundowany i uposa偶ony w r. 1306 przez Andrzeja, bisk. pozn. Drewniany ko艣ci贸艂 ten, kilkakrotnie odbudowywany, ostatecznie w r. 1766 ust膮pi艂 miejsce 艣wi膮tyni murowanej, wzniesionej kosztem ks. Teodora Czartoryskiego, bisk. pozn. Znajduj膮 si臋 tu dot膮d znaczne winnice, od kt贸rych w艣 wzi臋艂a nazw臋. R. 1250 Boles艂aw, syn W艂adys艂awa Odonicza, oznajmia, ze, za 偶ycia biskupa Boguchwa艂a, nada艂 W. ko艣cio艂owi pozna艅skiemu. O dworzyszczu biskupiem w W. wspomina dyplomat z r. 1288. Pod r. 1299 wyst臋puje Ma艂ostrzyg, so艂tys miejscowy. R. 1305 Andrzej, bisk. pozn. , przekazuje ko艣cio艂owi winnog贸rskiemu dziesi臋ciny z Budzi艂owa, Budzi艂贸wka, 艁agiewek, Rumiejek, Chudzic, Pa艂czyna, Nietrzanowa, Chociczy, O艂aczewa, Pi膮tkowa Bia艂ego i Czarnego. R. 1331 spustoszyli W. Krzy偶acy. R. 1336 Jan, bisk. pozn. , sprzedaje so艂ectwo i czynsz 3 grzyw. z W. E. 1383 Peregryn z W臋gleszyna zwo艂a艂 rycerstwo na 2 sierpnia do W. celem oderwania od Kalisza ks. Konrada i Bartosza z Odolanowa, kt贸ry naszed艂 zebrane rycerstwo i rozp臋dzi艂. Wed艂ug inwentarza d贸br biskup. z r. 1564 by艂o w W. 41 艂an. , z kt贸rych 5 1 2 osiad艂ych. Z 艂anu os. sk艂adano biskupom czynszu 1 grzyw. 8 gr. w got贸wce, 4 膰wiertnie owsa, 2 kap艂ony i 20 jaj, tudzie偶 baraniego 3 gr. i 6 denar贸w. Od 2 艂an贸w nic nie p艂acono. By艂y tam 2 karczmy, z kt贸rych jedna sta艂a pustkami, a druga op艂aca艂a 28 groszy rocznie. Karczmarz by艂 obowi膮zany do roznoszenia list贸w. So艂tys, szlachcie 艢cibor Soba艅ski, posiada艂 4 艂any. Folwark biskupi utworzony zosta艂 z 28 1 2 艂an贸w. Mi臋dzy rolami by艂y 艂膮ki, z kt贸rych sprz膮tano oko艂o 5 k贸p siana. Sze艣膰 ogrod贸w znajdowa艂o si臋 mi臋dzy rolami kmiecemi w 艣rodku wsi. By艂y te偶 2 sadzawki rybne. Reg. pobor. z r. 1578 wymieniaj膮 przy W. Franciszka Solnika, urz臋dnika p. bydgoskiego, kt贸ry sna膰 wie艣 t臋 dzier偶awi艂 i wspomnianego so艂tysa z dwoma 艣ladami os. W r. 1583 zachodzi艂y zatargi mi臋dzy plebanem winnog贸rskim a dziedzicami Chociczy. Pod W. istnia艂 w r. 1623 las, zwany Posta艂ka. W. nale偶a艂a do klucza soleckiego ob. Solec Biskupi, zabranego przez rz膮d pruski i nadanego nast臋pnie przez cesarza Napoleona gen. Henrykowi D膮browskiemu, kt贸rego zw艂oki spoczywaj膮 w ko艣ciele miejscowym. Nast臋pnie by艂a w艂asno艣ci膮 syna genera艂a Bronis艂awa. W. par. , w dek. mi艂os艂awskim, ma 2086 dusz. Opis W. poda艂 Tyg. illustr. r. 1883, 30 i nast. . W r. 1879 wyszed艂 w Poznaniu poetyczny opis p. t. Siedziba wodza. 3. W. , niem. Weinberg, os. , w pow. szamotulskim, na zach. p艂n. od Wronek, w parafii 呕o艅, w lasach biezdrowskich. 4. W. , wzg贸rze na lewym brzegu Noteci, tu偶 przy m. Uj艣ciu, w pow. chodzieskim. W. 艁. Winna g贸ra, niem. Weinberg, g贸ra pod Trzebnic膮, w Kocich g贸rach, wzn. 311 mt. npm. Winne Le艣ne, os. , pow. w艂oc艂awski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, ma 7 mk. Winnica 1. kol. , pow. warszawski, gm. Jab艂onna, par. Tarchomin, ma 13 mk. , 30 mr. 2. W. , kol. , pow. koni艅ski, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 17 w. , ma 6 dm. , 41 mk. 3. W. , os. nad rz. Wart膮, pow. s艂upecki, gm. i par. Pyzdry, odl. od S艂upcy 18 w. , ma 1 dm. , 2 mk. 4. W. , w艣, folw. i os. nad rz. Wis艂膮, pow. sandomierski, gm. i par. Po艂aniec, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 6 dm. , 37 mk. , 93 mr. dwor. , 4 os. i 14 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 21 mk. 5. W. , w艣 i folw. nad rzk膮 Bursaczk膮, pow. pu艂tuski, gm. i par. Winnica, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 186 mk. W r. 1866 folw. W. rozl. mr. 721 gr. or. i ogr. mr. 527, 艂膮k mr. 73, pastw. mr. 9, lasu mr. 210, zaro艣li mr. 52, nieu偶. mr. 50. W艣 W. os. 32, mr. 112; w艣 Paw艂owo os. 6, mr. 104; w艣 Nowa Winnica os. 4, mr. 61. Ko艣ci贸艂 i parafia erekcyi niewiadomej. Obecny, murowany, p. w. 艣w. Tr贸jcy, z wysok膮 wie偶膮, dach贸wk膮 kryty, fundowa艂 bisk. p艂ocki Dobies艂aw, podobno r. 1371. Od 1847 nale偶y do par. filia G膮sior贸w. W. par. , dek. pu艂tuski, 4480 dusz, W sk艂ad parafii wchodz膮 wsi Bielany, BrodowoRembo艂y, B. Kuce, B. Wi ty, B. 呕y艂ki, Domos艂aw, Duchniki, GnatyGroma dze, G. Rembo艂y, G. Lewiski, G. Szczerbaki, G. Zarazy, G. Wie艣wiany, Glinice Wielkie i Ma艂e, G贸rkiBaczki, G. Du偶e, G. Witowice, Kamienna, Kowalewice, 艁empice Wielkie, MieszkiBur艂y, M. Le艣niki, M. Kuligi, M. Przyby艂y, M. Morgi, Paw艂owo, Poniaty, P. K臋czki, P. Cibory, P. Wielkie, Rembowo, Skorasze Wielkie i Ma艂e, Winnica, Winniczka, Zbroszki wszystkie te wsi w 1821 p艂ac膮 proboszczowi 247 z艂p. 17 gr. dziesi臋ciny, Gol膮dkowo w 1821 daje dziesi臋cin臋 wy艂膮czn膮 snopkow膮 z 4 p贸艂 w艂贸czk贸w, Bulkowo z 2 1 2 p贸艂 w艂. , w贸jtowstwo Skarzyce z ca艂ego obszaru. Na plebanii w 1821 r. znajdujemy organist臋, 3 kopcarz. , 2 szewc, kowala i szpital. Parafia liczy艂a dusz 702 m臋偶. doros艂ych i 419 syn. , 856 kob. i 455 c贸r. Sama w艣 odrabia艂a pa艅szczyzn臋 do folw. t. n. i wchodzi艂a w sk艂ad klucza Wierzbice, nale偶膮cego do d贸br Gol膮dkowo biskupich, a nast臋pnie skarbowych. Osady pa艅szczy藕niane, po 50 mr. , odrabia艂y ka偶da 2 dni t艂uki, 78 dni sprz臋偶. , 78 pieszych i op艂aca艂y ka偶da 9 z艂p. hyberny, 18 z艂p. 13 gr. dziesi臋ciny do dworu za czas贸w biskupich uiszczanej do seminaryum w Pu艂tusku, 2 kap艂. , 15 jaj, 3 艂okcie prz臋dzy z w艂贸kna dwors. W 1821 znajdujemy 2 takie osady puste, 8 zamieszka艂ych; ka偶da wysiewa艂a 5 kor. jarz. i 5 ozim. i zbiera艂a 4 fur siana; gospodarstwo trzypolowe; 4 kopcarz. , karczm. , owcarz, razem z plebani膮 63 m臋偶. , 61 Winne Winnica Winna Winna g贸ra kob. starszych nad 12 lat 45 m臋偶. , 45 kob. , 14 koni, 24 wo艂, 27 kr贸w, 15 ja艂ow. , 16 owiec, 30 艣wi艅. Na folw. w 1821 r. wysiewano 36 kor. pszen. , 45 偶yta, 10 j臋czm. , 36 owsa, 3 gryki, 2 grochu, rzep. , 1 8 prosa. Znajdowa艂 si臋 1 dm. , 8 parob. , 3 dziewek, 8 koni, 6 wo艂. , 12 kr贸w, 18 ja艂ow. , 15 艣wi艅, 250 owiec; siana ze brano 30 fur. 6. W. , w艣 i folw. nad rzk膮. Skrw膮. , pow. lipnowski, gm. Brudze艅, par. B膮dkowo, odl. 29 w. od Lipna, ma 8 dm. , 192 mk. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 140 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 524 gr. orn. i ogr. mr. 397, 艂膮k mr. 14, pastw. mr. 33, nieu偶. mr. 27; bud. mur. 9, drew. 2; p艂odozm. 11pol. W艣 W. os. 29, mr. 104. We d艂ug reg. pob. ziemi dobrzy艅skiej z r. 1564 w艣 W. mia艂a kmieci osadzonych na 3 1 2 艂anach, 5 zagr. P艂acono 1 fl. 12 gr. . 1 sol. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 275. W r. 1789 w艣 jest w艂asno 艣ci膮 Winnickich. Br. Ch. Winnica 1. w艣 pryw. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , o 80 w. od Dzisny, 3 dm. , 22 mk. starowierc贸w. 2. W. , dobra i W. Kolonia, w艣, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol. , gm. I艂osk, o 21 i 20 w. od Kobrynia. W艣 W. wraz z osad膮 Moczulniki ma 138 dzies. ziemi w艂o艣c, dobra, w艂asno艣膰 Bortnowskich, 112 dzies. 18 艂膮k i pastw. , 16 lasu, 20 nieu偶. . Winnica, mto powiat. gub. podolskiej, pod 48 14 p艂n. szer. a 46 81 wsch. d艂ug. , na p贸艂wyspie oblanym z trzech stron rz. Bohem, przy uj艣ciu do niej rzki Winniczki al. Wiszni, w pobli偶u toru dr. 偶eL po艂udniowozachodnich, na przestrzeni Kij贸w Brze艣膰, kt贸ra ma tu stacy膮, odl. o 21 4 w. od miasta i po艂膮czon膮 z niem drog膮 bit膮, odleg艂e jest o 180 w. od Kamie艅ca lini膮 powietrzn膮 a 224 w. go艣ci艅cem publicznym, 830 w. od Warszawy na Lublin a 250 w. od Kijowa dawn膮 drog膮 pocztow膮. W. , otoczona przedmie艣ciami Dubowiecka S艂oboda, Stare Miasto, Zamostem i Nowe Miasto, zwane Zawalem, po艂o偶ona w 偶yznej okolicy i przy wa偶nej linii dr. 偶eL, jest jednem z pi臋kniejszych miast w gubernii i rozrasta si臋 i upi臋ksza z ka偶dym dniem. W 1887 r. by艂o tu 1923 dm. mieszkalnych 154 mur. , 1769 drew. , 903 oficyn i dom贸w w艂o艣c, 2904 r贸偶nych zabudowa艅, 23591 mk. , w tem 32 praw. , 78 katol. , l, 5 starow. , 0, 2 ewang. , 58, 5 偶yd贸w. Obecnie ludno艣膰 wzros艂a do 24989 dusz. Miasto, prawie ca艂e zabrukowane, posiada 5 cerkwi soborn膮, p. w. Przemienienia Pa艅skiego, z muru wzniesion膮 w 1779 r. i uposa偶on膮 44 dzies. , z 2158 paraf; na Starem Mie艣cie, p. w. 艣w. Miko艂aja, z 1746 r. , ma 1742 paraf. i 42 dzie艣 ziemi; 艣w. Tr贸jcy, z 1785 r. , z 1488 paraf. i 33 dzies. ziemi; opr贸cz tego jest jeszcze dwie cerkwie na przedmie艣ciach, ko艣ci贸艂 katol. murowany, synagog臋 i 13 dm. modlitwy 偶ydowskich, szko艂臋 realn膮 6cio klas. , przed kilku laty przeniesion膮 z Mohylowa, szkol臋 powiat. 2klas. 8 nauczycieli i 3 nauczycielki; 148 ch艂opc贸w i 78 dziewcz膮t, pensyonat prywatny 偶e艅ski, za艂o偶ony w 1886 r. 4 naucz. , 314 uczennic, 2 apteki, szpital powiat. na 20 艂贸偶ek, st. poczt. i tel. , 3 hotele, skwer, ogr贸d spacerowy z letnim teatrzykiem, dwa kluby miejski i wojskowy. W p贸艂nocnej cz臋艣ci miasta wzniesiono w ostatnich czasach ogromne koszary dla konsystuj膮cych tu wojsk, oko艂o kt贸rych tworzy si臋 oddzielna dzielnica miasta. Zamierzono nadto za艂o偶y膰 w W. centralny szpital dla ob艂膮kanych dla 3 gubernii p艂d. zach. Zarz膮d miasta dum臋 zaprowadzono w 1880 r. Pod wzgl臋dem przemys艂owym jest w W. 16 fabryk mi臋dzy niemi 2 browary, 2 fabryki myd艂a, 1 艣wiec 艂ojowych, 1 dro偶d偶y, 1 tytuniu, 1 odlewnia 偶elaza i miedzi, cegielnia, produkuj膮cych za 84790 r. rocznie. Znajduj膮 si臋 tu nadto 2 drukarnie, zak艂ad fotograficzny, 50 restauracyi, 5 sk艂ad贸w win wi臋kszych i 11 mniejszych, 212 sklep贸w. Jest 226 rzemieslnik贸w. Targi odbywaj膮 si臋 raz w tydzie艅, jarmarki za艣 cztery razy do roku. Nad bezpiecze艅stwem miasta czuwa stra偶 ogniowa, obs艂ugiwana przez 15 ludzi i 6 koni. Doch贸d miejski wynosi 46528 rs. , wydatki za艣 38429 rs. Do miasta nale偶y 2939 dzies. ziemi 2250 ornej, 165 艂膮k, 374 pastw. , 150 nieu偶. , przynosz膮cej 13852 rs. dochodu. Ko艣ci贸艂 paraf. katol. pokapucy艅ski, p. wez. N. M. P. Anielskiej Portiuneulum, przez Ludwika Kalinowskiego, sst臋 Winnickiego, w 1760 r. z muru wzniesiony a przez biskupa Wo艂艂owicza w 1761 r. konsekrowany. Par. katol. , dekanatu Winnickiego, 5043 wiernych. Kaplice w Biskupce, Siedliszczach, Telepenkach a dawniej i w Jarosz贸wce. Do parafii, opr贸cz W. z przedmie艣ciami, nale偶y mko J贸zwin i wsi Biskupka, Bochenniki, Chi偶y艅ce, Chmielowa, 膯wi偶yn, Czerlenk贸w, Hawrysz贸wka, Humenna, Jakuszy艅ce, Jarosz贸wka, Jurkowce, futor Kajdaszycha, Komar贸w, Ludwik贸wka, 艁ysoh贸rk膮, 艁uka, Majdan Czepelski i J贸zwi艅ski, Nied藕wiedzie Ucho, Pietniczany ze S艂ob贸dk膮, Pisarz贸wka, Purpurowce, Scibor贸w, Siedliszcze, Siekierzy艅ce, Skurzy艅ce, So艂owij贸wka, Studennica, Szeremetka, Telepenki, Tene艅ki, Tia偶y艂贸w, Tiutki, Wisznia i Zarwa艅ce. St. W. dr. 藕el. p艂d. wsch. kijowskoodesskiej, odl. o 2 1 4 w. od miasta, po艂o偶ona pomi臋dzy st. Kalin贸wk膮 o 22 w. a Hniewaniem o 23 w. , odl. jest o 44 w. od 呕mierzynki 呕mierynki, 60 w. od Koziatyna, o 207 w. od Kijowa a 406 w. od Odessy. Pocz膮tkowe dzieje W. gin膮 w pomroce czas贸w. Powszechnie utrzymuj膮, ze w. ks. lit. Olgierd, po zawojowaniu ziem podolskich na Tatarach, odda艂 je w 1331 r. w zarz膮d synowcom swoim Koryatowiczom, kt贸rzy zbudowali tu zamek i mto za艂o偶yli. Pochodzenie nazwy miasta rozmaicie wywodz膮. Jedni wyprowazadaj膮 j膮 od rzki Winniczki, tu uchodz膮cej do Bohu, inni od winnic, obficie w okolicach niegdy艣 istniej膮cych, inni wreszcie pomi臋dzy nimi Marczy艅 Winnica Winnica ski od przepalania gorza艂ki i browar贸w winnych, kt贸rych tu, przy dostatecznych lasach, by艂o bardzo wiele. Pocz膮tkowo mieli si臋 tu osiedla膰 wolni kozacy, w dzisiejszym Starem Mie艣cie, za Bohem, gdzie te偶 prawdopodobnie istnia艂 pierwotny zamek, przez Koryatowicz贸w zbudowany a p贸藕niej dopiero wzniesionym zosta艂 drugi zamek. Miejscowa tradycya nazywa go mylnie zamkiem kr贸lowej Bony, kt贸rej przypisywanem bywa za艂o偶enie wielu zamk贸w w r贸偶nych okolicach kraju. Z czas贸w w艂adania Podolem przez Koryatowicz贸w i z nast臋pnego stulecia nic nam dzieje nieprzechowa艂y o W. W 1395 r. Teodor Koryatowicz postrada艂 swe posiad艂o艣ci a w. ks. Witold zar贸wno W. jak i inne grody podolskie obsadzi艂 swojemi za艂ogami i wcieli艂 do posiad艂o艣ci wielkoksi膮偶臋cych. Pomimo opieki kr贸l贸w i ci膮g艂ych przywilej贸w miasto d藕wign膮膰 sie nie mog艂o skutkiem ci膮g艂ych napad贸w tatarskich i zdzierstw starost贸w. Jak si臋 zdaje kr贸l Aleksander nadal pierwszy miastu prawo magdeburskie i powi臋kszy艂 nadzia艂 ziemi. Dzieje wspominaj膮, 偶e w 1508 r. ssta winnicki, pod wodza Jana Kamienieckiego, kasztelana lwowskiego, rozbi艂 Tatar贸w w okolicy W. , pod Woronowem horodyszczem, i do 2000 trupem ich po艂o偶y艂. W 1541 r. znowu Tatarzy plondrowali w okolicy W. , ale ich dop臋dzi艂 s艂ynny Bernard Pretficz, ssta barski, i odbi艂 wzi臋tych do jasyru. Zygmunt August gorliwie si臋 zajmowa艂 losami miasta. W 1545 r. wys艂a艂 dla rewizyi zamku sekretarza swego Lwa Patejowicza Tyszkiewicza Tyszkowicza. Komisarz kr贸lewski znalaz艂 zamek w stanie najop艂aka艅szym. By艂o w nim 30 horodni utrzymywanych przez ziemian i mieszczan i 3 wie偶e. O robocie tego zamku, powiada Tyszkiewicz, rad bych pisa艂, jedno w tym zamku niema czego chwali膰, ca艂y opad艂 i ogni艂. A przytem ma艂y jest i z drzewa zbyt cienkiego robiony, a nadto 艣ciany niezamczyste, prawie jedne dziury wsz臋dy i nie wiem gdzieby indziej tak prosto zamek by艂 budowanym jak ten w艂a艣nie; nietylko ludziom w czasie przygody od nawalnego nieprzyjaciela niema gdzie si臋 zamkn膮膰 i zk膮d obron臋 czyni膰, ale i byd艂o niebezpiecznie zamyka膰, bo jakiem 偶yw, tak prostego a s艂abego zamku ukrainnego nie widzia艂em. Postanowiono tedy zamek przebudowa膰 i rozszerzy膰, ale ziemianie i mieszczanie nie chcieli si臋 bra膰 do tego bez pomocy hospodarskiej, wymawiaj膮c si臋 swem ub贸stwem i brakiem r膮k roboczych. Co do str贸偶贸w i kilkun贸w, takowych powinien starosta najmowa膰 za pieni膮dze, jakie ziemianie od ludzi swoich w podymszczy藕nie dawali, po p贸艂trzecia grosza litewskiego bez pieni臋dza z dymu. Mieszczanie za艣 owej klikowszczyzny niedaj膮 oddawna, jedno str贸偶e za miastem na sochach dla siebie trzymaj膮, z wiosny a jesieni膮, kiedy orz膮, dla bezpiecze艅stwa od Tatar. R贸wnie偶 w bardzo op艂akanym stanie by艂o uzbrojenie zamku. Z dw贸ch niewielkich dzia艂ek lanych jedno tylko by艂o zdatne do u偶ycia; hakownic 偶elaznych by艂o 26 dobrych, nadto 4 kije staro艣wieckie, niepewne do strza艂u; rusznicy ani jednej. Prochu oko艂o kamienia, saletry dwie niewielkie beczki, siarki oko艂o kamienia; o艂owiu przesz艂o 3 kamienie; kul dzia艂owych kamiennych, 偶elazem oblanych 19 a hakowniczych 40; prochownic nie by艂o wcale. Puszkarz by艂 jeden, kt贸ry nie umia艂 wyrabia膰 saletry. Zapasu 偶ywno艣ci naspi偶owania 偶adnego nieby艂o. Ssta winnicki kn. Teodor Sanguszkowicz, marsza艂ek ziemi wo艂y艅skiej, wymawia艂 si臋 zupe艂nym brakiem uposa偶enia starostwa, jedyne bowiem sio艂o Me偶ykowce ci膮偶y艂o wprost do zamku. Pomimo ca艂kowitej prawie bezbronno艣ci zamku zar贸wno starosta jako te藕 ziemianie i mieszczanie wszelkie potrzeby onego usi艂owali zwali膰 na skarb hospodarski. Odbywaj膮cy przeto rewizy臋 sporz膮dzi艂 szczeg贸艂owy wykaz maj臋tno艣ci tak bojar贸w jak i mieszczan, z kt贸rego okazuje si臋, i偶 by艂o w贸wczas w mie艣cie W. 141 dym. mieszczan hospodarskich, 27 ich pasiek, 21 dm. bojarskich, ludzi za艣 ich z popowskimi 121 dym. , t. j. wszystkich dom贸w w mie艣cie, opr贸cz dom贸w bojarskich i ich podwornik贸w, 253. Si贸艂 za艣 ci膮gn膮cych do zamku Winnickiego wyliczono 4 hospodarskich i 18 bojarskich. Og贸艂em tak w W. jak i w powiecie wszystkich ludzi hospodarskich i bojarskich, do zamku ci膮偶膮cych, 1113 dym贸w Jab艂onowski, Rewizye, 108 116. W skutek przedstawienia lustrator贸w w 1571 r. 贸wczesny ssta winnicki ks. Bohusz Korecki wybudowa艂 nowy zamek na wyspie, kt贸rego 艣lady dot膮d przetrwa艂y. Chc膮c uregulowa膰 stosunki starosty do mieszczan Zygmunt August w 1552 r. poleci艂, a偶eby ssta nie mia艂 prawa samowolnie ustanawia膰 w贸jta, aby mieszczanie obowi膮zani byli do strze偶enia zamku w czasie trwogi, przyczem nie maj膮 by膰 znaglani do rob贸t zamkowych ani te藕 do je偶d偶enia ze starost膮 na Iowy. Ten偶e monarcha uwolni艂 w 1559 r. mieszczan raz na zawsze od op艂aty ce艂 i myta, pobieranych w dobrach kr贸lewskich. Wzrost W. datuje si臋 dopiero od upadku Brac艂awia, szlachta bowiem wojew贸dztwa, zaniepokojona o akta ziemskie, niszczone bezustannie przez napady Tatar贸w, prosi艂a na sejmie r. 1598 o przeniesienie grodu do Winnicy. Zgodnie z tem nast膮pi艂a uchwa艂a sejmowa, orzekaj膮ca przeniesienie do Winnicy s膮du i akt ziemskich i grodzkich i wszelkiej juryzdykcyi s膮dowej i sejmik贸w powiatowych z Brac艂awia i takim sposobem W. sta艂a si臋 stolic膮 wwdztwa brac艂awskiego. W 1580 r. zamek winnicki zosta艂 przez Tatar贸w spalony, wzniesiony wi臋c zosta艂 nowy, jak o tem 艣wiadczy konstytucya 1613 r. zamek winnicki po pogorzeniu, i偶 przez sst臋 Winnickiego Walentego Aleksandra Kalinowskiego kosztem jego w艂asnym i przewag膮 de nova radicis zbudowany, naznaczyli艣my rewizor贸w, kt贸rzy maj膮 Winnica Winnica zbudowanie zamku z municyami i fortecami pilnie i uwa偶nie opatrze膰, kt贸r膮, rewizy臋 odprawiwszy, na przysz艂ym sejmie o wszystkiem wiadomo艣膰 zupe艂n膮 winni b臋d膮 odda膰 Vol. leg. , III, 189. Ale o opatrzeniu tego zamku lustracya w 1615 r. przez Wojciecha z Rycht Humieckiego, kasztel. kamien. , uczyniona nic nam nie wspomina, tylko obja艣nia, 偶e posesorem starostwa jest Aleksander Ba艂aban. Nale偶a艂o do tego miasta wsi kilka przedtem. Tak na mie艣cie samem, jako i na tych wsiach sumy starej przed Uni膮. by艂o k贸p 5000 litew. , kt贸re kr贸l August wzi膮艂 by艂 u ks. Koreckiego, na贸wczas brac艂awskiego i Winnickiego ssty, na zap艂at臋 pewnym 偶o艂nierzom, na pewne zamki, kt贸rej sumy 艣. p. Pan halicki, braclawski i winnicki ssta, od艂o偶ywszy j膮. potomkom przerzeczonego ks. Koreckiego, to sstwo z r膮k ich wykupuj膮c, trausfuzy膮 na si臋 otrzyma艂. Ta tedy suma wszystka k贸p 5000 natenczas s艂u偶y JMP. Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu, kamienieckiemu i brac艂awskiemu staro艣cie, jako sukcesorowi legitime JMP. halickiego, kt贸ra suma na wsiach tych do W. zdawna nale偶膮cych i w posesyi P. ssty kamienieckiego i teraz b臋d膮cych, t. j. Miziak贸w, Hizince, Nied藕wiadka, Samnik nazwanych, zostawa si臋 zupe艂nie Do kt贸rych wsi, na miejsce W. samej i miasta Wisienka nazwanej, Sa艂asse wie艣 nale偶y, na kt贸r膮 przedtem ta suma nie 艣ci膮ga艂a si臋. Wspomina dalej, 偶e na sejmie walnym koronnym w Warszawie r. 1615 odprawionym wniesiona by艂a pro艣ba od ko艂a poselskiego o przyczyn臋 do JKMci, aby suma 5000 k贸p groszy litew. przez Zygmunta Augusta na sstwo winnickie wniesiona a Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu. .. . s艂u偶膮ca, z przerzeczonego m. W. , teraz ju偶 s膮dowego, i z juryzdykcyi Winnickiej, na sio艂a Miziak贸w Miedziak贸w, Hizince Chy偶y艅ce, Sa艂asse Sa艂asze, s艂obody 膯wi偶yn, Nied藕wiedka, Samnik Sanniki przeniesiona by艂a, i aby to starostwo Winnickie, jako s膮dowe i ukrainne, od tej sumy wolne by艂o, i na wsiach przerzeczonych JMP. staro艣cie kamienieckiemu i jego potomstwu authoritate sejmu tego asekurowana by艂a. Ta偶 lustracya wspomina Mto W. , stara i nowa osada. Z tych podatki 偶adne do zamku nie id膮, opr贸cz owsa, kt贸rzy r贸偶nie daj膮 z domu, co pospo艂u z czynszem 偶ydowskim czyni fl. 200. Do tego stra偶 od Tatar odprawowa膰 i przeciwko nieprzyjacielowi koronnemu przy p. staro艣cie Winnickim, konno z or臋偶em wsiada膰 powinni. Innych te偶 podatk贸w 偶adnych z miasta tego p. staro艣cie nie masz, pr贸cz arendy, m艂yn贸w, gorza艂ek, browaru, kt贸ra czyni na rok fl. 2000. W 1629 r. posesorem sstwa Winnickiego by艂 Adam Kalinowski. Czyni艂o ono fl. 3128 gr. 29 Jab艂onowski, Lustracye, 74 5, 187. Wniesiono pob贸r z 787 dym. Jab艂onowski, Ukraina, I, 138. Kalinowscy stawszy si臋 zastawnymi w艂a艣cicielami wi臋kszej cz臋艣ci starostwa, stali si臋 te藕 i dobrodziejami samego miasta. Walenty Aleks. Kalinowski opr贸cz zamku i zaopatrzenia go w uzbrojenie i odpowiedni膮 za艂og臋, pobudowa艂 oko艂o 1610 r. kolegium jezuickie w kszta艂cie warownej twierdzy, o czem 艣wiadcz膮 dzisiejsze ruiny, tak 偶e mo偶na 艣mia艂o powiedzie膰, i藕 dwoma obronnemi zamkami W. opatrzy艂. Na kolegium jezuit贸w ofiarowa艂 30000 z艂p. , oraz nadal im wsi Kajdaczych臋 i Kazanich臋 pod Winnic膮, w samem mie艣cie znaczn膮 jurydyk臋, a nadto dwie wsi w pow. brac艂awskim Bandur贸wk臋 i Piasoczyn. Miasto zabezpieczone na zewn膮trz cierpia艂o wiele od nadu偶y膰 starostw, a do tego i jezuici, zaj膮wszy wi臋ksz膮 cz臋艣膰 miasta pod swoj膮 jurydyk臋, nak艂adali uci膮偶liwe czynsze i daniny. Nadto w tym czasie wielki po偶ar nawiedzi艂 miasto i strasznie go zniszczy艂. W艂adys艂aw IV w 1640 r. po艣pieszy艂 W. z pomoc膮, wznawiaj膮c u偶ywanie prawa magdeburskiego, ustanowi艂 trzy porz膮dki zabezpieczaj膮ce od nadu偶y膰 starost贸w rad臋 z 8 os贸b czyli magistrat; w贸jta i 3 艂awnik贸w oraz 12 do偶ywotnich gminnych. 艁awnicy i gminni przedstawiaj膮 trzy osoby, z kt贸rych starosta mianuje burmistrza, w贸jta za艣 z podanych sobie trzech innych kandydat贸w. W sprawach przenosz膮cych 200 z艂p. lub gro偶膮cych kar膮 osobist膮, apelacya od wyrok贸w w贸jtowskich i radzieckich sz艂a do s膮du po艣redniczego staro艣ci艅skiego, a od tego do s膮d贸w zadwornych dopuszcza si臋; sprawy kryminalne do s膮du w贸jtowskiego nale偶e膰 maj膮, lecz pod surowemi karami zabrania si臋 w贸jtowi i 艂awnikom wyje偶d偶a膰 do innych d贸br dla s膮dzenia spraw kryminalnych. Przepisuj膮c kr贸l obszerne ustawy co do sposobu wyboru urz臋dnik贸w, sk艂adania przez nich przysi臋gi i pe艂nienia powinno艣ci, znosi tortury w s膮dzie w贸jtowskim, sprawy za艣 o czarodziejstwo i zabobony w instancyi staro艣ci艅skiej s膮dzi膰 nakazuje; s膮dom radzieckim poniedzia艂ek, 艣rod臋 i pi膮tek, w贸jtowskim wtorek, czwartek i soboty wyznacza. Nadaje dalej piecz臋膰 z herbem niewyra偶ono jakim; zachowuje mieszczan przy dawnem prawie warzenia piwa, sycenia miod贸w i palenia gorza艂ki; dochody z miary, wagi smo艂y, dziegciu na u偶ytek miasta przeznaczone; wszelkie przez starost臋 nieprawnie wybierane op艂aty, daniny i wymagane powinno艣ci uchyla. Staro偶ytna Polska, II, 1366. W tym czasie przeniesieni tu zostali k艣. dominikanie przez Stefana Czerlenkowskiego z mka Czerlenkowa, spalonego przez Tatar贸w. W 1639 r. starosta winnicki Jan Odrzywolski nada艂 im plac na folwark, stawek i ogr贸d, a nast臋pnie nabyli oni futor, co W艂adys艂aw IV osobnym przywilejem potwierdzi艂. W 1635 r. kr贸l fundowa艂 monaster dziewiczy, kt贸ry przetrwa艂 do dnia dzisiejszego. Pod opiek膮 kr贸la i nadanych przez niego przywilej贸w miasto zacz臋艂o si臋 szybko rozwija膰 i dopiero wojny kozackie straszny mu cios zada艂y. Miasto kilkakrotnie zajmowane przez Kozak贸w, w 1651 Winnica r. dosta艂o si臋 Chmielnickiemu na mocy pakt贸w Zborowskich, jako pograniczny punkt mi臋dzy Ukrain膮, i Wo艂yniem. Po zwyci臋stwie hetmana Miko艂aja Potockiego pod Krasnem, ten偶e obieg艂 W. , zaj臋ta przez Bohuna, otrzymawszy jednak wiadomo艣膰 o ci膮gn膮cej odsieczy, cofn膮艂 si臋, zostawuj膮c wozy i inne sprz臋ty obozowe. Dopiero Kalinowski chwilowo j膮 odebra艂, ust膮pi膰 jednak musia艂 przed przewa偶n膮 sil膮 pu艂kownika G艂ucha i Tatar贸w. Podczas wojen kozackich dominikanie opu艣cili miasto a klasztor ich zosta艂 zniszczony. Po Kalinowskich sst膮 Winnickim zosta艂 Andrzej Potocki jakto widzimy z konstytucyi 1662 r. Nale偶y na tym securitati wwdztwa, aby miasto W. mia艂o praesidium adaequatum dla bezpiecze艅stwa obywatel贸w, przeto偶 pozwalamy Andrzejowi Potockiemu, wwdzie brac艂awskiemu, aby sstwo winnickie insimul z wwdztwem, pro hac sola vice trzyma艂 ea conditione 偶e powinien mie膰 zawsze przy rezydencyi swojej obecnej 200 piechoty kosztem w艂asnym in praesidio miejsca tamtego. Post ascensnm za艣 pomienionego wwdy ad majorem dignitatem, albo post fata ejus in sequelam, takowe trzymanie sstwa i艣膰 nie ma Star. Polska, II, 1367. Jak dalece miasto by艂o zniszczone podczas wojen kozackich, obja艣nia nam manifest pisarza ziemskiego, zaniesiony d. 18 stycznia 1664 r. , i偶 przy obj臋ciu urz臋dowania niezasta艂 w kancelaryi pi贸ra i ka艂amarza, 偶adnej ksi臋gi, ani akt贸w, kt贸re podczas rebelii kozackiej spalone zosta艂y. Na mocy traktatu Buczackiego 1672 r. W. dosta艂a si臋 Turkom, lecz Jan Sobieski j膮 odebra艂. W po艂owie XVII w. przebywa艂 tu partyzant Samu艣 ze strony Rzpltej i wielkie us艂ugi oddawa艂, niszcz膮c oddzia艂y buntowniczych szajek i Tatar贸w. Pod rz膮dami ssty Ludwika Kalinowskiego W. znowu zacz臋艂a si臋 podnosi膰. Poprawi艂 on kosztem swoim oba zamki, odnowi艂 i przebudowa艂 kolegium jezuickie i ze staro艣ci艅skich grunt贸w jurydyk臋 powi臋kszy艂, wreszcie w 1745 r. ko艣ci贸艂 i klasztor k艣. kapucyn贸w, kt贸ry wszystkie inne przetrwa艂 i jest obecnie jedynym parafialnym ko艣cio艂em. W 1750 r. hajdamacy napadli na W. , wzi臋li zamek, zniszczyli znajduj膮ce si臋 tam dokumenty, nale偶膮ce do ca艂ego wwdztwa brac艂awskiego, i ograbili 偶yd贸w, kt贸rzy si臋 tu schronili. Dla ukr贸cenia tych napad贸w obywatele wojew贸dztwa ustanowili milicy臋 a dow贸dztwo jej powierzyli ks. Czetwerty艅skiemu, lecz gdy 偶o艂nierze r贸wnie偶 zacz臋li si臋 dopuszcza膰 r贸偶nych nadu偶y膰 a mi臋dzy innemi napadli i na W. , milicya zosta艂a rozwi膮zan膮 Akta kom. kijowskiej. W 1758 r. Micha艂 Grocholski, s臋dzia ziemski brac艂awski, zbudowa艂 ko艣ci贸艂 i klasztor dla dominikan贸w, kt贸rym Zakrzewski nada艂 w艣 So艂owij贸wk臋. W艣 t臋 dominikanie trzymali do 1805 r. O stanie miasta w tym czasie podaje wiadomo艣膰 inwentarz z 1764 r. , pod艂ug kt贸rego by艂o w starem mie艣cie 75 chrze艣cian gospod. , 87 偶yd贸w; na nowem mie艣cie 16 chrze艣cian, 15 偶yd贸w. Jurydyki jezuici mieli 35 cha艂up, dominikanie 15, bazylianki 6, szlachta 36 dwork贸w; przedmie艣cie Sadki 24 gospodarz贸w. W 1774 r. cz臋艣膰 wojsk tureckich pl膮drowa艂a w okolicach W. i przez za艂og臋 zosta艂a zniesion膮. Machmud Basza, bej rumelski, mszcz膮c si臋, zdoby艂 i zniszczy艂 miasto S臋kowski, Collectanea. Pod艂ug taryfy z 1775 r. znajdowa艂o si臋 w obu miastach starem i nowem 244 dm. , na przedmie艣ciu Jarwi艅skiem 65, Winnickiem 68, Miedziakowskiem 108. Smutne rz膮dy i zdzierstwa nast臋pnego ssty J贸zefa Czosnowskiego, zwanego Faraonem, zubo偶y艂y mieszka艅c贸w, szczeg贸lniej 偶yd贸w, skutkiem czego zanosili oni skargi do kr贸la, jak to widziemy z pisma kr贸lewskiego z d. 23 lutego 1780 r. . Prze艂o偶ono nam jest z strony niewiernych 偶yd贸w, jako oni krzywdy i bezprawia od ssty J贸z. Czosnowskiego czynione znosi膰 musz膮, a o takowe prawnie czyni膰 chcieliby, lecz przemocy ssty obawiaj膮 si臋 kt贸rych a偶eby bezpiecznie prawem w s膮dach naszych asesoryi dochodzi膰 i szk贸d wszelkich nagrodzenia poszukiwa膰 mogli, proszono nas przez pan贸w rady przy boku naszym b臋d膮cych, aby艣my tych偶e 偶yd贸w w protekcy膮 wzi臋li i onych powag膮 nasz膮 zabezpieczyli, oraz glejt od wszelkiej przemocy ssty, jego komisarza, ekonoma i wszystkich zwierzchno艣膰 jak膮偶kolwiek maj膮cych da膰 raczyli. Do kt贸rej pro艣by, jako sprawiedliwej, przychylaj膮c si臋, 偶yd贸w w protekcy膮 nasz膮 bierzemy i onym glejt nasz od wszelkiej przemocy dajemy; kt贸rym to glejtem wsparci, krzywd swoich bezpiecznie dochodzi膰, w ka偶dym miejscu stawa膰 i wszelkie potrzeby przyzwoite czyni膰, handle prowadzi膰, bez najmniejszej przeszkody i boja藕ni mog膮, tak jednak, aby skromnie sprawiali si臋, zwierzchno艣ci w sprawiedliwych rzeczach pos艂uszni byli, zwyczajne podatki wyp艂acali i dobrodziejstwa naszego na z艂e nieu偶ywali. Pomimo jednak tej opieki Czosnowski jeszcze wi臋cej grabi艂 mieszka艅c贸w, szczeg贸lniej 偶yd贸w, daj膮c za pow贸d, ze Chrystusa um臋czyli; sprawa a偶 na sejmie roztrz膮sa膰 si臋 mia艂a, tylko j膮 wa偶niejsze wypadki polityczne przerwa艂y. Stanis艂aw August wracaj膮c z Kamie艅ca, zjecha艂 tu 20 listopada 1781 r. , witany mowami od obywateli wwdztwa, duchowie艅stwa i m艂odzi szkolnej. Po Czosnowskim posiadaczem sstwa zosta艂 synowiec kr贸la Stan. Poniatowski, podskarbi w. lit. W 1789 r. mia艂 on zt膮d 81881 z艂p. dochodu. Lustracya w t. r. dope艂niona smutnie nam stan miasta przedstawia Ko艣ci贸艂 eksjezuicki pusty, znacznej ruinie podpad艂y, w kt贸rego kollegium szko艂y akademickie; ko艣cio艂y dominikan贸w i kapucyn贸w murami opasane. Po zgorzeniu r. p. cerkwi, zosta艂o dwie; przy jednej z nich klasztor bazylianek. Zamek na k臋pie za miastem, Bohem i odnog膮 tej偶e rzeki oblanej; przy mo艣cie brama drewniana, z 2 po bokach kom贸rkami na niewolnik贸w, a na g贸rze Winnica izba na wie偶臋 dla obywatel贸w; w dziedzi艅cu budynek du偶y z drzewa, dosy贸 wygodny, budynek kuchenny i trzeci na aresztant贸w; na g贸rze stajnia a pod g贸ra wie偶a in fundo, darnem r贸wno z ziemia pokryta, dalej magazyn, wa艂 z ziem, sypany, znacznie popsuty; na obszernym placu zacz臋to kancellary臋 budowa膰. W Starem i Nowem mie艣cie jest 99 dwork贸w szlacheckich, z kt贸rych 偶adna dla ssty nie idzie op艂ata. Na rogu rynku ratusz stary, opad艂y, per modum karczmy zajezdnej; po艣r贸d rynku kramnice 偶ydowskie drewniane, bez symetryi i porz膮dku, a przy nich izdebki mieszkalne. 呕ydzi maj膮, w rynku 53 dom贸w zajezdnych, 27 niezajezdnych, 82 zatylnych; szynkarze op艂acaj膮 skapszczyzn臋 od spustu gorza艂ki 40 kwartowego na swoim kotle wyrobionej tynf贸w 2 i miark臋 surowcu, a od spustu gorza艂ki na stronie kupionego 4 z艂. Dom贸w chrz臋艣c, z kt贸rych czynsz dla ssty idzie, 79. Na nowem mie艣cie, Zawale zwanem, 9 dom贸w 偶ydowskich i 2 cha艂upy chrz臋艣c. Intrata roczna czyni 18563 z艂p. 10 gr. Miasto magdeburskiego niema urz膮du i z gruz贸w swoich niepowstaje; mieszczanie handlu prowadzi膰 ani dom贸w dla ozdoby g艂贸wnego w wojew贸dztwie miasta budowa膰 nie s膮 w stanie; cechy rzemie艣lnicze zostaj膮 nieuregulowane. Wyzuci z wolno艣ci, praw i przywilej贸w mieszczanie, dla czynienia prawnie z J贸z. Czosnowskim, sst膮, u kr贸la glejt wyjednali byli; mimo tego ledwie nie ka偶dy na osobie swojej przykrych doznawa艂 cios贸w i coraz do wi臋kszych op艂at, danin i powinno艣ci by艂 poci膮gany, a偶 ledwie te wyrz膮dzane przykro艣ci z 艣mierci膮 ssty usta艂y. I chocia偶 za rz膮du tera藕niejszego ksi臋cia ssty, nienale偶yte z mieszczanami post臋powania zupe艂nie upad艂y, wolno艣膰 jednak jeszcze zupe艂nie pod艂ug przywilej贸w nie jest odzyskana, a mieszczanie do pa艅szczyzny s膮 u偶ywani. Mnogo艣膰 偶yd贸w ca艂e miasto obejmuje, domy ich nieporz膮dnie zabudowane i zag臋szczone, codziennym ogniem gro偶膮; ulice i domy gnojem zas艂ane, przyje偶d偶aj膮cym, jako do sto艂ecznego miasta obywatelom, przykro艣膰 i niewygod臋 sprawuj膮. 呕ydzi handel i konsumpcy膮 utrzymuj膮, towary wszelkie, likwory, mi臋siwa i wszelak膮 偶ywno艣膰, uprzedzaj膮c katolik贸w, na jarmarkach i targach przekupuj膮 i cen膮 niezwyczajnie drog膮 przedaj膮; rzemie艣lnicy 偶adnej istotnej i w艂a艣ciwej nie maj膮 nad sob膮 w艂adzy; zgo艂a wszystkiego przeciwnego prawu, sprawiedliwo艣ci i wolno艣ciom miejskim, w tem pogranicznosto艂ecznem mie艣cie, smutnie do艣wiadcza膰 ka偶demu przychodzi i nigdzie nikomu na nieporz膮dek, drogo艣膰 i doznan膮 krzywd臋 uskar偶a膰 si臋 nie ma Staro偶. Pol. , III, 1368 70. Po przy艂膮czeniu do Rossyi na mocy ukazu cesarz, Katarzyny II z d. 22 maja 1795 r. wwdztwo brac艂awskie pozosta艂o w dawnych granicach, ze zmian膮 na namiestnictwo i z podzia艂em, zamiast 3 dawniejszych, na 12 powiat贸w. Pierwszy namiestnik Bergman, dla braku odpowiedniego pomieszczenia w W. zamieszka艂 w s膮siednich Pietniczanach, w pa艂acu hr. Grocholskich. Nied艂ugo jednak W. by艂a stolic膮 namiestnictwa brac艂awskiego, gdy偶 ukaz cesarza Paw艂a I w 1796 r. przy艂膮czy艂 W. z powiatem do gub. podolskiej, co ostatecznie dope艂niono w 1798 r. Starostwo winnickie, sk艂adaj膮ce si臋 z mka J贸藕wina i Miedziakowa, wsi Chi偶yniec, Hawrysz贸wki, Medwedki, Miedziakowskich futor贸w i S艂ob贸dki, Nied藕wiedziego Ucha, Olchowy, Szczytek, Tenenek, Licherzyniec i Telepenek, nadane by艂o za przywilejem kr贸la z 1782 r. w do偶ywocie ks. Stanis艂awowi Poniatowskiemu, b. gener. lejtn. w. pol. , kt贸ry prawa swe odst膮pi艂 Piotrowi Potockiemu, wwdzie kijowskiemu. Prawo to przez komisy膮 bankow膮 warszawsk膮 sprzedane zosta艂o w 1801 r. Kajetanowi Skopowskiemu, stolnikowi brzeskiemu, a po jego 艣mierci sukcesorowie Jordanowie odst膮pili je, za najwy偶szem potwierdzeniem, 15 marca 1819 r. hr. Miko艂ajowi Grocholskiemu, kt贸rego prawo sko艅czy艂o si臋 z 偶yciem ks. Poniatowskiego. Ukazem 1806 r. darowano to sstwo po uko艅czeniu do偶ywocia sukcesorom Murawiewa, kt贸rym kazano wyp艂aci膰 i kwart臋, wynosz膮c膮 rocznie 7048 rs. , Majdan J贸藕wi艅ski, nale偶膮cy r贸wnie偶 do sstwa Winnickiego, w 1820 r. wypuszczony zosta艂 w 12to letni膮 dzier偶aw臋 Wilczopolskiemu, z op艂at膮 rocznie po 800 rs. Po skasowaniu jezuit贸w i zamkni臋ciu ich kolegium, komisya edukacyjna ustanowi艂a w W. szko艂y podwydzia艂owe stanu akademickiego, umie艣ciwszy je w gmachach pojezuickich. Zorganizowanie ich powierzono profesorom Zaj膮czkowskiemu, Kopijowskiemu, Chru艣cielskiemu i Dobrza艅skiemu dyrektor. Szko艂y te by艂y bardzo ucz臋szczane; w 1784 r. liczy艂y 440 uczni贸w. Po przy艂膮czeniu do Rossyi szko艂a przesz艂a pod zawiadywanie rz膮du gubernialnego. Ukazem cesarza Aleksandra I z 1803 r. zatwierdzono gimnazyum w W. pod zawiadywaniem uniwersytetu wile艅skiego, kt贸re otworzono dopiero w 1814 r. Na dyrektora powo艂any zosta艂 pijar k艣. Micha艂 Maciejowski, kanonik kamieniecki, kt贸ry energi膮 i prac膮 w kr贸tkim czasie budynek pojezuicki doprowadzi艂 do porz膮dku i przy pomocy ofiarno艣ci publicznej za艂o偶y艂 bibliotek臋, gabinety naukowe i ogr贸d botaniczny. Pod jego kierunkiem i opiek膮 kuratora Szczeniowskiego, a r贸wnie偶 przy odpowiedniem doborze nauczycieli, gimnazyum wkr贸tce sta艂o si臋 pierwszorz臋dnem w kraju. Z nauczycieli wyk艂adali tu Jan Mi艂adowski matematyk臋, Bielecki fizyk臋, J贸zef Uldy艅ski, nast臋pnie profesor w Krzemie艅cu, nauki polityczne i moralne, Jan Styczy艅ski wymow臋 i poezy膮, Ignacy Jagie艂艂o literatur臋 staro偶ytn膮 greck膮 i rzymsk膮, Jurkowski 艂acin臋, Kotelski j臋zyk ruski, Debores j臋z. francuski. Wojew贸dzki niemiecki, Brzoskiewicz rysunki, Orsini fechtunek. To te藕 ilo艣膰 uczni贸w ci膮gle wzrasta艂a; przy otwarciu gimna Winnica zyum wynosi艂a 400, w cztery lata p贸藕niej dosz艂a do 747. W gimnazyum tem kszta艂cili si臋, mi臋dzy innymi Tytus Szczeniowski, Izydor Koper; nicki, Piotr Jaxa Bykowski i w. in. Chocia偶 wi臋c miasto utraci艂o urz臋dy wojew贸dzkie, szko艂a jednak sprowadzi艂a znaczn膮 liczb臋 nauczycieli prywatnych, oraz rodzic贸w osiad艂ych dla kszta艂cenia dzieci, wznoszono nowe domy, handel si臋 o偶ywi艂, powsta艂y dwie prywatne pensye 偶e艅skie Maczy艅skiej i Bersoc. W 1822 r. miasto liczy艂o ju偶 799 dm. , mimo po偶aru, kt贸ry w 1817 r. blisko polowe miasta zniszczy艂. Ze 艣mierci膮 jednak dyrektora Maciejowskiego, kt贸ry opu艣ciwszy szko艂y zmar艂 w Warszawie 1829 r. , gimnazyum straci艂o na swej 艣wietno艣ci i wreszcie w 1843 r. przeniesione zosta艂o do Bia艂ejcerkwi, wraz z bibliotek膮 i wielkiemi zasobami. Pozosta艂e obszerne mury oddano na u偶ytek wojskowy. Zarz膮d miejski usi艂owa艂 odebra膰 na rzecz swoj膮 te gmachy ale nadaremnie. W ostatnich czasach miasto kilkakrotnie czyni艂o starania o otwarcie gimnazyum, lecz nie mog艂o uzyska膰 pozwolenia, chocia偶 jeszcze w 1875 r. zmar艂y mieszkaniec W. Weinstein zostawi艂 znaczny legat wynosz膮cy przesz艂o 50000 rs. na cele szkolnictwa. Miasto ze swej strony zobowi膮zywa艂o si臋 da膰 budynek i 8000 rs. rocznej zapomogi. W ostatnich dopiero czasach przeniesiono tu z Mohylowa szkol臋 realn膮. Bo zak艂ad贸w wychowawczych w W. zaliczy膰 nale偶y instytut muzyczny, za艂o偶ony w 1834 r. przez Platona Koz艂owskiego, znanego muzyka i kompozytora, ucznia Fielda. D藕wign膮艂 on w艂asnym kosztem gmach na wynios艂ej skale nad Bohem, zwanej dot膮d Skal膮 Koz艂owskiego. Instytut ten przetrwa艂 do 1840 r. Starostami Winnickimi najdawniejszymi byli kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1498 1517, kn. Roman Andrejowicz Sanguszko 1517, kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1518 30, kn. Ilia Konstantynowicz Ostrogski 1530 39, kn. Semen Hlebowicz Pro艅ski 1540 41, kn. Teodor Andrejejewicz Sanguszko 1546 8, kn. Bohusz Korecki 1551 65, kn. Roman Fedorowicz Sanguszko 1566 71, kn. Karol Korecki 1622 3. Dalej byli sstami, mi臋dzy innymi Jerzy Stru艣 z Komorowa, Aleksander Ba艂aban, Jan Odrzywolski, Kalinowscy Walenty Aleksander, Adam i Marcin, Andrzej Potocki, Ludwik Kalinowski, J贸zef Czosnowski, Stanis艂aw Poniatowski. O Winnicy pisali k艣. Maciejowski, k艣. Marczy艅ski w Statystyce, Piotr Jaxa Bykowski W. dzisiejsza i dawniejsza, w Tygod. Ilustr. , t. X, 1880 r. . Winnicki powiat le偶y w p艂n. wsch. cz臋艣ci gub. podolskiej, graniczy od pln. z pow. 偶ytomierskim, od p艂n. wsch. z pow. berdyczowskim, od wschodu z brac艂awskim od po艂udnia z jampolskim i mohylowskim, od zachodu z mohylowskim i lity艅skim i zajmuje 58, 8 mil al. 2844 w. kw. pod艂ug innych danych 5413 mil al. 2619, 3 w. kw. . Powierzchnia dosy膰 r贸wna, podnosi si臋 nieznacznie od zachodu ku wschodowi. Wchodzi tu mianowicie z gub. wo艂y艅skiej niewielkie odga艂臋zienie g贸r Awraty艅skich, kt贸re ci膮gnie si臋 granic膮 gub. kijowskiej a p贸藕niej lewym brzegiem Bohu. Po艂udniowa cz臋艣膰 powiatu jest wi臋cej pag贸rkowata i poprzerzynana do艣膰 g艂臋bokiemi jarami, jakie tworz膮 tu rzeczki uchodz膮ce do Bohu. Pod wzgl臋dem geognostycznym spotykamy tu granit, obna偶enia kt贸rego wyst臋puj膮 pod Winnic膮. Ci膮gnie si臋 on nadto 偶y艂膮 od Brahi艂owa do U艂anowa w pow. lity艅skim. Dalej znajduje si臋 wapie艅 w okolicach Brahi艂owa i margiel w okolicy Winnicy. W p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu pod艂o偶e nale偶y do formacyi miocenicznej 艣rodkowej trzeciorz臋dnej. Gleb臋 na lewym wybrze偶u Bohu stanowi czarnoziem, zalegaj膮cy niezbyt grub膮 warstw膮 na pok艂adzie gliny. Natomiast prawy brzeg rzeki, dawniej prawie ca艂kowicie zaros艂y lasami d臋bowemi, z kt贸rych dzi艣 ani 艣ladu niepozosta艂o, ma gleb臋 z艂o偶on膮 z bia艂awej lub czerwonawej gliny, rozsypuj膮cej si臋 w palcach i wymagaj膮cej starannej uprawy. G艂贸wn膮 rzek膮 powiatu jest Boh, przerzynaj膮cy jego powierzchni膮 od p艂n. ku po艂udniowi. Do m. Winnicy Boh p艂ynie szerok膮 b艂otnist膮 dolin膮, poczem dolina jego zw臋偶a si臋, brzegi ma suche i nieco wynios艂e; w obna偶eniach wyst臋puje granit. Koryto rzeki do Winnicy jest ilaste, poni偶ej za艣 zasiane wielkiemi granitowemi ska艂ami i porogami, utrudniaj膮cemi 偶eglug臋, zw艂aszcza mi臋dzy Winnic膮 i Tywrowem. Z dop艂yw贸w Bohu w granicach powiatu wa偶niejsze R贸w, Desna, Winniczka al. Wisznia, Czeremoszna, Potok. Jezior niema w powiecie; b艂ota, bardzo zreszt膮 nieznaczne, spotykaj膮 si臋 nad Bohem, powy偶ej Winnicy. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 115735 mk. Obecnie ludno艣膰 wzros艂a do 202149 dusz 101934 m臋偶. , 100, 215 kob. , w tej liczbie 0, 9 szlachty, 0, 6 stanu duchownego, 19 2 mieszczan, 69, 6 w艂o艣cian, 8, 6 st. wojskowego, 0, 6 cudzoziemc贸w, 0, 5 innych stan贸w; pod wzgl臋dem za艣 wyznania 74, 3 prawos艂awnych, 8, 9 katol. , 0, 4 ewang. , 2 starowierc贸w, 14, 4 偶yd贸w. Na 1 w. kw. przypada 77, 8 mk. Jednodworc贸w dawnej szlachty polskiej by艂o w powiecie 3049 dusz. Pod wzgl臋dem etnograficznym rdzenn膮 mas臋ludno艣ci stanowi膮 Malorusy, dalej id膮 Polacy, Wielkorossyanie, 偶ydzi. Z og贸lnej przestrzeni znajdowa艂o si臋 18133 dzies. pod zabudowaniami i ogrodami, 152692 dzies. pod rol膮, 21242 艂膮k, 50847 las贸w i 14360 nieu偶ytk贸w; z tego do w艂o艣cian nala偶a艂o 13513 dz. pod zabud. i ogrodami, 79188 roli, 10418 艂膮k, 4537 las贸w. Z pomi臋dzy w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci w 1887 r. 184 Ruskich posiada艂o 51997 dzies. a 84 Polak贸w 75827 dzies. Stosunek ten w ostatnich czasach znacznie si臋 zmieni艂 z powodu ukazu zabraniaj膮cego katolikom naby wania ziemi w kraju p艂d. zach. W powiecie by艂o 158 miejscowo艣ci 25 skarb. i 133 prywatn. w艂a艣c. maj膮cych 14261 dym. 艢redni nadzia艂 ziemi na 1 dusz臋 rewiz. wynosi 2, 56 dzies. Zasiewaj膮 艣rednio 偶yta 17316 dzies. w艂o艣c, a 7905 dz. w艂a艣c. wi臋ksi; pszenicy 9025 dzies. w艂o艣cianie a 14872 obywatele; tatarki 4736 dz. wlo艣c. a 1511 obywatele; prosa 4056 dz. w艂o艣c, 1467 obywatele; j臋czmienia 4708 dz. wlo艣c. a 3036 obywatele; owsa 8254 dz. w艂o艣c. a 8602 obywat. ; kukurydzy 432 dz. obywatele; kartofle sadz膮 na 371 dzies. w艂o艣c. a 265 obywatele. 艢redni urodzaj wynosi 5, 4 偶yta, 5, 3 pszenicy, 3, 2 gryki, 3, 6 prosa, 4 grochu, 4, 8 j臋czmienia, 7, 2 owsa, 6, 3 kukurydzy, 30, 6 kartofli. Powiat posiada wiele sad贸w owocowych, szczeg贸lniej w maj膮jtkach dawniej nale偶膮cych do Szcz臋snego Potockiego, Cho艂oniewskich i Grocholskich, kt贸rzy sprowadzali doskona艂ych ogrodnik贸w i starali si臋 o zaprowadzenie wyborowych gatunk贸w. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta. By艂o 16390 sztuk koni, 33956 byd艂a rogatego, 40220 owiec, 22142 trzody chlewnej. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 3 okr臋gi policyjne stany i 10 gmin, mianowicie 1 okr. pol. 呕merynka, dla gmin Brahi艂贸w, Stanis艂awczyk i Tywr贸w; 2 Strzy偶awka, dla gmin Hawrysz贸wka, J贸zwin i Strzy偶awka i 3 Pik贸w dla gmin Kalin贸wka, Kutyszcze, Ostro偶ek i Pik贸w. Komisarzy w艂o艣cia艅skich mirowych po艣rednik贸w jest dw贸ch w Winnicy dla 5 gmin i w Strzy偶awce dla drugich pi臋ciu gmin. Okr臋g贸w konskrypcyjnych jest cztery Winnica, Brahi艂贸w, Strzy偶awka i Pik贸w. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat dzieli si臋 na 4 okr臋gi s膮d贸w pokoju 1 w Brahi艂owie dla gmin Brahi艂贸w, Stanis艂awczyk i Tywr贸w; 2 w Winnicy dla przedmie艣膰 Winnicy, Strzy偶awki i Kalin贸wki; 3 w Pikowie dla gmin Kutyszcze, Ostro偶ek i Pik贸w; 4 w Winnicy dla mta Winnicy i gmin J贸藕win, Tywr贸w i wsi Jarysz贸wki. Inkwirenci s膮dowi s膮 w Winnicy, Brahi艂owie i Pikowie. Pod wzgl臋dem cerkiewnym powiat dzieli si臋 na 6 dekanat贸w b艂agoczynii i ma w og贸le 13 cerkwi murow. i 120 drewn. i dwa monastery 偶e艅skie w Winnicy i w Brahi艂owie. Rozkolnicy maj膮 cerkwie w Borkowie i 呕ukowcach. Powiat tworzy oddzielny dekanat katolicki dyecezyi 艂ucko偶ytomierskiej, obejmuj膮cy parafie Winnica, Brahi艂贸w, Jan贸w, Ostro偶ek, Pik贸w, Tywr贸w, Strzy偶awka i Woroszy艂贸wka, w og贸le 15846 wiernych. 呕ydzi maj膮 w powiecie 8 synagog. Pod wzgl臋dem o艣wiaty ludowej, opr贸cz przed kilku za艂o偶onej 6cio klasowej szko艂y realnej w Winnicy i 2klas. szko艂y powiatowej tam偶e, w powiecie znajduje si臋 25 szk贸艂ek gminnych, do kt贸rych ucz臋szcza艂o oko艂o 2000 dzieci, i 67 szk贸艂ek cerkiewnych. Pod wzgl臋dem sanitarnym w Winnicy znajduje si臋 szpital powiatowy, w Pikowie i Brahi艂owie szpitale wiejskie a opr贸cz tego 6 szpitali fabrycznych przy cukrowniach. Pod wzgl臋dem ko munikacyjnym powiat przerzyna dr. 偶el. kijowsko odesska i odesskowo艂oczyska, ze stacyami w 呕merynce, Brahi艂owie, Gniewaniu, Winnicy i Kalin贸wce. Droga bita przeprowadzona jest z mka Tywrowa do st. Gniewa艅 17 w. i od st. dr. 偶eL Winnica do miasta. Dawny trakt poczto wy przechodzi z Lityna przez Winnic臋 do Nie mirowa. Przemys艂 fabryczny reprezentowany jest przez 231 fabryk, mianowicie 6 cukrowni Kalin贸wka, Gniewa艅, Brahi艂贸w, Noskowce, U艂a d贸wka i Kordyl贸wka, na kt贸rych w 1887 r. przerobiono 666000 berkowc贸w burak贸w, na su m臋 2191000 rs. ; rafinad臋 wyrabiaj膮 w U艂ad贸wce i Gniewaniu; 6 gorzelni U艂ad贸wka, Holaki, Sutyska, Strzy偶awka, Rogi艅ce i Brahi艂贸w; wy produkowa艂y one 33000000 st. spirytusu; 157 m艂yn贸w i 20 wiatrak贸w; fabryka tytuniu w Win nicy przerabia rocznie 1184 pud贸w na sum臋 9396 rs. , zatrudnia 9 ludzi; 3 mydlarnie z pro dukcy膮 na 3800 rs. ; 3 fabryki 艣wiec z prod. na 1342 rs. ; 13 garbarni z produk. na 340 rs. ; 2 browary piwne z produkcy膮 na 16980 rs. ; fabryka dro偶d偶y z prod. 226 rs. ; fabryka octu z prod. 2580 rs. ; odlewnia 偶elaza z prod. 9495 rs. ; 23 cegielnie z produkcy膮 na 9495 rs. ; 19 garncami z produkcy膮 na 35790 rs. ; 13 piec贸w wapiennych z produkcy膮 35190 rs. ; 1 fabryka w贸d mineralnych produkuj膮ca za 800 rs. ; 2 drukarnie i litografie i 1 fotografia. Zak艂ad贸w sprzedaj膮cych napoje wyskokowe jest 386 w powiecie 288 szynk贸w, 73 zajazd贸w i restauracyi i 25 winiarni. Handel nieznaczny, jarmarki odbywaj膮 si臋 tylko w Pikowie. Herb powiatu przedstawia w polu czerwonym 2 pa艂a sze na krzy偶 z艂o偶one i ostrzem od siebie odwr贸 cone a w 艣rodku krzy偶, kt贸rego dolne rami臋 roz dziela si臋 nakszta艂t kotwicy. Lr. M. Winnica al. Nosowka, rzka, w gub. czernihowskiej, lewy dop艂yw Osteru. Winnica 1. wzg贸rze, 333 mt. wysokie, wznosz膮ce si臋 w ma艂ym garbie po nad pot. Stradomka, we wsi 艁膮kta, w pow. boche艅skim, pod 38 4 wsch. d艂. a 49 51 p艂n. sz. g. Karta wojs. , 6, XXIII. 2. W. , bezle艣ne wzg贸rze, 329 mt. wysokie, w Jod艂owej, w pow. pilzne艅skim, pod 49 52 1 2 p艂n. szer. a 38 37 wsch. dl. Karta woj. , 6, XXIV. Winnica 1. Weinberg, kol, pow. mi臋dzyrzecki, okr. komis. , st. dr. 藕el. i poczta, szko艂a i parafia w Mi臋dzyrzeczu. Ma 41 dm. , 462 mk. 174 katol, 24 偶yd. . Tu wystawiono pomnik ks. Bismarkowi z napisem My Niemcy boimy si臋 Boga a opr贸cz tego nikogo wi臋cej. 2. W. , osada, o 1 dymie, w pow. ko艣cia艅skim. 3. W. , folw. , w pow. wschowskim leszczy艅skim, nale偶y do maj膮tku Goniembice Golembetz, na zach. p艂n. Osieczny. W r. 1793 w posiadaniu Turn贸w. 4. W. , os. w dobrach Wijewo, pow. wschowski. 5. W. , niem. Schwentner Weinberge, w Winnica Winnica Winniki Winniczka Winnickie Winnicki Winnica Winnica Dworska pow. babimoskim. Nazwa Winnica cz臋sto si臋 powtarza jako nazwa p贸l i pag贸rk贸w na obsza rze Wielkopolski. Nazw臋 W. nosi pag贸rek pod Osieczn膮; w pow. leszczy艅skim, pag贸rek pod Lw贸wkiem Neustadt bei Finne w pow. nowotomy艣lskim, pole pod Pszczewem pow. mi臋dzyrzeczki, wzg贸rze w Mi臋dzychodzie pow. szrem ski, w Dzielmarkach pow. gnie藕nie艅ski, da wny chmielnik w Nietuszkowie pow. chodzie ski, wzg贸rze w Wroniawach pow. babimoski, miejscowo艣膰 pod Ruskiem pow. jaroci艅ski, pod W膮growcem oko艂o r. 1540, pod Wilkowem i Czempiniem pow. ko艣cia艅ski, bioto pod Dol skiem od strony Lubiatowa pow. szremski, tu偶 pod Sierakowem, na lewym brzegu Warty, przy uj艣ciu Kwilcza, w Siekowie, pow. ko艣cia艅skim smigielskim. Zapewne oznaczaj膮 one najcz臋 艣ciej nie miejsca dawnej uprawy winnej lecz za ro艣la, z kt贸rych wycinano ga艂臋zie na Winniki miot艂y u偶ywane w 艂a藕ni. W. 艁. Winnica Dworska, las we wsi Rozhurcze, pow. stryjskim. Winnicki Futor 1. pow. lipowiecki, ob. Do艂o偶ek 2. W. Futor, pow. wasylkowski, gm. Chwast贸w, par. praw. Winnickie Stawy o 4 w. , w 1863 r. mia艂 151 mk. Nale偶a艂 do skarbu. Winnickie Futory, Wielkie i Ma艂e, przedmie艣cia mta Winnicy, nad Bohem, przy trakcie poczt. do Niemirowa, o 7 w. od miasta a 5 w. od st. dr. 偶el. Winnica. Wielkie maja 202 osad, 1735 mk. , cerkiew p. w. 艣w. Jerzego, w 1727 r. wzniesion膮; ; Ma艂e za艣 221 osad, 1388 mk. , cerkiew 艣w. Tr贸jcy, fundowana w 1875 r. Dr. M. Winnickie Stawy al. Seredyna S艂oboda i Seredynka, w艣, pow. wasylkowski, na obszarze Perepetowego pola, ob. Stawy 2, Sady mylnie za Stawy i Seredyna S艂oboda. Winniczka, w艣 i fol. , Winniczka Zbroszki, pow. pu艂tuski, gm. i par. Winnica, odl. 10 w. od Pu艂tuska, ma m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 84 mk. W r. 1885 folw. W. Zbroszki rozl. mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 620, 艂膮k mr. 56, past. mr. 11, lasu mr. 296, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 3, drew. 22; las urz膮dzony. W艣 Zbroszki os. 16, mr. 30; w艣 Winniczki os. 10, mr. 186; w艣 Budy Zabroszkowskie os. 2, mr. 16. Winniczka, rzeczka, w pow. winnickim, le wy dop艂yw Bohu. Zaczyna si臋 powy偶ej wsi Pisarz贸wki, mija t臋 w艣, Szczytki, Tene艅ki, futor Kajdaszych臋 i pod przedmie艣ciem Winnicy Dubowieck膮. S艂ob贸dk膮, ma uj艣cie. X M. O. Winniczki, w艣, pow. lwowski, 12 klm. na p艂d. wsch. od Lwowa, 5 klm. na p艂d. wsch. od Winnik s膮d pow. i urz. pocz. . Na p艂n. i p艂n. wseh. le偶膮 Czyszki, na p艂d. wsch. Dmytrowice, na p艂d. Ga艅czary, na p艂d. zach. Dawid贸w. Na zach. powstaje potok i p艂ynie na wsch. do Kaban贸wki, dop艂. Pe艂twi. Zach. cz臋艣贸 obszaru lesista na zach. las Machnota i Brzezina, na p艂d. zach. Zapole Najw. wzn. na p艂n. 289 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 266, 艂膮k i ogr. 76, past. 105, lasu 501 mr. ; w艂. mn. roli or. 351, 艂膮k i ogr. 100, past. 15, lasu 1 mr. W r. 1880 by艂o 88 dm. , 431 mk. w gm. a mianowicie 60 dm. , 273 mk. we wsi, a 15 dm. , 81 mk. w cz臋艣ci Cho艂ch贸w, 13 dm. , 77 mk. w cz臋艣ci Ludwin; 5 dm. , 60 mk. na obsz. dwor. 446 rz. kat. , 25 gr. kat. , 20 izr. ; wszyscy narodowo艣ci polskiej. Par. rz. kat. w Winnikach, gr. kat. w Dmytrowicach. We wsi jest szko艂a lklas. i kasa poz. gm. z kapit. 725 z艂r. Na obszarze dwor. pa艂ac z ogrodem i ksi臋gozbiorem. W艣 ta zwala si臋 da wniej Ma艂e Winniki. W sierpniu 1352 r. za twierdza Kazimierz W, podczas pobytu we Lwo wie rodzinie mielnik贸w i kupc贸w Stecher贸w da wniejszy przywilej ksi臋cia Leona na t臋 w艣 nada ny ob. Zubrzycki, Kronika miasta Lwowa, Lw贸w, 1844, str. 36. We Lwowie 1 list. 1378 r. daje W艂adys艂aw Opolski Grzegorzowi Stecherowi, mieszczaninowi lwow. , dziedzicowi Ma艂ych Winnik Ma艂y Wynik, po drugiej stronie rze ki rozgraniczaj膮cej t臋 wie艣, dla zaokr膮jglenia po siad艂o艣ci jego, tyle gruntu, ile pi臋ciu p艂ugami zaora膰 mo偶na, a to dla tego, 偶eby grunta jego ci膮g艂y si臋 pasem juxta jus theutonicum a nie kawa艂kami juxta consuetudinem Ruthenorum Zubrzycki, 1. c, str. 46, i Liske, A. G. Z. , t. III, str. 52. D. 1 lipca 1549 r. rozgraniczono dobra Czyszki, nale偶膮ce do franciszkan贸w lwow skich, od d贸br Dmytrowice i Winniczki, nale偶膮 cych do Jana Pieczychoskiego Arch. Kraj. we Lwowie, T. t. 14, str. 393. W pierwszej po艂o wie XIX w. nale偶a艂a w艣 do hr. Dunin贸w Borkow skich. Widoki W. mieszcz膮, si臋 w zbiorze rycin Pawlikowskiego 5520 do 5523 i w Muzeum Ossol. Widoki Galicyi, 22, 302. Czytaj ta k偶e Lwowianin, 1840, str. 93. Lu. Dz. Winniki, w艣 w艂o艣c, pow. p艂o艅ski, gm. Modzele, par. Cieksyn, odl. 24 w. od P艂o艅ska, ma 6 dm. , 64 mk. , 120 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 34 mk. Winniki 1. al. W. Szlacheckie, w艣, pow. drohobycki, 19 klm. na p艂n. zach. od Drohobycza, 10 klm. na p艂n. od s膮du pow. i urz. poczt w Podbu偶u. Na p艂d. le偶y Uro偶, na p艂d. zach. 艁ukawica, na zach. Czerchowa, na p艂n. Mokrzany, dwie ostatnie w pow. samborskim, na wsch. Nahujowice w pow. drohobyckim. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Bystrzyca; wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Stupianka Wielka, prawy dop艂yw Bystrzycy, a 艣rodkiem obszaru Stupianka Ma艂a, lewy dop艂yw Stupianki Wielkiej. Zabudowania wsi le偶膮; na praw. brz. Bystrzycy. Nad Stupianka. Wielk膮, , na p艂n. wsch. , grupa dom贸w Mosty. Najw. wzn. w lesistej p艂d. wsch. cz臋艣ci wsi 360 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 362, 艂膮k i ogr. 75, past. 293, lasu 626 mr. ; w艂. mn. roli or. 509, 艂膮k i ogr. 127, pastw. 69 mr. W r. 1880 by艂o 124 dm. , 625 mk. w gm. ; 4 dm. , 46 mk. na rz. kat. w Dublanach, gr. kat. w Mokrzanach. Winniczki Winnog贸ra W og贸le by艂o 572 gr. katol. , 43 rz. katol. , 56 izrael. ; 561 Rus. , 110 PoL. We wsi jest cerkiew p. wez. 艣艣. Kozmy i Damiana i szko艂o etat. lklas. Tartak parowy o sile 15 koni, o 1 gatrze, 16 pi艂ach zwyczajnych i jednej cyrkularnej, spotrzebowuje 3620 mt. kub. drzewa a produkuje 2400 mt. kub. desek i 艂at Ho艂owkiewicz Flora le艣na i przemys艂 drzewny w Galicyi, Lw贸w, 1877, str. 54. 2. W, w艣, pow. lwowski, 8 klm. na p艂d. wsch. od Lwowa, s膮d pow. i urz膮d poczt. w miejscu. Na p艂n. le偶膮 Lesienie i Podborce, na wsch. Mik艂asz贸w i Podbere偶ce, na p艂d. Czyszki, na zach. Lw贸w. Przez p艂d. zach. cze艣膰 obszaru a nast臋pnie wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie Maru艅ka, dop艂. Kaban贸wki. 艢rodkiem obszaru idzie go艣ciniec Iwowsko brodzki. Przy nim stoi fabryka tytuniu i le偶y kol. niem. Weinbergen ob. , a na p艂d. od go艣ci艅ca, w p艂d. zach. stronie obszaru, w艣 Winniki. Na p艂n. zach. le偶y las 呕upan, na p艂d. zach. Wielki las i g贸ra Pryska 363 mt. . 艢rodkow膮, cz臋艣膰 wsch. obszaru zajmuje las D膮browa. W艂. wi臋k. fundacyi G艂owi艅skiego tu i w Weinbergen ma roli or. 16, 艂ak i ogr. 75, past. 28, lasu 1440 mr. ; w艂. mn. ma roli or. 1537, 艂膮k i ogr. 575, past. 87, lasu 1 mr. W r. 1880 by艂o w W. 374 dm. , 2857 mk. w gm. ; 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 1398 gr. kat. , 1090 rz. kat. , 239 izr. , 153 innych wyzn. ; 1469 Bus. , 206 Pol. , 1189 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do par. nale偶膮; Lesienice, Mik艂asz贸w, Podbere偶ce, Unterbergen i Weinbergen. We wsi jest ko艣ci贸艂 murowany, wzniesiony w r. 1738 przez Maryann臋 z Potockich Tar艂ow膮. , wojew. lubelsk膮, , erygowany na parafialny w r. 1766. Pod ch贸rem, przy wej艣ciu do ko艣cio艂a, po prawej r臋ce, jest wmurowana tablica marmurowa z napisem Tu le偶y serce Edwarda Bratkowskiego, podkomorzego Augusta III, kr贸la polskiego i elektora saskiego, starosty a potem dziedzica mik艂aszewickiego. Zmar艂 1778 r. . Na cmentarzu jest kaplica. Par. gr. kat. w miejscu. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr P. , szko艂a etat. 4klas. , kasa po偶. gm, z kapit. 4945 z艂r. We Lwowie dn. 2 stycznia 1418 r. rozstrzyga Iwan z Obychowa, kasztszremski, ststa generalny ruski, sp贸r o W. mi臋dzy Wa艣kiem Mosenczyczem i Janem Berneczym na korzy艣膰 ostatniego Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 93. We Lwowie dn. 12 marca 1459 r. po艣wiadcza Hryczko z Pomorzan, woj. podolski i ststa trembowelski, 偶e na mocy zapad艂ego wyroku wolno mieszka艅com wsi jego Winnik ci膮膰 drzewo w lasach a偶 do Lwowa, a na odwr贸t mieszczanom i mieszka艅com Lwowa a偶 do wsi Winnik, dop贸ki nie nast膮pi rozgraniczenie pomi臋dzy Lwowem a Winnikami Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 45. W Lublinie d. 7 czerwca 1569 gani kr贸l Zygmunt August burmistrza i rajc贸w lwowskich, 偶e zabrali gwa艂tem Aleksandrowi 艁aS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 152. godowskiemu dobra jego w Winnikach i ka偶e je zwr贸ci膰 Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 41, str. 601. W tutejszym ko艣ciele znajduje si臋 cudo wny obraz Matki B. podobizna M. B. Cz臋sto chowskiej, na p艂贸tnie malowany. Pierwotnie na le偶a艂 on do gospodarza Nikiel zwanego i wisia艂 zabrudzony w komorze. Lecz gdy spostrze偶ono, 偶e pot z siebie wydawa艂, p. Maryanna z Potoc kich Tar艂owa wzi臋艂a go do kaplicy zamkowej, i nada艂a fundusz na ko艣ci贸艂 w r. 1730, do kt贸re go wprowadzono obraz Bar膮cz, Cudowne obrazy Matki Naj艣wi臋tszej w Polsce, Lw贸w, 1891, str. 289. Oko艂o r. 1750 sufragan lwowski Samuel G艂owi艅ski zapisa艂 W. sprowadzonym przez sie bie do Lwowa pijarom. 3. W. , w艣, pow. sokal ski, 20 klm. na zach. od Sokala, 12 klm. na p艂n. od s膮du pow. i urz. pocz. w Be艂zie. Na p艂n. le偶膮 Choch艂贸w i Liwcze, na wsch. i p艂d. Rusin, na zach. D艂u偶ni贸w. Przez wie艣 p艂ynie rzka M艂yn贸 wka. W r. 1880 by艂o 28 dm. , 168 mk. w gm. 155 gr. kat. , 3 rz. kat. , 18 izr. , wszyscy narod, ruskiej. Par. rz. kat. w War臋偶u, gr. kat. w D艂u偶niowie. We wsi jest szko艂a 1klas. 4. W. , przedmie艣cie miasta 呕贸艂kwi. Lu. Dz. Winnikowce, w dokum. Vynnicovcze 1530, Winikowcze 1565, Winnikowcze 1559 r. , w艣 nad Zharkiem, dop艂. Zharu, pow. lity艅ski, okr. poL, st. pocz. i dr. 偶el. Serbinowce o 17 w, , gm. Owsianiki, par. kat. Me偶yr贸w, o 20 w. od Lityna, ma 156 dm. , 781 mk. , 1073 dzies. ziemi w艂o艣c. z przysio艂kami Stempow膮 i Makarowem, 2126 dzies, dworskiej, 67 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, z 1260 parafianami. Stara osada, nadana w 1530 r. wraz z innemi wsiami powiatu na utrzymanie zamku chmielnic kiego. W 1565 r. kr贸lewszczyzna, do ststwa chmielnickiego nale偶膮ca, p艂aci od 8 p艂ug贸w, 1 ko艂a doroczn. ; w 1569 r. od 3 p艂ug贸w, 1 ko艂a m艂y艅skiego; w 1578 r. od 10 p艂ug贸w, 2 k贸艂 dorocz. po 12 gr. , 10 rzemie艣l po 4 gr. a w 1583 r. od 10 p艂ug贸w, popa, 2 k贸艂 dorocz. po 12 gr. i 6 rzemie艣l. po 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Po dole, 171, 182, 227, 301. Obecnie nale偶y do Stempowskich. Dr. M. Winnog贸ra, dobra, ob. Winnag贸ra, Winnohora, uroczysko, w pow. mozyrskim. Bierze tu pocz膮tek rzka Tryzna. Winn贸wka al. Nowo艂uczki w艣, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 85 w. od Kobrynia, 230 dzies. ziemi w艂o艣c. 52 艂膮k i pastw. , 9 nieu偶. . Winnsdorf, Wiensdorf, 1406 Wilhelmisdorf, w艣, pow. nissa艅ski, par. kat. Deutsch Wette, ew. Ziegenhals. W r. 1885 w艣 mia艂a 478 ha, 59 dm. , 279 mk. kat. Wino, czesk. Vino, niem. Weine, w艣 na Szl膮 sku austr. , w pow. karniowskim Jaegerndorf, obw. s膮d. Osoblaha Hotzenplotz, na p艂n. wsch. od Albrechcic Olbersdorf. W r. 1880 by艂o 25 dm, i 169 mk. rz. kat. Niemc贸w. W. H. 36 Winnikowce Winnohora Winn贸wka Winnsdorf Wino Winnikowce Wiiiop Winoho藕ka Winokurnia Wino艂y Winosady Winowno Winogradnoje Winogradowa Winogrady Winogr贸d Winogradne Wing贸rska, garb bezle艣ny, ze wznies. 326 mt. , 322, 257, nad dolin膮 Lipy Gni艂ej, na p艂n. obszarze Tustani i Chorostkowa, w pow. stanis艂awowskim Karta wojs. , 9, XXII. Wlnograd, rzka, w pow. zwinogr贸dzkim i taraszcza艅skim, dop艂yw Tykicza Gni艂ego. Powstaje na obszarze mka Winogradu z po艂膮czenia kilki strumieni, z kt贸rych jeden wytryska pod wsi膮 Paw艂贸wk膮, p艂ynie w kierunku przewa偶nie pln. , od praw. brzegu przyjmuje ruczaj Bos贸wk臋 i pod wsi膮 Semen贸wk膮 ma uj艣cie. Winograd, w dokum. Winogorodka, mko u 藕r贸de艂 rzki t. m. , pow. zwinogr贸dzki, na pograniczu pow. taraszcza艅skiego i huma艅skiego, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Winograd, o 40 w. na p艂n. zach. od Zwinogr贸dki, przy drodze ze Stawiszcz do. Zwinogr贸dki i gub. cherso艅skiej. Ma 265 dm. , 2800 mk. w 1863 r. 1619 mk. prawos艂. , 14 katol. , 559 偶yd贸w, cerkiew paraf. , zarz膮d gminy, cegielni臋, targi tygodniowe. Cer kiew drewniana, p. w. 艣w. Tr贸jcy, uposa偶ona jest 90 dzies. ziemi; niewiadomej erekcyi. Do par. nale偶y w艣 To艂ste Rogi o l 1 2 w. . Poprze dnio by艂 tu zarz膮d klucza zwinogr贸dzkiego d贸br hr. Branickich, obejmuj膮cego 5294 dusz rewiz. i 26344 dzies. ziemi w pow. zwinogr贸dzkim i kilka wsi w pow. taraszcza艅skim. Pomi臋dzy mieszka艅cami wiele dawnej szlachty polskiej wyznania prawos艂awnego. Na obszarze mka dawna mogi艂a, zwana Bakunow膮, pod kt贸r膮, wedle podania, zosta艂 pogrzebany kozak Bakun, zabity z ca艂膮 rodzin膮 przez Tatar贸w. W艂asno艣膰 poprze dnio hr. Branickich, obecnie sprzedana minist. apana偶y udie艂ow. Gmina dzieli si臋 na 7 okr臋 g贸w starostw wiejskich, obejmuje 7 miejsco wo艣ci, maj膮cych 2403 dm. , 13194 mk. , 17558 dzies. 9066 w艂o艣c, 337 cerkiewnej, 8155 nale 偶膮cej do apana偶y. J. Krz. Winogradna niwa, uroczysko, ob. Winogradowa niwa, Winogradne, uroczysko na gruntach wsi Hrebienie Grzebienie, w pow. kijowskim. Otoczone wa艂ami, z g臋stym lasem i sadami. Pod艂ug podania przebywali tu niegdy艣 rozb贸jnicy, napadaj膮cy na statki p艂yn膮ce po Dnieprze. Winogradnoje, ostr贸w na Dnieprze, ob. Ostr贸w 13. Winogradowa al. Winogradna niwa w dok. z XVIII w. , uroczysko na gruntach monasteru Me偶yhorskiego ob. t. VI, 270, mi臋dzy Me藕yhorjem a Piotrowcami. Winogrady al. 呕arnosieki, w艣 nad pot. Peres艂贸wk膮, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol. gm. Leonopol o 20 w. , okr. wiejski i dobra, Czerwi艅skich, Peres艂贸wka, o 26 w. od Dzisny, 9 dm. , 88 mk. prawos艂. w 1865 r. 61 dusz rewiz. . Winogr贸d 1. al. Winograd, W. Polny, w艣, pow. ko艂omyjski, 21 Mm. na p艂n. wsch. od Ko艂omyi, 5 Mm. na p艂n. od Gwo藕dzia s膮d pow. i urz. pocz. . Na p艂n. le偶y Ostrowiec, na p艂n. wsch. Bochynia, na wsch. Chwaliboga, na p艂d. Ostapkowce i Czechowa, na zach. Pruchniszcze i Rosochacz. P艂d. zach. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Czerniawa, dop艂. Prutu, p艂yn膮ca na p艂d. do O, stapkowiec. Zabudowania wsi le偶膮 na lew. jej brzegu. W艂. wi臋k. ma roli or. 969, 艂膮k i ogr. 144, past. 1 mr. ; w艂 mn. roli or. 943, 艂膮k i ogr. 117, past. 55 mr. W r. 1880 by艂o 316 dm. , 1530 mk. w gm. ; 8 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. na fol. Baltazar贸wka i Leon贸wka; gr. kat. 1274, obrz. rz. kat, 193, izr. 90, innych wyzn. 4; Rus. 1345, Pol. 126, Niem. 90. Par. rz. katol. w Gwo藕d藕cu, gr. kat. w miejscu, dek. 藕ukowski. Do parafii nale偶膮 Ostrowiec i Chwaliboga. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a etat. lklas. i kasa po偶ycz. gm. z kapit. 1680 z艂r. 2. W. al. Winograd, w艣, pow. t艂umacki, 25 klm. na p艂d. zach. od T艂umacza, 21 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. w Ty艣mienicy, 7 klm. na zach. od urz. poczt. w Ottynii. Na p艂n. le偶y Ladzkie, na p艂n. wsch. Worona, na p艂d. Strupk贸w, Hawry艂贸wka i Wele艣nica, na zach. Kamienna 4 ostatnie w pow, nadwornia艅skim. P艂n. zach. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Worona; 艣rodkiem obszaru p艂ynie Wele艣nica, dop艂. Worony, a cz臋艣膰 wsch. obszaru przep艂ywa Stebnik, dop艂. Wele艣nicy. Zabudowania wsi le偶膮 w dolinie Wele艣nicy. P艂n. zach. i p艂d. wsch. cz臋艣贸 obszaru lesista. Wzn. w 艣rodku obszaru 322 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 211, 艂膮k i ogr. 728, past. 283, lasu 305 mr. ; w艂. mn. roli or. 864, 艂膮k i ogr. 340, past. 287, lasu 3 mr. W r. 1880 by艂o 193 dm. , 1039 mk. . w gm, , 5 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 1011 gr. kat. , 2 rz. kat. , 36 izr. , 6 innych wyzn. ; 1008 Rus. , 45 PoL. Par. rz. kat. w Ottynii, gr. kat. w miejscu, dek. ty艣mienicki. Do par. nale偶y Wele艣nica. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja i szko艂a lklas. Lu. Dz. Wiiiop贸d, czesk. Vinohrad, niem. Winohrad, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. cieszy艅skim, obw. s膮d. frydeckim. W r. 1880 by艂o 24 dm. i 163 mk. rz. kat. , Czech贸w. W. tworzy dopiero z wsiami Rzepiszcze i Rakowiec jedn膮 gmin臋. Winoho藕ka, ruczaj, w pow. orsza艅skim, dop艂yw jez. Rutowiecz al. Nikuli艅skie. Winokurnia, w艣, pow. braclawski, o 2 w. od Szpikowa, 5 w. od st. pocz. i dr. 藕el. Rachny, 32 w. od Brac艂awia, ma 41 dm. , 227 mk. ; wraz z Hut膮 i Lewkowcami 1461 dzies. ziemi w艂o艣c. Stanowi przysio艂ek Szpikowa ob. . Por贸w. te偶 Gorzelnia 1. Wino艂y, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 72 w. od Szawel. Winosady, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 21 w. od Nowoaleksandrowska. Piotrowiczowie maj膮 tu 70 dzies. 16 lasu, 2 nieu偶. . Winowno w艣 i os. le艣. , pow. b臋dzi艅ski, gm. Kozieg艂owy, par. Kozieg艂贸wki, le偶y na lewo od drogi z Kozieg艂贸w do Siewierza, W艣 ma 67 dm. , Winog贸rska Wlnograd Winograd Winogradna Winzewsie Winzig Win偶ytowo Mieleszkowicze Wiadziec Wioliszki Wio艂y Wionek Wtorek Wiory Wiosennica 585 mk. , 977 mr. ; os. le艣. 1 dm. , 6 mk. , 15 mr. Nale偶y do le艣nictwa rz膮dowego Olsztyn. Os. karcz, ma 6 mr. W 1827 r. by艂o 41 dm. , 254 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. siewierskiego z r. 1443 w艣 Winowno wchodzi艂a w sk艂ad ksi臋stwa siewierskiego, nabytego dla biskupstwa krakowskiego Pawi艅ski, Ma艂op. , 452. W polowie XV w. w艣 W. , w par. Siewierz, w艂asno艣贸 Jana Kozieg艂owskiego, mia艂a 7 lan. km. , 2 so艂tysie, z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano ko艣cio艂owi w Pszczynie D艂ugosz, L. B. , II, str. 193. Wino偶 mylnie Wino偶a i Wino偶e, , w艣 nad rz. Ladaw膮, dop艂. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. i par. 艂at. 艁uczyniec, gm. Kotiu偶any, s膮d Jaryszk贸w, st. pocz. R贸wno o 17 w. , st. dr. 藕el. 呕merynka o 47 w. , odl. o 33 w. od Mohylowa, ma 151 dm. , 1256 mk. 20 jednodworc贸w, 1095 dzies. ziemi wlo艣c, 1381 dworskiej, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesion膮 w 1854 r. , z 979 parafianami, kaplic臋 katol. Grunt miejscami pag贸rkowaty i skalisty, kopalnie wapienia i piaskowca, 艂omy kamienia m艂y艅skiego. W艂asno艣膰 niegdy艣 Dzierzk贸w, Bienkiewicz贸w, dzi艣 gien. Zejme. Winprogie ob. Winrogie, Winrogie, u Buszy艅skiego Winprogie, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. poL, gm. 艁abardzie, par. 艁awkowo, o 73 w. od Rossie艅. Winrunki, w艣 i dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Popielany, o 49 w. od Szawel. Winschendorf, ob. S艂owia艅ska Wie艣. Winszniki, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 63 w. od Rossie艅. Winteliszki 1. w spisie urz臋d. Wintelszyki, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. 呕orany, o 15 w. od Telsz, w艂asno艣膰 Siniawskich, ma 422 dzies. 26 lasu, 23 nieu偶. . 2. W. Girkontyszki, dw贸r, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. 呕orany, w艂asno艣膰 Rodowicz贸w, ma 75 dzies. 1 lasu, 15 nieu偶. . 3. W. Juszki, dw贸r, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. 呕orany, w艂asno艣膰 Monstwi艂l贸w, 32 dzies. 2 nieu偶. Winterhaagen, ob. Witr贸wno, Wintersdorf, ob. Przech贸wko, Winterseifenfluss, rzeczka, w pow. lwowskim na Szl膮sku, ob. Lichenthal 1 t. V, 121. Winto艂azy, ob. Wento艂azy, Winujnie, dobra, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 101 w. od Wi艂komierza. Winupie, dwor nad Niewia偶膮; , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Poniewie藕a, w 1859 r. 12 mk. , m艂yn i gorzelnia. Wlnzenberg, 1282 Vincemericz, 1315 Wintmeritz, 1372 Wyntmericz, podobno Wincemierzyce, dobra i w艣, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Grotk贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 519 ha, 9 dm. , 118 mk. 5 ew. ; w艣 630 ha, 106 dm. , 692 mk. 5 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katolicki. Winzewsie w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija. Szlachcie 艢wilczewski ma tu 23 1 2 dzies. 1 nieu偶. , 1 2. lasu. Winzig 1285 r. Winczk, miasto, w pow. wo艂owskim, po艂o偶one na wynios艂o艣ci, ma 1204 ha obszaru 704 roli, 106 艂ak, 324 lasu, 271 dm. , 590 gospodarstw, 2397 mk. 380 kat. , 52 偶yd. , posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋 ewang. szpital, urz膮d miejski, stajnie kr贸lewskie. Miasto jeszcze w 1840 r. by艂o otoczone z trzech stron murem, rozebranym jedynie od zachodu, mia艂o trzy bramy; g艂ogowska, w膮sowsk膮 Herrnstadt i wo艂owsk膮. Ludno艣膰 trudni si臋, rzemios艂ami i upraw膮 roli, tudzie偶 plantacyami tytuniu. Przemys艂aw, ks. na 艢cinawie, nada艂 osadzie r. 1285 prawo miejskie niemieckie, takie jakie mia艂a 艢cinawa. Kr贸l W艂adys艂aw czeski nada艂 r. 1512 herb i jarmark na 艣w. Tr贸jc臋. Fryderyk, ks. na Brzegu i Lignicy, nada艂 r. 1533 przywilej na handel sol膮 i zbo偶em. Hussyci zniszczyli osad臋 r. 1432, Kroaci 1633, Szwedzi 1642 a po偶ary w 1514, 1717 i 1773 r. Win偶ytowo, dw贸r, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Wieksznie, w艂asno艣膰 Rymgaj艂贸w, ma 72 dzies. 4 lasu, 18 nieu偶. . Wiodziec dobra, w艂asno艣膰 dawniej ko艣cio艂a par. w miasteczku Obolce ob. Mieleszkowicze, jestto dzisiejsza w艣 Wiadziec ob. . Wioliszki, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany. W艂o艣c. Wikswo ma tu 140 dzies. 3 lasu, 3 nieu偶. . Wio艂y w spisie z 1886 r. Wiost w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 4 w. od Szawel, 7 dm. , 73 mk. Wionek, wzg贸rze bezle艣ne 361 mt. , ze wzgl臋dnem wzn. 70 mt. , na obszarze Balina, w pow. chrzanowskim, pod 37 2 wsch. dl. , 50 10 pln. szer. Karta wojs. , 5, XXI. Wtorek al. Wirek, w艣 gospod. , pow. pozna艅 ski wschodni, st. dr. 偶eL i poczta w Staro艂臋ce, szko艂a katol. w miejscu, par. w G艂uszynie, s膮d w Poznaniu. Ma 29 dm. , obszaru 352 ha, 232 mk. 231 kat. . E. 1296 Jan, biskup pozn. , na pro艣b臋 Miko艂aja, wojew. kalis. , ustanawiaj膮c kolegiat臋 w G艂uszynie, przekaza艂 jej po艂ow臋 W. z dziesi臋cin膮. W ostatnich czasach wchodzi艂 W. w sk艂ad do meny rz膮d. Swarz臋dz. W. 艁. Wiory 1. os. le艣. , pow. s艂upecki, gm. i par. Grodziec, odl. od S艂upcy 35 w. Ob. Grodziec 2. 2. W. , w艣, pow. opatowski, gm. i par. Wa艣ni贸w, odl. od Opatowa 26 w. ,, ma 7 dm. , 50 mk. , 132 mr. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 40 mk. W po艂owie XV w. w艣. W. , w par. Krzynki Krynki, mia艂a lany km. , 2 karczmy z rol膮; , m艂yn z rol膮. , od kt贸rych dziesi臋ciny, warto艣ci 6 grz. , pobiera艂 biskup krakowski D艂ugosz, L. B. , II, 486. 3. W. , os. m艂y艅. , pow. opatowski, gm. i par. 膯miel贸w, odl. od Opatowa 14 w. , ma 1 dm. , 6 mk, 26 mr. dwors. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Wiosennica, rzeka, ob. Wessnitz. Wioska 1. w艣, pow. soko艂owski, gm. i par. Winszniki Wino偶 Winprogie Winrogie Winrunki Wino偶 Winschendorf Wioska Winterhaagen Wintersdorf Winterseifenfluss Winteliszki Winto艂azy Winujnie Winupie Wlnzenberg Wios艂o Wioska Wioske Wiosker Wiosna Wiosny Wiost Wiot艂y Wiple Wipper Wippersberg Wippich Wippiarsdorf Wipsanow Wipynks Wir Wira Wiracieje Wioska Jab艂onna, ma 30 dm. , 332 mk. , 1015 mr. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 173 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dzierzby. 2. W. , pow. pu艂tuski, gm. i par. Nasielsk. 3. W. , Ksi臋偶e, w艣, pow. laski, ma 133 mr. Oh. Ksi臋偶a Wioska. 4. W. Nowa, w艣, pow. b臋dzi艅ski, gm. Pinczyce, ma 14 dm. , 92 mk. , 150 mr. wlo艣c. 5. W. Radzymi艅ska, pow. radzymi艅ski, gm. i par. Radzymin. Wioska, w艣 i za艣c. nad bezim, strug膮, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Wyzna, o 30 w. od S艂ucka, ma 34 osad; za podda艅stwaw艂asno艣膰 Proszy艅skich. A. Jel. Wioska, osada nie istniej膮ca obecnie, na obszarze dzisiejszego pow. wadowickiego. Wed艂ug reg. pob. pow. szl膮skiego z r. 1581 w艣 Wioska. w par. MarcyPor臋ba Poremba Markowa, w艂asno艣膰 Palczowskiego, mia艂a 6 p贸艂艂an. km. , 1 zagr. z rol膮, 1 kom. bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. , 102. Wioska, niem. Wiosker See, jezioro, w pow. babimoskim, na p艂n. Wolsztyna. D艂ugo艣ci ma 3 Mm. a 300 mt. szeroko艣ci, le偶y 艣r贸d las贸w. P艂n. zach. odnoga jeziora zwie si臋 Brajec. Rzecz ka Dajca wpada do jeziora na wysoko艣ci Holen dr贸w Blumskich a wyp艂ywa dwoma korytami na zach. od Bar艂o偶ny. Obraca m艂yn Ruchocin i uchodzi do Obry. W. 艁. Wioska 1. al. Suchod臋bina, niem. Wioske, w艣, pow. babimoski, okr, komis. Rakoniewice, st. kol. w Grodzisku Graetz, poczta w Jab艂onnie Jablone, szko艂a katol. w miejscu, par. w Gninie, s膮d w Wolsztynie. Ma 67 dm. , obszaru 507 ha, 618 mk. 398 katol. . 2. W. al. Stara Jab艂onna, w艣 rycerska, tam偶e, obszaru 1443 ha, czysty doch贸d gruntowy 4131 mrk. Plantacye clmielu, gorzelnia, 8 dm. , 106 mk. 86 katol. . By艂a w r臋ku Miel臋ckich. Por. Jab艂onna, Przy wsi le偶膮 holendry zw. Sucha D臋bina ob. Wioska Nowa 1. w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Domejk贸w Sitce o 4 w. , o 73 w. od Wilejki, 20 dm. , 157 mk. w 1865 r. 61 dusz rewiz. , wiatrak. 2. W. Nowa, w艣, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, o 119 w. od Borysowa. A. Jel. Wioska, niem. Wioske, w艣 i kolonia, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syc贸w. W r. 1885 w艣 mia艂a 113 ha, 26 dm. , 245 mk. 85 kat. ; kolo nia 240 ha, 34 dm. , 254 mk. 139 kat. . Wioske niem. , ob. Jab艂onna i Wioska. Wiosker Hauland, ob. Sucha D臋bina. Wios艂o 1. Wielkie i Ma艂e, wed艂ug K臋trz. Wios艂a, niem. Gr. i Kl. Wessel, dwie wsi na lew. brzegu Wis艂y, stanowi膮ce razem jedn膮 gmin臋, pow. kwidzy艅ski, st. pocz. Ma艂a Karczma, st. kol. Czerwi艅sk, paraf. kat. Pieni膮偶kowo, 17 ha 7 roli or. , 5 lasu. W 1885 r. by艂o w pierwszej wsi 14 dm. , 135 mk. , w drugiej 11 dm. , 74 mk. 2. W. , niem. Blankenburg al. Wessel, le艣nictwo, tam偶e, 1 dm, , 4 mk. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, 偶e w艣 tutejsza niedawala mesznego tylko kolendowe str. 198. Wi偶yta Rybi艅skiego z r. 1780 wylicza tu 44 mk. kat. i 31 ew. str. 15. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest jako w艣 rybacka, z karczm膮, o 17 dymach str. 250. K艣. Fr. Wiosna, w艣, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Ko艅skich 11 w. , ma 23 dm. , 117 mk. , 131 mr. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 53 mk. Wiosna, huby, w pow. 艣redzkim, okr. komis. 艢roda, st. kol. w Orzechowie, poczta w Pi臋czkowie Pientschkowo, s膮d w 艢rodzie, szko艂a kat. w Murzynowie Borowem, par. w Winnej G贸rze; 7 dm. , 35 mk, 2. W. Wielka i Maia, dwie 艂膮ki w le艣nictwie mi艂os艂awskiem, w pow. wrzesi艅 skim. W. 艁. Wiosny Strzemieczne, ob. Strzemieczne 5. Wiost, ob. Wio艂y. Wiot艂y, dzi艣 Wiet艂y ob. , w艣, w pow. kowelskim, istnia艂a r. 1628. Ob. Ratno t. IX, 542. Wiple, w艣 i folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Poniewie藕a. Wipper, rzeka, ob. Wieprz. Wippersberg, wzg贸rze lesiste, na Szl膮sku austr. , po praw. stronie pot. Barbara, pod 36 38 wsch. d艂ug. , 40 46 p艂n. szer. , w pow. bielskim Karta woj. , 6, XX. Wippich, wyb. do G贸rnych Buszk贸w, pow. kartuski, st. p. St臋gwa艂d, par. kat. Dolne Pragowo; 3 dm. , 38 mk. Wippiarsdorf niem. , ob. Labutowo, Wipsanow dok. , ob. Mszanowo, Wipynks, ob. Wyping, Wir, w XVI w. Wyr, w艣 i fol. nad rzk膮 W臋偶ownic膮, pow. radomski, gm. Potwor贸w, paraf. Wrzos, odl. od Radomia o 28 w. , ma 28 dm. , 103 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 156 mk. W r. 1888 fol. Wir z nomenklatur膮 Wir贸wek rozl. mr. 1507 gr. or. i ogr. mr. 713, 艂膮k mr. 148, past. mr. 58, lasu mr. 553, nieu偶. mr. 35; bud. mur. 7, drew. 13; p艂odozm. 4, 5 i 15to pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 14, mr. 132. Na pocz膮tku XVI w. ca艂a w艣 ze wszystkich r贸l dawa艂a dziesi臋cin臋, warto艣ci do 14 grzyw. , plebanowi we Wrzosie, za konopn膮 p艂acono po 2 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , i. 684. Wir, jezioro, w pow. rohaczewskim, w dobrach Czereja; rocznie po艂awia si臋 oko艂o 37 pud贸w ryb. Wir Zamg艂aj, rzka, w gub. czernihowskiej, lewy dop艂yw So偶y lew. dop艂. Dniepru, wyp艂ywa z b艂ota Zamg艂aj i ma uj艣cie poni偶ej wsi Kolasiszcze. Wraz z dop艂ywami odlewa 5 staw贸w. Wira, os. , pow. sieradzki, par. Wojk贸w. W nowszych spisach nie podana. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 31 mk. Wira, rzeczka, w pow. sumskim, ob. Wiry. Wira, w艣, pow. r贸wie艅ski, ob. Wiry. Wiracieje w艣, pow. dzisie艅ski, w 4 okr Wirek Wirginahl Wirga艂as Wirgen Wirdzieliszki Wirdzelewo Wiranden Wirawa Wiranda pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Chrapowiekich, Prozoroki o 7 w. , 3 dusze rewiz. Por贸w. Werecieje. Wiranda al. Wyranda, rzeczka, w pow. w艂adys艂awowskim. Wiranden ob. Wyrandy. Wirawa, potok, lewy dop艂. Laborcy, wyp艂ywa na obszarze W臋gier, w hr. ziemne艅skim, z pod Mag贸ry, p艂ynie przez Virav臋, granic膮 Zburski Bia艂ej, Vilagu i Zburskiego, Zbrojny i Humenego, Zburski i Rokitowa, przez Jab艂on臋 Slove艅sk膮, Koskowce i w Hankovcach uchodzi do Laborczy. Bieg przewa偶nie 艣r贸d bezle艣nych pag贸rk贸w, oddziela dwa znaczniejsze pasemka Mag贸r臋, ze szczytem Cereniny 672 mt. , od Bila hora Bia艂ej g贸ry, wzn. 366 mt. Uj艣cie na wysoko艣ci 182 mt. Karta woj. , 9, XXVI. Por. Mag贸ra 42. Wirbale, Wirba艂y w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 62 w. od Telsz. Wirbaliszki, w艣, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapie偶yszki, odl. od Maryampola 55 w. , ma 20 dm. , 189 mk. Wirbaliszki, 偶mujdz. Wirbaliszkes, w艣 skarbowa nad 艁awen膮, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, st. pocz. Kupiszki, st. dr. 偶el. S艂awianiszki o 14 w. , o 88 w. od Wi艂komierza, mia艂a 28 dm. , 314 mk. , zarz膮d gminy, 艣pichlerz wiejski, szko艂臋, dom modlitwy 偶ydowski. Gmina, po艂o偶ona w pln. cz臋艣ci powiatu, otoczona od zach. , p艂n. i wschodu gm. pow. nowoaleksandrowskiego Ponedel, graniczy od pld. z gm. Kupiszki i Pupany, obejmuje 31 miejscowo艣ci, maj膮cych 650 dm. w艂o艣c, obok 15 nale偶膮cych do os贸b innych stan贸w, 3640 mk. wlo艣c, uw艂aszczonych na 7365 dzies. Wirballen 1. w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kallningken. 2. W. al. Wirbeln, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Trakehnen. Wirballen, ob. Wierzbo艂贸w. Wirba艂y, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. Wirbel al. Wirbin, jezioro, w pow. reszelskim, pod Reszlem. Ob. Lipowo 5. . Wirbeln 1. w艣, pow. wystrucki, st. pocz. Norkitten. 2. W. ob. Wirballen. Wirbelthal, kol, pow. toru艅ski, st. p. Ot艂oczyn; gm. Nowa Grabia; 1868 r. 10 dm. , 71 mk. , 70 kat. , 1 ew. Wirben Gross i Kleindobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talse艅ski, par. zabelnska Kurlandya. Do d贸br nale偶y folw. Rinkuln. Wirbesztis, jezioro, ob. Pojurgiszki, Wirbinia, fol, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 27 w. od Poniewie藕a. Wirbitz, pow, wroc艂awski, ob. Schlanz. Wirbitz, ob. Wierzbice. Wirblauken, w艣, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Wirblewszczyzna, za艣c. w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 21 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 17 mk. katol. Wirbo艂y, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. 呕mujdki, o 20 w. od Wi艂komierza Wirbuszka, Wierbuszka, za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Mejszago艂a o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, 2 dusze rewiz. Wircawa, ob. Wircz贸wka, Virchenzin niem. , ob. Wierzchucino. Wirchomla, ob. Wierzchomla. Wirch贸w w dokum. , ob. Wierzch贸w 2. VirchowSee niem. , Wierzchowe, jezioro w Pomeranii, z kt贸rego wyp艂ywa rzeka Gwda Kuddow, prawy dop艂. Noteci. Virchuge dok. r. 1290, jezioro pod Piecho wicami, pow. ko艣cierski. R. 1290 nadaje to je zioro wraz z innemi ks. Mestwin wojewodzie Mi ko艂ajowi z Kalisza ob. Perlbach, P. U. B. , str. 422. K艣. Fr. Wirchuje w dok. z r. 1210, miejscowo艣膰 pod Przem臋tem. W. 艁. Wirciszki w艣, pow. maryampolski, paraf. Gryszkabuda. Nie podana w nowszych spisach. W 1827 r. mia艂a 7 dm. , 47 mk. Wirc贸w, Wircawa, ob. Wuerzau i Wircz贸wka. Wircz贸wka al. Wircawa, niem. Wuerzau, rzeczka, w gub. kowie艅skiej i kurlandzkiej, lewy dop艂yw rz. Aa. Bierze pocz膮tek na zach贸d od mka Poszwity艅 i ma uj艣cie w par. mitawskiej, o 1 w. powy偶ej uj艣cia P艂atony. D艂uga 7 mil. Przybiera strumie艅 Awdruwis al. Audrupis od lew. , brzegu, Ellei i Audrau. Wirdzelewo, w dok. z r. 1349, strumyk pod Chrz膮stowem, w okolicy Gniewkowa na Kujawach. Wirdzieliszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca o 7 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, 7 dusz rewiz. Wirek al. Wirok, rzeka a w艂a艣ciwie lewe ra mi臋 Styru, od艂膮czone w pow. 艂uckim pod wsi膮 Mouczyce, kt贸re dalej p艂ynie ju偶 w pow. pi艅 skim ko艂o wsi Borowe, Piereklje gmina WolaKuchecka, Rzeczyca gmina Moroczna i o 3 w. przed wsi膮 Prywitowicze 艂膮czy si臋 z korytem g艂贸 wnem. D艂ugo艣膰 przesz艂o 4 mile; ma du偶o roz ga艂臋zie艅. A. Jel. Wirga艂as al. Wirgalle, wyspa na Niemnie, naprzeciw uj艣cia Niewia偶y, na kt贸rej Kiejstut w 1362 r. zbudowa艂 warowni臋 Nowe Kowno Gotteswerder. Ob. Szylele 2. Wirgen, dobra prywatne, w okr. hazenpockim, pow. grobi艅ski, par. durbska Kurlandya. Do d贸br nale偶y fol. Klein Wirgen. Wirgij贸wka, wioska, pow. brac艂awski, nale偶y do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Potockich, dzi艣 ks. Szczerbatowej. Stanowi w艂a艣ciwie przysio艂ek wsi Kowal贸wki ob. , Wirginahl, 艂otew. Wehrgale, dobra prywa Wirbale Wirbaliszki Wirballen Wirba艂y Wirbin Wirbelthal Wirben Wirbesztis Wirbinia Wirbitz Wirblauken Wirble Wirbo艂y Wirbuszka Wircawa Wirchomla Wirch贸w Wirchuje Wirciszki Wirc贸w Wiranda Wircz贸wka Wirgij贸wka Wir艂owicze Wirnia Wirginia Wirginki Wirgojnie Wiridiana Wirigaist Wirikiwski Wirkesmuj偶a Wirki Wirkienie Wirkieten Wirkiniki Wirkno Wirko Wirkowo Wirkowice Wirkszrupis Wirksztys Wirkukalnis Wirkumuj偶a Wirkutt Wirkutten Wirlandya Wironie Wirostoki Wirotejski Wir贸w Wirowa Wir贸wek Wirowen Wir贸wka Wirginia 4 klm. Karta woj. , 9, 偶ytnie, 艂膮ki dobre Wirnia 1. Czarna, tue, w okr. hazenpockim, pow. grobi艅ski, par. durbska Kurlandya. Do d贸br nale偶y fol. Oschenecken. Wirginia, w艣 w艂o艣c, pow. p艂ocki, gm. Bielino, par. S艂upno, odl. 7 w. od P艂ocka, ma 20 dm. , 130 mk. , 240 mr. Wirginki, fol, pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn, odl. od Kalisza 18 w. , ma 2 dm. , 28 mk. Dobra W. , oddzielone w r. 1879 od d贸br D艂uga Wie艣 al. Stawiszyn, sk艂adaj膮 si臋 z fol. Wirginki i P贸lko, rozl. mr. 925; fol. W. gr. or. i ogr. mr. 613, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 10; p艂odozm. 12pol. ; fol. P贸lko gr. or. i ogr. mr. 180, 艂膮k mr. 61, pastw. mr. 37, nieu偶. mr. 10; p艂odozm. 12pol; bud. mur. 2. Wirgojnie, dobra, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, par. Widukle, o 17 w. od Rossie艅; w艂asno艣膰 dawniej Bohdanowicz贸w, obecnie Adama Konarskiego, maj膮 513 dzies. 35 lasu, 10 nieu偶. . Wiridiana fol. , pow. chodzieski, okr. komis. Budzy艅, st. kol. i poczta tam偶e, paraf. i s膮d w Chodzie偶u, 1 dm. , 24 mk. Wirigaist jezioro, w pow. selburskim, par. dyneburskiej Kurlandya. D艂ugie do 2 w. , szerokie 1 w. Wirikiwski potok, prawy dop艂yw Jab艂onki lew. dop艂. Stryja, wyp艂ywa z pod grzbietu ze szczytem 868 mt. wzn. , w Jab艂once Ni偶nej, pow. turcza艅skim. D艂ugi do XXVIII. Wirk al, Wirok, inna nazwa wsi Wierzch, w pow. pr膮dnickim. Wirkesmuj偶a 艂otew. , ob. Heiden. Wirki 1 al. Wirkie, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany, o 58 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 Bitowt贸w, 35 dzies. 1 lasu, 6 nieu偶. . 2. W. , w艣, pow. sie艅ski, gm. Lisiczyn, ma 10 dm. , 29 mk. Wirki, rzeczka, w pow. 艂uckim, lewy dop艂yw Horynia praw. dop艂. Prypeci. Bierze pocz膮tek pod Majdanem Wirki, p艂ynie na Romejki, Swarzyn, Horodziec, po za kt贸rym ma uj艣cie. Wirki, w艣 gospod. , pow. pozna艅ski zachodni, okr. komis. i poczta Komorniki, st. kolei 殴abikowo, par. i szko艂a kat. w Wirach, s膮d w Poznaniu; 15 dm. , 133 mk. Wirkienie 1. folw. , pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 66 w. od Wi艂komierza. 2. W. , folw. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 49 w. od Wi艂komierza. Wirkieten, ob. JonDrucken, okr. 37 pol. , dusz st. p. Wirkiniki, w艣, pow, trocki, w 2 gm. Kronie, okr. wiejski, Sznipiele, rewiz. Wirkno, wybud. , pow. szczycie艅ski, Friedrichsfelde. Wirko, pow. przenayski, ob. Hurko, Wirkowo 1. w艣 nad bezim. bagnistym dop艂 Berezyny, pow. bobrujski, w gm. i par. praw. 艢wis艂ocz, o 49 w. od Bobrujska, ma 42 osad, cerkiewk臋 filjaln膮 p. w. Narodzenia N. M. P. 2. W. , al. Wirk贸w, za艣c. nad odnogami rz. 艁oszy, lew. dop艂. Niemna, pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. S艂obodaPereszowska, o 98 w. od Ihumienia; miejscowo艣膰 lesista, grunta lekkie. A. Jel. Wirkowice, w艣 i folw. , pow. zamojski, gm. Nielisz, par. Stary Zamo艣膰. Folw. W. wchodzi w sk艂ad klucza Nielisz, d贸br ordynacyi Zamoyskich. W 1827 r. by艂o 100 dm. , 674 mk. Wirkszrupis, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Szuszwy. Wirksztys, u Korejwy Wirsksztys, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, pod mkiem Daugieliszki. w 4 Wirkukalnis, dw贸r, pow. rossie艅ski, pol. , gm. Pojurze, o 32 w. od Rossie艅. pow. pow. Wieresto艅 Wirkumuj偶a 艂otew. , ob. Firkshof. WirkuttMatz Jon al. Wirkieten, w艣, szy艂okarczemski, st. p. Kukoreiten. Wirkutten al. Picturn Goerge, w艣, k艂ajpedzki, st. p. Memel. Wirlandya, Wirlandzki powiat, niem. land, esto艅. WirroMa, powiat, w gub. skiej, ob. Wesenbergski powiat, Wir艂owicze, w艣 nad Wo艂m膮, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. kajdanowskim, gm. Rubie藕ewicze, o 27 w. od Kajdanowa a 50 w. od Mi艅ska, ma 7 osad; miejscowo艣膰 falista, grunta szczerkowe, A. Jel. w艣, pow. rohaczewski, gm. Rudnia Stara o 13 w. , ma 79 dm. , 475 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny. 2. W. 艁ugowa, w艣, tam偶e, ma 41 dm. , 378 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮, zapasowy 艣pichlerz gminny. Wironie, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki; wlo艣c. Senwajglisowie maj膮 tu 80 dzies. 13 lasu, 2 nieu偶. . Wirostoki al. Wyrostoki, szczyt 884 mt. , wznosi si臋 ponad 艂asy na granicy Mihowa i Smolnika pow. sanockiego i Ilskiego. Stoki jego rozwini臋te przez prawe dop艂ywy Os艂awy. Le偶y pod 49 16 pln. szer. i 39 50 wsch. d艂ug. Karta wojs. , 8, XXVI. Wirotejski, za艣c, pow. orsza艅ski, gm. Wysokie, ma 8 dm. , 46 mk. , z kt贸rych 3 zajmuje si臋 wyrobem woz贸w, sa艅 i t. p. Wir贸w, pow. soko艂owski, ob. Wier贸w. Wirowa al. Wyrowa, rzeczka, lewy dop艂yw Tanwi; ob. Netecza, por. Lubliniec Nowy, Wirowa, w艣, pow. bychowski, gm. Propojsk o 3 w. , ma 57 dm. , 221 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Wir贸wek, os. , pow. radomski, gm. Potwor贸w, par. Wrzos, odl. od Radomia 34 w. , ma 1 dm. , 2 mr. dwors. Ob. Wir. Wirowen niem. , ob. Wyr贸wno, Wir贸wka, ruczaj, w pow. bychowskim, gm. Propojsk, wzp艂ywa z b艂ota Czysta 艁u偶a. Wirok Wirtkallen Wirtukszna Wirtupie Wirty Wiruliszki Wirusie Wirwita Wirpen Wirowska Wir贸wka Wirszy艂艂y Wirtele Wirtuki Wirszy艂艂owska Wir贸wka Wirszaliszki Wirszyle Wirszurad贸wka Wirszupie Wirszu艂y Wirszo偶ygle Wirsz贸wka Wirszowice Wirszkuniany Wirszeningken Wirsoka Wirsnie Wirsksztys Wirsitz Wirsitten Wirsing Wirsikken Wirschup Wirscho Wirschkowitz Wirry Wir贸wka, w艣, pow. klimowicki gm. Moszewo, ma 52, dm. , 366 mk. Wirowka, w艣 nad rzek膮 Kuko艂k膮, pow. konotopski gub. czernihowskiej, pot. Krasne, 233 dm. , 1405 mk. , cerkiew paraf. , dwa m艂yny wodne, 2 cegielnie. Wirowla, pohost, pow, horodecki, w 3 okr. pol. , gm. Wirowla o 22 w. od Horodka, zarz膮d gminy, cerkiew paraf. , szko艂a. Gmina, po艂o偶ona w 艣rodkowej cz臋艣ci powiatu, graniczy od pln. z gm. Obol, od p艂n. wsch. z gm. Starzyny i Beskatowa, od pld. z gm. Potasznia, od zach. z gm. Sieliszcze, obejmuje 91 miejscowo艣ci, maj膮cych 640 dm. wlo艣c. obok 7 nale偶膮cych do innych stan贸w, 4997 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 9104 dzies. ziemi. Wirowska Buda, w艣, pow. m艣cis艂awski, gm. Bochota, ma 15 dm. , 58 mk. Wirpen, folw. d贸br prywat. Pormssaten, w okr. i pow. hazenpockim, par. gramzde艅ska Kurlandya. Wirpile, Wirpi艂y, dw贸r, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Wornie, w艂asno艣膰 Rodowicz贸w, ma 178 dzies. 16 nieu偶. . WirrGrab, struga wpadaj膮ca do Pregli w samym Kr贸lewcu. Wirrwitz al. Wuerbitz, zapewne Wierzbice, 1339 Wirbicz, 1380 Wirbitz, r. 1453 Grosz Wuerbitz, 1534 Wirbitz, dobra i w艣, pow. wroc艂awski, par. ew. Rankau, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 377 ha, 11 dm. , 250 mk. 60 kat. ; w艣 mia艂a 675 ha, 93 dm. , 666 mk. 118 kat. . Ko艣ci贸艂 par. katol. i dwie szko艂y. Wirry, wybud. , pow. szczycie艅ski, st. poczt. Friedrichsfelde. Wirschkowitz niem. , ob. Wierzchowice, Wirscho, jezioro, w pow. chojnickim, ob. Orlik. WirschupLujehl, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kallningken. Wirsikken, folw. d贸br prywat. Suhrs, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Wirsing, kolonia pod miastem Krotoszynem. Wirsitten, folw. d贸br prywat. Ruhenthal, w okr臋gu mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Wirsitz, ob. Wyrzysko. Wirsksztys, ob. Wiksztys. Wirsnie, dw贸r, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. Wirsoka Wersoka, potok, w pow. trockim, przep艂ywa pod wsi膮 Jurkia艅ce. Wirszeningken, w艣, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken. Wirszkuniany czy Wirzkupiany, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, gm. Kwietki, o 120 w. od Nowoaleksandrowska. Wirszowice, Vrszovice, Wrschowitz, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. i obw. s膮d. opawskim, na p艂d. od Opawy. W r. 1880 by艂o 63 dm. i 526 mk. rz. kat. , Czech贸w. W. nale偶膮 do par. Radu艅. Szko艂a ludowa w miejscu. W r. 1885 by艂o tu 8 os贸b zajmuj膮cych si臋 handlem i przemys艂em i 1 m艂yn. W. H. Wirsz贸wka, Wirszawka, rzeczka, w pow. oszmia艅skim, dop艂yw Is艂oczy lew. dop艂. Berezyny. Wirszo偶ygle al. Werszo偶ygle, w艣, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemo艅 Po偶aj艣cie, odl. od Maryampola 57 w. , ma 23 dm. , 148 mk. Wirszu艂y, w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mejszago艂a o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Wo艂艂owicz贸w, Izabelin, o 36 w. od Wilna, 3 dm. , 50 mk. katol. 10 dusz rewiz. . Wirszupie, w艣 w艂o艣c. nad pot. Ringa, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 5 w. , okr. wiejski Izabelin, o 29 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . Wirszurad贸wka, al. Wierszerad贸wka, za艣c, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Merecz o 10 w. , okr. wiejski Rad贸wka, 5 dusz rewiz. Wirszyle, Wirszy艂y, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Wirszaliszki, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Er偶wi艂ek, o 40 w. od Rossien, w艂asno艣膰 Dowiat贸w, ma 135 dzies. Wirszy艂艂owska Suderwa, pow. wile艅ski, ob. Suderwa 3 i Zameczek, Wirszy艂艂y, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Telsz. Wirtele, w艣, pow. szawelski, w 1 okr, pol. , gm. 艁ukniki. Mackiewiczowie maj膮 30 dzies. 1 1 2 nieu偶. . Wirtkallen, w艣, pow. wystrucki, st. poczt. Berschkallen. Wirtuki, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyd艂贸w, par. Lele, o 31 w. od Rossie艅. Wirtukszna, jezioro, w pow. rze偶yckim, w dobrach Prezma. Wyp艂ywa z niego rzeka t. n. , uchodz膮ca do Ma艂ty. Wirtukszna, folw. , pow. rze偶ycki, posiada zarz膮d gm. Rezent贸w, szk贸艂k臋 gminn膮. Nale偶y do d贸br Prezma, Pere艣witSo艂tan贸w. Wirtupie, w艣, pow. rossie艅ski, par. Lidowiany. Wirty, niem. Wirthy, nadle艣n. kr贸l. pow. starogardzki, 1 3 4 mili od Starogardu, par. kat. Zblewo, st. p. Borzechowo, 7218 ha 159 roli ora. , 25 艂膮k, 6248 lasu. Na jego obszarze jest 9 osad le艣nych, kt贸re r. 1885 liczy艂y 13 dm. , 15 dym. i 95 mk. 23 kat. , 72 ew. . K艣. Fr. Wiruliszki, w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, o 7 w. od Kowna. Wirusie, jezioro, w pow. wile艅skim, pod wsi膮 Jan贸w. Wirwita, rzeczka, w pow. szawelskim, lewy dop艂yw Wenty. Wyp艂ywa w pow. telszewskim Wirowla Wirr Wirpile Wiry Wirynta Wiry Wiryszcze Wirydowo z jez. Bir偶ule, le偶膮cego mi臋dzy mkami Janopol, Powondenie i Wornie, przep艂ywa pod mkami Ja nopol dawniejsze Wirzuwiany, sk膮d W. niekie dy Wirzuwiank膮 nazywaj膮, 艁ukniki, Kownat贸w i Tryszki i ma uj艣cie o 2 w. powy偶ej mka Wieksznie, w pobli偶u dworu Kiegry. Przybiera od praw. brzegu Upin臋, od lewego za艣 Raszkiet臋, Potekl臋, Bugienis i Tramesiadis. J Krz. Wiry 1. w艣 i os. le艣. , pow. wielu艅ski, gm. Naramnice, par. Lutut贸w, odl. 16 w. od Wielunia, maj膮 9 dm. , 79 mk. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 25 mk. 2. W. , pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 26 w. , ma 5 dm. Nale偶y do Br膮szewic. 3. W. , pow. koni艅ski, gm. i par. Rzg贸w. Wiry, w艣, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 40 w. od Kobrynia, 250 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 109 艂膮k i pastw. , 13 1 2 nieu偶. . Wiry al. Wyry, w艣, pow. r贸wie艅ski, okr. pol. D膮browica, gm. Wiry, par. praw. Kamienne o 12 w. , o 28 w. od Bereznego a 120 w. od R贸wnego, ma 34 dm. , 349 mk. Wraz z po bliskiemi wsiami Kamienne, Sieliszcze Ma艂e, Babin i 艁enczyn oraz kilku obok le偶膮cemi rudniami nale偶a艂a dawniej do rodziny Ba bi艅skich. O W. wspomina si臋 w po艂owie XVII w. , gdy Piotr Babi艅ski zapisuje do偶ywociem 偶o nie swej Jadwidze Parys贸wnie cz臋艣膰 Babina, Sie liszcza, Kamiennego i Wiry, lecz znowu w ugo dzie zawartej w 1737 r. , mi臋dzy 艁ukaszem i Franciszkiem Babi艅skiemi, wymienione jako miej sce nieosiedlone, bierze je Franciszek, kt贸ry je znowu 5 lutego 1748 r. odst臋puje Kazimierzowi, podczaszycowi kijowskiemu. Gmina, po艂o偶ona w p艂n. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂n. z gub. mi艅sk膮, od wschodu z gm. Kisarycze pow. owruckiego, od pld. z gm. Berezne, od zachodu przez rz. S艂ucz z gm. Niemowicze i z gm. Osowa pow. 艂uckiego, od p艂n. zach. z gm. Lubikowicze. Obejmuje 23 miejscowo艣ci, maj膮 ce 721 chat w艂o艣c. obok 105 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, 5504 mk. w艂o艣cian, uw艂asz czonych na 12110 dzies. ziemi. J. Krz. Wiry, w艣 nad rzek膮 t. n. , pow. szumski gub. charkowskiej, gm. Wiry, o 31 w. od Szumska, ma 666 dm. , 4210 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, szkol臋, st. poczt. , szpital, 6 sklep贸w, targi, 3 jarmarki, cegielni臋. Wiry, cz臋艣膰 wsi M艂yny, w pow. jaworowskim. Wiry 1. w dok. Wyry, Wiri, Wirowe, Wyr Thsutonicum, w艣 gospodarska, w pow. pozna艅skim zachodnim, okr. komis. i poczta Komorniki, st. dr. 偶el. w 呕abikowie, szko艂a i ko艣ci贸艂 paraf. w miejscu, s膮d w Poznaniu. Ma 52 dm. , 469 ha, 499 mk. 477 katol. , 6 偶yd贸w. Osada przy przewozie przez Wart臋 ma 1 dm. , 8 mk. 2. W. , w艣 rycerska, tam偶e, ma 498 ha razem z G贸r膮, przy czystym dochodzie 6400 mrk, 11 dm. , 202 mk. 177 katol. . W r. 1357 zastawi艂 W. Jakusz z Rogalina Janowi, bisk. pozn. R. 1387 S臋dko z W艣cieklic prawuje si臋 o rozgraniczenie W. Ko艣ci贸艂 istnia艂 tu. przed r. 1510. W艂a艣cicielami W. byli pod贸wczas Grodzi艅scy a w r. 1580 psoiadali je cz臋艣ciowo Ci艣wiccy, Kunowscy i Potuliccy. Potem Zbijewscy i podobno Dzia艂y艅scy. W. par. w dek. bukowskim, ma 1392 dusz. Wiry, w艣, dawna w艂asno艣膰 klasztoru N. P. Maryi na Piasku we Wroc艂awiu, ob. Wierau. Wiry, tak偶e Wery, niem. Wirry, 1415 Wyre, 1536 Vyry, 1649 i 1710 Wery, 1789 Wehry, dobra ryc, pow. 艣wiecki, st. p. , kol. i par. kat. Drzycim, 2, 2 Um. odl. 569 ha 448 roli orn. , 28 艂膮k, 38 lasu; 1885 r. 9 dm. , 17 dym. , III mk. , 77 kai, 34 ew. folw. Grabowska Huta 1 dm. , mk. , cegielnia; hodowla byd艂a, 艣wi艅 i owiec. R. 1889 znaleziono tu przy wykopywaniu wielkich kamieni siekierk臋 kamienn膮, dobrze zachowan膮. Wed艂ug taryfy pobor. z r. 1648 p艂aci zt膮d p. Piwnicki od karczmy i 4 ogrod. 2 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Sympla wynosi艂a r. 1682 i 1717 20 gr. Wizyta Rozdra偶ewskiego z r. 1583 wykazuje tu w艂o艣cian, kt贸rzy od ka偶dej w艂贸ki dawali mesznego po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 71. R. 1676 by艂o 40 mk. Wed艂ug wizyty Szaniawskiego, z r. 1710 pobiera艂 zt膮d prob. drzycimski 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 261. R. 1773 rozr贸偶niano jeszcze 5 w艂贸k folw. i 6 w艂. w艂o艣cia艅skich; liczono te偶 20 dm. i 116 mk. W r. 1775 w艂贸ki w艂o艣cia艅skie by艂y ju偶 zamienione na folwarczne, kt贸rych liczono 14; w艂o艣cia艅skie posiad艂a, w liczbie 13, by艂y zobowi膮zane do czynszu i t艂oki. R. 1676 posiada艂 W. Micha艂 Piwnicki; r. 1715 sprzedaje je Maciej Piwnicki Miko艂ajowi Piaskowskiemu za 11300 z艂. ; po nim odziedziczy艂 je r. 1725 J贸zef Piaskowski; r. 1775 by艂 dziedzicem Antoni Pl膮skowski. R. 1833 naby艂 W. i R贸wiennic臋 Fryderyk Paesler za 22875 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 351. K艣. Fr. Wirydowo, attyn. d贸br Miasota, w pow. wile艅skim, ob. Weredewo. Wlrynka, strumie艅, w pow. drysie艅skim, w dobrach Sarya. Wirynta, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, w pobli偶u Ko艂tynian. Daje pocz膮tek rzeczce Wirynta, lewemu dop艂. rz. 艢wi臋tej, Na brzegach jeziora le偶膮 wsi Czur艂a艅ce i Podumble oraz za艣c. 艢li偶yski Wirynta, Wierynta, rzeka, w pow. wi艂komierskim, lewy dop艂yw rz. 艢wi臋tej. Wyp艂ywa z jez. Wirynta pod Ko艂tynianami, w pow. 艣wi臋cia艅skim, oblewa Szwabiszki, Owant臋, Kurkle, i ubieg艂szy 58 w. , poni偶ej Kowarska ma uj艣cie. Obraca 13 m艂yn贸w. Na brzegach jej znajduj膮 si臋 najlepsze w powiecie 艂膮ki zalewne. Przybiera od praw. brzegu Niewia偶臋, od lewego Owantk臋. Wiryszcze, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. poL, gm. Szczorse, o 23 w. od Nowogr贸dka. Wirzkupiany Wirysznie Wiseggen Wisegard Wisdehnen Wisdehlen Wischwill Wiscihuetz Wischtyten Wischten Wischteggen Wischtecken Wischrodt Wischnitz Wischniewen Wischkau WIschinsand Wischin Wischetzin Wischen Wischein Wischehnen Wischawe Wischau Wisbarren Wisbarienen Wisa Wirzynty Wir偶e Wir偶any Wirzynka Wirzyniszki Wirzuwiany Wirzuwianka Wirzunty Wirzotzkow Wirzjaerw Wirzerw Wirzbiczany Wirza Wirysznie Wirysznie, jezioro, w pow. wile艅skim, pod wsi膮 Drusia艅ce. Wirza al. Wirsa, ob. Wyrza, Wirzbiczany, oh. Wierzbiczany. Wirzerw, jezioro, ob. Wirzjaewr. Wirzjaerw, Werzjaerw Bia艂e jezioro, je zioro, w gub. inflanckiej, na pograniczu pow. dorpackiego par. Ringen, Randen i Eks i par nawskiego par. Helmet, Tarwast, Fellin i KleinJohannis, wzniesione 114 st. npm. , zajmuje 5 mil al. 242 1 2 w. kw. , przeto po jeziorze Czudzkiem jest najrozleglejszem w guberniach nadbalty ckich. D艂ugo艣膰 jeziora od p艂n. ku p艂d. wynosi 33 w. , szeroko艣膰 w cz臋艣ci p艂n. dochodzi do 12, w po艂udniowej 2 w. ; g艂臋bokie na 艣rodku do 24 st. , u brzeg贸w do艣膰 p艂ytkie. Na jeziorze znaj duj膮 si臋 mielizny, z kt贸rych najwi臋ksza naprost uj艣cia rzeki Tennasilm, maj膮ca do 200 sa偶. d艂u go艣ci. Wysp niewiele, wa偶niejsze Wennasaar o 2 w. od uj艣cia rz. Emmel i Pechtsaar 1 w, d艂ug. , 250 sa偶. szer. , odl. o 2 w. od uj艣cia Ma lej Embachy. Brzegi jeziora s膮 w cz臋艣ci pokry te lasem, w cz臋艣ci za艣 zalegaj膮, b艂ota i l膮ki, przedstawiaj膮 w og贸艂e r贸wnin臋, na kt贸rej w nie kt贸rych miejscach spotykaj膮 si臋 piaszczyste pa g贸rki. Opr贸cz przestrzeni zaj臋tych przez b艂ota, wybrze偶a jeziora s膮. g臋sto zaludnione. U wy brze偶a p贸艂nocnego zasiad艂y przewa偶nie wsie, u po艂udniowego pojedyncze osady. Mieszka艅cy nadbrze偶ni zajmuj膮, si臋 rolnictwem, g艂贸wnie za艣 rybo艂贸wstwem. Ryby tutejsze ust臋puj膮 pod wzgl臋dem wielko艣ci i smaku rybom z jeziora Czudzkiego. Bo jeziora W. uchodzi wiele rzeczek, z kt贸rych wa偶niejsze od strony pld. G贸rny Embach a od zach. Tennasilm. Od p艂n. wsch. wyp艂ywa z jeziora rz. Embach Dolny, uchodz膮ca do jeziora Czudzkiego. J. Krz. Wirzkupiany, ob. Wirszkuniany. Wirzotzkow, jezioro, ob. Konarzyny 1. . Wirzunty, oh. Wir偶ynty. Wirzuwianka, ob. Wirwita. Wirzuwiany, dawna nazwa mka Janopol ob. , w pow. telszewskim, od przep艂ywaj膮cj pod niem rzki Wirzuwianki. Wirzyniszki, za艣c. skarb. , pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Wirzynka, nazwa u偶ywana dawniej dla wsi Swierczyna, w pow. opoczy艅skim ob. t. VII, 557. Wir偶any 1. w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 26 w. od Poniewie偶a. 2. W. , dobra, tam偶e, gm. Krakinowo, o 33 w. od Poniewie藕a, w 1859 r. 24 mk. , gorzelnia. Maj膮 tu Bakiewiczowie 260 dzies. 14 lasu, 8 nieu偶. , Ba艅cewiczowie 120 dzies. 45 lasu, 55 nieu偶. . Wir偶e, w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Wo艂ko艂ata o 2 w. , okr. wiejski Wir偶e, o 70 w. od Wilejki, ma 26 dm. , 252 mk. katol. w 1869 r. 110 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Firkowszczyzna. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮, wsi W. , Chorosze, Cinki, Horodyszcze, Jab艂o艅ce, Kisiewo, Malakowo, Petry艂owo, Prudziszcze, Rakitowszczyzna, Siemieni艂owo, Sie艅kowszczyzna, Zagocie, Zamoszje, w og贸le w 1865 r. 509 dusz rewiz. b. w艂o艣c. skarbowych. Wirzynty, u Buszy艅skiego Wirzunty, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. i par. Andrzej贸w, o 107 w. od Rossie艅. Wisa al. Wissa, ob. Wyssa. Wisbarienen w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Schillehnen. WisbarrenPaoss, w艣, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Wischau, w艣 na Szl膮sku, ob. Lichtenberg i Maryak. Wischawe, 1416 Weyschow, dobra i w艣, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Trzebnica. W r. 1885 dobra mia艂y 154 ha, 2 dm. , 73 mk. 29 kat. ; w艣 15 ha, 7 dm. , 39 mk. 18 kat. . Wischehnen, w艣, pow. fyszhuzki, st. p. Powayen. Le偶y 艣r贸d puszczy Kaporowskiej. Por. Rachsitten. Wischein Gross i Klein, dobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talse艅ski, par. zabelnska Kurlandya. Wischen, ob. Wyszanowo. Wischen ob. Wiszno. Wischetzin niem. , ob. Wyszecin, Wischin, ob. Wyszyny. WIschinsand, pow. chodzieski, ob. Piaski 7. Wischkau, al. Wischke, zapewne Wyszk贸w, 1359 Wisschow, 1372 Wyska, 1379 Wischcow Wischkaw, w艣, pow. nissa艅ski, par. kat. Neunz. W r. 1885 by艂o 320 ha, 52 dm. , 253 mk. katol. Kaplica katol. Wie艣 dawniej nale偶a艂a do biskup贸w wroc艂awskich. Wischniewen, ob. Wi艣niewo. Wischnitz, ob. Wy偶nice. Wischrodt, os. m艂yn. , pow. fyszhuzki, st. p. Fischhausen. Wischtecken Gross i Klein, w艣 i dobra, pow. g膮jbi艅ski, st. p. Sodehnen. Wischteggen Alt i Neu, dwie wsi, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken i Rautenberg. WischtenAndres, ob. Meschtellen. WischtytenSee niem. , ob. Wisztyniec, Wiscihuetz, dobra i w艣, pow. wo艂owski, par. ew. w miejscu, kat. Krehlau. W r. 1885 dobra mia艂y 491 ha, 8 dm. , 134 mk. 21 kat. ; w艣 463 ha, 80 dm. , 426 mk. 33 kat. . We wsi ko艣ci贸艂 par. ewang. i katol. filialny. Wischwill, w艣 i dobra nad Niemnem, pow. ragnecki, st. p. w miejscu. Wisdehlen, folw. , pow. gierdawski, st. p. Grerdauen. Wisdehnen, dobra ryc, pow. i艂awkowski, st. p. Uderwangen. Wisegard, Wisegrad dok. , ob. Wyszogr贸d. Wiseggen, ob. Wy偶egi. Wise艂ka Wisi Wisi艅cza Wisio艂ki Wisio艂y Wiska Wiskacze Wiski Wiskiany Wiskienice Wise艂ka Wise艂ka, nazwa dawana niekiedy rzeczce zw. Samborka al. Gorzyczanka, ob. Samborka, Wise艂ka Czarna i Bia艂a, oh. Wisla. Wisendorf al. Wizendorf, w艂a艣ciwie Wiesendorf Nowy i Stary, kol. , pow. lipnowski, gm. i par. ew. Oss贸wka, odl. 9 w. od Lipna. W. Nowy ma 31 dm. , 172 mk. , 165 mr. ; W. Stary 18 dm. , 135 mk. , 196 mr. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 100 mk. Wisgaliszki, w艣, pow. rossie艅ski, par. Lido, wiany. Wisia, rzka, w pow. zwinog贸dzkim, ob. Wy艣. Wisianowo, niem. Friedrichsheim, wybud. , pow. wyrzyski, okr. komis. , st. dr. 偶el. , poczta, sz艂o艂a 艂at. i s膮d w Nakle. Os. ma 1 dm. , 26 mk. Wisiaty, jezioro, w pow. dzisie艅skim, pod za艣c. Okuliszki i wsi膮 Wisiaty. Wisiaty, w艣, osada i folw. nad jeziorem t. n. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Pohost Nowy o 10 w. okr. wiejski Biruki, o 62 w. od Dzisny. Osada ma 1 dm. , 11 mk. starow. , w艣 za艣 11 dm. , 102 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Folw. , w艂asno艣膰 dawniej Walickich, od 1840 r. 呕ab贸w, ma 1102 dzies. Za czas贸w podda艅stwa do Wisiat nale偶a艂y wsi W. , Wo艂oczki i Hurki. Wisiekle, Wiszienkle, jezioro, w okolicy Koronowa Wuttke. Wisielnica, folw. , pow. dryssie艅ski, attyn. Saryi, 艁opaci艅skich, ma 15 1 2 dzies. Wisieniec, uroczysko do d贸br Wojciechowszczyzna, pow. grodzie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mala. Wisi艅cz Wise艅cza, Wi艣nicza, u Korejwy Wasinka, rzeczka, w pow. wile艅skim, prawy dop艂yw Solczy lew. dop艂. Mereczanki. Bierze pocz膮tek po za wsi膮. Kamionka, p艂ynie na Dawidowszczyzn臋, Soleczniki Male, dobra i folw. Jawor贸w, w艣 i folw. Powisi艅cze, w艣 Skubiaty, Jundziliszki, dobra Gude艂ki. Na wiosn臋 sp艂awiaj膮 po niej niewielkie sztuki drzewa. Stanowi艂a w cz臋艣ci granic臋 dawnego pow. trockiego. Wisi艅cza 1. al. Wi艣nicze, folw. nad strug膮 t. n. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Lidy a 17 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 14 mk. katol. 2. W. , za艣c, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Nopiszki, 7 dusz. rewiz. Wisio艂ki 1. Wisia艂ki, miejscowo艣膰 na Kuno wie, pow. szremski, mi臋dzy Dolskiem a Gostyniem. Jest to pag贸rek porosty brzezin膮, z kt贸rego wy p艂ywa zdr贸j. Wedle podania, poniewa偶 zagra偶a艂 okolicy zalaniem, zawalony zosta艂 kamieniami i 偶elaznemi drzwiami. 2. W. al. Wisia艂ka, pole na obszarze miasta Kamionny, w pow. mi臋dzy chodzkim. W. 艁. Wisio艂y. al. Wieso艂y, Wysio艂y, folw. do Krotoszyna, w pow. szubi艅skim, o 2 klm. od Barcina. Kopalnia wapna. 2. W. , wzg贸rza na obszarze wsi Manieczki, w pow. szremskim. Wieka 463 mt. , bezle艣na g贸ra nad pot. t. n. i Topi膮, na obszarze Gerlachu, na W臋grzech Karta wojs. , 8, XXIV. Wiska 1. al. Viska, potok, prawy dop艂yw Topli, p艂ynie 艣r贸d bezle艣nych wzg贸rz, na obszarze Gerlachu, w pln. W臋grzech. D艂ugo艣膰 oko艂o 4 klm. Karta wojs. , 8, XXIV. 2. W. , potok, lewy dop艂yw Ungu, wyp艂ywa na obszarze gm. t. n. , w p艂n. W臋grzech, p艂ynie dalej przez Ni偶n膮 Rostok臋 i Kostrin臋. D艂ugo艣膰 oko艂o 7 klm. Karta wojs. , 10, XXVII. Wiska Wielka, sio艂o nad Wysi膮, pow. bobryniecki gub. cherso艅skiej, ma 2608 mk. Ma艂orus贸w i Mo艂dawian贸w. Wiskacze, za艣c. i folw. nad bezim. dop艂. Niemna, pow. nowogr贸dzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 56 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci do艣膰 le艣nej, lekko falistej, o glebie piaszczystej. Za艣cianek ma 27 osad; folwark przesz艂o 19 w艂贸k. Niegdy艣 w艂asno艣膰 Radziwi艂艂贸w, z kolei Wittgenstejn贸w i ks. Hohenlohe, a teraz kn. Swiatope艂kMirskiego. Syrokomla w swoich W臋dr贸wkach z r. 1853 wspomina o za艣c. Wiskacze str. 26 29. A. Jel. Wiski 1. w艣, pow. bielski, gm. Ko艣cieniewicze, par. Huszcza, ma 67 dm. , 389 mk. , 2256 mr. W 1827 r. by艂o 74 dm. , 396 mk. 2. W. w艣 i folw. , pow. radzy艅ski, gm. Brzozowy K膮t, par. Komar贸wka, 43 dm. , 327 mk. ,, 1632 mr. ziemi. W 1827 r. by艂o 37 dm. , 207 mk, par. Rudno. Dobra W. i Planta, z miastem Wohy艅, wsiami Wiski, Walina, Osowa, Wornice, Brzozowy K膮t, Derewiczne, Budno, by艂y w r. 1833 w艂asno艣ci膮 ordynata Zamoyskiego, nast臋pnie sukcesor贸w Elizy Brzozowskiej, rozleg艂o艣膰 og贸lna wynosi艂a mr. 17649. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y miasto Wohy艅 os. 375, mr. 3003; w艣. W. os. 40, mr. 703; w艣 Walina os. 63, mr. 1415; w艣 Osowa os. 109, mr. 2459; w艣 Wornice os. 29, mr. 327; w艣 Brzozowy K膮t os. 77, mr. 1494; w艣 Derewiczna os. 97, mr. 2010; w艣 Rudno os. 171 mr. 3564. Wiski, chutor, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Odry偶yn, nale偶y do d贸br G贸rki, Czepielewskich Wiski, w艣, pow. r贸wie艅ski, ob. Monasterzyszcze. Wiskiany, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, par. Uciana, o 68 w. od Wi艂komierza; uw艂aszczona od d贸br Degule. Wiskienice al. Wiskienica, r. 1418 Wyskitnica, w XVI w. Wyskythnycza, Vyskythnycze, Wyskiennica, w艣 i folw. , pow. 艂owicki, gm. i par. B膮k贸w, odl. 22 w. od 艁owicza, 6 w. od Pniewa st. dr. 偶el. warsz. bydg. , ma 48 dm. , 501 mk. , 46 os. , 920 mr. 606 roli, 37 艂膮k, 233 pastw. , 44 nieu偶. . Pr贸cz tego dwie osady wieczysto dzier偶awne, jedna z obszarem 341 mr. 194 roli, 59 lasn, druga maj膮ca 40 mr. W r. 1827 by艂o 38 dm. , 175 mk. ; 1864 r. 46 osad, 388 mk. W r. 1876 folw. W. , nabyty i wydzielony z d贸br ksi臋 Wisianowo Wisia Wisgaliszki Wisendorf Wisiaty Wiszienkle Wisielnica Wisieniec Wiskitno stwa 艂owickiego, rozl. mr. 258 gr. orn. i ogr. mr. 200, l膮k mr. 50, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 6, drew. 10; p艂odozm. 11pol. W 1358 r. Kazi mierz W. b臋d膮c 藕le poinformowany, jakoby i w艣 W. stanowi艂a cz臋艣膰 kr贸lewszczyzny, kaza艂 tako w膮 administrowa膰 na rzecz skarbu, dowiedziaw szy sie za艣, 藕e w艣 ta od niepami臋tnych czas贸w nale偶y do d贸br arcybiskup贸w, przywilejem wy danym w Lublinie 1358 r. kaza艂 j膮 powr贸ci膰 prawemu w艂a艣cicielowi. W 1419 r. arcyb. Mi ko艂aj Tr膮ba wym贸g艂 na kapitule gnie藕n, przy zwolenie na zastaw wsi tej plebanowi Przec艂a wowi w Pi膮tku, na tak d艂ugo, dop贸ki z dzier偶a wy, czyli dochod贸w rocznych, nie wybierze po 偶yczki, kt贸r膮 od niego na pokrycie cz臋艣ci kosz t贸w pobytu swego w Konstancyi by艂 zaci膮gn膮艂. W 1486 r. przed arcyb. Ole艣nickiego skar偶y pleban z B膮kowa o kol臋d臋 parafian z Wyskietnicy. WXVI w. w艣 ma 19 1 2 艂an. , karczm臋, kmieci 31. Folw. p艂aci艂 do ko艣cio艂a w B膮kowie dziesi臋cin臋 w got贸wce, 72 z艂ot. R. O. Wiskitki 1. dawniej Wiskitki Ko艣cielne, w dok. z r. 1297 Vyskyth, 1349 r. Wyskythki, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rzk膮 Pisi膮 Radziej贸wka, w pow. b艂o艅skim, o 6 w. na zach. od st. dr. 藕el. warsz. wied. w Rudzie Guzowskiej a 53 w. na p艂d. od Warszawy. Posiada ko艣ci贸艂 par. rz. kat. murowany, dom schronienia dla ubogich, ko艣ci贸艂 par. ewang. murowany, dwie szko艂y pocz膮tkowe, towarzystwo wk艂adowo zaliczkowe od r. 1873, dystylarni膮 spirytusu i w贸dek s艂odkich, ma艂膮 farbiarni膮, dwie cegielnie, oko艂o 200 dm. , 3449 mk. 艢r贸d ludno艣ci zapisanej do ksi膮g sta艂ych jest 6 prawos艂. , 207 prot. , 1602 偶yd贸w. Do osady nale偶y 1128 mr. W r. 1824 by艂o 120 dm. , 955 mk. , w tej liczbie 32 sukiennik贸w; 1827 r. miasto mia艂o 114 dm. , 955 mk. , os. Stare W. 47 dm. , 303 mk. Obecnie osada stanowi oddzieln膮 gmin臋, nale偶膮c膮 do s膮du gm. okr. IV w 呕yrardowie. St. poczt. i dr. 偶el. w Budzie Guzowskiej. Zawi膮zkiem osady by艂 dworek my艣liwski ksi膮偶膮t mazowieckich, po艂o偶ony 艣r贸d obszar贸w puszczy Jaktorowskiej. W r. 1221 nadaje tu Konrad, ks. mazowiecki, w艣 Koskowo klasztorowi w Czerwi艅sku. Tu w r. 1297 bawi Boles艂aw dux tocius Mazovie et Cyrnensis i zatwierdza uk艂ad mi臋dzy Tomaszem, kaszt. nasielskim, a Falis艂awem, w艂a艣cicielem My艣likowa Myzlicow. Przy dworze wyros艂a osada, kt贸ra wcze艣nie bardzo otrzyma艂a prawo miejskie. Boles艂aw dux Mazovie et dominus plocensis nadaje r. 1349 matce swej El偶biecie ziemi臋 wyszogrodzk膮 aktem datowanym in Wyskythki opido nostro. W dok. z r. 1365, kt贸rym ks. Ziemowit przyjmuje posiad艂o艣ci w lenno od Kazimierza W. , wymieniono W. jako miasto, obok Warszawy, Sochaczewa, Ciechanowa, Nowogrodu i Nowegodworu Ulanow. , Dok. kujaw. i mazow. , 328, 38. Na akcie, kt贸rym Ziemowit nada艂 r. 1399 prawo che艂mi艅skie wsiom 艢widno i Grzmi膮ca, czytamy Datum in stacionibus venacionis nostrae Viskitki. Dw贸r ksi膮偶臋cy i przyleg艂y folwark otrzyma艂y nazw臋 Stare Wiskitki, miasteczko za艣 powsta艂o na wyznaczonym przyleg艂ym obszarze. Jagie艂艂o wracaj膮c z wojny krzy偶ackiej po zwyci臋stwie grunwaldzkim, nawiedza tu w grudniu r. 1410 sw膮 siostr臋 Aleksandr臋 偶on臋 Ziemowita i oddaje si臋 przez dni cztery 艂owom na istniej膮ce wtedy jeszcze tury. R贸wnie偶 dla 艂ow贸w bawi tu w r. 1422 i 1434. W. by艂y zapewne targowiskiem, nie posiadaj膮cem wszystkich praw miejskich. W r. 1578 jest to w艣 ko艣cielna, p艂ac膮ca pob贸r od 18 lan. , 28 zagr. z rol膮, 8 zagr. bez roli, 30 rzemie艣lnik贸w i 1 rze藕nika. Do w贸jta nale偶a艂o 1 1 2 艂ana i 4 zagr. Przy osadzie istnia艂a kuznica Viskitczensis minera, z kt贸rej p艂acono od 8 rzem. W艣 Stare W. mia艂a 20 艂an. , 6 zagr. z rol膮, 2 komor. , 3 rzem. ; w贸jtowstwo w niej 3 4 艂an. i 2 zagr. Pawi艅ski, Mazowsze, 140. Dopiero w r. 1595 Stanis艂aw Tar艂o, ssta sochaczewski, dzier偶awca wsi kr贸lewskiej W. Ko艣cielne, otrzyma艂 od Zygmunta III przywilej miejski dla osady. Jako herb otrzyma艂o miasto g艂ow臋 tura w polu czerwonem a po nad ni膮 top贸r. W艂adys艂aw IV potwierdzi艂 przywilej ojca w r. 1641. W wieku XVIII W. wchodz膮 w sk艂ad ststwa guzowskiego, nale偶膮cego do Ogi艅skich. Oko艂o r. 1820 osadzono tu sukiennik贸w, kt贸rych w r. 1824 by艂o 32. Powstanie cukrowni w Guzowie i rozw贸j poblizkiego 呕yrardowa wp艂yn臋艂o wielce na przyrost ludno艣ci w W. Ko艣ci贸艂 parafialny powsta艂 zapewne w XIV w. Wzmianki archiwalne o jego istnieniu si臋gaj膮 r. 1426. Wed艂ug wizyty Go艣lickiego w r. 1603 by艂 p. w. 艣w. Stanis艂awa, murowany i podupad艂y ze staro艣ci. Odbudowany na nowo po spaleniu, zosta艂 po艣wi臋cony r. 1630 p. w. W. W. 艢w. przez Macieja 艁ubie艅skiego, bisk. pozna艅skiego. W wieku XVII istaia艂y jeszcze dwa ko艣cio艂ki kaplice, p. w. 艣w. Krzy偶a i 艣w. Wawrzy艅ca. W. par. , dek. grodziski, 12450 dusz. Wiskickie starostwo niegrodowe, w wojew. rawskiem, ziemi sochaczewskiej, pow. mszczonowskim, pod艂ug lustracyi z r. 1620 obejmowa艂o miasto Wiskitki Ko艣cielne i w艣 Stare Wiskitki, nale偶膮ce dawniej do ststwa sochaczewskiego. W r. 1771 posiada艂a je Paulina z Szembek贸w ks. Ogi艅ska, miecznikowa w. ks. litew. 2. W. Stare, w艣 i folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Guz贸w, par. Wiskitki, odl. 20 w. od Grodziska, le偶膮 w pobli偶u Rudy Guzowskiej st. dr. 偶el. warsz. wied. , maj膮 684 mk. Folw. Wiskitki Stare z attyn. Ulaski, w r. 1873 oddzielony od d贸br Guz贸w, rozl. mr. 594 gr. orn. i ogr. mr. 445, 艂膮k mr. 120, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 8, drew. 14; p艂odozm. 10pol. Bo w艂o艣cian nale偶y 438 mr. W r. 1579 w艣 Wiskitki antiqua p艂aci艂a od 20 lan. , 6 zagr. z rol膮, 2 kom. , 3 rzem. ; w贸jtowstwo od 3 4 艂anu, 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 140. Br. Ch. Wiskitno 1. w艣, folw. i os. m艂y艅. nad rz. Wiskitki Wiskitki Wiskitno Wiskitska Huta Wiskowice Wisklin Wisku艂a Ner, pow. 艂贸dzki, gm. Wiskitno, par. Mileszki, odl. 7 w. od 艁odzi. Posiada gorzelni膮 przerabiaj膮c膮; 10000 kor. kartofli i wiatrak. W艣 ma 34 dm. , 427 mk. ; folw. 7 dm. , 90 mk. ; os. m艂y艅. J臋drzej贸w al. W. 1 dm. , 7 mk, 60 mr. W 1827 r. by艂o 40 dm. , 317 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1888 z folw. W. i Bronisin, rozl. mr. 1511 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 681, 艂ak mr. 46, lasu mr. 4, w odpadkach mr. 104, nieu偶. mr. 39; bnd. mur. 14, drew. 18; p艂odozm. 15pol. ; folw. Bronisin gr. or. i ogr. mr. 376, 艂膮k mr. 177, kopalnia torfu mr. 10, w odpadkach mr. 49, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 4, drew. 8. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. komornik贸w os. 56, mr. 154; w艣 Konstantynowo os. 14, mr. 197; w艣 Huta Wiskitska os. 18, mr. 263; w艣 Giemz贸w os. 19, mr. 366; w艣 Olechowo os. 61, mr. 1149; w艣 Kalina os. . 51, mr. 1029; w艣 Grodzisk os. 29, mr. 614; w艣 Stefanowo os. 13, mr. 95; w艣 Tadziu os. 13, mr. 138; w艣 Boles艂aw贸w os. 6, mr. 12, w艣 Bronisino os. 15, mr. 78; w艣 Wandalin os. 18, mr; 99; w艣 Posada os. 5, mr. 32; w艣 Ustronie os. 11, mr. 150; w艣 Huta Szklanna os. 16, mr. 72; w艣 Feliksino os. 41, mr. 158; w艣 Przypusta os. 10, mr. 55; w艣 J臋drzejewo al. Wiskitno os. 34, mr. 569. W po艂owie XV w. Wyskytkno, w艂asno艣膰 kapitu艂y krakowskiej, w kluczu pabianickim le偶膮ca, nale偶a艂a do par. Mileszki, mia艂a 18 艂an. km. , z kt贸rych dawano po 30 skot贸w bez p贸艂 grosza, po 2 kap艂ony i 30 jaj na 艣w. Marcin. Przy tem z ka偶dego 艂anu odrabiano robocizny na folw. pabianickim, zwo偶ono po 12 woz贸w drzew. Jato wykupno za robocizny p艂ac膮 3 grzyw. Obowi膮zani s膮 zebra膰 i zwie艣膰 siano z 艂膮ki. Nie daj膮 osepu ni siennego. Z ka偶dego 艂anu p艂ac膮 kasztelanowi konarskiemu Conariensi, w ziemi 艂臋czyckiej, po 4 1 2 gr. rocznie. Z trzech zagrodnik贸w jeden p艂aci 1 2 grzyw. , drugi i trzeci po fertonie. So艂tys ma 2 艂any wolne, m艂yn na rzece Plothy, daj膮cy mu 1 1 2 grzyw. So艂tys daje do dworu pokow miodu. Dziesi臋cin臋 wie艣 daje tylko z 艂an贸w km. prepozyturze 艂臋czyckiej, warto艣ci do 30 grzyw. ; role so艂tysa daj膮 plebanowi we wsi Mirzino, warto艣ci 2 grzyw. Za obiedne daj膮 kmiecie po 1 2 grzyw. , so艂tysi fertona. Obowi膮zani przytem sieci my艣liwskie prowadzi膰 do Piotrkowa, i rozmaite roboty kolo dworu i budowli wykonywa膰, przewody do wsi i targowisk prowadzi膰. Dwaj so艂tysi p艂ac膮 po p贸艂 seksageny za us艂ugi D艂ugosz, L. B. , 1, 287. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1557 w艣 W. , w par. Mileszki, nale偶膮ca do kapitu艂y krakowskiej, mia艂a 17 艂an. , 2 karczmy, 2 zagr. na p贸l 艂anku, 6 zagr. z rol膮, 2 zagr. bez byd艂a, m艂yn o 1 kole, 9 rzem. po 2 gr. , warz膮cych piwo po 6 gr. , 35 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 98. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. II w Rogowie, st. dr. 藕el. i poczta w 艁odzi. Gmina ma 10361 mr. obszaru i 5090 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 6 prawos艂. , 1575 prot. i 74 偶yd. 2. W. , os. szlach. , pow. lipnow ski, gm. Brudze艅, par. B膮dkowo, ma 1 dm. , 5 mk. , 52 mr. Br. Ch. Wiskitno, Wiskidno, Wyskydno, Wyskitno, w艣 gospod. nad jez. G艂usza, pow. bydgoski, okr. komis. Koronowo, st. dr. 偶el. w Bydgoszczy, ko 艣ci贸艂 par. i poczta w Wierzchucinie, szko艂a w miejscu, s膮d w Bydgoszczy. Ma 34 dm. , 1246 ha, 367 mk. 353 katol. . Niegdy艣 w艂asno艣膰 klasztoru byszewskiego. Znane w dok. od r. 1288. Na obszarze W. le偶膮 jeziora Gduna i Trz膮ska i b艂ota Kurowo. W. 艁. Wiskitska Huta, kol. i os. m艂yn. nad rz. Ner, pow. 艂贸dzki, gm. Wiskitno; kol. ma 20 dm. , 182 mk. , 260 mr. ; os. 1 dm. , 7 mr. dwor. ; os. m艂yn. 1 dm. , 55 mr. Wisklin, folw. , pow. czauski, dziedzictwo Misiewicz贸w, ma w 2 cz臋艣ciach 320 dzies. 73 roli, 35 艂膮k, 182 lasu. Wiskowice, Weisdorf, 1373 Wisdorff, w艣, pow. olawski, par. ew. Wuestebriese, kat. Thomaskirch. W r. 1885 mia艂a 422 ha, 25 dm. , 180 mk. 16 kat. . Wisku艂a, rzeczka, w pow. lucy艅skim, dop艂. Ewikszty, ob. Ika. Przybiera rzki Kiejb臋 i Taunag臋, oraz strumie艅 Paukla. Wi艣lanka al. Rudnia 呕adkowska, s艂oboda do wsi 艢wida, w pow. radomyskim, w 3 okr. poL, gm. Potyj贸wka, o 30 w. od Radomy艣la, ma 50 mk. Pod艂ug Pochilewicza s艂oboda za艂o偶ona zosta艂a w 1871 r. przez 16 gospodarzy ze szlachty, mieszczan, w艂o艣cian i kozak贸w, na 407 dzies. ziemi, nabytej u Kwa艣nickiej i Kraszewskiej, c贸rek poprzedniego w艂a艣ciciela wsi 艢wida, Bielickiego. Wi艣lan贸wka, Wi艣lanka al. K艂otnia, rzeczka, bierze pocz膮tek ze 藕r贸d艂a na 艂膮kach wsi Beszyno, w gm. Lubie艅, pow. w艂oc艂awskim. Strumie艅 nieznaczny s膮czy si臋 zt膮d ku wschodowi przez Kalnybr贸d, W膮wa艂, Dziank贸w. Tu przyjmuje wody kilku 藕r贸de艂 i staw贸w miejscowych i zwraca si臋 ku p贸艂nocy. W艂a艣ciwie od Dziank贸wka mo偶na uwa偶a膰 W. za rzeczk臋, bo tu ju偶 woda w najsuchsze lata nie niknie, co si臋 przytrafia powy偶ej. Dalej p艂ynie W. przez obszar wsi Piotrowo, Bia艂otarsk, G贸rki w pow. gosty艅skim, nareszcie zwracaj膮c ku p艂n. zach. pod Patrowem wraca w pow. w艂oc艂awski i 艂膮cz膮c si臋 z Dyabe艂kiem, p贸藕niej Zg艂owi膮czk膮, wpada do Wis艂y w W艂oc艂awku. W Dziank贸wku ponad strumieniem wznosi si臋 kopiec formy ostros艂upa 艣ci臋tego, kilkadziesi膮t st贸p wysoki, u podstawy obwodu 40 pr臋t贸w, u wierzcho艂ka 艣rednicy 4 pr臋ty, z pod niego wyp艂ywa najsilniejsze 藕r贸d艂o zasilaj膮ce strumie艅. Kopiec ten jest widocznie dawnym grodziskiem, jak o tem 艣wiadczy zar贸wno po艂o偶enie 艣r贸d 艂膮k torfiastych, zamienionych dzi艣 na ogr贸d, jak i wykopywane na szczycie kamienie, w regularnych liniach rozmieszczone, i Wiskitno Wi艣lica Vislava znalezione przed kilku laty ostrze strza艂y ob. K艂贸tnia i Kowal C. Apan. Vislava, ob. Wiszlawa, Wi艣lica. w dok. Vislicia, niegdy艣 miasto powiatowe w wojew. sandomierskiem, dzi艣 osada w pow. pi艅czowskim, gm. i parafia w miejscu, le偶y o 17 w. od Pi艅czowa, o 7 w. od Korczyna, najbli偶sza stacya kolei 藕el. w Miechowie. W艣r贸d pi臋knej podmok艂ej doliny, nad rz. Nid膮, na wzg贸rzu gipsowem, le偶y gr贸d staro偶ytny. Obecnie W. ma ko艣ci贸艂 paraf. kollegiata i ko艣ci贸艂 艣w. Wawrzy艅ca na przedmie艣ciu Gorys艂awice, synagog臋, przytu艂ek dla 5 ubogich wzniesiony r. 1889, szko艂臋 pocz膮tkow膮 190 dzieci i 6 heder贸w 200 uczni贸w, urz. gm. , urz膮d pocztowy od r. 1889, aptek臋 od r. 1879, lekarza, 11 szynk贸w, 7 piekarni, 139 dm. 70 murow. , ubezpieczonych na 96720 rs. , 3279 mk. 14 prawos艂. , 2414 偶yd. . W r. 1827 by艂o 135 dm. , 1372 mk. ; w 1867 r. 142 dm. , 2340 mk. S膮d gminny przeniesiono z W. do wsi Z艂ota. Z cech贸w istniej膮. mularski, szewcki, ku艣nierski i kowalski. Kwitnie tu i w okolicy wyr贸b ko偶uch贸w. Nazwa osady da艂a w p贸藕niejszych wiekach osnow臋 do legendy etymologicznej o ksi臋ciu Wis艂awie, za艂o偶ycielu grodu. Nast臋pnie wprowadzono posta膰 Wis艂awa do niemieckiego podania o Walterze i Heligundzie, kt贸rej grobowiec jakoby mia艂 si臋 znajdowa膰 w W. w XIII wieku. Nazwa Wislica jest prawdopodobnie pierwotn膮 nazw膮, rzeki Nidy, wyra偶aj膮c膮. jej stosunek do Wis艂y, podobnie jak nazwy Wis艂ok, Wis艂oka, Wi艣liska stare koryta Wis艂y. Jak nad jeziorami spotykamy staro偶ytne osady nosz膮ce t臋 nazw臋 co i jezioro zabytek zapewne z epoki siedzib nawodnych, tak i nad rzekami zwykle mieszcz膮, si臋 osady tego samego co i rzeka nazwiska Wis艂a, Pilica, Ner, Warta, Nida. Nic wi臋c dziwnego, 偶e stary gr贸d na wyspie, utworzonej przez dwa ramiona rzeki, otrzyma艂 i zatrzyma艂 pierwotn膮, nazw臋 rzeki. Dzieje, Dolina Nidy, 偶yzna i obfita w 艂膮ki, zdawna musia艂a by膰 zaludniona. Rozwin臋艂o si臋 tu pasterstwo, czego pami膮tka, s膮, liczne nazwy, jak Skotniki, Kobylniki, Owczary, 艢winiary, Koniary. Gr贸d wi艣licki by艂 centrem tego obszaru. Boles艂aw Krzywousty przyj膮wszy wygnanego z W臋gier ks. Borysa, odda艂 mu w posiadanie r. 1128 kasztelani膮, wi艣lick膮. W rok potem, gdy Boles艂aw bawi艂 w Bambergu na zje藕dzie z cesarzem niemieckim, a zast臋py Pieczyng贸w i Rusin贸w podst膮pi艂y pod W. , Borys przekupiony przez nieprzyjaci贸艂, poddaje grod naje藕d藕com. Stara notatka rocznikarska podaje pod r. 1135 Vyslicia cede destruitnr V id. Februarii. Najazd tatarski w r. 1241 zniszczy艂 osad臋. Wkr贸tce jednak odbudowana zosta艂a, skoro w walkach 艁okietka z Wac艂awem Czeskim, pod wodz膮 Tobiasza, biskupa praskiego, w r. 1291 W. zdobyt膮 zosta艂a Naruszewicz, V, 229. Gdy 艁okietek po wielu latach tu艂actwa powraca do kraju, pierwsza W. otwiera mu swe bramy 1305 r. . Miejscowe podanie g艂osi, 藕e gdy strudzony walk膮, ukrywszy si臋 w ko艣ciele 艣w. Tr贸jcy, zasn膮艂, ukaza艂a musie Naj艣w. Panna, zwiastuj膮c pomy艣lny koniec cierpieniom; zbudziwszy si臋, znajduje obok siebie pos膮偶ek Boga Rodzicy, podobny zupe艂nie do widzianego we 艣nie. Gdy odzyska艂 tron, na miejscu tem wzni贸s艂 艣wi膮tyni臋. Kazimierz W. umocni艂 zamek i opasa艂 miasto murem. Zdawna zapewne W. by艂a miejscem zebra艅 wiecowych dla Ma艂opolan. Centralne po艂o偶enie, obfito艣膰 艂膮k i pastwisk, bezpiecze艅stwo miejsca, czyni艂y ten gr贸d odpowiednim punktem, podobnie jak w XV w. zajmuje jej miejsce jeszcze dogodniejszy, pobliski Korczyn. 呕e zdawna w W. odbywa艂y sie colloquia ksi膮偶臋ce, 艣wiadczy dokum. z r. 1218, w kt贸rym ksi臋偶na Grzymis艂awa m贸wi cum citra Pilciam vel Visliciam fuerim. W r. 1219 dnia 18 pa藕dz. opat j臋drzejowski, w gronie przedstawicieli duchowie艅stwa dyecezyi krakowskiej i wroc艂awskiej, uk艂ada tu ugod臋 mi臋dzy benedyktynami a premonstratensami o klasztor 艣w. Wincentego we Wroc艂awiu. W zebraniu uczestniczy prepozyt wi艣licki Kod. Wielk. , n. 106. 艁okietek odbywa colloquium apud V. . w r. 1311. R. 1314 bawi te藕 tu w lipcu w gronie kilku dostojnik贸w, to偶 samo w r. 1328 w kwietniu, 1329 w listopadzie i 1331 r. w czerwcu. Kazimierz W. go艣ci tu w 1341 r. 6 maja. Najwa偶niejszem z tych zebra艅 by艂o colloquium ma艂opolskie z r. 1347, na kt贸rem 11 marca przyj臋to zebrane w jedn膮 ca艂o艣膰 prawa zwyczajowe ma艂opolskie i ustawy poprzednie. Wielkopolanie jednak uzyskali dla siebie zachowanie pewnych odr臋bno艣ci w swoim statucie. Gdy kr贸l Ludwik odda艂 Polsk臋 w zarz膮d W艂adys艂awowi I ks. opolskiemu, niezadowolniona z tego szlachta, zebrawszy si臋 w Wi艣licy 1378 r. , wys艂a艂a deputat贸w do W臋gier, 偶膮daj膮c powrotu kr贸la. Inne zjazdy odbywa艂y si臋 w W. dnia 25 czer. 1381 r. Ludwik z senatorami i w dzie艅 艣w. Miko艂aja, 6 grudnia 1382 r. ; stawili si臋 tu, pr贸cz arcyb. Bodzanty, dostojnicy wszystkich ziem, przyby艂 te偶 i Zygmunt, margr. brandeb. , po zgonie te艣cia swego Ludwika, pretendent do korony ma艂opolskiej Piast贸w. Najwa偶niejszym momentem tego zebrania by艂o wys艂uchanie pos艂贸w w臋gierskich. Prosi艂a przez nich kr贸lowa El偶bieta, aby Polacy pozostali i nadal wiernym c贸rkom zmar艂ego monarchy, dop贸ki im kr贸lowa nie wyznaczy nast臋pczyni tronu. Jagie艂艂o, chc膮c podnie艣膰 dobrobyt miasta, zwolni艂 w r. 1386 mieszczan wi艣lickich od op艂aty c艂a i targowego w granicach pa艅stwa a 1404 r. potwierdzi艂 zgorza艂y przywilej, nadaj膮cy W. prawo niemieckie. Za panowania tego kr贸la odby艂 si臋 tu znany s膮d nad obwinion膮 przez Gniewosza z Dalewic kr贸low膮 Jadwig膮. Pobo偶na kr贸lowa jakoby wystawi艂a na t臋 pami膮tk臋 ko艣cio艂ek 艣w. Ducha ze szpitalem dla ubogich. Ko艣cio艂ek rozebrany zosta艂 do Wi艣lica piero w pocz膮tkach obecnego wieku; 偶yj膮 jeszcze ludzie, kt贸rzy pami臋taj膮 opustosza艂e mury. Z podaniem tem niezgadza si臋 to co pisze D艂ugosz Lib, Ben. , I, 435, i偶 za biskupstwa Zbigniewa Ole艣nickiego a wi臋c w pierwszej po艂owie XV w. Jakub z 呕abowa, doktor dekret贸w, kanon, krakow. , i Jan Oszkowski z Dobry, dokt贸r medycyny, za艂o偶yli i uposa偶yli szpital dla ubogich w W. , oddawszy go pod zarz膮d rajcom miejskim. Pr贸cz ko艣cio艂ka 艣w. Ducha istnia艂y ju偶 w XV w. dwa ko艣cio艂ki drewniane nale偶膮ce do dwu prebend 艣w. Miko艂aja i 艣w, Marcina. Zjazd w r. 1432 u艣wietni艂 przybyciem swoim Baldwin de Noris, pose艂 Jana, kr贸la wyspy Cypru, z pro艣b膮, o r臋k臋 kr贸lewny Jadwigi. Pod koniec czerwca 1468 r. Kazimierz Jagiello艅czyk przybywszy z 偶on膮 do W. , traktowa艂 z Ma艂opolanami o wyp艂acenie zaleg艂ego 偶o艂du rycerstwu, walcz膮cemu z Krzy偶akami. Postanowiono wybra膰 na nadchodz膮cy sejm w Piotrkowie po 2 pos艂贸w z ka偶dego powiatu. Powt贸rnie, z powodu morowej zarazy, nie mog膮c uczestniczy膰 w zje藕dzie korczy艅skim, przeby艂 tu kr贸l wr. 1473 wraz z rodzin膮 i dworem 艣wi臋ta Bo偶ego Narodzenia. Kr贸lowa El偶bieta, 偶ona Kazimierza Jagiello艅czyka, mia艂a od m臋偶a zabezpieczon膮 opraw臋 na Wi艣licy, kt贸r膮 wraz z innemi zamkami zapisuje w r. 1505 jako do偶ywocie lub do zam膮偶p贸j艣cia c贸rce swojej El偶biecie. Prawa rzeczonej kr贸lewny istnia艂y jeszcze w r. 1512, gdy偶 kr贸l Zygmunt I, zabezpieczaj膮c wiano ma艂偶onki swej Barbary Zapolyi na Wi艣licy, ze wzgl臋du 藕e takowa nale偶a艂a jeszcze do tymczasowego uposa偶enia siostry kr贸lewskiej El偶biety, dodaje Biecz i Sochaczew Jagiellonki Polskie, Przezdz. , I, 19, 13. Gdy stronnictwo Zygmunta III wyznaczy艂o na poparcie elekcyi jego zjazd powszechny do W. , jako le偶膮cej o dwa dni drogi od Krakowa, stronnicy Maksymiliana my艣leli, 偶e zaj膮wszy to miasto, udaremni膮 tem zamys艂y przeciwnik贸w. W tym celu Krzysztof Zborowski dn. 7 wrze艣. 1587 r. zaj膮艂 W. , bramy i rynek opanowa艂, klucze miasta sobie przynie艣膰 kaza艂 i zabroni艂 mieszka艅com z miasta si臋 oddala膰. Zbli偶a艂 si臋 dzie艅 naznaczony na sejm, a gdy W. by艂a w r臋ku Zborowskich, Jan Zamoyski wraz z T臋czy艅skim, wojew. krakowskim, zebrawszy znaczne si艂y, dn. 3 pa藕dz, wyruszy艂 ku W. Dzie艅 i noc id膮c, nad ranem niespodziewanie stan膮艂 pod miastem. Wi艣lic臋 otaczaj膮 bagna; od strony Skalmierza d艂ugim mostem 艂膮czy艂o si臋 miasto z suchym l膮dem. Odp臋dziwszy oddzia艂 broni膮cy mostu, pomimo ognia z armatek ustawionych na pobliskiej wysepce i obsadzenia wie藕 i mur贸w, Zamoyski zaw艂adn膮艂 drogami do miasta wiod膮cemi, tak 偶e Zborowscy ani ruszy膰 si臋 nie mogli. Tym sposobem zjazd najspokojniej m贸g艂 si臋 odby膰, w obliczu samych przeciwnik贸w, bo na wzg贸rzu rzek膮 i stawem tylko oddzielonem na obszarze wsi Kocina. Elekcya Zygmunta III na nim zatwierdzona zosta艂a, wys艂ano poselstwo do arcyks. Maksymiliana z uwiadomieniem o woli Stan贸w Hajdensztejn, II, 248, 256. W r. 1591 kr贸lZygmunt III zje偶d偶a w lipcu do W. ; przyby艂 tu za nim czausz turecki wraz z pos艂em Zamoyskim, donosz膮c o zawarciu pokoju z Turcy膮 tam偶e, II, 299. Rokosz Zebrzydowskiego spowodowa艂 zwo艂anie do W. walnego zjazdu w polowie sierpnia 1606 r. Sta. n臋艂o przy Zygmuncie przesz艂o 2000 rycerstwa i kilkana艣cie dzia艂. Kr贸l dokonawszy przegl膮du wojsk na b艂onich pod W. , dn. 25 wrze艣, ruszy艂 ku Po艂a艅cowi Niemcewicz, Panow. Zygm. III, t. II, str. 7189. Patrz膮c, m贸wi Celli, sekretarz kr贸lewski, na marsow膮 posta膰 rycerstwa, na przepych zbroi, dzielno艣膰 koni, na obroty ich nawet, mniema艂em, 偶e dawne legie rzymskie w oczach moich od偶y艂y. Naj艣cie Szwed贸w, sta艂o si臋 powodem ruiny miasta, co nie zrabowali w r. 1657 Szwedzi i W臋grzy, sp艂on臋艂o od ognia. Zaledwie odbudowywa膰 si臋 pocz臋艂o miasto, gdy 偶o艂nierz zwi膮zkowy, poszukuj膮c zaleg艂ego 偶o艂du, da艂 si臋 srodze we znaki mieszka艅com. Stanis艂aw August w przeje藕dzie do Krakowa zatrzyma艂 si臋 tudn. 13 czerwca 1787 r. , aby obejrze膰 staro偶ytn膮 kollegiat臋, a na pami膮tk臋 pobytu swego w kancelaryi grodzkiej zapisa艂 si臋 do podanej przez rejenta ksi臋gi. Kiedy W. otrzyma艂o prawo magdeburskie niewiadomo. W艂adys艂aw Jagie艂艂o w r. . 1404 potwierdzi艂 ju偶 zgorza艂y dawniejszy przywilej. Jan Olbracht zatwierdzaj膮c w r. 1493 ustanowiony przez Kazimierza W. sk艂ad soli, poleca kupcom i furmanom z Krakowa jad膮cym, a偶eby W. nie mijali. Kr贸lewna El偶bieta chcia艂a w r. 1514 usun膮膰 z W. 偶yd贸w, opar艂 si臋 jednak temu Zygmunt I Tomiciana, III, p. 241. Kr贸l ten przychylaj膮c si臋 do pro艣by zaniesionej przez cechy kowal贸w, 艣lusarz贸w, w臋dzidlarz贸w, miecznik贸w, bednarz贸w, stolarz贸w, stelmach贸w, czapnik贸w i siodlarz贸w, stanowi 1521 r. , a偶eby ich czelad藕 przyjmowana by艂a od rzemie艣lnik贸w krakowskich bez 偶adnego utrudzenia i przeszkody itp. Ten偶e kr贸l zezwala 1528 r. , a偶eby Wac艂aw Morawa, bieg艂y w swym kunszcie, sporz膮dzi艂 wodoci膮g kosztem miejskim, a 偶e to wymaga znacznego kosztu, przekazuje przeto magistratowi pobieranie wieczy艣cie dochodu zw. rume, pod obowi膮zkiem naprawiania murow i dba艂o艣ci o ozdob臋 miasta. R. 1538 otrzymali mieszczanie wolno艣ci szynkowania wina, gorza艂ki i innych napoj贸w, lecz natomiast naprawia膰 maj膮 opisuj膮ce miasto mury. Mi臋dzy 偶ydami i mieszczanami stan臋艂a ugoda, kt贸r膮 zatwierdza kr贸l 1546 r. Mieszczanie broni膮c praw swoich przeciw, wciskaj膮cym si臋 偶ydom, uzyskali postanowienie Zygmunta Augusta w r. 1566, aby wi臋cej nad trzech 偶yd贸w nie znajdowa艂o si臋 w mie艣cie i to za murami; zabroniono im trudni膰 si臋 sprzeda偶膮 trunk贸w. R. 1616 konstytucye sejmowe orzek艂y miasto nasze Wi艣lica, kt贸re z wielu miar y Wi艣lica przyczyn, tak przez ogie艅 dawny, powietrza y inne przypadki spustoszonej tak i偶 do 80 pustych plac贸w le偶y, z plac贸w tych aby nie p艂aci艂o podatku szos Vol. leg. , III, p. 300. Te偶 powody uwzgl臋dniaj膮c starosta miejscowy Krzysztof ks. Zburaski, koniuszy w. k. , przywilejem z r. 1621, kt贸ry kr贸l Zygmunt III potwierdzi艂, oddal miastu na w艂asno艣膰 pewne grunta przylegle do wsi Kobylnik, gdzie w贸jtowstwo, zdawna do miasta nale偶膮ce, ostatecznie w r. 1598 do Wi艣licy incorporowano Vol. leg. , II, p. 1465. Stan miasta musia艂 by膰 smutny, gdy sejm zebrany w r. 1633 dla koronacyi W艂adys艂awa IV, uwolnil W. po kilkakro膰 przez ogie艅 zniesion膮 od wszelkich podatk贸w na lat cztery Vol. leg. , III, p. 820. Nie tylko ogie艅 lecz i woda przyczynia艂a szkody. Bagna okr膮偶aj膮ce W. , w kt贸rych, m贸wi Gwagnin, moc rozmaitej gadziny, w臋偶贸w i jaszczurek by艂a, dop贸ki ich nie powyklinano, tamuj膮c dojazd do miasta, nie pozwo艂iy rozwin膮膰 si臋 przemys艂owi. Rok roczne wylewy Nidy niszczy艂y komunikacy膮 ze 艣wiatem. Uwzgl臋dniaj膮c to sejmuj膮ce stany w r. 1647 dla pr臋dszej y 艂acniejszej naprawy zniszczonych most贸w i grobel c艂o na nich podwy偶szy膰 pozwalaj膮 Vol. leg. , IV, 111. Na mocy zawartej 1719 r. ugody, pozwolili mieszczanie 4 偶ydom szynkowa膰 trunki, pod warunkiem, i偶 podatki za miasto op艂aca膰 b臋d膮; ugoda za艣 1755 r. przyzwoli艂a pi臋ciu 偶ydom robienie piwa po kolei, osiada艂o te偶 ich coraz wi臋cej, tak i偶 lustracya z r. 1789 znalaz艂a tu obok 51 katolickich dom贸w, wi臋ksz膮 po艂ow臋 偶ydowskich. Moc膮 ostatniego przywileju Stan. Augusta z r. 1766, Stan. Lubomirski, marsza艂ek w. k. , jako starosta miejscowy, mia艂 prawo na pobudowanie gmachu na s膮dy ziemskie i archiwum, rozebra膰 wal膮ce si臋 mury i bramy miejskie. Pad艂y w贸wczas bramy krakowska, buska i zamkowa, co starosta zrobi艂 z otrzymanego z nich kamienia, niewiadomo, czytamy bowiem w lustracyi 1789 r. Ratusz w 艣rodku rynku drewniany, nadpustosza艂y, bardzo szczup艂y, jedna jest tylko izba, w kt贸rej 偶ydowi mieszkanie pozwolono. S膮dy ziemskie s膮dz膮 si臋 w kamienicy kolleg. , akta za艣 cz臋艣ci膮 w tej偶e kamienicy, cz臋艣ci膮 w ko艣ciele konserwowane zostaj膮. W tym stanie opustoszenia dotrwa艂 ratusz a偶 do pocz膮tk贸w naszego wieku, w kt贸rym rozebranym zosta艂. Przy ko艅cu zesz艂ego stulecia sta艂y jeszcze w W. trzy ko艣cio艂y kolleg. N. Maryi P. , szpitalny 艣w. Ducha przy bramie krakowskiej i ko艣ci贸艂 murowany 艣w Marcina. Obecnie pozosta艂a tylko kollegiata. Wspania艂a ta budowla, w stylu ostro艂ukowym, rozpocz臋ta przez W艂adys艂awa 艁okietka, przez syna jego Kazimierza W. uko艅czon膮 zosta艂a w r. 1350. W stokilkana艣cie lat potem 1464 r. kapitu艂a kollegiaty wzmocni艂a g艂贸wn膮 szczytow膮 艣cian臋 przez dwie podpory, a nad drzwiami bocznemi umie艣ci艂a tablic臋 kamienn膮 z rze藕b膮, wyobra偶aj膮c膮 kr贸la Kazimierza W. w postawie kl臋cz膮cej, ofiaruj膮cego ko艣ci贸艂 wi艣licki siedz膮cej na tronie N. P. Maryi z dzieci膮tkiem Jezus. U n贸g kr贸la tarcza herbowna, za nim biskup w uroczystych szatach Bodzanta Poraj. Pod rze藕b膮 w sze艣ciu wierszach gocki napis AD. MCCCL Princeps Excellentissimus Casimirus Dei gratia Poloniae rex Ecclesiam S. Mariae Vislic. quadro fabricavit lapide, cujus beneficii memor clerus Vislicensis et populis decus hujus operis A. D. MCCCCLXIV anreis inscripsit litteris. Zbudowana z kamienia ciosowego, obrabianego w kostk臋, odznacza si臋 nie zwyk艂膮 wysmuk艂o艣ci膮 form. 艢ciany jej, nie maj膮ce 5 4 艂okcia grubo艣ci, na dwadzie艣cia kilka 艂okci w g贸r臋 si臋 wznosz膮. 艣ciany nawy, pozbawionej okien od strony p贸艂nocnej i wschodniej, podpiera z ka偶dej strony po. pi臋膰 ciosowych skarp贸w, a cz臋艣膰 kap艂a艅sk膮, trzema w膮zkiem 艣cianami zako艅czon膮, dziesi臋膰 skarp贸w. Dach ostry na kunsztownem wi膮zaniu modrzewiowem, pokrywa w艂oska dach贸wka. Wewn膮trz 艣wi膮tynia zachowa艂a styl ostro艂ukowy; sklepienie podparte jest w艣r贸d nawy trzema filarami, sposobem w艂a艣ciwym tylko ko艣cio艂om polskim tych stron. Niebywa艂y ten spos贸b budowania obja艣nia nam legenda przywi膮zana do niekszta艂tnej figurki kamiennej, wykutej na frontowej 艣cianie ko艣cio艂a a przedstawiaj膮cej cz艂owieka wisz膮cego, przepasanego fartuchem. Ma to by膰 wyobra偶enie budowniczego ko艣cio艂a, kt贸ry za niezgrabne wi膮zanie sklepienia przez Kazimierza W. na 艣mier膰 skazany zosta艂. Przychylne owemu budowniczemu osoby doradzi艂y mu, aby powiesi艂 na ko艣ciele swoj膮 figur臋, wyrobion膮 z kamienia, co gdy si臋 w艂a艣nie w przeddzie艅 egzekucyi sta艂o, doniesiono kr贸lowi, 偶e budowniczy powiesi艂 si臋 na ko艣ciele. Kr贸l tymczasem och艂on膮wszy z gniewu, o艣wiadczy艂, 偶e by艂by mu darowa艂 kar臋; wtenczas przyjaciele winowajcy, korzystaj膮c ze sposobno艣ci, oznajmili monarsze jak si臋 rzecz mia艂a, a budowniczy za wstawieniem si臋 kr贸lowej uzyska艂 przebaczenie. Sklepienie 艣wi膮tyni, na miejscu przeci臋cia 偶ebrowa艅, okryte jest herbowemi tarczami ziem dobrzy艅skiej, ruskiej i kujawskiej oraz god艂ami r贸偶nych rodzin polskich. W wielkim o艂tarzu obraz staro偶ytny P. Jezusa; w jednym z bocznych owo wyobra偶enie z kamienia Bogarodzicy, przed kt贸r膮 modli艂 si臋 niegdy艣 艁okietek, z prawej strony tego o艂tarza, zawieszony na filarze wielki obraz N. Maryi Panny z opisem erekcyi kollegiaty oraz podaniem o ukrywaniu si臋 艁okietka w lochach ko艣cielnych. Obok wielkiego o艂tarza pos膮g 艁okietka, jakoby wsp贸艂czesny, dopiero w r. 1883 z zakrystyi fu przeniesiony. Jest to figura drewniana, przesz艂o 艂okie膰 wysoka, mo偶e z XV w. Twarz modelowana z wizerunku Kazimierza W. Pos膮g wstawiony jest w nisz臋 drewnian膮, kt贸ra ledwie ko艅ca XVII w. si臋ga膰 mo偶e. Jaki艣 rymopis w dw贸ch wierszach 艂aci艅skich, a dwunastu polskich dzieje 艁okietka opowiedzia艂. Podobna zupe艂nie posta膰 kr贸la, lecz wykuta z kamienia, umieszczon膮; jest w zewn臋trznej wschodniej 艣cianie ko艣cio艂a. Po za wielkim o艂tarzem, kt贸rego antepedyum rze藕bione z drzewa zas艂uguje na uwag臋, pokazuj膮 drzwi 偶elazne, na kt贸rych Twardowski mia艂 odbywa膰 podr贸偶 do Rzymu; drzwi te okute, pochodzi膰 maj膮 z zamku. Obok nich szafka na oleje 艣w. , z pi臋kna krata gotycka. Z o艣miu grobowc贸w najpi臋kniejszy wyobra偶a le偶膮c膮 w zakonnem ubiorze Ann臋 ze Stawiszyna Stawisk膮 1619 r. . Pozosta艂e upami臋tniaj膮 dostojnik贸w tutejszego ko艣cio艂a Piotra Walig贸rskiego, proboszcza 1617 r. ; Jakuba Vegrinioviusa, schol. i officya艂a 1611; Andrzeja Milewskiego, kaszt wi艣L, kt贸ry w r. 1632 oddrzwia marmurowe do zakrystyi fundowa艂; J贸zefa Ptaszy艅skiego, archidyak. 1806. Skarbiec, opr贸cz okaza艂ych ubior贸w ko艣cielnych, posiada kilkana艣cie kilich贸w, z tych jeden z XV w. ; pacyfika艂 z r. 1604 z wizerunkiem 艣w. Anny; monstrancya srebrna, grubo wyz艂acana, gotycka, dar Zygmunta III; oraz monstrancya srebrna z postaci膮, Kazimierza W. , zanosz膮cego mod艂y do N. M. Panny. Akta ko艣cielne zaczynaj膮 sie zaledwie od 1800 r. , za to ksi臋ga uposa偶e艅, pisana od r. 1599, ciekawy przedstawia zabytek. Przed ko艣cio艂em, w naro偶niku cmentarnym, stoi czteropi臋trowa, murowana dzwonnica. Ozdobiona niegdy艣 attykami i czterema wie偶yczkami gotyckiemi, stanowi艂a pi臋kne dzie艂o sztuki mularskiej XV wieku. Dzwonnic臋 t臋 wzni贸s艂 w艂asnym nak艂adem Jan D艂ugosz, historyk, a zarazem pra艂at tutejszej kollegiaty. Po spaleniu przed 15 laty, odbudowana staraniem 贸wczesnego proboszcza i kanonika ks. Ludwika Stronda艂艂y, zachowa艂a cechy dawnej pi臋kno艣ci. Podzielona jest ona na cztery pi臋tra, z kt贸rych dwa dolne ca艂kowicie, oraz w臋g艂y dw贸ch g贸rnych i gzyms wystawione s膮, z ciosowego kamienia, same 艣ciany g贸rnych pi臋tr z ceg艂y sko艣nie uk艂adanej. Pod gzymsem pas na liczne podzielony pola, w kt贸rych to cyfry imienia Jezus i Marya, to zn贸w herby kr贸lestwa, fundatora lub rodzin polskich spostrzega膰 si臋 daj膮. Ten偶e sam Jan D艂ugosz, b臋d膮c kustoszem przy kollegiacie wi艣lickiej, oko艂o r. 1440, cz臋艣ci膮 od Jana Ranogutha, cz臋艣ci膮 od syn贸w Bednarka, zakupuje dwa place przy cmentarzu ko艣cielnym i na jednym stawia dom murowany dla siebie i nast臋pc贸w swoich na prelaturze, na drugim obszerny dom dla 12 ksi臋偶y wikaryusz贸w, sk艂adaj膮cy si臋 z 3 sal, z 6 izb, z biblioteki, 艂a藕ni, kuchni itd. Lib. Ben. , I, 4289. Pi臋kny ten gmach do dzi艣 istniej膮y, kryty jest szyfrem, szczyty ma z臋bate; na jednym z nich herb Wieniawa przypomina za艂o偶yciela ob. K艂osy t. 32, 81718. Do parafii wi艣lickiej nale偶膮 wsi Gorys艂awice, 0str贸w, Kobylniki, Kuchary, Koniecmosty, Wawrowice i Wi艣ni贸wki z ilo艣ci膮, parafian m臋偶. 1518, kob. 1711. Obecnie Wi艣lica przedstawia smutny obraz 偶ydowskiego miasteczka, z n臋dznemi domami i ulicami, kt贸rych bruk dawniejszy zapad艂 si臋 na 艂okie膰 w pulchn膮 ziemi臋. Na przedmie艣ciu Gorys艂awicach, roz艂o偶onem na gipsowem wzg贸rzu, stoi ko艣ci贸艂 murowany 艣w. Wawrzy艅ca, po za murami dawnego miasta. W. posiada kilka plac贸w, jako to Rynek, Targowisko i inne. Ulice D艂uga, Targowica, Solna, Zatylna i Krakowska oraz kilka bez nazwy. Tu偶 pod miastem, od strony po艂udniowej, jest jeziorko zw. P艂yt, dosy膰 g艂臋bokie, przez kt贸re po艂o偶ono most na palach. Kasztelania wi艣licka nale偶a艂a zapewne do najdawniejszych w Ma艂opolsce a ze wzgl臋du na znaczenie tego miejsca, odbywaj膮ce si臋 tu cz臋ste zjazdy, obsadzan膮, by艂a niew膮tpliwie przez wybitniejszych ludzi z otoczenia ksi膮偶膮t i kr贸l贸w. W znanych dot膮d dokumentach spotykamy nast臋puj膮cych Ostasius 1212 24, Dirsislaus 1224, Marcus 1227, Mstivius 1228, Pacoslaus 1239 43, Sudo 1244, Mstiwuy, r. 1248 50, Adam, Abraham 1254, Sulco 1255, Bogussa 1255 64, Jacobus 1271, Dobeslaus 1271, Swentoslaus 128687, Florianus 1317, Spicimir 1319, Adam 1325 31, Andreas 1340 46, Henricus 1348 1352, Dobeslaus 1356 68, Raphael 1368 1372, Otto 1373 4, Michael do Tarnowo przed r. 1376, Stanislaus 1377 79, Joannes 1396, Petrus Rpischta 1401, Clemens 1408, Florianus 1420, Florianus de Korytnica 1422 34, Joannes Felix de Tarnow 1470, Felix de Tarnow 1475, Nicolaus de Strzeszow 1495, Petrus Szafraniec 1501 5. Kanonicy wi艣liccy bywali pisarzami dworu notarius curiae za Kazimierza W. i Jadwigi Prepozyt wi艣licki pojawia si臋 w r. 1214 Istnieje widocznie ju偶 wtedy kollegiata. Z tego偶 miasta pochodzi艂 poeta 艂aci艅ski z pocz膮tku XVI w. znany p. n. Jana z Wi艣licy, tw贸rca poematu Bellum prutenum Krak贸w, 1516 w kt贸rym opiewa dom Jagiellon贸w i zwyci臋ztwo pod Grunwaldem. Wi艣lickie starostwo niegrodowe, w wojew贸dztwie sandomierskiem, powiecie wi艣lickim, pod艂ug lustracyi z roku 1669 sk艂ada艂o si臋 z miasta Wi艣licy i wsi Winary, Senis艂awice, Korczyn, Boryszewa Borys艂awice, M臋drzech贸w, W贸lka M臋drzechowska, Kopacz, Kupienin, Podlipie, Strojc贸w, Samocice, Koz艂贸w, Hubienice, 艁臋ka, Zawierzbie, Miern贸w, S臋pich贸w, Kocina, Brzesko, Paw艂贸w, Koniecmosty, G贸rnowola, We艂nin, B艂otnawola, Chwalibogowice i Parchocin. W r. 1771 posiada艂 je Stanis艂aw ks. Lubomirski, marsz. w. kor. , wraz z sw膮 偶on膮 El偶biet膮 z ksi膮偶膮t Czartoryskich, kt贸rzy ze艅 p艂acili kwarty z艂p. 11187, a hyberny z艂p. 270 gr. 3. Szczeg贸艂owy opis uposa偶enia kollegiaty wi Wi艣lica Wi艣lica 艣lickiej poda艂 D艂ugosz Lib. Ben. , I, 403 436. Opisy miasta z rysunkami pomieszcza艂 Tygod. Illustr. z r. 1860 t. II, 419, 1862 r. IV, 252 i V, 108 tudzie偶 K艂osy Nr. 818. Opis miasta i dzieje od pocz膮tku XV w. opracowa艂 M. R. Witanowskie obja艣nienie nazwy, pocz膮tkow膮, history膮, i spis kasztelan贸w doda艂 Br. Ch, Wi艣lica, rzka, pow. pi艅ski, oh. Wis艂a, Wi艣lica, czesk. Vislice, niem. Wislitz, w艣 na Szl膮sku austr. , pow. bielski, obw贸d s膮d. skoczo wski, odl. 4 klm. na pln. od Skoczowa. Obszar W. graniczy na p艂d. z gm. Skocz贸w, na zach. z Simoradzem, na wsch. z Kiczycami, na p艂n. z Ochabem. Grupy dom贸w wsi nosz膮 nazwy; Ka艂a偶e, 艁onice, Mi臋dzykrzy偶e, Stawiska, Przyczny. W r. 1890 mia艂a W. 357 ha i 371 mk. rz. kat. , Polak贸w. Ko艣ci贸艂 paraf. katol i szko艂a ludowa w miejscu. W. H. Wi艣liczka, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Przeginia. Wi艣lina, dok, Wyslina, potok, w gda艅skich nizinach ob. Perlbach, P. U. B. , str. 582. Wi艣lina, dawna nazwa wsi Hochzeit, w nizinach gda艅skich ob. Perlbach, P. U. B. , str. 638. Wi艣linka, niem. Wesslinken, w艣 w nizinach gda艅skich, na lew. brzegu Wis艂y, pow. gda艅ski nizinny, st, p. Gr. Plehnendorf. par. kat. przy kr贸lewskiej kaplicy w Gda艅sku; 1074 ha 782 roli or. 47 艂膮k; 1885 r. 58 dm, 122 dym. , 616 mk. , 25 kat, 585 ew. , 6 dyssyd. Przyleg艂o艣ci Bohnsackertryol 10 dm, 207 mk. ; Rosenau 9 dm. , 57 mk. ; Scheerkrug 1 dm. , 8 mk; Bia艂a Karczma 1 dm. , 21 mk. . R. 1310 Jakub i Jan, synowie Wac艂awa, kaszt. gda艅skiego, sprzedaj膮. 9 wsi na 偶u艂awach, mi臋dzy niemi W. wsi te ks. Mestwin r. 1290 darowa艂 ich poprzednikom, zakonowi krzy偶ackiemu za 600 grz. ob. Script. rer. pruss. , I, 706. R. 1514 przerwa艂a tu Wi s艂a grobl臋, lecz zdo艂ano j膮. wnet naprawi膰. R. 1550 nadaje magistrat gda艅ski 36 w艂贸k i 4 w艂贸 ki wolne Jerzemu Moeller, Henrykowi Kleefeld, Janowi Conrath, Jakubowi Voelkel i towarzy szom ob. Brandstaeter, Land u Leute des Landr. , Danzig, str. 202. K艣. Fr. Wis艂a, I. Opis rzeki, charakterystyka dorzecza i 艂o偶yska. 殴r贸d艂a W. le偶膮, pod 49 36 37 szeroko艣ci p贸艂nocnej a 36 40 41 d艂ugo艣ci wsch. od F. na wysoko艣ci 1125 mt. npm. a wed艂ug mapy Kummersberga 3519 st. paryz. , w ksi臋stwie cieszy艅skiem, na p贸艂n. stokach Beskidu, o jakie 20 klm. na p艂n. wsch. od w膮wozu Jab艂onki, w pobli偶u 藕r贸de艂 Olszy systemat Odry, na p艂n. zach. stokach g贸ry Baraniej. Rzeka ta powstaje z dw贸ch strumieni 藕r贸d艂owych Czarnej i Bia艂ej Wise艂ki, Czarna wyp艂ywa z jeziorek, le偶膮cych na r贸偶nych poziomach zachodniego stoku g贸ry Baraniej, s膮czy si臋 najpierw przez czarn膮, pr贸chnic臋 i sp艂ywa S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 152. ma艂emi strumykami. Z powodu wielkiej ilo艣ci tych strumyk贸w W. rozrasta si臋 szybko, a ubieg艂szy wiorst臋, staje si臋 tak szerok膮, 偶e j膮 trudno przeskoczy膰. Ju偶 odt膮d s艂u偶y ona do sp艂awu drzewa i w tym celu jest uregulowana zapomoc膮 szluz. Z pocz膮tku p艂ynie w kierunku p艂d. zach. , nast臋pnie p艂n. wschod. , op艂ywaj膮c lewym brzegiem stopy g贸r Karol贸wki 930 mt. , Beskidku 763 mt. i G艂臋bca 829 mt. , prawym za艣 stopy g贸ry Czarnej, i tym sposobem tworzy p贸艂kole, kt贸rego 艣rednic臋 stanowi W. Bia艂a, druga rzeka 藕r贸d艂owa. W. Bia艂a wp艂ywa z licznych 藕r贸de艂 na p艂n. zach. stokach g贸ry Baraniej i zachodnich g贸ry Mag贸rza艅skiej, na wysoko艣ci 948 do 1011 mt. ; d膮偶膮c ku wschodowi tworzy kilka wodospad贸w, do 15 mt. wysokich. T臋 to Wise艂k臋 nazywaj膮, niekiedy Bia艂k膮 i uwa偶aj膮 za w艂a艣ciwy pocz膮tek W. Z doliny W. , przez wkl臋艣ni臋cie Kabalonki, znajduj膮cej si臋 na zach贸d G艂臋bca, prowadzi droga do W臋gier. Liczne 艣lady sza艅c贸w w pobli偶u tej drogi dowodz膮, i偶 mia艂a ona strategiczne znaczenie. Po z艂膮czeniu tych rzek p艂ynie W. ku p艂n. wsch. , przep艂ywa najrozleglejsz膮 na Szl膮sku austr. w艣 Wis艂臋, d膮偶膮c ku Ustroniowi zak艂ad 偶臋tyczny; pod t膮 wsi膮. staje si臋 ju偶 sp艂awn膮. Wody obu tych rzek 藕r贸d艂owych p艂yn膮 d艂ugi czas we wsp贸lnem korycie, nie mieszaj膮c si臋 ze sob膮. mo偶na odr贸偶ni膰 przezroczysty pas Bia艂ej i m臋tny Czarnej W. Do Ustronia po艂膮czona rzeka przep艂ywa trzy mile wzd艂u偶 wygodnej szosy. Na tej przestrzeni przyjmuje z prawej strony Malink臋 p艂yn膮c膮 r贸wnolegle do Wise艂ki Bia艂ej; z lewej za艣 strony Kopid艂膮, maj膮c膮 kierunek z p艂d. zachodu ku p艂n. wschodowi przy ko艅cu ku p贸艂nocy i Dziechcin z kierunkiem z p艂d. zachod. ku p艂n. wschod. We wsi Ustroniu zabiera W. z prawej strony wody g贸rskich potok贸w; Dobki, Jaszowca, Go艣cieradowca i wielu innych pomniejszych rzeczek. Z lew. brzegu ze stok贸w g贸r Wielkiej i Ma艂ej Czantory, potoki Suchy Poniwiec i 呕abiniec. Poni偶ej wsi Ustronia po艂膮czona rzeka przyjmuje ju偶 nazw臋 Wis艂y i tu si臋 ko艅czy w艂a艣ciwy obszar jej 藕r贸d艂owisk. Na tem obszarze znajduj膮 si臋 g贸ry lesiste, budynki rybackie i my艣liwskie W. jest zarybion膮 pstr膮gami, 艂ososiami. Dalej p艂ynie W. coraz bardziej ku p贸艂nocy dolin膮 znacznie ju偶 rozszerzon膮, d膮偶膮c do Skoczowa. Niedochodz膮c tej osady, W. przyjmuje z prawej strony bystr膮 Bronice, Kierunek biegu jest odt膮d ju偶 p贸艂nocny a偶 ku Strumieniowi op艂ywa to miasto od wschodu, tworz膮c granic臋 mi臋dzy Szl膮skiem austryackim a pruskim. Dot膮d p艂ynie W. w kamienistym rozdole, maj膮c charakter g贸rskiego potoku; koryto jej jest tu szerokie zaledwie 10 s膮偶ni. Od Strumienia zwraca si臋 pod k膮tem prostym ku wschodowi i dostaje si臋 po raz pierwszy na szerokie r贸wniny. Po lewej stronie rozci膮ga si臋 kraj dziel膮cy Karpaty od wy偶yny Tarnowickiej oraz systemat 37 Wis艂a Wi艣linka Wi艣lina Wi艣liczka Wi艣lica Wis艂a W. od systematu Odry dzia艂 wodny nieznaczny. Po prawej, nieco opodal, widniej膮 g贸ry, nad kt贸remi w okolicy K臋t panuje wynios艂o艣膰 Wielka Puszcz膮 zwana. Po obu brzegach ci膮gn膮 si臋 wzd艂u偶 male jeziorka. Tu wpada do Wis艂y z prawej strony rzeczka Bia艂a; ma ona bieg prawie r贸wnoleg艂y do kierunku W. od Ustronia do Strumienia. Rzeczka ta stanowi granic臋 polityczn膮 mi臋dzy Szl膮skiem austryackim i Galicy膮. Jest ona pierwszym wi臋kszym dop艂ywem, jaki W. przyjmuje od praw. brzegu. 殴r贸d艂a swe ma na podg贸rzu powy偶ej wsi Bystrej, p艂ynie wprost z pld. ku p贸艂nocy; w biegu swoim dzieli miasto Bielsk od Bia艂ej i wpada pod Kaniowem do W. W miejscu, gdzie W. opuszcza Szl膮sk, poziom jej si臋ga do 230 mt. npm. ; p艂yn膮c jeszcze kawa艂ek na wsch. , skr臋ca p贸藕niej ku p艂n. na O艣wi臋cim. Pod tym miastem przep艂ywa So艂a, uboczna W. ; rzeczka ta powstaje z kilku potok贸w, p艂yn膮cych z pod Beskidu i 艂膮cz膮cych si臋 pod wsi膮 Rajcz膮 w jedn膮 rzek臋, kt贸ra p艂ynie z po艂udnia na p贸艂noc na 呕ywiec, a przyj膮wszy z prawego brzegu dop艂yw Koszaraw臋, zaczyna by膰 sp艂awn膮. P艂ynie dalej na K臋ty i O艣wi臋cim, gdzie zwraca si臋 ku wschodowi i pod Wsi膮 Piek艂em wpada do W. Dolina So艂y jest 艣cie艣niona i skalista. Naprzeciw So艂y wpada do W. z lewej strony Czarna Przemsza, Jest to pierwsza wi臋ksza rzeka, jak膮 W. przyjmuje z lewej strony; ma ona kierunek z p艂n. ku p艂d. 殴r贸d艂a jej znajduj膮 si臋 pod wsi膮 Bzewem pow. olkuski, niedaleko 藕r贸de艂 Warty systemat Odry a poni偶ej Gorzowa uchodzi do W. Od uj艣cia Brynicy stanowi granic臋 polityczn膮 mi臋dzy Szl膮skiem pruskim a kr贸lestwem polskiem. Do Czarnej Przemszy wpada z lewej strony Bia艂a Przemsza, kt贸rej 藕r贸d艂a przytykaj膮 do 藕r贸de艂 Pilicy, z prawej za艣 strony Brynica, kt贸rej 藕r贸d艂a zbli偶aj膮 si臋 do Ma艂apanwi systemat Odry; stanowi ona tak偶e granic臋 polityczn膮 mi臋dzy Szl膮skiem i kr贸lestwem polskiem a偶 do uj艣cia do Przemszy. Czarna Przemsza od po艂owy swego biegu jest ju偶 sp艂awna dla galar贸w. Na p贸艂nocowsch贸d O艣wi臋cima przechodzi przez W. most kolejowy, a drugi na p贸艂noc tego偶 miasta pod Czarnuchowicami; w tym miejscu znajduje si臋 tak偶e prom. Odt膮d p艂ynie W. wprost ku wschodowi na Zator, gdzie z prawego brzegu przyjmuje Skaw臋. Rzeka ta bierze pocz膮tek na p艂n. stokach Babiej Gr贸ry, ma kierunek p贸艂nocny z ma艂ym zboczeniem ku wschod. , p艂ynie ku Suchej, gdzie zaczyna by膰 sp艂awn膮, nast臋pnie mija Wadowice i Zator. Od uj艣cia Skawy W. 艣cie艣nia si臋 coraz bardziej, 艣cianki i ska艂ki opuszczaj膮 si臋 nagle ku wodom a w miejscach, gdzie g贸ry s膮 ni偶sze i niezbyt zbli偶one, roz艣cielaj膮 si臋 nad samemi wodami, 艂臋gi g臋sto wiklami poros艂e a za niemi ci膮gn膮 si臋 otwarte, weso艂e zabrze偶a. Powy偶ej Ty艅ca przybiera W. z prawego brzegu Skawin臋, kt贸ra wyp艂ywa dwoma potokami z pod Lanckorony i wsi Polanki; powy偶ej Radzieszowa potoki te 艂膮cz膮 si臋 ze sob膮 i powsta艂a zt膮d rzeka po kr贸tkim biegu p贸艂nocnym, przewa偶nie 艂膮kami, wpada do W. Oko艂o Ty艅ca gdzie zbudowany by艂 klasztor na wysokiej, prostopadle do W. spadaj膮cej skale i Piekar znajduje si臋 na W. prom. W. przechodzi tu przez bram臋 jury krakowskiej, dalej za艣 a偶 ku Krakowowi p艂ynie szerokim rozdo艂em po艣r贸d jury, oblewaj膮c w drodze po lewej stronie le偶膮c膮 wynios艂o艣膰 Bielany, a nieco dalej po prawej Krzemionki grota Twardowskiego i piec do wypalania wapna. Wprost Krzemionek na lewym brzegu Wis艂a oblewa stopy Sikornika, na kt贸rym troch臋 w oddali widnieje usypany kopiec Ko艣ciuszki, otoczony u podstawy Czerwonemi murami fortu. Poni偶ej Sikornika, na wst臋pie do Krakowa, W. przyjmuje kana艂 przekopany od Rudawy, ze znacznym spadkiem, obracaj膮cy m艂yn Zwierzyniecki. Nieco dalej przechodzi przez W most kolei 偶elaznej. Tu偶 za tym mostem, prawie pod samym Wawelem, wpada do W. sama Rudawa, maj膮ca 藕r贸d艂a swe w jurze krakowskiej a p艂yn膮ca z p艂n. zach. na p艂d. wsch贸d. Pod Wawelem ska艂y jurajskie znowu przysuwaj膮 si臋 do rzeki, brzegi w tem miejscu 艂膮czy most drogowy. Nieco dalej na Ludwinowie, naprzeciw ko艣cio艂a 艣w. Stanis艂awa na Ska艂ce, W. przyjmuje podg贸rsk膮 strug臋 Wilg臋, bior膮c膮 pocz膮tek na p贸艂nocy g贸ry Przew贸dki. Struga ta p艂ynie ku p贸艂nocy na Janowiec, potem na zach贸d a skr臋caj膮c si臋 wreszcie na p贸艂noc mija Swoszowice 藕r贸d艂a siarczane i zak艂ad k膮pielowy i wpada do W. Pod Krakowem wznosi si臋 poziom W. na 210 mt. , rzeka dosi臋ga tu 80 mt. szeroko艣ci i staje si臋 sp艂awn膮 dla ma艂ych statk贸w powy偶ej miasta chodz膮 po niej tylko galary. Od Krakowa W. zbacza lekko ku p艂n. wsch. i ten kierunek zachowuje a偶 do uj艣cia Sanu. Dolina W. nast臋pnie si臋 rozszerza, przyczem g贸ruje brzeg prawy; w milowej odleg艂o艣ci od rzeki wyst臋puj膮 spi臋trzaj膮ce si臋 wynios艂o艣ci wy偶yny olkuskiej, z kt贸rych wyp艂ywa kilka strumieni, jak Pr膮dnik, bior膮cy pocz膮tek oko艂o wsi Su艂oszowej i przep艂ywaj膮cy malownicz膮 dolin臋 Ojcowsk膮. Pr膮dnik p艂ynie z p贸艂nocozach, ku p艂d. wsch. Pr膮dnik na mapie austryackiego genera艂. sztabu nosi w dolnym biegu nazw臋 Bia艂ucha, O mil臋 poni偶ej Krakowa pod mogi艂膮 Wandy fort, wpada z lewej strony do W. D艂ubnia, a nieco ni偶ej z prawego brzegu pod Szczurowem pot. Srawa, Pod Uj艣ciem Solnem przyjmuje W. z prawej strony Bab臋, bior膮c膮 pocz膮tek ze strumieni sp艂ywaj膮cych z p艂n. wsch. stok贸w Babiej g贸ry, a cz臋艣ci膮 z p艂n. stok贸w g贸ry Bieniatki. Kierunek jej biegu jest z p艂d. ku pln. , p艂ynie ko艂o My艣lenic na Dobszyce i Gd贸w. Odznacza si臋 nag艂emi przyborami wody. Nieco dalej wpada z lewej strony Szreniawa. Przed uj艣ciem jeszcze tej rzeki spuszczaj膮 si臋 I znowu stoki wy偶yny ku W. i oddalaj膮 si臋 znowu lekkim lukiem na mil臋. To偶 samo dzieje si臋 jeszcze na uj艣ciu Nidy lewy dop艂. W. , w okolicy Po艂a艅ca i Sandomierza. Na tym obszarze pod 艁awami wpada z lewej Nidzica, kt贸ra p艂ynie od Rogowa i Ksi膮偶a, z p艂n. zach. na p艂d. wsch贸d na Skalbmierz. Z prawego brzegu przyjmuje tu W. wa偶ny dop艂yw, jakim jest Dunajec, powstaj膮cy w Tatrach z dwu 藕r贸de艂 Czarny i Bia艂y, 艂膮cz膮cych si臋 na p艂n. wsch. stronie Nowego Targu. 殴r贸d艂owe strumienie Dunajca s膮 bardzo obfite w wod臋 i maj膮 znaczny spadek. Po ich z艂膮czeniu Dunajec staje si臋 juz rzek膮 sp艂awn膮 w niekt贸rych porach roku, skr臋ca na wsch贸d i przyjmuje Bia艂k臋, maj膮c膮 藕r贸d艂owiska w wysoko le偶膮cych jeziorach Tatrza艅skich. Mi臋dzy Starym i Nowym S膮czem Dunajec przyjmuje Poprad, za po艣rednictwem kt贸rego systemat W. rozszerza si臋 na p艂d. stoki Tatr i zbli偶a si臋 do systematu Dunaju. 殴r贸d艂a Popradu le偶膮 na W臋grzech, w pobli偶u 藕r贸de艂 Wagu. Po przyj臋ciu Popradu Dunajec p艂ynie ku p贸艂nocy i uchodzi poni偶ej Nowopola, naprzeciw Opatowa, do W. przew贸z. Nieco dalej W. przyjmuje z lewej strony Nid臋; jest to najwi臋kszy z dotychczasowych lewych dop艂yw贸w. 殴r贸d艂a ma ko艂o Moskorzewa, w pobli偶u Pilicy dop艂yw lewy W. , p艂ynie na Oksz臋, Sobk贸w, Pi艅cz贸w, Wi艣lic臋 do Nowego Korczyna, za kt贸rym wiewa si臋 do W. Dolina Nidy nale偶y do najpi臋kniejszych w naszym kraju, posiada malowniczy uk艂ad i 偶yzn膮 gleb臋. W. p艂yn膮c ci膮gle w kierunku p艂n. wscho dnim przyjmuje z lewej strony pod Zawad膮 rzeczk臋 Czarn膮, a nieco dalej z prawegu brz. Wis艂ok臋, kt贸ra 藕r贸d艂a swe ma pod samym Beskidem, na zach贸d od prze艂臋czy Dukla艅skiej, p艂ynie ko艂o 呕migrodu, Osieka, Jas艂a, gdzie zaczyna by膰 sp艂awna; dalej na Pilzno, D臋bic臋 i Mielec i wpada do W. naprzeciwko du偶ej wi艣lanej k臋py, na kt贸rej le偶y w艣 Ostrowy. Na przestrzeni od Zawady do Zawichosta wpada z lewej strony do W. sze艣膰 kr贸tkich potok贸w, z tych najwa偶niejsze s膮 Baranek i Opat贸wka, wpadaj膮ca do W. poni偶ej S艂upczy. Ostatnim karpackim a zarazem ostatnim prawym dop艂ywem w g贸rnym biegu W. jest San, Wyp艂ywa on pod samym Beskidem, powy偶ej wsi Sianek, niedaleko 藕r贸de艂 rzeki Stryja systemat Dniestru. Kierunek Sanu w g贸rnym biegu jest p贸艂nocnozach. , pod Dynowem skr臋ca si臋 na wsch贸d, p艂yn膮c na Rzesz贸w; od Medyki powraca do pierwotnego kierunku i 艂膮czy si臋 z W. pod k膮tem prostym naprzeciw wsi Szczytniki. Najwi臋kszym jego lewym dop艂ywem jest Wis艂ok, Pod Rzeszowem za艣 przyjmuje z prawej strony rzek臋 Wiar kt贸ra jest tylko o 3 mile oddalona od Dniestru. Poczynaj膮c od Medyki ci膮gn臋艂y si臋 brzegami Sanu rozleg艂e bory sosnowe, kt贸rych szcz膮tki dzi艣 jeszcze ma j膮 poz贸r puszcz. Z powod贸w wylew贸w W. i Sanu ten ostatni zmienia cz臋sto swe koryto. Obszar tr贸jk膮tny le偶膮cy mi臋dzy W. i uj艣ciem Sanu jest zabagniony. San jest wa偶ny dla sp艂awu drzewa. Na ca艂ej dotychczasowej przestrzeni pomijaj膮c Szl膮sk lewy brzeg W. jest znacznie wyniesiony a miejscami nagi, stromy i skalisty, na prawym za艣 brzegu, pocz膮wszy od uj艣cia Raby, roz艣ciela si臋 r贸wnina poros艂a lasami sosnowemi, przechodz膮ca w poprzek Dunajca, Wis艂oki a偶 do Sanu nizina Galicyjska. W g艂贸wnej dolinie mi臋dzy rozleg艂emi zabrze偶ami le偶y niby druga g艂臋bsza dolina, kt贸r膮 sama W. p艂ynie. W mi臋kiej ziemi W. wy偶艂abia sobie coraz nowe 艂o偶ysko, a opuszczone, tak zwane Wi艣liska, tworz膮 jeziora, strugi i bagna, poros艂e olch膮 i 艂oz膮. Na tej przestrzeni spotykaj膮 si臋 te藕 liczne wyspy, poros艂e nadwi艣la艅sk膮 topol膮, d臋bin膮 lub olbrzymi膮 wiklin膮. Ju偶 od Krakowa, a nawet powy偶ej tego偶, W. zdatna by艂aby do prawid艂owej 偶eglugi, gdyby zosta艂a uregulowan膮, gdy偶 najmniejsza g艂臋boko艣膰 wynosi na tej przestrzeni 3 stopy. Od Nidy pocz膮wszy, nizina zalegaj膮ca obszary praw. brzegu wyst臋puje i na lewym brzegu i ci膮gnie si臋 szerokim pasem wzd艂u偶 rzeki oddalaj膮cej si臋 od wy偶yny Ma艂opolskiej; oba brzegi le偶膮 tu na jednakowym niskim poziomie. Pod Sandomierzem W. podchodzi pod sam膮 kraw臋d藕 wy偶yny Ma艂opolskiej. Miasto samo zbudowane jest na g贸rze, a 艣ciany tej wy偶yny, wyniesione 30 mt. nad poziom W. a 200 mt. npm. , spadaj膮 ku rzece gliniastemi wzg贸rzami. Na zboczach tych g贸r pojawia si臋 rzadka ro艣lina parolist wschodni Zygophyllum Fabago L. ; jest to jedyne stanowisko tej ro艣liny na ca艂膮 Polsk臋 i p艂n. zachodni膮 Europ臋. Ro艣lina ta wed艂ug Wagi zosta艂a sprowadzona z Hiszpanii przez jezuit贸w do ustalenia nadwi艣la艅skich piask贸w 艁apczy艅ski, Pami臋t. Fizyogr. . Zbocza te, zwr贸cone ku p艂d. wschod. , by艂y niegdy艣 podobno pokryte winnicami. Poni偶ej Sandomierza wynios艂o艣ci odsuwaj膮 si臋 od brzeg贸w a wracaj膮 znowu przy wsi Kamie艅 Pleba艅ski. Powsta艂膮 zt膮d dolin臋 nadrzeczn膮 zape艂niaj膮 艂膮ki, pastwiska i 艂acha wi艣lana. We wsi Kamieniu wzg贸rza nadrzeczne znacznie s膮 wy偶sze ni偶 w Sandomierzu, si臋gaj膮 bowiem do 40 mt. nad poziom W. , a tak blisko przysuwaj膮 si臋 do rzeki i tak s膮 u podstawy spadziste, 偶e przy nieco wi臋kszej wodzie przej艣cie po brzegu jest niemo偶liwe. Przez dwa kilometry ci膮gn膮 si臋 te strome spadzisto艣膰 nad samym brzegiem, opieraj膮c si臋 skutecznie naporowi fal Wis艂y, gdy偶 woda nie ma tu do czynienia z glin膮, jak zwykle w Sandomierskiem, ale, wyj膮tkowo, z obna偶onemi 艂upkami sylurskiemi. Gdzie si臋 ko艅czy obna偶enie ska艂 a na brzegu znowu wyst臋puje glina, wida膰 zaraz 艣lady s艂abej oporno艣ci zboczy wy偶yny, bo nadrzeczne wzg贸rza nagle pod k膮tem prostym cofaj膮 si臋 w g艂膮b, ci膮gn膮c si臋 w znacznej od koryta odleg艂o艣ci. Na wybrze偶u za艣 rozk艂ada si臋 nowa Wis艂a Wis艂a nadwi艣la艅ska nizina, na kt贸rej le偶y wie艣 Kamie艅 M艣ciowski. Strome zbocza 艂upkowe zwane bywaj膮, niew艂a艣ciwie g贸rami Pieprzowemi. P艂yn膮c Wis艂膮, mo偶na je dobrze obserwowa膰; nad szarem lupkami wida膰 obrywy gliniaste, kt贸rych zbocza s膮 przez erozy臋 poszarpane, nagie lub s艂膮po poros艂e. W obr臋bie Sandomierza znajduje si臋 wielki w膮w贸z, stromy i pokryty ro艣linno艣ci膮, prowadz膮cy ku wi艣lanej 艂asze, zwanej Wise艂k膮. . Na wzg贸rzu spadaj膮cym stromo ku W. stoi zamek, oddzielony od s膮siednich wynios艂o艣ci w膮wozem. Z powodu 偶yzno艣ci gruntu, a zt膮d i wi臋kszego zg臋szczenia ludno艣ci, 偶egluga jest tu o偶ywiona; statki parowe odchodz膮, co dwa dni do Pu艂aw. Handel zbo偶em jest te藕 znaczny; z Sandomierza wychodzi 艣rednio rocznie 100, 000 korcy zbo偶a do Warszawy i Gda艅ska. Od uj艣cia Sanu W. zaczyna sw贸j bieg 艣redni, na kt贸rym, p艂yn膮c z pocz膮tku w kierunku p贸艂nocnym, przerzyna si臋 przez wy偶yn臋 po艂udniowej Polski, a p贸藕niej, w kierunku p贸艂nocnozachodnim p艂ynie przez nizin臋 艣rodkow膮. W cz臋艣ci pierwszej do Iwangrodu D臋blina Wisla przerzyna si臋 mi臋dzy wy偶yn膮 Ma艂opolsk膮 i Lubelsk膮, mijaj膮c Bach贸w, J贸zef贸w, Kazimierz i Pu艂awy. Na tej przestrzeni obie wy偶yny to oddalaj膮 si臋, to zbli偶aj膮 w kilku miejscach ku W. ; np. pod Zawichostem i Piotrowicami brzeg lewy jest wysoki, prawy niski. Pod Rachowem za艣 wy偶yna Lubelska przysuwa si臋 z prawej strony do rzeki, a brzeg lewy jest niski. Osada le偶y na wynios艂ej kraw臋dzi wy偶yny amfiteatralnie ponad dolin膮 W. Schodz膮 si臋 tu trzy trakty z r贸偶nych stron od J贸zefowa i Lublina na urz臋dow i Kra艣nik. Z powodu tych trakt贸w istnieje tu przew贸z i przysta艅 dla statk贸w przeprawa gener. Kreutza w r. 1831. Pod wsi膮 Nowe D臋bno wy偶yna Ma艂opolska zn贸w zbli偶a si臋 do W. i towarzyszy jej brzegom, z nieznacznemi oddaleniami, a偶 poni偶ej wsi Dorotki. Od Piotrowic powy偶ej Rachowa do Dorotki ci膮gnie si臋 dolina W. 艂ukowatym pasem blisko 3 w. szeroki, w艣r贸d kt贸rego koryto rzeki wije si臋, zbli偶aj膮c to do jednego to drugiego brzegu doliny. Przy ko艅cu tego pasa, nieco powy偶ej Weso艂贸wki, W. dzieli si臋 na dwa ramiona. Pod Dorotk膮 rami臋 lewe p艂ynie u st贸p wy偶yny Ma艂opolskiej, pod Wa艂owicami rami臋 prawe oblewa stopy wy偶yny Lubelskiej. Poni偶ej Dorotki oba ramiona 艂膮cz膮 si臋 w jedno koryto i rzeka p艂ynie w znacznie szerszej ju偶 dolinie ku J贸zefowowi. Osada ta le偶y na opoce kredowej, dostarczaj膮cej materya艂u na budowle. Prowadzi tu trakt pocztowy z Opola do Annopola. Ludno艣膰 tutejsza zajmuje si臋 przewo藕nictwem. Od J贸zefowa wy偶yna Lubelska spada stromym zboczem ku W. a staro偶ytne osady Kaliszany, Piotrowin i Kamie艅 le偶膮 na w膮skim pasku niziny nadbrze偶nej. Po lewej stronie dolina W. rozk艂ada si臋 szerokim pasem a偶 ku Solcowi. Na tej przestrzeni powy偶ej Zawichosta, pod Winiarami, uchodzi z lewej strony do W. Opat贸wka albo 艁ukawa, bior膮ca pocz膮tek na p贸艂nocnych stokach 艁ysej G贸ry; p艂yn膮c z zachodu na wsch贸d, mija w drodze Opat贸w. Prawie w po艂owie odleg艂o艣ci mi臋dzy Zawichostem i Annopolem wpada do W. z prawej strony Sanna, Wyp艂ywa ona z pod wsi Wierzchowic, przy samym ju偶 prawie uj艣ciu natrafia na stare 艂o偶ysko W. i p艂ynie takowem, a偶 do uj艣cia. Pod Paw艂ow膮 Wol膮, naprzeciw Kaliszan, wpada do W. z lewej strony Kamienna, Rzeka ta powstaje z dw贸ch strumieni 藕r贸d艂owych, z艂膮czonych pod Mroczkowem i p艂yn膮c w kierunku wschodnim 艂膮czy si臋 z W. Bieg jej jest bystry, spadek znaczny, obfito艣膰 wody wielka, dostarcza te偶 si艂y poruszajcej licznym zak艂adom g贸rniczym. Poni偶ej Solca W. dochodzi bardzo blisko ku stokom wj偶yny Ma艂opolskiej a oddala si臋 od Lubelskiej, w kt贸r膮 wrzyna si臋 szerok膮 nizinow膮 zatok膮, ci膮gn膮c膮 si臋 a偶 pod Opole. Zatoka ta tworzy tr贸jk膮t, kt贸rego wierzcho艂kami s膮 Kamie艅, Opole i Zast贸w. 艢rodkiem tej zatoki przep艂ywa rzeka Chodel, odprowadzaj膮ca wody stok贸w przyleg艂ej wy偶yny do W. pod Zastowem. Gleba w tych okolicach jest odpowiednia do zmiennych warunk贸w uk艂adu powierzchni, jest 偶yzn膮 w dolinach nadwi艣la艅skich, ubog膮 na wy偶ynach przewa偶nie piaszczysta. Rozleg艂a dolina mi臋dzy Kamieniem, Opolem i Zastowem posiada 偶yzn膮 gleb臋, sprzyjaj膮c膮 uprawie burak贸w cukrowych cukrownia w Opolu. Pod Kamieniem koryto W. rozczepia si臋 na dwa, dalej na trzy ramiona, tworz膮c liczne k臋py, wyspy i 艂achy. Pod wsi膮 Pole jarontowskie, mniej wi臋cej w po艂owie drogi mi臋dzy Kamieniem i Zastowem Korczy艅skim, wszystkie ramiona 艂膮cz膮 si臋 w jedno i W. przyjmuje tu z lewej strony I艂偶ank臋 kt贸ra bierze pocz膮tek mi臋dzy Szyd艂owcem i W膮chockiem; p艂ynie przez lasy i kieruj膮c si臋 ku wschodowi, uchodzi pod Chotcz膮 Doln膮. Dolina po prawej stronie W. poni偶ej uj艣cia Chodla zw臋偶a si臋 a zbocza wy偶yny Lubelskiej przysuwaj膮 si臋 do rzeki i ci膮gn膮 si臋 wzd艂u偶 jej brzeg贸w a偶 do uj艣cia Wieprza. Brzegi na tej przestrzeni tworz膮 nadzwyczaj malownicz膮 艣cian臋, stromo opuszczaj膮c膮 si臋 ku Wi艣le. Wzniesienia dochodz膮 tu do 800 st贸p npm. , liczne jary poszarpa艂y wy偶yn臋 na pasmo wzg贸rz poro艣ni臋tych bujn膮 li艣ciast膮 ro艣linno艣ci膮. Szczeg贸lniej malownicz膮 jest okolica poni偶ej uj艣cia Chodla na prawym brzegu W. , w kt贸rej le偶y miasto Kazimierz, otoczone g贸rami. Ponad domami miejskiemi wznosi si臋 zamek, zbudowany na g贸rze oddzielonej 贸d innych w膮wozem. Wy偶ej jeszcze ponad zamkiem na drugim szczycie stoi stra偶nica, kt贸ra wed艂ug podania s艂u偶y艂a jakoby za latarni臋 dla statk贸w na W. , Kazimierz bowiem by艂 dawniej wa偶nym portem rzecznym. 艢ladem tych czas贸w s膮 te偶 wielkie 艣pichrze, stoj膮ce Wis艂a obecnie pustkami, gdy偶 koryto W. odwr贸ci艂o si臋 od nich, pozostawiaj膮c za sob膮. piaszczyst膮, r贸wnin臋. Otwarcie kolei nadwi艣la艅skiej odwr贸ci艂o r贸wnie偶 w cz臋艣ci zt膮d ruch zbo偶owy. Po drugiej stronie Wisty, nieco powy偶ej Kazimierza, widniej膮 zwaliska zamku w Janowcu. Poni偶ej Kazimierza wpada z prawej strony do W. bystra Bochotnica, tworz膮ca dolin臋 bogat膮 w malownicze krajobrazy le偶膮 tu Bochotnica, Na艂臋cz贸w i W膮wolnica. Po przyj臋ciu Bochotnicy W. przerzyna si臋 przez p贸艂nocny taras wy偶yny Lubelskiej i p艂ynie kr臋tym biegiem ku Nowoaleksandryi, oddalaj膮c si臋 coraz bardziej od wy偶yny; dolin膮 nadrzeczn膮 idzie droga z Kazimierza do Nowoaleksandryi. Dolina w tym miejscu obfituje w sady owocowe, dostarczaj膮ce Warszawie drog膮 wodn膮 jab艂ek, gruszek i 艣liwek. W tym punkcie Wis艂臋 zn贸w 艣cie艣niaj膮 z obu stron wy偶yny, dochodz膮ce a偶 do samej rzeki. Tu przekracza rzek臋 stary trakt radomskolubelski z przewozem, tu roz艂o偶y艂a si臋 na prawym brzegu dawna rezydencya Sieniawskich i Czartoryskich. Odt膮d wynios艂o艣ci lewego brzegu odbiegaj膮 daleko, pozostawiaj膮c brzegi niskie. Wynios艂o艣ci prawe te藕 odbiegaj膮, ale brzeg, cho膰 niezbyt wysoki, pozostaje stromy, jednak ju偶 bez rumowisk kredowych jak dot膮d; brzeg ten jest ziemisty, sk艂ada si臋 z piasku lub gliny. W pobli偶u tego stromego brzegu biegnie te偶 g艂贸wny pr膮d rzeki. Poni偶ej Nowoaleksandryi przyjmuje W. z prawej rzek臋 Kur贸wk臋, ograniczaj膮c膮 z p艂n. kredow膮 wy偶yn臋 Lubelsk膮, Pod Iwangrodem W. przyjmuje z prawej strony rz. Wieprz, kt贸ra wyp艂ywa w p艂d. najwy偶szej cz臋艣ci wy偶yny Lubelskiej z niewielkiego jeziora pod wsi膮 Wieprzowe Jezioro. P艂ynie on r贸wnolegle do Bugu, z pocz膮tku przez krain臋 bardzo malownicz膮 a偶 do Krasnegostawu, odk膮d wst臋puje w kraj r贸wniejszy i zaczyna by膰 sp艂awny. Od Iwangrodu Wis艂a zmienia sw贸j kierunek z p贸艂nocnego na p贸艂nocnozach. i zachowuje ten偶e a偶 do Modlina. Pod Iwangrodem W. si臋 zw臋偶a na ma艂ej przestrzeni a brzegi s膮 sztucznie utrwalone brukiem z g艂az贸w erratycznych. Tu przekracza W. most kolei iwangrodzkod膮browskiej drugi most kolei nadwi艣la艅skiej znajduje si臋 w pobli偶u na Wieprzu. W. od Iwangrodu wst臋puje na nizin臋 dyluwialn膮 i aluwialn膮. Brzegi s膮 odt膮d w og贸le niskie, szczeg贸lniej ze strony prawej, z lewej za艣 zni偶aj膮 si臋 przewa偶nie w okolicy szerokiego uj艣cia Pilicy. Poni偶ej D臋blina, pod St臋偶yc膮, W. dzieli si臋 na ramiona i tworzy liczne k臋py. W pobli偶u Maciejowa przyjmuje z prawej strony rz. Okrzejk臋, nieco dalej pod Ryczywo艂em z lew. brzegu rz. Radomk臋. Wyp艂ywa ona na p艂d. od Skrzynna w pow. koneckim i biegnie w kierunku z p艂d. zach. na p艂n. wsch贸d przewa偶nie lasami. Mi臋dzy Ryczywo艂em a Maciejowicami znajduje si臋 prom po艂膮czenie poprzeczne dw贸ch wzd艂u偶 W. prowadz膮cych wielkich dr贸g z Lublina i Radomia do Warszawy. Na po艂owie drogi mi臋dzy Ryczywo艂em a Mniszewem uchodzi do W. z prawej strony rz. Wilga, Pod samym za艣 Mniszewem W. przyjmuje najwi臋kszy sw贸j lewy dop艂yw Pilice, Rzeka ta wyp艂ywa pod osad膮 t. n. z wy偶yny olkuskiej w pobli偶u 藕r贸de艂 Warty, pocz膮tkowo kierunek jej jest p贸艂nocny, w pobli偶u Tomaszowa skr臋ca si臋 prawie pod k膮tem prostym ku wschodowi a niedaleko uj艣cia pod Bia艂obrzegami zwraca si臋 ku p艂n. wschodowi i uchodzi powy偶ej Mniszewa do W. Dop艂ywy jej zbli偶aj膮 si臋 bezpo艣rednio do 藕r贸de艂 Warty a zatem do systematu Odry i cz臋艣ci膮 do Nidy. Wa偶niejsze jej dop艂ywy s膮 Luci膮偶a, Wolborka i Drzewica, W biegu swym oblewa Koniecpol, Przedb贸rz, Sulej贸w, Inow艂贸dz i Nowe Miasto. Koryto Pilicy le偶y na samym grzbiecie wynios艂o艣ci stanowi膮cej dzia艂 wodny Wis艂y i Warty. Powy偶ej G贸ry Kalwaryi z lewej strony W. przyjmuje rz. Czarn膮, poni偶ej Karczewa z prawej strony 艢wider, p艂yn膮cy pod Otwockiem, powy偶ej Siekierek zn贸w z lewej rz. Jeziorne, Poni偶ej Siekierek W. przep艂ywa pod Warszaw膮. Warszawa roz艂o偶y艂a si臋 na grzbiecie i stokach wynios艂ego lewego brzegu W. D艂ugo艣膰 W. w艣r贸d miasta wynosi 7 1 2 wiorst. Prawy brzeg zaj臋艂a Praga. Brzeg warszawski opada do艣膰 stromym zboczem ku W, , przeciwny brzeg wznosi si臋 bardzo nieznacznie. Od strony zachodniej okr膮偶a艂a dawniej Warszaw臋 rzeka Drna, uchodz膮ca do W. na obszarze Po艂kowa dzi艣 obszar cytadeli. Uprowadza艂a ona wody ca艂ego szeregu sadzawek i jezi贸r, szcz膮tk贸w rozleg艂ego jeziora jakie istnia艂o w okolicy dzisiejszych rogatek Pow膮zkowskich. Rzeka ta obraca艂a szereg m艂yn贸w. Warszawa zawdzi臋cza szybki sw贸j rozw贸j po艂o偶eniu nad wielk膮 drog膮 wodn膮, w punkcie 艣rodkowym mi臋dzy uj艣ciami kilku najwa偶niejszych dop艂yw贸w, jak Wieprz, Pilica, Narew z Bugiem i Bzura. O znaczeniu Warszawy i najstarszych osad nadwi艣la艅skich w tym punkcie, jak r贸wnie偶 o k臋pie zwanej Sask膮, pouczy膰 mog膮 szczeg贸艂y podane ju偶 w opracowaniach Saska k臋pa i Warszawa. Tu zas艂uguje na zaznaczenie istnienie znik艂ej od dawna k臋py, P贸lkowsk膮 zwanej, kt贸ra le偶a艂a na Wi艣le wprost dzisiejszej ulicy Mostowej i nosi艂a nazw臋 od wsi Polk贸w na praw. brzegu Wis艂y, dzi艣 obszar jej zaj臋ty przez fort. Wis艂a p艂yn臋艂a dawniej u samej kraw臋dzi p艂askowzg贸rza warszawskiego, pod zamkiem. Zmieniony nurt W. zniszczy艂, zapewne dopiero w XVIII. , k臋p臋 P贸lkowsk膮 z艂o偶on膮 z dwu wysepek i utworzy艂 szeroki do艣膰 pas niziny nadbrze偶nej pod Star膮 Warszaw膮. Za Prag膮 na prawym brzegu W. ci膮gn膮 si臋 piaski, mokradle i borki sosnowe, z lew. brzegu wzniesienie wzrasta w kierunku p艂nzach. i tworzy obszar ko艂o Woli suchy, gliniasty, pokryty g臋st膮 szachownic膮 sad贸w czere艣niowych, podszytych agrestem, porzeczkami oraz warzywami. Poni偶ej od strony Pelcowizny W. p艂ynie pod dawn膮 wsi膮 Gol臋dzinowem dzi艣 fort nale偶膮cy do cytadeli. Nieco dalej przy lewym brzegu W. , naprzeciw Potoku, Budy i Marymontu, znajduje sie pi臋kna k臋pa. Zapewne jestto Ostr贸w Gol臋dzinowski, wspomniany przez Klonowicza. Poni偶ej k臋py podnosi si臋 brzeg lewy i porasta rzadkim lasem, 艣r贸d kt贸rego bielej膮, wie偶yce klasztoru i ko艣cio艂a kamedu艂贸w na Bielanach. Za Bielanami przy lewym brzegu odrywa si臋 w膮zkie rami臋 W. ze szmaragdowym odblaskiem w贸d, zwane Ciemn膮 艁ach膮. Dalej na lewym brzegu W. wida膰 mi臋dzy drzewami dw贸r w M艂ocinach, niegdy艣 letniej rezydencyi Bruehla. Naprzeciwleg艂ym brzegu wida膰 Tarchomin z wie偶yczk膮 ko艣cieln膮. Klonowicz wspomina o Ostrowiu Burakowskim, zmytym widocznie przez nurt rzeki, podrywaj膮cej dot膮d strome brzegi. Dalej ku Jab艂onnie prawy brzeg jest plaski a na lewym, cho膰 niezbyt wysokim, stercz膮 korzenie drzew podmytych nurtami W. Gdzieniegdzie w stromym brzegu wida膰 male otworki, jakby nory przez krety wydr膮偶one, s膮 to ziemne gniazda jask贸艂ek, zwanych grzebulkami. Wprost Jab艂onny istnieje dotad k臋pa, o. kt贸rej wspomina Klonowicz. W okolicy 艁omnej znajduje si臋 g艂臋boka warstwa nap艂ywowa, przepe艂niona muszlami w贸d naszych. Ro艣linno艣膰 na wybrze偶u tu bogata. Dziki chmiel, popl膮tany z bujnym ostem, kolczaste ciernie ciarki, z g艂ogiem, 艂ozin膮 i wierzb膮. W dalszym biegu W. zbli偶a si臋 do Modlina i przyjmuje najwi臋kszy a przytem dwnimienny dop艂yw NarewBug, Po艂膮czona ta rzeka nosi u ludu na prawym brzegu nazw臋 Narwi a na lewym Bugu; dwuimienno艣膰 znajduje wi臋c podstaw臋 realn膮. 殴r贸d艂a Bugu wyp艂ywaj膮 pod wsi膮 Werchobu偶em, rzeka p艂yn膮c zrazu ku zach. p艂n. na Bia艂y Kamie艅, Busk do Kamionki Strumi艂owej, wykr臋ca si臋 zt膮d ku p贸艂nocy i cho膰 cz臋sto zbacza, zachowuje jednak ten sam kierunek na najwi臋kszej cz臋艣ci biegu swojego. Pomija Krystynopol, Sokal, Hrubiesz贸w, dalej U艣ci艂ug, Dubienk臋, Opalin, W艂odaw臋, Kode艅 i Brze艣膰 Litewski; tu skr臋ca si臋 ku p贸艂nocozachodowi, p艂ynie na Niemir贸w, Drohiczyn pod Ner. Tutaj zbacza ku zachodowi na Brok i 艂膮czy si臋 pod Serockiem z Narwi膮, Narewy rzeka w贸d le艣nych, wyp艂ywa na granicy puszczy Bia艂owieskiej z kilku strug le艣nych oko艂o wsi Borki. Z pocz膮tku p艂ynie ku p贸lnocozachodowi na Sura偶, a dalej w wielkich zakr臋tach ku p贸艂nocy i powy偶ej Tykocina skr臋ca si臋 zn贸w ku zachodowi na 艁om偶臋, Nowogr贸d i Ostro艂臋k臋. Odt膮d skr臋ca si臋 ku po艂udniowemu zachodowi na Pu艂tusk i p艂yn膮c dalej w kierunku po艂udniowym a偶 do Zegrza ju偶 wraz z Bugiem, wraca si臋 odt膮d ku zachodowi a偶 do uj艣cia. Pod Zegrzem koryto NarwiBugu zbli偶a si臋 do koryta W. pod Jab艂onn膮 i z tego powodu projektowany jest na tej linii kana艂 dla skr贸cenia drogi z W. na BugNarew. Rzeka po艂膮czona p艂ynie jeszcze jaki艣 czas na zach贸d i wpada pod murami twierdzy Nowogeorgiewska Modlina do W. Dorzecze Narwi rozszerza systemat W. najdalej na wsch贸d. Za pomoc膮 tego dwuramiennego dop艂ywu systemat W. 艂膮czy si臋 przy po艣rednictwie kana艂贸w augustowskiego i dnieprowo buskiego z systemami Niemna i Dniepru. Przy uj艣ciu Narwi do W. znajduje si臋 wyd艂u偶ony p贸艂wysep, na kt贸rym powsta艂o miasteczko NowyDw贸r. Le偶y ono w niekorzystnem miejscu, gdy偶 co lat kilkadziesi膮t nawiedzane jest przez pow贸d藕, kt贸ra niszczy osad臋. W bie偶膮cym wieku kl臋ska ta przypad艂a w latach 1813. i 1889. NowyDw贸r okre艣li膰 mo偶na s艂owami Klonowicza, kt贸rego na pierwszy rzut oka uderzy膰 musia艂y tak samo jak nas dzisiaj wielkie wydmy piaszczyste Dw贸r na piasku. O ile widok NowegoDworu w艣r贸d tego piasku jest pos臋pnym, o tyle uj艣cie Narwi do W. two rzy niezwyk艂膮 i wspania艂膮 paronam臋. Na wy nios艂ym prawym brzegu Narwi i W. czerwieniej膮 olbrzymie mury pot臋偶nej twierdzy. Przez Na rew rzucony jest most wisz膮cy na linach druto wych, a w cyplu mi臋dzy W. i Narwi膮 wrzyna si臋 艣mia艂o mi臋dzy nurty tych rzek, wiecznie ich falami op艂akiwany, olbrzymi wielopi臋trowy 艣pichrz, tak zbudowany, 藕e statki ze zbo偶em mog膮 bezpo艣rednio podp艂ywa膰 do jego 艣cian. NarewBug wp艂ywaj膮c do W. zachowuje jeszcze na malej przestrzeni ciemny kolor swych w贸d, a p贸藕niej miesza je z bia艂awym kolorem w贸d Wis艂y. Uj艣cie Bugu jest punktem nadzwyczaj wa偶nym pod wzgl臋dem komunikacyi. Tu zbli偶aj膮 si臋 liczne rzeki sp艂ywaj膮ce promienisto ze wszystkich stron Wis艂a, NarewBug i Wkra, poboczna BuguNarwi, do kt贸rej wpada przy samym prawie uj艣ciu do W. , co dowodzi niskiego po艂o偶enia tej okolicy. Rzeki te tworz膮 na znacznej przestrzeni liczne wycinki ko艂owe, kt贸rych 艣rodkowym punktem jest forteca, panuj膮ca nad wszystkiemi drogami jednako, podczas gdy po艂膮czenie mi臋dzy pojedy艅czemi wycinkami jest bardzo utrudnione. Na tym polega znaczenie twierdzy i projektowanego przez Napoleona I polskiego tr贸jk膮ta fortec ModlinSerock Praga. Tu偶 poni偶ej fortecy znajduje si臋 prom na W. Pod Zakroczymem r贸wnie偶 jest prom, na kt贸rym w r. 1806 przeprawiali si臋 Francuzi. Tu znajduje si臋 na W. du偶a k臋pa, zwana Grocholska, a nieco dalej r贸wnie偶 wielka k臋pa Zakroczymska. Brzeg lewy poni偶ej Warszawy obni偶a si臋 stopniowo i przechodzi w rozleg艂膮 nizin臋, pokryt膮 dot膮d jeszcze przez lasy stanowi膮ce resztki rozleg艂ej puszczy Kampinoskiej, ci膮gn膮cej si臋 do uj艣cia od lew. brzegu rz. Bzury naprzeciw Wyszogrodu, p艂yn膮cej leniwo szerok膮 b艂otnist膮 dolin膮, o s艂abo wzniesionych brzegach. Bzura zbli偶a systemat W. do systematu Odry za pe艣redni Wis艂a Wis艂a ctwem Warty Neru. Wyp艂ywa ona z wy偶yny 艁贸dzkiej, p艂ynie na pln. , pod 艁臋ezyc膮. zwraca si臋 na wsch贸d a poni偶ej 艁owicza zn贸w na p贸艂noc. Poni偶ej uj艣cia Bzury nadbrze偶na nizina zw臋偶a si臋, a pomi臋dzy Radziwiem i Brwilnem wyst臋puj膮; wynios艂e, stromo do艣膰 opadaj膮ce ku Wi艣le zbocza. 艢r贸d przyleg艂ej wy偶yny wzniesionej do 200 st. ponad poziom Wis艂y spotykamy w obr臋bie powiatu gosty艅skiego i w艂oc艂awskiego do艣膰 znaczn膮, liczb臋 jezior, kt贸rych wody sp艂ywaj膮, do Wis艂y Zdworskie, Bialskie, Szczawi艅skie, Lucie艅skie, 艁膮ckie, Mozdzierskie, w og贸le na obszarze pow. gosty艅skiego 13 jezior, z obszarem oko艂o 2000 mr. . Pr贸cz tego spotykamy tu rozleg艂膮 kotlin臋 wielkiego jeziora, kt贸re ci膮gn臋艂o si臋 na 30 wiorst w kierunku od wschodu ku p艂n. zach. pod Kowal, przy 6 wiorstowej szeroko艣ci. Pozosta艂o艣ci膮 tego wielkiego zbiornika, kt贸ry po wyci臋ciu las贸w pokrywaj膮cych wynios艂y obszar okoliczny, traci艂 przez parowanie i odp艂yw ku Wi艣le swe wody, jest jezioro Wielkie, drobne jeziorka i rozleg艂e b艂otniste lasy ko艂o Kowala i K艂贸tna, w pow. w艂oc艂awskim. Pomi臋dzy t膮 kotlin膮, a dolin膮 Wis艂y ci膮gnie si臋 na obszarze dzisiejszego pow. w艂oc艂awskiego a w cz臋艣ci ju偶 i gosty艅skiego pas wy偶yny pokrytej licznemi kotlinkami jeziornemi lub b艂otnistemi i grupami wzg贸rz piaszczystych. Obni偶a si臋 ona stopniowo ku Wi艣le. Dot膮d przewa偶n膮 cz臋艣膰 tego obszaru pokrywaj膮 lasy i zaro艣la. Drobne strumienie, jak Osetnica Skrw膮 pod Brwilnem, Zuzelka pod Wistk膮, uprowadzaj膮 wody tego obszaru do Wis艂y. Od uj艣cia BuguNarwi kierunek W. zmienia si臋 na zachodni a偶 do punktu poni偶ej Wyszogrodu; tu W. zwraca si臋 ku p艂n. zach. i pod W艂oc艂awkiem przyjmuje kierunek prawie p贸艂nocny do Torunia, a wreszcie znowu bardziej zachodni do uj艣cia Brdy. Na tej ca艂ej przestrzeni prawa kraw臋d藕 doliny znacznie przewy偶sza lew膮. Pierwsza wyst臋puje przewa偶nie tu偶 nad rzek膮, podczas gdy lewy brzeg jest pokryty na znacznych przestrzeniach bagniskami lub lasami. Wzniesienia oddalone s膮 od brzeg贸w na 15 do 20 klm. Rzeka zmienia tu cz臋sto sw膮 szeroko艣膰 i tworzy liczne, d艂ugie, piaszczyste k臋py, kt贸re ci膮gn膮 si臋 prawie nieprzerwanie jedna za drug膮 zaczynaj膮c od punktu powy偶ej Czerwi艅ska a偶 do Torunia. Najznaczniejszy mi z nich na tej przestrzeni s膮 Wychodzka, Wyszogrodzka. Wprost Zakrzewa le偶y du偶a k臋pa Karoli艅ska; pod O艣nic膮 dwie du偶e wyspy Tokarska i O艣nicka, dziel膮 W. na trzy ramiona, a pr膮d idzie po艣rodku tych wysp w膮skim pasem. Pod P艂ockiem, kt贸ry wznosi si臋 malowniczo na wysokim prawym brzegu, wyspa taka u艂atwia przepraw臋. Pr贸cz tego znajduje si臋 tu most, rozbierany na zim臋. Poni偶ej pod W艂oc艂awkiem spotykamy te偶 most, r贸wnie偶 rozbierany na zim臋. W艂oc艂awek posiada wa偶n膮 przysta艅 zbo偶ow膮 i wielk膮, liczb臋 spichlerzy zbo偶owych, gromadz膮cych plony 偶yznych Kujaw i ziemi dobrzy艅skiej. Pod W艂oc艂awkiem W. przyjmuje z lew. brzegu Zg艂owi膮czk臋 z Wi艣lan贸wk膮. a z prawego, poni偶ej P艂ocka, Skrw臋 pod Biskupicami, prowadz膮c膮, wody z p艂d. stoku wy偶yny pojeziorza baltyckiego, Mie艅 al. Lipiank臋 naprzeciw Nieszawy. Rzeczka Zg艂owi膮czka, uchodz膮ca do Wis艂y pod W艂oc艂awkiem, stanowi dzi艣 odp艂yw jeziora zw. Orle al. G艂uszy艅skie w pow. nieszawskim, a w odleg艂ej przesz艂o艣ci prawdopodobnie odprowadza艂a ona przelewaj膮ce si臋 ku Wi艣le wody Gop艂a podczas wezbra艅 wiosennych. Jezioro to zajmowa艂o przy daleko wy偶szym stanie w贸d obszar daleko rozleglejszy ni偶 dzi艣. Jedn膮 z jego odn贸g by艂a tak zw. Bachorza, dzi艣 rozleg艂a 艂膮ka, z s膮cz膮cym si臋 艣r贸d niej strumieniem dop艂. Zg艂owi膮czki. 艁膮ka ta, wzn. oko艂o 280 st. npm. , gdy otaczaj膮ce j膮 wy偶yny si臋gaj膮 do 300 st. , ci膮gnie si臋 艂ukiem wygi臋tym ku p艂n. wschod. na d艂ugo艣ci 24 wiorst od Gop艂a do Brze艣cia Kujawskiego, szeroko艣膰 jej dochodzi wiorsty. Kanal wykopany w r. 1858 d艂ugi na trzy mile osuszy艂 oko艂o 4000 mr. tej 艂膮ki. Zwa偶ywszy, 偶e poziom Wis艂y pod W艂oc艂awkiem si臋ga dzi艣 146 st. npm. , trzeba przypu艣ci膰, i偶 w epoce przedhistorycznej zar贸wno poziom tej rzeki jak i poziom w贸d w jeziorze musia艂y by膰 znacznie wy偶sze. Przy takich warunkach mo偶liw膮, by艂a komunikacya wodna mi臋dzy Gop艂em a Wis艂膮, co niew膮tpliwie wp艂yn臋艂o na tak wczesny rozw贸j kultury nad Gop艂em, znaczne zaludnienie Kujaw i wytworzenie w tych okolicach centru organizacyi pa艅stwowej pierwotnej Polski. Cz臋艣膰 Kujaw ci膮gn膮ca si臋 nad W. od W艂oc艂awka ku Aleksandrowu jest znacznie nad rzek膮 wzniesiona i spada ku niej pocz臋艣ci stromemi, pocz臋艣ci 艂agodnemi zboczami. Zbocza te od W艂oc艂awka do Nieszawy trzymaj膮 si臋 do艣膰 blisko rzeki, ale za Nieszaw膮 oddalaj膮 si臋 stopniowo od W. i dopiero, zatoczywszy 艂uk oko艂o 19 Mm. rozci膮g艂y, znowu si臋 do niej, ju偶 po za granic膮 prusk膮, przysuwaj膮. W. na tej przestrzeni nie p艂ynie po linii prostej, ale tak偶e zatacza 艂uk skierowany w odwrotnym do 艂uku zbocza wygi臋ciu; tym sposobem mi臋dzy zboczami i rzek膮 tworzy si臋 do艣膰 obszerna nizina, kt贸rej najwi臋ksza szeroko艣膰 wynosi oko艂o 5 klm. Nizin臋 te nazwiemy Ciechoci艅sk膮, gdy偶 osada Ciechocinek zajmuje jej 艣rodek. Ca艂a ta nizina ma grunt piaszczysty a pocz臋艣ci torfiasty. Spodnie warstwy tworz膮 pok艂ady trzeciorz臋dowe a jeszcze g艂臋biej jurajskie. Te ostatnie wyst臋puj膮 na r贸偶nych g艂臋boko艣ciach jak to wskazuj膮 otwory 艣widrowe, zt膮d wynika, 偶e przed osadzeniem si臋 formacyi trzeciorz臋dowej musia艂a tu istnie膰 wzg贸rkowata kraina jurajska, osady trzeciorz臋dowe pokry艂y j膮 i wyr贸wna艂y, a nareszcie i te osady zosta艂y pokryte przez warstwy piaszczyste dyluwialne i aluwialne. Z wyj膮tkiem okolicy Nieszawy, gdzie nadbrze偶e jest niezaros艂e, dalej przez ca艂膮 prawie d艂ugo艣膰 Ciechoci艅skiej niziny g臋ste zaro艣la pokrywaj膮, brzeg wi艣lany. K臋py poros艂e ci膮gn膮 si臋 przy brzegu jedna za drug膮, oddzielone od l膮du t. zw. 偶y艂ami wi艣lanemi. 艁ach i r贸偶nej wielko艣ci zag艂臋bie艅, zalewanych w czasie wezbra艅 a potem wysychaj膮cych, spotykamy bardzo wiele. Z powodu osadzania mu艂u przez coroczne wylewy, nadbrze偶e wzd艂u偶 S艂o艅ska posiada 偶yzno艣膰 prawie tak膮 jak na 呕u艂awach. Zaro艣la w znacznej cz臋艣ci s膮 pokryte starannie prowadzonemi plantacyami wierzbiny, przeznaczonej na rozmaite cele. Zaro艣la tworz膮 g膮szcze tak zwarte, 偶e w niekt贸rych miejscach nie podobna si臋 przez nie przecisn膮膰. Nie do艣膰 bowiem, 偶e wierzbowy pr臋t przy pr臋cie cisn膮 si臋 obok siebie t艂umnie niby konopie, ale s膮 jeszcze powi膮zane i pomotane przez sznury dzikiego chmielu i sznurki wielkiego powoju Convolulus sepium L. , albo wyki ptasiej Vicia Cracca L. . i W dole je偶yny broni膮 przyst臋pu. 艣rodkowy punkt niziny, Ciechocinek, s艂ynie 藕r贸d艂ami s艂onemi i warzelniami soli, przy kt贸rych urz膮dzono zak艂ad k膮pielowy bardzo ucz臋szczany. S艂one 藕r贸d艂a tutejsze znane s膮 oddawna. Nasycaj膮c solank膮 grunta, wytworzy艂y warunki sprzyjaj膮ce rozrostowi ro艣lin tak zwanych salinowych. Warunki obecne dla rozrostu tych ro艣lin coraz korzystniejszemi si臋 staj膮. W miar臋 rozwijania si臋 zak艂adu leczniczego coraz wi臋ksza masa solanki, wydobyta z g艂臋bi ziemi a nast臋pnie zu偶yta na k膮piele, rozlewa si臋 po bliskich miejscowo艣ciach. Powt贸re, po zbudowaniu w r. 1871 wa艂u ochronnego, Ciechocinek nie bywa ju偶 zalewany przez W. , wi臋c powodzie nie sp艂ukuj膮 soli z grunt贸w i nie zabieraj膮 s艂onych w贸d, nagromadzonych w licznych rowach, po艂ach i ka艂u偶ach Kazimierz 艁apczy艅ski, Kilka szczeg贸艂贸w o ro艣linno艣ci jawnokwiatowej niziny Ciechoci艅skiej, 1880. Poni偶ej Ciechocinka wpada do W. z lewej strony T臋偶yca, a nieco dalej, pod Z艂otory膮, z prawej Drw臋ca, 135 klm. d艂uga, wyp艂ywaj膮ca z jeziorka przy Drw臋cku, w pow. ostr贸dzkim; kierunek jej jest prawie r贸wnoleg艂y do kierunku W. od uj艣cia Brdy. Jestto ostatnia rzeka, kt贸r膮 w 艣rednim biegu przyjmuje W. a zarazem ostatni dop艂yw prowadz膮cy wody pojezierza Baltyckiego. Poni偶ej Drw臋cy a nieco powy偶ej fortecy Torunia, gdzie wynios艂o艣ci zbli偶aj膮 si臋 na chwil臋 do rzeki i u艂atwiaj膮 przepraw臋 most kolejowy, W. zmienia kierunek z p艂n. zach. prawie na zachodni i w tym kierunku p艂ynie przez krain臋 lekko falist膮 nizina Toru艅ska, korytem szerokim na 2 1 2 do 3 klm. , dosi臋ga najbardziej na zach贸d posuni臋tego punktu uj艣cie Brdy i zbli偶a si臋 do Noteci, od kt贸rej jest oddzielona tylko smug膮 bagien i nieznacznym dzia艂em wodnym. W og贸le dzia艂y wodne na nizinie 艣rodkowej s膮 nieznaczne, co jest w zwi膮zku z niedawn膮 geologiczn膮 przesz艂o艣ci膮 tej krainy i zmianami, jakim uleg艂y p艂yn膮ce po niej rzeki. Obecny bieg Wis艂y, podobnie jak i rzek p贸艂nocno niemieckich, zgadza si臋 tylko cz臋艣ciowo z kierunkiem pierwotnych dolin rzecznych. Pomimo, i偶 dyluwialne grzbiety, ci膮gn膮ce si臋 pomi臋dzy wielkiemi dolinami r贸wnole偶nikowemi, s膮 pokrajane przez liczne doliny poprzeczne, da si臋 jednak odnale艣膰 g艂贸wny kierunek prastarych rzek, mianowicie w szerokich nizinach, kt贸re obecnie posiadaj膮 tylko nieznaczne rzeki, albo te藕 s膮 zupe艂nie zapiaszczone. Kierunek rzek prastarych byl g艂贸wnie zachodni i zachodniop贸艂nocno zachodni; kierunku tego trzyma艂y si臋 cztery wielkie rzeki, kt贸re razem 艂膮czy艂y si臋 w obszarze dolnej Elby i jako jednolita rzeka wlewa艂y si臋 do morza P贸艂nocnego. Najdalej na p贸艂noc wysuni臋ta stara dolina W. , lub jak j膮 Berendt nazywa dolina Toru艅skoEberswaldska, bra艂a, wed艂ug Girarda, pocz膮tek w nizinie, kt贸r膮 obecnie Bug przep艂ywa, ci膮gn臋艂a si臋 od po艂膮czenia Bugu z Narwi膮 wzd艂u偶 niziny po艂膮czonej rzeki a偶 do W. , kt贸ra p艂ynie t膮 dolin膮 od Modlina do Fordonu. Pod tym miastem dzisiejsza W. skr臋ca si臋 w kierunku p艂n. pln, wschodnim i przerzyna si臋 przez wy偶yn臋 Pojezierza baltyckiego, w dolinie pocz膮tkowo w膮skiej, o stromych zboczach. W艂a艣ciwe przed艂u偶enie starej doliny W. ci膮gnie si臋 przez Bydgoszcz, Nak艂o, Kistrzyn, wzd艂u偶 Noteci i Warty a偶 do dzisiejszej Odry. Od Kistrzynia do Nieder Finow p艂yn臋艂a Stara W. dolin膮 Odry. P贸艂nocna wy偶yna wysy艂a pod AltKuestrinchen wzg贸rzysty przyl膮dek w nizin臋 Odry; przyl膮dek ten 艂膮czy艂 si臋 pierwotnie z wysp膮 Neuenhage艅sk膮, ale nast臋pnie zosta艂 od niej odci臋ty przez dzisiejsz膮 Odr臋, kt贸ra tutaj, podobnie jak W. pod Fordonem, skr臋ca nagle na p艂n. p艂n. wsch贸d. W tej dolinie wy艂omowej Odra p艂ynie ku Szczecinowi. Od Niederfinow stara W. p艂yn臋艂a wzd艂u偶 niziny kana艂u Finow przez Eberswalde w zachodnim kierunku razem ze star膮 Odr膮 do doliny Elby pod Hawelberg. Dolina starej Odry, zwana przez Berendta dolin膮 WarszawskoBerli艅sk膮, ci膮gnie si臋 wzd艂u偶 nizin Bzury i Neru, dalej wzd艂u偶 Warty do Mosiny, aby przez bagna Obrza艅skie dosi臋dn膮膰 dzisiejszej Odry, wzd艂u偶 kt贸rej ci膮gnie si臋 do kana艂u Fryderyka Wilhelma, 艂膮cz膮cego Odr臋 ze Spre膮. Nast臋pnie dolina starej Odry biegnie wzd艂u偶 doliny Sprei, aby przez Berlin, Spandau, Neuen Friesack, w p艂n. zach. kierunku dosi臋gn膮膰 do doliny Toru艅skoEberswaldskiej. Przez ten system wielkich dolin dyluwialnych nizina Polska wraz z Niemieck膮 zosta艂y podzielone na mniej wi臋cej r贸wnole偶nikowe smugi. Doliny te wed艂ug Berendta tworzy艂y podczas cofania si臋 lodowca Skandynawskiego wielkie rynny, kt贸re posuwa艂y si臋 ku p贸艂nocy razem z cofaj膮c膮 si臋 kraw臋dzi膮 lodowca. Wschodniozachodni a wzgl臋dnie p艂d. wsch. , p艂n. zach. kierunek wielkich dolin wynik艂 prawdopodobnie, wed艂ug Berendta, z utworzenia si臋 bruz Wis艂a dowatych zapadni臋膰 Grabenversenkungein, kt贸re wyznaczy艂y kierunek wodom wielkich rzek dyluwialnych. Po ust膮pieniu lod贸w, masy w贸d, zapewne wskutek zapiaszczenia koryta Elby, utworzy艂y sobie drog臋 na p贸艂noc jako Odra i Wisla, kt贸re oddzieli艂y si臋 prawie w kierunku prostopad艂ym od dawnej g艂贸wnej doliny. Te nowe 艂o偶yska przedstawiaj膮 g艂臋bokie doliny erozyjne, ze stromemi zboczami. Szczeg贸lniej uwydatnia si臋 to w dolinie W. Pytanie, jaka by艂a przyczyna odwr贸cenia rzek od pierwotnych 艂o偶ysk by艂o powielekro膰 roztrz膮sane przez geolog贸w i geograf贸w. Ju偶 Girard zajmowa艂 si臋 zboczeniem W. pod Fordonem, zwr贸ci艂 on uwag臋, 偶e dzisiejsze koryto poni偶ej Fordonu jest zbyt w膮zkie w por贸wnaniu do szerokiej doliny ci膮gn膮cej si臋 od Torunia na Bydgoszcz i Nak艂o, tak i偶 nosi charakter doliny pobocznej. Przy wysokim stanie wody W. musia艂a d膮偶y膰 do utworzenia drogi na p贸艂noc, przez co stare jej 艂o偶ysko mi臋dzy Brd膮 i Noteci膮 stawa艂o si臋 powoli martwem ramieniem i uleg艂o pocz臋艣ci zapiaszczeniu pod wp艂ywem Noteci, wreszcie W. werzn臋艂a si臋 tak g艂臋boko, 偶e porzuci艂a zupe艂nie swe dawne 艂o偶ysko. Wed艂ug Berendta potoki sp艂ywaj膮ce z kraw臋dzi cofaj膮cego si臋 lodowca wytworzy艂y w kierunku ku p艂d. lub p艂d. zach. g艂臋bokie rynny, kt贸re p贸藕niej zosta艂y zu偶ytkowane przez Odr臋 i W. Im g艂臋bszemi stawa艂y si臋 te wy偶艂obienia, tym bardziej by艂y one zu偶ytkowane przez wysoko wezbrane wody g艂贸wnych dolin, szczeg贸lniej wtedy, gdy lodowiec cofn膮艂 si臋 tak daleko, i偶 przesta艂 tamowa膰 odp艂yw w贸d ku p贸艂nocy. W ten spos贸b wielkie g艂贸wne doliny dyluwialne uleg艂y zwolna zapiaszczeniu, w miar臋 jak kraw臋d藕 lodowca posuwa艂a si臋 na p贸艂noc ob. Wahnschafte, Die Ursachen der Oberflaechengestaltung der Norddeutschen Flachlandes, 1891. W miejscu, gdzie od uj艣cia Brdy zaczyna si臋 dolny bieg W. , rzeka za艂amuje si臋 prawie pod k膮tem prostym ku p艂n. wsch. i zachowuje ju偶 ten kierunek, z lekkiemi zboczeniami 艂ukowatemi, a偶 do Piek艂a, gdzie zaczyna si臋 delta. Na tej przestrzeni W. dosi臋ga 2 1 2 do 8, a nawet 12 klm. szeroko艣ci i p艂ynie mi臋dzy stromemi, malowniczemi brzegami, tu bowiem przerzyna si臋 przez wal Pojezierza baltyckiego i tworz膮c trzeci i ostatni wy艂om, mija Fordon most kolejowy o 18 arkadach, 1325 met. d艂ugi, Che艂mno, Grudzi膮dz most kolejowy, Nowe, Gniew. Zbocza doliny przedstawiaj膮 si臋 malowniczo, jako nieprzerwany szereg uprawnych wzg贸rz, pokrajanych przez erozy膮 a niekiedy stromo spadaj膮cych. Mi臋dzy temi wynios艂o艣ciami rozpo艣ciera si臋 szeroka nizina, z niezliczonemi r贸wnoleg艂emi kana艂ami, kt贸rych brzegi obsadzono drzewami. 艢r贸d niziny tej b艂yszczy wazka wst臋ga W, z sun膮cemi si臋 po niej 偶aglami statk贸w. Po nad tem wznosi si臋 do 60 mt. stromy, miejscami niedost臋pny, brzeg. Prawie prostolinijnie biegn膮c膮 g贸rn膮 kraw臋d藕 jego przerywaj膮 niekiedy g艂臋bokie doliny rzek, ku W. sp艂ywaj膮cych. Na przestrzeni wy艂omu kraw臋dzie wynios艂o艣ci to z jednej to z drugiej strony przyst臋puj膮 do samej rzeki i w tych punktach przekraczaj膮 rzek臋 drogi i wznosz膮 si臋 wy偶ej wspomniane miasta, Kwidzyn jednak le偶y amfiteatralnie na kraw臋dzi wynios艂o艣ci, zdala od W. Wskutek tego pas nizinny nadwi艣la艅ski, zawarty mi臋dzy kraw臋dziami wy偶yny, rozpada si臋 na kilka cz臋艣ci; za wy偶ej wspomnion膮 nizin膮 Toru艅sk膮 id膮 Che艂mi艅ska i 艣wiecka, a dalej Nowska i Kwidzy艅ska. Pierwsz膮 rzek膮, jak膮 W. przyjmuje w swym dolnym biegu jest Brda, Zr贸d艂a jej wysuwaj膮 systemat W. najdalej na zach贸d bierze ona pocz膮tek z jeziora Kr臋psko w Pomeranii, p艂ynie z p贸艂nocy na p艂d. wielkiemi zakr臋tami, przep艂ywa kilka jezior, podchodzi ku Bydgoszczy, tu za艂amuje si臋 pod k膮tem prostym ku wschodowi i wpada z lewej strony do W. pod Fordonem. Brda ma d艂ugo艣膰 150 klm. , silny spadek, 艂膮czy si臋 kana艂em Bydgoskim 130 klm. d艂ugim z Noteci膮, t. j. systematem Odry, Z tej偶e samej strony, poni偶ej miasta 艢wiecie, uchodzi do W. Czarna Woda Schwarzwasser, kt贸ra powstaje z licznych strumieni sp艂ywaj膮cych z wysokiej okolicy na p艂n. zach贸d od Ko艣cierzyny, tworzy jezioro Wdzidzkie, przep艂ywa puszcz臋 Tucholsk膮 i po 120 klm. biegu, g艂贸wnie ku p艂d. wschod. , uchodzi do W. Poni偶ej Grudzi膮dza wpada do W. z prawej strony rz. Ossa, w kt贸rej, wed艂ug podania, Boles艂aw Chrobry mia艂 wbija膰 s艂upy 偶elazne. Rzeka ta 50 klm. d艂uga wyp艂ywa na zach贸d od jeziora Jerierzyckiego. Kana艂 Trynka, podobno przez Kopernika urz膮dzony, prowadzi wod臋 tej rzeki do Grudzi膮dza. Pod Nowem uchodzi z lewej strony 90 klm. d艂uga M膮tawa, wyginaj膮ca si臋 艂ukiem otwartym ku p贸艂nocy, w dolnym swym biegu p艂ynie ona r贸wnolegle do W. Najwi臋ksza odleg艂o艣膰 od W. w tej cz臋艣ci biegu nieprzenosi p贸艂 mili. W. jest w tym miejscu uj臋ta tamami, wiele poprzecznych przekop贸w, kt贸remi lewy brzeg W. osuszono, przypiera do M膮tawy. Z tej samej strony pod Gniewem Mewe, przyjmuje W. Wierzyc臋, 100 klm. d艂ug膮, wyp艂ywaj膮c膮 z okolicy Ko艣cierzyny. Rzeka ta ma silny spadek, p艂ynie w kierunku p艂d. wschodnim. Poni偶ej Gniewa, pod wsi膮 Piek艂o dawniej nieco powy偶ej W. dzieli si臋 na dwa ramiona i zaczyna si臋 delta 呕u艂awy. To co nazywamy delt膮 W. jest genetycznie dalszym ci膮giem rozpoczynaj膮cych si臋 ju偶 powy偶ej Kwidzyna osad贸w rzecznych, kt贸re wype艂ni艂y dawn膮 zatok臋 morsk膮, wkraczaj膮c膮 tu niegdy艣 ostro w l膮d; by艂a to dawna 艢wie偶a zatoka Frischhaf, daleko wi臋ksza od dzisiejszej. Pocz膮tek tworzenia si臋 tej delty pod zas艂on膮 mierzei, to jest pasa piaszczystego dziel膮cego zatok臋 od morza, si臋ga momentu, w kt贸rym wy偶ej wspomniana dylu Wis艂a wialna Prawis艂a otworzy艂a sobie drog臋 na p贸艂noc poni偶ej Fordonu. Mu艂 przynoszony przez ten nowo utworzony kana艂 wype艂ni艂 po艂udniowoza chodni膮 szersz膮, cz臋艣膰 zatoki, podczas gdy cz臋艣膰 w臋偶sza p艂n. wschodnia dot膮d jeszcze pozosta艂a pod wod膮. Na podstawie grubo艣ci osad贸w delty, spoczywaj膮cych na dyluwialnym pod艂o偶u, probowano oznaczy膰 czas, w kt贸rym W. otworzy艂a sobie drog臋 na p贸艂noc; rachunek wydal 5000 lat. By艂aby to wi臋c przesz艂o艣膰 stosunkowo niedawna ob. Lullies Landeskunde von Ostund Westpreussen, 1893. Wytworzony w ten spos贸b obszar nap艂ywowy ma kszta艂t tr贸jk膮ta z wierzcho艂kiem pod wsi膮 Piek艂o i podstaw膮 艂ukowat膮 na wybrze偶u Morskiem zatoka Gda艅ska. Obszar ten jest poprzerzynany przez liczne odnogi W. i inne ma艂e rzeczki, kt贸re przynios艂y tu swe osady. W. dzieli si臋, jak wy偶ej wspomniano, na dwa ramiona, z kt贸rych prawe, Nogat, p艂ynie na p艂n. wsch贸d przez Malborg most kolejowy i wpada licznemi odnogami do zatoki 艢wie偶ej, lewe za艣 rami臋, pod nazw膮 Leniwki al. Wis艂y, p艂ynie prawie w kierunku p贸艂nocnym przez Tczew most kolejowy i o trzy mile na p艂d. wsch贸d od Gda艅ska dzieli si臋 zn贸w na dwie odnogi. Na prawo ku wschodowi p艂ynie obecnie bardzo zapiaszczona Szkarpowa Elbinger Weichsel, wpadaj膮c podobnie jak Nogat licznemi uj艣ciami do zatoki 艢wie偶ej; na lewo za艣 na zachodnio p贸艂noczach贸d p艂ynie Wis艂a Gda艅ska Danziger Weichsel, kt贸ra wskutek zatoru lodowego r. 1840 utworzy艂a sobie now膮 przerw臋 pod wsi膮 G贸rki Neufaehr; Gda艅ska za艣 W. mi臋dzy Wis艂ouj艣ciem i Nowym Portem Neufahrwasser, r贸wnie偶 dosi臋ga艂a morza. Wskutek utworzenia si臋 nowego uj艣cia dolna cz臋艣膰 W. Gda艅skiej sta艂膮 si臋 ramieniem martwem, oddzielono je za pomoc膮 tamy pod G贸rkami Neufaehr od w艂a艣ciwej W. , a za pomoc膮 szluzowego kana艂u pod Plehnendorf na nowo po艂膮czono i przez to utworzono dla Gda艅ska wyborny port rzeczny, zabezpieczony od kry i wylew贸w. Uj艣cie pod Neufaehr staje si臋 coraz p艂ytsze, wi臋c W. ma otrzyma膰 nowe uj艣cie sztuczne, o 10 klm. na wsch贸d, pod wsi膮 Einlage. Poniewa偶 wskutek utworzenia si臋 nowego uj艣cia pod wsi膮 G贸rki i silniejszego zt膮d spadku Skarpawa sta艂a si臋 dla 偶eglugi za p艂ytk膮, wi臋c dla utrzymania komunikacyi wodnej mi臋dzy Gda艅skiem a Elbl膮giem i Kr贸lewcem zbudowano 1845 1850 kana艂 Weichselhaffkanal. Kana艂 ten wychodzi z W. pod Czerwon膮 Bud膮, przechodzi w pobli偶u Nowego Dworu Tiegenhof, u偶ytkowuje z rzeki Tugi i innych rzeczek, uchodzi pod Stobbendorf do zatoki 艢wie偶ej. Nogat maj膮c bieg kr贸tszy od Leniwki ma przeto wi臋kszy spadek od tej ostatniej; wi臋ksza masa w贸d sp艂ywaj膮ca Nogatem sprowadza艂a zalew jego brzeg贸w. Dla odwr贸cenia niebezpiecze艅stwa powodzi od nizin nad Nogatem postanowiono skierowa膰 wi臋cej wody na Leniwk臋; dla tego w 1847 1853 r. Nogat zosta艂 zatamowany pod Montauerspitze a o 4 mile poni偶ej, pod wsi膮 Piek艂o, zosta艂 zbudowany kana艂 od Leniwki do Nogatu. Zamierzony skutek pocz臋艣ci otrzymano przy 艣rednim stanie wody idzie przez Nogat tylko 1 3 a przy niskim tylko 1 15 ca艂ej masy w贸d wi艣lanych. Przy wysokim stanie jednak trudno przewidzie膰 jak si臋 wody rozdziel膮. Dyluwialne wysoko艣ci, ograniczaj膮ce aluwialny obszar delty, spadaj膮 ku niej stromo od zachodu i wschodu, na p贸艂nocy za艣 rozci膮ga si臋 morze Ba艂tyckie, obwa艂owane 艂a艅cuchem odsypisk, kt贸ry na p艂n. wsch贸d wkracza na mierzej臋 Fryzk膮, oddzielaj膮c zatok膮 艢wie偶膮 od morza. Te dyluwialne wynios艂o艣ci po lewej stronie W. tworz膮 jej strome wybrze偶a, mianowicie od S艂o艅cy Malej do Tczewa na linii maj膮cej oko艂o 11 1 2 klm. d艂ugo艣ci a 30 mt. wysoko艣ci. Na prawym brzegu Nogatu wynios艂o艣ci te tworz膮 stromo podmyt膮 g贸r臋 Judenberg na p艂n. od wsi Bia艂ej G贸ry i wysokie wybrze偶a Nogatu od Sadlna do Galgenberg na wsch贸d od Malborga, na linii 16 klm. d艂ugiej i w po艂udniowej cz臋艣ci na 51 mt. wysokiej. Tak ograniczony obszar aluwialny delty dzieli si臋 na nast臋puj膮ce cz臋艣ci a na lewo od Leniwki, mi臋dzy Tczewem i Gda艅skiem 呕u艂awy Gda艅skie Danziger Werder, maj膮ce 321 klm. kw. ; b mi臋dzy Leniwk膮 i Wis艂膮 gda艅sk膮, zatok膮 艢wie偶膮 i Nogatem Wielkie 呕u艂awy Malborskiej maj膮c 580 klm. kw. ; c mi臋dzy W. gda艅sk膮 i Skarpaw膮 oraz odsypiskami nadbaltyckiemi Mierzeja Gda艅ska die Danziger Binennehrung, 41 klm. kw. Wschodnia jej cz臋艣膰 nazywa si臋 Star膮 zachodnia za艣, dopiero w ostatniem stuleciu otamowana, Now膮; d na prawo od Nogatu mi臋dzy Bia艂膮 g贸r膮 i Judenbergiem nizina wsi Rosenkranz Rosenkranzerniederung 2, 3 klm. kw. ; e na prawo od Nogatu poni偶ej Malborga Ma艂e 呕u艂awy Kleine Werder. Cz臋艣膰 ta ci膮gnie si臋 daleko na wsch贸d w g艂膮b kraju jako zatoka nizinowa, obejmuj膮ca p艂ytkie jezioro Dru偶no i razem z t膮 zatok膮 ma obszaru 417 Mm. kw. Opr贸cz powy偶szych otamowanych obszar贸w nale偶膮 jeszcze do delty W. niziny prawej strony Nogatu U艣nicka nizina przy wsi U艣nice, wyspy le偶膮ce u uj艣膰 K臋py, a nakoniec po lewej stronie Nogatu tak zwane Einlage, kt贸re od wezbra艅 letnich s膮 ochronione tylko niskiemi tamami, podczas gdy w艂a艣ciwa tama zimowa ci膮gnie si臋 dalej na zach贸d. Grunt wszystkich tych obszar贸w sk艂ada si臋 z mu艂u wi艣lanego i przedstawia r贸wnin臋 prawie poziom膮, w艣r贸d kt贸rej wznosz膮 si臋 gdzieniegdzie nieznaczne kopu艂owate lub grzbietowe wynios艂o艣ci dyluwialne i staroaluwialne; i tak na 呕u艂awach Gda艅skich pod wsi膮 GrabinyZameczek Herrengrebin, na prawym brzegu Mot艂awy, wznosi si臋 1500 mt. d艂ugi 500 mt. szeroki i do 10 mt. wysoki grzbiet, w cz臋艣ci lesisty. Na Wis艂a Wis艂a Wielkich 呕u艂awach Malborskich wznosi si臋 mniej obszerne ale do艣膰 strome, do 12 1 2 mt wysokie, wzg贸rze pod Tragheim. Najwi臋ksza wyspa dyluwialna wznosi si臋 na Ma艂ych 呕u艂awach, ma 3 klm. d艂ugo艣ci i do 1 szeroko艣ci, na niej le偶膮. liczne wsi. Z wynios艂o艣ci staroaluwialnych wznosz膮 si臋 liczne na Wielkich 呕u艂awach i mieszcz膮, na sobie wsi. Naj stromi ej i najwy偶ej wznosi si臋 Galgenberg pod Schoenenberg. Te wszystkie piaszczyste wynios艂o艣ci, wa偶ne jako nadaj膮ce si臋 do zak艂adania osad, znane s膮 u rolnik贸w pod nazw膮 Brenner, gdy偶 w czasie lata ro艣liny wysychaj膮, tu od s艂o艅ca. Pr贸cz powy偶szych wynios艂o艣ci napotykaj膮; si臋 tu inne, innego pochodzenia dop贸ki w krainie tej nie by艂o 偶adnych grobli i W. zalewa艂a j膮, bez przeszkody, grubsze materya艂y osadza艂y si臋 obficiej w pobli偶u rzek, ni偶 dalej; wskutek tego powsta艂y wynios艂o艣ci, ci膮gn膮ce si臋 wzd艂u偶 brzeg贸w, a 艣rodek kraju le偶y ni偶ej; to nam wyja艣nia dlaczego w 艣rodku Wielkich 呕u艂aw, mi臋dzy Leniwk膮, i Nogatem, rzeczki Tuga, Panie艅ska 艂acha i Stubna 艂acha Jungfersche Lache i Stubasche Lache oraz Linau p艂yn膮 samodzielnie do zatoki. W 呕u艂awach Gda艅skich wody te zbiera Mot艂awa, a w Ma艂ych 呕u艂awach Tuja Thiene i Elbing, Pr贸cz tego 呕u艂awy Wielkie maj膮 pochylenie ku p贸艂nocy, Ma艂e 呕u艂awy na p艂n. wsch贸d, a 呕u艂awy Gda艅skie na p贸艂noc, widocznie z tych samych przyczyn, dla kt贸rych nast膮pi艂o wzniesienie si臋 wybrze偶y rzecznych, podczas gdy cz臋艣ci od rzeki oddalone zosta艂y powstrzymane w rozwoju. Wskutek tego na obszarze aluwialnym mieszka艅cy rozr贸偶niaj膮 呕u艂awy od Nizin pierwsze le偶膮 wy偶ej, drugie ni偶ej od powierzchni morza; pierwsze maj膮 naturalny spadek ku morzu, drugie potrzebuj膮 sztucznego odwadniania za pomoc膮 pomp i machin. Taki obraz przedstawia dzi艣 delta Wis艂y. Jestto kraina 偶yzna, pocz臋艣ci uprawna, pocz臋艣ci pokryta 艂膮kami, przeci臋ta rzeczkami o brzegach obwa艂owanych, usiana licznemi wioskami. Inn膮 jednak zupe艂nie by艂a w pocz膮tkach osadnictwa. Pokrywa艂y ten obszar bowiem bagna i jeziora pozosta艂e po niezupe艂nym wype艂nieniu zatoki. Do ostatnich czas贸w s膮dzono, 偶e kraina ta wtedy dopiero zosta艂a zaludniona, gdy zakon krzy偶acki przedsi臋wzi膮艂 regulacy膮 rzek, ale przecz膮 temu znalezione tu 艣lady osad z epoki neolitycznej ob. Die Ansiedlungen im WeichselNogat Delta Ton dr. Paul Thomaschky. W obszarze delty W. otrzymuje jeszcze do艣膰 znaczne dop艂ywy. Przy samym oddzieleniu si臋 Nogatu wpada do艅 z prawej rz. Liwna Liebe 85 klm. d艂uga. Powstaje ona z kilku strug jeziornych, p艂ynie podobnym analogicznie do M膮tawy biegiem, t. j. wygina si臋 艂ukiem otwartym ku p贸艂nocy, od Kwidzyna d膮偶y na p贸艂noc r贸wnolegle do W. i uchodzi do martwej odnogi Nogatu, s艂u偶膮cej za przysta艅. Na przestrzeni gdzie Liwna i p艂ynie r贸wnolegle do W. przypieraj膮 do niej poprzeczne przekopy, osuszaj膮ce prawy brzeg W. , kt贸ra jest tu uj臋ta tamami. Z lewej strony wpada do W. rz. Mot艂awa, 45 klm. d艂uga, wyp艂ywaj膮ca na zach贸d Tczewa i p艂yn膮ca do Gda艅ska, gdzie tworzy cz臋艣贸 portu. Mot艂awa p艂ynie z po艂udnia na p贸艂noc wzd艂u偶 ci臋ciwy 艂uku Leniwki i dlatego statki chodz膮 po niej do Gda艅ska, prostuj膮c drog臋, a dostaj膮c si臋 na ni膮 przekopem, 艂膮cz膮cym Leniwk臋 z Mot艂aw膮 W. Pol, P贸艂nocny wsch贸d Europy. Z Mot艂aw膮 od lewej strony 艂膮czy si臋 Radunia, d艂uga 80 klm. , wyp艂ywaj膮ca z grupy jezior na zach贸d od Kartuz贸w; nosi ona charakter rzeki g贸rskiej. Radunia uchodzi艂a dawniej powy偶ej Gda艅ska pod Pruszczem, ale w r. 1455 zosta艂a przeprowadzon膮 wprost do Gda艅ska. Powstanie Gda艅ska by艂o uwarunkowane podsuni臋ciem si臋 dyluwialnych wynios艂o艣ci Pomorza ku W. Pr贸cztego korzystnym dla osady by艂 zbieg Mot艂awy z Raduni膮. Obie te rzeki, r贸偶ni膮ce si臋 mi臋dzy sob膮, s膮 jakby przedstawicielkami dwu r贸偶nych obszar贸w, schodz膮cych si臋 w艂asnie w punkcie zaj臋tym przez Gda艅sk. Z niziny przychodzi powolna Mot艂awa, przynosi wody leniwe, ale g艂臋bokie, p艂yn膮ce w brzegach niepewnych, przyczynia si臋 wi臋c do obwarowania miasta; z wynios艂o艣ci pojezierza p艂ynie czysta, g贸rska Radunia, kt贸ra bystrym swoim biegiem porusza m艂yny, a przedewszystkiem daje miastu dobr膮 wod臋 do picia, czego nie mo偶na powiedzie膰 o m臋tnej Mot艂awie. Te okoliczno艣ci uwarunkowa艂y powstanie Gda艅ska, na dalszy za艣 jego rozkwit wp艂yn膮艂 zbieg dr贸g, prowadz膮cych z zachodu na wsch贸d, z p艂d. na p贸艂noc oraz zetkni臋cie si臋 偶eglugi rzecznej z morsk膮. Nie korzystnem dla Gda艅ska by艂o, 偶e Nogatem niegdy艣 zbyt wiele wody sp艂ywa艂o a przez to Leniwka stawa艂a si臋 ma艂o sp艂awn膮; Gda艅szczanie uskar偶ali si臋 na to ju偶 za czas贸w krzy偶ackich. Kiedy W艂adys艂aw IV zamierza艂 w r. 1637 zaprowadzi膰 c艂a morskie, Jerzy Ossoli艅ski zagrozi艂 Gda艅szczanom, 偶e je偶eli si臋 na c艂a nie zgodz膮, to rz膮d skieruje g艂贸wny bieg W. do Elbl膮ga i tam przeniesie rynek i port handlowy. Do tego jednak nie przysz艂o, przeciwnie upust pod Bia艂膮g贸r膮 reguluje jak wiadomo odp艂yw Nogatu w ten sam spos贸b, jak go urz膮dzi艂a komisya z ramienia Rzeczypospolitej wyznaczona. Do systematu W. nale偶y w艂a艣ciwie tak偶e i rz. Elbl膮g Elbing; jest to 10 klm. d艂ugi odp艂yw jez. Dru偶no Drausen do zatoki 艢wie偶ej. Rzeka Elbl膮g jest pocz臋艣ci ostatnim ogniwem kana艂u Elbl膮gskoOberlandskiego. Kana艂 ten zu偶ytkowuj膮cy wielejezior, stanowi lini臋 偶eglown膮, 190 klm. d艂ug膮, mi臋dzy kt贸remi 40 klm. przypada na same kana艂y. Dla wyr贸wnania r贸偶nic poziomu, obni偶ono poziom niekt贸rych jezior, za艣 przez ni偶ej le偶膮ce jezioro Abizgar zosta艂a usypana szeroka grobla i w niej dopiero wykopany kana艂, o dwa metry Wis艂a wy偶szy od poziomu jeziora i wreszcie z powodu znacznej r贸偶nicy poziomu 106 mt. miedzy jeziorami Pinnau i Dru偶no za艂o偶ono 5 r贸wni pochy艂ych, od 14 do 25 mt. wysoko艣ci. Z pomoc膮 si艂y wody, wozy, statki i tratwy przewo偶膮 si臋 po l膮dzie pod g贸r臋 i na d贸艂. Tylko kana艂 Moryssa w Pensylwanii ma podobne urz膮dzenie Tomaschky i Lullies, 1. c. W. uchodz膮c do morza przynosi mn贸stwo materya艂u l膮dowego, a natrafiwszy na wiatr p艂n. , kt贸ry tu przewa偶nie panuje na wiosn臋 i w lecie t. j. w czasie gdy rzeka unosi najwi臋cej materya艂贸w ziemnych, s艂abnie i osadza materya艂 zabrany z l膮du na dnie morskim; tym sposobem tworz膮 si臋 mierzeje czyli nasypy, kt贸re z czasem wynurzaj膮 si臋 z pod wody i pi臋trz膮 pod dzia艂aniem wiatru, tworz膮cego z nich odsypiska. Tak powsta艂a mierzeja Fryska pocz臋艣ci przy pomocy Prego艂y, oddzielaj膮ca zatok臋 艢wie偶膮 od morza oraz mierzeja Helu, otaczaj膮ca zatok臋 Gda艅sk膮 Puck膮 od p贸艂nocy. T臋 ostatni膮 mierzej臋 W. rozpocz臋艂a usypywa膰 jeszcze w czasie, gdy prawie wszystka jej woda uchodzi艂a do zatoki Gda艅skiej; mierzeja ta by艂aby z czasem zamkn臋艂a ca艂kiem zatok臋, pozostawiaj膮c tylko ma艂y przejazd jak w mierzei 艢wie偶ej pod Pi艂aw膮, ale gdy coraz wi臋cej wody zacz臋艂o uchodzi膰 Nogatem do zatoki 艢wie偶ej, brak艂o nurtowi W. si艂y i materya艂u dla doko艅czenia pocz臋tego dzie艂a a odsyp Helu niema dzi艣 charakterystycznej cechy mierzei, bo nieodgradza zatoki morskiej, lecz pozosta艂 w膮skim p贸艂wyspom. W. niedoko艅czywszy budowy Helu, wr贸ci艂a si臋 g艂贸wn膮 mas膮 w贸d do zatoki 艢wie偶ej i pomog艂a Pregole utworzy膰 mierzej臋 tej zatoki. Si艂y, kt贸re nada艂y zatoce Gda艅skiej i 艢wie偶ej ich formy obecne, s膮 bez przerwy czynne i za dni naszych, a rezultatem ich dzia艂ania b臋dzie ci膮g艂a przemiana tych zatok. Tymczasem si艂y te pracuj膮 nad zamuleniem i zasypaniem zatoki Puckiej i 艣wie偶ej, zatoki te stan膮 si臋 zapewne kiedy艣 l膮dem bagnistym, kt贸ry r臋ka ludzka zamieni na urodzajne 艂膮ki. Gdy to nast膮pi, wtedy W. i Prego艂a skieruj膮 ca艂y materya艂 ziemny do w艂a艣ciwej zatoki Gda艅skiej i zaczn膮 tu tworzy膰 nowe mierzeje Koz艂owski, Pami臋tnik Fizyograficzny, t. IV. W. jest najwi臋ksz膮 z rzek wpadaj膮cych do Ba艂tyku. D艂ugo艣膰 W. rzeczywista od 藕r贸de艂 do uj艣cia wynosi wed艂ug Szystowskiego Pami臋t. Fizyogr. , t. VII 999 w. a w szczeg贸lno艣ci cz臋艣贸 od 藕r贸de艂 do wsi Morgi 201, 87 w. , cz臋艣膰 pograniczna mi臋dzy Galicy膮 a kr贸lestwem polskim od wsi Morgi do Zawichosta 175 w. , cz臋艣膰 od Zawichosta do granicy pruskiej 390, 96 w. Cz臋艣膰 ostatnia od granicy do uj艣cia 231, 42 w. Wed艂ug in偶yniera Kro艣ci艅skiego Przegl膮d Techniczny, 1893 r. d艂ugo艣膰 W. wynosi 1060 w. 1127 klm. . Powy偶ej wymienione cz臋艣ci wynosz膮 279 w. 297 klm. , 175 w. 186 klm. , 388 w. 412 klm. , 218 w. 232 klm. . Spadek rzeki Nazwisko miejscowo艣ci Og贸lny Na wiorst臋 艣redni spadek rzeki wynosi na wiorst臋 przesz艂o 1 mt. 1195 999 al. 1125 1060 Spadek rzeki jest najwi臋kszy w g贸rnej jej cz臋艣ci, nast臋pnie ci膮gle si臋 zmniejsza i dochodzi do swego minimum przy uj艣ciu, jak to przekonywa poni偶sza tablica, u艂o偶ona na zasadzie niwelacyi dokonanej przez in偶yniera Keppena w r. 1826 mt. 1125, 00 233, 67 198, 20 136, 20 114, 05 76, 99 51, 84 34, 42 0, 00 w. 0, 001 94, 45 84, 87 203, 68 77, 00 132, 50 105, 50 92, 00 209, 29 w. 0, 001 94, 45 179, 32 383, 00 460, 00 592, 60 698, 00 790, 00 999, 25 mt, 0, 001 891, 331 35, 47 62, 001 22, 15 37, 06 25, 15 17, 42 34, 42 mt. 0, 000 9, 437 0, 418 0, 304 0, 288 0, 280 0, 238 0, 189 0, 164 殴r贸d艂a Wis艂y. Uj艣cie Przemszy Krak贸w. .. Zawichost. . Nowoaleksandrya. .. Warszawa. . P艂ock. .. . Toru艅. ., . Gda艅sk. .. Pr臋dko艣膰 wody w rzece zmienia si臋 odpowiednio do stanu poziomu wody w 艣rednim stanie wynosi w najbystrzejszej 偶yle, pr膮dzie albo warcie fahrwatter oko艂o 2 st贸p na sekund臋, podczas za艣 silnych powodzi ma dochodzi膰 8 st贸p. B艂ugo艣膰 W. w linii powietrznej, 艂膮cz膮cej 藕r贸d艂a z uj艣ciem, wynosi 500 w. , tak i偶 rozwini臋cie rzeki, t. j. d艂ugo艣膰 rzeczywista, jest dwa razy wi臋ksz膮 od powy偶szej odleg艂o艣ci. Obszar dorzecza wynosi 198, 285 klm. kw. , a mianowicie w Szl膮sku i Galicyi 43, 776 klm. kw. , w granicach kr贸lestwa polskiego 121, 183 klm. kw. , w granicach Prus 33, 326 klm. kw. Wis艂a wi臋c po Renie 225, 000 klm. kw. posiada najwi臋ksze dorzecze ze wszystkich rzek niziny niemieckopolskiej. Ca艂e dorzecze W. jest ku wschodowi wydane tak, 偶e je偶eli poci膮gniemy lini臋 z po艂udnia ku p艂n. , od 藕r贸de艂 do uj艣cia, to ca艂y obszar rzeki przypadnie na wschodzie a w zagi臋ciu tego kolana, kt贸re W. robi ku wschodowi, leg艂a Note膰 i Warta ga艂臋ziami swemi. Zwykle oznaczaj膮, m贸wi Pol, koniec g贸rnej W. o 5 do 6 milowym biegu na Szl膮sku a to dlatego, 偶e tutaj zbieg艂a w krain臋 zapad艂膮 i zwolnia艂a w spadku. Pow贸d ten nie jest wszak偶e, jak s膮dzi Pol, dostatecznym trzeba tu bowiem zwr贸ci膰 uwag臋 na jako艣膰 w贸d, na rodzaj onych. Cz臋sto zdarza si臋, 偶e znamiona, cechuj膮ce g贸rny bieg, daj膮 si臋 spostrzega膰 na dolnym lub odwrotnie. To samo da si臋 i tutaj powiedzie膰. Przestrze艅 ta, kt贸r膮 W. przechodzi podmok艂em zapadliskiem na Szl膮sku jest ma艂a i niknie w por贸wnaniu z dalszym biegiem. Wybrze偶a osuszaj膮 si臋 znowu w Krakowskiem, 艂o偶e jej jest znowu kamieniste, woda nabiera wi臋cej spadku a obustronne jej dop艂ywy s膮 wodami g贸rskiemi. Tym sposobem g贸rny bieg W. a偶 do Sanu rozci膮gn膮膰 nale偶y. Wis艂a Na g贸rnym swoim biegu W. otrzymuje z prawej strony rzeki i potoki, kt贸rych 藕r贸d艂a bij膮 z pod turni tatrza艅skich i Beskidu. Charakterystyczn膮; jest rzecz膮, i偶 rzeki bior膮ce pocz膮tek w wewn臋trznych, starszych, krystalicznych g贸rach, tworz膮 sobie ku W. wy艂omy w m艂odszych, zewn臋trznych, g艂贸wnie piaskowcowych fa艂dach karpackich. Prawdopodobnie rzeki te dzia艂a艂y jak pi艂y w tartaku na kloc, wrzynaj膮c si臋 coraz g艂臋biej w stopniowo wznosz膮c膮 si臋 przed niemi przegrod臋 w postaci wa艂u g贸rskiego teorya wy艂om贸w Tietzego. Do takich rzek nale偶y Dunajec oraz Poprad. Wody karpackie odpieraj膮 koryto W. ku lewemu brzegowi, t. j. ku wy偶ynie Ma艂opolskiej. Lewe dop艂ywy g贸rnej W. wyp艂ywaj膮 z wy偶yny Ma艂opolskiej; wierzcho艂ki Przemszy stykaj膮 si臋 prawie z wierzcho艂kami Pilicy i tym sposobem rzeki te wraz z W. zamykaj膮 ten obszar wy偶yn, kt贸rych najwy偶szemi cz臋艣ciami s膮 pasma KrakowskoWielu艅skie i 艁ysog贸rskie i z kt贸rych bior膮 pocz膮tek lewe dop艂ywy g贸rnej W. a pocz臋艣ci i 艣redniej. Kierunek tych dop艂yw贸w jest g艂贸wnie po艂udniowy, a poni偶ej Nidy wschodni. Kierunek ten utrzymuje si臋 a偶 do Pilicy, kt贸ra ma kierunek podw贸jny w dolnym biegu wschodni a w g贸rnym p贸艂nocny. Poni偶ej Pilicy a g艂贸wnie poni偶ej Warszawy, dop艂ywy lewe maj膮 kierunek p艂nocny do Brdy. W dolnym za艣 biegu kierunek lewych dop艂yw贸w jest zn贸w wsch. a pocz臋艣ci p艂d. wsch. Kierunek dop艂yw贸w prawych a偶 do Sanu jest p贸艂nocny, nast臋pnie podw贸jny p贸艂nocny i zachodni a偶 do uj艣cia Bugu; potem po艂udniowy, po艂udniowoza chodni i zachodni. Na 艣rednim biegu W. otrzymuje dop艂ywy najwi臋ksze, mianowicie z prawego brzegu. S膮 to wody le艣ne, rude, kawowe lub czarne. Ju偶 Krak贸wka, Tanew, Bukowa, ostatnie rzeki, kt贸re od prawego brzegu wpadaj膮 do Sanu, s膮 pocz膮tkiem tych w贸d le艣nych; szczeg贸lniej typow膮 pod tym wzgl臋dem jest Narew, p艂yn膮ca z g艂臋bin puszczy Bia艂owieskiej. Na dolnym biegu nakoniec otrzymuje W. stateczne dop艂ywy jeziorne, kt贸re poziom jej w贸d utrzymuj膮 nawet w czasie posuchy na jednostajnej wysoko艣ci. Koryto W. kamieniste, jak wspomnieli艣my, w g贸rnym biegu, jest zreszt膮 przewa偶nie piaszczyste, brzegi najcz臋艣ciej p艂askie i 艂atwo ulegaj膮ce podmyciu; wskutek tego napotykamy w jej 艂o偶ysku mn贸stwo 艂awic piaszczystych, bardzo ruchomych wobec bystrego biegu rzeki i 艂atwo przeno艣nych. Ulegaj膮c zmiennym pr膮dom wody uk艂adaj膮 si臋 one w korycie nieprawid艂owo i czyni膮 g艂贸wny nurt nadzwyczaj kr臋tym i niesta艂ym. Nieraz ma艂a na poz贸r przyczyna, np. ga艂臋藕 tkwi膮ca we dnie, sprowadza zmiany w korycie rzecznym, tworzy z biegiem czasu 艂aw臋. Dno jest tak zmienne, 偶e cz臋sto tam gdzie w jednym roku 艂awa piaszczysta sterczy 8 st贸p nad O, w nast臋pnym roku powstaje jama na 20 st贸p g艂臋boka. Jamy takie s膮 wynikiem dzia艂ania wir贸w tworz膮cych si臋 podczas wezbra艅. Powodzie wywo艂uj膮 te藕 przerzucanie si臋 pr膮d贸w z jednego brzegu na drugi, nawet zmiany 艂o偶yska Wis艂a jak B贸g, jednemu bierze drugiemu daje. Przy pracach nurkowych w r. 1889 przy uj艣ciu Narwi in偶ynier S艂owikowski napotka艂 na dnie znaczne nier贸wno艣ci br贸zdy, jamy, g贸ry, ze stromemi 艣cianami; jestto skutek wir贸w, dzia艂aj膮cych na materya艂 r贸偶nej sp贸jno艣ci. Osobliwo艣ci膮 dna s膮 te藕 napotykane 艣r贸d piasku gniazda b艂ota, zwane 偶ygawk膮 albo 偶ygawic膮, rodzaj ma艂ych wulkan贸w b艂otnych. In偶ynier S艂owikowski przypuszcza, 偶e w takich miejscach musia艂 by膰 zgromadzony materya艂 drzewny, kt贸ry z czasem zmursza艂. W 艂o偶ysku W. napotykaj膮 si臋 cz臋sto wyspy, kt贸re le偶膮 najcz臋艣ciej mi臋dzy bocznem korytem W. i g艂贸wnem czyli mi臋dzy tak zwan膮 艁ach膮 i Samic膮, albo te藕 na uj艣ciach dop艂yw贸w W. Wyspy te s膮 dwojakie jedne pokryte oddawna d臋bin膮 i topolami nadwi艣la艅skiemi, z gruntem r臋dzinnym nazywaj膮 si臋, ostrowami drugie, sk艂adaj膮ce si臋 z piasku i 偶wiru lub rumowiska, porastaj膮ce z czasem wiklin膮 i wierzbin膮, nazywaj膮 si臋 k臋pami. Im bli偶ej uj艣cia tym. cz臋tsze i wi臋ksze s膮 wyspy. II. Stosunki hidrologiczne i komunikacyjne. Zamarzanie W. przedstawia wiele ciekawych zjawisk. Czasami rzeka wcale nie zamarza, jakto si臋 trafia艂o latach 1791, 1796, 1843, 1852, 1881, 1884, 1885; 艣rednio jednak pokrywa si臋 lodem w drugiej po艂owie grudnia a zwalnia od lod贸w w pocz膮tku marca. Zamarzanie zaczyna si臋 w ten spos贸b, i偶 w miejscach zacisznych gromadzi si臋 du偶o igie艂ek lodowych tak, i偶 wreszcie wydaje si臋, i偶 W. toczy nie wod臋 lecz jak膮艣 mas臋 ciastowat膮; m贸wi si臋 wtedy, i偶 p艂ynie 艣nie偶yca, t艂oka, lepa lub 艣ri偶, szry偶, Pr贸cz tego tworzy si臋 r贸wnie偶 l贸d na dnie rzeki l贸d denny, Grundeis. Tworzenie si臋 igie艂 lodowych, kt贸re stanowi膮 osnow臋 艣nie偶ycy, wyst臋puje energicznie po zachodzie s艂o艅ca. Na dnie rzeki tworzy si臋 warstwa mi臋kkiej, g膮bczastej, nakszta艂t mchu masy lodowej, kt贸rej grubo艣膰 dochodzi dw贸ch i wi臋cej st贸p. Taki ko偶uch lodowy daje si臋 z 艂atwo艣ci膮 kraja膰 zapuszczonym wios艂em a nawet sam si臋 od dna odrywa i wyp艂ywa na powierzchni臋 kawa艂ami, kt贸re lud miejscami nazywa Sowami. Gdy zwierciad艂o rzeki pokryje si臋 skorup膮 lodow膮, l贸d z dna wraz ze 艣nie偶yc膮 wstaje, t. j. lody podnosz膮 si臋 ku zwierciad艂u i gromadz膮 si臋 pod 艣wie偶o utworzon膮 warstw膮 lodow膮, a dalszy proces zamarzania odbywa si臋 prawid艂owo, t. j. warstwa lodu pod dzia艂aniem mrozu grubieje. 艢nie偶yca rozpostarta pocz膮tkowo nieprawid艂owo pod tafl膮 lodu z czasem staje si臋 jak lud m贸wi wylizan膮, t. j. pod dzia艂aniem wi臋kszej ni偶 na dnie pr臋dko艣ci jest ona rozwleczona i w niekt贸rych tylko miejscach do lodu przywrze i przymarznie. Przy wydobywaniu tafli lodowych z W. mo偶na zauwa偶y膰, 藕e w wielu z nich g贸rna warstwa jest czysta i przezroczysta, dolna za艣 jest bia艂a, porowata, zabrudzona i sk艂ada si臋 z kryszta艂贸w, kt贸re z czasem wstaj膮 z dna rzeki. Je偶eli 艣nie偶yca nagromadzi si臋 w znacznej ilo艣ci na powierzchni wody, to przy silnych mrozach; mo偶e si臋 poskupia膰 i przymarzn膮膰. Tafla lodowa jest wtedy u g贸ry nier贸wna i chropowata, bia艂awa, a sp贸d przezroczysty i zbity. Przy 偶egludze, gdy wczesna zima zaskoczy statki na rzece, wtedy zdarza si臋, 藕e t艂oka tak podbije z pod spodu ca艂y statek, 藕e ten nie p艂ywa, ale spoczywa na warstwie zbitej masy 艣nie偶ystej, do samego dna rzeki si臋gaj膮cej. Na kilka dni przed puszczaniem lod贸w woda stopniowo 艂agodnie si臋 wznosi, l贸d pod wp艂ywem promieni s艂onecznych i deszcz贸w kruszeje, p臋ka, lamie si臋; W. zrywa okowy lodowe. Przy ruszaniu lod贸w powstaje trzask i 艂omot, tafle lodowe ocieraj膮, si臋 o siebie, staj膮, na sztorc i t. d. Nieraz natrafiwszy na p艂ytsze miejsce, zatrzymuj膮, si臋 i pi臋trz膮, w jedn膮, wielk膮, mas臋 lodow膮. , kt贸ra wrazie w膮sko艣ci koryta mo偶e utworzy膰 zator, t. j. tam臋 lodow膮. . Gdy koryto jest szerokie i g艂臋bokie w贸wczas nie tworzy si臋 zator, lecz na brzegach rzeki powstaje wa艂 lodowy, si臋gaj膮jcy dna i stercz膮, cy ponad rzek膮, na kilka st贸p. Takie samorodne morza lodowe mo偶na obserwowa膰 corocznie w okolicach Siekierek a tak偶e powy偶ej i poni偶ej warszawskiego smoka wodoci膮gowego. Na mieliznach powstaj膮, cz臋sto odosobnione g贸ry lodowe i poziom rzeki musi si臋 znacznie podnie艣膰 a s艂o艅ce dobrze przygrza膰, zanim si臋 te masy lodowe rusz膮. . Tworzenie si臋 wy偶ej wspomnianych zator贸w, sprowadzaj膮jcych straszne kl臋ski, wynika z kilku przyczyn najprz贸d zt膮d, 藕e uj艣cie W. le偶y o 5 stopni dalej na p贸艂noc ni偶 藕r贸d艂o, oraz, 藕e w g贸rnym biegu rzeka i jej dop艂ywy p艂yn膮, bystrzej; z tych dw贸ch przyczyn, klimatycznej i mechanicznej, lody w g贸rnym biegu puszczaj膮, pr臋dzej ni偶 w dolnym, gdzie przytem W. wcze艣niej zamarza i pokrywa lodowa pot臋guje si臋 od kry jesiennej, nap艂ywaj膮. cej z g贸rnego biegu. Na tym ostatnim trzeba 8 do 10 dni mrozu, a nadto jeszcze panuj膮jcego wschodniego wiatru pod wod臋, aby si臋 W. lodem pokry艂a. Inne przyczyny tworzenia si臋 zator贸w s膮 lokalne kr臋to艣膰, zw臋偶enie i p艂ytko艣膰 艂o偶yska w danym miejscu. W miejscach takich tafle lodowe zatrzymuj膮 si臋, zarywaj膮 w piasek, nasuwaj膮 si臋 jedne na drugie i podsuwaj膮 jedne pod drugie i tym sposobem tworz膮 tam臋 poprzeczn膮, si臋gaj膮c膮 do dna rzeki. Wa艂 taki ro艣nie szybko na wysoko艣膰 oraz w szerz i wzd艂u偶 ci膮gn膮c si臋 nieraz na kilka i kilkana艣cie wiorst w g贸r臋 rzeki. Zatory powoduj膮 nag艂e wylewy, zmiany koryta i wielkie zniszczenie. Z pocz膮tku tam臋 tak膮 mo偶na zniszczy膰 dynamitem, inaczej trzeba czeka膰 silnego przyboru, aby zator sam si臋 rozp艂yn膮艂. W r. 1885 z powodu zatoru ponios艂o 艣mier膰 102 osoby, 126 wsi zosta艂o zalanych, tysi膮ce dom贸w zniesionych S艂owikowski, Pami臋t. Fizyogr. , t. XII. Szczeg贸lniej niebezpiecznemi s膮 zatory dla okolic Nogatu. L贸d Nogatu dosi臋ga Haffu, kt贸ry jest p艂ytki, a jego skorupa lodowa trzyma si臋 d艂u偶ej ni偶 Nogatu; mi臋dzy t膮 skorup膮 a dnem pozostaje ma艂o miejsca na l贸d, przychodz膮cy z Nogatu. Kto widzia艂 tylko w lecie W. przepe艂nion膮 mieliznami, leniwie p艂yn膮c膮, ten z trudno艣ci膮 zdo艂a sobie wyobrazi膰 wspania艂y widok, jaki rzeka ta przedstawia w czasie puszczania lod贸w, gdy toczy szeroko rozlane fale, m臋tne, spienione, pokryte trzaskaj膮cemi krami. W peryodzie 9 letnim od 1877 do 1885 r. lody pod Zawichostem ruszy艂y najp贸藕niej 19 marca 1883 r. , najwcze艣niej 26 stycznia 1884 r. Rzeka stan臋艂a najp贸藕niej 26 stycznia 1882 r. , najwcze艣niej 21 listopada 1882 r. Pod Warszaw膮 rusza艂y lody najp贸藕niej 24 marca 1881 r. , najwcze艣niej 26 stycznia 1887 r. ; stan臋艂y najp贸藕niej 16 stycznia 1885 r. , najwcze艣niej 17 listopada 1879 r. Pod P艂ockiem ruszy艂y najp贸藕niej 14 marca 1879 i 1883 r. , najwcze艣niej 11 stycznia 1885 r. ; stan臋艂y za艣 najp贸藕niej 11 stycznia 1879 r. , najwcze艣niej 25 listopada 1879 r. Powodzie W. maj膮 miejsce z pocz膮tkiem wiosny i w po艂owie lata. Powodzie wiosenne s膮 skutkiem gwa艂townego tajenia 艣nieg贸w i puszczania lod贸w na g贸rnej W. i jej dop艂ywach. Podczas ciep艂ej znowu pory roku, najcz臋艣ciej w ko艅cu czerwca i na pocz膮tku lipca, chmury z nad oceanu, gnane przez wiatry p贸艂nocnozachodnie mork臋 na Karpaty, och艂adzaj膮 si臋 na ich szczytach i oddaj膮 wilgo膰, kt贸ra pod postaci膮 deszczu zasila potoki g贸rskie i razem ze 艣niegiem, topniej膮cym na wy偶szych szczytach, daje pocz膮tek wylewom letnim, znaczniejszym cz臋stokro膰 od wiosennych. W og贸lno艣ci d艂ugotrwa艂e wiatry p贸艂nocnozachodnie s膮 zwiastunami mo偶liwej powodzi. Pod艂ug opinii mieszka艅c贸w nadwi艣la艅skich przepowiedni膮 powodzi jest te藕 pojawienie si臋 wron morskich, rybitw, mew. P艂yn膮ca piana czyli tak zwana 艣mietana, jest ju偶 nast臋pstwem powodzi; p艂ynie ona najobficiej wtedy gdy nadchodzi szczyt czyli wierzch wody, t. j. najwy偶sza fala w danej powodzi. Kolor piany najprz贸d si臋 pojawiaj膮cy jest bia艂y, nast臋pnie przechodzi w 偶贸艂tawy. Wprawne oko flisaka potrafi uchwyci膰 pierwsze fale nast膮pi膰 maj膮cej powodzi. Po wierzchu wody ukazuj膮 si臋 wtedy tu i owdzie jakby plamy, b艂onki, ko偶uszki, pochodz膮ce zapewne z uniesionych w g贸rnym biegu 艂aw piaszczystych, drobnych py艂k贸w lub cz膮stek organicznych. Jestto niejako ple艣艅 oderwana przez podnosz膮c膮 si臋 wod臋 od swych 艂o偶ysk. Fale unosz膮 r贸wnie偶 drzewa z poderwanych brzeg贸w i cz臋艣ci zrujnowanych chat. Pod Warszaw膮 pojawiaj膮 si臋 Wis艂a Wis艂a cz臋sto po wylewach warstwy grubego 偶wiru, z daleka naniesionego przez wod臋. W. wylewa niekiedy jeszcze trzeci raz, ale s艂abiej znacznie, w jesieni. Naj niebezpieczniej szemi dla rolnik贸w s膮 powodzie letnie, w czerwcu i lipcu, czyli tak zwana 艢wi臋tojanka i Jakub贸wka. Wiosenne za艣 wylewy, w marcu i na pocz膮tku kwietnia, znane pod nazw膮 Krak贸wek, s膮 poniek膮d dobrodziejstwem dla powi艣la, albowiem zalewaj膮 one pola ozimin膮; zasiane lub jeszcze pustkami stoj膮ce i jak wylewy Nilu osadzaj膮 mul rzeczny mad臋, znakomicie u偶yzniaj膮cy. Wszak偶e przy znaczniejszym przyborze wody zdarza si臋 otwrotnie, t. j. 偶e. W. urodzajne pola zanosi piaskiem. Mada pokrywa nieraz po powodzi ja艂owe odtoczyska i piaski warstw膮 na 2 do 4 st贸p grab膮. Na tym 艣wie偶ym grancie puszczaj膮 si臋 wierzby, wikliny i topole, a jeszcze z ko艅cem roku mada zmienia si臋 w bujn膮 艂膮k臋. Podczas znaczniejszych wylew贸w Wis艂y w bie偶膮cym stuleciu wzniesienie poziomu wody pod Warszaw膮 wynosi艂o dnia 29 kwietnia r. 1813 woda dosz艂a 21 st贸p ponad O wodowskazu; d. 13 marca r. 1838 dosi臋g艂a 18, 97 st. ; d. 28 sierpnia r. 1839 do 20, 65 st. ; d. 25 marca r. 1841 do 18, 06 st. ; d. 27 lipca r. 1844 do 21, 75 st. ; d. 4 kwietnia r. 1845 do 18, 13 st. ; 24 czerwca r. 1884 do 17, 21 st. O wodowskazu warszawskiego jest wzniesione nad poziom morza Baltyckiego na 36, 085 s膮偶. al. 252, 595 st. ang. , czyli 76, 989 mt. . Rozw贸j 偶eglugi na W. natrafia na przeszkody z powodu mielizn haki, haczyska, g艂az贸w podwodnych rafy, zatopionych pni drzew wilki i zmienno艣ci nurtu. W wielu miejscach rzeka jest tak zamulona, 偶e nurt sp艂awny przyjmuje kierunek prostopad艂y do og贸lnego kierunku koryta, a nawet nieraz wprost przeciwny, t. j. w g贸r臋, co przytrafia si臋 naturalnie tylko na nieznacznej przestrzeni. Spotykaj膮 si臋 miejsca gdzie droga sp艂awna jest tak w膮ska i p艂ytka, 偶e statki zmuszone s膮 p艂yn膮膰 g臋siego i bezustannie z wielk膮 trudno艣ci膮 omija膰 mielizny. Przyczem cz臋stokro膰 na nich osiadaj膮, zagradzaj膮c drog臋 innym. Sternicy oryentuj膮 si臋 po barwie wody, miejsca ciemniejsze s膮 g艂臋bsze, za艣 przesiewanie si臋 wody, t. j, jest lekkie falowanie, oznacza mielizn臋. Wytkni臋cie drogi sp艂awnej znakami na W. jest spraw膮 bardzo trudn膮, gdy偶 obok zmienno艣ci nurtu, tratwy, kt贸re nie mog膮 trzyma膰 si臋 wszystkich zakr臋t贸w nurtu, przechodz膮c obalaj膮 spotykane po drodze wiechy i wszelkie znaki ostrzegaj膮ce. 呕egluga po W. mo偶liw膮 jest tylko przy poziomie si臋gaj膮cym do 3 st. ang. Z chwil膮 obni偶enia si臋 poziomu do 2, 5 偶egluga w g贸r臋 statk贸w 艂adownych odbywa si臋 tylko na dolnej cz臋艣ci rzeki poni偶ej Warszawy. Statki za艣 holowane z Warszawy w g贸r臋 rzeki nie przewo偶膮 艂adunk贸w, lecz id膮 pr贸偶ne, a偶eby p贸藕niej przyj膮wszy 艂adunek na przystaniach skorzysta膰 z mog膮cego nast膮pi膰 przyboru wody i do czasu powt贸rnego jej opadni臋cia doprowadzi膰 艂adunek do miejsca przeznaczenia. Przew贸z 艂adunku odbywa si臋 g艂贸wnie na galarach, prostok膮tnych statkach rodzaj promu o dnie p艂askim, pog艂臋biaj膮cych si臋 艣rednio na p贸艂tory stopy. Na 艂adunek sk艂adaj膮 si臋 przewa偶nie s贸l, w臋giel kamienny i p艂ody rolnicze. Pr贸cz tego spotykamy jeszcze statki lepszej konstrukcyi, berlinki i parowce. Materya艂y drzewne sp艂awiaj膮 tratwami, olbrzymich nieraz rozmiar贸w. Czas 偶eglugi na W. , zale偶ny od zamarzania i puszczania lod贸w, wynosi 艣rednio od 238 do 256 dni. Wed艂ug wykaz贸w ministeryum komunikacyi ruch statk贸w na Wi艣le, w granicach Kr贸lestwa przedstawia nast臋puj膮ce dane i cechy charakterystyczno. Sp艂aw drzewa tratwami odbywa si臋 naturalnie tylko w d贸艂 rzeki. Tratwy zaczynaj膮 si臋 pojawia膰 mi臋dzy Sandomierzem a Zawichostem ko艂o tej przystani przesz艂o w 1879 r. 285 tratew, w 1880 r. 478, w 1881 r. 578, po drodze przybywa ich tak, 偶e pod Warszaw膮 przechodz膮 w ilo艣ci dwa do trzech razy wi臋kszej ni偶 pod Zawichostem w r. 1879 by艂o pod Warszaw膮 1380, w 1880 r. 1156, w 1881 r. 1234, cz臋艣膰 pewna s艂u偶y do zaopatrzenia Warszawy, pozosta艂a ilo艣膰 wyrusza w dalsz膮 drog臋 w 1879 r. 1001, w 1880 r. 1153, w 1881 r. 800, by wzrosn膮膰 przez nadp艂yw tratew z NarwiBugu, tak 偶e przez Nieszaw臋 przechodzi艂a dwa razy wi臋ksza ilo艣膰 tratew ni偶 wychodzi艂a z pod Warszawy 1803 w r. 1879, 2107 w r. 1880, 2182 w r. 1881. Co do statk贸w, to podczas gdy pod Korczynem przechodzi艂o od 108 do 190, to do Warszawy przechodzi艂o 艣rednio oko艂o 1200, z tego wi臋ksza po艂owa zostawia艂a tu sw贸j 艂adunek, tak 偶e w dalsz膮 drog臋 p艂yn臋艂o od 500 do 600, dopiero od uj艣cia BuguNarwi wzrasta艂a ich ilo艣膰, a przez Nieszaw臋 wysz艂o do Prus w 1879 r. 1893, w 1880 r. 1504, w 1881 r. 1254. Statki p艂yn膮ce w g贸r臋 rzeki d膮偶y艂y g艂贸wnie do Warszawy i przybywa艂y z Pros. W r. 1879 przesz艂o przez Nieszaw臋 892, do Warszawy 996, z tych 126 mia艂o przeznaczenie wy偶ej Warszawy; r. 1880 przez Nieszaw臋 przesz艂o 981, do Warszawy przyby艂o 1340, r. 1881 przyby艂o z Prus 843 do Warszawy 914, z tego 232 w dalsz膮 posz艂o drog臋. Wed艂ug danych zaczerpni臋tych z dzie艂ka Die deutschen Wasserstrase Berlin, 1885 pod Toruniem w latach od 1873 do 1883 przechodzi艂o 艣rednio rocznie w d贸艂 rzeki 1, 220, 000 tonn r贸偶nych materya艂贸w i produkt贸w w r. 1876 najwy偶sza cyfra 1, 898, 042, najmniej w r. 1879, bo 833, 392 tonn, w g贸r臋 rzeki przewo偶ono 艣rednio po 55, 000 tonn najwi臋cej w 1880 r. 87, 172 tonn, najmniej 32, 935 tonn w r. 1873. W. u艂atwiaj膮c komunikacy臋 w kierunku pod艂u偶nym, utrudnia j膮 w kierunku poprzecznym, stanowi wa偶n膮 przeszkod臋 dla wojsk maszeruj膮 wodu zmiennego stanu wody i koryta. Br贸d powy偶ej Czerwi艅ska, gdzie W. rozlewa najszerzej w granicach Kr贸lestwa 1200 mt. , ma 2 mt. g艂臋boko艣ci; dziel膮ce j膮 i dost臋pne. UL Regulacya. W wielu miejscach spotykamy 艣lady rob贸t w celu umocnienia brzeg贸w, dokonanych jeszcze w wieku przesz艂ym. S艂u偶膮 one za dow贸d odwiecznej walki cz艂owieka z nurtem rzeki. Regulacy膮 rzek w og贸lno艣ci nazywa si臋 utrwalenie brzeg贸w, urz膮dzenia 艂atwego przep艂ywu lod贸w, aby unikn膮膰 zator贸w, a tak偶e utworzenie i utrzymanie sta艂ej g艂臋boko艣ci, koniecznej dla sp艂awu. Roboty regulacyjne w prawdziwym s艂owa tego znaczeniu zjawiaj膮 si臋 na W. i przyjmuj膮 bardziej odpowiedni kierunek dopiero w drugiej po艂owie naszego wieku, a mianowicie od r. 1864, po zawarciu mi臋dzy rz膮dami rossyjskim i austryackim konwencyi, co do jednoczesnej regulacyi W. na przestrzeni 175 wiost stanowi膮cych granic臋 pomi臋dzy pomienionemi pa艅stwami. Motywy, kt贸remi si臋 rz膮dzi艂a Austrya przy zawarciu pomienionej konwencyi, wyja艣niono w protokule konferencyi mi臋dzynarodowej 13 czerwca 1864 r. Istot臋 ich stanowi a olbrzymie straty, dochodz膮ce w obszernej i urodzajnej dolinie W. do 225, 000 z艂r. rocznie przez mieszka艅c贸w nadbrze偶nych prawego brzegu ponoszonych, czy to skutkiem zator贸w lodowych i ci膮g艂ych powodzi, czy z powodu bezustannego obrywania si臋 ziemi, mog膮 by膰 usuni臋te tylko przy pomocy uregulowania koryta rzeki, jak r贸wnie偶 i sypania wa艂贸w ochronnych na jej brzegach; b budowa szosy w dolinie W. wskutek braku niezb臋dnych ku temu materya艂贸w kamiennych poci膮gn臋艂aby za sob膮 nieobliczone wydatki, gdy tymczasem usp艂awnienie rzeki mo偶e dostarczy膰 krajowi najta艅szej i najwygodniejszej drogi do przewozu p艂od贸w rolniczych produkcyi miejscowej; c na podstawie bada艅 nad rzek膮 Dniestrem, rz膮d austryacki postanowi艂 uregulowa膰 koryto pomienionej rzeki do granicy rossyjskiej przy wsi Okopach, a poniewa偶 przy tej miejscowo艣ci a偶 do morza Czarnego na przestrzeni 700 wiorst, Dniestr niewymaga艂by znacznych ofiar materyalnych na polepszenie sp艂awno艣ci, przeto utworzona tym sposobem droga wodna 1100 wiorst d艂ugo艣ci maj膮ca, po uregulowaniu rzek W. i Sanu, mog艂aby by膰 po艂膮czona z systemem tych ostatnich zapomoc膮 oddzielnego kana艂u, kt贸ry mia艂by zaledwie 60 w. d艂ugo艣ci. Korzy艣ci wynikaj膮ce z bezpo艣redniej komunikacyi mi臋dzy morzem Baltyckiem a wzgl臋dnie Gda艅skiem i Warszaw膮 z jednej strony, a Galicy膮, Rossy膮 po艂udniow膮, Odess膮 i morzem Czarnem z drugiej s膮 oczywiste i mog膮 wywrze膰 wp艂yw bardzo dostatni na produkcyjno艣膰 pa艅stw o艣ciennych, tudzie偶 na mi臋dzynarodowe ich stosunki handlowe. Przyczyny, kt贸re sk艂oni艂y rz膮d w艣r贸d rzeki le偶膮 liczne wyspy, na trzy ramiona, brzegi s膮 艂agodne cych w kierunku r贸wnole偶nikowym. Wprawdzie w zimie zamarza ona i wtedy przeszkoda znika, ale l贸d nie zawsze jest do艣膰 mocny, a przytem trafiaj膮 si臋 nag艂e odwil偶e i lody sp艂ywaj膮 niekiedy po dwa i trzy razy w ci膮gu zimy. Dla umo偶liwienia sta艂ej komunikacyi mi臋dzy obu brzegami zbudowano mosty i zaprowadzono promy przewozowe. Mosty na W. znajduj膮 si臋 w nast臋puj膮cych punktach most szosowy i most kolejowy pod Zabrzegiem na p艂n. zach贸d O艣wi臋cima, most kolejowy pod Czarnuchowicami na p艂n. O艣wi臋cima, dwa mosty drogowe i most kolejowy pod Krakowem, most kolejowy pod Iwangrodem, most drogowy i kolejowy pod Warszaw膮 w projekcie drugi drogowy naprzeciw Alei Jerozolimskiej, most drogowy 艂y偶wowy pod P艂ockiem, most drogowy 艂y偶wowy pod W艂oc艂awkiem, most drogowy i most kolejowy pod Toruniem, most kolejowy pod Fordonem, most drogowy pod Che艂mnem, most drogowy i most kolejowy pod Grudzi膮dzem, most drogowy pod Nowem, most drogowy pod Gniewem, most kolejowy pod Tczewem, most kolejowy pod Malborgiem. Z powy偶szych most贸w najnowszym bo w r. 1893 otwarty Jest most pod Fordoniem, najwi臋kszy w 艣rodkowej Europie, gdy偶 d艂ugi na 1325 mt. Most pod Grudzi膮dzem ma 1092 mt. d艂ugo艣ci, pod Toruniem 971, pod Tczewem 875 mt. a pod Warszaw膮 tylko 446 mt. Koszta budowy mostu fordo艅skiego wynosi艂y przesz艂o 8 milion贸w marek. Przewozy promem o trzy klm. na p艂n. zach贸d dworca w Dziedzicach, na drodze z Pszczyny do Bielska, przy mo艣cie kolejowym pod Czarnuchowicami, o 6 klm. na p艂n. zach贸d od Zatora, mi臋dzy Pasiek膮 i Podlesiem, mi臋dzy Piekarami i Ty艅cem, pod wsi膮 Morgi, pod Opatowcem przy uj艣ciu Dunajca, pod Sandomierzem, pod Zawichostem, pod Annopolem Rachowem na drodze z Opatowa do Lublina, pod Solcem na drodze z U偶y i Radomia do Lublina, pod NowoAleksandry膮 na dawnej drodze pocztowej mi臋dzy Radomiem i Lublinem, pod twierdz膮 Iwangrodem, mi臋dzy Ryczywo艂em i Maciejowicami, po艂膮czenie poprzeczne mi臋dzy dwiema drogami nadbrze偶nemi od Radomia i Lublina do Warszawy, mi臋dzy Magnuszewem i Tarnowem o 9 klm. powy偶ej Pilicy na drodze z Radomia do Garwolina, pod G贸r膮 Kalwary膮, po艂膮czenie poprzeczne, pod Karczewem na drodze z Piaseczna do Siennicy, pod Siekierkami o 8 klm. powy偶ej Warszawy, mi臋dzy Warszaw膮 i Prag膮, mi臋dzy Burakowem i Morysinem, na po艂udnie Jab艂onny poprzeczne po艂膮czenie mi臋dzy szosami prowadz膮cemi z Warszawy i Pragi do Nowogieorgiewska, pod Zakroczymem przej艣cie Francuz贸w w 1806 r. , mi臋dzy Dobrzykowem i Rydzynom przej艣cie Francuz贸w w 1806 r. , pod Dobrzyniem, pod Nieszaw膮. U偶ytkowanie brod贸w jest bardzo trudne z po Wis艂a Wis艂a austryacki do zaj臋cia si臋 kwesty膮 uregulowania W. bez zaprzeczenia maj膮 charakter mi臋dzynarodowy i b臋d膮c w zupe艂no艣ci r贸wnoznaczne dla Rossyi zniewoli艂y i to pa艅stwo do zawarcia konwencyi z r. 1864 i do przyj臋cia czynnego udzia艂u w robotach regulacyjnych na rzeczonych 176 wiorstach rzeki W. , a tak偶e na 18 wiorstach pogranicznej cz臋艣ci Sanu. Jednym z powod贸w specyalnych, powi臋kszaj膮cych znaczenie regulacyi W. , by艂o podj臋te przez rz膮dy austryacki i pruski i wykonane wsp贸lnemi silami uregulowanie Czarnej Przemszy, w pobli偶u kt贸rej po艂o偶one s膮, kopalnie w臋gla w D膮browie. W臋giel krajowy po usp艂awnieniu W. stanie si臋 przyst臋pnym dla wi臋kszej cz臋艣ci Kr贸lestwa. Na zasadzie przeprowadzonych study贸w przyj臋to nast臋puj膮ce g艂贸wne podstawy regulacyi Wis艂y 1 od Zawichosta do Nieszawy, W. w zale偶no艣ci od czterech jej wielkich dop艂yw贸w Sanu, Wieprza, Pilicy i Narwi z Bugiem, da si臋 podzieli膰 na cztery nast臋puj膮ce cz臋艣ci a od Zawichosta, t. j. cokolwiek ni偶ej uj艣cia rzeki Sanu do W. , do uj艣cia rzeki Wieprza, d艂ugo艣膰 110 w. , licz膮c po istniej膮jcym nurcie; b od uj艣cia Wieprza do rz. Pilicy 65, 25 w. ; c od uj艣cia Pilicy do rz. Narwi 91, 5 w. ; d od uj艣cia Narwi do granicy pruskiej 166, 5 w. Normalna g艂臋boko艣膰, przy szeroko艣ci nurtu oko艂o 350 st. ang. przyj臋ta dla dwu pierwszych cz臋艣ci 4 st. , dla trzeciej 5 st. , a dla czwartej 7 st. G艂臋boko艣ci te mierzy si臋 na wodowskazie warszawskim. 2 Normalna szeroko艣膰 koryta rzeki dla letniego stanu wody, czyli odleg艂o艣膰 mi臋dzy budowlami wodnemi przyj臋ta dla pierwszej cz臋艣ci 1050 st. ang. , drugiej 1086 st. ang. , trzeciej 1120 st. ang. , czwartej 1190 st. ang. 3 Odleg艂o艣膰 mi臋dzy walami ochronnemi, kt贸rych wysoko艣膰 okre艣lono na 24, 5 st. ang. , przyj臋to dla pierwszej cz臋艣ci 2555 st. ang. , drugiej 2800 st. ang. , trzeciej 2940 st. ang. , czwartej 3500 st. ang. Co do 4go. Projektowanie kierunk贸w normalnych linii tras i wyznaczenie kierunk贸w wal贸w ochronnych opiera si臋 na nast臋puj膮cem rozumowaniu Przy kr臋tym kierunku nurtu, przy zapchaniu koryta rzeki mn贸stwem mielizn i wysp oddzielnych, a tak偶e przy znacznej liczbie oddzielnych odn贸g, sprostowanie kierunku rzeki robotami regulacyjnemi potrzebowa艂oby przedewszystkiem przemieszczenia istniej膮cego koryta rzeki cz臋stokro膰 na znaczne odleg艂o艣ci, co wywo艂a艂oby potrzeb臋 przerzucania ogromnych ilo艣ci piasku i ziemi, trzebaby wykona膰 wiele przekop贸w i zbytnio oddala膰 budowle regulacyjne od brzeg贸w; wykonywa膰 je przy znacznych g艂臋boko艣ciach, osobliwie przy nadmiernie d艂ugich poprzecznych trawersach. Na skutek znowu znacznego sprostowania nurtu przy zwi臋kszonym spadku, otrzyma艂oby si臋 wi臋ksze pr臋dko艣ci, wymagaj膮ce zbyt silnych budowli regulacyjnych i bardzo niekorzystne dla holowania statk贸w. Przy takich waS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 151. runkach regulowanie rzeki poci膮gn臋艂oby za sob膮 potrzeb臋 ogromnych nak艂ad贸w i ogromnego czasu, a przy znacznych ilo艣ciach piasku, jakie musia艂aby rzeka przenosi膰 i mog艂aby nie prawid艂owo w korycie uk艂ada膰, pomaga艂oby si臋 tworzeniu lodowych zator贸w. Dla unikni臋cia wszystkich powy偶ej przytoczonych ewentualno艣ci, przyj臋to trzyma膰 si臋 przewa偶nie g艂贸wnego koryta rzeki i istniej膮jcego nurtu. Poniewa偶 najcz臋艣ciej przy normalnych poziomach wody lo偶e i nurt g艂贸wny trzymaj膮 si臋 wi臋cej wysokich brzeg贸w rzeki, przyj臋to, aby jedna z tras zawsze po takich przechodzi艂a brzegach, przerzucaj膮c si臋 z jednej na drug膮, stron臋 rzeki. Wskutek tego wypada, aby przedewszystkiem brzegi umocowane zosta艂y i w nast臋pstwie w system rob贸t wej艣膰 mog艂y. Kierunek wal贸w ochronnych zastosowany zosta艂 do kierunku tras wybranych, z wi臋kszemi sprostowaniami i z zastosowaniem si臋 do kierunku w贸d wielkich. Inne specyalne szczeg贸艂y projektu musimy tu pomin膮膰. Projekt regulacyi W. w granicach Kr贸lestwa rozpatrywany by艂 w r. 1870 przez komisy臋 mi臋dzynarodowa, z艂o偶on膮 z przedstawicieli Rossyi, Prus i Austryi i uznany zosta艂 jako w zupe艂no艣ci odpowiedni i zgodny z zasadami przyj臋temi na austryackiej i pruskiej W. Takowy projekt polecony przez rad臋 ministeryum komunikacyi, w r. 1889 przez ministra komunikacyi zatwierdzony i przy wykonaniu rob贸t regulacyjnych jako miarodajny przyj臋ty zosta艂. Roboty regulacyjne na W. mi臋dzy Zawichostem i granic膮 prusk膮 prowadzone s膮 w wielu punktach, w miar臋 udzielania stosownych kredyt贸w, lecz sumy asygnowane bywaj膮 w rozmiarze nieznacznym, i dlatego o systematycznej regulacyi rzeki my艣le膰 dzi艣 prawie nie mo偶na. Wykonywane roboty maj膮 jedynie charakter umocowania brzeg贸w w miejscach najbardziej zagro偶onych i tam, gdzie w艂a艣ciciele nadbrze偶nych maj膮tk贸w z pomoc膮 przychodz膮. Anna Na艂kowska. IV, Nazwa. Najdawniejszy ze wspominaj膮cych o Wi艣le pisarz贸w, geograf rzymski Pomponius Mela, 偶yj膮cy w pierwszym wieku po Chr. , nazywa Wis艂臋 Visula, P贸藕niejszy nieco Pliniusz, w swej Historyi naturalnej, u偶ywa formy Vistula a obok tego przekszta艂conej w wymawianiu ludu formy Visculua. Grecki geograf Ptolemeusz przej膮艂 od rzymskich pisarz贸w nazw臋, kt贸r膮 pisze Ouistoula. Formy te, od kt贸rych posz艂a francuzka nazwa Vistule, pozwalaj膮 przypuszcza膰 i偶 pierwotna nazwa brzmia艂a Wist艂a Fis pierwiastek, t艂o przyrostek. Jak w wyrazach mas艂o mast艂o i wios艂o wiost艂o tak i w nazwie Wis艂a wypad艂o pierwotne t. Podczas gdy jeszcze w pie艣ni anglosakso艅skiego pielgrzyma z VIII w. spotykamy form臋 Wistla, to w opisie Wulfstana z IX w. ju偶 u偶yto formy Wisle a Kon Wis艂a stanty Porfirogeneta pisze Bislas. Dzisiejsza niemiecka forma Weichsel powsta艂a bardzo p贸藕no, ho zapewne przy schy艂ku wiek贸w 艣rednich. Poniewa偶 pierwiastek vis znaczy moczy膰, rozlewa膰, rozp艂ywa膰, mo偶na wi臋c domy艣la膰 si臋 w nazwie Wis艂a znaczenia rozlewaj膮ca si臋. Wyw贸d Kad艂ub艂a, nazywaj膮cego Wis艂臋 Vandalus, jakoby od imienia Wandy, da艂by si臋 obja艣ni膰 chyba przez litewski wyraz vanduo, znacz膮cy woda. W taki spos贸b obja艣niaj膮 nazw臋 Wis艂a wsp贸艂cze艣ni nasi lingwi艣ci Jan Kar艂owicz i nie偶yj膮cy ju偶 Jan Hanusz ob. Prace filologiczne, t. I. Czy forma Wist艂a jest pierwotn膮, co ona w艂a艣ciwie znaczy i dlaczego nie powtarza si臋 w innych nazwach rzek s艂owia艅skich, o tem nie pouczaj膮 nas wspomniani badacze, nie znajduj膮c 艣wiadectw ni wskaz贸wek rzucaj膮cych 艣wiat艂o na te kwestye. Zestawiwszy jednak偶e do艣膰 liczne dane, nieuwzgl臋dnione przez obu uczonych, mo偶emy doj艣膰 je偶eli nie do stanowczego rozwi膮zania kwestyi to, w ka偶dym razie, do wskaz贸wek roz艣wietlaj膮cych takow膮. Pierwszy D艂ugosz, we wst臋pie geograficznym do swej Historyi powiada, 偶e Wis艂a a nationibus orientalibus Polonis vieinis, ab aquae candorem Alba aqua. .. nominatur. Klonowicz za艣, niekoniecznie za D艂ugoszem, lecz z tradycyi zapewne pos艂yszanej gdzie艣 na Powi艣lu, powiada w przedmowie do Flisa, i偶 starzy S艂owianie zwali te rzek臋 Bie艂aa Woda, zt膮d jest to zapewne domys艂 poety Niemcy od bia艂o艣ci Weisel a Polacy za艣 zniemieckiego Wis艂膮. D艂ugosz za艣 domy艣la si臋, 偶e Wis艂a znaczy tyle co wisz膮ca pendens. W j臋zyku serbskim i chorwackim znajduje si臋 przymiotnik bistar, bistra, bistro, znacz膮cy jasny limpidus wedle s艂ownika Wuka Karadzicza. Nazwy rzek Bistra i Bistrica oznaczaj膮 wi臋c nie szybko艣膰 biegu wody lecz jej jasn膮 barw臋. Wiadomo powszechnie, i偶 nazwy Bystra i Bystrzyca nosz膮 liczne rzeczki i strumienie. Obok formy Bystrzyca spotykamy te藕 r贸wnoznaczn膮 zapewne form臋 Wystrzyca mo偶e Wistrzyca w nazwie rzeczki zwanej dzi艣 po niemiecku Weistritz a p艂yn膮cej pod 艢widnic膮 na Szl膮sku. Drugi raz ta forma pojawia si臋 w staro偶ytnej nazwie strumienia uchodz膮cego pod Gda艅skiem do Wis艂y a zwanego dzi艣 Striessbach. 艢wi臋tope艂k, ks. pomorski, nadaje r. 1247 klasztorowi w Oliwie aquam que dicitur Wstisza cum molendinis duobus Kod. pomor. Perlbacha. W nadaniu Mestwina z r. 1283 czytamy Bisseker Biesiekierz cum pratis ejusdem ville circa Vislam sitis inter duos rivulos Stritzam yidelicet et Bealstinam. W kilku jeszcze dokumentach powtarza si臋 ta skr贸cona widocznie forma nazwy Stritza Stryca za Wystryca. Podobne skr贸cenie spotykamy w cz臋sto powtarzanej w dokumentach pomorskich nazwie dop艂ywu Wieprza pomorskiego Wipper, zwanego w dok. z r. 1248 Vettra a ju偶 w r. 1269 pisz膮 t臋 nazw臋 Thra dzi艣 jestto rzeczka Grabow. Analogia takich siostrzanych par w nazwach, jak Bystra i Bystrzyca, Wis艂a i Wi艣lica zapewne pierwotna nazwa Nidy, pozwala domy艣la膰 si臋 obok istniej膮cej nazwy Wystrzyca Wistryca i zatraconej formy Wistra, b臋d膮cej pierwotn膮 nazw膮 kr贸lowy rzek naszych. Forma ta zostawa艂aby w 艣cislem pokrewie艅stwie ze staro偶ytn膮, znan膮 ju偶 Herodotowi nazw膮 dolnego Dunaju, brzmi膮c膮 Istros po grecku a Ister po 艂acinie. Hanusz widzi w tej nazwie pierwiastek vis, i s膮dzi ze nazwa brzmia艂a w艂a艣ciwie Wister Je偶eli przez analogi膮 do form Bistryca i Wistryca przyjmiemy formy Bistra i Wistra za r贸wnoznaczne, wtedy stan膮 si臋 nam zrozumia艂emi twierdzenia D艂ugosza i Klonowicza, jakoby staro偶ytni S艂owianie nazywali Wis艂臋 Bia艂膮 wod膮. Przymiotnik bistra t艂umaczy Karadzicz przez klar iemieckie a wi臋c odpowiada mu staropolski przymiotnik jasny, znacz膮cy tyle co bia艂y Jasna g贸ra, jasne w艂osy, jasny dzie艅. Klonowicz w 呕alach naj zgon Kochanowskiego okre艣la Wis艂臋 jako bia艂aw膮. Przyk艂adem wsp贸艂czesnego istnienia jednoznacznych niew膮tpliwie a r贸藕nobrzmi膮cych form s膮 nazwy rzek Ostrawa i Os艂awa, Ostrawica i Os艂awica, Strawa, Srawa i S艂awa Slawa, Schlawe. Na 偶u艂awach gda艅skich znajduje si臋 wie艣 zwana dzi艣 Scharfenberg, kt贸ra w starych dokumentach nosi stale nazw臋 Bystra i Bistra. Zestawione powy偶ej wskaz贸wki pozwalaj膮 przypuszcza膰 i偶 forma Wist艂a powsta艂a z dawniejszej, pierwotnej, brzmi膮cej Wistra a r贸wnoznacznej z nazw膮 Bistra, znacz膮c膮 Jasna woda. Kwestya nazwy Wis艂y 艂膮czy si臋 z wa偶n膮 i ciekaw膮 kwesty膮 pierwotnego zaludnienia jej brzeg贸w i dorzecza. Je偶eli powy偶ej rozwini臋te przypuszczenie co do pierwotnej formy nazwy Wis艂a zdo艂a si臋 utrzyma膰, to zwi膮zek tak blizki staro偶ytnych nazw Wis艂y i Dunaju 艣wiadczy膰 b臋dzie o zwi膮zku plemiennym mieszka艅c贸w zajmuj膮cych pod贸wczas wybrze偶a i okolice przy uj艣ciu obu wa偶nych tak dr贸g wodnych 艣rodkowej Europy. V. Zaludnienie brzeg贸w i znaczenie dziejowe. Rzymscy pisarze wspominaj膮 o Wi艣le z tego jedynie powodu, i偶 uwa偶aj膮 t臋 rzek臋 za granic臋 mi臋dzy obszarami zaj臋tymi przez Gierman贸w i Sarmat贸w. Dzisiejszemu czytelnikowi nasuwa si臋 zwykle na my艣l tera藕niejsze poj臋cie granicy, jako linii zetkni臋cia si臋 dwu pa艅stw czy plemion. Przy takim pojmowaniu rzeczy wypada艂oby przypu艣ci膰, 偶e siedziby Gierman贸w si臋ga艂y do lewego brzegu Wis艂y, podczas gdy na prawym rozci膮ga艂y si臋 obszary sarmackie. Na S艂owian wi臋c niema miejsca. Ot贸偶 nale偶y pami臋ta膰, 偶e w tych odleg艂ych czasach siedziby ludzkie mie艣ci艂y si臋 po nad wodami, wzd艂u偶 wybrze偶y rzek lub doko艂a jezior i 偶e zwykle oba brzegi rzeki zajmowa艂o to samo plemi臋. Rzeka wtedy tylko mog艂a rozgranicza膰 plemiona, gdy jej brzegi by艂y niezaludnione. Granica stanowi艂o w takim razie nie koryto rzeki ale cale lasami pokryte i niezaludnione dorzecze. Mo偶na domy艣la膰 si臋, i偶 taka puszcza, rozgraniczaj膮ca grupy r贸偶noplemiennych siedzib, mia艂a tak偶e nieliczn膮 naturalnie ale mieszan膮 co do pochodzenia ludno艣膰. Jakie plemiona rozgranicza艂o dorzecze Wis艂y za czas贸w Tacyta, dok膮d si臋ga艂y siedziby Gierman贸w, a gdzie mie艣ci艂y si臋 w贸wczas plemiona s艂owia艅skie, tego chyba nigdy si臋 na pewno nie dowiemy. Nieliczna ludno艣膰, jaka mie艣ci艂a si臋 po brzegach Wis艂y i tu艂a艂a po puszczach jej dorzecza, sta艂a na niskim stopniu rozwoju, jak o tem 艣wiadcz膮; ubogie 艣lady jej kultury, przechowane w odkrywanych teraz grobach. Dopiero na wy偶szym stopniu kultury, przez prac臋 w艂o偶on膮; w uprawe ziemi, powznoszone budowle, utorowane drogi, pobudowane grody, groble, mosty, plemi臋 pewne zawi膮zuje 艣cis艂y stosunek z ziemi膮 na kt贸rej mieszka i uprawnia tem jej posiadanie. Czasowe zajmowanie przez tu艂aj膮ce si臋 gromadki my艣liwc贸w lub rybak贸w nie mo偶e mie膰 znaczenia dla historyi. Dopiero sta艂a ludno艣膰 nadaje trwa艂e nazwy rzekom, g贸rom, osadom, dopiero zorganizowane dla osi膮gni臋cia wy偶szych cel贸w spo艂ecze艅stwo wysuwa zajmowany przez nie obszar na widowni膮 dziejow膮. Dla plemion s艂owia艅skich, gdy si臋 pojawi膮 w dziejach oko艂o 5 wieku po Chr. , dolina Wis艂y ma znaczenie przewa偶nie granicznego pasa mi臋dzy wschodni膮 a zachodni膮 Europ膮. 艢rodek ci臋偶ko艣ci przypada dla tych plemion na obszary mi臋dzy Odr膮 a Wart膮. Jomandes oko艂o 552 r. po Chr. raz uwa偶a Wis艂臋 za granic臋 mi臋dzy Giermani膮 a Scyty膮 a dalej nieco powiada, 偶e od 藕r贸de艂 Wis艂y ku p贸艂nocy rozsiad艂o si臋 na rozleg艂ej przestrzeni ludne plemi臋 Winid贸w, za艣 nad brzegiem morza, do kt贸rego trzema u艣ciami Wis艂a si臋 wlewa, mieszkaj膮 Vidivarii, b臋d膮cy mieszanin膮 r贸偶nych plemion. Do艣膰 wysoki stopie艅 kultury osi膮gni臋ty przez Pomorzan przypisa膰 trzeba niew膮tpliwie bardzo naturalnym u mieszka艅c贸w okolic nadmorskich domieszkom obcej ludno艣ci skandynawskiej, gierma艅skiej i pruskolitewskiej. Wulfstan w opisie swej podr贸偶y morskiej przed r. 900 powiada, 偶e kraj Wend贸w ci膮gnie si臋 a偶 do uj艣cia Wis艂y, kt贸ra dzieli ziemi臋 nale偶膮c膮 do Est贸w Witland od kraju Wend贸w Veonodland. Kr贸l Alfred w opisie Europy wymienia na wsch贸d od ziemi Morawian Maroaro ziemi臋 wi艣la艅sk膮 Visleland, a wsp贸艂czesny geograf bawarski 866 890 obok W臋gr贸w Ungare, umieszcza Wi艣lan Vuislane i 艢l臋zan Sleenzane. Z tych 艣wiadectw mo偶naby wnosi膰, co zreszt膮 jest widocznem, 偶e zaludnienie brzeg贸w Wis艂y przez plemiona s艂owia艅skie i wytworzenie si臋 wy偶szej kultury nast膮pi艂o mo偶e jednocze艣nie, po cz臋艣ci w dolinie g贸rnego biegu okolice Krakowa i Wi艣licy i w dolnym biegu przy uj艣ciu Gda艅sk i Pomorze nadwi艣la艅skie. W 艣rodkowym biegu Wis艂y, po za lini膮 Narwi, spotkamy na prawym brzegu Mazur贸w, a dalej ku zachodowi mieszan膮 plemiennie ludno艣膰 p贸藕niejszej ziemi dobrzy艅skiej i che艂mi艅skiej, podczas gdy z lewego brzegu rozsi膮d膮 si臋, tak偶e mieszanego pochodzenia Kujawianie. Wybrze偶a rzeki w dolnym biegu zajm膮 zdawna Pomorzanie, kt贸rzy w sprawie zaludnienia brzeg贸w Wis艂y i rozszerzenia tam wy偶szej kultury odegraj膮 wybitn膮 rol臋. Zar贸wno fakt, 藕e jeszcze w po艂owie XII w. po obu brzegach Wis艂y na przestrzeni od Krakowa do Torunia ci膮gn臋艂y si臋 pierwotne puszcze, z nielicznemi nadwodnemi osadami ludzkiemi a licznemi do艣膰 jeszcze koloniami bobr贸w, jak i odnalezione dot膮d stosunkowo ubogie i rzadkie cmentarzyska i grodziska, 艣wiadcz膮, 藕e pierwotna ludno艣膰 sk艂ada艂a si臋 z drobnych, r贸藕noplemiennych zapewne grup, wiod膮cych 偶ycie le艣ne, zaj臋tych polowaniem i rybo艂贸wstwem. W dziejach zasiedlenia doliny Wis艂y odr贸偶ni膰 mo偶na w epoce przedhistorycznej, ko艅cz膮cej si臋 tu w艂a艣ciwie dopiero w polowie wieku XII, dwa peryody. Pierwszy, w kt贸rym po puszczach nadwi艣la艅skich b艂膮kaj膮 si臋 nieliczne r贸偶noplemienne gromadki ludno艣ci 偶yj膮cej z my艣liwstwa i rybo艂贸wstwa. Jedynemi przedstawicielami kultury bywali tu rzadko pojawiaj膮cy si臋 przemys艂owcy rzymscy lub greccy, probuj膮cy przedziera膰 si臋 ku brzegom Baltyku i zawi膮zuj膮cy po drodze stosunki wymiennego handlu z ludno艣ci膮 puszcz nadwi艣la艅skich. Wykopaliska, nieliczne zreszt膮, monet rzymskich z epoki cesarstwa w okolicach Warszawy s膮 pami膮tk膮 tych stosunk贸w. Rozw贸j kultury i 偶ycia politycznego 艣r贸d S艂owian zachodnich i nadbaltyckich wywo艂a posuwanie si臋 tych plemion od brzeg贸w Odry i Warty ku Wi艣le. Rzeka ta tworzy w swym biegu wielki 艂uk zwr贸cony sw膮 wypuk艂o艣ci膮 ku wschodowi. Ot贸偶 艣rodkowa, najdalej ku wschodowi i wsch. p艂n. zwr贸cona cz臋艣膰 艂uku, najp贸藕niej zostanie dosi膮gni臋t膮 przez ten ruch kolonizacyjny w kierunku od zachodu ku wschodowi, kiedy na kra艅cach zachodnich 艂uku wcze艣nie bardzo nast膮pi zasiedlenic obu brzeg贸w i rozszerzenie si臋 ludno艣ci na dalszych obszarach prawego brzegu ziemia che艂mi艅ska, dobrzy艅ska, Mazowsze. Mo偶naby z pewnem prawdopodobie艅stwem przyj膮膰 IX wiek za granic臋 mi臋dzy peryodem dziko艣ci pierwotnej a okresem rozpoczynaj膮cej si臋 nad brzegami Wis艂y pierwotnej kultury, kt贸rej krzewicielami stan膮 si臋 Pomorzanie. Rozw贸j wy偶szej kultury u S艂owian nadbaltyckich, mieszkaj膮cych w pobli偶u uj艣cia Wis艂y, wywo艂a艂 w艂a艣ciw膮 wielu ludom nadmorskim d膮偶no艣膰 do rozszerzania dzia艂alno艣ci handlowej i kolonizacyjnej na dalsze okolice. G. Ossowski w swych Obja艣nieniach do mapy archeologicznej Prus zachodnich, twierdzi na podstawie zbadania kilkuset wykopalisk, 偶e przedmioty znajdywane nad brzegami Wis艂y a偶 Wis艂a po uj艣cie Wieprza 艣wiadcz膮 o to偶samo艣ci rozpostartej tu kultury, w por贸wnaniu za艣 z zabytkami wielkopolskimi przedstawiaj膮; liczne odr臋bno艣ci. Zdanie to znajduje potwierdzenie w innych wymowniejszych i bardziej przekonywuj膮cych zabytkach przesz艂o艣ci, jakiemi s膮. nazwy najdawniejszych osad roz艂o偶onych nad Wis艂膮 i jej dop艂ywami w 艣rednim biegu. Je偶eli rozpatrzymy rozmieszczenie nast臋pnych osad Arciechowo, Arciszew, Ba艂贸w, Barch贸w, Biesiekiery, Brodno, Bruss, Chrosna, Czersk, Czerwi艅sk, B臋blin, Gardli, Garczyn, Gledzian贸w, Go艂膮b i liczne pochodne, I艂贸w, Izbica, Jaktor贸w, Je偶贸w, Kie艂pin, Koch贸w, Kosmaczewo, Kossakowo, Liw, Morzyczyn, Nieszawa, Paplin, Parlin, P艂ochocin, P艂ock, Pop贸w, Raci膮偶, Radzy艅, Radzymin, Serock, Sierpc, S艂u偶ewo, 艢wieciech贸w, Szczecin, St臋偶yca, Tarchomin, Tarczyn, Tr臋bki, Urzuty, Warszawa, Warszewice, W臋gr贸w, Wyszogr贸d, Zegrze, Zuzela, to w szeregu tym, mieszcz膮cym przewa偶nie stare osady nadrzeczne, grody i targowiska w znacznej cz臋艣ci, spotykamy nazwy jakich daremnie szukaliby艣my w Ma艂opolsce, na Szl膮sku lub po艂udniowej po艂owie Wielkopolski. Nazwy powy偶sze s膮 w艂a艣ciwe jedynie obszarom Pomorza nadwi艣la艅skiego, p贸艂nocnej cz臋艣ci Wielkopolski, wybrze偶om Wis艂y i jej dop艂yw贸w, w 艣rodkowym przewa偶nie biegu. Nazwa rzeki Wieprz jest zapewne powt贸rzeniem nazwy pomorskiej, brzmi膮cej dzi艣 Wipper. Nazwy rz. Liw i Wkra s膮 pochodzenia pomorskiego. Najdalsz膮 i najciekawsz膮 z nazw, w kt贸rych mo偶na upatrywa膰 pami膮tk臋 kolonizacyi pomorskiej i roznoszonej z p贸艂nocy wzd艂u偶 Wis艂y kultury, by艂aby nazwa Krakowa, spotykana tylko na Pomorzu i Rugii. Dzisiejsza forma tych nazw Krokow w pow. wejherowskim i na Rugii powsta艂a zt膮d, i偶 w pierwotnej by艂o zapewne a pochylone. Kad艂ubek przyst臋puj膮c do skre艣lenia pozbieranych w Krakowie i Sandomierzu tradycyi o przybyciu Krakusa z dalekich stron, wspomina na pocz膮tku kroniki o wojnach Polakow z ludami zamorskimi Cismarinas undique nationes sed etiam Danomarchicas insulas suae coniecerunt ditioni, a dalej m贸wi o wzi臋ciu do niewoli kr贸la Hanuta. Inni kronikarze opowiadaj膮 o w艂adaniu syn贸w Leszka na Rugii, Pomorzu, wojnach Wizimira z Du艅czykami, podczas gdy brat jego Popiel w艂ada Polanami. Jak膮 drog膮 te tradycye dosta艂y si臋 do Krakowa i przyj臋艂y si臋 tam jako narodowe, cho膰 nie lokalne, o tem pouczy膰 nas mo偶e rozpatrzenie si臋 w ca艂ym szeregu grod贸w i targowisk rozmieszczonych po brzegach Wis艂y i jej dop艂yw贸w. Pomorzanie nie doszli do jedno艣ci pa艅stwowej, jak o tem 艣wiadczy arabski podr贸偶nik Al Bekri, ale mogli poprzednio puszcza膰 si臋 na zdobywcze wyprawy. Rozsiedleni nad morzem, wielkiemi rzekami i jeziprami, wytworzyli kultur臋 opart膮 na rozwini臋tym kulcie religijnym, przemy艣le i handlu wodnym a pod wzgl臋dem politycznym tworzyli podobno federacy膮 licznych osad i okr臋g贸w. Jak dzisiejsi przemys艂owcy szukaj膮 艣r贸d na p贸艂 dzikich plemion Afryki i Azyi korzystnych rynk贸w wymiany a dla ochrony swych sk艂ad贸w i kantor贸w zmuszeni s膮 budowa膰 forty, staraj膮c si臋 przytem przez uk艂ady z dow贸dzcami plemion zawi膮zywa膰 stosunki pokojowe i zyskiwa膰 swobod臋 handlu i bezpiecze艅stwo dla karawan, w podobny zapewne spos贸b post臋powali 偶eglarze i kupcy pomorscy w stosunkach z r贸偶nemi grupami ludno艣ci, rozsiedlanej 艣r贸d puszcz dorzecza Wis艂y. Jak si臋 przedstawia艂y te pierwotne stosunki handlowe kupc贸w pomorskich i niemieckich zapewne, z ludno艣ci膮 puszcz nadwi艣la艅skich o tem nas pouczy膰 mo偶e, przez analogi膮, ust臋p, w kt贸rym Stryjkowski, id膮c za kronik膮 Duisburga, opowiada o zawi膮zaniu stosunk贸w przez kupc贸w z Lubeki z 艁otyszami, zamieszkuj膮cymi puszcze nad D藕win膮. Roku pa艅skiego 1160, acz kalendarz liflandzki pisze 1111, kupcy z Lubku i z zamorskich krain, kt贸rzy w rozmaite strony dla zysku 偶eglowa膰 zwykli, gdy si臋 przybili wiatrem z trafunku w p贸艂nocny port odnogi morza Baltyckiego, gdzie teraz w Liflanciech Dunamund, obaczyli 艁otw臋, lud prosty, le艣ny i gruby. A i偶 pospolicie woszczyny, kt贸re z miod贸w wyciskali, jako insze 艣mieci z dom贸w wymiatali, tedy Niemcy onych 艣mieci darmo w okr臋ty nabieraj膮c, niewymowny zysk miewali i cz臋sto za艣 w wi臋kszej liczbie okr臋t贸w do 艁otwy przyje偶d偶ali, woszczyny u nich darmo bierz膮c a miody, byd艂a i sk贸ry, kt贸rych tam hojno艣膰 wielka by艂a, lada za co, jako u dzikiego ludu, kupowali albo wymieniwali. Cofnijmy si臋 wstecz o dwa lub trzy wieki a znajdziemy i nad Wis艂膮 podobne stosunki. Kupcy pomorscy, przy rozwini臋ciu si臋 sta艂ych ju偶 stosunk贸w handlowych z ludno艣ci膮 obszar贸w nadwi艣la艅skich, pozak艂adali tu stacye handlowe, w kt贸rych urz膮dzone by艂y sta艂e sk艂ady soli pami膮tk膮 tego trzy Solce nad Wis艂膮 bydgoski, warszawski, i艂偶ecki a obok tego targowiska, kt贸re, przy wi臋kszym zaludnieniu brzeg贸w, istnia艂y zwykle po dwa naprzeciw siebie z obu brzeg贸w, jak Solec i Kamie艅, Warszawa i Targowo, Koch贸w i Swierze, Wyszogr贸d i Kamie艅, St臋偶yca i Sieciech贸w. Przy sk艂adach i targowiskach powznoszono obronne grodziska, ko艂o kt贸rych skupia艂a si臋 r贸偶noplemienna ludno艣膰 w osadach le艣nych, pasterskich, rybackich, rolniczych. Przy kilku starych i wa偶nych osadach nadwi艣la艅skich znajdujemy miejscowo艣ci dzi艣 wsi ludne nosz膮ce nazw臋 Kamie艅. Spotykamy takie osady pod Sandomierzem, naprzeciw Solca i艂偶eckiego, naprzeciw Warszawy, naprzeciw Wyszogrodu i pod Kwidzynem. Opr贸cz nazw Solec i Kamie艅 powtarzaj膮 si臋 w starych osadach nadwi艣la艅skich kilkakrotnie nazwy Wyszogr贸d i Nieszawa. 呕e kolonizacya i kultura pomorska si臋ga艂a a偶 pod Wis艂a Krak贸w, ogarniaj膮c oba brzegi Wis艂y; to przekonywaj膮 nas, mi臋dzy innemi, nazwy osad otaczaj膮cych Opatowiec, po艂o偶ony naprzeciw uj艣cia Dunajca do Wis艂y. Sama osada, ju偶 w XI w. wa偶ne targowisko nadrzeczne cum foro, taberna et transito navali et duobus tabernis in Wisla, nadana by艂a klasztorowi tynieckiemu i wcze艣nie bardzo zmieni艂a sw膮 nazw臋 pierwotn膮, nieznan膮 nam dzisiaj. 呕e by艂a to osada pomorska o tem 艣wiadcz膮 le偶膮ce w pobli偶u staro偶ytne wioski. Spotykamy tu wie艣 Urzuty, nadan膮 klasztorowi tynieckiemu, a nosz膮c膮 nazw臋 starej osady le偶膮cej 艣r贸d 偶u艂aw gda艅skich, zwanej dzi艣 Sperlingsdorf zt膮d Perlbach mylnie wnosi, i偶 Vruthi w dwu r贸偶nych aktach z 1308 i 1310 pisanych w Krakowie i Malborgu, ma by膰 omy艂k膮 zamiast Vruhly, starej zaginionej wsi z pod 呕nina na Pa艂ukach i dwu starych wsi w dawnej ziemi czerskiej jedna nale偶y do potomk贸w Gotarda ze S艂u偶ewa w XIV w. . W innych cz臋艣ciach kraju nie spotykamy tej nazwy. Opr贸cz tego w pobli偶u Opatowca mieszcz膮 si臋 osady D臋blin, Wyszogr贸d i Parchocin. Nad brzegami Narwi, Bugu, Bzury, Liwa, Wieprza, Sanu nawet, zw艂aszcza w dolnym biegu tych rzek, spotkamy liczne osady nosz膮ce w swych nazwach wyra藕ne 艣lady pochodzenia pomorskiego. Zapewne tradycyjnie przechowane wspomnienia odleg艂ych stosunk贸w pos艂u偶y艂y Kad艂ubkowi za podstaw臋 do przypisania jednej za艂o偶ycielce Julii, siostrze Cezara zar贸wno Lubusza nad Odr膮 jak Lublina. Nazwa Lublin, cho膰 w tej formie nie pojawia si臋 na Pomorzu jest tylko Lubiewo, ale znajduje pokrewne co do formy nazwy w osadach Modlin, Parlin, D臋blin, kt贸rych pochodzenie pomorskie jest wielce prawdopodobnem. W najdawniejszych czasach g艂贸wnym przedmiotem handlu przywozowego na Wi艣le by艂a s贸l, sprowadzana przez przemys艂owc贸w nadbaltyckich a偶 z wybrze偶y francuzkich. Cho膰 p贸藕niej produkcya kopal艅 w Wieliczce i Bochni zaopatrywa膰 zacznie Ma艂opolsk臋 i dalsze obszary w s贸l kamienn膮, krajow膮, to mimo zakaz贸w wydawanych przez kr贸l贸w i sejmy, s贸l morska, do kt贸rej nawykli mieszka艅cy nadwi艣la, nie przestanie wchodzi膰 drog膮 wodn膮. Wcze艣nie bardzo, zapewne ju偶 w ko艅cu XII w. , zacznie si臋 posuwa膰, drogami utorowanemi przez Pomorzan, kolonizacya niemiecka, popierana przez stosunki handlowe. Po okresie pomorskim nast膮pi okres szerzenia si臋 kultury niemieckiej. Prawo niemieckie i j臋zyk niemiecki posuwa膰 si臋 b臋d膮 w g贸r臋 Wis艂y a偶 po sam Krak贸w, w kt贸rym ten pr膮d niemiecki id膮cy z p贸艂nocy spotka si臋 z drugim, posuwaj膮cym si臋 przez Szl膮sk od zachodu. Zar贸wno w miastach pomorskich jak i osadach nadwi艣la艅skich wcze艣nie bardzo pojawi膮 si臋 liczni kupcy i r臋kodzielnicy niemieccy, ch臋tnie przyjmowani dla kultury jak膮 z sob膮 przynosili. Przedmiotem handlu przywozowego jest, pr贸cz soli, 偶elazo i sukno, wywozu bursztyn, futra, wosk. Przy uposa偶eniu Masztom czerwi艅skiego w polowie XII w. nadano mu, mi臋dzy innemi dochodami, c艂o od ka偶dego 19 statku. Poniewa偶 c艂o p艂aci艂y statki wtedy gdy si臋 zatrzymywa艂y i wy艂adowywa艂y towar, s贸l lub sukno, przeto mo偶na zt膮d wnosi膰 o do艣膰 偶ywym ruchu na Wi艣le i targowisku czerwi艅skim. Swi臋tope艂k, w艂adzca Gda艅ska, wydaje oko艂o r. 1227 dla kupc贸w Lubeki dokument okre艣laj膮cy warunki handlu. Wi臋kszy statek na艂adowany suknem burnit vel frizol p艂aci艂 10 grzyw. c艂a, je偶eli by艂 sol膮 na艂adowany dawa艂 dwie miary pundones, punth, mniejszy statek jedn膮. Od wozu z suknem, jednokonnego 1 grzyw. i 艂okie膰 sukna do grodu, od ca艂ej karawany woz贸w 5 艂okci albo p贸艂 grzywny srebra Wracaj膮ce statki p艂aci艂y c艂o w Gda艅sku po 1 1 2 grzyw. od wi臋kszego a 3 fertony od mniejszego statku. Kazimierz, ks. kujawski, nadaje r. 1252 kanonikom katedry w艂oc艂awskiej c艂o od statk贸w Wis艂膮 przychodz膮cych i doch贸d z targowego. Jeszcze w XIII wieku W. , mimo posuwaj膮cej si臋 kolonizacyi obszar贸w prawego brzegu, jest, w 艣rednim biegu mianowicie, kresow膮 os艂on膮 Polski piastowskiej. Prusacy, Jad藕wingi, Litwini, Ruscy, Tatary, w swych napastniczych wyprawach 艣cieraj膮 si臋 pod nadwi艣la艅skimi grodami ze 艣piesz膮cym na obron臋 granic rycerstwem. W ci膮gu wieku XII i XIII tocz膮 si臋 na ca艂ej prawie linii Wis艂y cz臋ste i krwawe boje. Kolonizacya posuwaj膮ca si臋 dolinami prawych dop艂yw贸w W. w 艣rednim biegu, wzd艂u偶 brzeg贸w Narwi, Bugu, Wieprza, Sanu i wa偶niejszych dop艂yw贸w tych rzek, jak Liw, Bystrzyca, Ty艣mienica, przesunie stopniowo lini膮 kresowych boj贸w ku wschodowi i umo偶liwi spokojny rozw贸j kultury w dolinie Wis艂y. Po okresie kolonizacyi i kultury pomorskiej nast膮pi okres kolonizacyi i kultury niemieckiej, kt贸ra w XIII w. zapanuje na brzegach Wis艂y od Gda艅ska do Krakowa. Gda艅sk od najdawniejszych czas贸w, jako wa偶ne targowisko przy uj艣ciu znacznej drogi wodnej do morza, posiada艂 ludno艣膰 mieszan膮, r贸偶noplemienn膮, 艣r贸d kt贸rej Niemcy stanowili zapewne dominuj膮cy kultur膮 i przewag膮 materyaln膮, pierwiastek. Mestwin, ks. pomorski, powierzaj膮c w r. 1271 zamek i miasto castrum et ciyitatem w opiek臋 margrabiom brandeburskim, wymienia jako sk艂adowe cz臋艣ci ludno艣ci Theutonicos burgenses, po nich Prusak贸w a w ko艅cu dopiero wiernych Pomorzan. Wcze艣nie musieli tu Niemcy przynie艣膰 swe urz膮dzenia. W akcie z r. 1274 mowa jest o so艂tysie i rajcach scultetus et consules. Obok kupc贸w i osadnik贸w obcych pojawiaj膮 si臋 nad brzegami Wis艂y w ci膮gu XII i XIII wieku liczne instytucye ko艣cielne, wprowadzaj膮ce tu r贸wnie偶 obc膮 przewa偶nie ludno艣膰 i obc膮 kultur臋. Tyniec, Krak贸w, Brzesko, Opatowiec, Koprzywnica, Sandomierz, Zawichost, Sie Wis艂a Ciech贸w, Czersk, Warszawa. , Czerwi艅sk, P艂ock, W艂oc艂awek, Toru艅, Che艂mno, Tczew, Oliwa, Gda艅sk, oto szereg miejsc, w kt贸rych od ko艅ca XI do polowy XIII powstaj膮 liczne klasztory, kollegaty, katedry. Benedyktyni maj膮 klasztory w Ty艅cu Krakowie, Sieciechowie, P艂ocku; kanonicy regularni w Brzesku Hebdowie, Czerwi艅sku i Warszawie; cystersi w Koprzywnicy, Pelplinie i Oliwie; dominikanie w Gda艅sku, Che艂mnie, Toruniu, P艂ocku, Sandomierzu, Krakowie; franciszkanie w Krakowie i W艂oc艂awku; klaryski w. Zawicho艣cie i Krakowie; benedyktynki cysterki w Toruniu. Najstarsze parafialne ko艣cio艂y miejskie w Toruniu i Warszawie s膮 p. w. 艣w. Jana Chrzciciela a w Gda艅sku, Tczewie, w Tychnowach pod Kwidzynem, Che艂mnie, Toruniu, Warszawie i Krakowie spotykamy staro偶ytne kaplice lub ko艣cio艂y p. w. 艣w. Jerzego. Je偶eli teraz zwa偶ymy, 偶e wszystkie te instytucye uposa偶one zosta艂y licznemi posiad艂o艣ciami, le偶膮cemi b膮d藕 nad Wisla b膮d藕 w pobli偶u rzeki, 偶e duchowni obcego przewa偶nie pochodzenia 艣ci膮gali ch臋tnie osadnik贸w obcych, g艂贸wnie Niemc贸w, to mo偶emy wytworzy膰 sobie poj臋cie o donios艂o艣ci oddzia艂ywania takich centr贸w na zaludnienie i kultur臋 obszar贸w okolicznych. Biskup Piotr zak艂adaj膮c r. 1237 now膮, osad臋 miejsk膮 w P艂ocku o艣wiadcza Omnes habitatores civitatis sive Theutonicos, sive Polonos iudicet scultetus a ks. Ziemowit wprowadzaj膮c r. 1254 prawo niemieckie do wsi biskupstwa p艂ockiego, tak wzywa w akcie osadnik贸w Accedant itaque securi hospites de quacunque natione ad incolendas terras dicti Episcopatus i obiecuje dalej, 偶e gaudebunt pleno jure theutonico cujuseunque provincie vel civitatis prout ipsimet elegerint Kod. Maz. , 19. Pot臋偶ne poparcie pozyska kolonizacya i kultura niemiecka w zakonie krzy偶ackim, kt贸ry, otrzymawszy rozleg艂e obszary na prawym brzegu Wis艂y, osiedli si臋 tu w r. 1230. Wkr贸tce rozpoczn膮 oni zaprowadza膰 instytucye i prawa niemieckie w miastach nadwi艣la艅skich Che艂mnie i Toruniu w r. 1233. Urz膮dzenia tych miast, Che艂mna zw艂aszcza, pos艂u偶膮 ksi膮偶臋tom i biskupom polskim za wz贸r przy urz膮dzaniu, za przyk艂adem krzy偶ak贸w, innych miast, posiadaj膮cych tak偶e znaczny procent ludno艣ci niemieckiej Prawo niemieckie otrzymuje Kwidzyn w r. 1235; w P艂ocku urz膮dzenia niemieckie spotykamy ju偶 w r. 1237. Scultetus de Dobrin pojawia si臋 w akcie z r. 1239. Tczew otrzymuje prawo niemieckie r. 1260, Krak贸w i Warszawa po r. 1260 zapewne, w Gda艅sku wymienia akt z r. 1274 so艂tysa i rajc贸w, Sandomierz w r. 1286 dostaje prawo niemieckie, Czersk wprawdzie posiada akt nadania tego偶 prawa z r. 1386, ale cz臋艣ciowo instytucye niemieckie mia艂 zapewne ju偶 w polowie XIII w. Mimo rozwoju Gda艅ska kupcy Lubeki utrzymuj膮 ci膮gle zdawna zawi膮zane stosunki handlowe na ca艂ym obszarze Polski. W艂adys艂aw 艁okietek wydaje im w Kaliszu r. 1298 dwa przywileje na swobodny handel wodny i l膮dowy i pozwala urz膮dzi膰 w Gda艅sku kantor i sk艂ad towar贸w Kod, Wielkop. , Nr. 792, 793. Opanowanie Gda艅ska i Pomorza nadwi艣la艅skiego przez Krzy偶ak贸w w r. 1308 wywrze wielki wp艂yw na rozw贸j handlu i osad nadwi艣la艅skich. Krzy偶acy spe艂nili wprawdzie w艂o偶ony na nich obowi膮zek os艂ony linii Wis艂y od napadu Prusak贸w i Litwin贸w lecz nie na korzy艣膰 Polski ale na w艂asn膮 obr贸c膮 otrzymane rezultaty. Energiczna, umiej臋tna i skrz臋tna gospodarka zakonu zaludni obszary jego posiad艂o艣ci r贸藕noplemiennymi przybyszami z r贸偶nych stron Niemiec i Polski Mazowsza g艂贸wnie. Powstanie tu oko艂o 1400 wsi czynszowych. Rozw贸j rolnictwa i przemys艂u wywo艂a o偶ywiony ruch handlowy na Wi艣le i wp艂ynie na szybki rozw贸j Gda艅ska i Torunia. W 1343 r. powstaje najwa偶niejsza cz臋艣膰 p贸藕niejszego Gda艅ska, t. zw. Rechtstadt, ze wspania艂ym ko艣cio艂em P. Maryi, ratuszem, Artushofem. Wody Raduni uj臋te w dwumilowy kana艂 dostarcza艂y motoru wielkim m艂ynom zakonu. Istnieje te偶 most na Wi艣le, o kt贸rym spotykamy wzmianki ju偶 w r. 1247. Kiedy do r. 1369 Lubeka g贸ruje jeszcze nad Gda艅skiem co do rozmiar贸w ruchu handlowego, to ju偶 w r. 1383 Gda艅sk jest najwa偶niejszym portem na ca艂ym Baltyku. Ryga, Kr贸lewiec i Szczecin nie wysz艂y wtedy jeszcze ze swego dzieci艅stwa. W r. 1393 przybywa do Gda艅ska 300 okr臋t贸w z Anglii, Francyi i Hollandyi po zbo偶e dla dotkni臋tych nieurodzajem kraj贸w zachodniej Europy. Jednocze艣nie rozumne rz膮dy Kazimierza W. i ruch kolonizacyjny wywo艂a艂 podniesienie rolnictwa i przemys艂owohandlowej czynno艣ci ludno艣ci miejskiej. Kr贸l buduje kana艂 od Bochni do Wis艂y dla u艂atwienia sp艂awu soli, urz膮dza w Kazimierzu sk艂ady na zbo偶e. Ruch handlowy wywo艂uje podniesienie si臋 drobnej lecz w wybornym punkcie po艂o偶onej osady nadwi艣la艅skiej Warszawy, kt贸ra si臋 ukazuje na kartach dziej贸w w r. 1339 jako do艣膰 ludne, ruchliwe, handlowe miasteczko, maj膮ce ju偶 kilka ko艣cio艂k贸w, szko艂臋, a 艣r贸d ludno艣ci przemys艂owc贸w i rzemie艣lnik贸w niemieckiego przewa偶nie pochodzenia. Po Gda艅sku, licz膮cym na pocz膮tku XV w. oko艂o 30000 mieszka艅c贸w, najludniejszymi miastami nadwi艣la艅skiemi s膮 Toru艅 i Krak贸w, maj膮ce od 12 do 15000, podczas gdy Warszawa zapewne nie przechodzi艂a 3000. Na wzrost Torunia wp艂yn臋艂a polityka handlowa Zakonu, kt贸ry nada艂 w r. 1365 temu miastu obowi膮zuj膮ce wszystkich kupc贸w prawo sk艂adu towar贸w Stapekrecht. Wszelkie towary wchodz膮ce na Gda艅sk do Prus i przeznaczone na wyw贸z do innych kraj贸w musia艂y by膰 sk艂adane na pewien czas w Toruniu, zk膮d dopiero rozchodzi艂y si臋 po ca艂ej Polsce i krajach s膮siednich. Kazimierz W. udzieli艂 jeszcze w r. 1345 kupcom pruskim prawo wolnego handlu w ca艂em pa艅 Wis艂a Wis艂a siwie, bez 偶adnych op艂at. Tym sposobem kupcy toru艅scy posiedli niejako monopol handlu przywozowego drog膮 morsk膮 w ca艂ej Polsce. Gda艅sk znowu by艂 g艂贸wnym punktem sk艂adowym i targowiskiem dla handlu wywozowego. Krak贸w pozostanie tylko centrem dla handlu l膮dowego. Wielkie korzy艣ci, jakie ci膮gn臋艂o z tego handlu mieszcza艅stwo Torunia i Gda艅ska, by艂y zapewne wa偶nym bod藕cem do przechylenia si臋 na stron臋 Polski podczas wojny, jak膮 przez kilkana艣cie lat toczy Kazimierz Jagiello艅czyk z Zakonem. Gda艅sk utrzymywa艂 wtedy po 15000 偶o艂nierzy zaci臋偶nych i wydal do 700, 000 grzyw. srebra na koszta wojenne ale uzyska艂 za to w r. 1454 przywilej Kazimierza Jagiello艅czyka, nadaj膮cy miastu najszerszy samorz膮d i swobod臋 handlu. Gda艅szczanie mogli utrzymywa膰 sw膮 fortec臋, zamyka膰 lub otwiera膰 port wi艣lany, zawiera膰 uk艂ady z innemi pa艅stwami, wyprawia膰 poselstwa. Toru艅 r贸wnie偶 otrzyma艂 w nagrod臋 us艂ug oddanych Polsce w czasie wojny rozlegle przywileje prawo bicia monety, w艂asn膮 za艂og臋 i r贸偶ne korzy艣ci. Traktat toru艅ski z r. 1466 艂膮cz膮c w jedn膮 ca艂o艣膰 pa艅stwow膮 z Polsk膮 obszary obu brzeg贸w dolnego biegu Wis艂y od Torunia po Gda艅sk, otworzy now膮 er臋 w rozwoju handlu i kultury na wybrze偶ach i w dorzeczu Wis艂y. Rozszerzenie granie pa艅stwa od wschodu zabezpieczaj膮c obszary prawego brzegu od kl臋sk wojennych, wywo艂a szybki wzrost zaludnienia i produkcyi rolniczej i przemys艂owej. Nast臋pstwem tego b臋dzie o偶ywienie ruchu handlowego na Wi艣le i pomy艣lny wzrost miast nadwi艣la艅skich, koncentruj膮cych handel zbo偶owy okolicy. Korczyn, Sandomierz, Kazimierz, Warszawa, Plock, W艂oc艂awek, Nieszawa stan膮 si臋 o偶ywionemi targowiskami. 呕ywio艂 niemiecki rozp艂ynie si臋 w tych miastach pod wp艂ywem kultury i kolonizacyi polskiej. Kopernik i Dantyszek, obok wielu innych mniej wybitnych postaci, s膮 przedstawicielami wysokiej kultury, jaka na podstawie dobrobytu, pod wp艂ywem humanizmu roz艣wietlaj膮cego mgliste wybrze偶a Baltyku, rozwinie si臋 艣r贸d mieszcza艅stwa pruskopomorskiego. Po obu brzegach Wis艂y, pocz膮wszy od Sandomierza, wznosi膰 si臋 b臋d膮 w miastach nadrzecznych liczne murowane 艣pichrze, kryte dach贸wk膮. Miasta zabudowywa膰 si臋 zaczn膮 murowanemi, ozdobnemi, kilkupi臋trowemi kamienicami, o czerwonych dachach, wed艂ug jednego typu, cechuj膮cego przechowane dot膮d zabytki tych czas贸w w starych domach Gda艅ska, Torunia, Warszawy, Kazimierza, Krakowa. Ju偶 od XV wieku stopniowe zaludnianie obszar贸w le艣nych na wy偶ynach wododzia艂owych, i zwi膮zany z tem rozw贸j handlu na traktach l膮dowych, przechodz膮cych zwykle grzbietami dzia艂贸w wodnych, wywo艂a zmiany w kulturze cechuj膮cej dolin臋 Wis艂y i wprowadzi do jej rozwoju nowe czynniki, zmieniaj膮ce warunki bytu osad nadrzecznych. Dotychczasowa jedno艣膰 kultury, 艂膮czno艣膰 interes贸w, mimo r贸偶norodno艣ci plemiennej 艣r贸d ludno艣ci nadwi艣la艅skiej, zaczn膮 zanika膰 a natomiast, obok ustalaj膮j膮cej si臋 jedno艣ci narodowej, wytworzy si臋 coraz 艣ci艣lejszy zwi膮zek miast nadrzecznych z dalszemi, zaludnionemi teraz, okolicami kraju, dla kt贸rych stan膮 si臋 one targowiskami handlowemi, centrami s膮dowemi i ogniskami kultury. Po okresie przewagi wp艂ywu niemieckiej zapanuje w dolinie Wis艂y kultura polska. Polonizacya mieszcza艅stwa niemieckiego a nawet szlachty niemieckiej w dawnych posiad艂o艣ciach krzy偶ackich, dokona si臋 z wielk膮 szybko艣ci膮. Watzelrodowie, Wejherowie, Heidensteinowie b臋d膮, si臋 czu膰 Polakami. Wiele rodzin zmieni nazwiska niemieckie na polskie. Rozw贸j miast zostawa膰 b臋dzie w 艣cis艂ym zwi膮zku z post臋pami kolonizacyi i rolnictwa ale dot膮d tylko, dop贸ki w艂o偶enie na kmieci rosn膮cych ci膮gle ci臋偶ar贸w robocizn i op艂at i ograniczenie im swobody ruchu nie odbije si臋 coraz szkodliwiej na przemy艣le miejskim przez zmniejszanie si臋 odbytu na miejscowe wyroby. Z drugiej za艣 strony nadana szlachcie swoboda od cel przywozowych i wywozowych, pozbawi kupc贸w miejskich bogatszych odbiorc贸w, zatamuje rozw贸j przemys艂u i r臋kodzie艂 krajowych i skoncentruje ca艂y ruch handlowy w Gda艅sku, do kt贸rego panowie i szlachta b臋d膮 bezpo艣rednio wysy艂a膰 zbo偶e i inne produkty a r贸wnocze艣nie zaopatrywa膰 si臋 tam w zbytkowne zagraniczne produkty i wyroby. Na sejmach w drugiej po艂owie XVI wieku s艂yszymy cz臋sto bardzo upominania si臋 a nawet i zapadaj膮ce uchwa艂y w sprawie oczyszczenia rzek sp艂awnych, ju偶 to z przyrodzonych przeszk贸d, ju偶 z jaz贸w, m艂yn贸w p艂ywaj膮cych i t. p. przez ludzi powznoszonych zawad dla 偶eglugi. Brak 艣rodk贸w materyalnych, zdolnych technik贸w a nadewszystko nieudolno艣膰 do zorganizowania zbiorowej dzia艂alno艣ci wi臋kszych rozmiar贸w, sprawia艂y, i偶 mimo cz臋stego ponawiania, uchwa艂y te nie sprowadza艂y po偶膮danych rezultat贸w. Ruch rozwijaj膮cy si臋 na drogach l膮dowych przecinaj膮cych Wis艂臋 wywo艂a potrzeb臋 budowania na niej most贸w. Wprawdzie ju偶 w dokumentach z XIII w. spotykamy wzmianki o mo艣cie pod Gda艅skiem, ale zapewne odnosi si臋 to do Mot艂awy nie do Wis艂y, cho膰 w dokumentach wyra藕nie wskazano most gda艅ski pons danensis, jako granic臋 przestrzeni, w kt贸rej na Wi艣le ma by膰 pobierane c艂o od statk贸w. Na 艣rednim biegu pierwszy most, czasowy jednak, zbudowany by艂 w r. 1409, przed wojn膮 z Krzy偶akami, pod Kozienicami przez mistrza Jaros艂awa, bieg艂ego w swym rzemio艣le, a pod nadzorem starosty radomskiego. Spuszczony cz臋艣ciami na Wis艂臋, ustawiony zosta艂 dla przeprawy wojska polskiego pod Czerwi艅skiem. Mistrz krzy偶acki. Wis艂a wed艂ug D艂ugosza, nie chcia艂 wierzy膰, by Polacy zdolni byli wystawi膰 taki most i przeprawi膰 wojsko z ca艂ym taborem. Po sko艅czonej przeprawie wysiano most, 艂y偶wowy widocznie, do P艂ocka, by tam pozosta艂 do dalszego rozporz膮dzenia. Buch wielki na traktach handlowych rozchodz膮cych si臋 z Torunia, wywo艂a艂 potrzeb臋 budowy sta艂ego mostu, kt贸ry w czasie od r. 1497 do 1500 wzniesiono kosztem miasta. Znaczenie polityczne i handlowe Warszawy sk艂oni Zygmunta Augusta do zbudowania 1568 1573, z wielk膮, staranno艣ci膮; , okaza艂ego mostu, na palach d臋bowych, pod now膮; stolic膮; kraju. Kochanowski a偶 trzema fraszkami upami臋tni艂 ten fakt, maj膮cy zwi膮zek ze spraw膮 zjednoczenia politycznego, przeprowadzonego przez kr贸la na sejmie lubelskim r. 1569. Rewolucya ekonomiczna sprowadzona przez odkrycie Ameryki i nap艂yw wielkich ilo艣ci z艂ota, wywar艂y donios艂y wp艂yw, przez podniesienie cen zbo偶a i innych przedmiot贸w, na gwa艂towny wzrost produkcyi rolnej i przemys艂u le艣nego w Polsce. W ci膮gu wieku XVI wyw贸z zbo偶a i ruch handlowy wzrasta niezmiernie. Po偶ar niszczy w r. 1536 oko艂o 340 艣pichrz贸w w Gda艅sku, przypuszczaj膮c, 偶e wszystkich by艂o oko艂o 500 i rachuj膮c po 80 艂aszt贸w zbo偶a na ka偶dy, otrzymamy w przybli偶eniu cyfr臋 40, 000 艂aszt贸w wywo偶onego zbo偶a. Wyw贸z innych przedmiot贸w przedstawia艂 艣rednio warto艣膰 r贸wn膮 cenie zbo偶a. Og贸艂em wi臋c wyw贸z przez Gda艅sk przedstawia膰 m贸g艂 warto艣膰 2, 400, 000 korcy zbo偶a. Przy ko艅cu wieku XVI, kiedy Klonowicz w swym Flisie opisuje 偶eglug臋 po Wi艣le i brzegi jej usiane zamo偶nemi, dobrze zabudawanemi miastami, wreszcie zapchan膮 okr臋tami Mot艂aw臋 pod Gda艅skiem, wyw贸z zbo偶a dosi臋ga艂 zapewne 100, 000 艂aszt贸w. Bezimienny autor Uwag nad uwagami r. 1789 podaje w tabelce wywozu z port贸w polskich, i偶 w r. 1618 przyby艂o do Gda艅ska z kraju na wyw贸z 128, 789 艂aszt贸w. Inne 藕r贸d艂a por. Korzon, Wewn. dzieje Polski, II, 5 podaj膮, t臋 sam膮; cyfr臋 na r. 1648, podczas gdy Cellarius na ten sam rok oblicza na 116, 000 艂aszt贸w. Wojny nieustanne w drugiej po艂owie XVII i na pocz膮tku XVIII, zmniejszenie ludno艣ci, ucisk ludu i upadek mieszcza艅stwa sprowadz膮, obok og贸lnego zubo偶enia, zmniejszenie znaczne produkcyi rolnej i ruchu handlowego. W pierwszej po艂owie XVIII w. sp艂awiano przeci臋tnie co rok po 26, 000 艂aszt贸w, dopiero w r. 1765 cyfra ta wzrasta do 51, 487, by w r. 1781 spa艣膰 na 9, 667 艂aszt贸w. Tak gwa艂towny spadek cyfr wynik艂 ze zmian politycznych, jakie zasz艂y w r. 1772. Cz臋艣膰 wybrze偶y Wis艂y, pr贸cz Torunia i Gda艅ska, przesz艂a pod panowanie pruskie. Oba te miasta pozosta艂y odci臋te od reszty kraju i otoczone 艣cis艂ym kordonem. Wysokie c艂a, pobierane przez komory pruskie, powstrzyma艂y ruch handlowy. Gdy poprzednio od stu 艂aszt贸w pszenicy p艂acono c艂a w Fordoniu 76 dukat贸w, rz膮d pruski podni贸s艂 op艂at臋 na 375 dukat. W podobnym stosunku prawie pi臋ciokrotnie zwi臋kszono c艂a zar贸wno od wprowadzanych jak i wyprowadzanych przez Gda艅sk produkt贸w i towar贸w. W ci膮gu XVIII w. najludniejsze poprzednio miasta nadwi艣la艅skie upadaj膮 stopniowo. Krak贸w i Sandomierz, P艂ock i W艂oc艂awek, a wreszcie Toru艅 i Gda艅sk. Jedna Warszawa tylko wskutek nagromadzenia licznych rezydencyi magnackich, pobytu dworu, cz臋stych sejm贸w, ro艣nie szybko i stanie si臋 przy ko艅cu wieku, oko艂o r. 1790, stotysi臋cznym miastem, podczas gdy Krak贸w spadnie do 10, 000. Wypadki r. 1794 i podzia艂 z r. 1795 oddadz膮 po艂ow臋 Wis艂y, od Gda艅ska po uj艣cie Pilicy, pod w艂adz臋 Prus a drug膮, po艂ow臋, do 藕r贸de艂, Austryi. W r. 1807 traktat tyl偶ycki odda 艣rodkowy i cz臋艣膰 dolnego biegu Wis艂y, od uj艣cia Pilicy po Grudzi膮dz, nowo utworzonemu ksi臋stwu warszawskiemu. Na obszarze tym jedna Warszawa posiada膰 b臋dzie oko艂o 70, 000 ludno艣ci, bogaty niegdy艣 Toru艅 ma w r. 1806 tylko 9, 000 mk. , P艂ock 2, 700, W艂oc艂awek 2, 300, Dobrzy艅 1, 000, Nieszawa 1, 200, Che艂mno 4, 000. W r. 1809 Austrya ust膮pi艂a po wojnie z ksi臋stwem cz臋艣膰 swych 艣wie偶ych posiad艂o艣ci a z niemi razem ca艂y bieg Wis艂y po uj艣cie Sanu, poni偶ej za艣 uj艣cia tej rzeki brzeg lewy z Krakowem a z prawego okr膮jg ko艂o Krakowa po Wieliczk臋. W tej cz臋艣ci miasta nadbrze偶ne przedstawia艂y si臋 w bardzo smutnym stanie. Sandomierz zniszczony przez 艣wie偶o tocz膮ce si臋 tam boje i szturmy, Krak贸w wyludniony i zubo偶a艂y. Gda艅sk ci臋偶kie przejdzie teraz koleje w czasie d艂ugiego obl臋偶enia i zaj臋cia przez wojska francuzkie 1807 1814. Traktat wiede艅ski w r. 1815 zmieni znowu i ureguluje na d艂u偶szy czas stosunki polityczne w dolinie Wis艂y. Ca艂y niemal 艣rodkowy bieg rzeki nale偶e膰 b臋dzie odt膮d do nowo utworzonego kr贸lestwa polskiego, od Nieszawy za艣 do uj艣cia zostanie pod w艂adz膮 Prus. Traktat zapewni艂 swobodn膮 偶eglug臋 na ca艂ej rzece i jej dop艂ywach i swobodny handel na ca艂ym obszarze bez wzgl臋du na granice polityczne art. XXII do XXX. Postanowienia te jednak nie wesz艂y nigdy w wykonanie. 呕egluga na Wi艣le dot膮d zostaje przewa偶nie w r臋ku Niemc贸w. Polscy flisacy stanowi膮 tylko obs艂ug臋 na tratwach i galarach id膮cych w d贸艂 rzeki i wyprawianych przez przedsi臋biorc贸w Niemc贸w lub 偶yd贸w. Berlinki przychodz膮ce z do艂u rzeki s膮 wy艂膮cznie w艂asno艣ci膮 Niemc贸w. Zawi膮zane oko艂o r. 1848 przez hr. Andrzeja Zamoyskiego Towarzystwo 偶eglugi parowej zaprowadzi艂o, opr贸cz parostatk贸w osobowych, statki parowe przewozowe i holownicze dla transportowania towar贸w. Gdy sp贸艂ka ta upad艂a, powsta艂y w ostatnich czasach przedsi臋bierstwa prywatne, kt贸re dla braku odpowiednich kapita艂贸w i przy trudno艣ciach jakie przedstawia Wis艂a Wista sp艂aw na Wi艣le, przy malej wodzie i korycie nieuregulowanym, nie mog膮 si臋 nale偶ycie rozwin膮膰. Powolny post臋p rob贸t regulacyjnych na 艣rednim biegu Wis艂y nie pozwala oczekiwa膰 w blizkiej przysz艂o艣ci polepszenia stanu rzeczy i przywr贸cenia tej wielkiej drodze wodnej dawnego jej znaczenia w rozwoju handlu i kultury. VI. Literatura. Najpierwszy opis biegu Wis艂y i jej dop艂yw贸w skre艣li艂 z wielk膮, staranno艣ci膮 D艂ugosz na pocz膮tku swej Historyi polskiej. Po nim opisa艂 Wis艂臋 i jej brzegi, ale tylko na przestrzeni od Warszawy do uj艣cia Mot艂awy pod Gda艅skiem, Klonowicz we, , Flisie r. 1595. Kr贸tk膮, ale trafn膮, charakterystyk臋 W. i innych rzek polskich skre艣li艂 Morsztyn w wierszu p. t. Rzeki, stanowi膮jcym cz臋艣膰 Kaniku艂y. Wszystkie opisy Polski od wieku XVI do po艂owy XIX zajmuj膮, si臋 politycznostatystyczn膮, stron膮, . Pi臋kny przyk艂ad dany przez D艂ugosza nie znalaz艂 na艣ladowc贸w. Najwi臋ksze rozmiarami dzie艂o geograficzne 艁ubie艅skiego zajmuje si臋 tylko geografi膮 polityczn膮, Polski. Surowiecki Wawrzyniec w swej rozprawie O rzekach i sp艂awach kraj贸w ks. warszawskiego r. 1811 nie m贸wi o Wi艣le. Jeografia wschodniej cz臋艣ci Europy Wroc艂aw 1825 zbywa t臋 rzek臋 kilkowierszow膮, wzmiank膮. Dopiero Wincenty Pol, wst臋puj膮c w 艣lady D艂ugosza, podobnie jak i ten historyk, gor膮c膮, mi艂o艣ci膮 kraju zast臋puj膮cy brak specyalnych study贸w, pierwszy rozpocz膮艂, pracowa膰 nad geografi膮, Polski i w swej Hydrografii w dziele P贸艂nocny wsch贸d Europy r. 1851 przedstawi艂 szczeg贸艂owo stosunki dorzecza Wis艂y. Pierwszym specyalnym, ale dla cel贸w technicznych, badaczem Wis艂y by艂 Wilhelm Kolberg, in偶ynier zarz膮du komunikacyi od r. 1840, kt贸ry rezultaty swych obserwacyi i poszukiwa艅 pomie艣ci艂 w rozprawie O usp艂awnianiu Wis艂y Roczniki gospodarstwa krajowego, obszernem dziele p. t. Wis艂a, jej bieg, w艂asno艣ci i sp艂awno艣膰 cz臋艣膰 I zostaje w r臋kopisie, cz臋艣膰 II wysz艂a z druku r. 1861 w Warszawie i tre艣ciwem opracowaniu pomieszczonem w Encyklop. Orgelbranda t. XXVII. O 藕r贸d艂ach W. pisa艂 Ludwik Zejszner Podr贸偶 do 藕r贸de艂 Wis艂y Bibl. Warsz. , 1850 r. i Bogumi艂 Hoff w dzie艂ku Pocz膮tek Wis艂y i Wi艣lanie Warszawa, 1888 r. . Zbi贸r widok贸w z nad brzeg贸w W. z obja艣nieniami wyda艂 Oskar Flat p. t. Brzegi Wis艂y od Warszawy do Ciechocinka Warszawa, 1859, z 2 mapami i 6 widokami. Wa偶nemi dla poznania W. s膮 prace pomieszczone w Pami臋tniku fizyograficznym S艂owikowskiego J贸zefa Stan wody na Wi艣le pod Warszaw膮, od r. 1860 do 1880 w tomie I i Charakterystyka Wis艂y w tomie XII, tudzie偶 Szystowskiego M. Roboty regulacyjne na Wi艣le w granicach kr贸lestwa polskiego t. VII. Kwici艅ski Rzeka Wis艂a Przegl膮d Techn. , r. 1893. O handlu Gda艅ska i ruchu sp艂awnym na Wi艣le pomie艣ci艂 obszern膮 prac臋 w, , Niwie z r. 1876 Ed. Wasilewski i Jan Bloch w artykule Dawne nasze porty na Baltyku Ekonomista z r. 1879. Wychodz膮 ce w Warszawie pod redakcy膮 J. Kar艂owicza, czasopismo etnograficzne Wis艂a pomie艣ci艂o te偶 kilka rozpraw i opis贸w odnosz膮cych si臋 okolic nadwi艣la艅skich, skre艣lonych przez B. Hoffa, Z. Glogera i innych. O rezultatach poszukiwa艅 archeologicznych na brzegach Wis艂y pouczy膰 mog膮 wydawane w Warszawie 1873 i 1882 r. Wiadomo艣ci archeologiczne i Mapa archeolo giczna Prus zachodnich z tekstem obja艣niaj膮 cym, wydana przez G. Ossowskiego Krak贸w, 1881. Z dzie艂 og艂oszonych przez niemieckich uczonych zas艂uguje na uwag臋 obszerna, zbiorowo opracowana, opisowohistoryczna monografia, z rycinami, p. t. Die Weichsel, wydana pod re dakcy膮 dr. Franza Brandstaettera 1855 r. w Kwidzynie Marienwerder, tudzie偶 przez tego偶 autora wydane dzie艂o Land und Leute des Landkreises Danzig 1872 r. . Niekt贸re wa 偶niejsze rozprawy wspomniane by艂y ju偶 wy偶ej w cz臋艣ci I niniejszej pracy. Br. Ch. Wista al. Wi艣lica, rzka, w pow pi艅skim, dop艂yw jeziora Pohost, zaczyna si臋 w lesistych moczarach za wsi膮 W贸lka, w obr臋bie gm. 艁ohiszyn, p艂ynie puszczami na p艂d. wsch. ko艂o wsi Zaborowcy, przed wsi膮 艁yszcza, przyj膮wszy z lewej strony rzek臋 Czaj贸wk臋, przecina go艣c. poczt. kleckopi艅ski i odt膮d pod nazw膮 Wi艣licy p艂ynie w pobli偶u wsi Czuch贸w i za folw. NowyDw贸r ma uj艣cie, D艂uga przesz艂o 3 mile. W. stanowi艂a w 1558 r. granic臋 puszczy kr贸lewskiej pi艅skiej, kt贸ra sz艂a t臋dy od uroczyska Bobryk i Czajewo do jez. Nowodworskiego Pohost ku Pohostowi ob. Rewizya puszcz, str. 8. A. Jel. Wis艂a 1. Niemiecka, dobra i w艣, pow. pszczy艅ski, par. kat. w miejscu, ew. Pszczyna. W r. 1885 dobra mia艂y 903 ha, 4 dm. , 96 ink. 11 ew. ; w艣 630 ha, 83 dm. , 768 mk. 92 ew. . Ko艣ci贸艂 par. katol. i szko艂a katol. Par. W. N. , dek. pszczy艅skiego, 1869 r. mia艂a 799 katol. , 110 ewang. , 6 izr. 2. W. Polska, dobra i w艣, pow. pszczy艅ski, par. kat. Brze艣膰, ew. Pszczyna. W r. 1885 dobra mia艂y 287 ha, 6 dm. , 92 mk. 23 ew. ; w艣 775 ha, 96 dm. , 1185 mk. 97 ew. . Kaplica katolicka, szko艂a lklas. Wis艂a, niem. Weichsel, w艣 na Szl膮sku austr. , pow. i obw s膮d. bielski. Le偶y na w膮skiej dolinie, u 藕r贸de艂 rzeki Wis艂y. Od p艂n. wsch. graniczy obszar W. z wsi膮 Brenna, od p艂d. wsch. dotyka granicy Galicyi, od p艂d. zach. z Istebn膮, od p艂n. zach. z Ustroniem. Linia graniczna od strony Galicyi idzie grzbietem g贸r Malin贸w 1095 mt. , Malinowska Ska艂a 1150 mt, Mag贸rka 1129 mt. . Barania 1214 mt. , Karol贸wka 930 mt. . Obszar wsi jest znaczny, bo obejmuje blisko 7 mil kw. Najd艂u偶sza odleg艂o艣膰 od granicy Ustronia a偶 do galicyjskiej wynosi 20, 5 klm. czyli 3 mile. Z tego obszaru mniejsza cz臋艣膰 Wis艂a jest w艂asno艣ci膮 g贸rali, wi臋ksza nale偶y do d贸br arcyks. Albrechta. Obszar ten zajmuj膮 przewa偶nie g贸ry, lasami pokryte. Najwa偶niejsze szczyty na obszarze wsi s膮 Wielka Czantorya 995 mt. , Obora 642 mt. , Halin贸w 1095 mt, Malinowska Ska艂a 1150 mt. , Malinka 809, Kamienna 790, Bukowa 714, Czajka 643, Wyrch Skalnity 762, Beskid 684, Ma艂y Sosz贸w 763, Wielki Sosz贸w 882, Cie艣lar 919, Wielki Sto偶ek 975, Ma艂y Sto偶ek 843, Karkawica 973, Koby艂a 802, Kiczora 919, Koziniec 775, G艂臋biec 829, Beskidek 763, Karol贸wka 930, Czarny 958, Przys艂op 1021, Cienk贸w Ni藕ny 720, Smerekowiec 882, U艣cink贸w 710, Postrzedni 909, Cienk贸w Wy偶ny 1140, 艢cidowa 795 mt. . Z dolin wi臋kszych odznacza si臋 g艂贸wna dolina Wis艂y z odnogami Czarnej i Bia艂ej Wise艂ki. Od g艂贸wnej doliny biegn膮, mniejsze, z prawej strony Malinka, Jarz臋bata, Pinkas贸w i Tokarnia. Od lewej s膮 Jawornik, Dziechcin i Kopid艂o. Siedziby g贸ralskie s膮 rozrzucone prawie po ca艂ym obszarze, przewa偶nie w dolinach i na ni偶szych stokach, nawet na niekt贸rych szczytach. Takie wysoko po艂o偶one mieszkania znajduj膮 si臋 na Wyrchu Skalnitym. W g艂贸wnej dolinie Wis艂y mieszcz膮 si臋 ko艣ci贸艂 paraf. katol. z plebani膮, ko艣ci贸艂 ew. z plebani膮, urz膮d gminny, poczta, gospoda, dwie szko艂y, dwie ku藕nice, m艂yn, tartak parowy prywatny, tartak arcyksi膮偶臋cy, dworek starszego gajowego, dom le艣niczego, pstr膮garnia, mieszkania gajowych i pa艂acyk my艣liwski. R贸wnie偶 i zagr贸d g贸ralskich najwi臋cej znajduje si臋 w g艂贸wnej dolinie Wis艂y, szczeg贸lnie w samym 艣rodku, w blisko艣ci ko艣cio艂贸w, nast臋pnie w dolinie Malinki, Jawornika i Kopyd艂a. Domy na wierzcho艂u i stokach g贸r tworz膮 grupy z osobnemi nazwami, jak np. Ob艂aziec, Gahura, Krzywy, Kiczora, Jawornik, Sosz贸w, Wyrch gron, Sto偶ek, Skalnity, Dziechcin, Jurzyk贸w, Koby艂a, 艁abaj贸w, Kopyd艂o, G艂臋bce, Kozi艅ce, Cienk贸w, Czarny, Bobr贸w, R贸wny, Przys艂op, Malinka, Roztoki, Sadowy, Nied藕wiedzia, Zielony, Go艣ciej贸w, Jarz臋bata, Kamienny i Bukowa. Wody zlewaj膮 si臋 do g艂贸wnego koryta i potok贸w Wis艂y; znaczniejsze dop艂ywy w obr臋bie wsi s膮, z praw. brzegu Malinka, Go艣ciej贸w, Pinkas贸wka a cz臋艣ciowo i Bobka u 藕r贸de艂 swych. Z lew. brzegu Kopyd艂o, na kt贸ry sk艂adaj膮 si臋 potoki 艁abaj贸w i G艂臋biczek. W miejscu, gdzie uchodzi do Wis艂y potok Go艣ciej贸w, znajduje si臋 艣rodek wsi; tu skupia si臋 ruch ca艂ej gminy, tu stoj膮 oba ko艣cio艂y, szko艂y, gospody i sklepy. W r. 1890 obszar wsi wynosi艂 11001 ha, dom贸w by艂o 503 i 4261 mk. , a to 2075 m臋偶. i 2186 kob. , 3980 prot. , 240 rz. kat. i 41 izrael. ; co do narodowo艣ci 4196 PoL i 64 Niem. W. le偶y w obr臋bie Beskidu Zachodniego. 艢rednia temperatura wynosi oko艂o 5 R. W dolinach zas艂oni臋tych od wiatr贸w, n. p. w g艂贸wnej dolinie oko艂o ko艣cio艂贸w, wegetacya op贸藕nia si臋 o dwa tygodnie w po r贸wnaniu z r贸wninami. 呕yto ozime udaje si臋 dobrze, jak wszystkie inne gatunki zbo偶a i ro艣lin pastewnych. Drzewa owocowe rosn膮 tu po my艣lnie, jag贸d polnych i le艣nych w obfito艣ci. Pierwotny ko艣cio艂 katol. zosta艂 przebudowany w r. 1860. Ko艣ci贸艂 prot. wystawi艂a gmina pier wotnie z drzewa, kiedy w r. 1781 J贸zef II og艂o si艂 swobod臋 religijn膮. W r. 1833 za艂o偶ono ka mie艅 w臋gielny pod ko艣ci贸艂 murowany; ko艣ci贸艂 ten uko艅czono w przeci膮gu lat pi臋ciu i po艣wi臋co no 29 czerwca 1838 r. Wraz z pierwszym ko 艣cio艂em prot. otwart膮 zosta艂a i szko艂a ludowa. Dzi艣 jest jedna szko艂a ludowa g艂贸wna i cztery poboczne, rozrzucone w r贸偶nych stronach wsi. Katolicy nale偶膮 do parafii w Ustroniu, protestan ci maj膮 parafi臋 w miejscu. Proboszczami protest. od za艂o偶enia parafii r. 1782 byli Samuel Kosany r. 1782 1787, J臋drzej Lechocki r. 1788 1794, Wilhelm Bystro艅 1794 1802, Jan Rakowski 1802 1818, Micha艂 Kupferschmidt 1818 1862 i Gustaw Kupferschmidt 1862 1886. Obecnie stanowisko to zajmuje Jerzy Mrowiec. W czerwcu r. 1886 wybuch艂 w W. wielki po偶ar, kt贸ry zniszczy艂 dom zajezdny, ple bani臋 i ko艣ci贸艂 prot. W ostatnich latach za cz臋艂a przybywa膰 na czas letni niewielka jak do t膮d ilo艣膰 go艣ci, z Warszawy i innych stron. Ob. Tomkowicz A 殴r贸d艂a Wis艂y S艂awianin, zebrany i wydany przez Stanis艂awa Jaszowskiego, Lw贸w, 1837, przedruk w Kalendarzu J. Czecha, Kra k贸w, 1866, Zejszner L. Podr贸偶 do 藕r贸de艂 Wi s艂y odbyta r. 1849, Bibl. Warsz. r. 1850; Hoff Bogumi艂 Pocz膮tki Wis艂y i Wi艣lanie, Warszawa, 1888. W. H. Wis艂awice, Wys艂awice, Wojslawice, w艣 ry cerska, nale偶y do d贸br Drz膮zgowo hr. Grudzi艅 skich. Le偶y na p艂n. od 艢rody, p艂d. wsch贸d od Kostrzyna, zach. od Giecza i Grodziszczka, w pow. 艣redzkim, okr. komis. kostrzy艅ski, st. dr. 偶el. Nekla, poczta W臋gierskie, szko艂a katol. w Drz膮zgowie, par. w Grodziszczku, s膮d w 艢ro dzie. Ma 5 dm. , 576 ha, 100 mk. W r. 1360 pisa艂 si臋 Miko艂aj z W. Przy schy艂ku XIV w. pojawia si臋 mn贸stwo wsp贸艂dziedzic贸w. R. 1399 S艂awomira, 偶ona Borzys艂awa z Grabianowa, za stawia cz臋艣膰 W. Miko艂ajowi z Wis艂awic i siostrze jego Katarzynie. R. 1489 graniczy艂a ta wie艣 z nieistniej膮cemi ju偶 Szczytkami. R. 1578 sie dzieli tu Jakub Wilko艅ski, St. D膮browski i r贸偶ni Wis艂awscy. Kmieci w贸wczas nie by艂o Oko艂o r. 1793 nale偶a艂y W. do Gozimirskiego, kaszt. elbl膮skiego. W艂. 艁. Wis艂oboki, w艣, pow. lwowski, 18 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. we Lwowie, 12 klm. na p艂d. wsch. od urz. poczt. w Kulikowie. Na wsch. le偶y Remen贸w, na p艂d. Zapyt贸w, na zach. Stroniatyn, na p艂n. Sulim贸w w pow. 偶贸艂kiewskim. Wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie K膮piel贸wka i przyjmuje od lew. brz. potok, p艂yn膮cy od p艂n. 艣rod Wis艂awice Wis艂oboki Wis艂awice Wis艂oczka Wis艂ocka Wis艂ocz Wis艂oczek Wis艂ok Wis艂ocka S艂oboda kiem obszaru. W艂asn. wi臋k. Hieronima Wis艂obockiego ma roli orn. 246, 艂膮k i ogr. 48, pastw. 1, lasu 1 mr. ; w艂. mn. roli orn. 231, 艂膮k i ogr. 78, pastwisk 9, lasu 37 mr. W r. 1880 by艂o 36 dm. , 209 mk. w gminie, 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 222 gr. kat. , 25 rz. kat. ; 219 Rus. , 29 Pol. . Par. rzym. katol. w Winnikach, gr. katol. w Remenowie. We wsi jest cerkiew i szko艂a lklas. W Krakowie dn. 10 maja 1518 r. nakazuje Zygmunt I Stanis艂awowi z Chodcza marsz. kor. i stcie lwowskiemu, aby zyski prawne, kt贸re Daszkowa ma na dobrach Wis艂oboki i PodliskI, nale偶膮cych do Andrzeja Wis艂obockiego, dla niej wyegzekwowa艂 Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 10, str. 500. W 1530 r. nadaje Zygmunt I w艣 Wis艂oboki Andrzejowi Nieprzeskiemu, odbieraj膮c je Miko艂ajowi i Micha艂owi Chomatowskim 1. c. C. , t. 14, str. 90. Ob. Podlaski. Lu. Dz. Wis艂ocka S艂oboda, w艣, pow. owrucki, gm. Bazary, par. praw. Kalin贸wka o 4 w. , na p艂n. zach贸d od Malinki. Wis艂ocz, tak w dawnych dokumentach zwa no Is艂ocz ob. , w pow. mi艅skim, w gm. Rak贸w. Na pocz膮tku XVIII w. dziedzic W. Antoni Teo dor Wa艅kowicz funduj膮c w Mi艅sku karmelit贸w, zapisa艂 im na tych dobrach 9000 z艂otych ob. Teka Wile艅ska, II, str. 180. A. Jel. Wis艂ocz, w艣, nieistniej膮ca obecnie pod t膮 nazw膮, w pow. 偶ytomierskim, w okolicach Czerniachowa. W 1607 r. w艂asno艣膰 Bohdana i in. Strybyl贸w, kt贸rych pozywa Jan 艁膮cki o poddanych, zbieg艂ych ze wsi Horbaszy do Wis艂ocza Jab艂onowski, Ukraina, II, 100. Wis艂oczek, w艣, w pow. sanockim, nad pot. t. n. , lew. dop艂. Wis艂oka, 13 klm. na p艂d. od Ry manowa. Par. gr. kat. w Tarnawce. Jesto to g贸rska osada, zbudowana w dolinie potoku, wzn. 508 mt. npm. Od p贸艂nocy zas艂ania j膮 g贸ra Poharyla 604 mt. , od p艂d. Zademczykowa 761 mt. , a wschodu dzia艂 wodny dziel膮cy ten potok od Wis艂oka, dochodz膮cy 591 mt. wzn. W艣 ma 131 dm. i 824 mk. , 813 gr. kat. , 3 rz. kat. , a 8 izrael. Pos. tabularna Anny hr. Potockiej ma 10 mr. roli, 13 mr. pastw. , 249 mr. lasu i 2 mr. 600 s膮偶. parcel bud. ; pos. mn. 1510 mr. roli, 104 mr. 艂膮k, 611 mr. pastw. i 13 mr. lasu. Gle ba owsiana, ja艂owa, lasy szpilkowe. W. graniczy na p艂n. z Wo艂tuszow膮, na zach贸d z Kr贸likiem Polskim i Wo艂oskim, na zach. z Tarnawk膮 i Za woj膮, a na p艂d. z Polanami. Mac. Wis艂oczka, potok, lew. dop艂. Wis艂oku, w pow. sanockim. P艂ynie przez w艣 Wis艂oczek. Wis艂ok, rzeka, lewy dop艂yw Sanu, powstaje z warstw wznies. od 700 800 mt. a uchodzi na wysoko艣ci 183 mt. R贸偶nica wysoko艣ci, mi臋dzy 藕r贸d艂ami a uj艣ciem wynosi 564 mt. Kr贸tko, bo zaledwie kilka kilometr贸w, p艂ynie W. na obszarze g贸rskim, zaraz bowiem schodzi w dolin臋, wznies. poni偶ej 500 mt. i p艂ynie ju偶 jako podg贸rska i wy偶ynowa rzeka oko艂o 100 klm. Poni偶ej Rzeszowa, w 艁ukawcu, dostaje si臋 w dolin臋 poni偶ej 200 mt. i jako nizinna rzeka przep艂ywa oko艂o 45 klm. Bieg W. oznacza si臋 ostrymi i wielkimi za艂amami, g艂贸wnie z kierunkiem p艂n. zach. i p艂n. wsch. Dorzecze jego przypada na Nizki Beskid, jest wi臋cej lesiste ni偶 dorzecze Wis艂oki. O stanie jego w贸d mo偶na, na podstawie spostrze偶e艅 og艂oszonych w rocznikach Akad. Umiej. w Krakowie, tyle powiedzie膰, 偶e przybory zale偶膮 od ilo艣ci topniej膮cego 艣niegu i lodu na wiosn臋, odwil偶y w czasie zimy, letnich i miejscowych deszcz贸w, od wi臋kszego i mniejszego zalesienia dorzecza, dalej, 偶e W. najwy偶szym stanem wody odznacza si臋 w czerwcu w czasie letnich deszcz贸w, 偶e wreszcie puszczanie lod贸w wywo艂uje w 艣rednim i g贸rnym biegu obni偶enie si臋 poziomu wody, a to dlatego, 偶e rozpoczyna si臋 od dolnego biegu. L贸d trzyma si臋 na rzece zwykle trzy miesi膮ce, mniej wi臋cej od po艂owy grudnia do po艂owy marca. W r. 1890 91 stan膮艂 W. pod Krosnem 9 grudnia a pu艣ci艂 9 marca, pod 呕arnow膮 zamarz艂 8 grudnia, l贸d ruszy艂 8 12 marca, pod Rzeszowem stan膮艂 13 grudnia pu艣ci艂 8 marca, pod D膮br贸wkami zamarz艂 25 listopada, 1 grudnia pu艣ci艂, drugi raz zamarz艂 9 grudnia, pu艣ci艂 8 marca, pod Try艅cz膮 zamarz艂 12 grudnia, pu艣ci艂 9 marca Spraw. kom. fizyogr. Ak. Um. , 1892. W. p艂ynie przez podobne utwory geologiczne co i inne karpackie rzeki, przez pok艂ady eoceniczne i oligoceniczne, dalej przep艂ywa glin臋 dolnolodowcow膮, tworzy aluwialn膮 dolin臋, dopiero od Rzeszowa p艂ynie pomi臋dzy jakby dwoma pasami loessu, kt贸re niemal r贸wno biegn膮 z wynies. 200 mt. Od 藕r贸d艂a p艂ynie W. na p艂n. zach贸d i op艂ukuje stoki ma艂ego pasemka, Bukowicy sw膮 stron膮 praw膮, lew膮 za艣 p艂ynie po pod pasemko, Kiczer臋 d艂ug膮. W pierwszem najwy偶sze szczyty Tokarnia 777 mt. , 殴ruba艅 778 mt. ; w drugiem Kiczary 艢rednie 652 mt. , Kiczara 641 mt. . Na tej przestrzeni p艂ynie przez wsi Wis艂ok Wielki G贸rny, Wis艂ok Wielki Dolny, Surowice, ciasn膮 dolin膮. Od Surowic zwraca si臋 na p贸艂noc i p艂ynie granic膮 Darowa i Polan, Polan i Pu艂aw, Pu艂aw i Wis艂oczka, Tarnawki i Rudawki, Rudawki i Odrzechowy, G艂臋bokiego, Sieniawy i Beska. Na obszarze Beska tworzy 艂uk wydany ku wschodowi. Przep艂ywa nast臋pnie Bziank臋 i p艂ynie ku p艂n. zach. przez Hacz贸w, gdzie ostrym zakr臋tem zwraca si臋 ku zachodowi i p艂ynie przez Kro艣cienko Wy偶ne i i Ni偶ne, Krosno, Bia艂obrzegi, Turasz贸wk臋, Odrzyko艅, Bratk贸wk臋, granic膮 Wojk贸wki, Ustrobnej, przez Wojk贸wk臋, granic膮 Wojasz贸wki, 艁膮czek i 艁臋k, przez 艁臋ki, granic膮 Widacza, Frysztaku i Twierdzy. Dolina W. wci膮偶 jest ciasna, woda zaledwie na ma艂ych przestrzeniach odsypuje nieco kamie艅ca, a dopiero od Tarnawki rozwiera si臋 w obszerniejsze kotlinki. Dno doliny wznosi Wis艂ok Wielki si臋 zaledwie do 350 mt. , przy G艂臋bokiem 330 mt. S膮siednie pag贸rki okryte s膮 lasami. Najznaczniejsze s膮 Baszwiska g贸ra 556 mt. , z lew. brz. Poharyla 604. Pod Beskidem pasemko Hamondowa g贸ra 467 476 mt. , naprzeciw po lew. brz. las Hrabcowski 373 mt. . Kotlina Beska obszerna, p艂aska, moczarzysta gdzieniegdzie krzakami poros艂a, od p艂n. wichr贸w zas艂oni臋ta lesistemi wzg贸rzami, kt贸re gdzieniegdzie podnosz膮 swe czuby do 150 mt. ponad dolin膮. Dno kotliny heskiej pod Beskidem wzn. 288 mt. , w Bziance 279 mt. Dolina si臋 zw臋偶a, s膮siednie wzg贸rza z 艁ys膮 g贸r膮 367, a dalej ze Skrzy艅sk膮 g贸r膮 331, zwracaj膮 bieg ku zachod. Towarzysz膮 mu z praw. brzegu Marynkowska g贸ra 330 mt. , 艣w. Wawrzy艅ca g贸ra 337, Odrzyko艅 268, Czarnorzeki 592, Kr贸lewska g贸ra 541, Wyrwak, P艂acznik 370, pod Frysztakiem Kobylska g贸ra 358, z lew. brzegu wzg贸rza s膮 p艂askimi bezle艣nymi garbami najznaczniejszy pod Ustrobn膮 Wapionka 326, a pod Frysztakiem 艁ysa g贸ra. Za Frysztakiem przedziera si臋 rzeka cia艣niejsz膮 dolin膮, tworz膮c wy艂om w pasemkach ci膮gn膮cych si臋 w kierunku p艂d. wschodnim. Dno doliny wzn. 246 mt. Po za Frysztakiem zwraca si臋 W. na wsch贸d i p艂ynie granic膮 Kobyla, Polanek, Jazowej, Cieszyny, Wi艣niowej, Kal臋biny, Koz艂贸wka, przez Markuszow臋, granic膮 Tutkowic, Dobrzechowa, Wysokiej, Gbisk i przez Strzy偶贸w. Dolina od Strzy偶owa do Frysztaka, szeroka miejscami do 2 1 2 klm. Dno jej pod Jazow膮 wzn. 240 mt. , pod Strzy偶owem 236 mt. Z praw. brzegu najwynio艣lejsza g贸ra Grabiny 275, z lewego K膮t 373 mt. Wzg贸rza w og贸le bezle艣ne. Od 呕arnowej zwraca si臋 ku p艂n. i p艂ynie przez 呕arnow膮, Zabor贸w, granic膮 Nowej wsi. Dolina ciasna, najwy偶sze wzg贸rze po lew. brz. Glinik 412. od Czudca p艂ynie na wsch贸d do Babicy granic膮 Wy偶nego, od Babicy p艂ynie na p艂n. wsch贸d granic膮 Kasiny, Lubeni, Siedlisk, Zarzyc, Lutory偶a, Budziwoja, Pietrasz贸wki Boguchwa艂y, Drabinianki, Zwi臋czycy, dalej przez Drabiniank臋, Rzesz贸w, przez Pobitn臋, granic膮 Staromie艣cia, Za艂臋偶a, przez Trzebowisko, Now膮 wie艣, jej granic膮, przez Terliczki, granic膮 Jasionki. Dolina roztwiera si臋 dopiero od Babicy. Odt膮d to coraz szersze wyst臋puj膮 wylewy i coraz wi臋ksza potrzeba obwa艂owa艅. Dolina w Budziwoja wzn. 211 mt. , w D臋binie 208, pod Rzeszowem 209, w Staromie艣ciu 201, w 艁ukawcu 196 mt. Z okalaj膮cych wzg贸rz po lew. brzegu najwybitniejsza Babia g贸ra, pasemko lesiste z kierunkiem p艂d. wsch. , ze szczytem wzn. 357 mt. ; po praw. brzegu najwy偶szy pag贸rek U d臋ba 342 mt. Odt膮d pag贸rki rozst臋puj膮 si臋, wysy艂aj膮c ku rzece ma艂e po艂o偶yste garby, kt贸re tak sam W. jak i jego dop艂ywy rozmywaj膮 otwieraj膮c obszerne kotliny. W. rozlewa si臋 i tworzy odnogi. Od 艁ukawca p艂ynie ku wschodowi, a od uj艣cia Mleczki zwraca si臋 na p贸艂noc i p艂ynie tak do uj艣cia. D膮偶y on granic膮 艁ukawca, W贸lki pod lasem, Pogwizdowa, Medy ni 艂a艅cuckiej, i przez t臋 ostatni膮. Czarn膮, granic膮 Woli bli偶szej ma艂ej, przez D膮br贸wki, Wol臋 dal sz膮, Smolarzyny, Bia艂obrzegi, Korniakt贸w, gra nic膮 Bia艂obrzeg贸w i Korniakt贸w, przez Budy 艂a艅cuckie, 艢wi膮toniow臋, Gniewczyn臋, jej grani c膮 a Chodaczkowa, przez W贸lk臋 malkowsk膮 Tryncz臋, Ubieszyn, granic膮 G艂ogowca i D臋bna, przez G艂ogowiec i wreszcie na granicy G艂ogowca i D臋bna uchodzi do Sanu. Dolina staje si臋 tu obszernym 艂臋giem, wystawionym na wylewy; sta re 艂o偶ysko rzeki, opuszczone, rozlewa si臋 w b艂ota i coraz bardziej wysycha. Osady ludzkie cofa j膮 si臋 od brzeg贸w na wy偶sze miejsca, chroni膮c si臋 przed zalewami. Dorzecze W. w膮skie, nie posiada znacznych dop艂yw贸w. Dop艂ywy z lew. brzegu s膮 Citowa z obszaru Biezdzadki, Moszczaniec, Pola艅ska woda, Rzyczki, Po艂onik, Mo rawa z Taborem i Kompach膮, Lubat贸wka z pot. Olszyny, Stawiska, Stara rzeka, Glinik, St臋pina, Grodzisko, Pstr膮gowa, Wola, Lasowy, Mogielni ca, Zg艂obie艅ski pot. , Pozacha, Ryjak, Przybysz贸wka poni偶ej Rzeszowa, Czarna z Wes贸wk膮 i Mr贸wk膮, 艢wirkowice z Golebk膮, M艂yn贸wka, Z艂oty艅ski pot. Z praw. brzegu Izwor z Os艂awic膮, Masz贸wk膮 i Kalnic膮, Pielnica z pot. Siedliska, 艢mierdzi膮czka, Marcinka, G艂臋boki, Berska, Rzepnik. Wysoka z Czarnym pot. , Brzezanka ze Stobnic膮 i Bonar贸wka, Stobnica z pot. B艂ottnym, Grudn膮 i M. Krasn膮, z lew. brzegu za艣 z praw. z Golc贸wk膮 i Koby艂膮, Gwo偶nica ze Sta wiskami, Rubenia, Strug. Ten powstaje z Ryjaku, do kt贸rego p艂ynie Izwor, Pi膮tkowa z To karni膮 i Mu艅kami, Mokloczka, Tatyna z Nieboro wem i Chmielnik, G艂uch贸wka zbieraj膮ca wody ze Starego Wis艂oka. Do niego p艂ynie Sawa z pot. Granicznym, Mleczka z lew. brz. z Tar nawk膮, Hussowem, Markow膮, z praw. brz. z pot. 艁臋gi, Pantalowice, R膮czyn膮, Zarzeczem, Cha艂upski pot. z Miroci艅skim. St M. Wis艂ok Wielki, w艣, w pow. sanockim, nad g贸rnym biegiem Wis艂oka, rozci膮ga si臋 bardzo d艂ug膮 ulic膮, w w膮skiej dolinie rzeki. Wznies. opada z 541 mt. na p艂d. do 441 mt. na p艂n. W 艣rodku wsi, u sp艂ywu kilku potok贸w, wznies. wynosi 473 mt. npm. Dolin臋 otaczaj膮 od zachodu i wschodu lesiste dzia艂y, na zach. dzia艂 w贸d Jasiela, na wsch. Sanu. Szczyty dzia艂贸w si臋gaj膮 ponad 640 mt. Pierwotnie by艂y to dwie wsi, W. G贸rny na p艂d. i W. Ni藕ny na p艂n. , lecz stanowi膮 jedn臋 gmin臋 polityczn膮, ka偶da jednak ma osobn膮 cerkiew i osobn膮 parafi膮 gr. kat. Z nich dawniejsz膮 by艂a w W. G贸rnym, w W. Ni偶nym erygowana w r. 1752. Obie cz臋艣ci razem licz膮 323 dm. i 1988 mk. 1913 gr. kat. , 30 rz. kat. i 45 偶yd贸w, 1940 Rus. , 20 Pol. i 19 Niem. . Posiad艂o艣膰 tabularna dzieli si臋 na trzy cz臋艣ci 1a cz臋艣膰 J贸z. Hantla ma og贸艂em 273 mr. , przewa Wis艂ok Wis艂oka 偶nie lasu, 2a cz臋艣膰 J贸z. Hellera 1739 mr. , z czego 88 mr. roli i pastw. a reszt臋 lasu i osta tnia Fel. Gniewosza 669 mr. , z kt贸rych 42 mr. roli, 艂膮k i pastw. a reszt臋 lasu. Lasy 艣wierko we, gleba owsiana, g贸rska. Pos. mn. ma og贸艂em 3978 mr. roli, 755 mr. 艂膮k, 1587 mr. pastw. i 542 mr. lasu. W艣 ta wymienion膮; jest w akcie z r. 1361; ob. Surowice. Uposa偶enie parafii w W. Ni偶nym sk艂ada si臋 z 109 mr. roli, 61 k贸p owsa sk贸pczyny, 18 s膮g贸w drzewa i 165 z艂r. dodatku. Parafi臋 za艂o偶y艂 J贸zef Ossoli艅ski, chor膮偶y sandom. Jest w tej cz臋艣ci szko艂a ludowa. W. G贸rny ma kapelani膮 samoistn膮, uposa偶on膮 50 mr. roli i 106 z艂r. dodatku. Obie parafie nale偶膮 do dekat. ja艣liskiego. W. graniczy na p艂d. z Czystohorbem, na p艂n. z Surowicami, na zach. z Rudawk膮 i Moszcza艅cem, a na wsch贸d z Jawornikiem i Przybyszowem. Mac. Wis艂oka, rzeka, dop艂yw Wis艂y, przedstawiaj膮cy w por贸wnaniu z innemi prawymi dop艂ywami stosunkowo najmniej wybitnych i wielkich za艂om贸w. 殴r贸d艂a jej bij膮 z warstw wzn. 600 do 700 mt. npm. , a uj艣cie le偶y na wysoko艣ci 166 mt. Spadek w贸d jest wi臋c mniej znaczny ni偶 u innych rzek karpackich. R贸偶nica wysoko艣ci 藕r贸d艂a od uj艣cia wynosi 500 mt. Uj艣cie le偶y 15 mt. ni偶ej s膮siedniego Dunajca a 18 mt. wy偶ej ni偶 Sanu. W og贸le dorzecze W. pochyla si臋 ku p贸艂nocy i wschodowi. Zatem i dzia艂 jej wschodni jest ni偶szy, ni偶 zachodni. We wschodnim najwy偶szy szczyt Hanasi贸wka si臋ga 823 mt. , w zachodnim Lackowa 999 mt. Ca艂e dorzecze czerpie wody z Nizkiego Beskidu, g贸r ma艂o lesistych, a przecie偶 艣ci膮gaj膮cych nie mniej opad贸w atmosferycznych, jak inne pasma. W r. 1890 opad roczny w okolicy Gorlic wynosi艂 1617 milim. , u 藕r贸de艂 944 mm. , przy uj艣ciu 500 mm. Wody letnie, jako sp艂ywaj膮ce z ni偶szych i ma艂o lesistych g贸r s膮 cieplejsze od w贸d Dunajca i Sanu, a w zimie ch艂odniejsze. L贸d trzyma si臋 na W. zazwyczaj trzy miesi膮ce, od po艂owy grudnia do po艂owy marca. Ciep艂o, kt贸re woda ze 藕r贸de艂 unosi i lasy, kt贸re 艂o偶ysko niby p艂aszczem w czasie zimy os艂aniaj膮, wstrzymuj膮c ozi臋bianie si臋 s膮 przyczyna, 偶e zamarzanie, jako te偶 i puszczanie lod贸w post臋puje na W. od uj艣cia ku 藕r贸d艂om. W r. 1890 1 W. stan臋艂a w Gaw艂uszowicach i Mielcu po Klisz贸w 28 list. , w Nieg艂owicach 10 grud. , a pod 呕migrodem 14 grudnia. Najwcze艣niej wiec stan臋艂a w dolnym biegu, najp贸藕niej w g贸rnym. Pu艣ci艂a za艣 zupe艂nie pod Mielcem 7 marca, pod Gaw艂uszowicami 8, pod Nieg艂owicami i 呕migrodem 10. Pierwej wi臋c pu艣ci艂a w dolnym, p贸藕niej w g贸rnym biegu. Pr贸cz tego trzeba pami臋ta膰, 偶e l贸d na W. , podobnie jak i innych rzekach nie utrzymuje si臋 bez przerwy przez trzy miesi膮ce, ale ulega dzia艂aniu odwil偶y. W r. 1890 91 pu艣ci艂a W. pod Mielcem 1 grudnia, zn贸w stan臋艂a 9 grud. , pod Gaw艂uszowicami 1 grud. pu艣ci艂a, a zamarz艂a 13 grud. W. wyprzedza w og贸le w zamarzaniu zachodnie dop艂ywy Wis艂y. Przyczyny szuka膰 nale偶y w tem, 偶e p艂ynie z g贸r ni偶szych, dolinami wi臋cej ods艂oni臋temi i jest wi臋cej zbli偶on膮 ku obszarom z klimatem l膮dowym. Stan jej w贸d, najwy偶szy bywa w czasie letnich deszcz贸w, zwykle w czerwcu. Dolina W. w g贸rnym biegu jest wynikiem erozyi i denudacyi dzia艂aj膮cej w r贸偶nych kierunkach i dzi艣 niemal zupe艂nie zatarte 艣lady dolin i grzbiet贸w pod艂u偶nych odnale艣膰 mo偶na tylko przy najdok艂adniejszem badaniu budowy Szejnocha, Studya geologiczne w Karpatach Galicyi Zachodniej, Kosmos, 1886, zesz. I i II. Wody W. i jej dop艂ywy rze藕bi膮 doliny w piaskowcu wielkop艂ytowym szarym wietrzej膮cym 偶贸艂tawo, tak zw. piaskowcu Kro艣nie艅skim i zasypuj膮 okolic臋 alluwialnemi glinami i piaskami. Po za tymi alluwialnymi nasypami, r贸wnolegle z brzegami rzeki, ci膮gn膮 si臋 strome terasy z glin i szutrowisk dyluwialnych. W. jest przewa偶nie podg贸rsk膮 rzek膮, bo je艣li warstwic臋 500 mt. przyjmiemy jako granic臋 wzg贸rz, to od 藕r贸de艂 a偶 do tej warstwicy p艂ynie zaledwie 3 1 2 klm. , a znowu je艣li uwa偶a膰 b臋dziemy warstwic臋 200 mt. jako granic臋 mi臋dzy wy偶yn膮 a nizin膮, to w艂a艣ciwa nizina zacznie si臋 na dolinie W. ju偶 powy偶ej Pilzna. A偶 dot膮d rzeka p艂ynie przez podg贸rze na d艂ugo艣ci ko艂o 70 klm. ; st膮d za艣 d膮偶y powi艣lem krakowskiem do uj艣cia aa d艂ugo艣ci do 60 klm. Powi艣le pokryte jest pok艂adem porzecznym alluwium. W. w okolicach Pilzna przep艂ywa wa艂y gliny loesowej, dalej w okolicy Brzostka i Jas艂a p艂ynie przez Porzecze alluwium, w wy偶szych warstwicach przez eocen i kredowe pok艂ady karpackie. Na Porzeczu tworz膮 si臋 rozleg艂e kamie艅ce, zw艂aszcza tam gdzie woda wskutek zakr臋tu, lub g艂臋bokiego werzni臋cia si臋 w jedn臋 stron臋 koryta, zwalnia na przeciwnym brzegu sw贸j pr膮d i osadza tam swe zwiry. W pok艂adzie loessowym tworzy urwiste brzegi. W. powstaje z dw贸ch potok贸w Radociny i pot. Zawoje. Radocina wyp艂ywa na obszarze wsi t. n. . w powiecie gorlickim. Zbiera wody g艂贸wnego dzia艂u, z pod g贸ry Beskidu 619 mt. i Dubiego werchu 664 mt. , p艂ynie na p贸艂noc przez w艣 Radocin臋, tworzy nast臋pnie granic臋 pond臋dzy wsi膮 D艂ugie a Czarnem; w Nieznajowej, kt贸r膮 oddziela od wsi Rozstajne 艂膮czy si臋 z pot. Zawoje i odt膮d przyjmuje nazwisko Wis艂oki. Potok Zawoje powstaje 艣r贸d bezle艣nych pag贸rk贸w wsi Wo艂owca. Okolica Radociny nie posiada znaczniejszych las贸w, ledwie gdzie艣 po stokach lub g艂臋bszych 艣cianach w膮woz贸w natrafi膰 na nie mo偶na. W. p艂ynie zrazu granic膮 pomi臋dzy Nieznajow膮 a Rozstajnem, w kierunku wschodnim, pomi臋dzy pag贸rkami si臋gaj膮cymi po praw. brz. od 602 do 651 mt. , po lewym za艣 wzg贸rza tworz膮 pasemko z kierunkiem p艂d. wsch. ze szczytami Mareska 794, Uherec 706. Dolina w najszerszem miejscu ma do 1 2 klm. Wis艂oka Od przyj臋cia z praw. brzegu pot. Ryjaka zwraca si臋 W. na p贸艂noc granica wsi 艢wi膮tk贸wki i 艢wi膮tkowej i p艂ynie ciasna do jaru podobn膮, dolin膮. Od przyj臋cia z lew. brzegu pot. Kuczki, p艂ynie W. na wsch. najprz贸d granica 艢wiatk贸wki, Kr臋pskiej huty, a 艢wi膮tkowej, Kotania i Kr臋pny, dolina zrazu do艣膰 szerok膮, bo dochodz膮c膮 w miejscach 艂膮czenia si臋 z ni膮 dop艂yw贸w do 1 klm. ; w dalszym biegu na dolinie tworz膮 si臋 dwa razy z wory. Z okalaj膮cych dolin臋 wzg贸rz najwybitniejsze s膮 na lewym brzegu Kolanin 707 mt. i Kamie艅 712 mt. . Powy偶ej uj艣cia pot. Olchowskiego zwraca si臋 W. na p贸艂noc i tworz膮c w臋偶ykowate zakr臋ty na wsch贸d i zach贸d, zatrzymuje, og贸lny kierunek p贸艂nocny a偶 do uj艣cia. I tak przep艂ywa Myscow臋, biegnie granic膮 tej wsi a K膮t贸w, przez K膮ty, granic膮 K膮t贸w a Desznicy, Skalnik, Brzezowej i Mytarza, granic膮 Mytarza a 呕migrodu. W kierunku p贸艂nocnym przerzyna W. pasemka g贸rskie na poprzek. Dolina jej w og贸le ciasna, zasypana kamie艅cem, 偶wirem i piaskiem, Okalaj膮ce j膮 pag贸rki s膮 garbami bezle艣nymi, po praw. brzegu Toczkowa 585, 艁azy 640, po lew. brzegu Bucznik 517. Od 呕migrodu rozwiera si臋 znacznie dolina. Rzeka rozlewa si臋 szeroko, tworzy ostrowy i rodzaj 艂ach wi艣lanych. P艂ynie po za 呕migrodem granic膮 Mytarki i obszar贸w 呕migrodu, przez Gorzyce, Osiek, Markuszk臋, Za艂臋偶e, granic膮 Za艂臋偶a i 艢wierchowej, granic膮 Zarzyc a D臋bowca, Nieg艂owic i 呕贸艂kowa. Na granicy Jas艂a, 艁臋gorza i Trzcinicy przyjmuje z lew. brz. Rop臋, a we wsi Kaczorowy z praw. Jasio艂k臋. Ropa i Jasio艂ka rozp艂uka艂y z Wis艂ok膮 s膮siednie wzg贸rza i utworzy艂y rozleglejsz膮 kotlin臋 pod Jas艂em. Dno doliny W. przy uj艣ciu Iwli wznosi si臋 do 271 mt. , w pobli偶u uj艣cia K艂opotnicy 260 mt. , pod Jas艂em 233 mt. S膮siednie pag贸rki z lew. brzegu s膮 ni偶sze ni偶 z prawego, wznosz膮 si臋 miejscami 10 mt. po uad dolin膮. S膮 to po艂o偶yste garby. Najznaczniejszy z nich z lew. brz. Nad lipowem 318 mt. . Z praw. brzegu najwy偶szy pag贸rek si臋ga do 379 mt. Od Jas艂a p艂ynie W. szerokim 艂臋giem, granic膮 wsi Kaczorowy i Gorajowic, Kowalowy i Kaczorowy, Bry艂 a Podzamcza i Krajowic, Opacia a Krajowic, Krajowic a D膮br贸wki, przez Wr贸bl贸wk臋 i granic膮 Ko艂aczyc a Ujazdu, Brzysk i Kluzowej, przez Bukow臋, granic膮 tej wsi a Blaszkowy, przez Blaszkow臋, granic膮 Klecia a Skurowy, przez Skurow臋, granic膮 Skurowy a Brzostka, przez Przeczyc臋, jej granic膮 a Kamienicy Dolnej, jej granic膮 a D臋borzyna, przez D臋borzyn, Jaworzne G贸rne i Dolne, granic膮 Jaworzna a Biel贸w, przez Z艂otory臋, Mokrzce, 艁abuzie, granic膮 艁abuzia a Pilznionka, Pilznionka a Rz臋dzin, przez Lipiny, granic膮 Lipin a Parkosza, granic膮 Podgrodzia a Cho艂owy, granic膮 Latoszyna a Grabin, przez Latoszyn, Wolic臋, granic膮 Latoszynka, Ukrup, D臋bicy i Pustyni a Strasz臋cina, Ma艂ej Woli i 呕yrakowa. Dalej p艂ynie przez Pustyni臋, jej granic膮 a Woli 呕yrakowskiej, granic膮 Brze藕nicy a Bobrowy, jej granic膮 a Pustkowa, przez Korzeni贸w, granic膮 M臋ciszowa a Podola, Podola a Tuszymy, tej ostatniej a Przec艂awia, Przec艂awia a Rzemienia, Rzemienia a Kie艂kowa, Kie艂kowa a Rzochowa i Rzysk, tych ostatnich a Goleszowa, granic膮 Wojs艂awia a Ksi膮偶nic, Mielca a Podleszan i Woli mieleckiej, Z艂otnika, Rz臋dzianowic, tylko ostatnich i Woli p艂awskiej a Chrz膮stowa, Brzy艣cia a P艂awia, K艂yszowa, Ga艂uszowic, Zdakowskiej Woli a Gi藕owy, Ciechowy, wsi Borowy, Sadkowej g贸ry, U艣cia, Woli i Ostr贸wka. Dno doliny W. obni偶a si臋 coraz bardziej ku p贸艂nocy; przy uj艣ciu Jasio艂ki si臋ga 225 mt. , powy偶ej uj艣cia D膮br贸wki 222 mt. , ko艂o Ko艂aczyc 219 mt. Odt膮d W. bardzo leniwo si臋 toczy a偶 po za Bukow膮 gdzie dolina tak偶e do 219 mt. wynios艂a. Dopiero pod Brzostkiem obni偶a si臋 dolina do 218 mt. , za Brzostkiem 216 mt. , pod Kamieniem 211 mt. , u granicy D臋borzyna 207 mt. Odt膮d zaczynaj膮 si臋 coraz wi臋ksze ostrowy i w og贸le bieg staje si臋 tak wolny, i偶 rzeka nanoszonych przez siebie warstw osadowych przebi膰 nie ma si艂y i rozdziela si臋 na ramiona. W Mokrzcu dno doliny wznosi si臋 204 mt. , poni偶ej mostu kolejowego 193 mt. , poni偶ej uj艣cia pot. Grabiny 192 mt. , a dopiero w Woli bobrowskiej o 1 mt. si臋 obni偶a. W Korzeniowie wznosi si臋 186 mt. , w Przec艂awiu 185, w Kie艂kowie 183, w Rzochowie 182, pod Mielcem 175. Na d艂ugo艣ci 4 klm. zdaje si臋 nie mie膰 spadku, tak leniwo p艂ynie. Dopiero od folw. Babiej G贸ry do Z艂otnik spada o 5 mt. Tu rozlewa si臋, tworzy wyspy i rozleg艂e 艂臋gi. Pod D臋bic膮 znikaj膮 ostatnie pag贸rki podg贸rza karpackiego si臋gaj膮ce jak Sowia g贸ra do 342 mt. a 艁ysa 308 mt. Zt膮d zaczynaj膮 si臋 rozleg艂e r贸wniny powi艣la, lekko tylko tu i owdzie pofa艂dowane. W. przyjmuje liczne dop艂ywy, odznaczaj膮ce si臋 symetryczno艣ci膮 rozk艂adu. Z prawego brzegu wpadaj膮 1 Ryjak z dop艂. praw. R贸wne i 呕ydowczyk, z lew. brz. z pot. Waradoki i Zawici; 2 Chobot Gbot; 3 Kr臋pna z pot. Riw膮; 4 Wilsznia z Olch贸wk膮, a ta z pot. Obszarem, Moczarem i pot. Ganiuszki; 5 Podg贸rny; 6 G艂ojsce; 7 Iwla z dop艂ywami; 8 Promiec; 9 Dunaj; 10 Kocanek; 11 Jasio艂ka z wielu dop艂ywami; 12 Gogo艂owski pot. ; 13 pot. od wsi Stany; 14 Po艂omyja; 15 Ostra; 16 Wielopolk膮 z Zawadk膮 i Budziszem; 17 Ociecki pot. , w g贸rnym biegu zw. Kamionka z Krowniczk膮; 18 Buda z Blizn膮 i Rzemieniem. Lewoboczne dop艂ywy 1 Rzesz贸wka; 2 K艂opotnica; 3 Grobla; 4 Iwina; 5 Ropa z wielu obustronnemi dop艂ywami; 6 D膮br贸wka; 7 Naro偶ynka; 8 艁osiny; 9 Iwina; 10 Dolcz贸wka; 11 pot. Grabiny; 12 Bre艅 艂膮cz膮cy si臋 z Wis艂ok膮. Drugi Bre艅 p艂ynie wprost do Wis艂y. St. Majerski. Wis艂ouchowo, dw贸r, pow. po艂ocki, w艂asno艣膰 Ludwika Erdmana, 80 dzies. Wis艂ouchowo Wis艂ouchowo Wis艂ucha Wis艂ouj艣cie Wis艂ow Wis艂ouj艣cie Wis艂ouj艣cie al. Minda, niem. Weichselmuende, forteczka i w艣 rybacka nad praw. brzegiem Leniwki czyli gda艅skiej Wis艂y, o 5 klm. na p艂n. od Gda艅ska, pow. gda艅ski nizinny, paraf. katol. Nowy Fort, st. p. i szk. ew. w miejscu; 157 ha 24 roli orn. , 2 艂膮k; 1885 r. 147 dm. , 365 dym. , 1701 mk. , 272 kat. , 1429 ew. Dawniej le偶a艂a ta osada tu偶 przy uj艣ciu Wis艂y do Baltyku. Teraz dzieli j膮 od morza d艂ugi ostr贸w, po niem. ,, Westerplatte zwany. Od niepami臋tnych czas贸w znajdowa艂a si臋 tu drewniana stra偶nica dla obrony portu gda艅skiego przed p贸艂nocnymi piratami, zwanymi Witalisami. Za czas贸w za艣 krzy偶ackich by艂 tu w贸jt osobny Muendemeister, dla dozoru 偶eglugi ustanowiony. R. 1433 zburzyli t臋 stra偶nic臋 Husyci. Ale r. 1454, w kt贸rym si臋 rozpocz臋艂a 13o letnia wojna zwi膮zku miast pruskich przeciwko Krzy偶akom, forteczka ju偶 na nowo by艂a odbudowana, lecz r. 1465 zn贸w przez burz臋 morsk膮 zosta艂a zniszczona. R. 1482 zabrano si臋 do odnowienia budowli, jak opiewa napis nad wej艣ciem do wie偶y i uko艅czono j膮 mi臋dzy r. 1517 1519. Wysmuk艂a ta wie偶yczka s艂u偶y艂a a偶 do r. 1758 jako latarnia morska. Na jej o艂owiem pokrytej kopule wyryte s膮 r贸偶ne nazwiska, mi臋dzy niemi i kr贸la Zygmunta z dat膮 r. 1593, kt贸ry zt膮d datowa艂 kilka dokument贸w Datum ad Laternam. R. 1577 oblega艂 Stefan Batory Gda艅sk, a dla zdobycia Wis艂ouj艣cia wys艂a艂 pu艂kownika Ernesta Weihera, kt贸remu jednak Gda艅szczanie d. 3 lipca pod Latarni膮 znaczn膮 zadali kl臋sk臋, przyczem 14 ma艂ych dzia艂 zdobyli. W maju r. 1628 zawin臋艂o 12 szwedzkich okr臋t贸w wojennych do portu gda艅skiego. Lecz rzuciwszy kilka tylko pocisk贸w na okopy i fortece w Wis艂ouj艣ciu, cofn臋艂y si臋 nieco; wjazd do portu jednak ca艂kowicie opanowa艂y, zabraniaj膮c statkom handlowym przyst臋pu do miasta. R. 1734, w czasie obl臋偶enia Gda艅ska przez po艂膮czone wojska Sas贸w i Ruskie, kt贸rymi dowodzi艂 hr. Muennich, forteca tutejsza wa藕nem by艂a stanowiskiem. Przy niej wyl膮dowa艂 d. 24 maja ma艂y oddzia艂 Francuz贸w, licz膮cy 2400 ludzi, pod dow贸dztwem brygadiera de la Mothe, id膮c na pomoc zamkni臋temu w Gda艅sku kr贸lowi Stanis艂awowi. Lecz tak forteca w Wis艂ouj艣ciu jako i Francuzi wnet musieli kapitulowa膰. R. 1793, przy drugim podziale, zaj臋艂y Prusy razem z Gda艅skiem i Wis艂ouj艣cie. Po bitwie pod I艂aw膮 1807 r. zasz艂a tu potyczka, podczas kt贸rej w艣 zgorza艂a. Wysmuk艂a bia艂a wie偶a tutejszej fortecy, dochodz膮ca 30 mt. wysoko艣ci, jest dobrym drogowskazem dla parowc贸w i okr臋t贸w. Niejeden wi臋zie艅 polityczny siedzia艂 w fortecy tutejszej. Podczas drugiej wojny szwedzkiej by艂 w niej przez 4 lata osadzony hr. Koenigsmark, ten sam, kt贸ry r. 1648 zdoby艂 cz臋艣贸 Pragi, poczem nast膮pi艂 pok贸j westfalski. R. 1744 siedzia艂 tu hr. de la Salle, pose艂 francuski u dworu warszawskiego. R. 1831 umieszczono tu internowanych 23 oficer贸w z korpus贸w Gie艂guda, Ch艂apowskiego i Rybi艅skiego, mi臋dzy nimi genera艂a Szymanowskiego. Ju偶 przed reformacy膮 istnia艂 tu ko艣ci贸艂 katol. , ale 藕e prawo patronatu mia艂 magistrat gda艅ski, przeszed艂 wcze艣nie w r臋ce protestant贸w. R. 1734 zosta艂 wraz z wsi膮 dla lepszej obrony Gda艅ska zniszczony; r. 1789 pobudowano dla tamtejszej za艂ogi nowy, kt贸ry sp艂on膮艂 r. 1807. Tera藕niejszy pochodzi z r. 1823 ob. Brandstaeter Land u. Leute des Landkreises Danzig, str. 221. Na wybrze偶ach tutejszych wydobywa sp贸艂ka wiede艅ska braci Spiller bursztyn parowemi machinami. K艣. Fr. Wis艂owR贸w, rzka, w pow. bobrujskim, ma艂y lewy dop艂yw Och贸wki, w obr臋bie gm. Ozarycz臋; p艂ynie lasami w kierunku po艂udniowym ko艂o wsi t. n. , za艣c. M艂yniszcze i na przeciwko wsi Wyhorki ma uj艣cie. D艂uga przesz艂o 7 w. Wis艂owR贸w, mylnie MyslowRch, w艣 nad rzk膮 t. nazwy, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, o 96 w. od Bobrujska, ma 19 osad; grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. Za czac贸w Rzpltej wchodzi艂a w sk艂ad sstwa ozaryckiego. A. Jel. Wis艂owiec, w艣, pow. zamojski, gm. i par. StaryZamo艣膰, odl. od Zamo艣cia na p艂n. 18 w. , ma 51 dm. , 343 mk. katol. , 345 mr. Lasy zas艂aniaj膮ce wie艣 od p贸艂nocy sprzyjaj膮 rozwojowi sadownictwa. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 264 mk. Wis艂ucha, dw贸r, pow. lepelski, w艂asno艣膰 Karoliny Stankiewiczowej, ma 28 dzies. Wismondy, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Wisniontowicze, ob. Wilmontowicze. Wismonty 1. okolica drobnych posiada czy nad rz. Lidziej膮, pow. lidzki, przy trakcie z Lidy do Nowogr贸dka, mia艂a 1866 r. 129 mk. , w tem 80 katol. , kaplic臋 katol. i 2 karczmy. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Rozalin. W艂o艣c. Nowicki ma 20 dzies. 3. W. , w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Lingumy. Maj膮 tu szlach. Arens 17 dzies. , Mingin 20 dzies. , Rodowiczowie 16 dzies. 2 nieu偶. , Zadwi dowie 16 dzies. 4. W. , w艣 i dobra, pow. sza welski, w 4 okr. pol. , gm. Radziwiliszki, par. katol. Szadowo, o 24 w. od Szawel, w艂asno艣膰 Bia艂ozor贸w, ma 320 dzies. 182 lasu, 2 nieu偶. ziemi dworskiej, kaplica katol. J. Krz. Wismontyszki 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany, par. Kro偶e, o 48 w. od Rossie艅. 2. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 101 w. od Wi艂komierza. Szulcowie maj膮 20 dzies. Wi艣nia, ob. Wisznia. Wi艣nicz, w XVI w. Wianycze, w艣, pow. j臋drzejowski, gm. Ma艂agoszcz, par. Koz艂贸w, ma 22 os. , 333 mr. Nale偶a艂a do d贸br Lasoch贸w. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 115 mk. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 Floryana Lasochowskiego h. Jelita, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 p艂aco Wismontyszki Wismonty Wisniontowicze Wismondy Wis艂owiec Wi艣nicz Wi艣nicz no ko艣cio艂owi 艣w. Jerzego na zamku w Krakowie D艂ugosz, L. B. , t. I, 594. Wed艂ug reg. pob. pow. ch臋ci艅skiego z r. 1540 w艣 W. , w par. Ko z艂贸w, w艂asno艣膰 Lasochowskich, mia艂a 5 km. na 艂anach, 2 na p贸艂 艂anach, 1 zagr. , lasy i 艂膮ki wsp贸lne z Lassochowem. Warto艣膰 og贸lna 500 grzyw. W r. 1573 w艣 W. i Lassoch贸w, w par. Koz艂贸w, p艂aci艂y od 5 1 2 艂an. , 2 zagr. , 1 zagr. I z rol膮; Pawi艅ski, Ma艂op. , 272, 484, 566. Wi艣nicz 1. Nowy, miasteczko, w pow. boche艅skim, 7 klm. na p艂d. od Bochni, przy go艣ci艅cu do Limanowy. Okolica falista, o glebie glinkowatej, urozmaicona gajami i lasami li艣ciastemi. Znany w dziejach jako pielesza mo偶nego rodu Kmit贸w i pami臋tny z przyj臋cia Zygmunta i Barbary przez Piotra Kmit臋 26 sierpnia 1550 r. , jest Wi艣nicz dzi艣 ma艂em, nieregularnie zabudowanem, brudnem miasteczkiem. Ciekawem jest przecie z powodu wspania艂ych ruin zamku Lubomirskich, dawnego klasztoru karmelit贸w, z grobami Lubomirskich, zamienionego teraz na zak艂ad karny, i pi臋knego ko艣cio艂a parafialnego z r. 1620. Stare domy drewniane miasteczka, zniszczone przew wielki po偶ar w lipcu r. 1863, mia艂y cechy charakterystyczne starej architektury drewnianej, kt贸rej zabytki przechowuj膮; si臋 jeszcze na obszarze podg贸rskim. W. le偶y w dolinie wzn. 283 mt. npm. , u p艂d. zach. st贸p wzg贸rza zamkowego 351 mt. . Przep艂ywa je potok, maj膮jcy tu 藕r贸d艂a a uchodz膮cy z lew. brzegu do Uszwicy, dop艂. Wis艂y. Opr贸cz parafii rzym. kat. znajduje si臋 w W. s膮d powiatowy, notaryat, urz膮d poczt. i tel. , szko艂a ludowa 3klas. , apteka i kilka sklep贸w. Obszar wynosi 0, 05 miriam. ; na nim jest 465 dm. i 4084 mk. 1932 m臋偶. , 2152 kob. , mi臋dzy kt贸rymi 2690 rzym. katol. a 1394 izrael. Gmina jest ubog膮, posiada bowiem ma艂膮 realno艣膰 i 400 z艂r. w obligacyach, potrzeby za艣 op臋dza z poboru targowego, kt贸ry w 1893 r. przyni贸s艂 4659 z艂r. Ludno艣膰 trudni si臋 r臋kodzie艂ami i drobnym handlem. Przed r. 1807 prowadzono tu do艣膰 偶ywy handel zbo偶owy, kupcy wi艣niccy robili zakupy na jarmarkach w okolicznych miastach, gdy jednak po偶ar z r. 1863 zniszczy艂 wi臋ksz膮 cz臋艣膰 miasta, przenie艣li si臋 do Bochni. Ruiny zamku, nakryte dachem, zajmuj膮 r贸wnin臋 w po艂owie wzg贸rza i panuj膮 nad osad膮. Jestto czworobok pi臋trowy, wzmocniony czworogrannemi i okr膮g艂emi basztami. Szczeg贸lniej pi臋kn膮 jest baszta nad drog膮 z miasteczka do bramy wjazdowej, ozdobiona ogromnym or艂em jagiello艅skim z ciosu. Na oko艂o zamku stoj膮 mury forteczne z kazamatami, kt贸re mog艂y s艂u偶y膰 tak偶e za stajnie i arsena艂. Przed 20 laty le偶a艂y jeszcze przy bramie dwie armaty 偶elazne bez lawet, przypominaj膮ce wielkie mo藕dzierze, na wale za艣 ros艂y wspania艂e lipy, teraz po cz臋艣ci wyci臋te. Zamek by艂 zbudowany w stylu odrodzenia, a mimo opuszczenia zna膰 po ruinach, 偶e stanowi艂 wspania艂膮 budowl臋, wzniesion膮 nie tyle na fortec臋 ile na okaza艂膮 rezydency膮. Wzni贸s艂 go Stanis艂aw Lubomirski, na miejscu staro偶ytnego zamku Kmit贸w, na pocz膮tku XVII w. Podczas wojen szwedzkich zaj膮艂 ten zamek, osadzony 35 dzia艂ami, oddzia艂 szwedzki. Za艂oga kapitulowa艂a, by nie nara偶a膰 pysznego pa艂acu na zniszczenie, mimo to jednak cz臋艣膰 budowli zosta艂a uszkodzon膮, a nieprzjaciel, jak zapewnia Rudawski, uprowadzi艂 znaczn膮 ilo艣膰 broni i 150 woz贸w 艂upu. W czasie konfederacyi barskiej zaj膮艂 zamek oddzia艂 ruski, przy czem mury zosta艂y cz臋艣ciowo naruszone z powodu eksplozyi beczki prochu. Mimo to jednak mieszka艂a tu ks. marsza艂kowa Lubomirska do r. 1780, poczem przeprowadzi艂a si臋 do 艁a艅cuta. Po jej 艣mierci rezydowa艂 w nim jeszcze chwilowo Aleksander hr. Potocki i dopiero oko艂o r. 1850 zosta艂, z powodu po偶aru, opuszczony zupe艂nie. Opodal od zamku, na tej samej g贸rze, ale w miejscu nieco wi臋cej wzniesionem, stoi du偶y budynek z kaplic膮, niegdy艣 klasztor karmelit贸w, zbudowany w r. 1635 przez Stanis艂awa Lubomirskiego. Tylko w kaplicy mo偶na widzie膰 艣lady dawnego stylu i zabytki przesz艂o艣ci w grobowcach Lubomirskich, reszta uleg艂a zupe艂nemu przekszta艂ceniu. Po zniesieniu klasztoru w r. 1783, umieszczono tu s膮d kryminalny i wi臋zienia, co trwa艂o od r. 1786 do 1855, p贸藕niej urz膮dzono wi臋zienie polityczne r. 1863 i 1864, poczem przebudowano budynki z gruntu w 1868 i utworzono w nich zak艂ad kamy dla skazanych na ci臋偶kie wi臋zienie wy偶ej roku. Liczba wi臋藕ni贸w wynosi do 800. Z dawnej 艣wietno艣ci, o kt贸rej wspomina Kuropatnicki w Geografii Galicyi Przemy艣l, 1786, nic nie pozosta艂o. Pi臋kne obrazy i wota zabrano w 1783 przy suppresyi klasztoru, pozosta艂y tylko cynowe i drewniane trumny Lubomirskich, teraz bardzo zaniedbane. Czy istotnie by艂 zamek po艂膮czony chodnikiem z klasztorem trudno si臋 przekona膰, jest jednak prawd膮, 偶e klasztor by艂 tak samo jak zamek warownym, otoczony murem i rowem. Miasteczko powsta艂o dopiero w XVII w. na obszarze staro偶ytnej osady. Mi臋dzy posiad艂o艣ciami, kt贸re Andrzej, biskup p艂ocki, nada艂 w XIII w. klasztorowi w Stani膮tkach, za zgod膮 swych braci, znajduje si臋 wie艣 Visnico, z dodatkiem totaliter, pozwalaj膮cym si臋 domy艣la膰, i偶 wtedy ju偶 sk艂ada艂a si臋 z cz臋艣ci oddzielnych. Dowiadujemy si臋 o tem z aktu ks. Konrada, wydanego r. 1242 w Krakowie Kod. Ma艂op. , II, 65. Zdawna ju偶 istnia艂o na obszarze W. grodzisko dot膮d wzg贸rze lesiste w okolicy osady nosi nazw臋 Gr贸dka, a przy nim zapewne targowisko na trakcie z W臋gier na Bochni膮 do Krakowa. Przybysze z r贸偶nych stron ch臋tnie osiadali w takich punktach, daj膮cych sposobno艣膰 do prowadzenia obrot贸w handlowych czy pieni臋偶nych interes贸w. T膮 drog膮 zapewne uros艂a fortuna i znaczenie Kmit贸w. W r. 1367 asystuje w Krakowie Johan nes Kmitha de Wysnicze haeres sprzeda偶y so艂tystwa we wsi Pr膮dnik, kt贸re nabywa niejaki Herman Krauz, mieszczanin krakowski. Uk艂ad dokonany by艂 wobec opata tynieckiego. Mo偶naby zt膮d wnosi膰, i偶 ten Jan Kmita zostawa艂 w stosunkach pewnych z mieszcza艅stwem krakowskiem. W ko艅cu tego roku spotykamy Ja艣ka Kmit臋 na starostwie sieradzkim. W dwa lata p贸藕niej inny mo偶e Jan Kmita, z dodatkiem miles, asystuje nadania przez kr贸la Kazimierza przywileju na lokacy膮 miasta Przyrowa provido viro Jacobo Rechiczki de Naglovicz heredi. Widocznie wi臋c siedz膮, Kmitowie w Krakowie i dorabiaj膮 si臋 maj膮tku, mo偶e obrotami pieni臋偶nemi, a wzgl臋d贸w kr贸lewskich us艂u偶no艣ci膮; . Zr臋czny dworak 贸w Ja艣ko umie pozyska膰 sobie przychylno艣膰 El偶biety, na kt贸rej dworze odgrywa wybitniejsz膮 rol臋. Sprawuje on urz膮d starosty krakowskiego i ginie przy u艣mierzaniu b贸jki wszcz臋tej w mie艣cie mi臋dzy W臋grami a Polakami. Wynagradzaj膮c to kr贸lowa El偶bieta da艂a podobno synowi zabitego Piotrowi starostwo 艂臋czyckie. Trzymaj膮c si臋 drogi przez ojca utorowanej, nie opuszcza Piotr dworu, zyskuje wzgl臋dy kr贸lowej Jadwigi i otrzymuje kasztelani膮 lubelsk膮 w r. 1385, a nast臋pnie w 1406 r. widzimy go wojewod膮 krakowskim. Syn czy synowiec tego偶, tak偶e Piotr, piastuje godno艣膰 kaszte艂ana lubelskiego w r. 1469 a wojewody krakow. i marsza艂ka nadwor. 1501 r. Zapewne bratem czy blizkim krewnym Piotra by艂 Stanis艂aw, wojew. be艂zki r. 1501, 偶onaty z Katarzyn膮 Tarnowsk膮, ojciec najg艂o艣niejszego z Kmit贸w Piotra, kt贸ry 偶onaty by艂 naprz贸d z Ann膮 G贸rk贸wn膮, a nast臋pnie z Barbar膮 Herburt贸wn膮. Piastowa艂 on godno艣膰 wojewody krakowskiego, marsza艂ka kor, i posiada艂 starostwa krakowskie, spiskie, przemyskie, kolskie. Zmar艂 1553 r. , w 76 r. 偶ycia. Na nim zako艅czy艂a si臋 ta ga艂臋藕 rodu Kmit贸w, kt贸ra dosz艂a fortuny wielkiej i godno艣ci, ubo偶sze odnogi istnia艂y d艂u偶ej, jak o tem 艣wiadczy Paprocki. Zapewne istnia艂 ju偶 wtedy w Wi艣niczu dw贸r czy zamek, stanowi膮cy rezydency膮 cz艂owieka, kt贸ry stara艂 si臋 skupia膰 ko艂o siebie wszystkich wybitniejszych ludzi swej epoki i wywiera艂 donios艂y wp艂yw na sprawy polityczne a poniek膮d i ruch umys艂owy. W zamku tym podejmowa艂 on przez trzy dni r. 1550 kr贸la z 偶on膮 Barbar膮. Pozosta艂e dobra przesz艂y po Piotrze na potomstwo dwu siostr, z kt贸rych jedna by艂a za Stadnickim, a druga za Barzym. Siostrzeniec Piotra, Stanis艂aw Barzy, wojew. krakow. , otrzymawszy Wi艣nicz, sprzeda艂 r. 1590 Sebastyanowi Lubomirskiemu, kaszt. wojnickiemu. Seb. Lubomirski otrzyma艂 od cesarza Rudolfa dziedziczny tytu艂 hrabiego na Wi艣niczu, jego synowi za艣 Stanis艂awowi pozwoli艂 Zygmunt III w r. 1616 za艂o偶y膰 u st贸p zamku miasto Wi艣nicz na prawie niemieckiem. Pr贸cz zwyk艂ych, praw wymienianych w przywilejach S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 152. otrzymali mieszczanie prawo sk艂ada towar贸w prowadzonych z W臋gier i na W臋gry, g艂贸wnie wina, miedzi i 偶elaza, uwolnienie od ce艂 w ca艂em pa艅stwie, trzy jarmarki doroczne i targi we wtorki. Po Lubomirskich odziedziczy艂 dobra Aleks. hr. Potocki, nast臋pnie jego syn Maurycy hr. Potocki, poczem przesz艂y wianem z Maryann膮 z hr. Potockich w dom ordynata Tomasza hr. Zamoyskiego, w ostatniem za艣 dziesi臋cioleciu naby艂 Maurycy Straszewski, prof. uniw. krakow. Ko艣ci贸艂 paraf. , podobnie jak klasztor karmelit贸w, ufundowa艂 Stanis艂aw Lubomirski, ststa sandomierski, spiski i dobczycki, u偶ywaj膮c do budowy, wed艂ug podania, je艅c贸w tatarskich. Do r. 1783 by艂a tu prepozytura z czterema mansyonazami, kt贸rzy utrzymywali tak偶e szko艂y. Na cmentarzu znajduje si臋 zbudowana ze sk艂adek w r. 1869 gotycka kaplica, z obrazem wskrzeszenia 艁azarza, malowanym i darowanym przez Jana Matejk臋. Do parafii dyec. tarnowskiej, dek. boche艅skiego nale偶膮 wsi Leksandrowa, 艁omna, Cichawa i Po艂om Du偶y. W. graniczy na p艂n. zach贸d z Cichaw膮, na p艂n. z Kopalinami, na wsch. z Wi艣niczem Starym, na p艂d. z Leksandrowa i Kr贸l贸wk膮. W. jest miejscem urodzenia wsp贸艂czesnego malarza Juliusza Kosaka, kt贸ry przyszed艂 tu na 艣wiat r. 1824, w s膮siedniej za艣 z miasteczkiem wsi Kr贸l贸wce urodzi艂 si臋 r. 1791 Kazimierz Brodzi艅ski, Opisy miasta i budowli jego z rysunkami podawa艂 Tyg. Illustr. r. 1860 I, 60, 1866 XIV, 217, 1867 XV, 125 i 1868 r. I, 5. Charakterystyczne domy drewniane miejskie wedle rysunk贸w Matejki podawa艂y K艂osy t. VI, zamek za艣 i jego wn臋trze wedle rysunk贸w Matejki pomieszczone zosta艂y w t. XIII str. 133 i XXXIX. 2. W. Ma艂y, w艣, pow. boche艅ski, w okolicy pag贸rkowatej, pokrytej lasem li艣ciastym, na p艂n. od Wi艣nicza Starego, a na p艂n. wsch贸d od Wi艣nicza nowego, przy drodze gminnej z Brze藕nicy do W. starego. Od wschodu otacza wie艣 g贸ra, nazywana w p艂n. cz臋艣ci Gr贸dkiem szczyt 317 mt. wzn. , w p艂d. cz臋艣ci Kr贸low膮 g贸r膮 347 mt. , od zach. ma Kopaliny i skarbowy las, nale偶膮cy do kompleksu Kolanowa. Ku p艂d. obni偶a si臋 teren na 257 a ku p艂n. wsch. na 227 mt. Ma艂a wioska, rozrzucona przy drodze i po pag贸rkach ma 61 dm. i 330 mk. rz. katol. , przy艂膮czonych do parafi w Wi艣niczu Nowym. Pos. tabularna dra Maur. Straszewskiego wynosi 68 mr. roli, 11 mr. 艂膮k, 4 mr. 142 s膮偶. pastw. , 673 mr. lasu; pos. mn. 346 mr. roli, 51 mr. 艂膮k i ogr. , 22 mr. pastw. i 54 mr. lasu. Gleba jest tu glink膮 dosy膰 urodzajn膮. Jako attynencya klucza wi艣nickiego dzieli艂a losy Wi艣nicza Starego i zamku w W. Nowym. Graniczy na p艂d. z Wi艣niczem Starym, na wsch贸d z Por臋b膮, na p艂n. z Brze藕nic膮, a na zach. z Kurowem i Kopalinami. W 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 55 W. Ma艂y by艂 tenut膮 Lutomirskiego mo偶e Lubomirskiego, mia艂 3 艂any km. , 2 kom. bez by Wi艣nicz Wi艣niew Wi艣niewko d艂a, rzemie艣lnika i 3 4 roli. 3. W. Stary, w艣, w pow. boche艅skim, nad potokiem uchodz膮cym do Uszwicy, na wsch贸d od mtka Wi艣nicza, przy drodze do Uszwi, ci膮gnie sie d艂ug膮 ulic膮 w do linie potoku i ma parafi臋 rz. kat. , z ko艣cio艂em mu rowanym, szko艂膮 ludow膮. W艣 ma 209 dm. i 1165 mk. , z kt贸rych jest 1155 rzym. kat. a 19 izrael. Pos. tabularna dra Maurycego Stra szewskiego ma browar, 233 mr. roli, 42 mr. 艂膮k, 2 mr. ogrodu, 34 mr. pastw. , 44 mr. lasu, 2 mr. nieu偶. i 6 mr. 83 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 860 mr. roli, 157 mr. 艂膮k i ogr. , 73 mr. pastw. i 258 mr. lasu. Prawdopodobnie miejsce to nazywa艂o si臋 w pocz膮tku XIV w. Rogozie, bo wed艂ug dyplomu erekcyjnego zosta艂a parafia za 艂o偶ona w 1323 in Rogozie. Za D艂ugosza L. B. , n, 241 Wysznycze mia艂y ko艣ci贸艂 parafialny dre wniany, p. t. 艣w. Katarzyny, a pleban mia艂 na sw贸j u偶ytek rol臋. W 1520 r. zbudowano tera 藕niejszy murowany ko艣ci贸艂, a 1539 urz膮dzono przy nim prepozytur臋 z 6 ja艂mu偶nikami i trzema filiami w Brze藕nicy, Chronowie i艁apczycy, kt贸 re w 1772, po zniesieniu prepozytury, na samo istne parafie zamieniono. Metryki przechowuj膮 si臋 od r. 1644. Parafia nale偶y do dyec. tarnow skiej, dek. brzeskiego i obejmuje wsi Kobyle, Ma 艂y Wi艣nicz, Kopaliny, Kur贸w, Do艂uszyce i W贸l k臋. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 56 Barzy p艂a ci艂 tu od 7 艂an. km. , 6 zagr. bez roli, 5 kom. z byd艂em, 5 kom. bez byd艂a, karczmy i cz臋艣ci Piotrowskiego, maj膮cej p贸艂 艂anu. Graniczy na p艂d. z Leksandrow膮, 艁omn膮 i Chronowem, na p艂n. z Wi艣niczem Ma艂ym i Por臋b膮 Spytkowsk膮, na zach. z Wi艣niczem Nowym. Mac. Wi艣nienka, folw. nad 艢wis艂ocz膮, pow. mi艅ski, w gm. Siemkowo, o 6 w. od Mi艅ska, w pi臋knej miejscowo艣ci. Na pocz膮tku b. wieku Jerzy Furs zapisa艂 W. jezuitom mi艅skim ob. Teka Wile艅ska, Nr. II, str. 181, potem z kolei w艂asno艣膰 Naborowskich i Weryh贸w. Obecnie nale偶y do gen. Adolfa Weryhy. Ma oko艂o 41 w艂贸k; gleba i 艂膮ki wyborne, pi臋kny las towarowy. Wi艣niew 1. os. le艣. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, ma 1 dm. , 3 mk. , 15 mr. dwor. 2. W. , ob. Wi艣niewo. Wi艣niewka 1. Polska, niem. Poln. Wisniewko, w艣 i m艂yn nad rz. G艂umi膮, na t. zw. Krajnie, pow. z艂otowski, nad szos膮 z Z艂otowa do Frydlandu, st. p. , kol. 偶el. i par. kat. Zakrzewo. Ko艣ci贸艂 filialny, szko艂a lklas. katol. i szko艂a ewang. w miejscu; 1401 ha 1095 roli or. , 89 艂膮k, 52 lasu; 1885 r. 99 dm. , 146 dym. , 771 mk. , 406 kat. , 356 ew. , 9 偶yd. Wi艣niewski m艂yn 1 dm. , 12 mk. . Znaczna cz臋艣膰 osady nale偶y dzi艣 do innych wsi, bo w艂o艣cianie, nie chc膮c p艂aci膰 czynsz贸w za pa艅szczyzn臋, oddali po艂ow臋 grunt贸w. Na nich to stoj膮 dzi艣 Nowa Wi艣niewka, dwie trzecie Karolewa, cz臋艣膰 Kr贸lewskiej Wsi i Parowa; cz臋艣膰 za艣 wcielono do Proskiego folw. Starzy ludzie powiadaj膮, 偶e dawniejszy dziedzic hr. Potulicki chcia艂 tu przed wojn膮 szwedzk膮 za艂o偶y膰 miasto, czego 艣ladem s膮 dzi siejsze dwie szerokie ulice; mia艂o si臋 ono nazy wa膰 Gogolinem od tutejszego jeziora t. n. Ale zamiar ten nie przyszed艂 do skutku. W historyi pow. z艂otowskiego przez Schmitta czytamy, 偶e tu偶 przy W. jeszcze r. 1461 istnia艂a w艣 Gogolin. 呕e wie艣 tutejsza jest star膮 osad膮, tego dowodz膮 wykopane tu urny, jako i kamienna siekierka. Wi艣niewk膮 Pol. zosta艂a w艣 tutejsza nazwana w przeciwstawienie do dw贸ch Wi艣niewek pod S臋p贸lnem, gdzie dawniej sami Niemcy mieszkali ob. Schmitt Der Kreis Flatow, str. 280. Ko艣ci贸艂, p. w. 艣w. Marcina bisk. , z d臋bowego drzewa wzniesiony by艂 r. 1647, jak wskazuje napis w 艣rodku sufitu umieszczony; kryty jest gontami; o艂tarzy ma 3. Benedykowany by艂 depiero 1762 r. Jeden z obraz贸w, na drzewie ma lowany, z r. 1647, przedstawia 艣w. Micha艂a ar chanio艂a, 2 inne wyobra偶aj膮 Naj艣w. M. P. S膮 to pewnie dary familii Dzia艂y艅skich, fundator贸w ko艣cio艂a. Z 3 dzwon贸w tylko 艣redni pochodzi ze starszych czas贸w. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, 偶e W. nale偶a艂a do Andrzeja Grudzi艅 skiego, wojew. kaliskiego. Ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. An ny, o 1 o艂tarzu i 2 dzwonach, nie by艂 jeszcze konsekrowany. W艂o艣cian by艂o 16, dawniej 19, zagrodnik贸w 16. Tylko od czasu do czasu do je偶d偶a艂 tu k艣. wikary z Zakrzewa str. 167. Z wizyty Jezierskiego z r. 1695 dowiadujemy si臋, 偶e dziedzicem by艂 Pawe艂 Dzia艂y艅ski, woj. kaliski. Ko艣ci贸艂 niedawno si臋 spali艂, lecz na jego miejscu sta艂 ju偶 nowy, drewniany ob. str. 56. R. 1789 by艂o tu 44 dym. Dnia 9 maja 1876 po偶ar prawie po艂ow臋 wsi w perzyn臋 obr贸ci艂. 2. W. , Nowa, niem. Neu Wianiewke, w艣, tam偶e, 352 ha 321 roli or. ; 1885 r. 34 dm. , 37 dym. , 221 mk. , 24 kat. , 197 ew. , z kt贸rych na kol. Nowe 艁膮kie przypada 9 dm. , 60 mk. R. 1892 zosta艂a Nowa W. i Nowe 艁膮kie od dominium z艂otowskokraje艅skiego od艂膮czone i po艂膮czone, jako osobna gmina, pod nazw膮 Kirschdorf. W. Nowa ma szko艂臋 ewang. K艣. Fr. Wi艣niewko, w艣 i fol, pow. m艂awski, gm. Kosiny Stare, par. M艂awa, odl. 3 1 2 w. od M艂awy, m艂yn wodny, 11 dm. , 86 mk. , 151 mr. w艂o艣c. Fol. nale偶y do d贸br Podkrajewo. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 44 mk. , par. Wojn贸wka. Wed艂ug reg. pob. pow. szre艅skiego z r. 1578 w艣 Wiszniewo, w par. Podkrojewo, mia艂a 9 艂an. , 2 zagr. bez roli, m艂yn Pawi艅ski, Mazowsze, 59. Wi艣niewko 1. al. W. Ma艂e, fol. , pow. wagrowiecki, okr. komis. i poczta 艁ekno, st. dr. 偶el. Wapno, szko艂a kat. w 艁ukowie, par. kat. Czeszew, s膮d W膮growiec. Ma 4 dm. , 75 mk. , 1153 mr. W艂asno艣膰 Ponikiewskiego. 2. W. Wielkiey niem. Kirschdorf, w艣 gospod. , pow. szubi艅ski, s膮d i okr. komis. Szubin, par. Samokl臋ski, st. dr. 偶el. Nak艂o, poczta Tur Thure, szko Wi艣niewka Wi艣nienka Wi艣nienka Wi艣niewko 艂a w Spokojniku Friedenthal. Ma 24 dm. , 51 ha. 214 mk 161 katol. . Wi艣niewko, niem. Kl. Wisniewke, w艣, pow. z艂otowski, st. pocz. Lutowo, par. kat. S臋p贸lno, 433 ha 282 roli orn, 49 艂膮k, 13 lasu; 1885 r. 25 dm. , 28 dym. , 181 mk. , 2 kat. , 179 ewang. ; szko艂a ewang. w miejscu. R. 1770 zakupili w艂o 艣cianie pustkowie Sosnowiec, 60 mr. obejmuj膮 ce, r. 1767 jakiemu艣 Maciejowi zapisane i po dzielili je mi臋dzy siebie. Luteranie mieli tu da wniej dom modlitwy ob. Gesch. d. Kr. Pla tow V. Schmitt, str. 269. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako w艣 szlach. Potulickich, o 9 dym. str. 259. K艣. Fr. Wi艣niewko al. Kapijki, niem. Klein Wischniowen, Krajefsken Kopichen, w艣, pow. 艂ecki, st. pocz. Ostrokollen. W艣 istnieje ju偶 r. 1486, w kt贸rym zakon nadaje tu 60 w艂贸k Grajewskim oraz 30 mr. mi臋dzy D艂ugoszami a D膮browskiemi. R. 1588 bracia Kiersztan i Andrzej Munichow sprzedaj膮 13 w艂. w W. Bartoszowi i Maciejowi Rogalom. Jerzy Grajewski sprzedaje r. 1590 Bartoszowi Rogali 20 w艂. i 10 mr. w W. i Kopijkach za 3000 z艂p. Akt podpisuj膮 trzej Grajewscy, synowie starosty na Wi藕nie K臋trz. , O ludn. pol. , 458. Wi艣niewo 1. fol. , pow. gr贸jecki, gm. Ryka艂y. odl. 12 w. od Gr贸jca, ma 60 mr. obszaru. 2. W. , w艣, fol. i os. , pow. s艂upecki, gm. Wilcza G贸ra, par. Ostrow膮s, odl. 28 w. od S艂upcy, ma 21 dm. , 343 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 216 mk. Fol. W. w r. 1891 rozl. mr. 988 gr. or. i ogr. mr. 801, 艂膮k mr. 18, past. mr. 8, lasu mr. 134, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 15, drew. 1; p艂odozm. 7 i 14pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 26, mr. 31; os. Wi艣niewo os. 5, mr. 30; w艣 Biela os. 14, mr. 16. Na pocz膮tku XVI w. folwark dawa艂 dziesi臋cin臋 pleb. w Ostrow膮sie, 艂any kmiece za艣 tylko meszne, po 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa a zagrodnicy po korcu 艁aski, L. B. , I, 207. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579 w艣 W. mia艂a 6 1 2 艂an. , 10 zagr. , 1 rzem. Pawi艅ski, Wielk. , I, 235. 3. W. , w艣 i folw. , pow. w臋growski, gm. Czarnog艂贸w, par. Wi艣niew, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 54 dm. , 405 mk. , 1561 mr. Folw. stanowi majorat rz膮dowy, nadany gen. Korffowi. W 1827 r. by艂o 34 dm. , 296 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 w艣 kr贸lewska Wi艣niewo posiada艂a ko艣ci贸艂 parafialny. P艂acono tu od 2 艂an. so艂tysich. Jan Wyrzykowski, starosta stanis艂awowski, p艂aci艂 od 27 艂an. By艂y te偶 2 艂any puste, 12 zagr. z rol膮, 2 m艂yny, 1 ko艂o Pawi艅ski, Mazowsze, 254. Erekcya parafii i ko艣cio艂a nieznana. Istnia艂 ju偶 w XVI w. ; obecny pochodzi z r. 1786. W. par. , dek. nowomi艅ski dawniej siennicki, 2302 dusz. 4. W. Dziarnowo al. Dziarno, w艣 i fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. 21 w, od Ciechanowa, ma 7 dm. , 69 mk. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 65 mk. W r. 1870 fol. W. Dziarnowo rozl. mr. 189 gr. or. i ogr. mr. 137, 艂膮k mr. 7, past. mr. 10, lasu mr. 20, zaro艣li mr. 9, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 5. W艣 W. Dziarnowo os. 6, mr. 3. 5. W. , w艣 i fol. , pow. m艂awski, gm. Kosiny Stare, par. Wyszyny, odl. 5 w. od M艂awy, ma wiatrak, karczm臋, 31 dm. , 354 mk. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 228 mk. W r. 1877 fol. W. z no menklatur膮 Sewerynka rozl. mr. 690 gr. or. i ogr. mr. 459, 艂膮k mr. 50, past. mr. 80, lasu mr. 86, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 11, drew. 22; las nieurz膮dzony, wiatrak. W艣 W. os. 6, mr. 131; w艣 Wi艣niewko os. 38, mr. 440. 6. W. Gwo藕dzie, fol. , pow. m艂awski, gm. Szczepkowo, paraf. Grzebsk, odl. 21 w. od M艂awy, ma 257 mr. ob szaru. 7. W. , w艣, pow. ostrowski, gm. Por臋by, par. D艂ugosiod艂o, ma 46 dm. , 319 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 100 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. nurokamienieckiego z r. 1578 W. , w艣 bi skupia, mia艂a 9 艂an. , 1 zagr. Pawi艅ski, Mazo wsze, 407. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Bra艅czyk, stanowi膮cych pierwotnie cz臋艣膰 Biskupczyzny, a po zabraniu jej na rzecz skarbu, samoistn膮 eko nomi臋 t. n. W 1820 r. spotykamy 17 gospoda rzy siedz膮cych na 15 pierwotnych osadach, p艂a c膮cych 628 z艂p. czynszu, 44 z艂p. 27 gr. hyber ny i 7 1 2 z艂p. z 艂膮k ten ostatni czynsz p艂aci艂o 2 gospodarzy; na 6 osadach wysiewano po 2 kor. jarz. i tyle偶 oziminy; na pi臋ciu po 1 1 2 kor. jarz. i tyle偶 oziminy; na 4 po korcu jarz. i ozim. ; 2 cha艂upnik贸w 1 偶yd, podle艣niczy. W艂o艣cianie zaj mowali si臋 wyw贸zk膮 drzewa. W 1827 r. 19 dm. , 100 mk. W 1856 r. 16 osad rolnych, 4 ogrodniczych. W 1858 r. urz膮dzono w艣 kolonial nie; na 47 mr. 173 pr臋t. urz膮dzono 4 osady le 艣ne; we wsi za艣 na 643 mr. 41 pr臋t. utworzono 20 osad rolnych, 4 ogrodn. , karczm臋, ku藕ni臋 i szko艂臋. Karczma nale偶a艂a do d贸br Dani艂owo. Czynsz ustanowiono na 255 rs. 47 1 2 kop. 8. W. D膮b, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Zambrowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 155 mk. W aktach s膮dowych 艂om偶y艅skich wyst臋puj膮 ju偶 w r. 1423 wsi W. Wielkie, W. Wi艣ni贸wko, W. Wi艣ni贸wek Wertyce. Jest to gniazdo Wi艣niewskich. Wed艂ug reg. pob. ziemi 艂om偶y艅skiej z r. 1578 w艣 W. D膮b, w par. Zam br贸w, mia艂a 17 艂an. , 4 zagr. Pawi艅ski, Mazo wsze, 378. 9. W. Wertyce, w艣, pow. 艂om偶y艅 ski, gm. Kossaki, par. Ko艂aki. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 99 mk. W r. 1578 w艣 W. Wertycze, w par. Ko艂aki, mia艂a 8 1 2 艂an. , 1 zagr. Pawi艅 ski, Mazowsze, 380. 10. W. Wielkie i Wiiniewko, w艣 szlach. nad rz. Ruziec, pow. ostro 艂臋cki, gm. i par. Piski. W r. 1827 W. mia艂o 20 dm. , 118 mk. ; Wi艣niewko 1 dm. , 7 mk. We d艂ug reg. pob. pow. ostro艂臋ckiego z r. 1578 w艣 W. mia艂a 11 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 384. Br. Ch. Wi艣niewo 1. wybud. , pow. 艣redzki, paraf. katol. , okr. komis. i st. dr. 偶el. w Pobiedziskach Wi艣niewko Wi艣niewo Wi艣nio艂awka Wi艣niewo Pudewitz, poczta w Kostrzynie Kostschin. Ma 2 dm. , 42 ha, 24 mk. 2. W. , w艣 gospod. , pow. w膮growiecki, st. dr. 偶el. w R膮bczynie Rombschin, poczta w 艁eknie, szko艂a katol. w Koninku, par. w Czeszewie, s膮d w W膮gr贸wcu, 4 dm. , 95 ha, 26 mk. 3. W. , w艣 rycer. , pow. w膮growiecki, okr. komis. i poczta 艁ekno, st. dr. 偶el. w Wapnie, szko艂a katol. w 艁ukowie, paraf. w Czeszewie, s膮d w W膮growcu. Ma 13 dm. , 877 ha, 283 mk. r. 1885, z tych 270 katol. Roku 1399 S臋dziw贸j z W. prawowa艂 si臋 z Pakos艂awem z Jeziorek. Boku 1793 siedzi tam Nepom. Trzci艅ski; 1840 Ponikiewscy. W艂. 艁. Wi艣niewo 1. niem. Kirschenau, w艣, pow. lubawski, st. pocz. Lubawa, par. kat. Grabowo, 286 ha 224 roli or. , 29 艂膮k. 3 lasu; 1885 r. 6 dm. , 22 dym. , 120 mk. , 64 kat. , 56 ew. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 pisze, 藕e prob. po biera艂 zt膮d mesznego od w艂贸ki osiad艂ej po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, lecz wizytator dodaje Ad praesens agri ut plurimum deserti et desolati pag. 220. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa, 藕e mesznego dostawa艂 prob. od 16 w艂. 16 kor. 偶yta i tyle偶 owsa str. 400. W obu wi zytacyach zowie si臋 ta w艣 Wi艣niewo. Inwentarz biskupstwa che艂mi艅skiego z r. 1731 opiewa, 偶e w艣 W. produkowa艂a przywilej przez bisk. che艂 mi艅skiego Ottona r. 1325 na 16 w艂贸k wystawio ny, z obowi膮zkiem czynienia jednej s艂u偶by kon nej w lekkiej zbroi i niesienia pomocy grodowi biskupiemu w Lubawie i to suis sumptibus, expensis et victualibus str. 43. Na stronicy za艣 73 czytamy jeszcze Wi艣niewo, w艣 szlach. PP. Tynkowey possessyi, circa privil. Ottonis, ep. culm. , 1 posiad艂o, 16 w艂贸k, daje czynszu 5 korcy 偶yta i 5 pszenicy, 1 funt wosku i 5 pieni膮偶k贸w. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zaznaczone jest W. jako w艣 che艂m. o 6 dym. , nad rz. Gry藕l膮, tworz膮c膮 tu granic臋 mi臋dzy Prusami Zach. i Wschod. str. 253. Druga obok wsi p艂yn膮ca stru偶ka zowie si臋 Przasnic膮. 2. W. , niem. Gr. Wisniewke, w艣, pow. z艂otowski, st. p. Lutowo, paraf. kat. S臋p贸lno, 845 ha 602 roli or. , 25 艂膮k, 10 lasu; 1885 r. 57 dm. , 67 dym. , 392 mk. , 16 kat. , 376 ew. ; szko艂a ew. w miejsca. R. 1745 otrzymuje so艂tys tutejszy sw贸j przywilej, dotychczas bowiem mia艂 tylko prosty zapis od Katarzyny Tuczy艅skiej. Nadano mu dziesi膮ty m贸rg w ka偶dem polu i prawo warzenia i sprze dawania piwa. W艣 posiada przywilej z r. 1767. Luteranie mieli tu dawniej dom modlitwy. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako w艣 szlach. , hr. Potulickiego, o 18 dym. str. 259. K艣. Fr. Wi艣niewo, niem. Wischniwen, w艣, w trzech cz臋艣ciach, pow. 艂ecki, st. p. Ostrokollen. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ry艅ski, nadaje w E艂ku r. 1486, Gotardowi Korbowskiemu na prawie che艂m. 66 w艂贸k mi臋dzy Grajewskiemi, Krzywem i Laszkami, dla za艂o偶enia wsi dannickiej. Korbowski otrzymuje 6 w艂贸k so艂eckich wolnych od czynszu i t艂oki i 15 lat wolno艣ci. W r. 1600 mieszkaj膮 tu sami Polacy K臋trz. , O ludn. pol, 458. Wi艣niewski Majdan, pow. ostrowski, gm. i par. D艂ugosiod艂o. Wi艣niewszczyzna, przyl. d贸br Jasionna, w pow. sieradzkim. Wi艣nio艂awka, w艣, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Ludwin贸w, w pow. kalwaryjskim. Mia艂a 97 mr. obszaru. Wi艣ni贸w 1. ob. Wi艣niewo. 2. W. w艣, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzk贸w. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 122 mk. Wi艣niowa, w艣 i fol. nad rzk膮 Koprzywiank膮 al. Wi艣ni贸wk膮, pow. sandomierski, gm. i par. Wi艣niowa, odl. 8 w. od Staszowa a 35 w. od Sandomierza, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, dom przytu艂ku dla starc贸w, urz膮d gm. , gorzelni膮, dwa m艂yny wodne, m艂yn do gipsu, tartak, pok艂ady wapienia i torfu; 87 dm. , 585 mk. W 1827 r. by艂o 60 dm. , 514 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1887 z fol. W. i Starawie艣, nomenkl. Osieczka, rozl. mr. 1214 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 394, 艂膮k mr. 33, past. mr. 48, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 17, drew. 14; p艂odozm. l0pol. ; folw; Starawie艣 gr. or. i ogr. mr. 292, 艂膮k mr. 37, past. mr. 50, lasu mr. 312, w odpadkach mr. 23, nieu偶. mr. 13; p艂odozm. 9pol. ; bud mur. 3, drew. 2; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 48, mr. 754; w艣 W贸lka Wi艣niowa os. 41, mr. 648 w艣 Sztumberg贸w os. 15, mr. 461. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Kie艂czyna, w艂asno艣膰 J. Rytwia艅skiego, mia艂a 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano bisk. krakow. D艂ugosz, L. B. , U, 328. W r. 1578 w艣 Wyszniowa, w par. Kie艂czyna, nale偶a艂a do Jana Dymitrowskiego, kt贸ry tu p艂aci艂 od 20 osad. , 6 1 3 艂an. , 1 zagr. z rol膮 4 kom. , 7 ubogich, 3 rzemie艣l. , za艣 w Woli Wi艣niowskiej od 3 osad. , 3 4 艂ana, 1 zagr. z rol膮, 1 kom. ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 175. Parafia z ko艣cio艂em murowanym powsta艂a tu w ko艅cu XVII wieku. W ko艣ciele z艂o偶one zosta艂o serce Hugona Ko艂艂膮taja, kt贸ry przyszed艂 na 艣wiat w r. 1750 w poblizkich Niecies艂awicach, zmar艂 za艣 w r. 1812. Miejsce pochowania zw艂ok nieznane; podobno spoczywa w Warszawie na cmentarzu pow膮zkowskim. W obecnem stuleciu istnia艂a tu ko藕nica 偶elaza, produkuj膮ca do 3000 centn. W. par. , dek. sandomierski, 987 dusz. W. gm. ma obszaru 11618 mr. , w tem ziemi dwor. 6891 mr. S膮d gm. okr. IV i st. pocz. w Staszowie. Gmina ma 5311 mk. 64 prot. , 978 偶yd. . W sk艂ad gm. wchodz膮 Bogorya, Buczyny, Czajk贸w, Czarneb艂oto. Dobra, Fryszerka, Jan贸w, 艁aziskaGro cholickie, 艁. Szczeglickie, 艁aziskaW贸lka, Maleniec, Ma艂awie艣, Mostki, Osieczko, Pocieszka, Pod Wi艣niowa Wi艣ni贸w Wi艣niewszczyzna Wi艣niewski Majdan Wi艣niewo mostki, Por臋ba, Starawie艣, Strug贸w, Sztumberg贸w. Wi艣niowa, Wi艣niowskaW贸lka i Zimno woda. Br. Ch. Wi艣niowa 1. w艣, pow. ropczycki, parafia rz. kat. w Nockowy, le偶y nad pot. Bystrzyc膮. , o 11 klm. na p艂d. od S臋dziszowa. Zajmuje d艂ug膮, a w膮zk膮, dolin臋 potoku, wzn. 252 mt. npm. , 艣cie艣nion膮 przez wzg贸rza, z kt贸rych p艂d. wschodnie pokrywa du偶y las, zwany Zg艂obie艅skim. Wzn. na wschodzie dochodz膮 370 mt. , na p艂d. g贸ra Wi艣niowa al. Zg艂obie艅ska 410 mt. Po艂udniowe wzg贸rza 389 mt. nosz膮 nazw臋 Nockowskich Krzak贸w. Wznies. na zach. na obszarze Iwierzyc si臋ga od 304 do 370 mt. W艣 zbudowana w ulic臋 po obu brzegach potoku, 艂膮czy si臋 na p艂d. z Bystrzyc膮 a na p艂n. z Wiercanami. Na wsch. pod lasem przys. Pachni膮czka. Wraz z obszarem wi臋k. pos. jest 126 dm. i 686 mk. 336 m臋偶. , 350 kob. , 663 rz. kat. a 23 izrael. Pos. wi臋k. Aleks. 呕ymirskiego sk艂ada si臋 z 421 mr. roli, 49 mr. 艂膮k, 25 mr. past. , 207 mr. lasu, 2 mr. staw贸w, 3 mr. nieu偶. i 1 mr. parcel budowl. ; pos. mn. ma 490 mr. roli, 36 mr. 艂膮k, 78 mr. past. i 35 mr. lasu. Prawdopodobnie t臋 W. wymienia D艂ugosz L. B. , II, 281 jako w艂o艣贸 Spytka Jaros艂awskiego. Mia艂a w owym czasie 17 艂an. km. i 艂an so艂tysi. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 253 posiada艂 t臋 wie艣 Andrzej Brzezi艅ski. By艂o w niej 30 kmieci na 15 艂an. , 7 k贸艂 m艂y艅. , 8 zagr. , 17 komor. z byd艂em, 5 kom. bez byd艂a i 4 rzemie艣l. 2. W. , w艣, pow. jasielski, 3, 71 kln. na p艂n. wsch. od Frysztaka, przy drodze do Strzy偶owa, na lew. brzegu Wis艂oka, paraf. rz. kat. w Niewodny. Od p艂n. zas艂aniaj膮 w艣 g贸ry pokryte lasem. Sk艂ada si臋 z 122 dm. i 882 mk. 388 m臋偶. , 494 kob. , 864 rz. kat. a 18 izrael. Pos. wi臋k. Pr. hr. Mycielskiego ma m艂yn wodny, tartak i cegielni膮, sk艂ada si臋 z 349 mr. roli, 31 mr. 艂膮k, 6 mr. ogr. , 16 mr. past. , 2 mr. 1202 s膮偶. lasu, 6 mr. nieu偶. i 1 mr. 1066 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. ma 667 mr. roli, 92 mr. 艂膮k, 103 mr. past. i 336 mr. lasu. Wspominana w dok. z 1366 i 1377 r. Kod. Ma艂op. , III, 202 i 305. W spisie pob. z r. 1536 Pawi艅ski, Ma艂op. , 518 w艣 ta w艂asno艣膰 Stanis艂awa Odrow膮偶a, ststy Samborskiego, nale偶a艂a do parafii w Dobrzechowie, mia艂a 8 kmieci, karczm臋, kt贸r膮 odbudowywano i 2 zagrod. , p艂ac膮cych 12 grzyw. , m艂yn i 5 sadzawek. Ca艂y czyns wynosi艂 4 grzyw. 6 gr. Pr贸cz tego by艂 dw贸r, 艂膮ki i predium; nadto Wi艣ni贸wka Visnyowka mia艂a 2 kmieci p艂ac膮cych 36 gr. i 3 kor. owsa. W 1581 ibid, 245 by艂 dziedzicem obydw贸ch osad Seweryn Bonar, kt贸ry p艂aci艂 od 6 kmieci na 3 艂an. , 2 zagr. z rol膮, 3 zagr. bez r贸l i 7 komorn. W. graniczy na zach. i p艂n. z Niewodn膮, na wsch贸d z Ko偶uchowem a na p艂d z Kal臋bin膮. 3. W. , w艣, pow. wielicki, maj膮ca ekspozytur臋 rz. kat. i stacy膮 pocztow膮, zajmuje do艣膰 szerok膮 dolin臋 nad Krzyworzek膮, praw. dop艂. Raby, do kt贸rej sp艂ywaj膮 liczne potoki. Poziom wsi wznosi si臋 419 mt. npm. w miejscu najni偶szem. Ci膮gnie si臋 W. d艂ug膮 ulic膮 nad rzek膮 i go艣ci艅cem z Dobczyc do stacyi kolei tranwswersalnej w Kasinie Wielkiej, stykaj膮c si臋 domami na p艂d. z Wierzbanow膮 a na p艂n. z Poznachowicami Dolnemi. Na wschodzie ma pasmo g贸rskie, pokryte lasem, ze szczytami Ksi臋偶a g贸ra 649 mt. i Czecze艅 835 mt. , na zachodzie 艁ysina 897 mt. i Kamienik 912 rat. . Pasmo zachodnie tworzy dzia艂 Krzyworzeki od Raby, wschodnie od Stradomki. G贸ry te, najwy偶sze w tej stronie, wida膰 ju偶 z toru kolei Karola Ludwika mi臋dzy stacyami Pod艂臋偶em a Krakowem. W艣 ma z obszarem dwor. 244 dm. i 1602 mk. 788 m臋偶. , 814 kob. , 1542 rz. kat. i 60 偶yd. Dobra te by艂y d艂u偶szy czas dzier偶awione przez izraelit贸w. Pos. wi臋k. do 1894 Emilii Romerowej, naby艂 teraz Karol Dettloff ma 122 mr. roli, 8 mr. 艂膮k, 12 mr. past. i 1271 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. ma 1225 mr. roli, 379 mr. 艂膮k, 466 mr. past. i 413 mr. 艂asu. W. by艂a wsi膮 kr贸lewsk膮, nale偶膮c膮 do ststwa dobczyckiego. W r. 1365 kr贸l Kazimierz nadaje discreto viro Goszczyo Ade de Visnowa synowi Ady las kr贸lewski z wsi膮 Herzman贸wka, ci膮gn膮cy si臋 od granic Wi艣niowy i karczmy Osik贸wki, dla lokacyi wsi na prawie niemieckiem dzi艣 Wierzbanowa. Za D艂ugosza L. B. , II, 182 by艂o tu 25 艂an. km. Dziesi臋ciny oddawano opactwu w Szczyrzyczu. Pr贸cz tego by艂y 2 karczmy. Do parafii, z drewnianym ko艣cio艂em p. w. 艣w. Marcina, nale偶a艂y Poznachowice Dolne, Lipnik, Kobielnik i Irzmanowa al. Wierzbanowa. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 80 W. mia艂a 24 艂an. km. , 12 zagr. bez roli, 7 kom. z byd艂em, 10 kom. bez byd艂a, 6 rzemie艣ln. , 9 piekarzy, p贸艂 艂ana w贸jtowskiego, dw贸r i karczm臋 na 膰wierci 艂anu. Parafia zosta艂a za艂o偶on膮 1440 r. ale pierwotny ko艣ci贸艂 spali艂 si臋 1745 r. , poczem wybudowano w dwa lata tera藕niejszy drewniany. Metryki przechowuj膮 si臋 od r. 1644. Do par. dek. dobczycki nale偶膮 te wsie co za D艂ugosza i W臋gl贸wka. Wi艣niowa Wola, w XVI w. Wolia Wisnyowa, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. W艂oszczowa. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 313 mk. W r. 1540 w艣 ta, w艂asno艣膰 Hieronima Szafra艅ca dziedzica W艂oszczowy, mia艂a 10 km. na 艂anach, 4 na p贸艂艂ankach, 2 zagr. , folwark, staw, b贸r i kilka pasiek. Wraz z W艂oszczow膮 ocenione by艂y dobra na 1100 grzyw. Pawi艅. , Ma艂op. , 582. Wi艣niowczyk, w dokum. Wisniowiecz, Wissniowiecz, Wiszniowcze, Vysniowiecz, Vysnyovyecz, w艣 nad strum. Wiszni贸wk膮, dop艂. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. i s膮d Gr贸dek o 19 w. , gm. Kupin, par. kat. Smotrycz, st. dr 偶el. Proskur贸w o 62 w. , o 42 w. od Kamie艅ca, ma 310 dm. , 1853 mk. 44 jednodworc贸w, 979 dzies. ziemi w艂o艣c, dworskiej w dw贸ch folw. W. i Zawad贸wka 2987 dzies. , w tem 1970 dzies. po Wi艣niowa Wi艣niowa Wi艣niowa Wola Wi艣niowczyk Wi艣niowiec Wi艣niowczyk Wi艣niowczyk Wi艣ni贸wek Wi艣niowicz rz膮dnie zagospodarowanego lasu, 34 dzies. ziemi cerkiewnej. Cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1730 r. na miejscu da wnej; 1316 parafian. Poprzednio by艂a tu kapli ca katol. , obecnie zamkni臋ta. We wsi fabryka cukru piasku, zbudowana w 1845 r. przez w艂a 艣ciciela 呕urowskiego, z 10 dyfuzorami, obj臋to 艣ci 474 wiader, przerabiaj膮ca od 50 do 70000 berkowc贸w burak贸w i zatrudniaj膮ca do 200 lu dzi. Grunt przewa偶nie r贸wny, gospodarstwo wzo rowe. Stara osada, wchodzi艂a w sk艂ad sstwa skalskiego. W 1493 r. by艂o tu 20 dym. W 1530 r. p艂aci艂a od 4, a w 1542 r. od 3 p艂ug贸w. Rege stra z 1530 r. wymieniaj膮 popa Paw艂a Pauel. W 1565 r. nale偶a艂a do Lanckoro艅skiego, ststy skalskiego, kt贸ry p艂aci od 6 p艂ug贸w, 1 popa, 1 ko艂a dorocz. , 2 komorn. inquilim a w 1569 r. od 6 p艂ug贸w, 1 ko艂a m艂y艅sk. , wreszcie w 1583r. od 9 p艂ug贸w, popa, ko艂a dziedzicznego, ko艂a st臋pnego, od 4 ogr. po 4 gr. i 4 rzem. po 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 160, 175, 197, 226, 299. W 1629 r. nadana wraz ze sstwem skalskim Miko艂ajowi Herburtowi z Fulsztyna, nast臋pnie Potockim. W XVII w. z Zawad贸wk膮 tworzy oddzieln膮, dzier偶aw臋. W 1746 r. stst膮, jest August ks. Czartoryski z op艂at膮 kwarty 2437 z艂p. a po jego 艣mierci Izabela z Czartory skich Lubomirska. Po przy艂膮czeniu Podola do Rossyi cesarzowa Katarzyna nada艂a dobra te hr. Littowej, siostrzenicy ks. Potemkina, kt贸ra zaraz sprzeda艂a je Ludwikowi Raciborowskiemu, s艣cie czerwonogr贸dzkiemu, a c贸rka jego wnios艂a ja ko wiano w dom obecnych w艂a艣cicieli 呕urowskich. Dr. M. Wi艣niowczyk 1. w艣, pow. podhajecki, 20 klm. na p艂d. wsch. od Podhajec, pow. i urz膮d pocz. w miejscu. Na p艂d. le偶y Zarwanica i Kotyz贸w, na p艂n. zach. Micha艂贸wka, na p艂n. Hajworonka i Burkan贸w, na wsch. Chmiel贸wka pow. trembowelski, na p艂d. wsch. Dobropole pow. buczacki. 艢rodkiem wsi p艂ynie od p艂n. na p艂d. Strypa i tworzy staw. Od praw. brzegu wpada do Strypy struga, a od lew. potok p艂yn膮cy wzd艂u偶 granicy. Zabudowania le偶膮 w dolinie Strypy, na praw. brzegu. Wzn. si臋ga 387 mt. na p艂d. zach. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 1004, 艂膮k i ogr. 217, past. 102, lasu 345 mr. ; w艂. mn. roli or. 2824, 艂膮k i ogr. 177, past. 26 mr. W r. 1880 by艂o 301 dm. , 2094 mk. w gm. w W. 195 dm. , 1329 mk. , a w cz臋艣ci wsi Ho艂d贸wce 106 dm. , 765 mk. , 14 dm. , 126 mk. na obsz. dwor. 802 rz. kat. , 1039 gr. kat. , 375 izr. , 4 innych wyzn. ; 1353 Pol. , 791 Rus. , 76 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Parafi臋 fundowa艂 w r. 1747 Micha艂 i J贸zefa z Makowieckich So艂tykowie. Do par. nale偶膮 Dobropole, Hajworonka, Kotuz贸w, Sapowa i Zarwanica. We wsi jest ko艣ci贸艂 murowany, konsekrowany w r. 1869. Par. gr. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Do par. nale偶y Hajworonka. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. , kasa po偶. gm. z kapita艂em 5380 z艂r. i m艂yn. Znajduje si臋 tu pi臋kny pa艂ac, dawniej obronny zameczek. Roku 1684 stoczy艂 w pobli偶u hetman Jab艂onowski zaci臋t膮 walk臋 z Turkami Stupnicki, Galicya pod wzgl臋dem geogr. topogr. histor. , Lw贸w, 1849, str. 88. W r. 1845 za艂o偶ono tu fabryk臋 cukru, zwini臋t膮 nast臋pnie. 2. W. , w艣, pow. przemy艣la艅ski, 16 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Przemy艣lanach, 7 klm. na p艂d. od urz. pocz. w Go艂og贸rach. Na p艂d. le偶膮 Ciemierzy艅ce i Plenik贸w, na zach. Lipowce i 艁onie, na p艂n. Go艂og贸ry i Zaszk贸w, na wsch, 呕uk贸w 3 ostatnie w pow. z艂oczowskim. 艢rodkiem obszaru p艂ynie Z艂ota Lipa, przyjmuj膮ca w obr臋bie wsi od praw. brz. 艁oni贸wk臋. Zabudowania le偶膮 w dolinie Z艂otej Lipy. Wzn. obszaru si臋ga w g贸rze Kiban贸w 426 mt. , najni偶sze 312 mt. w dolinie Z艂otej Lipy. W艂asn. wi臋k. arcybiskupstwa 艂aci艅. lwowskiego i hr. Romana Potockiego ma roli or. 480, 艂膮k i ogr. 135, past. 35, lasu 196 mr. ; w艂. mn. roli or. 1333, 艂膮k i ogr. 550, past. 99, lasu 28 mr. W r. 1880 by艂o 163 dm. , 1003 mk. w gm. , 4 dm. , 25 mk. na obsz. dwor. 848 gr. kat. , 135 rz. kat. , 45 izr. ; 1003 Rus. , 19 Pol. , 6 Niem. . Par. rz. kat. w Go艂og贸rach, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a i szk. lklas. Lu. Dz. Wi艣ni贸wek, w艣 i fol. , pow. mazowiecki, gm. Dzi臋ciel, par. D膮browa Wielka. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 154 mk. W 1842 r. fol. W. lit. A. rozl. mr. 345; w艣 W. lit. A. os. 18, mr. 51. Wi艣niowicze, w艣, pow. pru偶a艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 15 w. od Pru偶any, 93 dzies. ziemi w艂o艣c. 6 艂膮k i past. , 3 nieu偶. . Wi艣niowiec Nowy i Stary, dwa miasteczka nad Horyniem, pow. krzemieniecki, w 2 okr. pol. , gm. Wi艣niowiec, odl. o 20 w. od Krzemie艅ca gdzie st. poczt. , a 41 w. od st. dr. 偶el. Rudnia Poczajowska. Miasteczko po艂o偶one w malowniczej, wynios艂ej okolicy, prawie ze wszystkich stron otoczone jest sadami. Rz. Hory艅, na kt贸rej urz膮dzon膮 jest tu tama z m艂ynem przy niej, dzieli mko na dwie cz臋艣ci, z kt贸rych p艂n. wschodnia, nazwana Nowym Wi艣niowcem, le偶y po lewym wynios艂ym brzegu rzeki, druga za艣 cz臋艣膰, p艂d. zach. , zajmuje nizin臋 na prawym brzegu Horynia. W oko艂o miasta znajdowa艂 si臋 dawniej stary las d臋bowy, dzi艣 prawie zupe艂nie wytrzebiony. W 1885 r. by艂o tu 97 dm. , 665 mk. , zarz膮d okr. policyjnego i gminy, 3 cerkwie, ko艣ci贸艂 paraf. katol. , kaplica katol. , synagoga, 6 dom贸w modlitwy 偶ydowskich, szko艂a gminna, 72 sklep贸w, targi tygodniowe w niedziele, jarmark, browar. Pod艂ug Teodorowicza Opis. Wo艂yn. eparchii W. Nowy wraz z przedmie艣ciem Zagorodzie i wsi膮 Myszkowce ma 112 dm. , 876 mk. , za艣 W. Stary ze wsi膮 Fedkowce o 1 w. 184 dm. , 1501 mk. chrze艣cian 1460 偶yd贸w. Cerkiew par. w W. Nowym, p. w. Ar Wi艣niowiec chanio艂a Micha艂a, wzniesion膮 zosta艂a pierwotnie w 1646 r. przez ks. Jeremiego Wi艣niowieckiego a w 1726 r. przez ks. Micha艂a Serwacego po zniszczeniu odrestaurowana, by艂a pocz膮tkowo ko艣cio艂em przy klasztorze karmelit贸w. 艢wi膮tynia ta, odnowiona ponownie w 1768 r. , zosta艂a po supremacyi karmelit贸w w 1832 r. zamienion膮 na cerkiew i po艣wi臋con膮 w 1835 r. Odnowiona w 1840 r. kosztem skarbu, zosta艂a zniszczon膮 przez po偶ar 17 kwietnia 1863 r. , poczem nabo偶e艅stwo przeniesiono do cerkwi filialnej, p. w. Wniebowst膮pienia Pa艅skiego. Ma艂a ta cerkiewka, wzniesiona w ogrodzie pa艂acowym, u st贸p g贸ry zamkowej, zwana dot膮d cerkwi膮 zamkow膮, jest najdawniejszym zabytkiem Wi艣niowca. Fundowana przez ks. Wi艣niowieckich w 1530 r. , odnowion膮 zosta艂a w 18723 r. W sklepach podziemnych tej cerkwi spoczywaj膮 zw艂oki wielu ks. Wi艣niowieckich, mi臋dzy innymi obojga rodzic贸w ks. Jeremiego Micha艂a, ssty owruckiego, i 偶ony jego Reginy Mohylanki. Uposa偶enie cerkwi stanowi hutor o 3 w. , obejmuj膮cy 41 1 2 dzies. , oraz 11 dzies. 艂膮k przy wsi Kunnicy. Nadto do par. w W. Nowym nale偶y cerkiew filialna we wsi D藕winiacze o 5 w. . W W. Starym znajduje si臋 cerkiew par. , p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1845 r. kosztem hr. Mniszcha a uko艅czona staraniem parafian w 1869 r. , uposa偶ona jest 72 1 2 dzies. ziemi z zapisu ks. Micha艂a Korybuta Wi艣niowieckiego z 1738 r. W W. Starym znajduje si臋 r贸wnie偶 ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. 艣w. Stanis艂awa, z muru wzniesiony w 1757 r. przez Jana Mniszcha. Parafia katol. , dekanatu krzemienieckiego, 1790 wiernych. Kaplica w Wierzbowcu. W ko艣ciele tym mie艣ci si臋 obraz 艣w. Antoniego Padewskiego, s艂yn膮cy cudami. W grobach ko艣cielnych spoczywaj膮 zw艂oki fundator贸w. Ozdob臋 miasteczka stanowi dworzec ksi膮偶膮t Wi艣niowieckich, wzniesiony oko艂o 1720 r. na g贸rze, na gruzach dawnego obronnego zamczyska, po艣r贸d widocznych jeszcze wa艂贸w i okop贸w fortyfikacyjnych, przez ostatniego potomka rodu ks. Micha艂a Serwacego. Jestto wspania艂y, dwupi臋trowy gmach, z ciosowego kamienia, w podkow臋 zbudowany, z dwupi臋trowym wypuk艂ym dachem, w stylu rococo. W g艂贸wnej sieni pa艂acowej napis na ogromnej tablicy marmurowej g艂osi p贸藕niejsz膮 historye W. 艢ciany tej sieni wyk艂adane s膮 taflami z fajansu we wzory szafirowe na tle bia艂em. Tu mieszcz膮 si臋 schody prowadz膮ce na g贸rne pi臋tro. Po obu stronach sieni znajduj膮 si臋 wysokie pokoje, w kt贸rych wisz膮 obrazy z wyobra偶eniem wesela i koronacyi Maryi Mniszch贸wny w Moskwie obrz臋d zar臋czyn kt贸rej odby艂 si臋 w tutejszej cerkwi zamkowej i bajeczne tryumfy przodk贸w domu Mniszch贸w za Karola Wielkiego i Ottona III w ostatnich czasach obrazy te sprzedane zosta艂y przez obecnego w艂a艣ciciela W. do muzeum rumia艅cowskiego w Moskwie. Po prawej stronie sieni ci膮gn膮 si臋 mniejsze mieszkalne pokoje; po lewej stronie ogromna sala, mieszcz膮ca popiersia gipsowe znakomitych Polak贸w. Palej idzie d艂ugi szereg pokoi go艣cinnych. Na g贸rze, z prawej strony schod贸w, wysoka sala przedpokojowa, tak偶e taflami fajansowemi wy艂o偶ona, a w niej portrety trzech ostatnich kr贸l贸w polskich. Za ni膮 sala Korybut贸w, w kt贸rej mieszcz膮 si臋 portrety samych ks. Wi艣niowieckich, dalej kilka salon贸w z pi臋knemi staro艣wieckiemi obiciami gobelinowemi na 艣cianach i meblach, a na samym ko艅cu obszerny pok贸j sypialny, z okaza艂em 艂o偶em pod baldachimem, na kt贸rem spoczywa艂 w. ks. Pawe艂 podczas swego pobytu tutaj. W tem samem skrzydle znajduje si臋 obszerny teatr domowy a za nim, podobnie jak na dole, pokoje go艣cinne. Po lewej r臋ce od schod贸w jest przedpok贸j Lubomirskich, z ich portretami, dalej biblioteka i kaplica, zupe艂nie prawie opuszczona, nast臋pnie pokoje zajmowane niegdy艣 przez Stanis艂awa Poniatowskiego, wytwornie i bogato urz膮dzone. W sypialni Poniatowskiego, na wielkim zwierciadle nad kominkiem znajduje si臋 brylantem wyrzni臋ty napis Le Conte du Nord, zrobiony jakoby przez w. ks. Paw艂a. W pokojach tych s膮 艂adne obrazy, portrety Holbeina i widoki Canalettego. W pa艂acu znajdowa艂a si臋 biblioteka, licz膮ca do 15000 tom贸w, pomi臋dzy niemi wiele rzadko艣ci bibliograficznych oraz cennych r臋kopis贸w. Pa艂ac otoczony jest doko艂a obszernym i pi臋knym ogrodem, na pochy艂o艣ci g贸ry roz艂o偶onym. Ogr贸d ten za艂o偶ony zosta艂 przy ko艅cu zesz艂ego wieku przez s艂ynnego ogrodnika Miklera. Gmina, po艂o偶ona w 艣rodkowej cz臋艣ci powiatu, graniczy od zachodu z gminami Oleksiniec, Poczajow i Bere偶ce, od p艂n. z gm. Bia艂okrynica, od p艂n. wschodu z gm. Borki, od wschodu z gm. Borsuki, od p艂d z gm, Wierzbowiec i Zarudzie, obejmuje 18 osad, maj膮cych 1012 dm. w艂o艣c. obok 315 nale偶膮cych do innych stan贸w, 13851 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 7755 dzies. Okr膮g policyjny Wi艣niowiecki obejmuje cztery gminy W. , Borsuki, Wierzbowiec i Zarudzie. W. jest bardzo star膮 osad膮, cho膰 daty jego za艂o偶enia nie mo偶na na pewno okre艣li膰. Pod艂ug Stryjkowskiego Dymitr Korybut, ks. siewierski, syn w. ks. Olgierda, wyzuty ze swej dzielnicy, otrzymawszy od Witolda niekt贸re grody na Wo艂yniu, mia艂 oko艂o 1395 r. za艂o藕y膰 zamek tutejszy; syn za艣 jego Fiedor czyli Fedko stal si臋 protoplast膮 ksi膮偶膮t na Wi艣niowcu. Wed艂ug innych za艂o偶ycielem zamku i g艂ow膮 domu Wi艣niowieckich by艂 So艂tan, prawnuk Korybuta. Oba jednak te twierdzenia niemaj膮 偶adnej podstawy. Nazwa osady poraz pierwszy wyst臋puje w przywileju W艂adys艂awa Warne艅czyka, kt贸rym nadaje Zbara偶, Gr贸dek, W. , Mani贸w i in. w do偶ywotne w艂adanie Wasilowi, synowi Fedka, kn. Nie艣wickiego, gor膮cego stronnika 艢widrygaj艂艂y. Wasil pozo stawi艂 trzech syn贸w; Wasila, Semena i So艂tana, kt贸rzy aktem z d. 9 lipca 1463 r. podzielili si臋 spu艣cizn膮 po ojcu. W. , mi臋dzy innemi, dosta艂 si臋 So艂tanowi Arch. ks. Sanguszk贸w, I, 54 5, kt贸ry pierwszy od siedziby swej W. przyj膮艂 nazwisko kn. Wi艣niowieckiego. Po bezdzietnej 艣mierci Semena i So艂tana wszystkie ich dobra spad艂y na syn贸w Wasila, kt贸ry od otrzymanego Zbara偶a przybra艂 nazwisko Zbaraskiego. Przy podziale W. dosta艂 si臋 艣redniemu bratu Micha艂owi, w艂a艣ciwemu protopla艣cie domu Wi艣niowieckich. Za jego 偶ycia W. w 1494 r. srodze od Tatar贸w zburzonym zosta艂, natomiast w 1512 r. pod 艁opuszn膮, o 2 mile od W. hetmani Konstantyn Ostrogski i Miko艂aj Koniecpolski odnie艣li nad nimi pami臋tne zwyci臋ztwo. Synowie kn. Micha艂a Aleksander, ssta rzeczycki, i Iwan, I ssta szyski, dali pocz膮tek dwom oddzielnym liniom starszej, kr贸lewskiej, i m艂odszej, ksi膮偶臋cej, z kt贸rych pierwsza zako艅czy艂a si臋 na kr贸lu Michale w 1673 r. , druga, na kt贸rej wygas艂 r贸d Wi艣niowieckich, na ks. Michale Serwacym w 1744. Potomkowie ich nierozdzielnie w艂adali W. , bowiem w czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. mieszczanie krzemienieccy uskar偶aj膮 si臋 o nieprawne branie przez ks. Wi艣niowieckich w Wi艣niowcu po dwa grosze od wozu myta Jab艂onowski, Rewizye, 105. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. dobra wi艣niowieckie nale偶膮 w cz臋艣ci do Micha艂a Michaj艂y, ssty czerkaskiego i kaniowskiego, i Aleksandra, syn贸w Aleksandra, oraz Andrzeja, kasztelana wo艂y艅skiego, i Konstantyna, syn贸w Iwana. Pierwszy z nich p艂aci z 211 dym. , 41 ogr. po 4 gr. , 56 ogr. po 2 gr. , 4 bojar putnych po 20 gr. , 9 k贸艂 m艂yn. , szynk, gorza艂. po 6 gr. , 2 karcz. ; drugi z 152 dym. , 52 ogr. po 4 gr. . 92 ogr. po 2 gr. , 3 bojar putn. , 10 k贸艂 m艂yn. , 3 karcz. , 7 rzemie艣l. , szynk. gorz. ; kn. Andrzej z 251 dym. , 102 ogr. po 4 gr. , 62 ogr. po 2 gr. , 25 bojar putn. po 20 gr. , 7 rzemie艣l. po 2 gr. , 19 k贸艂 m艂yn. , 9 kot艂. gorza艂. , 4 karczm. , wreszcie kn. Konstantyn z 235 dym. , 10 ogr. po 4 gr. , 113 ogr. po 2 gr. , 12 k贸艂 m艂yn. , 3 bojar putn. , 3 karcz. W 1577 r. kn. Andrzej Wi艣niowiecki i wszyscy kniazata Wisniowieczkie nieoddali poboru z mta W. oraz z miasteczek i w艂o艣ci do niego nale偶膮cych dla wielkiego spustoszenia od Tatar贸w. W 1583 r. kn. Michaj艂o Wi艣niowiecki, kasztelan kijowski, z cz臋艣ci mka W. wnosi z 10 dm. rynkow. po 6 gr. , 16 dm. uliczn. , z 10 r贸l, z 17 ubogich cha艂up, z 15 ogrod贸w miejskich, od 1 siodlarza, 1 艂ucznika, 1 rze藕n. , 2 szewc贸w, 2 garncarz贸w, 2 piekarz贸w, 10 komorn. ; kn. Aleksandrowa Wi艣niowiecka ze swej cz臋艣ci z 6 dm. rynkow. po 6 gr. , 8 dm. ulicz. , 6 n臋dznych cha艂up, 1 2 ko艂a waln. ; kn. Andrzej W. , wwda wo艂y艅ski, z 10 dm. rynkow. po 6 gr. , 11 dm. uliczn. , od siedelnika i rymarza, od 4 garncarz贸w, 2 piekarek, 1 rze藕nika, z 4 p贸艂艂ank贸w, z 9 n臋dznych cha艂up, 5 艂an. , 8 ogrodn. , 3 ogrod. , 8 kom. , 1 4 ko艂a waln. ; wreszcie ten偶e kn. Andrzej z cz臋艣ci mka W. , kt贸r膮 dzier偶y w opiece po nieboszczyku kn. Konstantym z 7 dm. rynk. po 6 gr. , 16 dm. uliczn. , 16 p贸艂艂ank贸w, 10 cha艂up n臋dznych, 10 ogrod. , 3 rzem. , 1 4 dwu k贸艂 waln. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 28, 29, 78, 132, 133, 145. Po 艣mierci kn. Andrzeja t 1585 r. W. wraz z innemi dobrami dostaje si臋 w 1593 r. jednej z czterech jego c贸rek Aleksandrze, wydanej za kn. Jerzego Iwanowicza Czartoryskiego. Tym sposobem W. wyszed艂 z r膮k Wi艣niowieckich, nie nad艂ugo wprawdzie, gdy偶 w 20 lat p贸藕niej 1614 r. wykupi艂 go ks. Micha艂, ssta owrucki. Syn jego Jeremiasz, wwda ruski i hetman w. koronny, wzni贸s艂 w W. wspania艂膮 bazylik臋 dla karmelit贸w bosych, zniszczon膮 potem przez Kozak贸w, oraz przebudowa艂 oko艂o 1640 r. zamek, powi臋kszy艂 go i nale偶ycie obwarowa艂. Po 艣mierci syna Jeremiasza kr贸la Micha艂a W. przeszed艂 do m艂odszej linii, mianowicie w r臋ce ks. Dymitra Jerzego, wwdy be艂zkiego, hetm. w. kor. W 1672 r. zamek tutejszy zdobyty zosta艂 wskutek zdrady 偶ydowskiej przez Turk贸w, przyczem dow贸dca za艂ogi Borkowski i wielu ze szlachty okolicznej, kt贸ra w zamku szuka艂a schronienia, wyci臋ci zostali a miasto w popi贸艂 obr贸cone. Pragn膮c je pod藕wign膮膰 Jan III stanowi 1677 r. aby miasto W. post clades, mog艂o respirare, ab omnibus oneribus reipublicae pr贸cz ce艂 kor. do lat 12 uwalniamy. Po 艣mierci ostatniego potomka rodu ks. Wi艣niowieckich, ks. Micha艂a Serwacego, wwdy wile艅skiego, hetm. w. litew. 1744 w Mereczu, ogromne jego dobra, sk艂adaj膮ce si臋, opr贸cz W. , z 9 miasteczek i 150 wsi do niego nale偶膮cych a nadto obszernych maj臋tno艣ci na Litwie i Ukrainie, odziedziczy艂y c贸rki jego Anna Ogi艅ska, wojew. trocka, i El偶bieta Zamoyska, wojew. smole艅ska. C贸rka ostatniej Katarzyna, wydana za Jana Karola Mniszcha, podkomorzego litew. , wnios艂a mu w posagu klucz Wi艣niowiecki. W tym czasie w sk艂ad klucza starowi艣niowieckiego wchodzi艂y wsi Kwarcz贸wka, Okniny Wielkie i Ma艂e, Horynka, Kuszlin, Podhajczyki, Jankowce, Kadzaj贸wka, Wierzbica, Mani贸w, Kotiu偶y艅ce, Chwedkowce, Czajczy艅ce, Horynkowce, Krzywczyki i Rakowiec. Klucz nowowi艣niowiecki sk艂ada艂 si臋 z 23 wsi 艁ozy, Bodaki, Kochan贸wka, Hnidawa, Wierzbowiec, Szepel贸wka, 艁opuszna, Pachinia, Kornacz贸wka, Ho艂obissy, Martyszkowce, Bi艂ka, Bi艂eczka, Rakowiec, Myszkowce, Polany, Kunakowce, Buty艅, M艂ynowce, Bakoty, D藕winiacz, Zalesie Stecki, Wo艂y艅, 341 2. Syn ich Micha艂 Jerzy, w 1783 r. marsza艂ek w. kor. , przywr贸ci艂 przygasaj膮c膮 艣wietno艣膰 Wi艣niowiecki. Tu zjecha艂 si臋 w 1781 r. Stanis艂aw August Poniatowski z w. ks. Paw艂em, kt贸ry z 偶on膮 sw膮 pod nazwiskiem hr. P贸艂nocy du Nord odwiedza艂 cudze kraje. Tu po dwa kro膰 go艣ci艂 w 1787 Wi艣niowiec Wissa Wi艣niowiec Wi艣niowiec Wi艣niowieczyzna Wisniowiecz Wi艣ni贸wka Wi艣ni贸wki Wi艣niowska Dolina Wi艣niowska W贸lka Visnyo Wisoka Wisowa Wis贸wka Wisranken Wiss Wissek Wissewalde Wissewil Wissowatten Wissritten Wistemp Wistka r. kr贸l Stanis艂aw, raz udaj膮c si臋 do Kaniowa na zjazd z ces. Katarzyn膮 II i ces. austr. J贸zefem, i potem wracaj膮c do Warszawy. Za wstawie niem si臋 Mniszcha otrzyma艂 Fischer d. 14 sier pnia 1790 r. przywilej na za艂o偶enie apteki, z za strze偶eniem aby pod juryzdykcy膮 miejsca zo stawa艂 i od p艂acenia podatk贸w tym przywilejem nic zas艂ania艂 si臋, starych i popsutych lekarstw nie trzyma艂, 艣wie偶e sprowadza艂 i o aptekarczyk贸w pilnych stara艂 si臋, prawa kr贸lewskie i ko艣c. rz. katol. , tudzie偶 miejscowe zachowuj膮c. Po 艣mier ci hr. Micha艂a Jerzego Mniszcha obj膮艂 dziedzic two syn jego Karol t 1846 r. , po nim za艣 for tuna posz艂a w podzia艂 pomi臋dzy dwu braci, z kt贸rych hr. Andrzej pozosta艂 przy W. , wkr贸 tce jednak 1852 r. sprzeda艂 maj膮tek wraz z pa 艂acem i wszystkiemi zabytkami ks. Abamelek. Od niej w 1857 r. odkupi艂 W. hr. W艂odzimierz de BroelPlater, w艂a艣ciciel mka D膮browicy w pow. r贸wie艅skim. Okoliczno艣ci jednak niesprzyja艂y hr. Platerowi. Maj膮tek by艂 drogo nabyty, czasy nieprzyjazne, wystawiono przeto W. na sprzeda偶 za d艂ugi bankowe i na licytacyi w 1876 r. naby艂 dobra za bezcen J. Tolli, prezydent mta Kijowa. Wywi膮za艂a si臋 z tego powodu sprawa s膮dowa i w 1884 r, s膮d okr臋gowy 艂ucki oddali艂 ostatecznie pretensye hr. Platera. Obszerniejszy opis W. poda艂 Prze藕dziecki w dziele Podole, Wo艂y艅 i Ukraina oraz Stecki w 2gim tomie dzie艂a Wo艂y艅. Opis z widokiem poda艂 Tyg. Illustrowany z 1870 r. 119. J. Krz. Wi艣niowiec, to艅 jeziora Powidzkiego, w pow. gnie藕nie艅skim witkowski. Rybacy m贸wi膮, 偶e zapuszczaj膮 niew贸d na Wi艣niowiec. Takich toni, z osobnemi nazwami, ma jezioro Powidzkie 88. W. 艁. Wi艣niowieczyzna, ob. Wi艣niowiecczyzna. Wisniowiecz, ob. Wi艣niowczyk. Wi艣ni贸wka, g贸ra w pasmie 艁ysog贸r, wznosi si臋 po nad wsi膮 Kajetan贸w, w pow. kieleckim, gm. Samson贸w. Wi艣ni贸wka 1. strumie艅, powstaje ze 藕r贸de艂 i w贸d 艂膮cznych na obszarze Guz贸wki, w pow. 艂ukowskim, i na folw. Celej uchodzi do 艢widra w g贸rnym jego biegu. 2. W. , rzka, ob. Koprzywianka. 3. W. , inna nazwa rzeczki Muchawki, w pow. siedleckim. Wi艣ni贸wka, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Rudzienko, par. Wi艣niew w pow. w臋growskim, ma 28 mk. , 27 mr. w艂o艣c. Wi艣ni贸wka, potok, dop艂. Zyzogi, ma swe zr贸d艂o na stokach Kr贸lewskiej g贸ry wzn. 266 mt. , na obszarze gm. Budy, w pow. rzeszowskim. Wi艣ni贸wki, os. , pow. pi艅czowski, gm. Zago艣膰, par. Wi艣lica, Wi艣niowska Dolina, ob. HaleWiaterne. Wi艣niowska W贸lka, w艣, pow. sandomierski, ob. Wi艣niowa. Visnyo, ob. Wisznowa. Wisoka, w臋g. Vissoka, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 katol. fllial. , 313 mk. , lasy. Wisowa, w艣, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Brzoz贸w, ma 49 mk. , 176 mr. Wis贸wka, w艣 i folw. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Ciel膮dz, odl. 10 w. od Rawy. W艣 ma 8 dm. , 67 mk; fol. 2 dm. , 22 mk. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 68 mk. W r. 1881 fol. W. rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 295, 艂膮k mr. 42, past. mr. 24, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 11. W艣 ma 43 mr. W 1579 we wsi Wisowka sukcesorowie Wojciecha Wolskiego p艂ac膮 od 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 175. Wisranken al. Klein Sawadden, dobra, pow, w臋goborski, st. pocz. Budderin. Wiss, .. , ob. Wysz. .. Wissa al. Wyssa, rzeczka, bierze pocz膮tek w Prusach wschodnich, z b艂ot otaczaj膮cych jezioro Warzno, w pow. ja艅sborskim. P艂ynie ku p艂d. wsch. pod wsi膮 Rakowo wchodzi do pow. szczuczy艅skiego na obszar Kr贸lestwa, p艂ynie pod Szczuczynem i W膮soszem, w pobli偶u wsi 呕ebry, Bukowo, Rydzewo, Czerwonka, Swi臋cienica, Karw贸w, i uchodzi za Radzi艂owem pod wsi膮 Racibory do Biebrzy z lew. brzegu. Przyjmuje dop艂ywy Matlak al. Plewnin臋 al. Rewin臋 pod Radzi艂owem. P艂ynie 艣r贸d nizkich b艂otnistych obszar贸w. Wissek, ob. Wysoka. Wissewalde, Wisawaldau, litew. Weiksziszkiu pilis, staro偶ytna warownia litewska, nad rz. Wili膮 Neris, w okolicach m. Janowa, wspo minana cz臋sto w kronikach krzy偶ackich. Tu w 1390 r. starli si臋 Litwini z Krzy偶akami, w na st臋pnym za艣 1391 zosta艂a zdobyt膮 i spalon膮 przez Krzy偶ak贸w, przyczem 300 Litwin贸w do sta艂o si臋 do niewoli. K Gerl. Wissewil, ob. Labusztyn i Trankwice. Wissowatten, Wiszowate, ws, pow. lecki, st. p. Milken. Wissritten, dobra ryc, pow. labiewski, st. pocz. Seith. Wissy, fol, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Ko艅skich 24 w. , ma 5 dm. , 18 mk. , 89 mr. Wistemp niem. , Wyst臋p. Wistka 1. u D艂ugosza Wyssznka, w XVI w. Wisnka, kol. i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Paj臋czno; kol. ma 63 dm. , 445 mk. , 663 mr. ; fol. 2 dm. , 6 mk. , 300 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 6 mk. , 1 1 2, mr. W 1827 r. by艂o 38 dm. , 248 mk. Pol. rz膮dowy W. zosta艂 do艂膮czony r. 1867 do majoratu Kie艂czyg艂贸w. Micha艂, kanclerz ks. kujaw. W艂adys艂awa, rektor ko艣cio艂a w Paj臋cznie, nadaje r. 1295 nemora et dambrowas Wisnka vulgariter nuncupatas ad ecclesiam de Pagenchno pertinentes, que ad mensuram XXX mansorum se extendunt. .. . viro discreto Simoni dla za艂o偶enia wsi na prawie niemieckiem, nowotarskiem. So艂tys otrzymuje 6 艂an osadzony, wolny, Wissy Wistne trzeci denar s膮dowy, m艂yn, karczm臋, jatk臋 mi臋 sn膮, pasiek臋. Po up艂ywie 8 lat wolno艣ci od czyn szu a 6 lat od dziesi臋ciny, p艂aci膰 b臋d膮, po ferto nie z 艂anu a za dziesi臋cin臋 dawa膰 dwie miary pszenicy, cztery 偶yta i 6 owsa pleban. w Paj臋 cznie. Sprawy, kryminalne nawet, s膮dzi so艂tys Kod. dypl. pol. , II, 131. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 akademii krakow skiej a so艂tysie zamieniono na folwark plebana w Paj臋cznie 艁aski, L. B. , I, 530 Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 w艣 Wisnka mia艂a 14 osad. , 5 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 282. 2. W. , w艣 i fol. , pow. opoczy艅ski, gm. i par. Skrzy艅sko, odl. od Opoczna 22 w. , ma 25 dm. , 288 mk. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 90 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 364, 艂膮k mr. 34, past. mr. 45, 艂asu mr. 4, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 4. W艣 W. os. 53, mr. 441. Na pocz膮tku XVI w. W. nale偶a艂a do par. Skrzy艅sko magna Skrzyn, jednak 艂any folw. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 3 ferton贸w, ko艣cio艂owi w Klwowie. Kmiece za艣 dawa艂y dzie si臋cin臋, warto艣ci do 5 grzyw. , ko艣cio艂owi w Odro w膮偶u 艁aski, L. B. , 668 700. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 w艣 W. , w par. Stary Skrzyn, w艂asno艣膰 Owadowskiego i Nowo miejskiej, mia艂a 8 艂an, 2 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 315. 3. W. Kr贸lewska, w艣 i fol, i W. Szlache cka, w艣 i fol. nad rz. Wis艂膮, pow. w艂oc艂awski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, odl. 10 w. od W艂oc艂awka. W. Kr贸lewska ma 191 mk. , W. Szla checka 212 mk. W 1827 r. W. Kr贸l. mia艂a 8 dm. . 111 mk. ; W. Szlach. 21 dm. , 153 mk. W r. 1885 fol. W. Kr贸lewska 艁adno, w r. 1879 oddzielony od d贸br Duninowo Stare, rozl. mr. 1509 gr. or. i ogr. mr. 453, 艂膮k mr. 393, past. mr. 271, lasu mr. 65, nieu偶. mr. 327; bud. mur. 10, drew. 13; m艂yn wodny. Fol. W. Szlachecka w r. 1872 rozl. mr. 791 gr. or. i ogr. mr. 363, 艂膮k mr. 50, lasu mr. 339, zaro艣li mr. 5, wieczy ste dzier偶awy mr. 10, nieu偶. mr. 23; bud. drew. 7 las nieurz膮dz. , m艂yn wodny. W艣 W. Szlache cka os. 22, mr. 167; w艣 呕uradki os. 10, mr. 156; w艣 Sm贸lnik os. 27, mr. 409; w艣 Przerytka os. 13, mr. 361; w艣 艁膮czka os. 4, mr. 8. We d艂ug reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 w艣 Wistka Major mia艂a 6 艂an. , 1 zagr. , 1 komor. ; W. Minor 1 艂an, 6 rzem. Pawi艅. , Wielkop. , II, 16. W艣 ta wchodzi艂a p贸藕niej w sk艂ad ststwa duninowskiego Ob. Dunin贸w i Kowal. Ko艣ci贸艂 paraf. erekcyi niewiadomej. Istnia艂 ju偶 w po艂o wie XVI w. Obecny, drewniany, wzniesiony zo sta艂 w zesz艂ym stuleciu. Jan, rektor ko艣cio艂a par. in Withkowo w dok. z r. 1423 Kod. dypl. poL, II, 399, mo偶e by艂 tutejszym pleba nem. W. par. , dek. w艂oc艂awski dawniej brze skokujawski, 1025 dusz. Br. Ch. Wistki, os. , pow. sandomierski, gm. G贸rki, par. Olbierz贸w, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 1 mr. Wistne, jezioro w dobrach Kadaryszki ob, . Wistorniczeny al. Ryszkanowki, sio艂o nad rz. Bykiem pr. dop艂. Dniestru, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 1 4 w. od Kiszyniewa, ma 100 dm. , 566 mk. , 6 cegielni. Wistowa, w艣, pow. ka艂uski, 8 klm. na wsch. od Ka艂usza s膮d pow. i urz膮d poczt. . Na p艂d. le偶膮 Mys艂贸w i Rypianka, na p艂d. zach. Podmichale, na zach. Podhorki, na p艂n. zach. Studzianka, na p艂n. wsch. Babin, na wsch, Bedna r贸w st. kolei, w pow. stanis艂awowskim, P艂n. zach. kraw臋d藕 obszaru przep艂ywa 艁omnica od p艂d. zach. na p艂n. wsch. Przez wie艣 idzie kolej i go艣ciniec ka艂uskostanis艂awowski. W艂asn. wi臋k. rz膮dowa ma roli or. 1, 艂膮k i ogr. 7, lasu 807 mr. ; w艂. mn. roli or. 448, 艂膮k i ogr. 283, past. 237, lasu 22 mr. W r. 1880 by艂o 140 dm. , 766 mk. w gm. , 1 dm. , 7 mk. na obsz. dwor. 702 gr. kat. , 15 rz. kat. , 56 izr. ; 717 Rus. , 24 PoL, 39 Niem. Par. rz. kat. w Ka艂uszu, gr. katol. w miejscu, dek. ka艂uski. We wsi jest cerkiew pod p. w. Narodzenia Chr. P. , szko艂a lklas. i kasa po偶. z kapit. 2579 z艂r. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ststwa ka艂uskiego ob. Rkp. w Bibl. Ossol. , Nr. 1892, str. 15, i Nr. 2127, str. 78. Lu. Dz. Wistowice, w艣, pow. rudecki. tu偶 na zach. od Rudek s膮d pow. i urz膮d poczt. . Na p艂n. le偶y Bie艅kowa Wisznia, na zach. Michalewice, na p艂d. Nowosi贸艂ki Go艣cinne. 艢rodkiem wsi p艂ynie Wiszenka. W jej dolinie le偶膮 zabudowania. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 257, 艂膮k i ogr. 37, past. 7, lasu 49 mr. ; wl. mn. roli or. 324, 艂膮k i ogr. 53, pastw. 13 mr. W r. 1880 by艂o 52 dm. , 391 mk. w gm. , 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 250 gr. kat. , 46 rz. kat. , 17 izr. ; 217 Rus. , 96 Pol. . Par. rz. kat. w Budkach, gr. kat. w Nowosi贸艂kach Go艣cinnych. We wsi jest cerkiew. Wistyce al. Wistycze, Wistyca, dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. pol. , gm. Motyka艂y, o 13 w. od Brze艣cia, w艂asno艣膰 Jagmin贸w, 582 dzies. 146 艂膮k i pastw. , 53 nieu偶. ; 164 dzies. ziemi cerkiewnej 9 艂膮k i pastw. , 3 lasu, 25 3 4 uieu偶. . Obr臋b le艣ny W. , w艂asno艣膰 Laury Zejme, ma 84 1 2 dzies. 1 pod zabud. i roli, 74 lasu, 9 1 2 nieu偶. . Kaplica katol. paraf. Brze艣膰, dawniej parafii Czarnawczyce. By艂 tu klasztor cysters贸w, z ko艣cio艂em p. w. 艣w. Zofii, fundacyi Ostafijana Eustachego Tyszkiewicza, podkomorzego brzeskiego, w 1678 r. W ko艣ciele znajdowa艂 si臋 cudowny obraz Bogarodzicy. W 1817 r. parafia katol. Powierzchnia wynios艂a, 艂膮ki, lasy, czarnoziem. Rzeki Bug, Zena, Prudnica. J. Krz. Wisu艅, rzeka, w gub. cherso艅skiej, prawy dop艂yw Ingulca. Bierze pocz膮tek na pograniczu pow. bobrynieckiego i aleksandryjskiego, przep艂ywa z p艂n. na p艂d. pow. cherso艅ski i ubieg艂szy nader kr臋to oko艂o 150 w. , powy偶ej sio艂a Bobro Wistyce Wistowice Wisu艅 Wistki Wistn Wistorniczeny Wistow Wiszczowa Wiszczynn贸w Wiszczyny Wisze Wiszejki Wisienk Wiszenka Wisu艅skie wy Kut ma uj艣cie. Przep艂ywa step, zw. Wisu艅skim. Wisu艅skie al. Baturyniec, sio艂o nad rz. Wisuni膮, dop艂. Ingulcu, pow. i gub. cherso艅ska, o 65 w. na p艂n. wsch. od Chersonia, ma 2831 mk. Ma艂orus贸w. Wiswainen, w艣, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Wiswitten w dokum. krzy偶ackich, ob. Wilczat贸w. Wisza, bagnista rzka, w pow. rzeczyckim, stanowi w艂a艣ciwie dolny bieg rzki Juch贸wki ob. al, Och贸wki ob. , dop艂ywu Ippy, cala w obr臋bie gminy Kruki. Por贸w. te偶 Olch贸wka 2. . Wisza, w艣 i folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. , gm. Kruki, o 108 w. od Rzeczycy. W艣 ma 7 osad; folw. , do艣膰 dawna w艂asno艣膰 Hatowskich, przesz艂o 6 w艂贸k. A Jel. Visza, rzeczka g贸rska, lewy dop艂yw Cissy, lew. dop艂. Dunaju. Wiszaniec al. B臋bn贸wka, strumie艅, w pow. proskurowskim, dop艂yw Bohu. Wiszcielany. ob. Wisztelany. Wiszczar, uroczysko, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Dru藕y艂owicze, o 77 w. od Kobrynia. Wiszczelice, w艣 i folw. , pow. kolski, gm. Izbica, par. B艂enna, odl. od Ko艂a 27 w. ; w艣 ma 9 dm. , 92 mk. ; fol. 3 dm. , 12 mk. W r. 1885 fol. W. i Z艂otniki rozl. mr. 590 gr. or. i ogr. mr. 288, 艂膮k mr. 22, past. mr. 53, lasu mr. 212, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 10, drew. 4; las nieurz膮dzony, wiatrak. W r. 1557 we wsi Wisczelicze, w pow. przedeckim, siedz膮 cz臋艣ciowi w艂a艣ciciele, Wiszczelscy Stanis艂aw 1 1 2 艂anu i Trojan 2 1 2 艂an. , 1 zagr. , Albert Kucziczki 1 艂an, Jak贸b Zaleski 1 1 2 艂an. , Pawe艂 Mikuliecz 1 2 艂anu, 1 zagr. , Jan G膮siorowski 2 艂an. . Wiszczokajnie, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wy艂kowyszek 3 w. , ma 21 dm. , 222 mk. W 1827 r. by艂o 33 dm. , 263 mk. Wiszczowa, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, pr. dop艂. Sza艂tony. Wiszczyn, w艣 nad Dnieprem, pow. rohaczewski, gm. Kistenie o 4 w. , 75 dm. , 502 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Wiszczynn贸w, dw贸r, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, o 40 w. od Kowna. Wiszczyny al. Krug艂a, za艣c. nad rzk膮 Szyling膮, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 93 w, od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wisze, cz臋艣膰 gm. Ryglice, w pow. tarnowskim, ma 48 dm. , 260 mk. Wiszejki, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 74 w. od Poniewie藕a. Wisienka 1. al. Wyszanka, okolica w pobli偶u jeziora Dzikie, pow. ihume艅ski, gm. Bieliczany, o 44 w. od Ihumenia, nale偶y do domin. Drechcza, ma 6 osad. 2. W. , osada, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. 艣mi艂owickim, gm. Klinek, 2 w艂贸ki, w艂asno艣膰 starowierca Wasiljewa. 3. W. , w艣 i folw. , pow. rohaczewski, gm. Horodziecz o 12 w. . W艣 ma 30 dm. , 192 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny folw. , dziedzictwo Zboromirskich, 998 dzies. 201 roli 29 艂膮k, 757 lasu; m艂yn wodny i folusz daj膮 100 rs. Wiszenka 1. w艣 nad rz. Wytek艂膮, dop艂ywem 艢niwody, pow. winnicki, okr. poL i st. poczt. Pik贸w o 13 w. , gm. Ma艂e Kutyszcze, par. kat. Ostro偶ek, st. dr. 藕el. Berdycz贸w o 30 w. , o 63 w. od Winnicy, ma 101 dm. , 1085 mk. , 865 dzies. ziemi w艂o艣c, 820 dworskiej, 61 cerkiew nej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesio n膮 w 1849 r. , z 881 parafianami. Miejscowo艣膰 stepowa, bezle艣na. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad sstwa Winnickiego. W czasie lustracyi z 1616 r. by艂a osad膮 now膮. Podatk贸w 偶adnych wzgl臋dem s艂obody, kt贸ra im jeszcze nie ekspirowa艂a nie daj膮, pr贸cz drew, kt贸re na zamkow膮 potrzeb臋 czasem wo偶膮. Stawk贸w dwa niespustnych, kt贸 re si臋 na zamkow膮 potrzeb臋 obracaj膮 Jab艂on. , Lustracye, 75. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa brac艂awskiego z 1629 r. ssta brac艂awski i winnicki p艂aci zt膮d z 16 dym. Jab艂on. , Ukraina, I, 139. W ostatnich czasach w艣 nale偶a艂a do Pie艅kow skich, obecnie Hers贸w. 2. W. , futor, pow. win nicki, gm. Ostro偶ek, ma 4 mk. Dr. M. Wiszenka 1. al. Wyzenka, w艣, pow. gr贸decki, 32 klm. na p艂n. od Gr贸dka, 20 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Janowie, 8 klm. na p艂d. zach. od urz. poczt. w Magierowie. Na p艂d. wsch. le偶膮 Stawki, na p艂d. Majdan i Wereszyca, na zach. Kurnik i Tro艣cianiec obie w pow. jaworowskim, na p艂n. Szczerzec, Bia艂a i Magier贸w wszystkie trzy w pow. rawskim, na wsch. W贸lka Kuni艅ska, Kunin, Brzyszcze i Huciska wszystkie cztery pow. 偶贸艂kiewskim. Na p艂n. zach. powstaje pot. Rudaczka, dop艂. Wereszycy dop艂. Dniestru, i p艂ynie na p艂d. , przybieraj膮c nazw臋 Sowina. W p艂n. strome powstaje lewy dop艂. 艢wini dop艂. Raty pot. Derewenka, zwany w g贸rn. biegu 艢wini膮. Mi臋dzy 藕r贸d艂ami Rudaczki a Derewenki powstaje pot. Bia艂a dop艂. Raty i p艂ynie na p艂n. , a potem na p艂n. wsch. Na wsch. nastaje pot. Ki艣lanka dop艂. Bzynki, wpadaj膮cej do Derewenki. Przez w艣 idzie g艂贸wny dzia艂 wodny europejski. P艂d. zach. cz臋艣膰 obszaru le偶y w dorzeczu Dniestru, a p艂n. wsch. w dorzeczu Wis艂y. Wzn. obszaru si臋ga 398 mt. na p艂d. wsch. , na p艂n. zach. wzg贸rze Haraj 396 mt. , na p艂n. wsch. Horodyska 383 mt. Wie艣 sk艂ada si臋 z przysio艂k贸w Wiszenka Ma艂a al. Melatyn, W. Wielka al. Jezierna, Ba艂andziuki, Bere艣ciaki, Capy, Draby al. Droby, Kniazie, Gerusy, Harachy, Hremy, Kowale, Lutowa, Misaki, Mielniki, Praduchy, Stelmachy, Zag贸rzany, Zajazd, Majdan, Walddorf, Micha艂ejki, Bani艂y, Kality, Juski, Ku艣nierze, Dumasy, Sydory, Spu艣niki, Galany, Czemeczy, Krasny Werch. W艂asn. wi臋k. tu i w Walddorfie ma roli orn. 917, 艂膮k i ogr. 90, Wiszczelice Wiszczokajnie Wiszczyn Wisu艅skie Wiswainen Wiswitten Wisza Visza Wiszaniec Wiszcielany Wiszczar Wiszenki pastw. 254, lasu 6195 mr. ; w艂. mn. roli or. 6713, 艂膮k i ogr. 875, pastw. 949, lasu 386 mr. W r. 1880 by艂o w W. i jej przysio艂kach pr贸cz kol. Walddorf 638 dm. , 3672 mk. w gm. , 18 dm. , 167 mk. na obsz. dwor. 3614 gr. kat. , 94 rz. kat. , 70 izr. , 61 innych wyzna艅; 3634 Rus. , 75 Pol. , 130 Niem. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. katol. w Wiszence Ma艂ej al. Malatynie i druga w Wiszence Wielkiej al. Jeziernie. Cerkwie znajduj膮 si臋 w W. Ma艂ej i W. Wielkiej, to偶 samo i szko艂y. We wsi jest gorzelnia, m艂yn, tartak parowy o sile 10 koni, fabryka terpentyny i st臋pa prochowa, nale偶膮ca do c. k. zak艂adu materya艂贸w artyleryjskich we Lwowie. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ststwa gr贸deckiego. W lustracyi z r. 1570 Rk. Os. , n. 2834, str. 51 czytamy Ta w艣, acz przez pierwsze rewizory jest wpisana nowej osady, a wszako偶 jednak 偶adnego czynszu, ani podatku nie daj膮, bo im libertas nie wysz艂a wed艂ug listu ich, a偶 dopiero poczn膮 p艂aci膰 in anno 1573. Jest w niej ludzi osiad艂ych na ten czas 44, kt贸rzy takowy czynsz p艂aci膰 b臋d膮 jako i wie艣 Wrzesica Wereszyca. Z karczmy daj膮 per arendam z艂. 5, kap艂on贸w 2. Huta, kt贸ra tam jest przy tej wsi, czyni do roku z艂. 6 gr. 12. Pop ruski adhuc libertate gaudet, qua expirata p艂aci膰 b臋dzie jako i drudzy. W lustracyi z r. 1662 1. c. , str. 237 czytamy Ta wie艣 zasiad艂a zdawna na 艂anach 50, opr贸cz kniaziego, wybra艅skiego, popowskiego i kaczmarskiego. Poddanych w tej wsi przed wojn膮 by艂o 200; teraz ich tylko 24. P艂ac膮 dwaj czynszu po z艂. 7 gr. 15 ze dwu zagon贸w, co uczyni z艂. 90. Owsa ze dwu zagon贸w daj膮 po p贸艂 miark贸w 2, przychodzi p贸艂 miark贸w 48, po gr. 15. Kap艂on贸w, kur, g臋si, jajec nie daj膮 pod艂ug dawnego zwyczaju. Robi膰 powinni z zagona dzie艅 jeden w tydzie艅. Dziesi臋ciny owczej dosta艂o si臋 jagni膮t 20 po 1 z艂. 15 gr. Dannego miodu przed wojn膮 dawali r膮czek 5, teraz las spustoszta艂 i miodu nie daj膮. Hajduczyzny za wybra艅ca daj膮 z艂. 14. Popi 2 daj膮 po z艂. 2. Karczem w tej wsi by艂o przed wojn膮 3, dawano z jednej po z艂. 19 i po kamieniu 艂oju i po kap艂on贸w 2. Teraz ino jedna, kt贸ra si臋 k艂adzie na rok 30 z艂. M艂yn jest przy tej wsi jeden na rzece Derewiance, o jednem kole. Uczciwi Hry膰, Jurko Prus, Maksym, Petro, Iwan, Jurko, ten m艂yn trzymaj膮 za przywilejem kr贸la JMCI; daj膮 z niego z艂. 24. M艂yn drugi na ko艅cu drugim wsi pomienionej, na rzece Derewniance, o jednem kole. Mielnik na trzeciej mierze postanowiony. 膯wier膰 pola do tego m艂yna nale偶y. Czyni z艂. 50. Wybra艅stwo na 艂anie roli. Siedzi uczciwy Lewko za przywilejem kr贸lewskim. Kniaztwo jest w tej wsi, na 艂anie roli. Z pustych r贸l dostaje si臋 najmu z艂. 50. Suma prowentu z tej wsi czyni 316 z艂p. W Gr贸dku d. 24 maja 1557 r. pozwala Jan Mielecki, wojew. podolski, marsz. kor. i ststa gr贸decki, kniaziowi Hryciowi za艂o偶y膰 wie艣 Wisienk臋 i nadaje mu 艂an roli i siano偶臋膰 Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 348, str. 660; t. 360, str. 771; t. 385, str. 1326; t. 426, str. 2948 i t. 437, str. 2486. W Starzyskach d. 14 listop. 1603 r. opisuje Stanis艂aw 呕贸艂kiewski powinno艣ci wsi Wisienki 1. c, t. 426, str. 2954; t. 437, str. 2492 i t. 568, str. 2900. W Warszawie d. 22 marca 1615 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Andreiszynowi przela膰 swe prawa do so艂tystwa w Wisience na syna Chom臋 i wnuk贸w Iwana, Macieja i Fedk臋 1. c. , C. , t. 369, str. 228. W 1618 r. nakazuje Zygmunt III staro艣cie gr贸deckiemu Ferdynandowi z Mirowa Myszkowskiemu, aby rozpatrzy艂 spraw臋 poddannych z Wisienki, oskar偶aj膮cych namiestnik贸w tego偶 starosty o gwa艂ty 1. c. , C. , t. 371, str. 1298. W Jaworowie d. 10 lipca 1679 r. poleca Jan III poddanym wsi W. , aby s艂uchali starosty l. c. , C. , t. 439, str. 284. W r. 1682 wybra艂 si臋 Jan III w kwietniu na objazd do d贸br swoich i musia艂 si臋 wymkn膮膰 ukradkiem z Jaworowa, bo jeden z m艂odszych syn贸w, po Konstantym ju偶 urodzonych, kt贸rego Amorkiem nazywa艂, nie chcia艂 go pu艣ci膰. Przywi膮zany do dzieci, kr贸l nie gniewa艂 si臋 wcale za natr臋ctwo na malca, lecz pisa艂 Wielcem mu powinien, 偶e mi臋 nie zapomina, i lubo mi臋 po偶egnania pozbawi艂, niewinna jednak przy nim zostawa wina. W贸wczas zatrzyma艂 si臋 na pierwszy popas w Wiszence, nie jad艂 jednak obiadu we dworze, ale u so艂tys贸w pod lasem, na ustroniu ode wsi. Helcel, Listy Jana Sobieskiego do 偶ony Krak贸w, 1860, str. 335. 2. W. al. Wiszenka Ma艂a, w艣, pow. mo艣ciski, 14 klm. na p艂d. wsch. od urz臋du poczt. w Mo艣ciskach, 16 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. w S膮dowej Wiszni. Na p艂d. le偶膮 Chlipie, na zach. Ostro偶ec i Radenice, na p艂n. Podliski, na wsch. Mokrzany Wielkie, na p艂d. wsch. Laszki Zawi膮zane w pow. rudeckim. W zach. stronie wsi nastaje Wiszenka i p艂ynie na wsch. Na wsch贸d le偶y folw. Romotyn. Wzn. na p艂n. 332 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 488, 艂膮k i ogr. 104, past. 5, lasu 372 mr. ; w艂. mn. roli orn. 348, 艂膮k i ogr. 72, pastw. 3 mr. W r. 1880 by艂o 88 dm. , 325 mk. w gm. , 13 dm. , 49 mk. na obsz. dwor. 211 gr. kat. , 105 rz. kat. , 22 izr. , 36 innych wyzn. ; 217 Rus. , 122 Pol. , 35 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Radenicach. Lu. Dz. Wiszenki, w艣 i folw. nale偶膮cy do d贸br ordy nacyi Zamoyskich Stary Zamo艣膰, pow. zamoj ski, gm. Stary Zamo艣膰, par. Skierbiesz贸w, le偶y na p艂n. granicy powiatu, odl. od Zamo艣cia 29 w. , ma 5 dm. dwor. , 11 w艂o艣c, 154 mk. 134 pra wos艂. , 413 mr. folw. , 216 mr. w艂o艣c. Le艣nej okolicy zawdzi臋cza sadownictwo, przewa偶nie na hodowli wisien oparte. Gleba urodzajna. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 154 mk. T. 呕. Wiszenki 1. za艣c, pow. s艂onimski, w 5 okr. poL, gm. Dobromy艣l, nale偶y do d贸br Dobromy艣l Jundzi艂艂贸w. 2. W. , w艣, w pow. mozyrskim, w 1 okr. pol. skryha艂owskim, gm. Micha艂ki, przy Wiszenki Wiszlawa go艣ci艅. poczt. mozyrskowo艂y艅skim, o 8 w. od st. Jelsk, o 40 w. od Mozyrza, ma 17 osad. 3. W. , pow. ihume艅ski, ob. Pniewiczewo, 4. W. , w艣 i folw. , pow. klimowicki, gm. Ko艣ciukowicze. W艣 ma 41 dm. , 203 mk. ; folw. , dziedzictwo Cie chanowieckich, nale偶y do d贸br Ko艣ciukowicze Ko艣ciukowicze, Kanicze, Wiszenki, Malin贸wka i Demidowicze, maj膮cych 6027 dzies. 535 roh, 275 艂膮k, 4158 lasu. 5. W. , folw. , pow. lepel ski, nale偶y do d贸br Iwa艅sk, Wo艂odkowicz贸w. 6. W. , dw贸r, pow. lepelski, w艂asno艣膰 Emilii Lisow skiej, ma 236 dzies. J. Krz. A. Jel. Wiszenki, w艣 nad Styrem, pow. 艂ucki, gm. Bo偶yszcze, na p艂n. wsch. od Ro偶ysz, st. poczt. Kopacz贸wka, 10 dm. , 112 mk. , ko艣ci贸艂 par. kat. , dom modlitwy 偶ydowski, garbarnia. Tutejszy ko艣ci贸艂 paraf. katol, p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , zosta艂 z drzewa wzniesiony w 1771 r. przez Dominika Manieckiego. Parafia katol. , dekanatu 艂uckiego, 1288 wiernych. Kaplice w Ro偶yszczu i S艂awatyczach. J. Krz. Wiszenki 1. sio艂o nad Desna, pow. krole wiecki gub. czernihowskiej, na p艂n. wsch. od Krolewca, ma 213 dm. , 1398 mk. , cerkiew paraf. Nale偶a艂a dawniej do hr. Rumiancewa, kt贸ry w 1772 r. osadzi艂 tu menonit贸w, sprowadzonych z Wo艂oszczyzny a w 1784 r. 16 rodzin z W臋gier i Czech. W 1787 r. ces. Katarzyna 11 nawie dzi艂a Rumiancewa w W. Obecnie w艂asno艣膰 ks. Do艂gorukowych. 2. W. , w dokum. tak偶e Wiszenka, sio艂o nad Dnieprem, pow. osterski gub. czernihowskiej, na p艂d. zach. od mka Browary gmina, ma 294 dm. , 1759 mk. , cerkiew, szko艂臋. Nale偶a艂o niegdy艣 do w艂o艣ci podnieprskiej mona steru kijowskiego pieczerskiego. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. monaster p艂aci zt膮d od 4 dym. , 2 ogr. ob. Jab艂onowski, Ukraina, I, 80, 174, 180. Hetman Pawe艂 Tetera uniwersa艂em z d. 11 maja 1663 r. potwierdzi艂 posiadanie W. monasterowi kijowskiemu f艂orowskiemu. 3. W. , w艣, pow. g偶acki gub. smole艅 skiej, ma 28 dm. , 178 mk. , dom modlitwy sta rowierc贸w. J. Krz. Wiszenki, grupa dom贸w w Wi艣niowczyku, pow. podhajecki. Wiszeta, rzeczka, w pow. telszewskim, pod wsi膮 Dowbory. Wiszewka, strumie艅, w pow. lidzkim, pod wsi膮 艢wi艂y. Wiszewo, ob. Wisz贸w. Wiszka, rzeczka, w pow. nowogradwo艂y艅skim, prawy dop艂yw Uborci. Wiszka艅ce, folw. , pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Towiany, o 25 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Romanowskich, ma 234 dzies. 36 lasu, 66 nieu偶. . Poprzednio nale偶a艂 do Dury艅sewiczowej. Wiszkirce, za艣c, pow. kowie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Betygo艂a, w艂asno艣膰 Raub贸w, kt贸rzy w W. i Pirksztyniach maj膮 95 dzies. 1 lasu, 2 nieu偶. . Wiszkoc, w臋g. Viskacz, w艣, w hr. szaryskiem W臋g. , ko艣ci贸艂 paraf. gr. katol. , 147 mk. Wiszkowice, czesk. Viszkovice, niem. Wischkowitz, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. opawskim, obw. s膮dowym bielowickim Wagstadt, na p艂d. wsch. od Opawy. W r. 1880 by艂o 36 dm. i 229 mk. 227 rz. katol. , 2 izr. , 208 Czech贸w i 20 Niemc贸w. W. tworz膮 z wsi膮 Hrabstwie czesk. Hrabstu jedn臋 gmin臋 administracyjn膮. W r. 1885 by艂o w W. 9 os贸b zajmuj膮cych si臋 sa moistnie handlem i przemys艂em. Szko艂a ludowa we wsi Hrabstwie. W. H. Wiszkowicze, w艣, pow. lepelski, 37 chat, attyn. d贸br Smola艅ce, Wincentego Wo艂odkowicza. Wiszkowszczyzna, folw. , pow. wy艂kowyski, gm. Kibarty, odl. od Wy艂kowyszek 19 w. , ma 1 dm. , 11 mk. Wiszku艅ce, okolica nad rzk膮 Niedzilk膮, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Ejszyszki o 5 w. , okr. wiejski Hornostaiszki, o 42 w. od Lidy, 9 dm. , 68 mk. kat. w 1865 r. 25 dusz. Wiszlawa al. Wiszlawa, w臋g. Vislava, wioska, w hr. szaryskim, ko艣ci贸艂 filialny gr. katol. , 75 mk. , lasy. Wiszna, pos. , pow. ja艅sborski, st. p. Arys. Wisznarowszczyzna, osada, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzi臋ci贸艂, o 49 w. od S艂onima, nale偶y do wsi Raklewicze. Wisznia al. W. Abramowa, w艣, pow. pru偶a艅ski, w 3 okr. pol. gm. Staruny, o 34 w. od Pru偶any, wraz ze wsi膮 Chociewszczyzna 815 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 196 艂膮k i pastw. , 49 1 2 nieu偶. . Wisznia, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dop艂yw Bohu. Bierze pocz膮tek powy偶ej wsi 艁ukasz贸wki, w pow. lity艅skim, p艂ynie z zachodu ku p艂d. wschodowi, mija w艣 Ludwik贸wk臋, Szeremetk臋, Wiszni臋, poni偶ej kt贸rej uchodzi do Bohu w pow. Winnickim. D艂uga oko艂o 18 w. ; odlewa 6 staw贸w. Od prawego brzegu zabiera rzk臋 Korczman. X. M. O. Wisznia, w艣 nad rzek膮 t. u. , pow. winnicki, okr. pol. Strzy偶awka, gm. J贸藕win, par. praw. Szeremetka, katol. Winnica o 5 w. , ma 35 os. , 670 mk. z Ludwik贸wk膮 i Szeremetka, kt贸rej stanowi przysio艂ek, 796 dzies. ziemi w艂o艣c. , 1650 dworskiej. S膮 tu m艂yny, stawy rybne, grunta r贸wne, le艣ne, urodzajne. Nale偶a艂a dawniej do Grygolewskich, nast臋pnie s艂ynnego chirurga Pirogowa, obecnie jego sukcesor贸w. Wisznia 1. Bie艅kowa, ob. Bie艅kowa Wisznia. 2. W. S膮dowa, ob. S膮dowa Wisznia. Wisznia, rz. dopl. Sanu, ob. przy ko艅cu lit. W. Wiszniak, dobra, pow. orsza艅ski, dziedzictwo Komarowskich, 3160 dzies. 90 roli, 70 艂膮k, 1416 lasu; m艂yn wodny i karczma. Wiszniaki 1. w艣 nad rzk膮 Holubich膮, pow. Wiszenki Wiszenki Wiszniak Wiszniaki Wisznia Wisznarowszczyzna Wiszeta Wiszewka Wiszewo Wiszka Wiszka艅ce Wiszkirce Wiszkoc Wiszkowice Wiszkowicze Wiszkowszczyzna Wiszku艅ce Wiszna chorolski gub. po艂tawskiej, ma 219 dm. , 1250 mk. , cerkiew, 15 wiatrak贸w, gorzelni臋 i cegielni臋. 2. W. al. Suborowka, w艣 nad rzk膮 Dubn膮, , pow. smole艅ski, gm. Spas, ma 29 dm. , 256 mk. , dziegciarni膮. Wiszniak贸wka, kolonia niemiecka, pow. 偶ytomierski, gm. i par. praw. Horoszki o 5 w. , ma dom modlitwy ewang. , szko艂臋, wiatrak. Wisznia艂贸wka 1. w艣, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 7 w. , ma 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 16 mk. 2. W. , w艣, folw. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Ludwin贸w, odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 2 dm. , 11 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Wisznianka, ob. Wisznia偶ka. Wisznia艅skie, jezioro, w pow. wilejskim, ob. Serwecz. Wiszniawka, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Uszpole; w艂o艣c. Stasiszkis ma tu 20 dzies. 6 nieu偶. . Wisznia偶ka al. Wi艣nianka, potok, wyp艂ywa z Bieskidu, na obszarze pow. grybowskiego, w gm. Izby, 艂膮czy si臋 z pot. Bieliczn膮. i tworz膮 Bia艂膮 Dunajcow膮. Wisznice, osada, w艣 i folw. nad rz. Zielaw膮. dop艂. Krzny, pow. w艂odawski, gm. Horodyszcze, par. Wisznice, odl. 28 w na p艂n. zach. od W艂odawy i 28 w. na p艂d. od Bia艂y. Posiada cerkiew paraf. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. drewniany, s膮d gm. okr. 1, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gm. , urz膮d poczt. , 121 dm. , 1782 mk. , 3360 mr. Wr. 1827 by艂o 178 dm. , 603 mk. Ludno艣膰 przewa偶nie 偶ydowska. Trzy jarmarki do roku. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1869 z folw. Wisznice, Wygoda, Ma艂gorzacin, Zacisze, attyn. Malczyn, miasta Wisznice, rozl. mr. 4470 gr. orn. i ogr. mr. 2022, 艂膮k mr. 449, lasu mr. 890, pastw. i zaro艣li mr. 906, nieu偶. 207. Miasto W. os. 143, mr. 1492. W. stanowi膮 dawn膮 posiad艂o艣膰 Sapieh贸w. W r. 1579, z podzia艂u maj臋tno艣ci uskutecznionego w Wilnie mi臋dzy synami Paw艂a Sopiehy, wojew. nowogr贸dzkiego, dobra W. dosta艂y si臋 najm艂odszemu Andrzejowi. Stanowi艂y je na贸wczas, pr贸cz dworu i miasta Wisznic, folwarki i sio艂a Rozwad贸wka, Sosn贸wka, Motwica, Do艂holiska, Pohorylec, Dance, Zabo艂otie i Lepniaki. Metr. Litew. , Ks. zap. , 64, f. 57. W 1588 r. Andrzej Sopieha sprzedaje dobra te bratu rodzonemu Miko艂ajowi. M. L. , Ks. zap. , 73, f. 284, kt贸ry za艂o偶y艂 tu cerkiew parafialn膮. Podzia艂 fortuny mi臋dzy dzie膰mi wojew. witebskiego, dokonany w 1614 r. , przys膮dzi艂 dobra W. Krzysztofowi, podczaszemu w. ks. lit. , kt贸ry w r. 1630 fundowa艂 tu ko艣ci贸艂 drewniany, dot膮d istniej膮cy, i jako parafialny hojnie uposa偶y艂 Nies. , IV, 33. Gdy w r. 1637 zmar艂 w Padwie i tam czasowo pochowany zosta艂, cia艂o jego przewiezione nast臋pnie by艂o do Wisznic i w erygowanej 艣wie偶o 艣wi膮tyni spocz臋艂o na zawsze Sapiehowie, p. O偶arowskiego, I, 224. Po bezpotomnej 艣mierci brata, Wisznice obj膮艂 Miko艂aj, kaszt. wile艅ski. W r. 1707 uchwalono na sejmiku w Brze艣ciu lubo mko Wisznice wdy mi艅skiego W艂adys艂awa Sapiehy, z powodu ogromnego zniszczenia i ruiny przez ogie艅 nie powinnoby ci臋偶arom podlega膰; ale kiedy tak gwa艂towne kontrybucye, za obrad膮 niniejsz膮 偶adnych d贸br nie ekscipuj膮, przeto te dobra zar贸wno z nami uczestnicz膮. .. przeto pomienione dobra, wed艂ug abjuracyi i conflagracyi, a teraz wed艂ug kwitu contrybucyi szwedzkiej podymnego, kt贸rego ten偶e Imci p. wda z d贸br swoich zap艂aci, z dym贸w 323, a terciam partem reducendo, z dym贸w 107 importowa膰 Imci p. wda do Imci p. Poborc贸w powinien Akt. wile艅. , IV, 354. Wspomniany w powy偶szem landem sejmikowem W艂adys艂aw J贸zafat Sapieha, pisa艂 si臋 zazwyczaj hrabi膮 na Wisznicach i Niesuchojczach. On to w r. 1715 wyrobi艂 u kr贸la Augusta II nast臋puj膮cy przywilej na jarmarki, aby podnie艣膰 podupad艂e miasteczko. Maj膮c wzgl膮d i mi艂o艣ciwe baczenie na podupad艂e mko Wisznice, przez ogie艅, z dopuszczenia Boskiego, i r贸偶ne wojska zrujnowane, usiln膮 przytem pro艣b膮 W. W艂ad. Sapiehy, wdy brzeskiego, dziedzicznego pana mianowanego mka W. , w ststwie brzeskolitewskiem le偶膮cego, dla zas艂ug nie tylko osobistych, ale zacnych w Rzpltej i do艣wiadczonej 偶yczliwo艣ci antenat贸w, circa fidele obsequium majestatu respektuj膮c, umy艣lili艣my w tem偶e mku W. jarmarki dwa 1 na 艣w Jana, ruskiego kalendarza; 2 na 艣w. Marcina, kalend. rzymskiego, dawniejszy jarmark, na 艣wi臋to 艣w. Jura, kalend. ruskiego, approbuj膮c dotychczas odprawuj膮ce si臋, przyda膰 i naznaczy膰 Metr. L. , Ks. zap. , 155, f. 756. Wdowa po W艂adys艂awie t 1732, Krystyna z Sanguszk贸w Sapie偶yna, wdzina brzeska, z synami Karolem i Ignacym, potwierdzaj膮 d. 5 czerwca 1749, przed ksi臋gami grodu brzeskiego, wsp贸lnie dany fundusz wisznickiej cerkwi Akt. Wile艅. , III, 20. Hrabstwo wisznickie z okolicznemi wsiami i folwarkami przesz艂o od Sapieh贸w drog膮 sprzeda偶y, w r. 1801 dokonanej przez ks. Teofil臋 Jab艂onowsk膮 i syna jej Aleksandra ks. Sapieh臋, w inne r臋ce, podzielone na cz臋艣ci rozpad艂o si臋 w ostatnich czasach. Na cmentarzu pod miasteczkiem mury okr膮g艂ego ko艣cio艂ka wyprowadzone pod gzems i w tym stanie pozostawione od dawnych lat z ko艅ca w. XVIII. Fundusz na ten ko艣ci贸艂 lokowany na dobrach wisznickich przez Sapieh贸w w ilo艣ci z艂p. 40, 000 przepad艂. Na cmentarzu spoczywaj膮 zw艂oki matki J. Ig. Kraszewskiego, Zofii z Malskich Kraszewskiej, jak r贸wnie偶 Anny z Nowomiejskich Malskiej i B艂a偶eja Malskiego, rodzic贸w Zofii z Malskich, oraz Konstancyi z Morochowskich Nowomiejskiej, babki. Pi臋kny obraz w艂oskiego p臋dzla znajduje si臋 w g艂贸wnym o艂tarzu ko艣cio艂a. W. par. , dek. w艂odawski dawniej parczewski, 779 dusz. Wisznicki dekanat dawnej dyec. che艂mskiej, dzieli艂 Wisznice Wisznia偶ka Wiszniawka Wisznia艅skie Wisznianka Wisznia艂贸wka Wiszniak贸wka Wiszniak贸wka Wiszniew si臋 na 13 parafii Bezwola, G臋艣, Horodyszcze, Jab艂o艅 z fil. Paszenki, Kolembr贸d, Korcz贸wka, Przegaliny, Radcze, Rudno, Rzeszczy艅ki, Wisz nice, Wohy艅. M. Wit Br. Ch. Wisznie, w艣 i folw. , pow. klimowicki, gm. Moszewo. W艣 ma 54 dm. , 290 mk. ; folw. , od 1843 r. w艂asno艣膰 szlachty Zub贸w i Suraz贸w, ma wraz z Stojaniczami 289 dzies. 15 roli, 50 艂膮k, 51 lasu; karczma. Owsiadowska od 1876 r. ma 400 dzies. 25 roli, 100 艂膮k, 263 lasu. Wisznie艂贸wka, za艣c. szl. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 48 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 6 mk. katol. Wiszniew 1. mko i dw贸r nad rzka 艁ust膮, al. Olszank膮; , dop艂. Berezyny, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski, paraf. prawos艂. i katol. Wiszniew, o 40 w. na p艂d. wsch贸d od Oszmiany a 81 w. od Wilna, otoczone wielkiemi lasami, obfituj膮cemi w rud臋 偶elazn膮. Dw贸r ma 138 mk. 40 prawos艂. , 48 katol. , i 50 ewang. , mko za艣 1309 mk. W 1859 r. by艂o tu 72 dm. , 900 mk. , w 1866 r. 90 dm. , 712 mk. 69 prawos艂. , 143 katol. , 500 偶yd贸w. Posiada cerkiew paraf. , murowan膮, ko艣cio艂 katol. r贸wnie偶 murowany, kaplic臋 na cmentarzu grzebalnym, dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, s膮d gminny, szko艂臋 ludow膮 w 1885 6 r. 92 uczni贸w, m艂yn wodny, gorzelni臋, fabryk臋 garnk贸w kamiennych, targi tygodniowe w niedziele, 2 jarmarki doroczne. Dawniej by艂 tu piec wielki, huta szklana w 1860 r. wyprodukowano 19880 pud贸w surowcu, warto艣ci 30670 rs. i zajmowano 150 robotnik贸w i fabryka sukna. Paraf. prawos艂. , dekanatu b艂agoczynia wo艂o偶y艅skiego, 1500 wiernych 733 m臋偶. , 767 kob. . Ko艣ci贸艂 katol. , p. w. Nawiedzenia N. M. P. , pierwotnie wzniesiony zosta艂 z muru w 1424 r. przez Siemiona Giedygo艂dowicza, kasztelana wile艅skiego, i bogato przez niego uposa偶ony. W prezbyteryum znajduje si臋 portret fundatora, dawnego p臋dzla. Odbudowany w 1637 r przez Jerzego Chreptowicza, wwd臋 nowogr贸dzkiego. Par. katol. , dek. Wiszniewskiego, 4500 wiernych. Dek. Wiszniewski, dyec. wile艅skiej, w pow. oszmia艅skim, obejmuje 12 parafii W. , Gieranony, Hruzdowo, Oborek, Derewna, Iwie, Konwaliszki, Lipniszki, Naliboki, Subotniki, Surwiliszki, Traby, Zabrze藕 dawniej, opr贸cz wymienionych, jeszcze Wo艂o偶yn, 艁osk, i Horodzi艂贸w; liczy 61393 wiernych. Okr膮g wiejski obejmuje mko Wiszniew, wsi Barcieniszki, Buda, Czerniewicze, Doro偶nie, Gonczary, Helenowo, Kruh艂a, Linki, Olszanka, Werecimy, Zofinowo i 呕ukowszczyzna, oraz za艣c. Jawuszycha i Podkalinka, w og贸艂e w 1865 r. 381 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszcz. Gmina sk艂ada si臋 z 7 okr臋g贸w starostw wiejskich Wiszniew, W贸jtowicze, Ancielewszczyzna, Weronie, Nerowy, Bohdanowo i Sakowszczyzna, obejmuje 76 miejscowo艣ci, ma 751 dm. , 7956 mk. w艂o艣cian. W 1865 r. w gminie by艂o 2625 dusz rewiz. 2434 w艂o艣c. uw艂aszczonych i 191 b. w艂o艣c. skarbowych. Opr贸cz szko艂y ludowej w W. w obr臋bie gminy znajduj膮 si臋 szk贸艂ki parochialne w Siniej G贸rze i Rogalewszczy藕nie. Dobra nale偶a艂y pierwotnie do Siemiona Giedygo艂dowicza, kasztelana wile艅skiego, kt贸ry tu fundowa艂 ko艣ci贸艂 paraf. Nast臋pnie dziedzicem W. , zaliczonym w贸wczas do pow. krewskiego, by艂 w 1522 r. Jan Steczko al. Steckiewicz z Do艂ubowa, marsza艂ek kr贸lewski. Tradycya miejscowa utrzymuje, 偶e ko艣ci贸艂 przez pewien czas by艂 w r臋ku kalwin贸w. Po Steczkiewiczach W. przeszed艂 do Chreptowicz贸w i do dzi艣 pozostaje w ich posiadaniu. Za dziedzictwa Joachima Chreptowicza, podkanclerzego w. litew. , po zreformowaniu akademii wile艅skiej, za艂o偶one tu by艂y szko艂y podwydzia艂owe. Przechowa艂y si臋 wydawane przez tutejsz膮 szko艂臋 akty Dow贸d rocznego post臋pu pan贸w kawaler贸w w szko艂ach podwydzia艂owych Wiszniewskich edukuj膮cych si臋 w 1787 i Dow贸d rocznego post臋pu uczni贸w klas dw贸ch wy偶szych Wiszniewskich 1791 r. Oko艂o 1790 r. Chreptowicz urz膮dzi艂 tu pierwszy i jedyny w Litwie piec wielki do wyrabiania 偶elaza. Okolica W. do Wo艂o偶yna posiada gleb臋 ja艂ow膮. W艂o艣cianie najlepsze swoje ziemie, t. j. ogrody, zasiewaj膮 konopiami, z kt贸rych olej idzie na sprzeda偶 jako g艂贸wny artyku艂 ich produkcyi, a wyt艂oczyny na karm dla byd艂a i koni. 2. W. , mko i dw贸r na p艂d. zach. wybrze偶u jez. Wiszniewskiego, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniew, par. katol. 呕odziszki, o 60 i 61 w. od 艢wi臋cian a 144 w. od Wilna. Dw贸r ma 1 dm. , 17 mk. katol. ; biblioteka, licz膮ca oko艂o 4000 tom贸w, gorzelnia. By艂 tu ko艣ci贸艂 katol. paraf. , z muru wzniesiony w 1811 do 1820 r. przez szambelana Tadeusza i Brygid臋 z 艁opaci艅skich Sulistrowskich, z grobami familijnemi. W ko艣ciele znajdowa艂y si臋 dwa pi臋kne obrazy, p臋dzla Demela. Mko mia艂o w 1866 r. 49 dm. , 289 mk. 16 prawos艂. , 259 katol. , 14 偶yd贸w; r. 1880 by艂o 405 mk. , cerkiew filialna od 1866 r. , zarz膮d gminy. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodzi mko Wiszniew, wsi Bibki, Go艂odnicze, Gorjany, Kawczyni臋ta, Kupla, Leonowicz臋, Michnicze, Nizulicze, Podstarzyn 1 i 2, Spiahlica, Stupienki, Swiejginie, 艢winka 1 i 2 i za艣c. Staryno, w og贸le w 1865 r. 235 dusz rewiz. b. w艂o艣c. skarb. i 581 w艂o艣cian uw艂aszczonych. Gmina nale偶y do 2 okr. pol. , do spraw w艂o艣cia艅skich, obejmuje 2 okr臋gi starostwa wiejskie W. i Nowe Aleksandrowo, 32 miejscowo艣ci, maj膮ce 337 dm. , 4493 mk. w艂o艣cian. W 1865 r. by艂o w gminie 1541 dusz, rewiz. 269 b. w艂o艣c. skarb. i 1272 uw艂aszczonych. D. 10 czerwca 1591 r. Jarosz Biega艅ski, syn Andrzeja, sprzedaje W. Walentemu Dybowskiemu; d. 15 lipca 1569 r. prawem darownem od Cherubina syna Walentego Dybowskiego przechodzi do Rafa艂a syna Andrzeja Sulistrowskiego i odt膮d nieprzerwanie pozostaje w rodzie Suli Wisznie艂贸wka Wisznie Wisznie Wiszniew Wiszniew strowskich. Ostatni膮; dziedziczk膮, tego nazwiska jest obecnie Irena z Sulistrowskich Janowa Kar艂owiczowa. J. Krz. Wiszniew, ob. Wiszni贸w. Wiszniewka, za艣c. szl. , pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , o 5 w. od Wilna, 4 dm. , 28 mk. 2 prawos艂. , 25 katol. . Wiszniewskie, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, pod mkiem Wiszniew, zajmuje 9, 6 w. kw, , naj wi臋ksza d艂ugo艣膰 z p艂n. wsch. ku p艂d. zach. wy nosi 4 1 2 w. a najwi臋ksza szeroko艣膰 z p艂d. zachd. ku p艂d. wsch. 3 1 2 w. Najwi臋ksza g艂臋boko艣膰 w cz臋艣ci p艂d. dochodzi 5 mt. 16, 4 st, ang. . Brzegi jeziora porasta rzadka trzcina a dno sta nowi delikatny mu艂, w kt贸rym o艂owianka g艂臋boko si臋 zanurza. Od strony p艂d. brzegi jeziora bar dzo p艂askie, pokryte po wi臋kszej cz臋艣ci lasem. Wschodni brzeg wzg贸rkowaty, bezle艣ny, strona p艂n. lesista, ale brzeg tu stalszy ni偶 na p艂d. Naj wi臋cej urozmaicony brzeg zachodni. Jezioro W. zasilaj膮, niewielkie strumienie, najznaczniejszy Relicza wpada od p艂d. wschodu. W tym kierun ku ci膮gn膮 si臋 obszerne bagna, przesz艂o 2 mile d艂ugie i do 1 1 2 mili szerokie, a偶 po prawy brzeg rz. Naroczy, po mko I偶臋 i Narocz. Na lewym brzegu Naroczy bagna pokryte s膮 lasami, kt贸re prawie bez przerwy ci膮gn膮 si臋 ku 藕r贸d艂om Wilii i Berezyny. Jedyny odp艂yw jezior stanowi na p艂n. wyp艂ywaj膮ca rzeka Smo艂ta, kt贸ra przep艂yn膮wszy dwu wiorstowy przesmyk wpada do jez. Swirskiego. Wskazana na mapie sztabowej rzeka Spiahlica, wyp艂ywaj膮ca jakoby z jeziora W. i uchodz膮ca do Naroczy, w rzeczywisto艣ci nieistnieje. Pod艂ug miejscowego podania ludo wego ludzie w tem jeziorze nie ton膮. Opr贸cz mka i dworu Wiszniew na wybrze偶ach jeziora le偶膮 wsi 艁ycewicze, Le藕niki, Go艂odnicze, Czur 艂o艅. Opis jeziora poda艂 Witold Wr贸blewski w Pami臋t. fizyogr. t. III, 76. J. Krz. Wiszniewskinie, w艣, pow. telszewski, w 3 okr. poL, gm. Dorbiany. Wiszniopol 1. w dokum. Wisznopol, Wysznie Pole, w艣 nad rzk膮 Mak贸wk膮, w pobli偶u rz. Styru, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Rajki, st. poczt. Lubar o 20 w. , st. dr. 偶el. Po艂onnc o 25 w. , odl. o 100 w. od Nowogrodu Wo艂y艅skiego a 120 w. od 呕ytomierza, ma 104 dm. , 570 mk. , 909 dzies. ziemi w艂o艣c, 1336 dworskiej, 70 1 2 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja Cudotw贸rcy, z drzewa wzniesion膮 w 1714 r. Ksi臋gi metryczne przechowa艂y si臋 od 1714 r. Do par. prawos艂. nale偶y w艣 Korz贸wka o 2 w. . W ca艂ej parafii 124 dm. , 1036 mk. W艂asno艣膰 dawniej hr. Potockich, nabyta przez r. st. Szachowskiego. W艣 W. pod nazw膮 Wysznie Pole wymieniona jest w dokumencie z 1601 r. jako zniszczona przez Tatar贸w. By艂a w贸wczas w艂asno艣ci膮 ks. Janusza Ostrogskiego, kaszt. krakowskiego. W 1702 r. sta艂o pod W. obozem wojsko polskie, wys艂ane dla u艣mierzenia zamieszek kozackich. W 1721 r. W. nale偶y do d贸br ks. Jerzego Dominika Lubomirskiego. 2. W. , ob. Wisznopol. J. Krz. Wiszni贸w 1. w艣 i dwa folw. , pow. hrubie szowski, gm. Mircze, par. Nabr贸偶, odl. 21 w. od Hrubieszowa. Le偶y na wznies. 803 st. npm. Posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮, cerkiew paraf. W r. 1827 by艂o 78 dm. , 393 mk. Folw. W. lit, B. rozl. mr. 815 gr. orn. i ogr. mr. 557, 艂膮k mr. 82, lasu mr. 152, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 8, drew. 16; p艂odozm. 6 i 16pol. ; las urz膮dzony. W I. 1885 W. lit. A rozl. mr. 768 gr. orn. i ogr. mr. 460, 艂膮k mr. 94, lasu mr. 201, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 3, drew. 15; p艂odozm. 7 i 10pol. ; wiatrak; las urz膮dzony. W艣 W. os. 24, mr. 426. Cerkiew paraf. dek. tyszowiecki istnia艂a ju偶 1669 r. Nale偶a艂y do niej filie Ra dost贸w i Wereszczyn. 2. W. , w艣 i folw. , pow. siedlecki, gm. Wiszni贸w, par. Zbuczyn, odl. 8 w. od Siedlec, posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm. okr. IV, urz. gm. , 75 dm. , 884 mk. , 3426 mr. Ludno艣膰 zajmuje si臋 handlem drzewnym i rolni ctwem. W 1827 r. by艂o 56 dm. , 186 mk. We d艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1531 w艣 W. , w par. Zbuczyn, mia艂a 4 艂any, 2 m艂yny, 2 ko艂a, 2 艂any so艂tysie, 1 m艂yn. W r. 1552 w艣 kr贸lewska W. , mia艂a os. 28, 2 艂any so艂tysie. W r. 1580 p. Piotr Kosierski, s艂uga jegomo艣ci p. staro艣cin, wnosi od 12 1 2 w艂贸k osiad艂ych fl. 6 gr. 7 1 2 a to bez dziesi臋ciny, od 10 zagr. z rolami fl. 2, od 8 komornic bez byd艂a gr. 16, od 4 rzem. gr. 16, od 4 zagr贸d w贸jtowskich bez r贸l gr. 16, od ko艂a wolnego gr. 24. Suma fl. 10 gr. 19 1 2 Pawi艅ski, Ma艂op. , 378, 382, 394, 395, 413. Wi艣niowskie starostwo niegrodowe, w wojew. lubelskiem, pow. urz臋dowskim, pod艂ug lustracyi z r. 1764 obejmowa艂o wsi Wi艣ni贸w, Stok, Ciosna, Kaczory, Domanice, Kopcie, Czachy, W贸lka i Gostchorza. W r. 1771 posiada艂 je Dymitr ks. Jab艂onowski wraz z sw膮 ma艂偶onk膮 J贸zef膮 z My cielskich, kt贸rzy op艂acali kwarty z艂p. 2284 gr. 9, a hyberny z艂p. 916 gr. 22. W. gmina ma 10421 mr. i 2680 mk. 1 prawos艁, 6 prot. , 26 偶yd. . S膮d gm. okr. IV w miejscu, st. p. i dr. 藕el. w Siedlcach. W sk艂ad gm. wchodz膮 Bara nek, Bia艂ki, Ciosna, Gostchorza, Grabian贸w, Helen贸w, Kaczory, Mo艣cibrody, MyrchaStok, Seku艂a, StokWiszniowski, Wo艂y艅ce, Wiszniowska W贸lka i Wiszni贸w. Br. Ch. Wiszni贸w 1. w艣, pow. kowelski, nale偶a艂a do w艂o艣ci mielnickiej. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Aleksandra Siemaszki, kasztelana brac艂awskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 8 dym. , 2 ogrod, Jab艂onowski, Wo艂y艅, 87. 2. W. , Wiszniew, w艣, pow. 艂ucki, na p艂n. wsch贸d od mta 艁ucka, nale偶a艂a do d贸br biskupa 艂uckiego. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. k艣. biskup 艂ucki by艂 zobowi膮zany z d贸br ko艣cielnych W. , 艁uczyc i Wiktorzan Wichtoran wesp贸艂 z w艂adyk膮 艂uckim, archimandryt膮 偶ydy Wiszni贸w Wiszniopol Wiszniewskinie Wiszniewskie Wiszniewka Wiszniowicze Wiszniowiecczyzna Wisznopol Wiszniowieckie Wiszni贸wka Wiszniowka Wiszni贸w Wiszniowce Wiszniowcze Wiszniowska Wiszniu艅ce czy艅skim i ks. Ostro偶eckimi do zbudowania jednej z czterech wie偶 zamkowych. W艣 t臋 czy cz臋艣贸 jej wyfrymarczy艂 u biskupa Michno Boraty艅ski Jab艂onowski, Rewizye, 37, 39, 53. W 1577 r. nale偶y do Hryhora Danielewicza, kt贸ry p艂aci zt膮d z 8 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 59. Wiszni贸w, w艣, pow. rohaty艅ski, 24 klm. na p艂d. zach. od Rohatyna, 20 klm. na zach. od Bursztyna sadu pow. , 10 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. i st. kol. w Bukaczowcach. Na p艂n. wsch. le偶y Hrehor贸w, na wsch. Czerni贸w, na p艂d. wsch. Kozara, na p艂d. zach. 呕urawienko, na zach. Nowoszyn i 呕ur贸w, na p艂n. Mo艂ody艅cze, Czeremch贸w i Nowosielce wszystkie trzy w pow. b贸breckim. Wody sp艂ywaj膮 strugami na p艂d. wsch. i na p艂n. zach. i d膮偶膮 do Dniestru. Na p艂n. folw. Wandolina; p艂d. zach. obszar lesisty. Wzn. na p艂d. 337 mt. , na wsch贸d wzg贸rze Mo gi艂a 335 mt. , najni偶szy punkt 265 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 435, 艂膮k i ogr. 126, pastw. 108, lasu 2859 mr. ; w艂. mn. roli orn. 504, 艂膮k i ogr. 643, pastw. 166, lasu 94 mr. W r. 1880 by艂o 108 dm. , 741 mk. w gm. , 10 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 671 gr. kat. , 48 rz. kat. , 86 izr. ; 710 Rus. , 31 PoL, 64 Niem. . Par. rzym. kat. w Bukaczowcach, gr. kat. w miejscu, dek. 偶贸rawie艅ski. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 133 z艂r. Lu. Dz. Wiszniowce, w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wo艂ko艂ata o 4 w. , o 65 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 148 mk. katol. w 1865 r. 67 dusz rewiz. . Wiszniowcze, ob. Wi艣niowczyk. Wiszniowczyk, ob. Wi艣niowczyk. Wiszni贸wek 1. w艣 szlach. i w艂o艣c. pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. D膮browaWielka. 2. W. , os. , pow. suwalski, gm. i par. Filip贸w, odl. od Suwa艂k 23 w. , ma 1 dm. , 9 mk. 3. W. , ob. Wi艣ni贸wek. Wiszniowicze, w艣, pow. wo艂kowyski, w 4 okr. poL, gm. Wilczuk, o. 10 w. od Wo艂kowyska, 131 dzies. ziemi w艂o艣c. Wiszniowiecczyzna, Wi艣niowiecczyzna, nazwa og贸lna rozleg艂ych d贸br ks. Jeremiego Wi艣niowieckiego w 艣rodkowej cz臋艣ci dzisiejszej gub. po艂tawskiej, centralnym punktem kt贸rych by艂o mto 艁ubny. Dobra te zaczyna艂y si臋 od mta Czehryna i Dubrowa nad Dnieprem, ci膮gn臋艂y si臋 po nad Su艂a a偶 do uj艣cia Supoju, i zaj膮wszy wiele kraju za Su艂膮, obejmowa艂y Chorol i Po艂taw臋 i dochodzi艂y prawie a偶 do Konotopu w gub. czernihowskiej. Na ca艂ej tej przestrzeni liczy艂o si臋 56 miast i wsi, a w nich 39610 gospodarzy, t. j. poddanych, z kt贸rych ka偶dy aby by艂 wolny od pa艅szczyzny p艂aci艂 po 5 talar贸w czynszu rocznie. Opr贸cz tego mia艂 ksi膮偶臋 mn贸stwo futor贸w i folwark贸w ekonomicznych, oraz 423 m艂yn贸w, z kt贸rych od ka偶dego p艂acili m艂ynarze po 2 czerwone z艂ote. Inwentarz d贸br zadnieprskich S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 152. ks. Jeremiego, pod艂ug manuskryptu ks. Micha艂a Wi艣niowieckiego, poda艂 Prze藕dziecki w dziele Podole, Wo艂y艅 i Ukraina, a za nim przedrukowa艂 Stecki w dziele swem Wo艂y艅 t. II, 230 1. Wiszniowieckie, osada na praw. brzegu owragu Wiszniowiecki bujerak, w okr臋gu mijuskim ziemi wojska do艅skiego. Znajduje si臋 tu pok艂ad w臋gla kamiennego, niedochodz膮cy do 2 st. grubo艣ci. Wiszni贸wka, rzeczka, ob. Str贸偶a. Wiszni贸wka, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, dop艂yw rz. Od艂y, uchodz膮cej do 艢wis艂oczy. Wiszni贸wka, jezioro, w pow. dzisie艅skim, pod wsi膮 Rutka. Wiszni贸wka 1. w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Krewo o 7 w. , okr. wiejski Czuchny, 20 dusz rewiz. 2. W. , dobra, pow. wo艂kowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 14 w. od Wo艂kowyska, wraz z folw. Pasutycze i Zabogonie maj膮 896 dzies. 76 艂膮k i pastw. , 234 lasu, 15 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Pichonowych. 3. W. , w艣, tam偶e, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, o 14 w. od Wo艂kowyska, 314 dzies. ziemi w艂o艣c 4. W. , w艣, pow. grodzie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 36 w. od Grodua, 603 dzies. ziemi w艂o艣c. 71 艂膮k i pastw. , 36 nieu偶. . 5. W. , za艣c, karczma i uroczysko, pow. mi艅ski, w gm. Samo chwa艂owicze, nale偶y do domin. Stankow, hr. Czapskich; miejscowo艣膰 bezle艣na, grunta szczerkowe, 偶ytnie. 6. W. , w艂asno艣膰 ziemska, w pow. mi艅skim, w gm. Samochwa艂owicze, ma oko艂o 4 w艂贸k, nale偶y do Zie艅kowicz贸w. 7. W. , folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Bia艂orucz, o 16 w. od Mi艅ska, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 艁臋towskich, ma oko艂o 40 w艂贸k; grunta szczerkowogliniaste, dobre. A. Jel. Wiszni贸wka, Wiszniewka, w艣, w dawnem wwdztwie kijowskiem, w okolicach Bieli艂贸wki. W 1624 r. nale偶a艂a do Jana Czerkasa a w 1628 r. do Teodora Humienieckiego, kt贸ry p艂aci od 20 ogrod. Jab艂onowski, Ukraina, II, 355; I, 86. Wiszniowka, w艣 nad Udaj膮, pow. borzne艅ski gub. czernihowskiej, ma 155 dm. , 846 mk. Wiszniowska W贸lka, w艣, pow. siedlecki, gm. Wiszni贸w, par. Zbuczyn, ma 18 dm. , 124 mk. , 658 mr. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 11 dm. , 78 mk. Wiszniu艅ce, folw. szl. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Trok, 6 dm. , 47 mk. 6 prawos艂. , 41 katol. . Wisznopol 1. w艣 nad potokiem, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Gie艂wany o 15 w. , okr. wiejski i dobra hr. Kossakowskich, Kiej偶any, o 77 w. od Wilna, 4 dm. , 29 mk. katol. 14 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mu艣niki o 2 w. , okr. wiejski i dobra Jasi艅skich, Narwidziszki, o 48 w. od Wilna, 2 dm. , 22 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . 40 Wiszni贸w Wiszniowczyk Wiszni贸wek Wisznowa Wiszowa Wisztyniec Wisznopol 1. al. Wiszniopol, w艣 u 藕r贸de艂 rzki Kamianki, pow. huma艅ski, w 3 okr. pol. , gm, Talne, par. katol. Huma艅 o 30 w. , ma 346 dm. , 2510 mk. 20 katol. , cerkiew Bohos艂owska. , drewnian膮, wzniesion膮; w 1778 r. i uposa偶on膮 60 dzies. ziemi, szko艂臋, 3 wiatraki. W epoce uw艂aszczenia w艂o艣c. by艂o tu 3087 dzies. , 1674 mk. W艣 ta sprzedana zosta艂a w 1817 r. z klucza podwysocza艅skiego hr. Stanis艂awa Potockiego, z 733 duszami rewiz. , 7084 mr. ziemi i 901 ror, lasu. W czasie uw艂aszczenia w艂o艣cian dziedzicem by艂 W艂odzimierz Trzci艅ski, nast臋pnie Ludwik Kownacki i Rudolf M臋偶y艅ski. 2. W. , ob. Wiszniopol. Wisznowa, po w臋g. Visnyo, w艣 w hr. goemoerskiem W臋gry, 230 mk. Wisz贸w 1. al. Wiszewo, w艣 i dobra, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewno, o 23 w. od S艂onima. W艣 ma wraz ze wsi膮 Stenderowszczyzn膮 al. Studerowszczyzn膮 748 dzies. ziemi w艂o艣c. 159 艂膮k i pastw. , 9 nieu偶. . Dobra, w艂asno艣膰 Guoi艅skich, z folw. Stenderowszczyzna i Konstantynowo maj膮 1210 dzies. 125 艂膮k i pastw. , 759 lasu, 34 nieu偶. . W lesie g贸ra Kalecza z wielu mogi艂ami. 2. W. , w艣, pow. mohylewski, gm. Nie偶kowo, 46 dm. , 273 mk. Wiszowa, g贸ra, panuj膮ca nad miasteczkiem Jod艂ow膮, w pow. pilzne艅skim. Wzn. 409 mt. npm. Wiszowate, w艣 nad rzk膮 b. n. , pow. szczuczy艅ski, gm. i par. Grabowo, le偶y przy trakcie z Kolna do W膮sosza, ma 32 dm. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 165 mk. , par; Poryte. W艣 ta wspominana jest w aktach s膮d. 艂om偶y艅. pod r. 1496. Gniazdo rodziny Wiszowatych. Wed艂ug reg. pob. ziemi 艂om偶y艅skiej z r. 1578 w艣 Wisowate, w par. Grab贸w, mia艂a 12 cz臋艣ci, 20 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 376. Wiszpilis, grodzisko litewskie, ob. Jurborg, Wiszpinie, w艣 nad rzk膮 Nieszup膮 pr. dop艂. Szeszupy, pow. w艂adys艂awowski, gm. Le艣nictwo, par. Gryszkabuda, odl. od W艂adys艂awowa 14 w. , ma 24 dm. , 238 mk. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 126 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Le艣nictwo. Wisztegierk艂a, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Wisztelany, Wiszcielany, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Mi臋dzyrzecze o 14 w. , o 8 w. od Trok, 4 dm. , 29 mk. katol. Pod艂ug spisu z 1865 T. 53 dusz rewiz. Wiszteliszki 1. za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Poniewie藕a. Wisztoki 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 14 w. od Oszmiany, 5 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Wilanowo, Reszkowskich. 2. W. , 2, w艣, tam偶e, 27 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br R贸wnopol, 艢niadeckich. Wisztorty al. Wisztory, w艣, pow. sejne艅ski, gm. Krasnowo, par. 艁o藕dzieje, odl. od Sejn 13 w. , ma 30 dm. , 252 mk. , 853 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dumbel. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 162 mk. Wisztowiany, w艣 nad rzk膮 Wisztowt膮, dop艂. Minii, pow. telszewski, w 3 okr. poL, gm. P艂ungiany, o 45 w. od Telsz, ma 49 dm. , 686 mk. Wisztynie, dw贸r, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 43 w. od Poniewie藕a. Wisztyniec al. Wisztynieckie, niem. Wischtyten See, jezioro, 艣r贸d wy偶yny pojezierza baltyckiego, wzn. 170 mt. npm. , le偶y wi臋ksz膮 po艂ow膮 w pow. sto艂upia艅skim Prusy wschodnie a mniejsz膮 w pow. wy艂kowyskim. Linia graniczna przechodzi przez jezioro od os. Wisztyniec na p艂n. brzegu do wioski Wartele, w odleg艂o艣ci oko艂o 100 s膮偶ni od brzegu p贸艂nocnego i wschodniego. Jezioro ma mil臋 d艂ugo艣ci od p艂n. wsch. ku p艂d. wsch. i do 1 2 mili szeroko艣ci Wychodzi z niego rzka Joduppe Pisia a wpada Ha艅cza. G艂臋boko艣膰 dochodzi 36 st贸p. Woda czysta i zimna. Z ryb znajduj膮 si臋 g艂贸wnie szczupaki, s艂awne ze smaku i wielko艣ci, tudzie偶 sielawy. Silne wiatry p艂n. zachodnie uderzaj膮c na wody jeziora odkrytego zewsz膮d, tworz膮 na nim ogromne fale, wybiegaj膮ce daleko na brzegi i zostawiaj膮ce po sobie zwykle du偶o ryb i pi臋knego szaror贸偶owego piasku. Mieszka艅cy skwapliwie wtedy 艂owi膮 ryby i zbieraj膮 piasek, u偶ywany do posypywania pisma. Wisztyniec, osada, dawniej miasteczko, na p艂n. brzegu jeziora t. n. , w pow. wy艂kowyskim, gm. i par. Wisztyniec. Odl. 31 w. od Wy艂kowyszek a 48 w. od Suwa艂k, le偶y na samej granicy od Prus, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣ci贸艂 ewang. filialny, dwie szko艂y pocz膮tkowe og贸lne, s膮d gm. okr. IV, urz膮d gm. , komor臋 celn膮, urz膮d poczt. , 265 dm. , 3995 mk. ; wie艣 t. n. , przyleg艂a osadzie, ma 11 dm. , 133 mk. W r. 1827 by艂o 315 dm. , 2449 mk. Przez komor臋 celn膮, kt贸rej znaczenie zmala艂o skutkiem przeprowadzenia kolei na linii KownoWierzbo艂owo, wywieziono w r. 1876 za 100128 rs. a przywieziono za 8658 rs. Pod艂ug tradycyi miejscowej miasto, po艂o偶one w wojew. trockiem, mia艂o by膰 osadzone w wieku XV przy rz. Pissie p. n. Tur, lecz p贸藕niej posuni臋te do jez, Wisztyniec przybra艂o jego nazw臋. To jednak pewna, 偶e Zygmunt August dopiero w 1560 r. zbudowa膰 tu kaza艂 ko艣ci贸艂 parafialny z drzewa, p. w. 艣w. Tr贸jcy. W dziesi臋膰 lat p贸藕niej ten偶e kr贸l przywilejem z 8 wrzes. 1570 r. , w Warszawie wydanym, nada艂 miastu prawo magdeburskie i w herbie jednoro偶ca. W. oddawna by艂 punktem handlowem; 偶ydzi zamieszkiwali tu zdawna, kiedy dokumentem z 18 sty Wisztynie Wisztowiany Wisztorty Wisztoki Wiszteliszki Wisztelany Wisztegierk艂a Wiszpinie Wisznopol Wiszpilis Wiszowate Wisznopol Wisz贸w Wisztyszki Witacz贸w Wiszynty Wiszynta Wiszupoehnen Wisztyszki cznia 1589 r. Krzysztof Je艣man, ssta wisztyniecki, przeznaczy艂 im grunt na mogi艂ki i b贸偶nic臋. W r. 1723 Krzysztof z Kozielska Puzyna, wo jew. m艣cis艂awski i ssta miejscowy, wystawi艂 wsp贸lnie z miastem nowy ko艣ci贸艂 drewniany. W r. 1829 stan膮艂 nowy murowany. Wisztynieckie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. kowie艅skim, pod艂ug metryk litewskich powsta艂o oko艂o r. 1583 i obejmowa艂o miasto Wisztyniec, do czego w r. 1771 przy艂膮czono w贸jtowstwo. Starostwo posiada艂 w tym ostatnim roku Puzy na, ststa upicki, op艂acaj膮c kwarty z艂p. 2214 gr. 9, a hyberny z艂p. 1200. W. par. , dek. wy艂ko wyski dawniej olwicki, 2300 dusz. W. filia艂 par. ew. augsb. Wi偶ajny, istniej膮cy od r. 1842, liczy 1603 dusz. W. gmina ma s膮d gm. okr. IV i urz膮d gm. w samej osadzie. Obszar wynosi 11756 mr. W 1890 r. by艂o zapisanych do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci 6498, lecz obecnych by艂o tylko 4442 a razem z niesta艂膮, ludno艣ci膮 4772. Zna czny procent 31 nieobecnych jest wynikiem emigracyi do Prus i do Ameryki. 艢r贸d zapisa nych do ksi膮g sta艂ych by艂o 9 prawos艂. , 1378 prot. i 2453 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮; Bo kszyszki, w艣 i folw. , Czy偶yszki, Jan贸wka, Jegliszki, Kamionka, 艁ankupa, Marywil, Norwidy, Podwartele, Poszyrwinty, Powisztajcie, Wartele, w艣 i fol. , Warwaruszkino, Wisztyniec, os. i w艣. Br. Ch. Wisztyszki, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Wewir偶any, o 115 w. od Rossie艅. Wiszupoehnen, w艣, pow. go艂dapski, st. p. Szittkehmen. Wiszynta, rzka, w pow. wile艅skim, pod wsi膮 Tataryszki. Wiszynty, dobra, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Dobejki, o 68 w. od Wi艂komierza. Tu w XVIII w. urodzi艂 si臋 s艂ynny budowniczy i profesor architektury w uniwersytecie wile艅skim Guecwicz, kt贸ry z polecenia Stanis艂awa Augusta przebudowa艂 katedr臋 wile艅sk膮. Witacz贸w, ob. Wityczew. Witago艂a, w艣 skarbowa, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany, par. Girdyszki o 49 w. od Rossie艅. Stanowi艂a dawniej sstwo niegrodowe, po艂o偶one w pow. korszewskim, obejmuj膮ce pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1771 r. dobra W. al. Witaj go艂a z przyleg艂o艣ciami. Possesorem by艂 Krzysztof i J贸zefa z Wolter贸w Szczyttowie, z op艂at膮 344 z艂p. 7 1 2 gr. kwarty pod艂ug S艂ownika Echarda 196 z艂p. . Witakowice 1, w dok. Witakowitze, Vitakow, Vitacovicz, w艣 ryc, pow. gnie藕nie艅ski, na p艂d. wsch贸d Kiszkowa, p艂d. zach. K艂ecka, st. kol. Weissenburg Chwa艂kowice, poczta 艁opienno Welnau, parafia i szko艂a katol. w S艂awnie, s膮d w Gnie藕nie; ma 9 dm. , 489 ha, 118 mk. 100 katol. . Do d贸br W. nale偶膮 folw. J贸zefowo i Wolanki. Doch贸d czysty oceniono na 4390 mrk. W dokum. znane ja藕 przed r. 1391. R. 1459 Przedpe艂ko z Wr膮czyna zeznaje przed konsystorzem, i偶 winien Broniszowi, plebanowi w S艂awnie, grzywn臋 za dziesi臋ciny z W. R. 1523 nie by艂o tu r贸l kmiecych. Z folw. sz艂a dziesi臋ci na snopowa do S艂awna. W r. 1579 Marcin Witakowski posiada 1 艂an os. i 1 zagr. ; Walenty Przyborowski 1 艂an os. W r. 1620 maj膮 Przec艂awscy i Ciswi艅scy razem 3 艂any folwarczne i 3 zagrod. W ostatnich stu latach nale偶a艂y W. do Jasi艅skich, obecnie Niemca. Na obszarze W. zachowa艂y si臋 nazwy p贸l 艁ysa G贸ra, 呕y艂y, Wil czy D贸艂, Kalin贸wka. W. 艁. Witakowo, pow. w膮growiecki, ob. Przysieckie Holendry. Vitalisfalva, ob. Witaliszowce, Witalis贸w, folw. , pow. kolski, gm. Piotrko wice, odl. 28 w. od Ko艂a, ma 86 mr. 83 roli, Witaliszewice, ob. Witaszewice. Witaliszowce, s艂ow. Vitaliszovce, w臋g. Vit脿lisfalu, w艣 na W臋grzech, w komitacie liptow skim, nad pot. Smereczank膮, praw. dop艂. Wagu, W r. 1890 by艂o 98 mk. S艂owak贸w 20 rz. kat. i 78 wyzn. augsb. , 20 dm. i 332 mr. Rzym. kat. parafia w Okoliczny Okolicsno, prot. w Wierz bicy Verbie. S膮d pow. i urz膮d podatkowy, st. poczt. i tel. w 艢w. Mikulaszu. W. H. Wita艂ty, ob. Witu艂ty. Witanice, w艣, w dawnem wwdztwie brac艂awskim, przy ko艅cu XVI w. nale偶a艂a do Stan. Por臋bi艅skiego, kt贸ry w 1598 r. pozywa ks. Jura Korskiego o poddanych zbieg艂ych z W. do mka Pikowa a w 1599 r. ks. Joachima Koreckiego, o poddanych zbieg艂ych do Hubina Jab艂onowski, Ukraina, II, 405, 418. Witani贸w, w艣 na wzg贸rzu nad Wieprzem z praw. brzegu, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par, 艁臋czna odl. 1 w. , od Lubartowa 30 w. , ma 50 dm. , 420 mk. , 605 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁臋czna. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 118 mk. , pan Kijany. W r. 1531 nale偶y do par. Nowogr贸d. Pani wojewodzina z 艁臋czny p艂aci tu od 1 1 2 艂ana a Skoda od l 1 2 艂ana Pawi艅. , Ma艂op. , Z chwil膮 wzniesienia w Kijanach ko艣cio艂a paraf. w 1598 r. W. przy艂膮czono do niego, gdy偶 oba te maj膮tki jednego mia艂y w艂a艣ciciela. By艂 nim Piotr Czerny, kt贸ry na akcie fundacyi klasztoru bernardynek w Lublinie w r. 1618 podpisuje si臋 jako dziedzic Kijan, Stoczka, Nowogrodu i Witanowa Monografia Lublina, K. W. Zieli艅skiego. Regestra pog艂贸wnego z wojew. lubel. , zestawione w 1676 r. , wymieniaj膮 w W. dusz 53. Wchodz膮c w sk艂ad d贸br 艁臋czna, wraz z niemi zmienia艂 w艂a艣cicieli T臋czy艅skich, Firlej贸w, Noskowskich, Szeptyckich. Od tych ostatnich w r. 1774 naby艂 Ksawery Branicki, hetman w. kor. Vol. leg. , VIII, 183. Tabella dym贸w w kluczu 艂臋cznia艅skim, sporz膮dzona w roku nast臋pnym, notuje w W. , posiad艂o艣ci zastawnej ks. Sapie偶yny, wojewodziny m艣cis艂awskiej, dym贸w 25 Akt. podskarb. , 25. W r. 1792 widzimy klucz ca艂y Witani贸w Witanice Wita艂ty Witaliszowce Witaliszewice Witalis贸w Witalis贸w Witaliszewice Witaszewice Witaliszowce Vitaliszovce Witakowo Witakowice Witago艂a Witanki Witanki w posiadaniu tej rodziny. W ostatnich czasach 1879 od Grabowskich nabywa dobra Jan B艂och. M. R. Wit. Witanki, w艣, pow. w臋growski, gm. i par. Wyszk贸w, ma 21 dm. , 253 mk. , 584 mr. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 186 mk. W艣 ta le偶y na dawnem pograniczu wojew. podlaskiego z brzeskiem. W艂o艣cianie zajmuj膮 si臋 wyrobem kamieni m艂y艅skich i do 偶arn. Witanowa, s艂ow. Vitanova, w臋g. Vitianova, w艣, w komit. orawskim, pow. terzcze艅skim trzcia艅skim, w w膮skiej dolinie Orawicy dop艂. Orawy. Przez obszar W. idzie droga od Cho cho艂owa, 艂膮cz膮ca si臋 z go艣ci艅cem pod Terszczen膮. W r. 1890 by艂o 173 dm. , 11457 mr. obsza ru, 835 mk. 798 S艂owak贸w, 22 Niemc贸w, 8 Madyar贸w i 7 innej narod. , p od wzgl臋dem wy zna艅 816 rz. kat. i 19 izrael. Par. w Csimhowie Csimhova, sad pow. i urz. poczt. w Terszczenie. W. H. Witanowice, G贸rne, 艢rednie i Dolnetrzy wsi przyleg艂e, w pow. wadowickim, przy go艣ci艅cu powiatowym wiod膮cym do Krakowa. Odl. 5 klm. na p艂n. od st. dr. 藕el. i poczt. w Wadowicach, od Brze藕nicy 10 klm. Le偶膮 w okolicy falistej, w dolinie potoku uchodz膮cego z praw. brzegu do Skawy, a W. G贸rne obejmuj膮 w obszarze wi臋k. posiad艂. roli orn. 150 mr. , zaro艣li i lasu 37 mr. , z nomenklaturami R臋dziny, Potok, K膮ty, Wie艅ce, Kotliny, Babiny, Krzemionki, Trzy Stawy; b W. 艢rednie, zwane te偶 Czartorysczyzna, Zakrzewszczyzna lub Wola艅szczyzna, na obszarze wi臋k. posiad艂. 113 mr. 323 s膮偶. , posiadaj膮 nazwy oddzielnych miejscowo艣ci 艁ysa G贸ra, Wyr臋bisko, Bukowiec; c W. Dolne al. Radwaniec, posiadaj膮 60 mr. wikliny oraz 240 mr. roli ornej. W og贸le w艂o艣cianie maj膮 tu 1200 mr. Wed艂ug szematyzmu dyecezyi tarnowskiej z r. 1889 by艂o w miejscu 987 dusz rz. katol. W r. 1880 liczono 140 dm. i 800 mk. 14 偶yd. . Ludno艣膰 rolnicza, zajmuje si臋 te藕 sp艂awem drzewa na tratwach po Skawie. Dawniej kopano tu 偶elazo, kt贸rego dostawa do hut Makowskich, dawa艂a zarobek furmanom. Sklepy dwa katolicki i 偶ydowski, karczem 4 z tych jedna zw. N. 艢wiat, wyszynk wina, kowal, kilku krawc贸w. W. Dolne maj膮 szko艂臋 etat. lklas mieszan膮. W. s膮 star膮 osad膮, za艂o偶on膮 wedle tradycyi przez potomk贸w czeskiej rodziny Wrszowc贸w Rawit贸w, kt贸rzy za czas贸w Boles艂awa Krzywoustego schronili si臋 do Polski i poosiadali w tych stronach D艂ugosz, I, 431. Zt膮d r贸d Rawicz贸w Witanowskich wie艣 t臋 uwa偶a za pielesz臋 swojego rodu, co dokumenta p贸藕niejsze stwierdzaj膮. Przywilej z r. 1377, wydany przez ks. cieszy艅. Przemys艂awa, rozr贸偶nia ju偶 W. Stare od Nowych, a tem samem za艂o偶enie wsi pozwala odnie艣膰 do dawniejszych czas贸w. Nadanie ziemi tej przez panuj膮cych przybyszom z Czech, czy te藕, co prawdopodobniej ze szl膮skich Wilanowic, zasta艂o tu dawniejsze osady 呕ar, Babice, Babiny, roz艂o偶one w dolinie sp艂awnej Skawy. By艂a to pierwotnie miejscowo艣膰 lesista, czego pami膮tk膮 nomenklatury Witanowic Bukowiec, Wyr臋bisko, Zalesie. Dla wykarczowania tych bor贸w, ksi膮偶臋ta przyzywaj膮c z Niemiec czy te偶 Szl膮ska osadnik贸w, zwalniali ich na pewien przeci膮g lat od podatk贸w i dziesi臋cin, nadaj膮c im wole, czyli t. zw. w miejscowym j臋zyku lgoty. Na wzg贸rzu w obr臋bie W. Dolnych wznosi si臋 niewielki drewniany ko艣ci贸艂 parafialny, kt贸rego za艂o偶enie tradycya przypisuje Janowi, ks. o艣wiecim. , w XII w. znanym jest tylko Janusz syn W艂adys艂awa, ks. o艣wiecimski w r. 1327. G艂osi ona i偶 gdy z rozkazu ksi臋cia zamierzaj膮cego zbudowa膰 艣wi膮tyni臋, lecz nie w tem miejscu, na kt贸rem obecnie stoi, dnie ca艂e lud gromadzi艂 materya艂 budowlany, co w dzie艅 przygotowanem zostanie, to w nocy niepoj臋tym sposobem znajduj膮 zdumieni robotnicy w zupe艂nie przeciwnem miejscu, na stoku wzg贸rza. Dosz艂o to usz贸w ksi臋cia, kt贸ry widz膮c w tem wy偶sz膮 wol臋, na miejscu cudownie obranem wzni贸s艂 przybytek Panu. Pami臋膰 fundacyi ksi膮偶臋cej zachowan膮 w ustach ludu, stwierdza dyplomat ks. cieszy艅. z r. 1371, wspomniany ko艣ci贸艂 mianuj膮c ecclesia ducalis Lit. Pol. , Wiszniew. , II, 488. Uposa偶enie 艣wi膮tyni tej tak opisuje D艂ugosz Lib. Benef. , II, 260, W. w艣 maj膮ca drewniany ko艣ci贸艂 paraf. p. w. 艣w. Miko艂aja, kt贸rej dziedzicami s膮 Piotr, Micha艂 i Jan; w tej wsi s膮 艂any, z kt贸rych op艂acan膮 bywa dziesi臋cina pieni臋偶na przez dobrowolne przyznanie wyznaczonych groszy z ka偶dego 艂anu dla biskupa krakowskiego. S膮 tam dwa folwarki szlacheckie, z kt贸rych dziesi臋cina snopowa oddawan膮 bywa plebanowi i ko艣cio艂owi w Witanowicach. Tak偶e pleban i ko艣ci贸艂 ma w艂asne pola i 艂膮ki, dla swego u偶ytku i potrzeby. Do parafii nale偶a艂y w贸wczas Lgota i Babice; sk艂ad ten przetrwa艂 do obecnej pory, z t膮 jedynie r贸偶nic膮, 偶e wspomniane na innem miejscu przez D艂ugosza Witanowice zapewne Nowe, dziedzictwo Jakuba Witanowskiego I, 82, nale偶a艂y do parafii w Zakrzowie, dzi艣 za艣 stanowi膮 jedn膮 z tamtemi ca艂o艣膰. Wed艂ug rubrycelli z r. 1889 liczy ona parafian w Witan. 987, Lgocie 660, Babicach 339, razem 2066, 偶yd贸w 98. Dwa cmentarze grzebalne stary i nowy, wskazuj膮 na odleg艂膮 przesz艂o艣膰 parafii. Pierwotna fundacya ko艣cio艂a przetrwa艂a do po艂owy XVII w. , na miejscu zniszczonej 艣wi膮tyni zbudowano now膮, drewnian膮, kt贸ra do dzi艣 przetrwa艂a. Stwierdza to napis umieszczony za wielkim o艂tarzem Hec Ecclesia extructa est A. D. 1663 sumptu C. D. Balth. Paszkowski. Konsekrowany w tym偶e roku przez Miko艂aja Oborskiego, biskupa syffragana krakowskiego, p. w. 艣w. Miko艂aja, posiada bractwo r贸偶a艅cowe, za艂o偶ono w r. 1616. Z dzwon贸w, jeden z napisem A. D. 1694 Sanct. Stanislai ora pro nobis. Johan Jacob Lener me fecit, po Witanowice Witanowa ni偶ej herb Top贸r i s艂owa Stanislaus Bielckezky czy nie Bielczewski, wspomniany przez Niesieckiego pod r. 1611. Drugi dzwon p. w. 艣w. Miko艂aja, przelany zapewne ze starego, nak艂adem proboszcza Jana Plewi艅skiego i parafian w r. 1861, niezawodnie si臋ga daty za艂o偶enia ko艣cio艂a. Struktura ko艣cio艂a, baniast膮 kopu艂a wie偶y przypomina cerkiewki. Wn臋trze pokryte klejowemi malowid艂ami, przedstawiajacemi sceny 偶ycia N. M. Panny i dzieci臋cia Jezus. W wielkim o艂tarzu, tak jak za czas贸w D艂ugosza, mie艣ci si臋 obraz 艣w. Miko艂aja, lecz stanowi on tylko zas艂on臋 dla obrazu Boga Rodzicy, w z艂ocistej sukience, cudami s艂yn膮cego. Na cmentarzu przyko艣cielnem spotykamy grobowce kamienne rodziny Lgockich z Lgoty, oraz w艂o艣cianina Turdzika. Metryki nie si臋gaj膮 po za wiek XVIII Pierwsz膮, wzmiank臋 o W. spotykamy w dokum. klasztoru mogilskiego r. 1317, b臋d膮cym aktem rozgraniczenia wsi 呕ydowic, oraz w r. 1361, gdy Otton z Pilcy, generalny ststa ruski, wsi swoje Klimont贸w i Sielec, zamieni艂 na Witanowice z Abramem i synem jego Markiem z Goszyc Kod. Ma艂op. , 310. Zamiana ta dotyczy膰 musia艂a wsi W. Nowych, gdy偶 w lat kilkana艣cie p贸藕niej 1377 r. Zdzis艂aw z W. , na wsi swej W. Starych zapisuje 偶onie Katarzynie wiano w ilo艣ci 80 grzywien, z zastrze偶eniem, 偶e gdyby rzeczona wie艣 nie przedstawia艂a tej warto艣ci, reszt臋 zabezpiecza na W. Nowych, na kt贸rych widocznie mia艂 cz臋艣膰 swoj膮, Kod. dypl. katedry krakow. , II, str. 68. D艂ugosz wspomina oko艂o r. 1440 Jakuba Witanowskiego L. B. , I, 82, kt贸rego syn Micha艂, wed艂ug oryginalnego dyplomatu. zachowanego w zbiorach hr. Zamoyskich w Warszawie, zapisuje cz臋艣膰 W. jako dotalicium 偶onie swej Ma艂gorzacie, co Wac艂aw, ks. cieszy艅ski, zatwierdza r. 1452. Tego偶 Micha艂a z bra膰mi Piotrem i Janem wspomina oko艂o r. 1470 powt贸rnie D艂ugosz II, 260 jako wsp贸艂dziedzic贸w W. Po raz trzeci 1487 r. ten偶e Micha艂 wraz z synem Stanis艂awem, przed aktami grodu krakow. , zeznaje sprzeda偶 cz臋艣ci W. od Skawy Zbigniewowi z Grod藕ca Ulanowski, Akta z arch. krak. , Krak贸w, 1884, str. 4. Ostatnia wzmianka o Witanowskich siedz膮cych jeszcze w rodzinnem swem gnie藕dzie, si臋ga r. 1515, gdy Stanis艂aw z W. , pozywa przed s膮d ziemski Jana Strusia Akta bern. we Lwowie. Akt Zator. , 14. Odt膮d znikaj膮, tu Rawiczowie, mo偶e id膮, oni za przyk艂adem Jana, dworzanina Zygmunta Augusta, kt贸ry przeni贸s艂 si臋 na Litw臋, gdzie w brze艣cia艅skiem obra艂 sobie siedzib臋. Od tego czasu W. , przechodz膮c po k膮dzieli w inne domy, cz臋sto zmienia艂y w艂a艣cicieli. R. 1535 Dorota Kokowska zapisuje 400 z艂p. na dobrach W. c贸rkom swoim Jadwidze G贸rzy艅skiej, Annie i Agnieszce Metr. koron. w Warszawie, 92, 137 8 r. 1573 1588 Jakub, Micha艂 i Wawrzyniec Rokowscy, Zygm. Palczowski Akt. podskarb. , 31, 115, 1588 1609 sukcesorowie Zygm. Palczowskiego, Stan. Rokowski, Jakub Zebrzydowski, Stan. Milianowski Akt. podskarb. , N 48, 126. Akt. Zator. , II, 1609 11 tan. Rokowski, Stan. Luba艅ski, 艣wi臋tos艂awscy, 呕ydowscy, Por臋bscy A. p. , 48. A. Z. , III, 1703 Czartoryscy h. Staryko艅 Nies. . W latach 1881 1891 W. G贸rne po Mirzeckich, Duninach, Bogda艅skich przez spadkobranie przesz艂y do Hosz贸w, dzi艣 s膮 w艂asno艣ci膮, Karola Hosza. W. 艢rednie po Czartoryskich, Zakrzewskich Wola艅skich, od Juliana i Berty Trojnalskich, naby艂 w r. 1885 Karol Hosz. W. Dolne od Duninowej kupi艂 Jan G贸rkiewicz, w kt贸rego posiadaniu dot膮d pozostaj膮. M. R. Witanowski. Witanowice, pierwotna nazwa wsi zwanej obecnie Weichnitz, w pow. g艂ogowskim. W ksi臋 dze fundacyjnej biskupstwa wroc艂awskiego wy mieniono w spisie dochod贸w in Wytanowiczi dux aliquando solvit fertonem aliquando magis Script. rer. Siles. Sommersberg. Ju偶 w r. 1360 w艣 nosi nazw臋 zniemczon膮 Wichnitz Lehns Urkund. , I, 177. R. 1498 wchodzi w sk艂ad ks. lignickiego. Ob. Weichnitz. M. R. Wit. Witanowszczyzna, pow, kobry艅ski, ob. Sawickie 3. Witany 1. w艣 w艂o艣c. nad jez. Or偶wieta, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Twereczn, o 5 w. od gminy a 26 w. od 艢wi臋cian, ma 4 dm. , 48 mk. katol. , w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dzisna. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Poniewie偶a. Witardowo, folw. , w pow. szubi艅skim, okr, kom. i poczta w Kcyni. Witaszewice, w艂a艣ciwie Witaliszewice, w艣 i folw. nad rz. Bzur膮, pow. 艂臋czycki, gm. i par. Tum, odl. od 艁臋czycy 4 w. ; w艣 ma 6 dm. , 110 mk. ; folw. 4 dm. , 5 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 86 mk. Dobra Witaliszewice sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw W. i Witaliszewiczki, rozl. mr. 1553 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 187, 艂膮k mr. 134, pastw. mr. 3, lasu mr. 12, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 5; folw. Witaliszewiczki gr. or. i ogr. mr. 802, 艂膮k mr. 241, pastw. mr. 34, lasu mr. 82, nieu偶. mr. 38; bud. mur. 8, drew. 12, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, wiatrak. W艣 W. os. 15, mr. 11; w艣 Witaliszewiczki al. Witaszewiczki os. 21, mr. 18; w艣 Micha艂owice os. 6, mr. 19; w艣 Marynki os. 12, mr. 283. Alexius de Lekenstein, ststa 艂臋czycki z ramienia Wac艂awa czeskiego, nadaj臋 r. 1302 w 艁臋czycy ko艣cio艂owi gnie藕n. , mi臋dzy innemi, ws W. , w艂asno艣c rycersk膮 militalem, kt贸rej dziedzicom obiecano w zamian co innego da膰 Kod. Wielk. , n. 859. R. 1318 daje W艂adys艂aw, ks. krakow. i sandom. klasztorowi w膮chockiemu targowisko Kazimierz w zamian za w艣 Wittowicze pod 艁臋czyc膮 Kod. Wielk. , n. 999. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wytalyschevice majus mia艂a zdawna Witaszewice Witanowice Witanowszczyzna Witany Witardowo Witaszewiczki Witaszewiczki Wit Witaz贸w Witawa Witaszyn Witaszyckle odr臋bne role nale偶膮ce do dwor贸w szlacheckich i lan do艂膮czony z obszaru wsi W. minus. Z tych r贸l dziesi臋cin臋 dawano ko艣cio艂owi paraf. w Ko艣ciole Tum; z r贸l kmiecych za艣 kanonii 艂臋czy ckiej. W. minus mia艂y tylko szlacheckie role i dawa艂y dziesi臋cin臋 plebanowi we wsi Ko艣ci贸艂 艁aski, L. B. , II, 430. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 we wsi W. , w par. Ko艣ci贸艂, cz臋艣膰 ko艣cielna mia艂a 3 osad, cz臋艣膰 Kar艣nickie go 1 艂an, 3 os. Druga cz臋艣膰 mia艂a 7 posiadaczy na 3 1 4 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 54 i 120. Br. Ch. Witaszewiczki, w艂a艣ciwie Witaliszewiczki, w艣 i folw. nad rz. Bzur膮, pow. 艂臋czycki, gm. i par. Tum, odl od 艁臋czycy 5 w. W艣 ma 8 dm. , 178 mk. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 145 mk. Ob. Witaszewice. Witaszyce 1. al. Witasiewicze, w艣, pow. ple szewski. Le偶y na p艂d. wsch贸d Jarocina, na trakcie pleszewskim. S膮d, okr. kom. , st. kol. i poczta w Jarocinie, ko艣ci贸艂 par. , szko艂a katol. w miejseu, ma 23 dm. , 150 ha, 166 mk. 100 kat. . 2. W. , w艣 gospod. , tam偶e, okr. kom. Kotlin, 40 dm, obszaru 361 ha, 321 mk. 297 katol. 3. W. , w艣, tam偶e, 27 dm. , 1372 ha, 374 mk. 268 kat. . Czysty doch贸d grunt. 10193 mrk. Do W. nale偶膮 folwarki Charlottenhoff, S艂upia i Friederikenau. W r. 1350 kr贸l Kazimierz zwalnia od wszelkich ci臋偶ar贸w dobra bisk. pozn. , mi臋dzy kt贸remi wymienia tak偶e W. R. 1364 biskup pozn. zamienia W. , G贸rk臋, Czarnotki, G艂uszyn臋, Babki i Kaleje, wsi dziedziczne Miko艂aja z Ko bylina. W. posiadali Jasko艂eccy mi臋dzy r. 1566 1579, Maciej Bojanowski r. 1610, J臋drzej Suchorzewski r. 1618, a Stanis艂aw Linowski ok. r. 1683. Ko艣ci贸艂 艣w. Micha艂a istnia艂 ju偶 przed r. 1450. Nowy ko艣ci贸艂 wystawi艂a r. 1566 Ma gdalena z Opali艅skich Jasko艂ecka. Oko艂o r. 1683 przy odnowieniu po艣wi臋cony zosta艂 p. w. 艣w. Tr贸jcy. W nowszych czasach odnowi艂 go Ty moteusz G贸rze艅ski, arcyb. gnie藕n. , wystawiwszy jedn臋 艣cian臋 z ceg艂y. W ko艣ciele znajduj膮 si臋 nagrobki kamienne Felicyana Wa艂kowskiego t 1813 r. i Leokadyi G贸rze艅skiej 1820 r. . Ksi臋gi ko艣cielne zaczynaj膮 si臋 od r. 1707. W r. 1800 posiada艂 W. , holendry i S艂upi膮 Nicefor Gorze艅ski. Obecnie naby艂a komisya kolonizacyjna od Vossa. Na obszarze W. lo偶膮 艂膮ki zwane Podole, Jag艂owa, W膮walnia, Kwarta, P艂awki, Lisia. Cz臋艣膰 lasu nazywa si臋 Ciesiurka. W. par. , w dek. nowomiejskim, w 1873 r. mia艂a 1470 dusz. W. 艁. Witaszyckle holendry, niem. Lichtenthal, le偶膮 przy wsi Witaszyce ob. , maj膮 150 ha, 23 dm. , 166 mk. 110 kat. , 56 ew. . Witaszyn, w艣, folw. i kol. , pow. radomski, gm. Bia艂obrzegi, par. Jasionna, odl. od Radomia 29 w. W艣 ma 7 dm. . 105 mk. ; kol. 21 dm. , 77 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 88 mk. W r. 1885 folw. W. lit. A. al. Korze艅 rozl. mr. 528 gr. orn. i ogr. mr. 228, 艂膮k mr. 93, pastw. mr. 135, lasu mr. 46, nieu偶. mr. 26; bud. mur. 8, drew. 4. W艣 W. os. 12, mr. 80 105; w艣 Jeruzal os. 4, mr. 90. W r. 1877 folw. W. lit. B. , oddzielony od d贸br Witaszyn al. Korze艅, rozl. mr. 534 gr. orn. i ogr. mr. 306, 艂膮k mr. 8, pastw. mr. 14, lasu mr. 163, nieu偶. mr. 19; bud. drew. 47. Folwark powy偶szy w ca艂o艣ci zosta艂 rozkolonizowany. Wed艂ug reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 w艣 W. , w par. Jasiona, mia艂a 3 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 244. Br Ch. Witawa, w艣, pow. winnicki, okr. pol. 呕merynka, gm. i st. poczt. Tywr贸w o 14 w. , par. katol. Woroszy艂贸wka, s膮d w Brahi艂owie, st. dr. 藕el. Gniewa艅 o 3 w. , w pobli偶u linii dr. 偶el. kijowskoodesskiej, o 26 w. od Winnicy. Ma wraz z Witawsk膮 S艂ob贸dk膮 201 dm. , 924 mk. 139 jednodworc贸w, 507 dzies. ziemi w艂o艣c, 35 cerkiewnej; dworska w 60 drobnych cz臋艣ciach, najwi臋ksze Bykowskiego Anzelma 221 i Karola 217 dzies. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a 359 wiernych, wzniesion膮 w 1867 r. , uposa偶on膮 35 dzies. ; parafia przy艂膮czona do Sutysek. W艣 bezle艣na, powierzchnia r贸wna. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa brac艂awskiego z 1569 r. nale偶a艂a do Wasila 呕yty艅skiego. Musia艂a jednak i wtedy by膰 ju偶 w cz臋艣ciach, gdy偶 obok 呕yty艅skich 1600, 1612 i 1616 Jana, 1612 i 1629 Hordija wyst臋puj膮 jako w艂a艣ciciele 1590 r. Nikifor Denysowicz Komar, kt贸ry 1594 r. puszcza W. i Borskowo przysio艂ki Sutiski Nikonowej Tryszczynej. W tym偶e roku jako dziedzice W. wyst臋puj膮 tak偶e w zapiskach s膮dowych Jan Koszko i Iwan Ka艂usowski, a w 1596 r. Andrzej i in. Hulewiczowie. Nast臋pnie w 1606 r. spotykamy sp贸艂dziedziczki Janow膮 Werejsk膮, Ewdoty膮 Komarow膮 i Maryann臋 Komarow膮. W t. n. Andrzej Wasilewicz Hulewicz sprzedaje dobra swoje dziedziczne Sytysk臋, Witawic臋 i in. Stefanowi 艁ozka a w r. nast臋pnym Fedora Semen贸wna Siemaszkowa zapisuje cz臋艣膰 w dobrach Sutyska, W. i in. synom i c贸rkom Anny Denisowej Komarowej. Wreszcie w 1612 r. nast臋puje podzia艂 d贸br Sutyski, W. i in. pomi臋dzy Nastazy膮 Krasnosielsk膮 Koszczyn膮 a Iwanem i Hordyjem 呕yty艅skiemi oh. Jab艂onowski, Ukraina, t I i II. W ostatnich czasach W. nale偶a艂a do hr Korduli Potockiej, nast臋pnie Bekiersa. Dr. M. Witaz贸w, nieistniej膮ce dzi艣 sio艂o we w艂o艣ci iwankowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. radomyskim, w pobli偶u mka Iwankowa, na lewym brzegu Teterewa. Wit ba, ob. Wi膰ba. Witcz贸wka, Wicz贸wka, w艣 i dobra nad rz. Stub艂膮, lew. dop艂. Prypeci, pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. p艂otnickiem, gm. Raczysk Radczysk, o 73 w. od Pi艅ska. W艣 ma 86 dm. , 804 mk. , cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, fundacyi Adama Skirmunta z 1837 r. , ma z dawnych zapis贸w 2 1 2 w艂贸ki ziemi, oko艂o 900 parafian; filia Witcz贸wka Witaszyce Witczyzna w Brodnicy p. wez. Opieki N. M. P. Dobra, w艂a sao艣膰 Skirmunt贸w, 26252 dzies. Miejscowo艣膰 nizinna, obfituj膮ca w 艂膮ki, ryby, w lasach d臋by. Niegdy艣 W. by艂a kr贸lewszczyzn膮; ; trzyma艂a ja w XVI w. wraz z innemi dobrami i sio艂ami kr贸lews. Bona. Wzmianki o W. pod 1553 r. znaj duj膮 si臋 w Rewizyi puszcz str. 88 i w Piscew. ks. pi艅sk. i kleck. kn. str. 215, 270, 271, 273. Kontrym Kazimierz w swej Ekskursyi wspo mina W. jako miejsce prowadz膮ce handel wyro bami garncarskiemi str. 66. A. Jel. Witczyn, ob. Wietczyn. Witczyzna, przys. do d贸br Kulczyce, w pow. samborskim. Witebsk, u latopisc贸w Widbesk, Dbesk, miasto g艂贸wne gub. witebskiej, roz艂o偶one na obu wynios艂ych brzegach rz. D藕winy, przy uj艣ciu do niej Wi膰by Wit by, le偶y pod 55 2 p艂n. szer. i 47 53 wsch. d艂ug. , odl. 792 w kolej膮 od Warszawy, 516 w. od Moskwy, 128 w. od Smole艅ska, 244 od D藕wi艅ska Dyneburga. Pocz膮tki W. nie s膮 znane; za艂o偶yli go mo偶e Waregowie za czas贸w Rogwo艂da, poga艅skiego ks. Po艂ocka, a mo偶e Po艂oczanie. Nazwa W. zostaje zapewne w zwi膮zku z nazw膮 rz. Wi膰by, podobnie jak nazwa Po艂ocka z rz. Po艂ot膮. Po raz pierwszy wspomniany jest W. w rocznikach pod r. 1021. Odt膮d staje si臋 on centrem udzielnego ksi臋stwa, to niezale偶nego, to, po wi臋kszej cz臋艣ci, ulegaj膮cego pot臋偶niejszemu Po艂ockowi. W r. 1320 W. przechodzi pod w艂adz臋 Olgierda, w. ks. litewskiego, jako wiano jego 偶ony Maryi, ostatniej ks. witebskiej, nast臋pnie wraz z Litw膮 wchodzi w sk艂ad pa艅stwa polskiego; w r. 1511 staje si臋 stolic膮 wojew贸dztwa, a w r. 1772, wskutek pierwszego podzia艂u Rzpltej, wcielony do Rossyi. Najdawniejsza cz臋艣膰 miasta le偶y pomi臋dzy rzekami Wi膰b膮, D藕win膮 i Ruczejem; nast臋pnie miasto roz艂o偶y艂o si臋 po prawej stronie Wi膰by, gdzie sta艂y w r. 1641 sklepy go艣cinny dw贸r, 艣pichlerze, mie艣ci艂 si臋 rynek, ko艣ci贸艂, ratusz. Dalej nast臋puje cz臋艣膰 miasta zw. Uzgorje, w r. 1522 jeszcze prawie nie zasiedlona; Zadunawje, zasiedlone ju偶 w ko艅cu XVI w. Zachodnia cz臋艣膰 Zaruczewja by艂a zasiedlona ju偶 wcze艣niej, wschodnia za艣 jeszcze w drugiej po艂owie XVIII w. sta艂a pustkami. W Zadwinii najprz贸d by艂a zasiedlona p贸艂nocna cz臋艣膰, nast臋pnie po艂udniowa, zwana Rusi膮. W najdawniejszej cz臋艣ci miasta by艂y dwa zamki g贸rny, murowany, i dolny, drewniany. O ilo艣ci dom贸w i mieszka艅c贸w do po艂owy XVII w. nie ma 偶adnych wiadomo艣ci. W r. 1641, gdy W艂adys艂aw IV ponownie nadawa艂 Witebskowi prawo magdeburskie, odebrane za zabicie 艣w. J贸zafata w r. 1623, by艂 sporz膮dzony inwentarz miasta, z kt贸rego wida膰, 藕e w mie艣cie by艂o, na rynku, 35 sklep贸w, z kt贸rych pobierano po 12 gr. litew. , 8 sklep贸w garncarskich i 6 do sprzeda偶y soli, 24 jatki rze藕nicze i nieliczne przeno艣ne stragany handlarzy chleba i pierog贸w. Miasto dzieli艂o si臋 na posady Uzgorski, w kt贸rym sz艂y ulice od mostu na Wi膰bie, Bohos艂owska, wzd艂u偶 rzeki na d贸艂, Pod藕wi艅ska, Bogorodzicka; Piesia艅ski, Zadunajski, Zaruczewski, S艂obodzki, Ruski. W tych wszystkich posadach by艂o 358 dwor贸w nale偶膮cych do mieszczan, 62 oddzielnych plac贸w i ogrod贸w; dwor贸w jurydyki ratuszowej nie mieszcza艅skich 180 nale偶膮cych do arcybiskupa Antoniego Sielawy, 27 do kapitu艂y wile艅skiej, do p. Samuela Starosielskiego, s臋dziego ziemskiego wit. , za D藕win膮 112 dwor贸w i plac贸w, 12 dwor贸w i plac贸w z ogrodami popowskich, 6 witebs. luterskiego zboru; 3 ksi臋dza Jacka i 229 dwor贸w, plac贸w i ogrod贸w r贸偶nej szlachty, razem 1010, w tej liczbie ani jednego 偶ydowskiego. Wzi臋cie miasta przez Szeremietjewa 22 sierpnia 1654 r. spustoszy艂o je na tyle, 偶e w inwentarzu z r. 1667 jest ju偶 tylko 226 dwor贸w. Pod艂ug tego inwentarza w mie艣cie by艂o 3 zamki g贸rny, w kt贸rym pa艂ac wojewodzi艅ski, dolny i Uzgorski; w tych zamkach 20 wi臋kszych i 3 mniejsze wie偶e. Posady Uzgorski, w nim ulica Pod藕wi艅ska, Zadunajski, S艂obodzki, Ruski, Zaruczajski; do miasta nale偶y ekonomia 艁ukiszki darowana mu przez Zygmunta III. W r. 1698 W. dzieli si臋 na cztery posady Uzgorski, Zadunajski, Ruski i Zaruczajski. Pod艂ug planu z r. 1797 jest w mie艣cie w Uzgorskiej i Zaruczewskiej cz臋艣ciach wewn膮trz okop贸w 165 dzies. 702 sa偶. kw. i 640 numer贸w dom贸w i plac贸w, w Zamkowej cz臋艣ci 17 dz. 897 sa偶. i 72 numer贸w, w Zadunawskiej i Zad藕wi艅skiej 700 numer贸w i 51 dz. 1366 sa偶. , czyli razem wewn膮trz okopu w mie艣cie 352 dzies. 1288 sa偶. Opr贸cz cz臋stych i rujnuj膮cych napad贸w nieprzyjaci贸艂, W. by艂 wielokrotnie nawiedzany przez po偶ary, mianowicie w r. 1335, w r. 1614 zgorza艂y oba zamki, 1629, 1680, 1698, 1707; nast臋pnie 1708 r. 28 wrz. kapitan So艂owjew spali艂 ca艂e miasto, ratusz, sklepy, Uzgorje, Zaruczewje, Zadunawje, 4 ko艣cio艂y, 12 cerkwi; 31 maja 1733 znowu by艂 po偶ar, 2 sierpnia 1752, 1757 dwa razy, 1762 w maju zgorza艂o oko艂o 800 dom贸w. Ten ca艂y szereg nieszcz臋艣膰 spowodowa艂, i偶 w drugiej po艂owie XVIII w. W. mia艂 tylko 3000 mk. p艂. m臋z. Zamk贸w w r. 1667 i 1698 by艂o trzy g贸rny, dolny i Uzgorski. Pierwszy podobno ju偶 Olgierd opasa艂 murem, kt贸ry z czasem zniszczony, za Batorego by艂 odnowiony; dolny zamek by艂 tak偶e murem opasany. Obecnie nie ma 艣lad贸w 偶adnego z zamk贸w, a na miejscu najwa偶niejszego z nich, g贸rnego, stoi teraz gimnazyum m臋zkie. Dokumenty i przywileje, tycz膮ce si臋 miasta Witebska w oryginale zagin臋艂y. Pos艂ane by艂y w r. 1803, przez miejscowego prokuratora, do Petersburga, dla zatwierdzenia i dot膮d wyszuka膰 si臋 nie da艂y. Zachowa艂 si臋 jednak偶e spis Witczyn Witczyn Witebsk wszystkich nada艅 i przywilej贸w kr贸lewskich, kt贸ry kaza艂 sporz膮dzi膰, a nast臋pnie sprawdzi膰 przez wybran膮; ad hoc komisy臋, magistrat m. Witebska 3 wrze艣nia 1733 r. Spis ten razem z przywilejami by艂 przechowywany w ratuszu; odpis jego sporz膮dzi艂 w osobnej ksi臋dze niejaki Semen Ziemkowicz; jest to tak zw. Ksi臋ga przywilej贸w m. Witebska, kt贸ra zachowa艂a si臋 do naszych czas贸w. Opr贸cz Ziemkowicza, niejaki Micha艂 S艂awski sporz膮dzi艂 w r. 1758 drugi spis przywilej贸w, kt贸ry jednak zagin膮艂, lecz pozosta艂a kopia jego, zrobiona przez mieszczanina witebskiego Awerko przechowana w Wile艅skiej bibl. publ. , znana pod nazw膮 Kroniki m. Witebska, kt贸ra w wielu miejscach ksi臋g臋 przywilej贸w dope艂nia. S膮 to najwa偶niejsze 藕r贸d艂a do dziej贸w Witebsczyzny a zw艂aszcza samego Witebska. Dzieje miasta 艣ci艣le 艂膮cz膮 si臋 z dziejami ksi臋stwa, wojew贸dztwa a nast臋pnie gubernii; dope艂niaj膮c wi臋c to, co si臋 w odno艣nych miejscach m贸wi, zanotujemy tutaj niekt贸re fakty historyczne, tycz膮ce si臋 samego W. , lub te, kt贸re w nim mia艂y miejsce. W r. 1413, razem z w. ks. Witoldem, odwiedzi艂 W. s艂ynny reformator, towarzysz Hussa, Hieronim z Pragi. Dnia 16 lipca 1503 r. kr贸l Aleksander potwierdzi艂 w Wilnie przywilej dla Witebska, kt贸rym nadane mu zosta艂y pewne prawa, r贸wnaj膮ce go z innemi miastami patrz ni偶ej. D. 28 grud. 1551 Zygmunt August nada艂 Witebsczanom prawo warzenia miodu i piwa i p臋dzenia w贸dki, nie na sprzeda偶 jednak, lecz tylko dla w艂asnej potrzeby i pozwoli艂 im mie膰 trzy razy do roku sk艂ady kanuny jarmarki w dzie艅 Matki Boskiej 0posznej, na 艣w. Szymona i na 艣w. Micha艂a, ka偶dy po dwa dni trwaj膮cy. Zygmunt III d. 24 kwiet. 1584 r. , nada艂 mieszczanom i kupcom miasta Witebska przywilej i偶 nigdzie indziej s膮dzeni by膰 nie maj膮, tylko w grodzie Witebskim. D. 17 marca 1597 r. ten偶e Zygmunt III z osobliwej 艂aski hospodarskiej, chc膮c stan i kondycy臋 tych mieszczan naszych witebskich lepszymi uczyni膰 i z innemi miastami naszemi g艂贸wnemi, tak w koronie polskiej jak i w w. ks. litewskiem, por贸wna膰, nadaje prawo magdeburskie, wy艂膮czaj膮c miasto z przedmie艣ciami i folwarkami, ze wszystkiemi dobrami, poddanymi, maj臋tno艣ci膮 i przynale偶yto艣ciami od wszelkich s膮d贸w trybunalskich, wojew贸dzkich, kasztela艅skich, staro艣ci艅skich i innych, a poddaj膮c s膮dom w贸jta z burmistrzami, rajcami i 艂awnikami, pod艂ug sposobu i porz膮dku prawa magdeburskiego. W贸jt b臋dzie wyznaczony przez kr贸la, z narodu szlacheckiego, wiary chrze艣cia艅skiej i powszechnej; pierwszym w贸jtem by艂 do偶ywotnio ziemianin witebski ur. Jerzy Letecki. W贸jt ma stanowi膰 landw贸jta, a mieszczanie wybieraj膮 burmistrz贸w, rajc贸w i 艂awnik贸w. Jednocze艣nie, tym samym przywilejem, nadany by艂 miastu herb w b艂臋kitnem polu obraz Zbawiciela naszego, a przytym zaraz troch臋 ni偶ej miecz go艂y, czerwony, to si臋 ma rozumie膰 krwawy. Tak膮偶 sam膮 piecz臋膰 ma u偶ywa膰 miasto i na chor膮gwi swej, , z kt贸r膮 podczas pospolitego ruszenia i potrzeby wojennej przy chor膮gwi ziemskiej witebskiej stawa膰 b臋dzie; ka偶demu cechowi za艣 wolno mie膰 swoj膮 w艂asn膮 chor膮giew. Ustanawia si臋 jeden rocznie jarmark na 艣w. Piotra, kt贸ry ma trwa膰 4 tygodnie. 呕ydom osiedla膰 si臋 w mie艣cie zabroniono. Dnia 12 list, 1623 r. zosta艂 zabity w W. arcybiskup po艂ocki Jozafat Kuncewicz. Fakt ten mia艂 dla miasta dono艣ne znaczenie, gdy偶, opr贸cz kar wymierzonych na winnych, W. zosta艂 pozbawiony prawa magdeburskiego tudzie偶 wszystkich przywilej贸w i oddany zosta艂 pod juryzdykcy臋 wojewody, W dziesi臋膰 lat p贸藕niej, d. 7 pa藕dz. 1633 r. W艂adys艂aw IV powr贸ci艂 W. wszystkie utracone prawa, w tej liczbie i magdeburgi臋 potwierdzone 25 listop. 1644 r. . Nast臋pnie Jan Kazimierz 19 stycz. 1650 r. potwierdzi艂 wszystkie prawa i przywileje mieszczan; w r. 1677, jak m贸wi kronika miasta, postanowiono, i偶 mieszczanie Wilna, Grodna i Witebska maj膮 prawo trzyma膰 dobra ziemskie pod wszelkiem imieniem i takowych u偶ywa膰. Na sejmie warszawskim z r. 1690 Vol. leg. , V, 825 potwierdzona fundacya Adama Kisiela, pisarza ziem. witebskiego, klasztoru bazylian贸w, i fundacya, jeszcze z 1640 r. Aleksandra Gosiewskiego, wojewody smole艅skiego, na kollegium jezuickie ib. , 827. Jan III w r. 1676 na sejmie koronacyjnym, August II w r. 1697, August III w r. 1735 potwierdzili wszystkie poprzednie prawa i przywileje witebskie; ten ostatni d. 12 grud. 1738 r. ustanowi艂 w Witebsku izb臋 kupieck膮, do kt贸rej, pod zagro偶eniem konfiskaty towar贸w, mia艂 nale偶e膰 ka偶dy kupiec; izba ta mia艂a swoj膮 ustaw臋, kt贸rej przestrzega膰 wszyscy pod przysi臋g膮 byli obowi膮zani Vol. leg. , VII, 422. Sejm koronacyjny 1764 r. temi s艂owy m贸wi o W. ,, miasta naszego Witebska por贸wnanego we wszystkich prerogatywach z miastem sto艂ecznem Wilnem, wszystkie przywileje i prawa przed Uni膮 onemu nadane, za zgod膮 wszech stan贸w aprobujemy; oraz magistratowym osobom na w艂asn膮 tylko domow膮 potrzeb臋 wszelakie trunki mie膰 pozwalamy, i od extorsyi przez kontrahent贸w czopowego i szel臋偶nego, sposobem nadu偶ycia czynionych, uwalniamy ib. , VII, 865. Sejm warszawski 1768 r. potwierdzi艂 wszystkie maj臋tno艣ci kollegium witebskiego. Pomimo zastrze偶e艅 przywileju 1597 r. , 偶ydzi jednak偶e osiedlali si臋 w W. W艂adys艂aw IV, na pro艣b臋 wile艅skich 偶yd贸w Samuela i 艁azarza, aby zostawi膰 witebskich 偶yd贸w w prawach i przywilejach, z kt贸rych korzystaj膮, mieszkaj膮c lat kilkadziesi膮t w Witebsku, d. 9 marca 1633 r. wyda艂 przywilej, moc膮 kt贸rego zezwoli艂 im kupowa膰 w Witebsku place i domy, Witebsk Witebsk oraz potwierdzi艂 wszystkie ich dawne prawa, oddaj膮jc ich, jak zwykle, pod jurysdykcy臋 wojewod贸w. Jan III d. 16 marca 1679 r. , potwierdzaj膮c poprzednie prawa 偶yd贸w, pozwoli艂 im mieszka膰 w W. , budowa膰 tu domy, mi臋膰 swoj膮 szko艂臋 i sw贸j cmentarz, handlowa膰 wszelkiemi towarami, sprzedawa膰 mi贸d, piwo, w贸dk臋, prowadzi膰 handel zbo偶em, mie膰 swoj膮, 艂a藕ni臋, p艂aci膰 te tylko c艂a, kt贸re p艂aca mieszczanie, i potwierdzi艂, 藕e maja podlega膰 tylko wojewodom, a z apellacyi s膮dom zadwornym i asesorskim Kronika m. Witebska, zamieszczaj膮c ten przywilej, nie znajduje s艂贸w oburzenia i pow膮tpiewa o jego autentyczno艣ci. W r. 1765 by艂o w W. 346 偶yd贸w m臋偶czyzn, 321 kobiet, czyli razem 667, a w karczmach, nale偶膮cych do kaha艂u w wdztwie witebskim 881 m臋偶. i 811 kob. , czyli razem 1692. Pod艂ug obliczenia z r. 1811 w W. by艂o kupc贸w 偶yd贸w I gildyi 1, II gildyi 1 i III gildyi 7, czyli razem 9, a z dzie膰mi p艂ci m臋z. 59. Po przy艂膮czeniu do Rossyi w r. 1772 W. by艂 z pocz膮tku miastem prowincyonalnem gub. pskowskiej ukazy 10 sierp, i 23 pa藕dz. , od r. 1777 gub. po艂ockiej, od r. 1796 staje si臋 miastem gubernialnem, od r. za艣 1802 ukazy 27 lut. i 12 lipca gubernia otrzymuje od niego nazw臋. Z nast臋puj膮cej epoki wielkiej wagi dla Witebska by艂 r. 1812. D. 16 lip. t. r. Napoleon ze swojemi wojskami wszed艂 do niego. Zachowa艂 si臋 bardzo ciekawy spis kupc贸w tamtoczesnych, sporz膮dzony przez w艂adze francuzkie. Z niego wida膰, 偶e by艂o wtedy w W. 82 rodziny kupc贸w chrze艣cian, z kt贸rych 35 rodzin wyjecha艂o za wojskiem russkiem i 7 rodzin kupc贸w 偶yd贸w. Ciekaw膮 jest tak偶e taksa na przedmioty pierwszej potrzeby, kt贸r膮 ustanowili Francuzi na wrzesie艅 i pa藕dziernik. Oto niekt贸re pozycye pud m膮ki 偶ytniej rs. 2 k. 30; pszennej rs. 15; funt m膮ki kop. 45; mas艂a pud rs. 30, funt kop. 90; mleka butelka kop. 15 w pa藕dz. kop. 50; 10 jaj kop. 50; garniec kartofli kop. 7 1 2; garn. w贸dki rs. 4 k. 50; garn. piwa kop. 30; funt mi臋sa kop. 12 1 2; funt soli kop. 6; funt chleba 偶ytniego kop. 7; chleba pszennego kop. 34; funt 艣wiec kop. 70. Dnia 1 sierpnia Napoleon wyruszy艂 z W. na Smole艅sk; gubernatorem miasta i dow贸dzc膮 pozosta艂ego wojska by艂 gen. Charpentier. Jeszcze za pobytu Napoleona zosta艂a ustanowiona komisya rz膮dz膮ca, w sk艂ad kt贸rej, opr贸cz gubernatora i intendenta, wchodzili miejscowi obywatele brygadier Chrapowicki, Stanis艂aw Bohomolec, Jurjewicz i J贸zef Szawernowski, nast臋pnie i J贸zef hr. Borch, sekretarzem generalnym by艂 Jan Szczytt. Podprefektem by艂 Stan. Bohomolec, merem m. Witebska Romuald Bohomolec. Sk艂ad magistratu pozosta艂 dawny w贸jt Gabryel Lorko, burmistrze Zapolski i 艁uczeski. D. 24 pa藕dziernika Francuzi, po ca艂odziennej prawie obronie, ust膮pili z Witebska, kt贸ry zaj膮艂 gen. ruski Harpe. Wojna ta kosztowa艂a Witebsk bardzo drogo, co widoczne z nast臋puj膮cego zestawienia w r. 1812 by艂o w mie艣cie 6708 mk. m臋偶. chrze艣cian 376 kupc贸w, 2943 mieszczan; 偶yd贸w 56 kupc贸w, mieszczan 3333, za艣 30 kw. 1813 r. by艂o tylko 2415 mk. m臋偶. chrze艣cian 87 kupc贸w, 1124 mieszczan; 偶yd贸w 4 kupc贸w. 1200 mieszczan, wi臋c ludno艣贸 zmniejszy艂a si臋 prawie o 79 Pod艂ug raportu magistratu z dn. 30 kwiet. 1813 r. straty materyalne Witebska dosi臋g艂y 1, 687, 736 rub. 59 1 2 k. assygn. chrze艣cianie stracili 683, 956 r. 44 k. , 偶ydzi 1, 003, 780 r. 15 1 2. W r. 1831 nawiedzi艂a Witebsk cholera od 5 lip. do 1 sier. zachorowa艂o 1287, umar艂o 494 os贸b. D. 3 czerw. 1831 przyby艂 tu z Kr贸lestwa w. ks. Konstanty Paw艂owicz, i 15 t. m. zmar艂 na choler臋. D. 12 lut. 1839 zosta艂 podpisany w Po艂ocku akt o przy艂膮czeniu unit贸w do prawos艂awnej cerkwi; 5 sier. t. r. katedra biskupia prawos艂awna przeniesiona z Po艂ocka do Witebska. Ze spisu cerkwi unickich, sporz膮dzonych wtedy, wida膰, 藕e by艂o ich 11 w Witebsku. D. 2 kwietnia 1852 r. ustanowiono centralne archiwum dla ksi膮g aktowych w Kijowie, Wilnie i Witebsku. D. 12 marca 1866 r. otwarto gimnazyum 偶e艅skie. D. 1 pa藕dz. t. r. rozpocz膮艂 si臋 ruch na drodze 藕el dyneburskowitebskiej, a 19 list. 1868 r. witebskoor艂owskiej. W d. 2 kwiet. 1872 r. nast膮pi艂o otwarcie instytucyi s膮d贸w pokoju, 29 kw. 1875 r. wprowadzono now膮 ustaw臋 miejsk膮, a 19 lip. 1877 s膮d okr臋gowy. Najdawniejszy ko艣ci贸艂 farny, fundacyi w. ks. Witolda, w r. 1640 oddany by艂 jezuitom przez Aleks. Gosiewskiego, wojew. smole艅skiego; dzi艣 jest to sob贸r 艣w. Miko艂aja. Nast臋pnie wzniesiony by艂 ko艣ci贸艂 艣w. Antoniego i klasztor bernardyn贸w, w r. 1676 przez Jana Antoniego Chrapowickiego, wojewod臋 witebskiego. W r. 1682 podkomorzy Adam z Brusi艂owa Kisiel przy katedrze unickiej wzni贸s艂 okaza艂y klasztor bazylian贸w, kt贸rych uposa偶y艂 750 w艂贸kami ziemi. W r. 1759 osiedli tutaj trynitarze z fundacyi Reutta, dzi艣 cerkiew Opieki M. B. Pokrowa. W r. 1760 osiad艂 tu ks. 艁uskina p贸藕niejszy za艂o偶yciel Gazety warszawskiej jako nauczyciel. Uczniem 艁uskiny by艂 i przebywa艂 tutaj jaki艣 czas Fr. Knia藕nin. W r, 1573 pisa艂 w W. sw贸j opis Sarmacyi Europejskiej Maciej Stryjkowski. Za Augusta III byli tu pijarzy, kt贸rzy utrzymywali szko艂y oraz konwikt szlachecki. W XVI i XVII w. istnia艂 tutaj zb贸r kalwi艅ski. Pod艂ug urz臋dowych danych, w r. 1784 w W. by艂o 473 kupc贸w chrze艣cian, 373 偶yd贸w, 6218 mieszczan chrze艣cian, 1386 偶yd贸w, 652 偶yd贸w sta艂ych mieszka艅c贸w powiatu, 552 ludzi roboczych, 635 ludzi szlacheckich i in. , razem 10289 os贸b, w tej liczbie 4955 m臋z. i 5334 kob. Do miasta nale偶a艂o 75 dzies. ziemi ornej, 4 Witebsk siano偶臋ci, 38 b艂ot, 273 dz. 378 s膮偶. kw. pod ogrodami, 40 dzies. pod D藕win膮, Wi膰b膮, jeziorem, 2 dzies. pod droga brzegow膮 biczownik, 3 dzies. 900 s. kw. pod ko艣cio艂ami, cmentarzami i klasztorami, 16 dzies. pod ulicami i droga, ra zem 451 dzies. 1278 sa偶. kw. W 1808 r. miasto mia艂o 10803 mk. 5398 I m臋z. i 5405 kob. , w tej liczbie 110 duchowie艅stwa. 222 urz臋dnik贸w, 71 szlachty, 1180 kupc贸w chrze艣cian, 128 kupc贸w 偶yd贸w, 6242 mieszczan chrze艣cian, 2850 mieszczan 偶yd贸w. W tym samym roku by艂o 2 cerkwie prawos艂. murowane, 1 drewniana, 6 ko艣cio艂贸w katolickich murow. , 1 drewn. , 11 cerkwi unickich murow. , 6 drewn. , 4 szk贸艂 偶ydowskich drewn. , 98 dom贸w murow. , 1936 drewn. , 24 fabryk, 3 m艂yny. W r. 1860 by艂o 29496 mk. w tej liczbie 14315 m臋偶. , mianowicie 3207 szlachty, 325 kupc贸w, 23745 mieszczan, 561 cechowych; pod艂ug wyzna艅 za艣; 10383 prawos艂awnych, 156 jednowierc贸w, 124 rozkolnik贸w, 3769 katolik贸w, 70 protestant贸w, 15004 偶yd贸w. Pod艂ug spisu jednodniowego z d. 31 grud. 1863 r. w W. by艂o 27868 mk. 13301 m臋z. i 14567 kob. , mianowicie pod艂ug wyzna艅 9416 prawos艂awnych, 375 jednowierc贸w, 405 rozkolnik贸w, 2741 katolik贸w, 195 protestant贸w, 14736 偶yd贸w; pod艂ug stan贸w 1833 szlachty dziedzicznej 1222 osobistej, 341 duchowie艅stwa prawos艂. 艣wieckiego, 2 zakonnego, 26 jednowierczego, 47 katolickiego, 18 偶ydowskiego, 87 obywateli honor. dziedzicznych, 209 osobistych, 819 kupc贸w, 19278 mieszczan, 258 w艂o艣cian skarbowych, 1248 uw艂aszczonych, 138 b. dworskich ludzi, 1057 wojska regularnego, 25 nieregularnego, 3 bezterminowych urlopow. , 1001 dymissyonowanych, 68 dzieci 偶o艂nier. i kantonist贸w, 74 cudzoziemc贸w, 96 innych stan贸w. Pod艂ug wieku by艂o do 5 lat 3924, od 5 10 lat 3308, od 10 20 lat 4946, od 20 30 lat 4830, od 30 40 lat 4230, od 40 50 lat 3037, od 50 60 lat 1757, od 60 70 lat 997, od 70 80 lat 320, od 80 90 kt 62, od 90 100 lat 6, wy偶ej 100 lat 5, niewiadomych lat 450. Istnia艂y w贸wczas nast臋puj膮ce zak艂ady naukowe m臋zkie gimnazym z wydzia艂em mierniczotaksatorskim, seminaryum, szko艂a powiatowa 3klasowa, szko艂a duchowna i parafialna lklasowa, dwie szko艂y 偶ydowskie 1go stopnia, dwie szko艂y 偶ydowskie dla ubogich talmud tor, 73 szko艂y 偶ydow. domowe chedery; 偶e艅skie szko艂a 4klasowa p. Kruze, pensya prywatna p. Koszko, trzy szko艂y pryw. jednoklasowe, szko艂a dla dziewcz膮t stanu duchownego, szko艂a 偶ydow. 3klas. Opr贸cz tego, dla dzieci obojej p艂ci ochrona, 2 szko艂y przy cerkwiach jednowierczych. W zak艂adach tych by艂o 148 nauczycieli, 18 nauczycielek, razem 166; ucz膮cych si臋 1434 ch艂opc贸w, 303 dziewcz膮t, razem 1737. W r. 1881 by艂o w Witebsku 48206 mk. 26462 m臋偶czyzn i 21744 kobiety, w tej liczbie pod艂ug wyzna艅 16954 prawos艂awnych, 633 jednowierc贸w, 384 roskolnik贸w, 5567 katolik贸w, 497 protestant贸w, 24171 偶yd贸w; pod艂ug stan贸w za艣 szlachty dziedzicznej 1767, osobistej 3028, duchowie艅stwa prawos艂. 艣wieckiego 137 53 m. , 84 k. , zakonnego 3, jednowierczego 12, katolickiego 5, ewang. luterskiego 4, 偶ydowskiego 2, obywateli honorowych dziedzicznych 169, osobistych 83, kupc贸w 728, mieszczan 32838, w艂o艣cian skarbowych 194, uw艂aszczonych 1071, wojska regularnego 5073, urlopowanych bezterminowo 686, dymisyon. , 偶o艂nierskich 偶on i c贸rek 1948, 偶o艂nierskich syn贸w i kantonist贸w 106, cudzoziemc贸w 78, innych stan贸w 274. Na 1 stycznia r. 1883 by艂o w W. dom贸w i plac贸w 1 dom贸w, nale偶膮cych do chrze艣cian 72 murowanych na w艂asnej ziemi, 21 na ziemi dzier偶aw. , 246 drewnianych na w艂as. ziemi, 1211 na ziemi dzier偶. , razem 1550; 2 dom贸w nale偶膮cych do 偶yd贸w murowanych na w艂asnej ziemi 180, na ziemi dzier偶aw. 61, drewnianych na w艂as. ziemi 211, na ziemi dzier偶aw. 1360, razem 1812; 3 plac贸w pr贸偶nych chrze艣cia艅. 24, 偶ydowskich 20, w og贸le 3406 nieruchomo艣ci. W r. 1885 by艂o 54916 mk. 29317 m臋偶. i 25599 kob. , mianowicie 1 szlachty dziedzicznej 1008 m. , 1083 k. , osobistej 1650 m. , 1785 k. ; 2 duchowie艅stwa prawos艂aw. 艣wieckiego 66 m. , 87 k. , zakonnego 3 m. , jednowierczego 艣wieckiego 4 m. , rzymskokatolickiego 3 m. , ewang. luter. 1 m. , 6 k. , 偶ydowskiego 4 m. ; 3 stanu miejskiego obywateli honor. dziedzicznych 84 m. , 106 k. , osobistych 192 m. , 217 k. , kupc贸w 370 m. , 394 k. , mieszczan 19732 m. , 19632 k. ; 4 w艂o艣cian 561 m. , 739 k. ; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 3703 m. , beztermin. urlopowanych 869 m. , dymisyonowan. ni偶szych stopni, 偶o艂nierskich 偶on i c贸rek 879 m. , 1193 k. , 偶o艂nierskich syn贸w i kantonist. 98 m. ; 6 cudzoziemc贸w 87 m. , 117 k. ; innych stan贸w 6 m. W t. r. pod艂ug wyzna艅 by艂o prawos艂awnych 10205 m. , 7697 k. , jednowierc贸w 378 m. , 386 k. , rozko艂贸w 252 m. , 231 k. , katolik贸w 3344 m. , 3432 k. , protestant贸w 227 m. , 219 k. , 偶yd贸w 14911 m臋偶. , 13394 kob. W r. 1888 liczba mieszka艅c贸w wzros艂a do 58179 os贸b 31417 m. , 26762 k. , a w r. 1891 do 59403 os贸b praws艂. 24597, jednowier. 832, rozkolnik贸w 813, katolik贸w 6749, 偶yd贸w 24945, mahometan 288, innych wyzna艅 niechrz. 12. W r. 1860 by艂o w mie艣cie 29 cerkwi prawos艂. , 2 jednowier. , 3 ko艣cio艂y katolickie, 3 kaplice, 1 ko艣ci贸艂 protest. , 2 synagogi 偶ydow. , 41 dom贸w modlitwy 偶yd. ; 2746 dm. 178 murow. , 22 sk艂ad贸w towarow. , 644 sklep贸w, teatr, szko艂y powiatowa i parafialna, ochrona, szpital na 170 艂贸偶ek. Miasto posiada艂o 1087 dzies. ziemi 503 dzies. pod miastem. Dochody miejskie wynosi艂y 19232 rs. Pod wzgl臋dem fabrycznym znaj dowa艂y si臋 warzelnia 艂oju z produkcy膮 na 3000 rs. , mydlarnia na 120 rs. , 13 garbarni na 11500 rs. , 2 fabryki 艣wiec na 3700 rs. , fabryka tabaki na 800 rs. , 3 browary na 5000 rs. , krupiarnia na 3000 rs. , 1 cegielnia, 2 fabryki kafli, 20 garncami. Rzemie艣lnik贸w by艂o 2095 1269 majstr贸w. Handlowych 艣wiadectw wydano 122 90 kupiec. G艂贸wny przemys艂 Witebszczan budowa statk贸w rzecznych, t. zw. szkut, czesanie lnu, 艂adowanie na statki, sp艂aw towar贸w do Rygi; bogatsi kupcy prowadz膮, handel g艂贸wnie z Ryg膮. Przedmioty wywozu zbo偶e, len, tytu艅 w li艣ciach, cukier i budulec. Stare nazwy cz臋艣ci miasta pozosta艂y dot膮d, ale 艣lad贸w zamk贸w, lub w og贸le staro偶ytnych budowli nie ma 偶adnych. Rezydencya gubernatora, na wysokim brzegu D藕winy, 艂adnie si臋 przedstawia. W mie艣cie znajduj膮 si臋 wszystkie w艂adze gubernialne, zarz膮d 偶andarmeryi, wydzia艂 lepelski mohylewskiego okr臋gu dr贸g komunikacyjnych. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym w Witebsku znajduj膮 si臋 katedra prawos艂. 艣w. Miko艂aja, katedra Wniebowzi臋cia, 12 cerkwi paraf. , stanowi膮cych jeden dekanat b艂agoczynie, mianowicie 艣w. Piotra i Paw艂a, Bohojawlenia, 艣w. Eliasza, Przemienienia Pa艅skiego, Jana Ewang. , Zak艂ad贸w Dobroczynnych, Wi臋zienna, Rynkowa, Zmartwychwstania, Jana Chrzciciela, 艣w. Ducha, Zaruczewska Zmartwychwstania, Narodzenia Pa艅skiego, opr贸cz tego 17 cerkwi filialnych, razem 29 25 mur. , 4 drew. . Ko艣cio艂y katol. s膮 艣w. Antoniego wyzn. , fundowany w r. 1685 przez Kazimierza i Tekl臋 z Larskich Sakowicz贸w pod艂ug innych przez woj. Chrapowickiego, po艣wi臋cony w r. 1762 przez biskupa sufragana bia艂oruskiego Feliksa Towia艅skiego, i 艣w. Barbary, fund. Antoniego Kossowa. Do pierwszego nale偶y 3561 wiernych i 7 kaplic Horodnia, Cech贸wka, 艁u偶yn, Chociml, Leontowo, Skuratowo i Siedce, do drugiego 1511 wiernych, 2 kaplice Horodek na cment. grzebalnym i Do艂偶na, nadto w W. znajduje si臋 kaplica przy domu zgromadzenia si贸str maryawitek. Z 艣wi膮ty艅 innych wyzna艅 w W. jest ko艣ci贸艂 ewang. mur. , 17 synag贸g 7 mur. , 10 drew. , 29 dom贸w modlitw 偶ydow. 9 mur. , 20 drew. . Pod wzgl臋dem s膮dowym znajduj膮 si臋 tu 4 okr臋gi s膮d贸w pokoju 1szy obejmuje cz臋艣膰 miasta, 2gi cz臋艣膰 miasta i dwie gminy pow. , 3ci cz臋艣膰 miasta, 4ty cz臋艣膰 miasta, zw. Pieskowatin i 7 gmin pow. , zjazd s臋dzi贸w pokoju pow. witebskiego i horodeckiego; 4 komornik贸w s膮dowych przy zje藕die, z kt贸rych ka偶dy ma cz臋艣膰 Witebska i powiatu witebskiego. Zarz膮d d贸br pa艅stwowych gub. witebskiej, mohylewskiej i smole艅skiej, oraz le艣niczy witebskiego le艣nictwa. Oddzia艂 banku pa艅stwowego, oddzia艂 szlacheckiego banku pa艅stwowego obecnie po艂膮czony ze smole艅skim, oddzia艂 w艂o艣cia艅. banku, zarz膮d akcyzy, s膮d okr臋gowy prezes, 2 wiceprezes贸w, 9 cz艂onk贸w, 4 rejent贸w, 4 komornik贸w s膮dowych, prokurator, 7 towarzyszy jego, 6 adw. przys. , 6 pom. adw. przys. , 3 adw. pryw. W r. 1887 rada miejska gorodzkaja duma mia艂a cz艂onk贸w g艂asnych I rz臋du 21, II rz. 20, III rz. 19. Pr贸cz tego jest w W. bank miejski, towarzystwo wzajemnego kredytu w艂a艣cicieli ziemskich gubernii. Towarzystwo to rozpocz臋艂o dzia艂alno艣膰 14 lutego 1881 r. , obecnie ma 710 cz艂onk贸w, obr贸t jego na 1 pa藕dziernika 1894 r. wynosi艂 1, 381, 359 rs. 94 k. Pad wzgl臋dem o艣wiaty publicznej w W. znajduje si臋 gimnazyum klasyczne m臋zkie, gimnazyum 偶e艅skie, seminaryum duchowne, szko艂a duchowna, dyrekcya szk贸艂 ludowych od r. 1864, szko艂a 2klas. , przekszta艂cona w r. 1886 z trzech szk贸艂, kt贸re istnia艂y od r. 1832; fundusz 1963 rs. ze skarbu i 200 rs. z kasy miejskiej; w r. 1886 by艂o ucz膮cych si臋 135 ch艂opc贸w i 5 nauczycieli; szko艂a lklas. parafialna, z oddzia艂em dla dziewcz膮t, otwarta w r. 1831, zreform. w 1875 r. ; w r. 1886 ucz膮cych si臋 by艂o 68 ch艂. i 77 dziew. , nauczycieli 2 i nauczycielka 1. ; szko艂a lklas. paraf. , otw. w r. 1865, uczni贸w by艂o 1886 r. 59, nauczycieli 2; szko艂a bezp艂atna dla ubogich dziewcz膮t, za艂o偶ona w r. 1844; uczennic w r. 1886 by艂o 58, nauczycielka 1; szko艂a 7klas. pryw. 偶e艅ska p. SasTisawskiej, za艂o偶ona 1870 r. , zreformowana z dw贸ch klas w r. 1872; w r. 1886 by艂o uczennic 140; szko艂a lklas. 偶ydowska, z klas膮 przygotowawcz膮, przerobiona w r. 1877 z rz膮dowej szko艂y 偶ydow. 1 stopnia; uczni贸w by艂o 1886 r. 88, nauczy cieli 3; szko艂a 2klas. 偶e艅. 偶yd. , otw. 1886 r. ; uczennic by艂o 1886 r. 62, nauczycielka 1. W 1891 r. by艂o w mie艣cie 540 dm. murow. , 4551 drew. , 62 magazyn贸w mur. , 30 drew. , sklep贸w 664 mur. , 759 drew. ; teatr 1 mur. , 1 drew. ; dom贸w dla stra偶y policyjnej 12 drew. , w og贸le ze 艣wi膮tyniami 1266 budynk贸w mur. , 5340 drew. Pod wzgl臋dem fabrycznym w t. r. by艂o 2 mydlarnie, 23 garbarnie, 1 fabr. 艣wiec 艂ojo wych, 2 woskowych, 1 papiernia, 3 fabr. powro z贸w, 2 fabr. tabaczne, 3 browary, 1 krupiarnia, 1 m艂yn parowy, 1 fabr. kafli, 5 fabr. wody sodo wej, 2 fabr, laku i farbki, 2 farbiarnie, 2 miodo sytnie, og贸艂em 32 zak艂ad贸w przemys艂owych, za trudniaj膮cych 218 robotnik贸w i produkuj膮cych rocznie za 312303 rs. W gimnazyum m臋zk. na 1 stycz. 1892 r. by艂o 400 uczni贸w 210 praw. , 117 kat. , 32 luter. , 41 偶yd贸w; 284 szlachty i dzieci urz臋dnik贸w, 8 stanu duch. , 90 stan贸w miejskich, 7 w艂o艣cian, 7 cudzoziem. ; w gimnazyum 偶e艅skiem by艂o 278 uczennic 170 praw. 1 gregor. , 35 katol. , 12 luter. , 60 偶yd贸wek; 171 szlachcianek i c贸rek urz臋dnik贸w, 13 stanu du ch贸w. , 85 mieszczanek, 3 w艂o艣cianki, 6 innych sta n贸w; w seminaryum duchow. 196 uczn. , z nich 84 na koszt skarbowy, 112 na koszt w艂asny. Witebsk Witebsk Szko艂a m臋zka duch. liczy艂a 127 nczn. z nich na koszcie w艂asnym 98, szko艂a 偶e艅ska duchowna eparchialna 97 uczen. z nich na koszcie w艂asnym 67; szko艂a prywatna 7klasowa 偶e艅ska 162 ucz. 61 praw. , 37 katol. , 21 luter. , 43 偶yd贸wki; szko艂a pow. 2k艂asowa 85 uczn. ; 2 szko艂y parafialne 143 ucz. i 69 dziewcz膮t; szko艂a pocz膮tkowa 偶e艅ska 61 ucz. ; szko艂a przy ko艣ciele ewangielickim 21 ch艂opc贸w i 10 dziew. ; szko艂a pryw. 偶e艅. 2klasowa 25 ucz. ; szko艂a pocz膮tkowa 偶ydow. 130 ucz. ; szko艂a 偶ydow. 2klasowa pryw. 偶e艅ska 80 dziew. ; ta艂mudtora 250 ucz. ; szko艂a wzorowa przy seminaryum duchow. 133 ucz. ; szko艂a wzorowa bracka przy duch. 偶e艅. szkole 38 ucz. ; 3 szk贸艂ki cerkiewnoparaf. W t. r. by艂o w mie艣cie 3 drukarnie, 3 litografie, 3 fotografie, 4 ksi臋garnie, biblioteka przy klubie; szpital miejski i wi臋zienny, 30 lekarzy. Doch贸d miejski 1891 r. ustanowiony by艂 na 89979 rs. 3 kop. Witebskie ksi臋stwo by艂o zawsze w blizkich Stosunkach z s膮siedniem, wi臋kszem i pot臋偶niej szem ks. Po艂ockiem. Tak ks. Izias艂aw po艂ocki w akeie z r. 1265 o wolnym handlu, wydanym Ry偶anom i herrmejstrowi inflanckiemu, pisze Po艂ock, Witebsk Wid besk jedno jest Na tem krzy偶 uca艂owa膰 przysi臋ga膰 na prawd臋, mi艂o艣膰 mie膰 i pok贸j. jako by艂o przy pierwszych ksi膮偶臋tach po艂ockich, Po艂oczanom, Wid blanom wolny handel w Rydze na Gockim brzegu i w Lubce Lubeka, a granie nie stawi膰. Pierwszym ks. po艂ockim jest Rogwo艂od Rogwa艂d, Wareg, mo偶e z dru偶yny Ruryka, albo jego krewny. Syn贸w Rogwo艂od nie mia艂, tylko c贸rk臋, Rognied臋, kt贸ra wysz艂a za Jarope艂ka, syna 艢wi臋tos艂awa, w. ks. kijowskiego, i nast臋pnie, gdy Jarope艂ka zabi艂 brat 艣w. W艂odzimierz, Rognieda zosta艂a na艂o偶nic膮 tego ostatniego i powi艂a mu syna Izas艂awa 1101, kt贸remu W艂odzimierz da艂 udzia艂 matki Po艂oczczyzn臋. Od niego nast臋pni ksi膮偶臋ta nazywaj膮 si臋 Izias艂awowiczami. W r. 1021 wnuk W艂odzimierza, Brzeczys艂aw Izias艂awowicz, ks. po艂ocki. otrzymuje od stryja swego w. ks. Jaros艂awa Witebsk i U艣wiat jest to pierwsza wzmianka w latopisach o Witebsku; mia艂o to by膰 ostatecznem zagodzeniem spor贸w synowca i stryja, d艂ugich i krwawych mi臋dzy nimi wojen. Syn Brzeczys艂awa Wszes艂aw 1044 1101, jeden z najniespokojniejszych ksi膮偶膮t sp贸艂czesnych, w艂ada艂 do 艣mierci ca艂ym udzia艂em swego ojca, a wi臋c i Witebskiem; wojowa艂 z Nowogrodzianami, ksi膮偶臋tami kijowskim, czerniechowskim, perejas艂awskim, by艂 jaki艣 czas w. ks. kijowskim, nast臋pnie wr贸ci艂 do rodzinnego Po艂ocka. Jego ksi臋stwo i rozci膮ga艂o si臋 prawie na ca艂膮 obecn膮 gub. witebsk膮, oraz wielk膮 cz臋艣膰 mohylowskiej i mi艅skiej. W XII w. ca艂e ksi臋stwo po艂ockie dzieli艂o si臋, jak si臋 zdaje, na dziewi臋膰 udzia艂贸w, czyli ksi臋stw pomniejszych; po艂ockie, witebskie, druckie, izas艂awskie, mi艅skie, horodockie, stre偶ewskie, 艂ukomskie 艁ukoml i 艂ohojskie. Synowie Wszes艂awa, a by艂o ich 7, toczyli ci膮g艂e spory i wojny o swe udzia艂y; ostatecznie przy Witebsku utrzyma艂 si臋 Roman, lecz i ten zosta艂 wkr贸tce wygnany i, razem z bratem Dawidem, szuka艂 pomocy ksi膮偶膮t kijowskich i czerniechowskich. Skutkiem tego by艂o wzi臋cie W. przez Dawida 艢wi臋tos艂awowicza i Jarope艂ka w 1116 r. , a nast臋pnie zupe艂ne wygnanie z ca艂ej Po艂oczczyzny wszystkich dzieci Wszes艂awa 1129 i osadzeniu w Po艂ocku Izias艂awa, syna w. ks. kijowskiego M艣cis艂awa, a wnuka W艂odzimierza Monomacha. Jednak偶e ju偶 w r. 1132, po 艣mierci M艣cis艂awa, Po艂oczanie wygnali jego syna, a przywo艂ali wnuka Wszes艂awowego Wasilka 艢wiatos艂awowicza. Za nim wr贸cili i inni Wszes艂awowicze i Dawid syn Ro艣cis艂awa otrzyma艂 Witebsk wspomniany pod r. 1165. Wkr贸tce jednak偶e zacz臋艂a si臋 znowu mi臋dzy nimi walka o Po艂ock, g艂贸wnie pomi臋dzy stryjecznemi bra膰mi Rogwo艂dem Borysowiczem a Ro艣cis艂awem Hlebowiczem, nast臋pnie pomi臋dzy Wszes艂awem Wasilkowiczem a Wo艂odarem Hlebowiczem. W r. 1167 Wo艂odar pobi艂 Wszes艂awa, kt贸ry uciek艂 do Witebska i nast臋pnie odpar艂 goni膮cego za nim Wo艂odara. W r. 1175 Jarope艂k Ro艣cis艂awicz, ks. w艂odzimierski, 偶eni si臋 z c贸rk膮 Wszes艂awa witebskiego, kt贸ry, jak z tego wida膰, znowu ow艂adn膮艂 Witebskiem, i nast臋pnie, przy pomocy zi臋cia prowadzi艂 dalsz膮 wojn臋. Do walki tej, kt贸ra wype艂nia koniec XII w. , wci膮gni臋ci zostali ksi膮偶臋ta czerniechowscy, smole艅scy i litewscy; zako艅czy艂a si臋 ona tem, 偶e Witebsk odpad艂 do ks. smole艅skiego. W tym stuleciu, opr贸cz wymienionych, wspominani s膮 jako ks. witebscy Wszes艂aw Wasilkowicz 1175, kt贸remu Witebsk odda艂 Dawid Ro艣cis艂awicz, brat jego Brzeczys艂aw 1180, kt贸ry nast膮pi艂 po Wszes艂awie, osiad艂ym w Po艂ocku, i Wasilko Brzeczys艂awowicz 1195 r. , podobno zi臋膰 Dawida Smole艅skiego. W og贸le historya Wszes艂awowiez贸w, dla braku 藕r贸de艂 i ich urywkowo艣ci, jest ba艂amutna i nie da si臋 zwi膮za膰 w ca艂o艣膰. Ca艂y wiek XIII ks. witebskie ulega smole艅skiemu i M艣cis艂aw Dawidowicz wnuk Ro艣cis艂awa M艣cis艂awowicza, kt贸ry zagarn膮艂 Po艂oczczyzn臋, zawieraj膮c umow臋 w r. 1299 z Ryg膮, wymienia ksi膮偶膮t po艂ockiego i witebskiego jako zale偶nych od siebie. Z tego wieku wspominany jak ksi膮偶臋 witebski Wasilko 1207, kt贸ry wyda艂 c贸rk臋 za w. ks. Wszew艂oda Juriewicza. Jako pami膮tka po Izias艂awowiczach s艂u偶膮 kamienie w D藕winie, pomi臋dzy Po艂ockiem a Dzisn膮, t. zw. Borysowo, na kt贸rych wykuty jest krzy偶 i napis Panie, pom贸偶 s艂udze twemu Borysowi, oraz kamie艅 w polu przy go艣ci艅cu do Mi艅ska, w 3 milach od Orszy, z napisem w lato 6679 1171 w 7y dzie艅 maja wykonany ten kamie艅; Panie pom贸偶 s艂udze twojemu Wasilowi na chrzcie, imieniem Rogwo艂dowi, synowi Borysa Pod艂ug podania kamienie te s膮 wykute na pa mi膮tk臋 Borysa Wszes艂awowicza 1128 i syna jego Rogwo艂da, ks. witebskiego, stryja i brata stryjecznego Przeds艂awy 艢wi臋tos艂awowny, kt贸ra fundowa艂a pod Po艂ockiem monaster 偶e艅ski SpasoEufrozimjewski, i kt贸rego by艂a prze艂o偶on膮 pod imieniem Eufrozyny. W r. 1240 ks. po艂ockim by艂 jaki艣 Brzeczys艂aw, kt贸ry, jak si臋 zdaje, stale przemieszkiwa艂 w Witebsku; jedna c贸rka jego by艂a za Aleksandrem Newskim, druga za Towciwi艂艂em, ks. litewskim. Brzeczys艂aw by艂 ostatnim ks. po艂ockowitebskim z rodu Izas艂awowicz贸w, kt贸rzy poszli w rozsypk臋, a dziedzictwo ich zabrali energiczniejsi ksi膮藕臋ta Litwy. W r. 1241, mo偶e po 艣mierci Brzeczys艂awa, synowie Montwi艂艂a, a synowcowie w. ks. litewskiego Mendoga, rozebrali pomi臋dzy siebie Po艂oczczyzn臋 Erdziwi艂 wzi膮艂 Po艂ock, Towciwi艂艂 Witebsk, a Wikind Smole艅sk. Po 艣mierci Mendoga 1263 Witebsk i Po艂ock otrzyma艂 Gierdenia, kt贸ry zawar艂 traktat handlowy z rycerzami inflanckimi 1264. Nast臋pnie wspomniani s膮 jako ksi膮偶臋ta witebscy Izias艂aw, chwilowo go dzier偶膮cy, Fedor Ro艣cis艂awicz, zapewne ks. smole艅ski, kt贸ry lat kilkana艣cie 1281 1297 trzyma艂 Witebsk, i Micha艂 Konstantynowicz, ks. witebski. Miasta i udzia艂y w owo czasy co kilka lat przechodzi艂y od jednego ksi臋cia do drugiego; wymienieni, aczkolwiek pewniejszych wiadomo艣ci o nich niema, byli to prawdopodobnie W艂odzimierzowicze innych dzielnic, kt贸rym si臋 udawa艂o chwilowo usi膮艣膰 na tronach udzia艂owych Po艂oczczyzny. Jednak偶e udzia艂 witebski obecnie mniejwi臋cej powiat witebski z Sura偶em i horodecki najd艂u偶ej utrzyma艂 samodzielno艣膰. Ostatnim ks. witebskim z rodu Rurykowicz贸w by艂 Jaros艂aw Wasilewicz, syn Wasila Andrzejowicza, a wnuk Andrzeja Jaros艂awowicza i Anastazyi, c贸rki Daniela, kr贸la halickiego. W r. 1318 Jaros艂aw wyda艂 sw膮 c贸rk臋 jedynaczk臋 Mary臋 za ks. krewskiego Olgierda, syna w. ks. litewskiego Giedymina. Po 艣mierci Jaros艂awa 1320 Olgierd odziedziczy艂 ks. witebskie wraz z nale偶膮cym do niego Mohylewem, kt贸rego granice by艂y, jak powiada Stryjkowski, od rzeki Berezyny a偶 do Ugry dop艂ywu Oki. Odt膮d ks. witebskie staje si臋 niepodzieln膮 cz臋艣ci膮 Litwy. W r. 1345 Olgierd wst膮pi艂 na tron wielkoksi膮偶臋cy, a Witebsk odda艂 synowi swemu z Maryi Witebskiej Wingoldowi Andrzejowi; nast臋pnie jednak przeni贸s艂 go do Po艂ocka, w Witebsku za艣 osadzi艂 drugiego swego syna Jagie艂艂臋 z drugiej 偶ony Julianny Twerskiej. Po 艣mierci Olgierda 1377 Jagie艂艂o wst臋puje na tron wielkoksi膮偶臋cy i przenosi si臋 do Wilna, w Witebsku za艣 pozostawia do偶ywotnio swoj膮 matk臋, Wingolda wyp臋dza z Po艂ocka i oddaje to ksi臋stwo synowi Kiejstuta Andrzejowi Garbatemu. Nast臋pnie jednak 1380 zmienia to postanowienie i wysy艂a do Po艂ocka rodzonego swego brata Skirgie艂艂臋, kt贸remu wszak偶e nie powiod艂o si臋 zaj膮膰 Po艂ocka. Tymczasem roznieci艂a si臋 nieprzyja藕艅 pomi臋dzy Jagie艂艂膮 a starym stryjem jego Kiejstutem, kt贸remu uda艂o si臋 ow艂adn膮膰 Wilnem. Kiejstut og艂osi艂 siebie w. ksi臋ciem, Jagie艂艂臋 za艣 wys艂a艂 do Witebska, zk膮d Jagie艂艂o jednak wkr贸tce zbieg艂 i w nast臋pnej walce zwyci臋偶y艂 Kiejstuta zabity w r. 1382. W r. 1393 umiera matka Jagie艂艂y Julianna i oddaje W. swemu m艂odszemu synowi 艢widrygajle. Jagie艂艂o jednak偶e, ju偶 wtedy od r. 1386 kr贸l polski, odebra艂 od niego Witebsk. Nast膮pi艂 peryod prawie 40 letniej walki 艢widrygaj艂艂y z Jagie艂艂膮. Trzy razy wraca艂 艢widrygaj艂艂o do Witebska, walcz膮c uporczywie z dzielnym Witoldem Kiejstutowiczem, kt贸rego Jagie艂艂o pos艂a艂 na obron臋 Po艂oczczyzny, lecz nie m贸g艂 si臋 utrzyma膰 i w ko艅cu musia艂 ust膮pi膰. Dopiero po 艣mierci Witolda 1430 Jagie艂艂o zrobi艂 艢widrygaj艂艂臋 w. ksi臋ciem litewskim i odda艂 mu Witebsk, ale nie na d艂ugo; okrucie艅stwa i zdzierstwa jego zmusi艂y odebra膰 mu w艂adz臋 w. ksi膮偶臋c膮. 艢widrygaj艂艂o niechcia艂 jej jednak dobrowolnie ust膮pi膰 i prowadzi艂 rozpaczliw膮 walk臋 z nowym w. ks. Zygmuntom Kiejstutowiczem i jego synem Micha艂em. Witebsk nie raz by艂 艣wiadkiem okrucie艅stw 艢widrygaj艂艂y namiestnika witebskiego z ramienia Jagie艂艂y Fedora Wesn臋 kaza艂 zrzuci膰 z zamkowych mur贸w do D藕winy, ksi膮偶膮t Olsza艅skich, stronnik贸w Zygmunta, kaza艂 jednego zaszy膰 do worka i wrzuci膰 do przer臋bli pod Witebskiem, drugiego zrzuci膰 z g贸ry zamkowej do D藕winy; metropolit臋 Harasyma, tak偶e stronnika Zygmunta, kaza艂 spali膰 na wielkim kamieniu nad brzegiem D藕winy. D. 8 grudnia 1432, w krwawej bitwie pod Oszmian膮, 艢widrygaj艂艂o zosta艂 przez Micha艂a rozbity i uciek艂 do Po艂ocka; w nast臋pnym roku przeni贸s艂 si臋 do Witebska. W 1435 r. d. 15 sierpnia znowu przegra艂 waln膮 bitw臋 pod Wi艂komierzem, kt贸ra sta艂a si臋 kresem jego panowania. Witebsk otworzy艂 bramy Zygmuntowi, a w r. 1437 podda艂a mu si臋 ca艂a Po艂oczczyzna. 艢widrygaj艂艂o zaniecha艂 dalszej walki i prze偶y艂 ostatnich lat kilkana艣cie spokojnie; umar艂 w 艁ucku 1452 r. , w 96 roku 偶ycia. Tymczasem, po 艣mierci w. ksi臋cia Zygmunta zabity w r. 1440, na tron w. ksi膮偶臋cy litewski wst臋puje m艂odszy syn Jagie艂艂y Kazimierz, i, na samym pocz膮tku swych rz膮d贸w, wypuszcza zwiezienia Jerzego 艁ugweniewicza, wnuka Olgierda, kt贸rego Zygmunt trzyma艂 w zamkni臋ciu. Jerzy zbuntowa艂 Po艂oczczyzn臋, kt贸ra wym贸wi艂a Kazimierzowi pos艂usze艅stwo; nie na d艂ugo jednak, gdy偶 ju偶 w r. 1441 Smole艅sk, Po艂ock i Witebsk podda艂y si臋 Kazimierzowi i z艂o偶y艂y mu ho艂d. By艂 to ostatni objaw udzia艂贸w i walki wewn臋trznej odt膮d Witebsk ju偶 nie ma ksi膮偶臋cych pretendent贸w i nastaje dla niego epoka pokojowa. W r. 1444 Kazimierz wydaje dla Witebska wielki przywilej, kt贸ry doszed艂 do nas w potwierdzeniu kr贸la Aleksandra 1503 r. , nast臋puj膮cej osnowy bili nam czo艂em wszyscy ksi膮偶臋ta i bojarzy i s艂udzy Witebsk witebscy i w贸jt i mieszczanie miasta witebskiego i ca艂a ziemia witebska i powiedzieli przed nami, 偶e przyszed艂szy z艂odzieje z Wielkiego Nowogrodu okradli im cerkiew Najczystszej Bogarodzicy i z tej cerkwi i przywilej ich ukradli, kt贸ry oni od ojca naszego kr贸la Jmci mieli, a odpis tego przywileju przed nami k艂adli, i bili nam czo艂em, aby艣my im nasz list przywilej na niego dali; my za艣 z 艂aski naszej za ich dla nas wiern膮 s艂u偶b臋 udarowali艣my ich tem i dali艣my im nasz list na to samo, jako i ojciec nasz kr贸l Jm膰 da艂 by艂 jako nam w domy cerkiewne, w dom Bo偶y 艣w. Bogarodzicy, i w dom Bo偶y 艣w. Ducha i te偶 w dom Bo偶y Zwiastowania i w inne cerkwie nie wst臋powa膰; a w kupleniny, kt贸re b臋d膮 z naszego zezwolenia kupione, i w bezojcowizny i w odumarlizny witebskie te藕 nie mamy wst臋powa膰, a 偶on ich gwa艂tem za m膮偶 nie dawa膰, a kt贸ry Witeblanin, umieraj膮c, pozostawi sw贸j maj膮tek komu, i w to nie wst臋powa膰, a i podw贸d ko艅skich od ludzi miejskich lub posielan nie bra膰; .. . a o krzywdy spraw臋 dawa膰, ,. a bez sprawy Witeblanina nie ka藕ni膰. .. a ka藕ni膰 ich pod艂ug winy. .. a ojczyzn im nie zabiera膰. .. a w zastaw nigdzie I Witeblan nie dawa膰, a na wojn臋 by膰 im z nami pospo艂u gotowymi. .. Siabr贸w miejskich do podw贸d naszych ani na 艂owy nie p臋dzi膰. Tak偶e do wag witebskich, ani do 艂okci nam si臋 nie wtr膮ca膰; Witeblanom rzek naszych albo jezior nie zabiera膰, a kto zabierze, tego my kara膰 b臋dziemy. Tak偶e odpu艣cili艣my im c艂a po ca艂ej ojczy藕nie naszej na wieczne czasy. .. Tak偶e dawa膰 im mamy wojewod臋 po staremu pod艂ug ich woli, a kt贸ry wojewoda b臋dzie im nie luby i obwini膮 go przed nami, damy im innego wojewod臋 pod艂ug ich woli; tak偶e Witeblanom wolno 偶y膰 w Witebsku po staremu pod艂ug swej woli ka偶demu, dop贸ki kto b臋dzie chcia艂, a kt贸ry z powodu jakichkolwiek gwa艂t贸w nie b臋dzie chcia艂, a b臋dzie mu w Witebsku nie lubo, tego gwa艂tem trzyma膰 nie b臋dziemy droga mu czysta, gdzie chce, bez 偶adnej zaczepki; a pojedzie on do naszej ojczyzny, do Litwy, nie tajemnie, lecz pok艂on oddawszy 艣w. Zwiastowaniu, i opowiedziawszy si臋 naszemu wojewodzie i swej braci m臋偶om witebskim, a w maj膮tku swym b臋dzie mia艂 zupe艂n膮 swobod臋 odchodz膮c, sprzeda膰, albo darowa膰. Je偶eli Witeblania, przyjechawszy na Litw臋, b臋dzie oskar偶a艂 innego Witeblanina, nie poszlemy po winowanego dzieckiego s艂ug臋 z Litwy, lecz damy list do wojewody witebskiego, kt贸ry b臋dzie s膮dzi膰 pod艂ug przysi臋gi, rozejrzawszy spraw臋 z ksi膮偶臋ty, bojarami i mieszczanami, a os膮dziwszy ma ka藕ni膰 w Witebsku pod艂ug prawa miejscowego. Przywilej ten, potwierdzony przez Aleksandra, Zygmunta I 1540 r. , Zygmunta Augusta 1561, Stefana 1582, Zygmunta III na sejmie warszawskim 1592 r. , ma wielkie podobie艅stwo do wszystkich innych przywilej贸w Kazimierza i jego ojca, i stanowi epok臋 w rozwoju wewn臋trznym Witebszczyzny. Ale ksi臋stwo witebskie ju偶 niknie zupe艂nie sama ta nazwa ju偶 si臋 nie wspomima; od r. 1511 czy 1514 ustanawia si臋 wojew贸dztwo witebskie, a ksi臋stwo ginie nawet w tytule kr贸l贸w polskich, pojawia si臋 ono dopiero w tytule cesarz贸w ruskich Ukaz cos. Aleksandra I z 1808 r. Witebskie wojew贸dztwo, ustanowione w lipcu 1511 czy 1514 r, dzieli losy historyczne kres贸w moskiewskich i ca艂ej Litwy. W r. 1492 car Iwan III zacz膮艂 nieprzyjazne kroki wzgl臋dem Litwy; w tym czasie Kazimierz umar艂, a syn jego i nast臋pca na w. ksi臋stwie litewskim Aleksander, chc膮c unikn膮膰 wojny, o偶eni艂 si臋 z c贸rk膮 Iwana Helen膮 1495 r. , kt贸ra jecha艂a do Wilna przez Witebsk i Po艂ock. Ma艂偶e艅stwo to jednak nie przynios艂o pokoju; przewiduj膮c wojn臋, Aleksander kaza艂 ufortyfikowa膰 zamki po艂ocki i witebski. Rzeczywi艣cie w r. 1502 wojska moskiewskie wtargn臋艂y na Litw臋, spali艂y przedmie艣cia Witebska i wszystkie wsi pomi臋dzy Witebskiem a Po艂ockiem. W r. 1503 zawarto pok贸j na lat sze艣膰; w tym przeci膮gu czasu umar艂 zar贸wno Aleksander jak i Iwan III. Jednorazowe wyprawy Moskwy nie ustawa艂y w r. 1516 napad艂a ona na Witebsk, ale wzi膮艣膰 go nie mog艂a, w r. 1519, 1534, 1536 spalono przedmie艣cia Witebska. W r. 1562 zacz臋艂a si臋 wojna o Inflanty; znowu przedmie艣cia Witebska sta艂y si臋 pastw膮 ognia. W r. 1563 Moskwa zaj臋艂a Po艂ock i pobudowa艂a zamki przy jeziorze U艣wiacie i przy uj艣ciu U艂艂y do D藕winy. W r. 1576 na tron Rzpltej zosta艂 wybrany Stefan Batory. Zaczynaj膮c wojn臋 z Iwanem Gro藕nym, powiada Sapunow Wit. Starina, I, 576, Batory wyda艂 manifest, w kt贸rym zaznaczy艂, 偶e podnosi miecz na cara, a nie na spokojnych mieszka艅c贸w, kt贸rych b臋dzie oszcz臋dza膰 i broni膰 we wszelkich wypadkach. Tak si臋 te偶 sta艂o nigdy wojna dla rolnik贸w i obywateli nie by艂a wi臋cej spokojn膮 i ludzk膮. D. 29 sier. 1579 r. Po艂ock zosta艂 przez Batorego wzi臋ty. Za r贸偶ne zas艂ugi podczas wojen minionych Zygmunt III d. 17 marca 1597 r. nada艂 m. Witebskowi prawo magdeburskie, kt贸re w r. 1624, za zab贸jstwo arcybiskupa po艂ockiego Jozafata Kuncewicza by艂o mu odj臋te; przywr贸cone w r. 1633. Podczas wojny z carem Aleksym Michaj艂owiczem, 22 list. 1654 r. bojar Wasil Szeremietjew, po 14ty godniowem obl臋偶eniu, wzi膮艂 Witebsk, zrujnowa艂 zamki, 艣ci膮gn膮艂 z mieszka艅c贸w ogromn膮 kontrybucy臋, a zabranych do niewoli rozes艂a艂 do dalszych miast. Na mocy pokoju Andruszowskiego 1667 zosta艂y Litwie zwr贸cone Witebsk, Po艂ock i inne miasta. Niekt贸re z nich by艂y nast臋pnie znowu zabrane, na mocy za艣 umowy Moskiewskiej 1678 r. zwr贸cone zosta艂y Litwie Wieli偶 i Siebie偶. Podczas wojny o tron pomi臋dzy Stanis艂awem Leszczy艅skim i Augustem U Witebsk trzyma艂 stron臋 Stanis艂awa i potajemnie Witebsk Witebsk wys艂a艂 wojsku szwedzkiemu 7000 talar贸w; dowiedziawszy si臋 o tem Piotr I wys艂a艂 swe wojsko i kaza艂 Witebsk spali膰 1708 r. . Pod艂ug s艂贸w kroniki m. Witebska Kapitan Solawow So艂owjew, w 500 konnych Kozak贸w i Ka艂muk贸w, wypali艂 ca艂y Witebsk zamki, miasto, ratusz, sklepy, Uzgorje, Zaruczewje, Zadunawje, 4 ko艣cio艂y, 12 cerkwi, a z Zarzecza wzi膮艂 600 bitych talar贸w wykupu. Odt膮d Witebsk zbiednia艂, ilo艣膰 mieszka艅c贸w jego si臋 zmniejszy艂a i handel upad艂. Cytowany wy偶ej przywilej z r. 1503 urz膮dza艂 niekt贸re stosunki wojew贸dztwa, zbli偶aj膮c je do og贸lno pa艅stwowych. Sejm litewski z r. 1559 zrobi艂 pod tym wzgl臋dem dalsze kroki ustanowiono, 偶e ka偶dy posiadaj膮cy maj膮tek ziemski, ma si臋 stawi膰 czasu potrzeby od pana wojewody oznajmionej or臋偶nie na zamku osobi艣cie albo przez urz臋dnika a podczas wojny pod艂ug statutu maj膮 si臋 zachowywa膰; ustanowiona, , srebszczyzna, podatek od sochy i pary koni, pod艂ug dawnego zwyczaju i in. D. 23 list. 1578 Stefan Batory na sejmie toru艅skim, na r臋ce woj. wit. Stanis艂awa Paca wyda艂 przywilej dla szlachty witebskiej, moc膮 kt贸rego naprawa zamku nie le偶y w jej obowi膮zku, i reparacya, kt贸r膮 z w艂asnej woli podczas wojny z Moskw膮 podj臋艂a, przes膮dza膰 jej prawom nie b臋dzie. Wwda witebski zajmowa艂 dziewi膮te miejsce w senacie, pomi臋dzy nowogr贸dzkim i podlaskim; kasztelan kasztelania ustanowiona r. 1566 r贸wnie偶 dziewi膮te miejsce, ni偶ej od po艂ockiego, kt贸ry jest na sz贸stem miejscu. Na sejmie r. l569 ustanowiony zosta艂, , Porz膮dek rady koronnej, dolskiej i litewskiej, jako ju偶 jednej Rzpltej, w kt贸rym wojewoda po艂ocki idzie po lubelskim 21 miej. , witebski po p艂ockim 25 miej. , kasztelan po艂ocki 16 miej. , witebski 20 miej. Vol. leg. , II, str. 777 i 778. Po drugim podziale Rzpltej wojew贸dztwa witebskie i po艂ockie ca艂kowicie odpad艂y do Rossyi i wojewodowie, jak r贸wnie偶 i kasztelani zachowali swoje tytu艂y do偶ywotnio. Uniwersa艂 kr贸lewski z d. 20 grud. 1793 r. zni贸s艂 godno艣膰 wojewody i kasztelana witebskiego. Wszystkich wojewod贸w rzeczypospolitej mianowa艂 kr贸l, opr贸cz witebskiego i po艂ockiego, kt贸rych obiera艂a szlachta, kr贸l za艣 tylko wyb贸r potwierdza艂. August II d. 22 sier. 1699 r. potwierdzi艂 wojew贸dztwu witebskiemu przywileje kr贸l贸w Kazimierza, Aleksandra, Zygmunta I, Zygmunta Augusta i Stefana na woln膮 elekcy臋 wojewod贸w. Wojew贸dztwo witebskie zajmowa艂o wschodni膮 cz臋艣膰 obecnej gub. witebskiej, p贸艂nocn膮 mohylewskiej i cz臋艣膰 mi艅skiej. Do niego nale偶a艂y na p贸艂nocy Newel, U艣wiat, Wieli偶, na zachodzie Borys贸w nad Berezyn膮, na po艂udniu Czereja, D膮browna, Orsza, To艂oczyn, Kopy艣, Hory HoryHorki, Szk艂贸w, Ho艂owczyn i Bia艂ynicze pod Mohylewem. Wojew贸dztwo dzieli艂o si臋 na dwa powiaty witebski i orsza艅ski; ka偶dy powiat wybiera艂 po dw贸ch pos艂贸w na sejm i po dw贸ch deputat贸w na trybuna艂. Sejmiki wojew贸dzkie i popisy rycerstwa odbywa艂y si臋 w Witebsku, w kt贸rym odbywa艂y si臋 tak偶e s膮dy grodzkie i ziemskie. S膮dy powiatu orsza艅skiego i sejmiki odbywa艂y si臋 w Orszy. W pow. witebskim by艂y starostwa wieliskie, suraskie, u艣wiackie; w Witebsku ekonomia i w贸jtowstwo. W pow. orsza艅skim starostwa orsza艅skie grodowe, borysowskiej lubosza艅skie. Herb wojew贸dztwa witeb. pogo艅, czyli m膮偶 na koniu bia艂ym, rz膮d 偶贸艂ty, w polu czerwonem Niesiecki, I, 198; pogo艅 obr贸cona w prawo, je藕dziec trzyma w prawem r臋ku miecz podniesiony, na lewem ma tarcz臋 o podw贸jnym krzy偶u. Przed ustanowieniem godno艣ci wojewod贸w namiestnikami witebskimi byli; Wesna Fedor od r. 1391, wkr贸tce zosta艂 zabity przez 艢widrygaj艂艂臋, Rumpold starosta witebski 1422, Wasil knia藕 wojewoda 1431, Gojcewicz Iwan 1452 1454, Niemirowicz Miko艂aj 1466, Iwan Jurjewicz Chodkiewicz knia藕 Zas艂awski 5 mar. 1476, Ilinicz Iwan 1482, Zas艂awski kn. Iwan Jurjewicz 9 stycz. 1485, Zas艂awski kn. Fedor Iwanowicz 1492 1494, Zas艂awski kn, Micha艂 Iwanowicz 14941495, Hlebowicz Stanis艂aw 1495 1501, Hlebowicz Jurij 1503 1508, Sapieha Iwan Semenowicz 1508 1511 r. d. 3 lipca zosta艂 wojewod膮 witebskim. Szereg wojewod贸w witebskich rozpoczyna Sapieha Iwan Semenowicz 1511 1514; po nim id膮 Kostewicz Janusz Stanis艂awowicz 1514 1517, Sapieha Iwan Bohdanowicz 1517 1526, Hlebowicz Jan Jurjewicz 152910 list. 1532, K艂oczkowicz K艂odzko Maciej Wojciechowicz Janowicz 10 list. 1532 24 maja 1542, Nasi艂owski Jurij Wojciechowicz 24 maja 1542, 1544, Kiszka Stanis艂aw Piotrowicz 1544, 1 list. 1554, Chodkiewicz Hryhory Aleksandrowicz 1554, 1555, Zbara偶ski kn. Stefan Andrejewicz 1555 20 pa藕dz. 1564, Pac Stanis艂aw Miko艂ajewicz naprz贸d sprawca woj. wit. , mianowany 16 mar. 1566, 1588, Sapieha Miko艂aj Paw艂owicz 10 pa藕dz. 1588, 1 list. 1599, Zawisza Jan Janowicz 30 gr. 1599, 1626, Sanguszko kn. Szymon Samuel 21 maja 1626, 1638, Rakowski Jan 1638, 1639, Kiszka Krzysztof 2 lip. 1639, 1646, Sapieha Pawe艂 Jan 18 pa藕dz. 1646 1056, Wo艂owicz W艂adys艂aw, hetman polny 23 mar. 1656 15 wrz. 1668, Chrapowicki Jan Antoni 1668, 1683, Pociej Leonard 4 pa藕dz. 1686, 1695, KryszpinKirszensztejn Andrzej Kazimierz 1695, 1704, Pociej Kazimierz Aleksander 10 czer. 1705, 10 czer. 1728, Ogi艅ski MarcyanMi cha艂 pa藕dz. 1730, 2 kw. 1750, So艂ohub J贸zef Antoni 7 czer. 1752, 5 maja 1781, Prozor J贸zef Antoni 5 czer. 1781, rezygnowa艂 1787, Witebsk 1789, Kossakowski Micha艂 22 lut. 1787 17 mar. 1794. Kasztelanami witebskimi byli Pac Pawe艂 Miko艂ajewicz, starosta wi艂komierski 1566 1578, Snowski Malcher Zygmuntowicz, marsza艂ek kr贸lewski, dzier偶awca kurzeniecki 1578, 1587, Zawisza Malcher Andrejewicz, marsza艂ek hospodarski 6 lut. 1588, 1592, Strawi艅ski Marcin 14 maja 1592, 1594, Zenowicz Jan Jurjewicz 20 list. 1594 18 marca 1600, Sapieha Andrzej Iwanowicz, starosta orsza艅ski 1600 15 lut. 1605, DruckiSokoli艅ski kn. Micha艂, starosta ozierzycki 1605 1613, Sapieha Aleksander Bohdan, star. orsza艅ski mianowany w pa藕dzierniku 1613, kasztelanii nie przyj膮艂, Wolski Miko艂aj Zygmuntowicz 31 marca 1615, 1621, Sanguszko kn. Szymon Samuel 7 list. 1621 21 maja 1626, Zawisza Miko艂aj Janowicz 25 list. 1626, 1647, Klonowski J贸zef 1647 29 st. 1652, Kossakowski Tomasz 15 mar. 1652 1664, Bia艂oz贸r Kazimierz 1664 1667, Limont Marcin 20 mar. 1667, 1670, Doenhoff Jan 1670, 1685, Kocie艂艂 Micha艂 Kazimierz 1685 1 wrz. 1700, Pociej Kazimierz Aleksander 20 wrz. 1700 10 maja 1703, Ogi艅ski ks. Marcyan Micha艂 10 maja 1703 pa藕dz. 1730, Tyszkiewicz Jerzy 8 pa藕dz. 1730, 1 lut. 1735, Rdu艂towski Jan 15 mar. 1735 31 mar. 1739, Pociej Aleksander 31 mar. 1739 10 czer. 1740, Ogi艅ski ks. Stanis艂aw 10 czer. 1740, 14 czer. 1748, So艂ohub J贸zef Antoni 12 pa藕dz. 1748 7 czer. 1752, Syru膰 Szymon 23 pa藕dz. 1752, 1774, Prozor J贸zef 7 kwiet. 1774 5 czerw. 1781, Kossakowski Micha艂 5 czer. 1781 22 lut. 1787, Felkerzamb al. Voelkersahm Adam Ewald 22 lut. 1787 20 pa藕dz. 1790, Rzewuski Adam Wawrzyniec 5 list. 1790, rezygnowa艂 1793, 1825, Kurzeniecki Ignacy 10 listop. 1793. Z ziemskich urz臋dnik贸w wojew贸dztwa najdawniejsze akta wymieniaj膮 chor膮偶ego Romana Harasimowicza mian. 26 czer. 1524, 1540; horodniczych Harasima 1480, Miti臋 Romejkowicza 1496, Se艅k臋 Daszkowicza ust膮pi艂 1524, Romana Harasimowicza mian. 26 czerw. 1524, 1540, Piotra Kisiela 1569; klucznik贸w Iwaszka Daszkowicza 1480, Hrehorego Iwaszkowicza mian. 1 lip. 1524, Hrehorego Oliferewicza 1530 1533, Iwana 呕elepucha 1537 1540; koniuszych Kopota Andreja 1480, Fedk臋 Michaj艂owicza 1499, Timofieja Iwaszkowicza mian. 4 lip. 1524, Bohdana Koptewicza mian. 22 mar. 1526, Wasila Koptia 1530 1533, Hrehorego Oliferewicza mian. 7 sier. 1533, Bohdana Kopota 1538 1547; 艂owczych Olechn臋 Daszkowicza 1480, Fedk臋 Mitkowicza mian. 27 lip. 1525, Miko艂aja Skleczewskiego 1539; pods臋dka Timofieja Hurko 1569; podwojewodziego Dymitra Zomejtynowicza 1533; sokolniczego Niekrasza Iwanowi cza 1538. W ko艅cu wymieniamy poczet znanych z dokument贸w starost贸w wwdztwa witebskiego z XVI w. borysowskimi byli Olbrycht Gasztold 1525 1533, Jan Hlebowicz od 20 maja 1542 1549, ks. Miko艂aj Janowicz Radziwi艂艂 1551 1558, ks. Miko艂aj Jurjewicz Radziwi艂艂 1567 1579, ks. Krzysztof Radziwi艂艂 1579 1588; lubosza艅skim kn. Wasil Andrejewicz Po艂ubi艅ski 1515, 1516, Jan Zawiszyc do r. 1519, knia藕 Wasil So艂omerecki od 13 czer. 1519, Juri Niemirowicz od 20 lut. 1520 1533, kn. Semen Ody艅cewicz 1533, 1541, Onikej Hornostaj 1546 1555; orsza艅skim Juri Hlebowicz 1500, kn. Fedor Iwanowicz Zas艂awski 1501 1538, kn. Wasil Jurjewicz To艂oczy艅ski od 13 lut. 1538 1546, kn. Andrej Iwanowicz Ozierecki 1546 1551, Filon Kmita 1566, 1587, Miko艂aj Sapieha 1588; suraskim Miko艂aj Korycki 1537, Andrzej Kunicki 1545, Tomasz Owsiany namiestnik kr贸lowej Bony. 1549 1553, Stanis艂aw Pac 1576, t 1588, Miko艂aj Sapieha 1591 1597; u艣wiackimi Kierdej Hryczynowicz 1548, Stanis艂aw Kiszka 1552 1554. Witebskie starostwo. Po ustanowieniu wojew贸dztwa 1506 1511 r. starost膮 wit. by艂 zawsze wojewoda. Do r. 1772 starostwo obejmowa艂o miasto Witebsk z w贸jtowstwami witebskiem i lubaczkowskiem, wsi Trubacze, Babinowicze i par臋 folwark贸w; w r. 1766 p艂acono z tego kwarty z艂p. 3705, a hyberny z艂. 7758. Witebska ekonomia nale偶a艂a do woj. wit. i czyni艂a do r. 1772 kwarty z艂p. 2705, w贸jtowstwo za艣 z艂p. 1000. Witebski powiat graniczy na po艂ud. z pow. lepelskim i gub. mohylewsk膮, na wsch贸d z gub. smole艅sk膮, , na p贸艂noc z pow. horodeckim, na zach贸d z pow. po艂ockim i pod艂ug oblicze艅 Strelbickiego obejmuje 2928 w. kw. , czyli 59, 76 mil kw. , pod艂ug za艣 danych komitetu mierniczego gubernialnego 3001 w. kw. Bez pow. suraskiego kt贸ry zosta艂 zniesiony w r. 1866, pod艂ug oblicze艅 z r. 1860 5 pow. witebski mia艂 1836 w. kw. czyli 190772 dzies. Z nich by艂o pola ornego 61270 dz. , 艂膮k 16370 dz. , lasu 87676 dz. , ziemi pod dworami, drogami i nieu偶ytkami 25406 dz. Powierzchnia falista; najwy偶sze miejscowo艣ci Se艅kowo, Chodyszyno i Ko艂yszki, zw艂aszcza przy karczmie Ramino; z tych wynios艂o艣ci bior膮 pocz膮tek rzeki Wymna, 艁ososina i Wi膰ba i dop艂ywy jej Horn贸wka i Po艂onna. Na p贸艂noc od rz. Po艂onnej w kierunku Sura偶a miejscowo艣膰 r贸wna i lesista. Pomi臋dzy rz. D藕win膮 i 艁u偶esiank膮 przechodzi grzbiet dosy膰 znacznych wynios艂o艣ci, wznosz膮cych si臋 najwi臋cej przy wsi Kuskinowej i Olch贸wce; tutaj grzbiet ten dzieli si臋 na trzy cz臋艣ci jedna idzie brzegiem D藕winy, druga ci膮gnie si臋 na p贸艂noc, trzecia na zach贸d, po prawej stronie drogi z Horodka do Sierocina. Na lewej stronie 艁uczesy, w p艂d. cz臋艣ci powiatu, przy drodze do m. Sienna, znajduje si臋 dosy膰 du偶e wzg贸rze przy folw. Ciel膮tniki. Grunt w pow. zawiera g艂贸wnie glin臋. Rz. D藕wina przep艂ywa przez powierzchni臋 powiatu, dziel膮c j膮 na dwie prawie r贸wne po艂owy, nast臋pnie stanowi po艂udniow膮; granic臋 powiatu; szeroko艣膰 rzeki pod Witebskiem wynosi latem 55 sa偶. , na wiosn臋 115 sa偶. ; na niej w powiecie znajduj膮; si臋 kamienista przegroda zw. Kopacze, pomi臋dzy przewozami Borowinom i S艂obodzkim, i pr贸g Ruba, poni偶ej wsi Kurina. W r. 1878, od 20 30 marca, rz. D藕wina w Witebsku podnios艂a si臋 na 4, 75 s膮; 偶. , w nast臋pne 10 dni zni偶y艂a si臋 na 1, 95 s. W r. 1879, od 1 do 10 kwietnia powierzchnia wody podnios艂a si臋 na 3, 62 s. , od 10 20 spad艂a na 0, 97 s. ; w 1883 r. od 1 do 15 kwietnia rzeka podnios艂a si臋 na 2, 90 s. W m. Witebsku zbudowany jest na rzece sta艂y most 偶elazny, a we wsi Borowej i m. S艂obodzie urz膮dzone s膮. promy. D藕wina jest na ca艂ej przestrzeni powiatu sp艂awna, w Witebsku urz膮dzon膮 jest przysta艅. Z dop艂yw贸w D藕winy w powiecie wa偶niejsze 艁uczesa, Wi膰ba, 艁u偶esna i Wymna. Jezior nie wiele, w og贸le s膮 one nieznaczne; najwa偶niejsze 艁oswid藕 i Zaronowskie po prawej stronie D藕winy. Wszystkie jeziora w og贸le zajmuj膮 38, 6 w. kw. czyli 0, 79 mil kw. , co stanowi 0, 013 dzies. wody na jedn膮 dziesi臋cin臋 ziemi pod tym wzgl臋dem pow. zajmuje przedostatnie miejsce pomi臋dzy powiatami gubernii pierwsze newelski, ostatnie wieliski. Lasu w powiecie jest 118604 dz. , co stanowi 38, 9 ca艂ego obszaru powiatu, a 6, 83 ca艂ej ilo艣ci las贸w w gubernii. Z tej ilo艣ci 11019 dzies. czyli 0, 6 ca艂ej ilo艣ci las贸w w gubernii nale偶y do skarbu, 813 czyli 0, 04 do cerkwi najwi臋cej ze wszystkich powiat贸w gub. , 106772 czyli 6, 2 do w艂a艣cicieli prywatnych. Z powy偶szej ilo艣ci nale偶y 86742 do szlachty, 18797 do mieszczan, 1233 dz. do w艂o艣cian, co stanowi l, 2 w powiecie, czyli 0, 08 w ca艂ej gubernii. W r. 1860 by艂o w powiecie bez miasta 32496 mk. , z nich 15735 m臋偶. ; na 1 mil臋 kw. z miastem 1648 mk. W tej liczbie 961 szlachty, 4021 w艂o艣cian skarb. , 24648 w艂o艣cian pryw. , 677 dworskich ludzi. Skarbowi w艂o艣cianie byli podzieleni na 2 okr臋gi obszczestwa korowai艅ski i bilewski w艂o艣cianie prywatni, po usamowolnieniu, dzielili si臋 na 4 okr臋gi pokojowe do spraw w艂o艣c. mirowe rewiry, 15 gmin, 111 okr臋g贸w wiejskich obszczestw; w nich by艂o 702 wsi, nale偶膮cych do 178 w艂a艣cicieli. Pod wzgl臋dem wyzna艅 w powiecie by艂o 25802 prawos艂awnych, 142 jednowierc贸w, 1407 rozkolnik贸w, 4837 katolik贸w, 83 protestant贸w, 225 偶yd贸w. Pod wzgl臋dem etnograficznym pod艂ug danych z 1870 r. by艂o w powiecie 1979 WielS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. korus贸w, 1069 Polak贸w 532 m臋偶. , 637 kob. ; w tej liczbie by艂o 417 w艂a艣cicieli ziemskich z og贸lnej liczby 527, czyli 79, 1 Polacy w powiecie zamieszkiwali a oddzielnemi osadami, w ilo艣ci 60, ze 125 dworami, 328 m臋z. i 523 kob. , razem 651, b osadami wsp贸lnie z innemi narodowo艣ciami, w ilo艣ci 74, ze 182 dworami, 204 na og贸ln膮, liczb臋 760 m臋z. , 214 na 749 kob. , razem 418 na 1509. 艁otysze mieszkali w r. 1870 oddzielnie w 12 osadach, w liczbie 63 m臋偶. i 63 kobiet, razem 126, w mieszanych osadach 13, o 20 dworach, w liczbie 67 na 130 m臋偶. , 60 na 120 kob. , razem 127 na 250, czyli w og贸le by艂o 253 艁otysz贸w. 呕ydzi w pow. witebskim w r. 1870 zajmowali 79 oddzielnych osad, z 83 dworami, w ilo艣ci 225 m. , 275 kob. , razem 500; w mieszanych osadach 60, w ilo艣ci 890 dwor贸w, w liczbie 891 na og贸ln膮 liczb臋 2422 m臋偶. , 1008 na 2543 kob. , razem 1899 na 4965, czyli og贸lna ilo艣膰 偶yd贸w w powiecie by艂a 2399. Cyfra ludno艣ci w powiecie w r. 1886 pod艂ug stan贸w tak si臋 przedstawia 1. szlachty dziedzicznej 450 m臋偶. , 519 kob. , w Sura偶u 1 m臋偶. , 2 kob. ; szlachty osobistej 209 m臋偶. , 197 kob. , w Sura偶u 11 m臋偶. , 20 kob. ; 2. duchowie艅stwa prawos艂. swiec. 120 m臋偶. , 166 kob. , w Sura偶u 10 m臋偶. , 15 kob. , zakon. 10 m臋偶. , jednowierczego 2 m臋偶. , 3 kob. , katolickiego 2 m臋偶. , 偶ydowskiego 2 m臋偶. ; 3. stan贸w miejskich obyw. honor. dziedzicznych 6 m臋偶. , 3 kob. , osobist. 18 m臋偶. , 18 kob. ; kupc贸w 19 m臋偶. , 25 kob. , w Sura偶u 29 m臋偶. , 27 kob. ; mieszczan 4693 m臋z. , 5166 kob. , w Sura偶u 2392 m臋偶. , 2114 kob. ; 4. w艂o艣cian skarbowych 3962 m臋偶. , 3947 kob. ; w艂o艣cian uw艂aszczonych 26948 m臋z. , 27509 kob. , w Sura偶u 12 m臋偶. , 66 kob. ; 5. stan贸w wojskowych wojska regularnego 6 m臋偶. , urlop. beztermin. 1358 m臋偶. , w Sura偶u 21, 偶o艂nierzy dymis. , ich 偶on i c贸rek 765 m臋偶. , 1455 kob. , w Sura偶u 26 m臋偶. , 68 kob. , syn贸w 偶o艂n. i kantonist贸w 194 m臋偶, , w Sura偶u 21 m臋偶. ; 6. cudzoziemc贸w 56 m臋偶. , 39 kob. ; 7. innych stan贸w 84 m臋偶. , 102 kob. , razem 38904 m臋偶. , 39149 kob. , w Sura偶u 2523 m臋z. , 2562 kob. , czyli og贸艂em 41427 m臋偶. , 41711 kob. , t. j. 83138 mk. Pod艂ug wyzna艅 by艂o prawos艂awnych 33203 m臋偶, , 33223 kob. , w Sura偶u 1799 m臋偶, 1775 kob. , jednowierc贸w 70 m臋偶. , 79 kob. , rozkolnik贸w 1590 m臋偶. , 1721 kob. , katolik贸w 1522 m臋偶. , 1539 kob. , w Sura偶u 8 m臋偶. , 11 kob. , protestant贸w 130 m臋z. , 132 kob. , 偶yd贸w 2197 m臋z. , 2281 kob. , w Sura偶u 716 m臋偶. , 776 kob. , mahometan. 192 m臋偶. , 174 kob. Pod艂ug danych urz臋dowych z r. 1888 by艂o w powiecie 1 miasto Sura偶, 2 miasteczka, 1967 wsi, sio艂 i t. d. Pod艂ug wyzna艅 prawos艂awnych 34924 m臋偶. , 34791 kob. , jednowierc贸w 103 m臋偶. , Ul kob. , rozkolnik贸w 1653 m臋偶. , 1736 kob. , katolik贸w 1369 m臋偶. , 1441 kob. , protestant贸w 436 m臋偶. , 399 kob, 偶yd贸w 2052 41 Witebsk Witebsk m臋偶. , 1979 kob. , innych wyzn. niechrze艣c. 2 m臋偶. , 1 kob. , razem 40539 m臋偶. , 40458 kob. czyli w og贸le 80997 mk. Ludno艣膰 zajmuje si臋 g艂贸wnie, jak w ca艂ej gubernii, rolnictwem, kt贸re tutaj zreszt膮 nie jest w lepszym stanie ni偶 gdzie indziej. W r. 1864 by艂o w pow. 8772 sztuk koni, 14591 byd艂a rog. , 12416 owiec, 10298 艣wi艅, 2545 k贸z, og贸艂em 48552 sztuki, z tych 13150 w mie艣cie, wi臋c wypadnie troch臋 wi臋cej jak 2 3 sztuki na dziesi臋cin臋 ziemi uprawnej. W r. 1860 by艂o w powiecie 26 cerkwi praw. , 2 monastery, 2 katol. ko艣cio艂y, 15 kaplic; by艂o 1152 osad, z kt贸rych 880 wsi, o mniej ni偶 10 gospodarstwach i 62 karczem, 11 dystylami, 2 browary, 8 cegielni, 6 garncami. Powiat dzieli si臋 na 35 prawos艂. parafii, z艂膮czonych w trzy dekanaty b艂agoczynia w Kurynie, Starem Siole i Sura偶u. Ko艣cio艂贸w katolickich dwa w Nieporotach Wniebowzi臋cia N. P. M. , fund. 1775 Micha艂a Milkiewicza i syn贸w jego Szymona i Bart艂omieja, i w Stajkach Niepokalanego Pocz臋cia N. P. M. , fundacyi 艁ukomskich. Pod wzgl臋dem o艣wiaty, opr贸cz szk贸艂 w W. , w powiecie znajduje si臋 w Sura偶u szko艂a 2klasowa, za艂o偶ona w r. 1866 fundusz roczny 2263 rs. ze skarbu; w r. 1886 by艂o 61 uczni贸w i 4 nauczycieli, oraz nast臋puj膮ce szko艂y ludowe dane z r. 1887 w Sura偶u m臋zka od 1864 r. 175 rs. ze skarbu i 117 rs. z kasy miejskiej, uczni贸w 49, i 偶e艅ska od 1864 r. , 95 rs. ze skarbu i 133 od miasta, uczennic 50; babinicka 1865 r. , 125 rs. ze skarbu i 247 od gminy, uczni贸w 55; korolewska 1869 r. , 75 rs. od skarbu i 532 rs. 50 kop. od gminy, uczni贸w 52; szczerbi艅ska 1864 r. , 75 rs. od skarbu i 148 od gminy, uczni贸w 31 i 2 dziew. ; miszkowska 1865 r. , 75 rs. ze skarbu i 215 od gminy, uczni贸w 42; 艂o艣widzka 1863 r. , 150 rs. od skarbu i 258 od w艂o艣cian, uczni贸w 26; sielucka 1870 r. , 65 rs. ze skarbu i 434 od w艂o艣cian, nczn. 50 i 1 dziewcz. ; zaronowska w 偶erebyckiej gm. , od r. 1867, 75 rs. ze skarbu i 462 od w艂o艣cian, ucz. 40 i 2 dziew. ; le艣kowicka 1876 r. , 75 rs. od skarbu i 325 od w艂o艣cian, uczn. 40; starosielska 1885 r. , 75 rs. od skarbu i 222 od w艂o艣cian, uczni贸w 22 i 4 dziew. ; wielaszkowicka 1864 r. , 75 rs. ze skarbu i 420 od gminy, uczn. 42 i 3 dziew. ; kury艅ska 1863 r. , 95 rs. od skarbu i 475 od gminy, uczni贸w 30; janowicka 1864 r. , 175 rs. ze skarbu i 480 od gminy, uczni贸w 60; wymnia艅ska 1871 r. , 75 rs. od skarbu i 426 od gminy, uczni贸w 54. W ka偶dej szkole jest jeden nauczyciel albo nauczycielka i nauczyciel religii, zwykle miejscowy paroch. Miasteczek w powiecie opr贸cz Sura偶a jest dwa Janowicze, w 4 stanie, nale偶膮 1887 r. do obywatela J贸zefa Bohdanowicza, odl. o 35 w. od Witebska. maj膮 198 mk. chrze艣cian 93 m臋偶. , 105 kob. i 1701 偶yd贸w, 798 m臋偶. , 903 kob. czyli w og贸le 1899 mk. i Ko艂yszki r贸wnie偶 4 st. , nale偶膮 do obywatela Micha艂a Lissowskiego, 215 mk. chrz臋艣c. 110 m臋偶. , 105 kob. i 1192 偶yd贸w 547 m臋偶. , 645 kob. , razem 1407 mk. Pod wzgl臋dem policyjnym powiat dzieli si臋 na 4 okr臋gi policyjne stany i 15 gmin wo艂osti w 1 okr. pol. gminy szczerbi艅ska we wsi Ciel膮tniki, miszkowska w fol. Terespolu, chrapowicka, wierchowska, we wsi S艂obodzie; do tego stanu nale偶膮 tak偶e s艂obody podmiejskie witebskie na traktach po艂ockim i horodockim; w 2 okr. pol. gminy starosielska z zarz膮dem w fol. Stare Sio艂o, le艣kowicka we wsi Smolki, 偶erobycka we wsi Hrebnicy, i 艂o艣widzka we wsi S艂oboda; w 3 okr. pol. gminy sielucka we wsi Sieluty, korolewska we wsi Korolewo, babinicka we wsi Babinicze, wielaszkowska we wsi Wielaszkowicze; w 4 okr. pol. gminy janowicka we wsi G艂azomicze, wymnia艅ska we wsi Kotowo, kury艅ska we wsi Kurina i miasto Sura偶. Gminy sielucka i szczerbi艅ska nale偶膮 do 2 rewiru s膮du pokoju, miszkowska, starosielska, korolewska, 偶erobycka, le艣kowicka, wierchowska i wielaszkowska do 4go, babinicka, chrapowicka, kuri艅ska, janowicka, wymnia艅ska, Sura偶 i Janowicze do 5go rewiru. Pod wzgl臋dem fabrycznym w r. 1887 by艂o w powiecie 37 zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 111 robotnik贸w i produkuj膮cych za 81653 rs. , mianowicie 12 garbarni na 2677rs. , 14 rob. , 1 fabr. dro偶d偶y na 600 rs. , 1 rob. , 4 gorzelnie na 35166 rs. , 26 rob. , 2 m艂yny parowe na 4000 rs. , 4 rob. , 12 cegielni na 8150 rub. , 51 rob. , 4 garncarnie na 260, rs. 4 rob. , 1 wapielnia na 800 rs. , 11 rob. , 1 huta szklana na 30000 rs. . Pod wzgl臋dem komunikacyjnym w po艂udniowej cz臋艣ci powiatu przechodz膮 linie dr. 偶eL dyneburskowitebskiej od st. Sirocino i or艂owskowitebskiej od st. Krynki. Marsza艂kami szlachty powiatu byli 艁uskina Kazimierz, 艁uskina Ignacy, Koss贸w, Dzierzkaniec, Pi贸ro, Bohomolec, Milkiewicz, Nitos艂awski, Chreptowicz, Horwat Aleksander. Witebska gubernia, jedna z p贸艂nocnozachodnich, graniczy na zach贸d z guberni膮 kurlandzk膮 i inflanck膮, na p贸艂noc z pskowsk膮, na wsch贸d ze smole艅sk膮, na po艂udnie z mohylewsk膮, mi艅sk膮, wile艅sk膮 i kurlandzk膮. Cz臋艣贸 zachodniej i po艂udniowej granicy stanowi rz. D藕wina, kt贸ra o kilkana艣cie wiorst poni偶ej Dzisny wychodzi z terytoryum gubernii i w dalszym ci膮gu p艂ynie jej granicami. Na mocy pierwszego podzia艂u Rzpltej w roku 1772 prawie ca艂e wojew贸dztwo witebskie, opr贸cz po艂udniowej cz臋艣ci powiata orsza艅skiego, i wi臋ksza cz臋艣膰 wojew贸dztwa po艂ockiego, zosta艂y przy艂膮czone do Rossyi. Ca艂y Witebsk ten nabytek terytoryalny by艂 podzielony na dwie gubernie pskowska, z g艂贸wnem miastem Opoczk膮. , i mohylewsk膮, pod og贸ln膮 nazw膮 bia艂oruskich, przytem Witebsk i Po艂ock by艂y w艂膮czone do gub. pskowskiej ukaz Katarzyny II 23 pa藕dz. 1772; podzia艂 na powiaty ukaz 22 lipca t. r. . D. 22 listop. 1772 r. zosta艂a ustanowiona bia艂oruska katolicka eparchia. D. 24 sier. 1776 r. i 22 marca 1777 r. od gub. pskowskiej by艂a oddzielona i ustanowiona gub. po艂ocka z 11 powiatami i mohylewsk膮 z 12 powiatami; Witebsk nale偶a艂 do pierwszej. W r. 1778 gub. po艂ocka i mohylewsk膮 zosta艂y przemianowane na namiestnictwa i 21 wrze艣. 1781 r. zosta艂y nadane herby wszystkim miastom namiestnictwa po艂ockiego. D. 30 stycz. 1783 r. wysz艂o rozporz膮dzenie o pomiarze gub. mohylewskiej i po艂ockiej; pomiar ten, tak zw. , generalny, ma jeszcze i obecnie donios艂e praktyczne znaczenie. D. 1 marca 1784 r. zosta艂a ustanowiona bia艂oruska szlachecka chor膮giew w namiestnictwach mohylewskiem i po艂ockiem. D. 7 stycz. 1785 r. poddano wszystkie klasztory i duchowie艅stwo unickie pod w艂adz臋 arcybiskupa po艂ockiego a 6 maja t. r. nast膮pi艂 nowy podzia艂 eparchii. W r. 1796 z gubernii po艂ockiej i mohylewskiej zrobiono jedn膮 guberni臋 bia艂orusk膮, z miastem g艂贸wnem Witebskiem; do niej by艂 przy艂膮czony pow. lepelski, kt贸ry odszed艂 do Rossyi na mocy drugiego podzia艂u. D. 28 kwietnia 1798 r. ca艂e cesarstwo zosta艂o podzielone na 6 katohckich dyecezyi, poddanych arcybiskupowi mohylewskiemu, kt贸ry zosta艂 metropolit膮. W 1802 r. gub. bia艂oruska podzielona zosta艂a na dwie witebsk膮 i mohylewsk膮, z pozostawieniem poprzedniej nazwy; w r. 1840 obydwie te gub. otrzyma艂y nazwy od swych miast g艂贸wnych. Podczas wojny 1812 r. gubernia by艂a widowni膮 potyczek i bitew; d. 13 lipca zasz艂a bitwa pod Ostrownem, niedaleko Witebska; d. 16 lipca Napoleon wszed艂 do tego miasta. Jednocze艣nie stoczone by艂y bitwy pod Klasicami 18 i 19 lipca, pod Bojarszczyzn膮 20 lipca, pod Po艂ockiem 5 i 6 sier. i in. ; d. 7 i 8 pa藕dziernika, po d艂ugiej walce, Po艂ock by艂 wzi臋ty, a 19 pa藕dz. Francuzi zostali pobici pod Czasznikami, za艣 26 pa藕dz. opu艣cili Witebsk. Historycy ruscy obliczaj膮, i偶 gub. bia艂oruskie straci艂y podczas wojny 1812 r. oko艂o 18 milion贸w rubli i wiele tysi臋cy ludno艣ci, gdy偶 w r. 1811 by艂o w gub. witebskiej 352474 mk. , za艣 pod艂ug rewizyi 1816 r. tylko 315481. Dnia 13 marca 1819 r. jezuici zostali wydaleni z granic pa艅stwa i wszystkie ich fundusze przelano do skarbu. D. 20 list. 1825 28 st. 1826 wysz艂o postanowienie, aby do akt贸w na nieruchomo艣ci, przedstawianych do zatwierdzenia, by艂y zawsze do艂膮czane t艂umaczenia w j臋zyku ruskim. B. 22 kw. 1828 r. ustanowiona w Po艂ocku katedra unicka bia艂oruska. D. 18 lutego 1831 r. zniesiony statut litewski. W r. 1831 grasowa艂a w gub. witebskiej cholera na 32856 chorych, umar艂o 20387. D. 11 stycz. 1832 r. zosta艂y zniesione urz臋dy podkomorzych, komornik贸w, wo藕nych i chor膮偶ych. D. 2 list. 1835 r. zniesiono nauczanie j臋zyka polskiego w zak艂adach naukowych gubernii mohylewskiej i witebskiej. D. 12 lutego 1839 r. zosta艂 podpisany w Po艂ocku akt o przy艂膮czeniu unit贸w do cerkwi prawos艂awnej, 23 czer. t. r. nast膮pi艂 ukaz o tem przy艂膮czeniu, za艣 5 sier. arcybiskupia katedra po艂ocka zosta艂a przeniesiona do Witebska. B. 25 czer. 1840 r. ostatecznie zosta艂y wprowadzone w Bia艂ej Rusi prawa cywilne Cesarstwa. W 1856 r. 17 29 listop. zniesiono genera艂gubernator stwo witebskie, mohylewskie i smole艅skie. D. 19 lut. 1861 wyszed艂 ukaz o uw艂aszczeniu w艂o艣cian, przytem dla gub. witebskiej by艂y ustanowione pewne odr臋bno艣ci. Ukazem 7 pa藕dz. 1864 r. gubernie witebska i mohylewsk膮 zosta艂y przy艂膮czone do okr臋gu naukowego wile艅skiego. D. 31 pa藕dz. 1866 r. zosta艂 zniesiony powiat suraski. D. 23 czer. 1871 r. ustanowieni s臋dziowie pokoju, za艣 19 lipca 1877 s膮d okr臋gowy w Witebsku. Gubernia dzieli si臋 etnograficznie i historycznie na dwie nier贸wne cz臋艣ci w艂a艣ciw膮 Bia艂oru艣 powiaty witebski, wieliski, horodecki, lepelski, po艂ocki, newelski i siebieski i Inflanty pow. d藕wi艅ski, drysie艅ski, rze偶ycki i lucy艅ski. Historyczne 偶ycie obydw贸ch cz臋艣ci sz艂o odmiennym torem, czego 艣lady pozosta艂y dot膮d. Inflanty maj膮 du偶o ruin staro偶ytnych zamk贸w D藕wina, Lucyn, Rze偶yca i in. , 艣wiadcz膮cych o zagospodarowaniu si臋 tutaj niemieckiego 偶ywio艂u, Bia艂oru艣 nie ma nie ze 艣redniowiecznych pami膮tek. Inflanty w og贸lno艣ci maj膮 wy偶sz膮 kultur臋, tak pod wzgl臋dem przemys艂owym jak i rolniczym; zasiedlone s膮 艁otyszami i potomkami dawnych kawaler贸w mieczowych. Bia艂oru艣 ma jednolite s艂owia艅skie zaludnienie, ubogie pod wzgl臋dem przemys艂u i nie umiej膮ce nale偶ycie wyzyska膰 bogactwa swej odwiecznej ojcowizny. Gubernia witebska le偶y pomi臋dzy 54 47 i 57 30 p艂n. szer. , a 43 40 i 49 30 d艂ug. wschodniej. Ci膮gnie si臋 pasem pod艂u偶nym od zachodu na wsch贸d; najwi臋ksza d艂ugo艣膰 jej wynosi 369 w. , najwi臋ksza szeroko艣膰 185 w. Rozleg艂o艣膰 obszaru nie jest dok艂adnie znan膮, gdy偶 r贸偶ne sposoby wyliczenia jej daj膮 rezultaty r贸偶ne, aczkolwiek do艣膰 zbli偶one. Pod艂ug generalnego pomiaru 17841793 r. w gubernii natenczas po艂ockiej by艂o 3593650 dz. , Ziab艂owski poda艂 4051320 dz. a pod艂ug wyliczenia Szwejcera gubernia zajmuje 39204 w. kw. , czyli 4077216 dz. Nast臋pne wyliczenia wykaza艂y 800 mil kw. al. 4083333 dziesi臋cin, t. j. 39200 w. kw. pod艂ug S艂ownika Siemionowa jest 809 mil al, 39161 w. kw. . Obecnie przyj臋to naj艣ci艣lej dokonany pomiar pu艂k. Strelbickiego, kt贸ry podaje obszar ten na 39688, 6 w. kw. al. 809, 97 Witebsk mil kw. Jednak偶e pod艂ug danych z r. 18881 Pam. kni偶ka witeb. gub. na r. 1889 gubernia zawiera jakoby 39708 w. kw. W r. 1841 liczono na obszarze gubernii roli or. 1726737 dz. , 艂ak 150255 dz. , lasu 1759519 dz. , w贸d, b艂ot, dr贸g 302449 dz. , dwor贸w i pastwisk 67693 dz. , czyli razem 4006925 dz. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 11 powiat贸w horodecki, drysie艅ski, d藕wi艅ski dyneburski, lepelski, lucy艅ski, newelski, po艂ocki, rze偶ycki, siebieski, witebski i wieliski. Z nich najwi臋kszy jest lucy艅ski 95, 08 mil kw. , najmniejszy witebski 59, 76 mil kw. . Powierzchnia gubernii w og贸le ma uk艂ad faliSty lecz wynios艂o艣ci znaczniejszych nie przedstawia; powiaty lucy艅ski, siebieski i newelski s膮. najwy偶ej wzniesione i maja powierzchni臋 najsilniej pofalowan膮. Najwy偶sze wynios艂o艣ci niedochodz膮j jednak 1000 st. spotykamy w pow. witebskim w gm. Sie艅kowo, Chody szyno, Ko艂yszki; w pow. horodockim wzg贸rza 艁akszewe i Gni艂owe; w pow. lepelskim Katarsy na granicy gub. mohylewskiej, wzg贸rza pomi臋dzy Leplem a Pysznem, tak zw. Pysznog贸ry; w pow. siebieskim Wzdychalinka o 2 1 2 w. od Siebie偶a, Kuksina, Zamkowa g贸ra we wsi Moroz贸wce; w pow. po艂ockim g贸ry Pustynki przy folw. G贸rce i Zamkowa g贸ra przy m. Homlu; w pow. newelskim pasmo wzg贸rz oko艂o granicy gub. pskowskiej, oraz przy folw. Turyczyn i in. ; w pow. drysie艅skim najwy偶szy punkt jest w Zamoszu, kt贸rym si臋 ko艅czy pochy艂o艣膰 od O艣wieja do Dryssy; w pow. lucy艅skim g贸ra Litowa przy Landwarowie, Zamkowa, Z艂ota na po艂udniu od Lucyna; w pow. rze偶yckim g贸ra Dzierkal, Wolkenberg, CzartowR贸g; w pow. dyneburskim trzy dosy膰 znaczne wynios艂o艣ci Prudzi艅ska, G艂owa i Kankulli. Zreszt膮 po ca艂ej gubernii rozrzucone s膮 wzg贸rza z nazw膮 Zamkowe lub, , Horodek, z czego wnosi膰 mo偶na, 偶e by艂y na nich grodziska Wody jeziora i rzeki w gubernii zajmuj膮 1039, 1 w. kw. al 21, 20 mil kw, t. j. dwa razy tyle, co w gub. wile艅skiej, trzy razy tyle co w kowie艅skiej, 7 razy tyle co w mi艅skiej i 9 10 razy tyle co w grodzie艅skiej i mohylewskiej gub. Rzekami swojemi gub. witebska 艂膮czy si臋 z Ryg膮 i Petersburgiem, a na po艂udniu, za pomoc膮 kana艂u berezy艅skiego, z Dnieprem. Najwi臋ksz膮 rzek膮 w gubernii jest D藕wina, w staro偶ytno艣ci Tanais i Turuntus, Eridanus, Vina, u 艁otysz贸w Daugawa. Bierze ona pocz膮tek w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, z niewielkiego jeziora D藕wina czyli D藕wi艅ca, o 13 w. od pocz膮tku Wo艂gi, dochodzi do gub. witebskiej w p贸艂nocnozachodnim kra艅cu pow. wieliskiego i na przestrzeni trzydziestu kilku wiorst stanowi granic臋 z gub. pskowsk膮, nast臋pnie zwraca si臋 na po艂udnie i przep艂ywa przez Wieli偶, Sura偶, Witebsk, dalej na przestrzeni 20 w. stanowi granic臋 z gub. mohylowsk膮 nast臋pnie wchodzi znowu w granice gubernii, p艂ynie przez U艂艂臋 i Po艂ock, a niedaleko Dzisny wychodzi znowu z gubernii i stanowi jej granic臋 a偶 do ostatniego kra艅ca na p贸艂nocnym zachodzie, gdzie ju偶 zupe艂nie opuszcza gub. witebsk膮. W gubernii tej D藕wina p艂ynie wst臋g膮 d艂ug膮 630 w. na 800 1000 w. ca艂kowitej d艂ugo艣ci przez powiaty wieliski, witebski, lepelski, po艂ocki, drysie艅ski i d藕wi艅ski. 0bydwa brzegi D藕winy s膮 dosy膰 wysokie i pokryte po wi臋kszej cz臋艣ci lasami i zaro艣lami; w niekt贸rych miejscach tylko s膮 nizkie, a wi臋c dogodne dla przystani lub sk艂ad贸w drzewa, szczeg贸lnie w pow. wieliskim. Szeroko艣膰 rzeki podczas wezbrania wiosennego dochodzi do 115 s膮偶. w Witebsku, 120 w Po艂ocku, 160 w Jakobsztacie; najwi臋ksza g艂臋boko艣膰 8 s膮偶ni, zwyk艂a za艣 od 1 1 2 do 3 s. , w wielu miejscach na dnie rzeki nagromadzone s膮 wielkie kamienie, tworz膮ce progi najwi臋ksze i najniebezpieczniejsze s膮 pod Jakobsztatem, kt贸re w znacznym stopniu przeszkadzaj膮 ustaleniu si臋 偶eglugi. Z dop艂yw贸w D藕winy w obr臋bie gubernii najwa偶niejsze s膮 z prawej strony Uswiacza d艂uga 93 w. , z dop艂ywem Owsianic膮, Obol 105 w. , Po艂ota 65 w. , wpada do D藕winy pod Po艂ockiem, Dryssa 130 w. a z rzek膮 Uszcz膮, kt贸ra uchodzi za jej pocz膮tek 190 w. , z dop艂ywami Niszcz膮, Swo艂n膮 i in. ; Saryanka 75 w. , Dubna 95 w. , Ewst czyli Ewikszta 95 w. . Z lewej strony Mie偶a 200 w. , Kaspla 120 w. , Wi膰ba 25 w. , wpada do D藕winy w obr臋bie miasta Witebska, 艁uczesa 100 w. , U艂艂a czyli Ulianka 180 w. przyjmuj膮c Ess臋 za jej pocz膮tek, Uszacz 80 w. ; nast臋pne dop艂ywy opuszczamy, jako ju偶 nie nale偶膮ce do gub. witebskiej. Opr贸cz D藕winy i jej dop艂yw贸w zas艂uguj膮 na uwag臋 rzeka Wielika, p艂yn膮ca przez pow. siebieski, 艁owa膰 w pow. newelskim, Malta i Rze偶yca, wpadaj膮ce do jeziora 艁uba艅. Jak powiedzieli艣my wy偶ej gubernia witebska jest bardzo zasobn膮 w wi臋ksze i mniejsze zbiorniki wody; w gubernii jest przesz艂o 2500 jezior; szczeg贸lnie powiaty rze偶ycki, lucy艅ski, siebieski, newelski i lepelski obfituj膮 w jeziora. Jako przyk艂ad mo偶emy przytoczy膰, 偶e na granicy pow, drysie艅skiego i siebieskiego, w obr臋bie 1500 dziesi臋cin ziemi znajduje si臋 a偶 11 jezior, z kt贸rych kilka ma po 100, 40 lub 30 dziesi臋cin obszaru. Najwi臋ksze jeziora s膮 nast臋puj膮ce 艁uba艅 na granicy pow. rz臋偶yckiego z gub. inflanck膮, w wi臋kszej cz臋艣ci znajduje si臋 w pow. rze偶yckiem, ma form臋 pod艂u偶n膮, najwi臋ksza szeroko艣膰 jego 7 1 2 w. , najmniejsza 1 1 2 w. , d艂ugo艣膰 13 w. , le偶y po艣r贸d b艂otnistych 艂膮k. G艂臋boko艣膰 ma od 1 1 2 do 2 1 2 arszyn. , przyjmuje w siebie znaczn膮 liczb臋 ma艂ych rzeczek, kt贸re zwykle na kilka wiorst od uj艣cia maj膮 ju偶 wod臋 stoj膮c膮, a w lecie pocz膮tki ich wysychaj膮; wylewa si臋 przez znaczn膮 rzek臋 Ewikszt臋 do D藕winy; zajmuje 73 w. kw. , musia艂o by膰 jednak nie Witebsk gdy艣 znacznie wi臋kszem, na co wskazuje tak nazwa na staro偶ytnych mapach Mare lubanicum jak i przestrze艅 艂膮k i bagnisk, otaczaj膮cych jezioro, a bardzo nieznacznie wzniesionych nad poziom jego w贸d. Obszar tych 艂膮k wynosi w przybli偶eniu 160 w. kw. Dawniejsza wi臋c rozleg艂o艣膰 jeziora wynosi艂a przesz艂o 230 w. kw. O艣wiejskie jezioro, w pow. drysie艅skim, przy m. O艣wieju, zajmuje 50 w. kw. , ma d艂ugo艣ci 12, szeroko艣ci 8 w. , g艂臋boko艣ci miejscami 10 s膮偶ni; Razno, w pow. rze偶yckim, d艂ugie 10 1 2, szerokie 7 w. , zajmuje 48 w. kw. , bardzo g艂臋bokie, miejscami do 20 s膮偶ni; Ruszony i Siwer, w pow. dyneburskim, oba po 8 w. d艂ugo艣ci i po 4 w. szeroko艣ci; Siebieskie otaczaj膮ce m. Siebie偶, zajmuje 15 w. kw; 艢wib艂o, w pow. siebieskim, prawie tej偶e wielko艣ci; Nieczerca, tam偶e; Lisno na granicy pow. drysie艅skiego, zajmuj膮 po 10 w. kw. ; Nieszczarda, w pow. po艂ockim, zajmuje 24 w. kw. ; Czerstwiaty i Lepelskie, w pow. lepelskim Newelskie i Borodzina, w pow. newelskim; Ozierzyszcze, w pow. horodockim. Wszystkie te jeziora s膮 rybne 艂owi膮 si臋 w nich okonie, leszcze, szczupaki, karasie, sumy, sandacze, pstr膮gi, sielawy, w臋gorze. B艂ota s膮 w wielkiej obfito艣ci i zajmuj膮 wielk膮 przestrze艅. Najwi臋ksze z nich otacza jezioro 艁uba艅 w powiecie rze偶yckim, zajmuje 130 w. kw. ; Tejcz, w tym samym pow. , zajmuje 114 w. kw. ; Mosznica, w pow. d藕wi艅skim, 136 w. kw. ; b艂oto na granicy pow. lucy艅skiego i gub. pskowskiej 136 w. kw. ; 艁onnica, w pow. po艂ockim, 77 w. kw. , i drugie zajmuj膮ce 56 w. kw. ; Lipowy Mech, w pow. wieliskim, zajmuje przestrze艅 45 w. kw. Og贸lny obszar b艂ot wynosi oko艂o 431000 dzies. W og贸lno艣ci najwi臋cej b艂otniste s膮 powiaty rze偶ycki i lucy艅ski, potem id膮 d藕wi艅ski, siebieski, po艂owa drysie艅skiego, po艂ocki, wieliski, nast臋pnie druga po艂owa drysie艅skiegp i lepelski; najmniej b艂otniste s膮 pow. newelski, horodocki i witebski. Zr贸d艂a mineralne 偶elaziste znajduj膮 si臋 w miejscowo艣ciach Adelin贸w w pow. lucy艅skim, Podole w pow. rze藕yckim, Borkowszczyzna w pow. lepelskim, Kras艂awka w pow. d藕wi艅skim; siarczane we wsi Mg艂owo w pow. d藕wi艅skim i wsi Studzieniec w pow. newelskim. Gleb臋 w og贸le stanowi lekka glina i piasek, miejscami ci臋偶ka glina, w og贸le 艣rednio urodzajna. Torfu rozleg艂e pok艂ady po dawnych kotlinach b艂otnych i w oko艂o jezior. Klimat ch艂odny, wilgotny, zmienny. Upa艂y letnie i mrozy zim膮 艂agodzi wp艂yw morza Baltyckiego, wielka ilo艣膰 jezior i las贸w. 艢rednia temperatura jest ni偶sz膮 we wschodniej cz臋艣ci gubernii, wy偶sz膮 w zachodniej. Obok obserwacyi niesystematycznych i widocznie niedok艂adnych z lat od 1810 do 1830, mamy p贸藕niejsze od 1883 do 1885, z kt贸rych wypadaj膮 nast臋puj膮ce 艣rednie miesi臋czne stycze艅 4. 5, luty 4, 2, marzec 1, kwiecie艅 6, 4, maj 12, 9, czerwiec 14. 1, lipiec 15. 9, sierpie艅 14. 3, wrzesie艅 7, 9, pa藕dziernik 3, 8, listopad0, 4, grudzie艅 2, 0. 艢rednia roczna 5, 4. 艢rednia zimy 3. 6, wiosny 6, 7, lata 14, 8, jesieni 3, 8. Wiatry panuj膮ce s膮 p艂d. zachodnie i p艂n. wschodnie. W og贸lno艣ci wiatry z p艂n. lub wschodu s膮 zimne, z p艂d. lub zachodu ciep艂e. Wiatry z p艂d. i p艂d. zach. s膮 zwykle wilgotne, z p艂n. lub p艂n. wsch. suche. Z ca艂ego rz臋du spostrze偶e艅 w jednem miejscu gubernii niedaleko Witebska okazuje si臋, 偶e najwi臋cej pochmurnych dni bywa w listopadzie, grudniu i styczniu, najmniej w czerwcu. W ci膮gu czterech lat 1883 1886 wypad艂o na rok 艣rednio jasnych dni 63, zmiennych 121, w cz臋艣ci pochmurnych 35, ca艂kiem pochmurnych 146. Fauna gubernii nie ma 偶adnych cech odr臋bnych. Z domowych zwierz膮t 偶yj膮 tu konie, krowy, owce, kozy, nierogacizna, z dzikich wilki, lisy, zaj膮ce, borsuki, tch贸rze, wiewi贸rki; rzadziej spotyka si臋 nied藕wied藕 w pow. witebskim, po艂ockim, lepelskim i siebieskim, jeszcze rzadziej kuny, rysie, 艂osie i wydry. Wilki w zimie przychodz膮 na zdobycz do wsi lub na dziedzi艅ce dwor贸w. W r. 1874 wilki po偶ar艂y 4295 sztuk byd艂a rogatego i koni, 30189 sztuk zwierz膮t domowych drobniejszych, 14508 szt. ptastwa i 5127 ps贸w w ca艂ej gubernii. Miejscowa odmiana byd艂a i koni jest ma艂a, niewielkiej si艂y i ma艂ej wydajno艣ci mleka. Konie ma艂e, powolne. Na popisie koni w 1874 r. z 247, 067 sztuk przedstawionych, uznano za przydatne dla cel贸w wojskowych zaledwie 45320, czyli 18. Jednak偶e ko艅 miejscowy, pomimo powolno艣ci i braku si艂y, nale偶y do wytrwalszych. Byd艂o tak偶e ma艂e i s艂abe, z powodu nieumiej臋tno艣ci chowania. W og贸le tak u obywateli jak i u w艂o艣cian byd艂o w lepszych gatunkach, zwykle holenderskich, spotyka si臋 bardzo rzadko. Owce i nierogacizna w og贸le s膮 tak偶e drobne, miejscowej rasy. Kozy choduj膮 zwykle 偶ydzi po miasteczkach. Hodowla ptastwa domowego r贸wnie偶 zaniedbana. W stanie dzikim spotykaj膮 si臋 go艂臋bie, kaczki, cietrzewie, g艂uszce, jarz膮bki, kuropatwy, s艂omki, bekasy, jastrz臋bie, sowy, skowronki, s艂owiki, dzi臋cio艂y, drozdy, kuku艂ki, czaple, bociany i t d. Ceny zwierz膮t domowych nie s膮 wyg贸rowane. Dobrego konia, m艂odego i silnego, mo偶na dosta膰 na jarmarku za 60 do 100 rubli; starsze i s艂absze oczywi艣cie sprzedaj膮 si臋 znacznie taniej, po 40, 25, nawet 15 rubli. Krowa kosztuje przeci臋ciowo od 15 25 rub. , wi臋ksze ceni膮 si臋 znacznie dro偶ej, nawet do 60 rubli. Flora, nie wyr贸偶nia si臋 tak偶e niczem. Uprawia si臋 na obszarze gubernii g艂贸wnie 偶yto i len szczeg贸lnie w niekt贸rych miejscowo艣ciach pow. drysie艅skiego, siebieskiego i lucy艅skiego, opr贸cz tego pszenica ozima stosunkowo w ma艂ej pow. lasu w pow. do ilo艣ci las贸w w guberni Ilo艣膰 dzies. lasu ilo艣ci, 偶yto jare t. zw. jaryca, j臋czmie艅, owies, pszenica jara, groch, gryka, kartofle i t. d. ; w ogrodach warzywnych kapusta, bob, konopie, wszelka ogrodowizna. W sadach owocowych g艂贸wnie jab艂ka, w mniejszej ilo艣ci gruszki, nast臋pnie 艣liwki, wi艣nie, porzeczki czarne, bia艂e, r贸偶owe i czerwone, maliny, agrest, truskawki i t. d. Sadownictwo s艂abo rozwini臋te, zaopatruje zaledwie potrzeby samych w艂a艣cicieli. Najwi臋ksze bogactwo ro艣linne stanowi膮, dot膮d lasy, aczkolwiek ju偶 teraz znacznie wytrzebione. W drzewostanie las贸w iglastych przewa偶a jod艂a i sosna, li艣ciastych za艣 brzoza, olcha i osina. Sosna przewa偶a w powiatach g贸rzystych lub piaszczystych horodockim, newelskim, po艂ockim i d藕wi艅skim, jod艂a w pozosta艂ych powiatach. Brzoza, osina i olcha tworz膮 tu i owdzie gaje odosobnione, albo te偶 zmieszane z lasem iglastym. Rozrzucone po ca艂ej gubernii s膮. tak偶e jesiony, klony, wi膮zy, jarz臋bina, d膮b, lipa, kt贸ra ro艣nie niewielkiemi gajami w pow. wieliskim, d膮b za艣 w pow. newelskim i d藕wi艅skim. Wysoko艣膰 sosen w og贸le jest 艣rednia, wiek 60 do 80 lat. Og贸lna ilo艣膰 las贸w w gubernii w r. 1881 wynosi艂a 1, 736, 047 dzies. , t. j. 42, ca艂ego obszaru gubernii. Nast臋pna tabelka wykazuje roz艂o偶enie las贸w w powiatach powierzch. lasu do pow. powiatu Powiaty 124, 710 180, 444 106, 232 116, 790 275, 134 110, 402 215, 366 147, 814 145, 839 194, 712 118, 604 45, 3 441 32, 3 32, 0 56, 7 29, 6 48, 5 38, 0 42, 2 47, 6 38, 9 7, 14 10, 04 6, 12 6, 73 15, 87 6, 36 12, 40 8, 62 8, 40 11, 20 6, 83 drysie艅ski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. d藕wi艅ski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . horodocki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. lepelski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. lucy艅ski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . newelski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . po艂ocki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . rze偶yccki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . siebieski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. wieliski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. witebski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1, 736, 047 Z tego widzimy, 偶e najwi臋cej las贸w jest w pow. lucy艅skim, najmniej w newelskim. Obliczenie powy偶sze nie jest jednak dosy膰 艣cis艂em, gdy偶 w liczb臋 t臋 wesz艂y b艂ota i jeziora znajduj膮ce si臋 w obr臋bie las贸w, oraz miejsca wyr膮bane, kt贸re jednak偶e na inny u偶ytek nie zosta艂y jeszcze obr贸cone. Z liczby powy偶szej do prywatnych w艂a艣cicieli nale偶y 1, 517, 555 dzies. , czyli 87, 4 og贸lnej ilo艣ci, do skarbu 214, 705 dzies. , czyii 12, 3, do cerkwi 3, 787, czyli 0, 2. Z liczby w艂a艣cicieli prywatnych, szlachta posiada 1, 326, 320 dzies. , czyli 87, 3, miasta 975 dzies. , czyli 0, 06 do w艂o艣cian za艣 nale偶y 47, 239 dzies. , czyli 3, 2. Las贸w, nale偶膮cych do szlachty, najwi臋cej jest w powiatach lucy艅skim 231, 843 dzies. , czyii 92, d藕wi艅skim 163, 599 dzies. , czyli 96 i wieliskim 163, 558 dz. , czyli 91, najmniej w powiatach siebieskim 84, 055 dz. , newelskim 79, 418 dz. i horodockim 47, 121 dz. . Miasta posiadaj膮 las tylko w dw贸ch powiatach wieliskim 288 dz. i d藕wi艅skim 687 dz. W艂o艣cianie maj膮 najwi臋cej las贸w w pow. siebieskim 32, 989 dz. , najmniej w rze偶yckim 568 dz. , horodeckim 370 dz. , drysie艅skim 302 dz. i wieliskim 0, 0 dz. . Co do gospodarstwa le艣nego, zarz膮d las贸w skarbowych urz膮dzi艂 ju偶 w 1 4 cz臋艣ci swoich las贸w zupe艂nie prawid艂owe gospodarstwo, w drugich 3 4 ma by膰 takowe zaprowadzone i las nie jest niszczony. Lasy skarbowe s膮 pod zarz膮dem 9 le艣niczych, 7 konduktor贸w, 41 objazdowych i 225 gajowych. Prywatni w艂a艣ciciele za艣 prowadz膮 rabunkowe gospodarstwo. W skutek tego las bywa wyr膮bywany zwykle do mo偶liwych granic co do grubo艣ci drzew i sprzedaje si臋 zwykle z ca艂ego obszaru maj膮tku odrazu. W ca艂ej gubernii jest chyba tylko jeden maj膮tek Jakubowo pod Klasicami, w pow. drysie艅skim, w艂asno艣膰 Oubril a, w kt贸rym prowadzi si臋 prawid艂owe gospodarstwo, w paru innych sprzedaje las sam w艂a艣ciciel, wi臋c z pewn膮 oszcz臋dno艣ci膮, w innych 偶adnej gospodarki nie ma. Ilo艣膰 wyr膮bywanych co rok las贸w jest trudn膮 do sprawdzenia, gdy偶 na to nie ma 偶adnej kontroli; przyj膮wszy jednak偶e, 偶e w rok sp艂awia si臋 5, 280 tratew, po 280 sztuk w ka偶dej zwykle s膮 od 200 do 350 belek, otrzymamy w przybli偶eniu 1, 478, 400 belek rocznie, poniewa偶 za艣 ka偶da dziesi臋cina daje oko艂o 30 sztuk drzewa na wyw贸z, wypadnie wi臋c 49, 280 dzies. rocznie na obszar wyr膮bywanego lasu. Lepsze drzewo wywozi si臋 D藕win膮 do Rygi, z powiat贸w wieliskiego i newelskiego rzek膮 艁owaci膮 do Petersburga, rzekami pow. siebieskiego do Pskowa i Ostrowa; gorsze okazy spotrzebowuj膮 si臋 w wi臋kszych miastach Witebsku, Po艂ocku. D藕wi艅sku, lub na miejscu. Pod艂ug wykaz贸w z r. 1884 zu偶ytkowano na budynki i opa艂 700, 000 s膮偶. sze艣ciennych masy drzewnej, na u偶ytek fabryk i dr. 偶elaznych po 50, 000 s膮偶. , t. j. og贸艂em przesz艂o 800, 000 s膮偶. sze艣ciennych. Je偶eli z powodu takiej olbrzymiej konsumcyi i rabunkowego gospodarstwa gubernia jeszcze nie ca艂kowicie zosta艂a ogo艂ocona z drzewa, to dzi臋ki jedynie temu, 偶e grunt ma pod tym wzgl臋dem bardzo urodzajny i las wyr膮bany niezw艂ocznie sam si臋 zasiewa. Ludno艣膰 gubernii, jak powiedzieli艣my wy偶ej, nie jest jednolit膮 na przestrzeni jej mieszkaj膮 Wielkorusy, Bia艂orusy, Polacy, 艁otysze, Esty, 呕ydzi, Niemcy, Cyganie i Tatarzy. W r. 1777 w ca艂ej gubernii by艂o 620, 600 mk; w 1810 r. 828, 800 mk. ob. p艂ci; pod艂ug 6 rewizyi z r. 1795 by艂o 313, 060 dusz t. j. w艂o艣cian poddanych p艂. m臋z. , w tej liczbie 236, 879 w艂o艣cian obywatelskich; pod艂ug 7 rewizyi 1811 r. by艂o 352, 474 dusz, w tej liczbie 260, 505 obywatel Witebsk skich; pod艂ug 8 rewizyi 1816 r. by艂o w艂o艣cian nale藕膮cych do skarbu 42, 839 m臋偶. , 42, 448 kob. , do apana偶贸w 2, 167 m臋偶. , 2, 270 kob. , do obywateli 236, 099 m臋偶. , 235, 369 kob. , razem 281, 105 m臋偶. , 280, 087 kob. , czyli 561, 192 dusz w艂o艣cia艅skich. W r. 1840 by艂o w gub. 586, 511 dusz obojej p艂ci, w tej liczbie jednodworc贸w 6, 857, w艂o艣c. skarb. 80, 654, apana偶贸w 6, 800, bez ziemi bobyl贸w 4, 760, wolnych rolnik贸w 581, w艂o艣cian obywatelskich 338, 950 dusz. W r. 1841 by艂o 739, 136 dusz obojej p艂ci, w tej liczbie wolnych rolnik贸w 510, bojar贸w pancernych 155, w艂o艣cian skarbowych 98, 551, obywatelskich 511, 556. W r. 1846 by艂o 789, 500 dusz pod艂ug Arsienjewa Oczerki, str. 116, 158, tylko 759, 558. W r. 1850 pod艂ug Atlasu gospodarczego, wydanego przez ministeryum d贸br pa艅stwowych, 749, 430 dusz. W r. 1851 ca艂a ludno艣膰 gub. witeb. wynosi艂a 742, 811 dusz, w tej liczbie 398, 000 w艂o艣cian. W r. 1860 by艂o w ca艂ej gubernii 795, 262 mk. 396, 378 m臋偶. i 398, 834 kob. ; z nich szlachty 30, 163, stanu duchow. 3, 648, mieszczan 108, 973, kupc贸w 4, 533, honor. obywat. 214, cechowych 3, 918, w艂o艣cian skarb. 152, 067, w艂o艣c. poddanych 454, 098, w艂o艣c. bezrolnych dworowych 8, 640, wojska 8, 177, kolonist贸w 303. Pod艂ug narodowo艣ci g艂贸wniejszych Bia艂oruss贸w 426, 808, 艁otysz贸w 139, 028, 偶yd贸w 62, 628, Polak贸w 43, 432, Niemc贸w 10, 158, Wielkoruss贸w 1, 843. Pod艂ug wyznania prawos艂awnych 448, 565, jednowierc贸w 2, 525, roskolnik贸w 37, 702, katolik贸w 227, 751, protestant贸w 11, 999, 偶yd贸w 66, 711. W r. 1863 pod艂ug wykaz贸w gub. statyst. komitetu by艂o ca艂ej ludno艣ci 818, 885 obojej p艂ci. Pod艂ug innych oblicze艅 N. Sto艂pia艅ski Dziewi臋c gubernii zachodnioruskiego kraju, Peters. , 1866 w tym roku by艂o 776, 739 dusz, w tej liczbie 383, 334 m臋偶. Pod艂ug stan贸w szlachty dziedzicz. 21, 273, szlach. osobistej 7, 388, duchowie艅stwa 4, 017, mieszczan 112, 018, w艂o艣cian 606, 864, stanu wojskowego 偶o艂nierzy, 偶on ich i t. d. 21, 724, innych stan贸w 3, 145. Pod艂ug narodowo艣ci i wyzna艅 Bia艂orus. prawos艂aw. 396, 369, katolik贸w 30, 439, Wielkorus. prawos艂. 1, 843, Polak贸w katolik贸w 43, 432, prawos艂awn. 61, Litwin贸w katolik贸w 267, 艁otysz贸w katolik贸w 138, 607, prawos艂. 421, 偶yd贸w 70, 520, protestant贸w 12, 343. Pod艂ug urz臋dowych danych z r. 1870 ludno艣膰 gub. tak si臋 przedstawia Bia艂orus. 549, 380 61, 9, Wielkorus. 48, 730 5, 5, Polak贸w 22, 737 2, 6, 艁otysz贸w 176, 149 19, 9, Est贸w Czuchn贸w 1, 067 0, 1, 偶yd贸w 87, 760 9, 9, Cygan贸w 177 0, 02, Niemc贸w 1, 073 0, 2, innych narod. 9, og贸艂em 887, 748 mk. W r. 1885 pod艂ug danych urz臋dowych by艂o 1, 235, 363 mk. 630, 763 m臋偶. i 604, 600 kob. , w tej liczbie pod艂ug stan贸w 1 szlachty dziedzicznej 8, 403 m. , 8, 335 k. , szl. osobistej 2, 980 m. , 3, 140 k. ; 2 stanu duchownego; prawos艂aw. 艣wieckiego 1, 208 m. , 1, 466 k. , prawos艂. zakonnego 23 m. , 31. , jednowierczego 12 m. , 12 k. , katolickiego 108 m. , 1 k. , ewangielickiego 5 m. , 15 k. , starozakonnego 85 m. ; 3 stanu miejskiego obyw. miej. hon. dziedzicznych 337 m. , 401 k. , obyw. miej. hon. osobistych 566 m. , 712 k. , kupc贸w 1, 563 m. , 1, 861 k. , mieszczan 118, 394 m. , 119, 943 k. ; 4 stanu wiejskiego w艂o艣cian skarbowych 81, 140 m. , 81, 578 k. , kolonist贸w 60 m. , 70 k. , w艂o艣cian uw艂asz. 357, 224 m. , 360, 020 k. ; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 18, 191 m. , 510 k. , nieregularnego 7 m. , 3 k. , urlopow. bezterm. 20, 207. , 偶o艂nierzy dymisyonowanych, ich 偶on i c贸rek 14, 785 m. , 24, 748 k. , 偶o艂nierskich syn贸w i kantonist贸w 3, 716 m. ; 6 cudzoziemc贸w 830 m. , 795 k. , innych stan贸w 918 m. , 950 k. Pod艂ug wyzna艅 za艣 prawos艂awnych 344, 601 m. , 326, 794 k. , jednowierc贸w 2, 078 m. , 2, 010 k. , rozkolnik贸w 36, 324 m. , 36, 070 k. , katolik贸w 160, 094 m. , 153, 912 k. , protestant贸w 13, 304 m. , 12, 968 k. , 偶yd贸w 74, 117 m. , 72, 662 k. , mahometan 245 m. , 184 k. Pod艂ug danych z r. 1887 w ca艂ej gubernii znajduje si臋 19, 739 miejsc zamieszka艂ych, mianowicie 1 miasto gubernialne, 11 miast powiatowych, 1 miasto nadetatowe Sura偶, 41 miasteczek, 19, 686 wsi. Ca艂a ludno艣膰 gubernii dochodzi do 652, 127 m臋偶. i 623, 827 kob. , czyli razem 1, 275, 954 dusz, i dzieli si臋 na powiaty pod艂ug nast臋puj膮cej tabelki Ilo艣膰 miejscowo艣ci Obszar w wiorstach kw. Ludno艣膰 zamieszka艂ych Nazwa miast wsi razem drysie艅ski. 2, 684 80, 932 7 1, 275 1, 282 di wi艅ski 3, 871 214, 937 7 2, 730 2, 737 horodocki. 3, 180 91, 825 1, 789 1, 789 lepelski. 3, 574 131, 666 14 1, 781 1, 795 lucy艅ski. . 4, 585 104, 583 1. 709 1, 709 newelski. . 3, 626 94, 846 2, 000 2, 000 po艂ocki. 4, 221 111, 487 3 1, 886 1, 889 rze偶ycki. 3, 703 131, 173 6 2, 006 2, 012 siebieski. . 3, 323 87, 123 1, 448 1, 448 wieliski. 3, 940 84, 375 2 1, 095 1, 097 witebski. . 3, 001 143, 007 3 1, 967 1, 970 w og贸le 39, 708 al. 810 1, 275, 954 42 19, 686 19, 728 m. kw. Z powy偶szego wida膰, i偶 艣rednio wypadnie po 32, 48 os贸b na wiorst臋 kw. , czyii 1, 575 na mil臋 kw. Pod艂ug wyzna艅 powy偶sza ilo艣膰 ludno艣ci iak tak si臋 rozk艂ada prawos艂awnych 697, 641, jednowierc贸w 4, 377, rozkolnik贸w 72, 550, katolik贸w 320, 151, luteran贸w 28, 223, 偶yd贸w 152, 045, karaim贸w 54, mahometan贸w 913 dusz. W r. 1885 na 1, 235, 363 ca艂ej ludno艣ci urodzi艂o si臋 50, 779, czyli 4, l, umar艂o 32, 245, czyli 2, 6 W r. 1886 na 1, 252, 538 ca艂ej lu Witebsk Witebsk dno艣ci urodzi艂o si臋 51, 401, czyli 4, l, umar艂o 28, 549, czyli 2, 3. W 艣redniej ilo艣ci w ci膮gu trzech lat 1885 1877 urodzi艂o si臋 4, 0, umar艂o 2, 4. Wr. 1888 ludno艣膰 wzros艂a do 1, 309, 304 i rozk艂ada艂a si臋 w nast臋puj膮cy spos贸b m臋偶. kob. razem w m. Dryssie 1, 725 1, 920 3, 645 powiecie 38, 437 36, 603 75, 040 w m. D藕wi艅sku 42, 807 29, 182 71, 989 powiecie 77, 698 73, 977 151, 675 w m. Horodku 2, 892 2, 805 5, 697 powiecie 44, 422 43, 596 88, 018 w m. Leplu 3, 021 3, 754 6, 775 powiecie 64, 240 62, 462 126, 702 w m. Lucyniu 3, 070 3, 065 6, 135 powiecie 55, 622 53, 552 109, 174 w m. Newlu 4, 153 4, 332 8, 485 powiecie 45, 582 45, 381 90, 963 w m. Po艂ocku 9, 986 9, 978 19, 964 powiecie 47, 591 45, 819 93, 410 w m. Rzy偶ycy 6, 370 5, 655 12, 025, , powiecie 60, 710 59, 959 120, 669 w m. Siebie偶u 1, 563 1, 543 3, 106 powiecie 43, 548 42, 185 85, 733 w m. Wieli偶u 8, 798 8, 994 17, 792 powiecie 33, 534 34, 532 68, 066 w m. Witebsku 31, 417 26, 762 58, 179 powiecie 40, 539 40, 458 80, 997 w m. Sura偶u 2, 495 2, 570 5, 065 A wi臋c w miastach 118, 297 m臋偶. , 100, 560 kob. , czyli razem 218, 857, w powiatach 551, 923 m. , 538, 524 k. , razem 1, 090, 447, co stanowi razem 1, 309, 304. Mieszka艅cy miast stanowi膮 wi臋c 16, 7, mieszka艅cy gmin wiejskich 83, 3 ca艂ej ludno艣ci. Pod艂ug wyzna艅 by艂o prawos艂awnych 715, 050, z tego w miastach 77, 421 44, 114 m臋偶. , 33, 307 kob. ; we wsiach 637, 629 322, 598 m. i 315, 031 k. , jednowierc贸w w og贸le 4, 169, rozkolnik贸w 79, 062, katolik贸w 330, 171, z tego w miastach 29, 953 16, 390 m臋偶. , 13, 563 kob. ; we wsiach 300, 218 152, 650 m. , 147, 568 k. , protestant贸w 34, 223 5, 902 w miastach i 28, 321 we wsiach, 偶yd贸w 145, 306 93, 640 w miastach, 51, 666 we wsiach, mahometan 1, 143 1, 098 w miastach i 45 we wsiach, w og贸lnej liczbie tylko 20 kobiet, innych wyzna艅 164. Pod艂ug stan贸w 1 szlachty dziedzicznej 16, 906, szl. osobistej 6, 497; 2 duchowie艅stwa prawos艂. 艣wiec. 2, 375 1279 kob. , zakon. 55, jednowierczego 20, katolickiego 107, ewang. lutcer. 13 8 kob. , 偶ydowskiego 53 27 kob. ; 3 stanu miejskiego obyw. honor. dziedzicznych 982, osobistych 1, 701, kupc贸w. , 201, mieszczan 251, 447; 4 stanu w艂o艣cia艅skiego w艂o艣cian w og贸le 920, 065, kolonist贸w 8, 884, 偶yd贸w rolnik贸w 276; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 19, 782, beztermin. i zapas. 32, 115, dymis. , 偶o艂nierskich 偶on i dzieci 39, 284; 6 cudzoziemc贸w 4, 829; 7 innych stan贸w 712. W og贸le 1, 309, 304 670, 220 m臋偶. , 639, 084 kob. . Stan w艂o艣cia艅ski stanowi 71, miejski oko艂o 20, szlachecki nie wiele wi臋cej nad 1 og贸lnej liczby mieszka艅c贸w. Ruch ludno艣ci w r. 1888 przedstawia si臋 w nast臋puj膮cy spos贸b a urodzi艂o si臋 ch艂opc贸w 29, 025, dziew. 26, 562, razem 55, 587, czyli 4, 2 z nich prawych dzieci 53, 523, nieprawych 2, 064, czyli 3, 8, Zmar艂o 17, 335 m. i 15, 577 kob. , razem 32, 912 os贸b, czyli 2, 5. Przechodzimy do poszczeg贸lnych narodowo艣ci Bia艂orusy zamieszkuj膮 g艂贸wnie powiaty witebski, horodocki, wieliski, po艂ocki, newelski, siebieski, lepelski i wi臋ksz膮 cz臋艣膰 drysie艅skiego, i stanowi膮 g艂贸wne j膮dro tubylc贸w, potomk贸w staro偶ytnych Krzywiczan, kt贸rzy rozsiedli si臋 szeroko w obecnych guberniach grodzie艅skiej, wile艅skiej, mi艅skiej, mohylewskiej, witebskiej, smole艅skiej i pocz臋艣ci pskowskiej. Szczep Bia艂oruski, jako jednostka polityczna, czyli raczej kilka jednostek, znany jest tylko w czasach dawnych, pod w艂adz膮 udzia艂owych ksi膮偶膮t po艂ockich, witebskich, smole艅skich i in. , nast臋pnie uleg艂 zupe艂nie wp艂ywowi i w艂adzy s膮siad贸w wschodnia jego cz臋艣膰 Moskwie, zachodnia Litwie i Polsce. Mowa witebskich Bia艂oruss贸w jest czem艣 po艣redniem, co do d藕wi臋ku, pomi臋dzy mow膮 Wielkorus贸w, Ma艂orus贸w i Polak贸w wyrazy wsp贸lne tym trzem mowom czasami wymawiaj膮 si臋 inaczej, albo maj膮 inne zako艅czenie. Im wi臋cej na wsch贸d, im bli偶ej gub. pskowskiej, tem j臋zyk bia艂oruski staje si臋 podobniejszym do wielkoruskiego. Bia艂orusy witebscy u偶ywaj膮 bardzo wiele wyraz贸w polskich niechaj, niema, jaki, pierszy, po偶yczy膰, chustka, skrynia, szlub, wszystki i t. d. Siebie偶anie zamieniaj膮 zwykle g艂osk臋 cz na c, m贸wi膮c caho czego, chacu chc臋, zt膮d cz臋sto zowi膮 ich 膰wiakunami; w powiatach drysie艅skim i rze偶yckim, pod wp艂ywem s膮siedztwa, w j臋zyku bia艂oruskim jest pewna domieszka wyraz贸w 艂otewskich. Wi臋kszo艣膰 Bia艂orus贸w w r. 1870, mianowicie 481, 689, wyznaje prawos艂awie, rozkolnik贸w 8, 512. Prawos艂awni zamieszkuj膮 ziemi臋 mi臋dzy rz. Dryss膮, Po艂ot膮 i D藕win膮, g艂贸wnie we wsch. cz臋艣ci gubernii. Katolicy g艂贸wnemi masami zajmuj膮 cz臋艣ci pow. drysie艅skiego 13, 500, rze偶yckiego 7, 500, lucy艅skiego 5, 000, po艂ockiego 4, 000, lepelskiego 3, 200, witebskiego 5, 000, oraz w wi臋kszych miastach. Rozkolnicy miejscowa nazwa razko艂y mieszkaj膮 g艂贸wnie w s膮siedztwie z Wielkorusami, oraz w pow. inflanckich, w po艂ockim, w witebskim i w miastach. Fizycznie Bia艂orusy s膮 w og贸le dosy贸 s艂abi, niepozorni, miernego wzrostu, blondyni, powolni, leniwi i apatyczni; w pracy fizycznej s膮 jednak wytrwali, ale wszystko robi膮 bardzo powoli, bez przej臋cia si臋 i zapa艂u. We wschodniej cz臋艣ci gubernii nosz膮 zwykle ca艂ko wity zarost i szerok膮 brod臋, bli偶ej D藕winy i w miastach zwykle brod臋 gol膮, a nosz膮; tylko w膮jsy. Charakter Bia艂orus贸w jest w og贸le 艂agodny s膮, oni dowierzaj膮cy, cierpliwi, pobo偶ni. Obok tego bardzo przes膮dni, sk膮pi, wahaj膮cy si臋, bez inicjatywy; w rozmowach z lud藕mi innego stanu bardzo wstrzemi臋藕liwi i skryci. W贸dka i karczma graj膮 wielk膮, rol臋 w 偶yciu Witebszczanina, kt贸ry nie umie sobie wyobrazi膰 偶adnego 艣wi臋ta, 偶adnej uroczysto艣ci bez w贸dki, 偶adnej zabawy bez karczmy. Ubranie Bia艂orus贸w jest w og贸le ma艂o oryginalne i nie wyszukane w lecie bia艂a gruba zgrzebna koszula na wierzch bia艂ych r贸wnie偶 spodni, bia艂y p艂贸cienny pas, i bia艂y ba艂achon, w zimie bia艂y ko偶uch, na wierzch kt贸rego k艂adzie si臋 taki偶 ba艂achon z p艂贸tna lub kapota z sukna samodzia艂owego; na nogach w lecie 艂apcie, w zimie buty, albo czasami obuwie woj艂okowe walonki; u kobiet bia艂e sp贸dnice i bia艂e chustki na g艂owach, to zwyk艂e ubranie; kolor bia艂y dominuj膮cy, ulubiony Bia艂orus贸w. W ostatnich czasach jednak wida膰 pewien zwrot ku zarzucaniu staro艣wieckiego stroju m臋偶czyzni zaczynaj膮 chodzi膰 w sukiennych samodzia艂owych marynarkach t. zw. workach, kulki, kobiety zaczynaj膮 nosi膰 r贸偶nokolorowe, zwykle jaskrawe, czerwone, b艂臋kitne lub wzorzyste sp贸dnice i kr贸tkie kaftaniki miejskiego kroju, bez wci臋cia w pasie. Bogatsze gospodynie miejskie nosz膮 na g艂owach du偶e, , chustki, przepasane kupcem albo w wielki w臋ze艂 zakrutk臋 zwi膮zane; w uszach maj膮 zawusznice, na szyi krale korale, koszule spinaj膮 szpo艅k膮, na ni膮 zak艂adaj膮 kitlik, rodzaj gorseciku, sajan sp贸dnic臋 i chwartuch, na nogach safianowe trzewiki. Tak si臋 ubiera艂y do niedawna mieszczki z Sura偶a, Wieli偶a, Witebska i Po艂ocka. Starsi gospodarze nosz膮 jeszcze i teraz oryginalnego kroju kapelusze w formie przewr贸conej doniczki do kwiat贸w, z ma艂em rondem, albo okr膮g艂e woj艂okowe lub baranie czapki, lub wreszcie kwadratowe nakszta艂t konfederatek; m艂odzie偶 jednak zarzuca ju偶 t臋 staro艣wieczczyzn臋 i nosi zwyk艂e czarne sukienne fukt贸re zyskuj膮 coraz wi臋cej zwolennik贸w. Kobieta bia艂oruska starzeje bardzo pr臋dko, 艂adn膮 w og贸le nie jest, niema te藕 poczucia estetycznego. Dziewcz臋ta chodz膮 zwykle z odkryt膮 g艂ow膮, ale warkoczy nie spuszczaj膮 i czasami tylko ozdabiaj膮 g艂ow臋 kwiatem, nie bardzo zreszt膮 zgrabnie. Wie艣 witebskiego Bia艂orusa jest w og贸le biedna i brudna. Zabudowania stawiane s膮 bez 偶adnego planu i systemu, i chocia偶 w ka偶dej wsi jest, oczywi艣cie, ulica, ale chaty stoj膮 nie zawsze przy niej, czasami staj膮 do niej frontem, bokiem lub ty艂em, czasami chata odstawiona gdzie艣 daleko, a przy ulicy stoi ty艂em spichlerz lub stajnie, albo, w najlepszym razie, ogr贸d. Chaty niepobielane, najprostszej budowy, kryte s艂om膮 lub dranicami, z ma艂emi oknami o drobnych szybach; wi臋kszo艣膰 ich jednak ju偶 nie jest kurna; z rzadka spotykaj膮 si臋 nawet, szczeg贸lnie we wsiach przy wi臋kszych traktach, chaty wytworniejsze, na fundamencie, z wyrzynanemi okiennicami i z gankiem. W przeci臋tnej chacie wej艣cie bez ganku, o wysokim progu i nizkich, prawie kwadratowych drzwiach, cz臋sto nawet bez futryn, prowadzi do zimnej bez sufitu sieni, kt贸ra dzieli chat臋 na dwie cz臋艣ci i ma zwykle wyj艣cie na podw贸rze, a w g艂臋bi odgrodzona ma艂a spi偶arenka. U zamo偶niejszych w艂o艣cian obie po艂owy chaty s膮 ciep艂e, u mniej zamo偶nych tylko jedna, a w niej piec, 艂贸偶ko, st贸艂 i 艂awy. Pod艂oga, cz臋sto z ubitej ziemi, je偶eli drewniana, to bardzo brudna i zab艂ocona, bo si臋 nigdy, nawet przed najwi臋kszem 艣wi臋tem, nie myje, a tylko czasami wymiata si臋 miot艂膮 i zasypuje tatarakiem ajerem. W drugiej po艂owie chaty, zimnej, stoj膮 偶arna, le偶膮 z艂o偶one kartofle, buraki, kapusta. Na oko艂o chaty, r贸wnie偶 bez planu i systemu, zabudowania gospodarcze spichlerz t. zw. kle膰, w kt贸rym przechowuje si臋 ca艂e bogactwo w艂o艣cianina zbo偶e, lepsze ubranie, len, kawa艂y p艂贸tna, w skrzyniach lub dzie偶ach zamykanych, cz臋stokro膰 pieni膮dze, kt贸re nieraz, dla niepoznaki, k艂ad膮 si臋 wprost we zbo偶e do zasieku, dalej chlewy; za chat膮, o 15 20 s膮偶ni, znajduje si臋 gumnisko, na nim tok z, , rej膮 w kt贸rej susz膮 si臋 snopy przed m艂ock膮, stodo艂a jedna lub kilka. Wszystko to budowane z taniego, koszlawego materya艂u, kryte bez u偶ycia gwo藕dzi, s艂om膮, rzadziej dranicami, nigdy gontem. W ka偶dej wsi jest zwykle 艂a藕nia, kt贸ra si臋 buduje wsp贸lnie gdzie艣 opodal, nad wod膮; ta cz臋sto nawet dachu nie ma, tylko pu艂ap, na kt贸rym z wierzchu narzucona ziemia i kostra pa藕dziora; o czysto艣ci w takiej 艂a藕ni mowy by膰 nie mo偶e jest tylko wielkie gor膮co, dym i zaduch. Po偶ywienie Bia艂orusa witebskiego bardzo ja艂owe chleb, wypieczony z 偶ytniej m膮ki, 藕le przesianej, 藕le zmielonej w r臋cznych 偶arnach, cz臋sto z domieszk膮 t艂uczonych kartofli, a jeszcze cz臋艣ciej plew; z gor膮cych potraw ro偶nego rodzaju mieszaniny, bez mi臋sa i bez mas艂a, czasami tylko z mlekiem. G艂贸wnem pokarmem jest kartofel, kt贸rego te偶 sadzi si臋 wielka ilo艣膰. W zimie ch艂op witebski je zwykle trzy razy dziennie, latem cztery razy; jest to 艣niedanie, abied, podwiaczorek i wiaczera. Poniewa偶 wsie bia艂oruskie rozrzucone s膮 w lasach i b艂otach, a drogi wsz臋dzie prawie niegodziwe, wi臋c ch艂op witebski ma ad hoc urz膮dzone w贸zki w lecie t. zw. kolasy, t. j. cztery ma艂e, prawie jednakowej wielko艣ci ko艂a, na drewnianych osiach, spojone tarcicami tak blizko siebie, 偶e tylne niemal zawadzaj膮 o przednie, i z por臋czami r贸wnie偶 z tarcic, w zimi臋 t. zw. po艂ozy czyli sanie najprostszej konstrukcyi. Takiemi kolasami Bia艂orus wozi siano, zbo偶e, drzewo z lasu, takiemi je藕dzi Witebsk sam, siedz膮c wprost na osi, wozi swoich chorych i umar艂ych. Tylko zamo偶niejsi i miasteczkowi maj膮 ma艂e bryczki, t. zw. karafaszki, lepszej roboty i malowane, z siedzeniem, zape艂nionem sianem, pod dreliszkiem lub kilimkiem. Bia艂orus odbywa ca艂膮 polow膮 robot臋 oraz je藕dzi zwykle w pojedynk臋, t. j. o jednym koniu; par膮 koni je偶dz膮 tylko w bardzo dalek膮 podr贸偶 lub na wesele, i zaprz臋gaj膮 wtedy nie w dyszel, ale w przy艣ci膮偶k臋, z boku. Po Bia艂orusach drugie miejsce co do liczby zajmuj膮 Polacy, kt贸rych w 1860 r. by艂o 43, 432, a w 1870 r. 21, 626. Pod艂ug Sto艂pia艅skiego w r. 1864 by艂o Polak贸w w powiatach witebskim 4, 253, horodockim niepodana cyfra, lepelskim 2, 196, lucy艅skim 3, 445, dyneburskim 8, 387, drysie艅skim 12, 713, wieliskim 437, suraskim 1, 682, newelskim 2, 087, po艂ockim 3, 524, siebieskim 1, 263, rze偶yckim 3, 730, czyli razem 43, 717 dusz. W r. 1870 podaje komitet statystyczny witebski w swym wykazie w pow. drysie艅skim 4, 468, d藕wi艅skim 4, 357, lepelskim 3, 872, po艂ockim 2, 552, lucy艅skim 1, 812, rze偶yckim 1, 701, witebskim 1, 069, siebieskim 897, newelskim 533, wieliskim 195, horodockim 167, w og贸le 21, 626 10, 811 m. , 10, 815 k. . Wr. 1870 z og贸lnej liczby 3, 077 w艂a艣cicieli ziemskich by艂o 2, 053 Polak贸w, t. j. 66, 7 w pow. drysie艅skim by艂o na 158 w艂a艣cicieli 149 Polak贸w, lepelskim na 462 w艂. 433 Pol. , d藕wi艅skim na 180 w艂. 149 Pol. , witebskim na 527 w艂. 417 Pol. , rze偶yckim na 186 w艂. 147 Pol. , po艂ockim na 419 w艂. 305 Pol. , lucy艅skim na 171 w艂. 121 Pol. , siebieskim na 175 w艂. 113 Pol. , wieliskim na 108 w艂. 54 Pol. , horodockim na 120 w艂. 58 Pol. , newelskim na 560 w艂. 170 Pol. Polacy mieszkaj膮cy w gub. witebskiej dziel膮 si臋 na cztery klasy wi臋kszych w艂a艣cicieli, drobn膮 szlacht臋, mieszczan i w艂o艣cian. Tak zw, szlachta, sk艂adaj膮ca si臋 z drobnych w艂a艣cicieli ziemskich, dzier偶awc贸w lub s艂u偶by dworskiej, wykszta艂cenie posiada bardzo nizkie ograniczaj膮ce si臋 zwykle na czytaniu i pisaniu po rusku i po polsku. Jednak偶e niepi艣miennych pomi臋dzy nimi, nie wy艂膮czaj膮c kobiet, nie ma wcale. T膮 szlachta zagrodowa nosi si臋 na wp贸艂 z pa艅ska m臋偶czyzni czasami w d艂ugich kapotach, zwykle jednak w stroju europejskim, chocia偶 w wysokich butach, kobiety staraj膮 si臋 na艣ladowa膰 miejskie i dworskie panie. Dworek takiego szlachcica jest zwykle pobielany, stoi w ogrodzie owocowym, w kt贸rym zawsze musi si臋 znale艣膰 kilka pni pszcz贸艂. Opr贸cz ksi膮偶ki do nabo偶e艅stwa i, czasami, kalendarza, innych druk贸w w domu szlachcica zagrodowego nie znajdziemy. Mieszczanie Polacy, opr贸cz roli, trudni膮 si臋 rzemios艂ami szewctwem, krawiectwem, rymarstwem, wi臋kszo艣膰 z nich tak偶e umie czyta膰. W r. 1870 mieszczan Polak贸w liczono 5, 111 g艂贸w obojej p艂ci. W艂o艣cian Polak贸w jest w og贸le niewielu; w niekt贸rych miejscowo艣ciach zasiedlaj膮 oni ca艂e wsie wy艂膮cznie, w innych mieszkaj膮 razem z innemi plemionami. Ilo艣膰 miejscowo艣ci, zamieszka艂ych wy艂膮cznie przez w艂o艣cian Polak贸w jest nast臋puj膮ca; w pow. lepelskim miejscowo艣ci 259, dom. 340; po艂ockim miejsc. 197, dom. 252; d藕wi艅skim 194, dom. 280; drysie艅skim 120, dom. 153; lucy艅skim 77, dom. 102, rzy偶yckim 63, dom. 105; siebieskim 61, dom. 71; witebskim 60, dom. 125; newelskim 34, dom. 40; wieliskim 6, dom. 11; horodockim 6, dom. 6. W og贸le miejscowo艣ci 1, 077, dom. 1, 485. Razem z innemi narodowo艣ciami Bia艂orusami, Wielkorusami i 艁otyszami Polacy zamieszkuj膮 w pow. drysie艅skim 269 miejsc, 1, 718 dm. ; d藕wi艅skim 233 miejsc, 1, 827 dm. ; lepelskim 180 miejsc, 1, 309 dm. ; lucy艅skim 165 miejsc, 594 dm. ; po艂ockim 109 miejsc, 362 dm. ; rzy偶yckim 108 miejsc, 711 dm. ; witebskim 74 miesc. , 182 dm. ; siebieskim 67 miejsc, 173 dm. ; newelskim 54 miejsc, 125 dm. ; horodockim 38 miejsc, 112 dm. ; wieliskim 34 miejs. , 115 dm. Razem 1, 331 miejsc, 7, 228 dm. W艂o艣cianie Polacy po wi臋kszej cz臋艣ci zatracili ju偶 j臋zyk i m贸wi膮 mi臋dzy sob膮 po bia艂orusku. Ludno艣贸 polska stoi na wy偶szym stopniu kultury ni偶 bia艂oruska. Wed艂ug Siementowskiego Polacy s膮 uwa偶ani za dobrych gospodarz贸w rolnych, dzier偶awc贸w i rz膮dc贸w w maj膮tkach ziemskich. Wielkorusy osiedlili si臋 tu jeszcze za Rzeczypospolitej pojedy艅czo. Przybywali tu cz臋sto b膮d藕 w orszaku ksi臋偶niczek moskiewskich po艣lubianych przez w. ks. litewskich, ju偶 to osadzani jako je艅cy wojenni. W wi臋kszych grupach zacz臋li si臋 przesiedla膰 dopiero w po艂owie XVIII w. , g艂贸wnie sekciarze. Filiponi przybyli tu po r. 1742, kiedy mistrz ich Filip sam si臋 dobrowolnie spali艂; wyznawcy popowszczyzny, rozsiedleni w powiatach witebskim, newelskim, pocz臋艣ci po艂ockim i lepelskim, przybywali dwa razy pierwszy raz po r. 1735, drugi po r. 1764. Wielkorusy nap艂ywaj膮cy przez pskowsk膮 guberni臋, oczywi艣cie zajmowali z pocz膮tku miejscowo艣ci znajduj膮ce si臋 na go艣ci艅cu do Litwy, t. j. 艣rodek pow. lucy艅skiego, rz臋偶yckiego i d藕wi艅skiego, i dopiero potem posun臋li si臋 w g艂膮b i zaj臋li miejscowo艣ci pomi臋dzy Po艂ockiem a Witebskiem, Siebie藕em a Newlem. Niekt贸re partye ich dotar艂y do granic Inflant, inne przesz艂y D藕win臋 i rozsypa艂y si臋 po pow. lepelskim albo osiad艂y na oko艂o Witebska. Prawie wszyscy bez wyj膮tku s膮 oni rozkolnikami i tylko ma艂a cz臋艣膰 ich wyznaje prawos艂awie albo jest jednowiercz膮, i to tylko urz臋downie. Pod艂ug Sto艂pia艅skiego Witebsk w r. 1864 Wielkorus贸w by艂o w og贸le 56, 983 dusz, mianowicie 7, 885 prawos艂. w pow. witebskim 6, 520 i w pow. po艂ockim 1, 365, oraz 49, 098 rozkolnik贸w, w powiatach witebskim 1, 975, horodockim 386, lepelskim 685, lucy艅skim 2, 114, d藕wi艅skim 14, 188, drysie艅skim 181, wieliskim 53, suraskim 252, newelskim 2, 705, po艂ockim 3, 293, siebieskim 1, 498, rze藕yckim 21, 768. Pod艂ug Siementowskiego Wielkorus贸w w gubernii w r. 1870 by艂o w og贸le 48, 730, z nich Filipon贸w 39, 996, czyli 82. Pod艂ug Pamiatnoj kni偶ki na r. 1887, przyjmuj膮c jednowierc贸w i rozkolnik贸w za Wielkorus贸w, by艂o w miastach 3, 187 m臋偶. i 3, 243 kob. , w powiatach 33, 137 m臋偶. i 32, 827 kob. W r. 1885 by艂o w og贸le w ca艂ej gubernii 76, 482 Wielkorus贸w. Pod艂ug danych komitetu statystycznego w ko艅cu r. 1888 by艂o w miastach i powiatach rozkolnik贸w 79, 062, jednowierc贸w 4, 169, razem 83, 231, a dodaj膮c Wielkorus贸w prawos艂awnych, i powi臋kszaj膮c cyfr臋 z r. 1870 8, 734 do 10, 000, otrzymamy, 偶e w ko艅cu r. 1888 by艂o w gubernii Wielkorus贸w, rozkolnik贸w i prawos艂awnych g艂贸wnie urz臋dnik贸w i wojskowych przesz艂o 90, 000 g艂贸w. Liczba ta w ostatnich latach musia艂a si臋 jeszcze powi臋kszy膰, tak z powodu nap艂ywu urz臋dnik贸w, jak i coraz cz臋stszego nabywania przez Wielkorus贸w d贸br ziemskich. Wielkorusy miejscowi m贸wimy tu o masie w艂o艣cia艅skiej 偶yj膮 albo oddzielnemi wsiami albo razem z Bia艂orusami lecz trzymaj膮, si臋 od nich oddzielnie. Dziewcz臋ta rozkolnickie czasami wychodz膮 za Bia艂orus贸w, ale rozkolnicy Bia艂orusinek nigdy nie bior膮. Rozkolnicy w og贸lno艣ci nie uznaj膮 sakramentu ma艂偶e艅stwa, i sam obrz臋d 艣lubny redukuje si臋 u nich do uczty i b艂ogos艂awie艅stwa rodzic贸w. W og贸le s膮. oni trzezwiejsi, roztropniejsi, wi臋cej przedsi臋biorczy i rozwini臋ci ni偶 Bia艂orusy. Zt膮d s膮 oni znacznie bogatsi, maj膮 lepsze chaty, strojniejsze ubiory, potrzebuj膮 pewnego rodzaju, acz dosy膰 pierwotnego, konfortu. Wielkorus cz臋sto i ch臋tnie zajmuje si臋 handlem. 艁otysze, ludno艣膰 litewskiego plemienia, od najdawniejszych czas贸w osiad艂a w Inflantach, zajmuje obecnie w gub. witebskiej wiele miejscowo艣ci w pow. d藕wi艅skim, rze藕yckim i lucy艅skim. Pod艂ug Sto艂pia艅skiego, w r. 1863 by艂o ich w ca艂ej gubernii 138, 607 katolik贸w i 421 prawos艂awnych, mianowicie w pow. lepelskim 219 nazwani tu s膮 Litwinami, lucy艅skim 421 prawos艂. i 40, 907 katol, d藕wi艅skim 51, 997, drysie艅skim 1, 773, rze藕yckim 44, 930. Pod艂ug obliczenia Siementowskiego w r. 1870 艁otysz贸w by艂o 176, 149, w tej liczbie mieszkaj膮cych oddzielnemi wsiami 141, 314 i mieszkaj膮cych razem z Bia艂orusami 34, 835, mianowicie a zamieszka艂ych oddzielnymi wsiami Liczba ludno艣膰 Nazwa powiat贸w chat miejscowo艣ci 1, 639 975 927 12 12 4 29 5 1 61, 544 40, 588 38, 757 51 126 54 150 36 8 7, 538 4, 781 4, 395 12 12 4 30 5 7 16, 784 141, 314 z Bia艂orusami d藕wi艅ski. .. .. .. rze偶ycki. .. .. lucy艅ski. .. .. . drysie艅ski. .. witebski. .. .. newelski. .. .. po艂ocki. .. .. .. . siebieski. .. . horodocki. .. . Razem I 3, 604 b zamieszka艂ych wsp贸lnie Nazwa powiat贸w Liczba I l o 艣 膰 miejscochat 艁otyBia艂o wo艣ci sz贸w rus贸w d藕wi艅ski. .. . 412 3, 418 12, 380 25, 730 rze偶ycki. . 318 2, 564 13, 083 20, 388 lucy艅ski. . 268 1, 478 8, 618 13, 526 drysie艅ski. 26 28 120 269 witebski. . 13 20 127 250 wieliski. . 4 6 16 61 horodocki. . 3 3 13 69 lepelski. . 2 2 12 16 newelski. . 6 12 130 198 po艂ocki. . 24 62 299 519 siebieski. . 7 26 77 270 Sun na 1, 083 7, 619 34, 835 61, 326 Tym sposobem widzimy, ze najwi臋cej 艁otysz贸w by艂o w pow. inflanckich, mianowicie w d藕wi艅skim 42, rze偶yckim 30, 4 i w lucy艅skim 26, 9, w innych za艣 powiatach zaledwie 0, 7 Z tej liczby 176, 149 159, 659 czyli 90, 6 jest wyznania katolickiego, 13, 504 czyli 7, 7 luteran贸w, 1, 858 czyli l prawos艂awnych 1, 128 czyli 0, 7 rozkolnik贸w. Obecnie 艁otysz贸w w gub. witebskiej jest znacznie wi臋cej, tak z powodu przyrostu naturalnego, jak i z powodu nap艂ywu z gub. kurlandzkiej i inflanckiej. Do r. 1888 wesz艂o do gub. witebskiej, jako w艂a艣ciciele ziemscy lub dzier偶awcy, 1, 493 rodzin czyii 9, 338 os贸b; za艣 w r. 1886 艁otysz贸w w gubernii by艂o 50, 526 prawos艂awnych, 159, 659 katolik贸w, 22, 146 luteran贸w, czyli razem 232, 331 os贸b obojej p艂ci. 艁otysze znacznie r贸偶ni膮 si臋 powierzchowno艣ci膮 od Bia艂orus贸w 艁otysz jest 艣redniego wzrostu, ale zgrabny i zr臋czny, zjasnemi oczyma i w艂osami; nie nosi zwykle ani brody ani w膮s贸w; charakteru jest spokojnego i 艂agodnego, uczciwy, go艣cinny, szczery. D艂ugoletnie podda艅stwo oddzia艂a艂o na niego wi臋cej, ni偶 na zimniejszego i mniej nerwowego Bia艂orusa, i dla tego z ma艂o sobie znajomym jest on skryty i uni偶ony, lecz gdy si臋 pozb臋dzie obawy, dobra Witebsk jego natura odrazu na jaw wychodzi. 艁otysz jest bardzo nabo偶ny; powracaj膮c z pola, z roboty, ca艂a gromada 艁otysz贸w zwykle kl臋ka przed ka偶d膮 figur膮, kt贸r膮 napotka na drodze, a kt贸rych jest wiele, bo 艁otysze lubi膮 je stawia膰 przy drogach lub w polu, i ch贸rem 艣piewaj膮 nabo偶ne pie艣ni. W og贸le 艣piew jest nami臋tno艣ci膮 艁otysza; nie lubi on gwarnych i t艂umnych rozrywek, ale ch臋tnie odwiedza najbli偶szych s膮siad贸w i wtedy znowu ch贸rem 艣piewa. Ulubiony jego taniec jest tak zwana krucio艂ka, kt贸ra polega na tem, 偶e kawaler chwyta dziewczyn臋 za obie r臋ce i kr臋ci si臋 z ni膮 do upad艂ego, bez przysiada艅, bez ho艂ubc贸w, nawet zwykle bez u艣miechu na twarzy. Spokojnego charakteru, 艁otysze rzadko si臋 k艂贸c膮, a jeszcze rzadziej si臋 bij膮; s膮 oni w og贸le bardzo moralni, nie znaj膮 ani 艣piew贸w ani wymy艣la艅 sprosnych i wierno艣膰 ma艂偶e艅ska jest przez nich 艣ci艣le przestrzegana. Witebscy 艁otysze s膮 raniej rozwini臋ci od 艁otysz贸w z gub. inflanckiej i kurlandzkiej, ale analfabet贸w pomi臋dzy nimi, szczeg贸lnie mi臋dzy kobietami, prawie nie ma. Ubranie 艁otysza witebskiego bardzo podobne do ubrania Bia艂orusa, tylko jest z cie艅szego materya艂u i troch臋 d艂u偶sze. Charakterystyczn膮 cech膮 ich ubrania jest kamizelka, rodzaj kurtk kolorowej z odk艂adanym ko艂nierzem, kt贸r膮 nosz膮 tak m臋偶czy藕ni jak i kobiety; 艣wi膮teczne ubranie kobiet sk艂ada si臋 z kolorowej sukni ze sk艂adkami, kolorowego gorsetu i chusteczki na szyi, zwierzchu za艣 zwykle wk艂ada si臋 jeszcze du偶a kolorowa chusta; niekt贸re nak艂adaj膮 na g艂ow臋 rodzaj wianka z aksamitu. Ulubion膮 potraw膮 艁otysza jest tak zw. putra, t. j. mleko, ser, krupy, kartofle i ryba razem zmieszane i zakwaszone. W贸dka u 艁otysz贸w gra tak膮 sam膮 rol臋 jak i u Bia艂orus贸w, chocia偶 w ostatnich czasach widoczny znaczny post臋p ku trze藕wo艣ci. Esty czyli Czucho艅cy, nar贸d plemienia fi艅skiego, przyby艂 do gub. witebskiej z Estonii; pod艂ug mapy etnograficznej Keppena z r. 1852, Est贸w by艂o w gub. wittebskiej 9, 936. Siementowski narachowa艂 ich zaledwie 1, 067 551 m臋偶. i 516 kob. . Mieszkaj膮 oni w 20 miejscowo艣ciach pow. lucy艅skiego, mianowicie w gminach py艂dzie艅skiej i micha艂owskiej, i w gminie wykrzy艅skiej pow. newelskiego. Cyganie. Pod艂ug Keppena by艂o ich w gubernii 607; Siementowski narachowa艂 tylko 177, mieszkaj膮cych po kilku i kilkunastu w r贸偶nych miejscowo艣ciach ca艂ej gubernii. Najwi臋cej ich razem, bo 43, mieszka w gminie obolskiej pow. horodockiego. Z ca艂ej liczby cygan贸w 151 by艂o prawos艂awnych, 26 katolik贸w. Zreszt膮 wszystkie te cyfry s膮 nie pewue, gdy偶 trudno cygan贸w, z powodu ich koczowniczego 偶ycia, dok艂adnie porachowa膰. Niemcy, przybyli do gub. witebskiej pocz臋艣ci z gub. nadbaltyckich, pocz臋艣ci z zagranicy. Koppen narachowa艂 ich w 1852 r. 1, 300; pod艂ug Siementowskiego by艂o ich w r. 1870 tylko 1703. Po 1863 r. zwi臋kszy艂 si臋 nap艂yw Niemc贸w, z kt贸rych wielu pokupowa艂o maj膮tki ziemskie. W r. 1888 by艂o 5, 178 Niemc贸w. Stanowi膮 oni stan odr臋bny, nie 艂膮cz膮 si臋 z innemi narodowo艣ciami, i nawet zwykle nie znaj膮 miejscowego j臋zyka albo w艂adaj膮 nim bardzo s艂abo. Niekt贸rzy z nich posiadaj膮 dobra ziemskie, czasami nawet bardzo obszerne, wi臋kszo艣膰 za艣 sk艂ada si臋 z dzier偶awc贸w, rz膮dc贸w i t. d. 呕ydzi przybyli do gubernii prawdopodobnie dopiero w po艂owie XVII w. Pomimo 偶e ca艂y szereg przywilej贸w kr贸lewskich, wydanych miastom Witebskowi i Po艂ockowi r. 1669, 1676, 1697, 1735, zastrzeg艂 niedopuszczanie 偶yd贸w do tych miast, ju偶 w r. 1807 by艂o ich w Po艂ocku 3, 501 a w Witebsku 2, 978, za艣 w r. 1870 w Po艂ocku 7, 628 a w Witebsku 16, 323, czyli w lat 60 ilo艣膰 偶yd贸w powi臋kszy艂a si臋 w Po艂ocku 2, 17 razy, w Witebsku 5 5 razy. Obecnie w Po艂ocku jest ich przesz艂o 8, 730, w Witebsku przesz艂o 23, 632 cyfry z r. 1888. W ca艂ej gubernii w r. 1850, pod艂ug rachunku Keppena, by艂o 47, 649 偶yd贸w. W r. 1863 Sto艂pia艅ski by艂o ich 70, 520, mianowicie w powiatach witebskim 13, 842, horodockim 1, 651, lepelskim 7, 281, lucy艅skim 3, 641, d藕wi艅skim 16, 474, drysie艅skim 3, 159, wieliskim 4, 005, suraskim 2, 565, newelskim 3, 923, po艂ockim 8, 828, siebieskim 1, 501, rze偶yckim 3, 725. Nast臋pne cyfry wyka偶膮 rozsiedlenie si臋 偶yd贸w w r. 1870 w pow. witebskim 2, 399, wieliskim 1, 358, horodockim 1, 011, lepelskim 7, 532, newelskim 794, po艂ockim 2, 222, siebieskim 475, d藕wi艅skim 5, 593, drysie艅skim 3, 333, lucy艅skim 1, 026, rze藕yckim 1, 369. Og贸艂em w powiatach 27, 112. Liczba ta jest mniejsza od wykazanej przez urz臋dy policyjne na 3, 619 m臋偶. i na 3, 411 kob. , t. j. razem na 7, 030 os贸b. W miastach by艂o w Witebsku 16, 273, w Wieli偶u 2, 897, w Horodku 2, 052, w Leplu 2, 272, w Newlu 3, 044, w Po艂ocku 7, 523, w Siebie偶u 1, 235, w D藕wi艅sku 11, 345, w Dryssie 2, 219, w Lucynie 1, 835, w Rze偶ycy 2, 023, og贸艂em 53, 618. Do艂膮czaj膮c tutaj tych, kt贸rych si臋 w powiatach nie znalaz艂o, otrzymamy w powiatach 12, 696 m臋偶. , 14, 416 kob. , razem 27, 112, w miastach 29, 998 m臋偶. , 30, 650 kob. , razem 60, 648, w og贸le 42, 694 m臋偶. , 45, 066 kob. , razem 87, 760. Opis gub. witebskiej wydany w r. 1890 przez miejscowy komitet statystyczny daje cyfry nast臋pne w pow. witebskim w mie艣cie na 42, 931 mk. 23, 632 偶yd. 55, w miasteczkach na 7, 329 mk. 3, 156 偶yd. 43, we wsiach na 62, 308 mk. 1, 490 偶yd. 2, 4; w pow. wieliskim w mie艣cie na 16, 476 mk. 7, 004 偶yd. 42, 5, w miasteczkach na 3, 157 mk. 1, 333 偶yd. 42, 2, we wsiach na 52, 814 mk. 994 偶yd. l, 9; w pow. horodockim w mie艣cie na Witebsk 5, 121 mk. 2, 734 偶yd. 53, 4, we wsiach na 72, 705 mk. 1, 547 偶yd. 2, l; w pow. d藕wi艅skim w mie艣cie na 49, 797 mk. 20, 743 偶yd. 41, 7, w miast. na 17, 162 mk. 14, 366 偶yd. 83, 7, we wsiach na 112, 364 mk. 1, 914 偶yd. l, 7; w pow. drysie艅skim w mie艣cie na 2, 852 mk. 2, 000 偶yd. 70, 1, w miast. na 5, 378 mk. 3, 262 偶yd. 60, 7, we wsiach na 61, 670 mk. 1, 400 偶yd. 2, 3; w pow. lepelskim w mie艣cie na 5, 396 mk. 3, 014 偶yd. 55, 9, w miast. na 13, 461 mk. 9, 341 偶yd. 69, 4, we wsiach na 94, 815 mk. 2, 227 偶yd. 2, 3; w pow. lucy艅skim w mie艣cie na 5, 444 mk. 2, 356 偶yd. 43, 3, we wsiach na 88, 185 mk. 2, 282 偶yd. 2, 6; w pow. newelskim w mie艣cie na 7, 004 mk. 3, 717 偶yd. 53, 0, we wsiach na 73, 370 mk. 1, 141 偶yd. l, 6; w pow. po艂ockim w mie艣cie na 12, 742 mk. 8, 730 68, 4, w miast. na 1, 777 mk. 1, 599 偶yd. 90, we wsiach na 73, 298 mk. 2, 366 偶yd. 3, 2; w pow. rze藕yckim w mie艣cie na 9, 160 mk. 6, 620 偶yd. 72, 2, w miast. na 2, 159 mk. 1, 601 偶yd. 74, 2, we wsiach na 68, 119 mk. 789 偶yd. 1, 2, w pow. siebieskim w mie艣cie na 3, 845 mk. 1, 959 56, 2, we wsiach na 67, 540 mk. 472 偶yd. 0, 7. W ca艂ej gubernii w miastach na 160, 408 mk. by艂o 82, 509 偶yd. 51, 4, w miasteczkach na 50, 423 mk. 34, 658 偶yd. 69, 7, we wsiach na 827, 188 mk. 16, 622 偶yd, 2, 0. Og贸艂em na 1, 038, 019 mk. by艂o 133, 789 偶yd. 12, 9. Tym sposobem g艂贸wne siedlisko 偶yd贸w jest w miastach, a zw艂aszcza w miasteczkach, gdzie ilo艣膰 ich przewy偶sza liczb臋 chrze艣cian. Trudni膮 si臋 tu 偶ydzi przewa偶nie handlem, przemys艂em i rzemios艂ami. Wr. 1867 z ca艂ej liczby 1, 105 os贸b, trudni膮cych si臋 w miastach gub. witebskiej sprzeda偶膮 trunk贸w, by艂o 997 偶yd贸w, czyli 88, 4. Wi臋kszo艣膰 rzemie艣lnik贸w stanowi膮, tak偶e 偶ydzi. W r. 1869 z ca艂ej liczby 8, 621 rzemie艣lnik贸w w gubernii by艂o 6, 500 偶yd贸w czyli 75, 4. Z 22 kupc贸w 1 gildyi w r. 1868 by艂o 17 偶yd贸w. Wszystkie powy偶sze narodowo艣ci rozk艂adaj膮 si臋 na stany szlachecki, miejski i wiejski Bia艂orusy, Wielkorusy, Polacy i Niemcy nale偶膮, do wszystkich trzech, 偶ydzi do mieszczan, 艁otysze i Esty do w艂o艣cian. W gub. witebskiej znajduje si臋 jeszcze jedna odr臋bno艣膰 stanowa, t. zw. bojarzy pancerni. Jest to pozosta艂o艣膰 po dawnej milicyi kresowej czyli kozakach, kt贸rzy za czas贸w Rzpltej pilnowali granie Litwy w powiatach siebieskim i newelskim, mieli oni za to nadan膮 dziedzicznie ziemi臋 i 偶adnych innych powinno艣ci i s艂u偶b pa艅stwowych nie spe艂niali. W pow. newelskim zajmuj膮 oni obecnie ca艂膮 wie艣, zwan膮 Hulciaj, i maj膮 przywileje, si臋gaj膮ce czas贸w Batorego. W r. 1859 by艂o ich 6, 500, w r. 1887 do 10, 000. Wszyscy oni s膮 rolnikami, zwykle s膮 gospodarni, trze藕wi, dosy膰 zamo偶ni i zr臋czni do wszelkich rob贸t; s膮 przystojniejsi, silniejsi od Bia艂orus贸w i zachowali poczucie swej wy偶szo艣ci. Na rokach s膮dowych ziemskich 1630 r. Witeb. starina, I, 110, 111 bojarowie pancerni wojew贸dztwa witebskiego Karp Lach, Anika Kozie艂, Zachary U艂asowicz i Taras Leskowicz przedstawili dwa przywileje, kt贸re zosta艂y aktykowane, mianowicie kr贸la Kazimierza Jagiello艅czyka, wydany w Wilnie 18 lipca indykta XIV, kt贸rym on nakazuje namiestnikowi witebskiemu Iwaszkowi Iliniczowi, od bojar贸w pancernych 偶adnych pos艂ug i podw贸d nie 偶膮da膰, ani do nich bojar贸w nie zmusza膰, lecz zostawi膰 ich po dawnemu, jak by艂o za stryja naszego w. ks. Witolda i Zygmunta, jak膮 s艂u偶b膮 oni nam zdawna s艂u偶yli, aby i teraz nam t膮 s艂u偶b膮 s艂u偶yli, oraz przywilej kr贸la Aleksandra, wydany w Wilnie 8 lipca indykta VI, do namiestnika witebskiego Jerzego Hlebowicza, w kt贸rym zaleca mu r贸wnie偶 偶adnych pos艂ug i podw贸d od bojar贸w nie bra膰 bili nam bojarzy czo艂em, aby艣my im na, to list nasz dali i my im na to ten list dali艣my, 偶e nie nale偶y im wszystkich tych, wy偶ej opisanych, nowin zna膰, gdy偶 maj膮 nam tylko s艂u偶y膰 koniem i zbroj膮 koniom i dospiechom, jak za w. ks. Witolda i Zygmunta i za ojca naszego kr贸la Jmci s艂u偶yli. Dnia 21 stycznia 1788 r. wyszed艂 ukaz cesarzowej Katarzyny, aby pozostawi膰 bojar贸w pancernych gubernii po艂ockiej, zapisanych do w艂o艣cian pa艂acowych, po dawnemu wolnymi, z prawem w艂asno艣ci na ziemie im nadane i pobiera膰 od nich te same podatki, jakie p艂ac膮 Kozacy ma艂oruscy ib. , I, 485. Ukazem z r. 1864 bojarzy pancerni zostali zr贸wnani co do praw z w艂o艣cianami, lecz z pozostawieniem prawa dziedzicznej w艂asno艣ci ziemi. Pod wzgl臋dem s膮dowym gub. witebska nale偶y do s膮du okr臋gowego w Witebsku i do izby s膮dowej petersburskiej. Sk艂ad s膮du obejmuje prezesa, dw贸ch wiceprezes贸w, 9 cz艂onk贸w, starszego notaryusza i sekretaryat. Notaryusz贸w jest w Witebsku i D藕wi艅sku po 4, w Po艂ocku 3, w Rze偶ycy 2, w Wieli偶u i Newlu po jednym. Zjazdy s臋dzi贸w pokoju s膮 witebski na pow. witebski i horodocki; wieliski, d藕wi艅ski, lepelski, po艂ocki na pow. po艂ocki i drysie艅ski; rze藕ycki na pow. rze藕ycki i lucy艅ski; newelski na pow. newelski i siebieski. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym prawos艂awna eparchia po艂ocka, do kt贸rej nale偶y gub. witebska, dzieli si臋 na 26 dekanat贸w b艂ahoczynja i 285 parafii; mianowicie pow. witebski zawiera jeden dekanat miejski na 12 parafii i trzy powiatowe dekanaty z 35 par. , pow. wieliski ma 3 dek. i 30 par. , pow. horodecki ma 2 dek. i 24 par. . pow. d藕wi艅ski ma 1 dek. i 6 pow. , pow. drysie艅ski ma 2 dek. i 21 par. , pow. lepelski ma 3 dek. i 46 par. , pow. lucy艅ski ma 1 dek. i 9 par. , pow. newelski ma 3 dek. i 38 par. , pow. po艂ocki ma 3 dek. i 38 par. , pow. rze偶ycki ma 1 dek. i 5 par. , pow. siebieski ma 3 dek. i 21 par. Kla Witebsk Witebsk sztory prawos艂awne m臋zkie witebski, taduli艅ski, po艂ocki, newelski i wierbi艂owski pow. siebieski; 偶e艅ski po艂ocki. Katolicy nale偶膮 do metropolii mohylewskiej Ko艣cio艂y katolickie dziel膮 si臋 na nast臋puj膮ce dekanaty witebski, obejmuj膮cy parafie w Witebsku 1 艣w. Antoniego, ko艣ci贸艂 parafialny murowany, fundacyi Sakowicz贸w 1685 r. , 2 艣w. Barbary fundacyi Kossowa, 3 w Nieporotach Wni臋bowzi臋cia N. P. M. , fund. Milkiewicz贸w 1775 r. , 4 w Stankowie Niepokalanego Pocz臋cia, fundacyi 艁ukowskich; wieliskonewelski 5 w Wieli偶u, 6 w Newlu 艣w. Jerzego, murow. , fund. Suchockiego 1785; po艂ocki 7 Matki Boskiej Ro偶a艅cowej po dominika艅ski, mur. , fund. 1801 r. , 8 w Rukszenicach, drew. , fund. 1804, 9 w HorbaczewieObytokach 艣w. J贸zefa, fund. 1876 przez parafian; lepelski 10 w LepluZa wadzickim Podniesienia Krz. P. , fund. 1604 r. Sapiehy, zgorza艂 1833 r. , odbud. 1876 r. przez Malczewskiego, 11 w Sieliszczu 艣w. Weroniki, mur. , fund. 1728 r. Sielawy, 12 w Zaskorkach 艣w. Tr贸jcy, mur. , fund. 1792 Korsaka, 13 w Ulle 艣w. Ducha, fund. 1669 艁ukomskiego i Przysieckiego, po spaleniu wymur. przez parafian 1864 r. , 14 w Zahacza 艣w. Tr贸jcy, drew. , fund. 1773 r. przez jezuit贸w, 15 w KamiennoHu bine 艣w. Kazimierza, fund. 1714 r. Pakosza, 16 w Bieszenkowiczach 艣w. Kazimierza i Rafa艂a, fund. 1785 r. przez prob. Laskowskiego, odbud. przez parafian; drysie艅skosiebieski 17 w Siebie偶u 艣w. Tr贸jcy, mur. , na miejscu drew. kaplicy fund. przez Radziwi艂艂a 1619 r. , zbudowany ko艣ci贸艂 fund. 1625 r. przez kr贸la Zygmunta III, 18 w O艣wieju 艣w. Tr贸jcy, fund. 1782 r. Hilze n贸w; do tej parafii naleza艂 ko艣ci贸艂 w Przypieszu, fund. przez ks. missyonarzy, nast臋pnie przeniesiony i odbudowany przez 艁abu艅skiego, obecnie cerkiew 艣w. Eliasza, 19 w Zamoszu Podnie艣. Krzy偶a 艣w. , mur. , fund. 1779 Hylzen贸w, 20 w Pustyni Przemienienia Pa艅skiego, fund. Plater贸w, 21 w Rosicy 艣w. Tr贸jcy, fund. 1790 艁opaci艅skiego, 22 w Przydrujsku Wniebowzi臋cia N. P. , mur. , fund. 1662 r. Lwa Sapiehy, 23 w Dryssie, 24 w Zabia艂ach 艣w. Jerzego, fund. 1756 Szczyt贸w; g贸rnod藕wi艅ski 25 w D藕wi艅sku 艣w. Piotra w okowach, murow. , fundow. I 1848 przez parafian, 26 w Kras艂awiu 艣w. Ludwika kr贸la, mur. , fund. 1776 Plater贸w, 27 w Osuniu Podnies. Krzy偶a 艣w. , na miejscu drew. z r. 1685, wybudowany mur. 1816 przez k艣. Kuprewicza, 28 w Indrycy 艣w. Jana Chrzciciela, drew. , fund. 1698 Platera, 29 w Dagdzie 艣w. Tr贸jcy, mur. , fund. 1732 Hylzena, 30 w Bir偶agole Opatrzno艣ci, 艣w. Wawrzy艅ca i Stefana, drewn. , fund. 1751 Soko艂owskiego, 31 w Wyszkach Zwiastowania N. P. M. , drew. , fund. 1621 Moll贸w, 32 w J贸zefowie 艣w. Piotra i Paw艂a, drew. , fund. 1782 Szadurskiego, 33 w U藕waldzie 艣w. Micha艂a, drew. , fund. 1701 Lackiego i jezuit贸w, 34 w Auli 艣w. Maryi mur. , fund. 1790 przez G膮siewskiego, na miejscu spalonych 1626 i 1675 r. ; dolnodynebur ski 35 w Liksnie 艣w. Imien. Jezus, Maryi, J贸zefa, mur. , fund. 1790 Zyberga, 36 w Liwenmuj偶y 艣w. Micha艂a, mur. , fund. parafian w r. 1785, odbudowany i przerobiony 1862 r. przez barona Korffa, 37 w Jasmuj偶y Podn. Krzy偶a 艣w. , mur. , fund. 1815 Szadurskiego, 38 w Nidermuj偶y 艣w. Piotra i Paw艂a, fund. przed r. 1748, 39 w Prelach N. P. Maryi, fund. 1771 hr. Borcha, 40 w Warkowie 艣w. Tr贸jcy, przebud. r. , 41 w Ruszonach 艣w. Micha艂a, mur. , fund. 1816 Sielackiej, 42 w Ko艂upiu, drew. , fund. 1785 ZybergaPlatera, 43 w Ag艂onie Wniebowz. N. P. , mur. , zbudowany w 1780 r. przez dominikan贸w; rze偶yckora艣nie艅ski 44 w Rze偶ycy Serca Jezusowego, drew. , fund. 1680 Bieli艅skiego, 45 w Stolarowie 艣w. Tr贸jcy, drew. , fund. 1770 r. , 46 w Sarkanach Niepokal. Pocz臋cia N. P. M. , mur. , fund. 1830 r. parafian, 47 w Puszy 艣w. Tr贸jcy, drew. , fund. 1743 Szadurskiego, 48 w DuksztygaluS艂o bodzkim 艣w. Tr贸jcy, drew. , fund. 1746, przebud. r. , 49 w Andrepnie Szkaplerza N. P. M. , fund. 1849 Szadurskiego, 50 w Andzelmuj偶y 艣w. Krzy偶a, fund. 1782 Wejssenhofa, 51 w Bukmuj偶y 艣w. Ludwika, mur. , fund. 1829 Soba艅skiego, 52 w DuksztygaluSzadurskim Nar. N. P. M. , drew. , fund. 1775 Szadurskich, 53 w Rozentowie Podnies. Krzy偶a Pa艅. , dr. , fund. Felkerzamba, 54 w Kownacie Imienia N. P. M. , mur. na miejscu drew. , fund. 1850 Druwe; rze藕yckonad艂uba艅ski 55 w Fejmanach 艣w. Jana Chrzciciela, drew. , fund. 1759 Ko藕mi艅skiego i Porka, 56 w Uzulmuj偶y 艣w. Piotra i Paw艂a, mur. , fund. 1820 Zyberg贸w, 57 w Drycanach 艣w. Ap. Szymona i Judy, mur. , fund. Ulanowskiej i Manteuflowej, 58 w Bykowie Serca Jezusowego, mur. , fund. 1825 Benis艂awskiej, 59 w Ciskadach drew. , fund. 1751 Soko艂owskiego, 60 w Wielenie 艣w. Micha艂a, mur. , fund. 1772 Rycka, 61 w Rykowie 艣w. Antoniego, mur. , fund. 1829 Rycka, 62 w Prezmie 艣w. Szymona, Judy i Tadeusza, mur. , fund. 1859 So艂tan贸w, 63 w Rybiniszkach 艣w. Piotra i Paw艂a, drew. , fund. 1781 Wejssenhofa, 64 w Galanach 艣w. Ducha, drew. , fund. 1743 Borcha, 65 w Warklanach Wniebowz. N. P. , fund. 1752 Borchowej, 66 w Borchowie 艣w. Micha艂a, drew. , fund. 1793 Borcha, 67 w Sternianach 艣w. Wawrzy艅ca, drew. , fund. 1767 Borcha; przedlu cy艅ski 68 w Lucyniu Wniebowz. N. P. M. , fund. 1738, 69 w Ewersmuj偶y 艣w. Andrzeja, fund. 1771 Karnickiego, 70 w Posiniu 艣w. Dominika, J贸zefa, N. P. M. , mur. , fund. 1761 dominikan贸w, 71 w Lanckoronie 艣w. Tr贸jcy, mur. , fund. 1728 Karnickiego, 72 w Rundanach Podnies. Krzy偶a 艣w. , mur. , fund. 1800 Szachny, 73 w Py艂dzie 艣w. Krzy偶a, fund. 1765 Hylze n贸w, 74 w Brodaj偶y Przem. Pa艅, , mur. , fund. 1813 Kiborta; zalucy艅ski 75 w Ma艂nowie N. P. M. Ro偶a艅cowej, drew. , fund. 1762 Szadurskiego, 76 w Poszmucewie Zwiastow. N. P. M. , mur. , fund. 1852 Paraka i in. , 77 w Styg艂owie 艣w. Jerzego i Podn. Krzy偶a, drewn. , fund. 1769 bisk. Pos艂awskiego, 78 w Neuteranach Niepok. Pocz, drew. , fund. 1799 Paulina, 79 w Bir藕ach 艣w. Anny, mur. , fund. 1852 parafian na miejscu drew. , fund. 1755 Benis艂awskich, w Bo艂owsku 艣w. Tr贸jcy, mur. , fund. 1804, w Marienhauzie 艣w. Mateusza, drew. , fund. 1748 prob. Januszkiewicza, 82 w Ba艂tynowie Zwiast. N. P. M. , drew. , fund. 1690 Hylzen贸w, 83 w Ber偶ygalu 艣w. Anny, mur. , fund. 1770 bar. Manteuffla. W r. 1860 by艂o w gubernii 艣wi膮ty艅 326 cerkwi prawos艂. , 9 monaster贸w praw. , 7 cerkwi jednowier. , 16 dom贸w modlitw rozkolnik贸w, 90 ko艣cio艂贸w katolickich, 2 klasztory katol. w Witebsku i w Po艂ocku. a opr贸cz tego przed r. 1859 si贸str mi艂osierdzia w Kras艂awiu, 188 kaplic, 8 ko艣cio艂贸w protest. , 11 synagog 偶ydow. , 162 szk贸艂 偶ydow. dom贸w modlitwy. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli sie na 11 powiat贸w, 38 okr臋g贸w policyjnych stan贸w, 135 rewir贸w policyjnych uriadnik贸w, 197 gmin wo艂osti, mianowicie pow. drysie艅ski obejmuje 3 stany i 17 gmin, pow. d藕wi艅ski 4 stany, 16 gmin, pow. horodocki 4 stany, 21 gmin, pow. lepelski 4 stany, 28 gmin, pow. lucy艅ski 3 stany, 16 gmin, pow. newelski, 3 stany, 20 gmin, pow. po艂ocki 3 stany 15 gmin, pow. rze藕ycki 3 stany, 19 gmin, pow. siebieski 3 stany, 17 gmin, pow. wieliski 4 stany, 15 gmin, pow. witebski 4 stany, 15 gmin. Ka偶dy stan znajduje si臋 pod zarz膮dem t. zw. stanowego prystawa, kt贸ry ma pod sob膮 kilku uriadnik贸w, maj膮cych swe rewiry Ka偶da gmina wo艂ost dzieli si臋 na okr臋gi wiejskie obszczestwa, kt贸re, pod zarz膮dem starosty, stanowi膮 najmniejsz膮 jednostk臋 administracyjn膮. Zachodnie powiaty d藕wi艅ski, rze藕ycki, lucy艅ski, a od r. 1861 i drysie艅ski, zajmuj膮 obszar nosz膮cy nazw臋 polskich Inflant. Szko艂y. Za czas贸w Rzpltej szko艂y na obszarze obecnej gub. witebskiej znajdowa艂y si臋 w r臋ku jezuit贸w, pijar贸w i bazylian贸w; szko艂y ostatnich dw贸ch zakon贸w mia艂y podrz臋dne znaczenie. Gdy w r. 1773 zakon jezuit贸w zosta艂 zniesiony, pozostali oni jednak w obr臋bie Rossyi, a wi臋c i w prowincyach odpad艂ych wskutek pierwszego rozbioru Rzpltej. Na obszarze gub. witebskiej jezuici mieli, opr贸cz mniejszych, jak w Wo艂y艅cach, trzy g艂贸wne kolegia w Po艂ocku, fundowane przez Batorego, w ko艅cu XVI w. , w D藕wi艅sku i Witebsku 1640 r. . W r. 1812 kolegium jezuickie po艂ockie by艂o przekszta艂cone na akademi膮 z trzema wydzia艂ami filologicznym, nauk wyzwolonych i teologii. Akademia mia艂a prawo sprowadzania z zagranicy wszelkich ksi膮g i narz臋dzi naukowych bez c艂a, i posiada艂a bogat膮 bibliotek臋, kt贸ra nast臋pnie zosta艂a rozproszona. D. 13 marca 1820 r. akademia zosta艂a zamkni臋ta i jezuici wydaleni z granie pa艅stwa. Do r. 1830 1831 istnia艂y szko艂y duchowne w pojezuickiem kolegium w Po艂ocku i Witebsku, prowadzone przez bazylian贸w a zniesione na skutek przedstawienia S臋kowskiego, prof. uniw. petelsburskiego. Ze 艣wieckich szk贸艂 by艂a t. zw. g艂贸wna szko艂a narodowa, ustanowiona w Po艂ocku w r. 1786, nast臋pnie w Witebsku w r. 1794; ta ostatnia zamieniona w r. 1808 na gimnazyum, istniej膮ce dotychczas. Od r. 1831 zacz臋to otwiera膰 szk贸艂ki miejskie, od r. 1862 wiejskie. 艢wieckie szko艂y gub. witebskiej do r. 1825 nale偶a艂y do okr臋gu naukowego wile艅skiego; nast臋pnie, do r. 1863, razem z mohylewskiemi stanowi艂y oddzielny okr膮g bia艂oruski, kt贸rego zarz膮d by艂 w Witebsku; w r. 1863 zosta艂y przy艂膮czone do okr. petersburskiego, od r. 1864 wesz艂y ponownie w sk艂ad okr臋gu naukowego wile艅skiego. W r. 1889 w miastach gubernii by艂o 75 zak艂ad贸w naukowych 45 m臋偶. i 30 偶e艅. , mianowicie w Witebsku m臋zkie 1 gimnaz. klasyczne, przekszta艂cone w r. 1808 z g艂贸wnej szko艂y narodowej. W r. 1888 by艂o w niem 385 uczni贸w. Liczba prawos艂awnych uczni贸w wzros艂a z 25 w 1833, do 51 w r. 1888. Protestanci stanowili w ostatnich latach 7 a 偶ydzi 11 gdy w r. 1865 tylko 0, 8. W ci膮gu 75 lat 1808 1883 uko艅czy艂o kurs 669 uczni贸w, czyli po 9 rocznie. Etat wynosi przesz艂o 40000 rubli; nauczycieli 18. Gimnazyum mie艣ci si臋 we w艂asnym gmachu i posiada bibliotek臋 przesz艂o 13000 tom. . 2 Po艂ockie seminaryum duchowne, fundowane w r. 1806, przeniesione z Po艂ocka do Witebska w r. 1856; mie艣ci si臋 w gmachu po bazylia艅skim i posiada bibliotek臋 licz膮c膮 12000 tom贸w. W r. 1888 ucz膮cych si臋 by艂o 236. 3 Szko艂a duchowna, 4 Szko艂a powiatowa 2klas. , przekszta艂cona w r. 1866, w r. 1887 mia艂a uczni贸w 135. 5 i 6 Szko艂a miejska parafialna pierwsza, otwarta w r. 1831, w r. 1887 mia艂a uczni贸w 68; druga szko艂a miejska paraf. otwarta r. 1865. 7 Szko艂a wzorowa przy seminaryum duchownem. 8 Szko艂a przy ko艣ciele ewang. lutera艅skim i 9 lklas. szko艂a 偶ydowska, przekszta艂cona w r. 1877 ze szko艂y 偶ydow. rz膮dowej; w r. 1887 mia艂a 88 uczni贸w. 呕e艅skie 1 Gimnazyum 7klas. , otwarte jako szko艂a 3klas. w r. 1866, zamieniona na 7klas. w r. 1874. W r. 1888 by艂o uczennic 259, w 1889 r. 269. Z nich prawos艂. 177, katoliczek 34, luteranek 9, 偶yd贸wek 48; c贸rek szlachty i urz臋dnik贸w 161, stanu duchownego 22, kupcowi mieszczan 74, w艂o艣cian 2, innych stan贸w 10. W ci膮gu lat 23 1866 1889 uko艅czy艂o kurs 1072 uczennic, czyli 33 rocznie. Etat wynosi 16900 Witebsk rs. Gimnazyum posiada 11 stypendy贸w; opr贸cz tego jest towarzystwo wspierania niezamo偶nych uczennic. 2 Szko艂a 偶e艅ska zarz膮du duchownego, za艂o偶ona w r. 1864 dla c贸rek os贸b stanu duchownego w celu przygotowywania ich na nauczycielki szk贸艂 pocz膮tkowych; ma 3 klasy z 2le tnim kursem. Do r. 1889 by艂a przy niej szko艂a niedzielna, zamieniona nast臋pnie na wzorow膮 偶e艅sk膮 cerkiewnoprawos艂awn膮 szko艂臋. Uko艅czenie tej szko艂y nadaje prawa nauczycielki domowej. W r. 1888 by艂o w niej 99 uczennic. Etat 18000 rubli. Utrzymywana przez witeb. eparchialne bractwo 艣w. W艂odzimierza 3 Prywatna 7klasowa szko艂a 偶e艅ska, subsydyowana przez rz膮d, przekszta艂cona w r. 1872 ze szko艂y 2klasowej, istniej膮cej od r. 1870; subsyd. otrzymuje 2500 rs. ; w r. 1887 mia艂a 140 uczennic, 4 偶e艅ski wydzia艂 przy 1ej miejskiej szkole parafialnej, otwarty w r. 1875; w r. 1887 mia艂 77 uczennic; etat 250 rs. , 5 szko艂a bezp艂atna dla biednych dziewcz膮t, 6 szko艂a 偶e艅ska 2klas. prywatna, 7 szko艂a 偶e艅ska 2klas. 偶ydow. prywatna, otwarta w r. 1866; w r. 1887 mia艂a 62 uczennice; subsyd. z pieni臋dzy gminy 偶ydow. 600 rs. W Po艂ocku m臋zkie 1 korpus kadet贸w, otwarty w r. 1835; do r. 1885 by艂o w nim 3442 uczni贸w; mie艣ci si臋 w gmachu akademii pojezuickiej; etat wynosi 180000 rs. W r. 1888 ucz膮cych si臋 by艂o 369, z nich 305 prawos艂. , 35 katol. , 21 luter. , 8 mahomet. ; 284 szlachty dziedzicznej, 81 dzieci szlachty osobistej, 4 ze stanu duchownego, 2 seminaryum nauczycielskie. Akademia, po wydaleniu jezuit贸w, by艂a zamieniona na wy偶sz膮 szko艂臋 pijarsk膮, w r. 1836 zamienion膮 na 5klasow膮 szko艂臋 szlacheck膮, kt贸ra istnia艂a do r. 1865. D. 19 pa藕dz. t. r. szko艂a ta zosta艂a zamienion膮 na 2klasow膮 szko艂臋 powia tow膮. W r. 1872 zamiast tej otwarto seminaryum nauczycielskie; mie艣ci si臋 ono w trzech I budynkach akademii pojezuickiej; zawiera w sobie 3 klasy przygotowawcze. Etat oko艂o 18000 rs. ; od r. 1875 do 1887 wysz艂o 265 nauczycieli pocz膮tkowych szk贸艂 ludowych, z nich 191 w艂o艣cian, 42 mieszczan, 13 stanu duchownego, 6 dzieci 偶o艂nierzy i 3 dzieci szlachty i urz臋dnik贸w. W r. 1888 by艂o 84 uczni贸w. 3 Pocz膮tkowa szko艂a przy seminaryum nauczycielskiom; w r. 1888 by艂o w niej 53 uczni贸w. 4 Szko艂a duchowna. 5 Pocz膮tkowa jednoklasowa szko艂a 偶ydowska z kl. przygotowawcz膮, przekszta艂cona w r 1878 ze szko艂y 偶ydow. rz膮dowej; w r. 1887 mia艂a 83 uczni贸w; utrzymanie 1851 rs. 呕e艅skie 1 szko艂a duchowna spasoeufrozyniew ska, 2 prywatna szko艂a 4klasowa, subsydyowana przez rz膮d, otwarta w r. 1872; subsydyum 700 rs. ; w r. 1887 mia艂a 71 uczennic, 3 bezp艂atna szko艂a dla biednych dziewcz膮t, otwarta w r. 1872; w r. 1887 mia艂a 71 uczennic. W D藕winsku m臋zkie 1 szko艂a realna, otwarta jako gimnazyum w r. 1830, w r. 1872 zamieniona na szko艂臋 realn膮. Od r. 1830 do 1884 uczy艂o si臋 w tym zak艂adzie 10166 ch艂opc贸w, uko艅czy艂o za艣 nauki 383. W ci膮gu 10 lat istnienia szko艂y 1872 1882 uczy艂o si臋 w niej 3288 ch艂opc贸w, uko艅czy艂o 162 i opr贸cz tego 42 na wydziale handlowym. Etat wynosi przesz艂o 38500 rs. W r. 1888 ucz膮cych si臋 by艂o 243, z nich 77 prawos艂. , 6 starowier贸w, 85 katolik贸w, 31 luter. , i 44 偶yd贸w; dzieci szlachty i urz臋dnik贸w 102, stanu duchownego 5, st. miejskiego 108, w艂o艣cian 28. 2 Szko艂a miejska 2klasowa z ustawy 31 maja 1872, otwarta r. 1880; wr. 1887 mia艂a 117 uczni贸w; koszttrzymania 3190 rs. 3 Szko艂a miejska parafialna lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 41. 4 Prywatna szko艂a 3klasowa. 5 Pocz膮tkowa szko艂a dla dzieci rzemie艣lnik贸w, otwarta w r. 1883; w r. 1887 mia艂a 34 uczni贸w. 6 Szko艂a przy ko艣ciele ewang. luter. , otwarta w r. 1879; w r. 1887 mia艂a 29 uczni贸w i 16 uczennic; utrzymuje si臋 kosztem parafii ewang. lut. 7 Pocz膮tkowa lklas. szko艂a 偶ydowska. 8 3klas. szko艂a rzemie艣lnicza 偶ydowska. 呕e艅skie 1 7klasowe gimnazyum, otwarte w r. 1882 na miejscu progimnazyum, za艂o偶onego w r. 1879. Na 1 stycznia 1889 uczennic by艂o 250, z nich prawos艂. 100, katol. 35, luter. 17, 偶yd贸wek 91, innych wyzna艅 7; c贸rek szlachty i urz臋dnik贸w 105, stanu duchow. 6, c贸rek kupc贸w i miesz czan 126, w艂o艣c. 6, innych stan贸w 7. Etat 13315 rs. , z kt贸rych miastop艂aci 3000 rs. i 7315 rs. op艂aty za nauk臋. 2 Oddzia艂 偶e艅ski przy szko le paraf. miejskiej, otwarty w r. 1875; w r. 1887 by艂o uczennic 45. 3 Szko艂a prywatna 3k艂as. 4 Szko艂a prywatna lklas. 5 Szko艂a pocz膮tkowa prywatna. 6 szko艂a prywatna 2klas. 偶ydowska. W Siebie偶u, m臋zkie 1 szko艂a powiat. 2klas. , otwarta w r. 1866; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 42, 2 szko艂a paraf. miejska lklas. , otwarta w r. 1844; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 38, 3 prywa tna szko艂a dla nauki j臋z. russkiego dla 偶yd贸w, otworz. w r. 1886; w r. 1887 mia艂a 35 uczni贸w; utrzymanie 500 rs. 呕e艅skie 1 oddzia艂 przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865, w r. 1887 mia艂 24 uczennice. W Newlu, m臋zkie; 1 szko艂a powiatowa 2klas. ; w r. 1887 by艂o w niej uczni贸w 67, 2 szko艂a parafialna miejska lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 50, 3 szko艂a 偶ydow. lklas. przekszta艂cona w r. 1881 ze szko艂y rz膮dowej 偶ydow. ; w r. 1887 mia艂a 42 uczni贸w; etat 1815 rs. 呕e艅skie 1 oddzia艂 偶e艅ski przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865; w r. 1887 mia艂 40 uczennic; 2 szko艂a prywatna 2klasowa, subsydyowana przez rz膮d w ilo艣ci 385 rs. , otwarta w r. 1869; w r. 1887 mia艂a 23 uczennice. W Wieli偶u, m臋zkie 1 szko艂a powiat. 2klas. Witebsk Witebsk przekszta艂cona w r. 1865 ze szko艂y 3klasowej, istniej膮jcej od r. 1830. Wr. 1887 mia艂a uczni贸w 70; koszt utrzymania 2271 rs. 60 kop. 2 Szko艂a paraf. miejska lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 112; etat 1066 rs. 3 呕ydowska szko艂a lklas. pocz膮tkowa, z klas膮 przygotowawcz膮. 呕e艅skie 1 oddzia艂 przy szkole miejskiej paraf. otwarty w r. 1865; w r. w r. 1887 mia艂 120 uczennic; etat 250 rs. ; 2 szko艂a prywatna 2klas. , subsydyowana przez rz膮d w sumie 385 rs. ; otwarta w r. 1863; w r. 1887 mia艂a 28 uczennic, 3 szko艂a prywatna lklas. 偶ydowska, przekszta艂cona w r. 1881 ze szko艂y 偶ydow. rz膮dowej; w r. 1887 mia艂a 55 uczni贸w. W Lucynie m臋zkie 1 szko艂a powiatowa 2klas. od r. 1866; w r. 1887 mia艂a uczni贸w 66; etat 2498 rs. 20 k. , 2 szk. miejska paraf. lklas. od r. 1846; w r. 1. 887 mia艂a 25 uczni贸w, 3 prywatna szko艂a russkiego j臋zyka dla 偶yd贸w, otw. w r. 1865; w 1887 mia艂a 53 uczni贸w; utrzymanie 525 rs. 呕e艅skie 1 oddzia艂 przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865; w r. 1887 by艂o 42 uczennic. W Horodku 1 szko艂a miejska parafialna i 2 偶e艅ski oddzia艂 przy niej. W Dryssie 1 szko艂a powiatowa 2klas. od r. 1866; w r. 1887 mia艂a 43 uczni贸w, 2 szkoparaf. miejska 2klas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 mia艂a 54 uczni贸w i 3 oddzia艂 偶e艅ski przy niej od r. 1866; w r. 1883 mia艂 28 uczennic. W Leplu m臋zkie 1 szko艂a miejska dwuklasowa z ustawy 31 maja 1872 r. , ze szko艂y powiatowej przekszta艂cona w r. 1878, uczni贸w 51, 2 szko艂a parafialna miejska, 3 pocz膮tkowa szko艂a ludowa, 4 pocz膮tkowa lklasowa szko艂a 偶ydowska z klas膮 przygotowawcz膮. 呕e艅ski oddzia艂 przy szkole paraf. miejskiej. W Rze偶ycy m臋zkie 1 szko艂a miejska dwuklasowa z ustawy 31 maja 1872, przekszta艂cona ze szko艂y powiatowej w r. 1878; w r. 1887 uczni贸w by艂o 83, 2 szko艂a parafialna miejska lklas. odr. 1865; w r. 1887 mia艂a 37 uczni贸w, 3 szko艂a prywatna j臋zyka ruskiego dla 偶yd贸w od r. 1865; w r. 1887 mia艂a 45 uczni贸w. Ze艅skie 1 oddzia艂 przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865, w r. 1887 mia艂a 35 uczni贸w, 2 szko艂a prywatna 2klasowa. W Sura偶u m臋zkie 1 szko艂a powiat. , przekszta艂cona w r. 1866; wr. 1887 by艂o 61 uczni贸w, 2 szko艂a pocz膮tkowa ludowa; 3 rz膮dowa szko艂a j臋zyka russkiego dla 偶yd贸w od r. 1882; w r. 1887 mia艂a 41 uczni贸w. 呕e艅skie 1 szko艂a pocz膮tkowa ludowa, 2 偶e艅ski oddzia艂 przy rz膮dowej szkola j臋zyka ruskiego dla 偶yd贸w. We wszystkich tych szko艂ach dn. 1 stycznia 1889 r. by艂o ucz膮cych si臋 5927, z nich 3935 66, 4 ch艂opc贸w, 1992 33, 6 dziewcz膮t. Pod艂ug wyznania by艂o prawos艂awnych 2331 59. 2 ch艂. , 1091 54, 8 dziew. ; katolik贸w S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. 595 15, l ch艂. , 218 10, 9 dziew. ; luteran贸w 231 5, 9 ch艂. , 110 5, 5; dziew. , rozkolnik贸w 51 1, 3 ch艂. , 16 0, 8 dziew. ; 偶yd贸w 719 18, 3 dziew. , 557 28, 0 dziew. ; mahometan 8 0, 2; pod艂ug stan贸w za艣 szlach. i dzieci urz臋dnik贸w 1004 25, 7 ch艂. , 399 20 dziew. ; st. duchow. 422 10, 7 ch艂. , 257 12, 9; st. miejskiego 2169 55, l ch艂. , 1296 65, 0 dziew. ; st. wiejskiego 332 8, 3 ch艂. , 37 l, 9 dziew. ; cudzoziemc贸w 8 0, 2 ch艂. , 3 0, 2 dziew. Je偶eli przyjmiemy, ze dzieci od 8 do 13 lat stanowi膮 艣rednio 10 og贸lnej ludno艣ci, to wypadnie 偶e z og贸lnej ilo艣ci dzieci w tych latach uczy艂o si臋 w szko艂ach 35, 6 ch艂opc贸w i 28, 8 dziewcz膮t. Do rachunku nie wesz艂y tu szko艂y 偶ydowskie. Tych ostatnich by艂o w r. 1888 2 talmudtory, 1 eszybat, 164 cheder贸w; w tych zak艂adach by艂o 1737 dzieci, co stanowi, razem z poprzedniem, 51 wszystkich ch艂opc贸w szkolnego wieku. Szko艂y ludowe wiejskie. Przed r. 1863 szk贸艂 ludowych rz膮dowych nie by艂o; prywatne szko艂y nie by艂y urz膮dzone prawid艂owo i wymyka艂y si臋 z pod kontroli. O ile si臋 zdaje, na ca艂膮 guberni臋 by艂o tylko jedna szko艂a urz膮dzona pod艂ug przepis贸w, mianowicie 偶e艅ska w O艣wieju pow. drysie艅ski, za艂o偶ona w r. 1823 przez marsza艂ka Ignacego Szadurskiego, w艂a艣ciciela O艣wiejszczyzny. Po r. 1863 rz膮d zacz膮艂 zak艂ada膰 szko艂y ludowe. Z pocz膮tkiem r. 1865 by艂o ich ju偶 w gub. witebskiej i mohylewskiej 224, na 1 stycz. nast臋pnego roku w samej witebskiej otwarto ich 183. W r. 1864 ustanowiona dyrekcya szk贸艂 ludowych dla gub. mohylewskiej i witebskiej, kt贸ra nast臋pnie w r. 1866 zosta艂a podzielona. Powoli gminy w艂o艣cia艅skie zacz臋艂y bra膰 udzia艂 w zak艂adaniu szk贸艂 budowa艂y domy albo dawa艂y drzewo na budowl臋, przyjmowa艂y na siebie 艣wiat艂o i opa艂, dodawa艂y od 50 do 120 rubli, opr贸cz tego ziarno itd. W r. 1866 szk贸艂 etatowych w gub. witebskiej by艂o 61, za艣 na 1 stycznia 1868 by艂o ich 102, mianowicie w powiatach witebskim 12, horodockim 3, po艂ockim 12, wieliskim 10, newelskim 4, drysie艅skim 6, dyneburskim 13, rze偶yckim 11, lepelskim 23, siebieskim 2 i lucy艅skim 6. Cia艂o nauczycielskie sk艂ada艂o 15 ksi臋偶y, 4 dyak贸w, 3 by艂ych uczni贸w gimnazyum, 20 uczni贸w szk贸艂 powiat. , 53 uczni贸w seminary贸w duchownych, 1 b. urz臋dnik, 3 kobiety, 1 ucze艅 szko艂y ludowej, 2 b. wojskowych. Gminy, oprocz utrzymania budynk贸w i zbo偶a, dawa艂y got贸wk膮 7742 rub. 84 kop. , a na szko艂y drugorz臋dne nie etatowe 127 rub. 48 k. Liczba uczni贸w dosz艂a cyfry 5123 dzieci obojej p艂ci. W r. 1889 istnia艂o 204 szk贸艂 pod zarz膮dem ministeryum o艣wiaty jednoklasowe i 165 cerkiewnoparafialnych z ustawy 13 czerwca 1884, z nich 4 dwuklasowe, 129 jednoklasowe, 32 szko艂y pisma. Ilo艣膰 ta dzieli si臋 pod艂ug 42 Witebsk powiat贸w tak witebski 41, w tem cerkiew. 27, po艂ocki 42, cerk. 22, lepelski 50, cerk. 23, newelski 36, cerk. 18, horodocki 28, cerk. 7, wieliski 29, cerk. 15, lucy艅ski 22, cerk. 3, d藕wi艅ski 28, cerk. 4, rze藕ycki 19, cerk. 4, siebieski 47, cerk. 32, drysie艅ski 27, cerk. 10. Utrzymanie szk贸艂 ludowych ministeryalnych w r. 1888 kosztowa艂o 76264 rub. 10 kop. , z kt贸rych 15743 rub. 75 k. sz艂o z kasy pa艅stwowej, 5680 rub. z podatku od b. w艂o艣cian pa艅stwowych, 53440 rub. 35 k. od gmin i 1400 rub. z op艂at prywatnych. Do艂膮czywszy cen臋 5311 czetwerti zbo偶a, kt贸re w艂o艣cianie dali szko艂om 37177 rub. , otrzymamy, 偶e te szko艂y w og贸艂e w r. 1888 kosztowa艂y 113441 rub. 10 k. , czyli koszt jednej szko艂y wynosi艂 556 rub. 374 got贸wk膮. Utrzymanie szk贸艂 cerkiewno parafialnych w r. 1888 wynosi艂o 18903 rub. 53 k. i 352 czetwierci 4 czetweryki zbo偶a, czyli rachuj膮c po 7 rub. na czetwier膰 2467 rub. 50 k. , razem 21370 rub. 3 k. , z kt贸rych 10382 rub. sz艂o z kasy pa艅stwowej, 2249 rub. 94 k. od witeb. eparch. bractwa 艣w. W艂odzimierza i 8739 rub. 9 k. z ofiar, op艂at prywatnych itd. Za wyj膮tkiem 32 szk贸艂 pisma szko艂y gramotno艣ci, na kt贸re wypada艂o 艣rednio po 25 rub. , ka偶da szko艂a cerkiewno paraf. kosztowa艂a przeci臋ciowo 155 rub. Ucz膮cych si臋 w r. 1888 by艂o w szko艂ach ministeryalnych 8170, w cerkiewnoparaf. 3299, razem w 369 szko艂ach 11469, w tej liczbie ch艂opc贸w 10607 czyli 92, 48, dziewcz膮t 862 7, 52. W przeci臋ciu na szko艂臋 minist. wypada艂o 40 uczni贸w, na szko艂臋 cerk. pa raf. 20. Ucz膮cych si臋 w r. 1888, pod艂ug wyzna艅, by艂o prawos艂awnych 8871 czyii 77, 3, katolik贸w 1509 13, 2, rozko艂贸w 409 3, 6, luteran贸w 589 5, 1, 偶yd贸w 91 0, 8 pod艂ug stan贸w za艣 dzieci szlachty i urz臋dnik贸w 96 0, 8, dzieci os贸b stanu duchow. 225 1, 9, dzieci mieszczan 611 5, 3, dzieci w艂o艣cian 10535 92, 0, dzieci cudzoziemc贸w 2. Odliczywszy od ilo艣ci uczni贸w stanu wiejskiego 600 dziewcz臋ta, a dodawszy 332 ch艂opc贸w, pobieraj膮cych nauki w szko艂ach miejskich, otrzymamy og贸ln膮 cyfr臋 z r. 1888 10267 ucz膮cych si臋 ch艂opc贸w w艂o艣cia艅skich, kt贸ra stanowi 2, 2 ca艂ej ludno艣ci 463, 516, a 22 ludno艣ci wieku szkolnego licz膮c takowej 10 czyii 46352. Z ca艂ej ilo艣ci szk贸艂 wypada, i偶 jest jedna na 2, 2 mili kw. i na 2517 mk. Co do dziewcz膮t wiejskich, to takowych w szko艂ach by艂 zaledwie 1, 3, a nawet w specyalnych 偶e艅skich szko艂ach kt贸rych by艂o w r. 1888 w gub. 6 艣rednio by艂o tylko po 16 uczennic. Personel nauczycielski szk贸艂 ludowych ministeryalnych w r. 1888 sk艂ada艂 si臋 z 392 os贸b nauczycieli religii 188 151 praw. , 35 katol. , 2 protest. , nauczycieli 140, nauczycielek 64; z tych wszystkich 81 39, 7 odebra艂o wykszta艂cenie w seminaryach nauczycielskich, 79 38, 7 winnych zak艂adach, g艂贸wnie w semin. duch. , 44 21, 6 w szko艂ach ni偶szych, g艂贸wnie powiatowych. W szko艂ach cerkiewnopa rafial. w r. 1888 naucza艂o os贸b 271, mianowicie 1 archimandryta opat, 1 protojerej, 131 ksi臋偶y, 3 dyak贸w, 42 ni偶szej s艂u偶by cerkiew. , 38 nauczycieli i 55 nauczycielek. Etat szk贸艂 ministeryalnych przy gotowem pomieszczeniu, opale, 艣wiatle i us艂udze, wynosi 150 200 tub. , rzadko 250 rub. i dodatek w zbo偶u, dla nauczycieli, i 25 rub. dla wyk艂adaj膮cego religi臋. Szko艂y cerkiewnoparafialne sta艂ego etatu nie maj膮. Kurs szk贸艂 ministeryalnych obejmuje pocz膮tki religii, j臋zyka ruskiego, s艂owia艅skiego, arytmetyki, kaligrafii, historyi i geografii ruskiej, par臋 godzin zajmuje 艣piew ch贸ralny i gimnastyka. Przy szko艂ach znajduj膮 si臋 biblioteki, kt贸re si臋 stale powi臋kszaj膮. W r. 1888 wys艂ano do szk贸艂 ministeryalnych 23 dzie艂ek, 3635 tom贸w, kosztem 885 rub. 25 k. , oraz podr臋cznik贸w 2226 egzemplarzy, kosztem 217 rub. 89 k. ; do szk贸艂 paraf. 5485 z tych ofiarowanych 222 ksi膮偶ek r贸偶nej tre艣ci. We wszystkich bibliotekach szk贸艂 ministeryalnych by艂o w og贸le w 1888 r. 87622 tom贸w ksi膮偶ek i 50237 podr臋cznik贸w. Przy 27 ministeryalnych szko艂ach urz膮dzona sprzeda偶 ksi膮偶ek; takich ksi膮偶ek na sprzeda偶 w r. 1888 by艂o 9016 tom贸w, na summ臋 506 rub. 40 kop. , sprzedano w tym roku tom贸w 368, na summ臋 84 rub. 17 k. Rezultat nauczania w szko艂ach ludowych w r. 1888 by艂 nast臋puj膮cy otrzymali wyb贸r 4 rz臋du przy poborze do wojska, z uczni贸w szk贸艂 ministeryalnych 1065, czyli 13, 8 z uczni贸w szk贸艂 parafialnych 141, czyli 4, 8. W r. 1889 rezultat szk贸艂 parafialnych ju偶 jest znacznie lepszy z 3447 ucz膮cych si臋 uko艅czy艂o 257 z wyborem 4 rz臋du, czyli 7, 5. Zbyt ma艂a ilo艣膰 szko艂 stosunkowo do obszaru uniemo偶liwia dalej po艂o偶onym wioskom cz臋sto 15 do 20 w. odleg艂e korzystanie z tych zak艂ad贸w. Tak np. w pow. siebieskim na obszarze 3323 w. kw. jest 15 szk贸艂 a wi臋c jedna na 221 w. kw. W gub. witebskiej znajduj膮 si臋 nast臋puj膮ce miasteczka wiad. z r. 1887 w pow. witebskim Janowicze, w艂asn. Bohdanowicza, 1899 mk. , Ko艂yszki, w艂. Lissowskiego, 1417 mk. ; w pow. wieliskim; 3 Ilino, w艂. Baumgartena, 688 mk. , 4 U艣wiaty, w艂. hr. Szuwa艂owa, 1735 mk. ; w pow. dyneburskim; 5 Dagda, w艂. Bujnickiego, 667 mk. , 6 Kras艂aw, w艂. hr. Zyberga Platera, 3703 mk. , 7 Wyszki, w艂. Mohla, 362 mk. , 8 Prele, w艂. bar. UngernSternberga, 1183 mk. , 9 Krzy偶bork Kreicburg, w艂. bar. Korffa, 2557 mk. , 10 Liwenhof, w艂. tego偶, 1140 mk. , 11 G艂azmanka, w艂. tego偶. 2011 mk. ; w pow. drysie艅skim 12 Miko艂ajewo, w艂. Skiersta, 449 mk. , 13 Wo艂y艅ce, w艂. rz膮dowa, 550 mk. , 14 Juchowicze, w艂. Kleinberga, 420 mk. , 15 O艣wiej, w艂. Szadur Witebsk skiego, 1495 mk. , 16 Kochanowicze, w艂. Chrapowickiego, 17 Przydrujsk, w艂. Mi艂osza, 747 mk. , 18 Rosica, w艂. 艁opaci艅skiego, 639 mk. ; w pow. lepelskim 19 Bieszenkowicze, w艂. hr. Chreptowicza, 2889 mk, 20 Boczejkowo, w艂. Ciechanowieckiego, 724 mk. , 21 U艂艂a, w艂. Reutta, 1806 mk. , 22 Uszacz, w艂. hr. Platera, 908 mk. , 23 Woroniec, w艂. Lissowskiego, 182 mk. , 24 Zaskorki, w艂. Korsaka, 39 mk. , 25 Wietrzno, w艂. Gli艅skiej, 149 mk. , 26 Orzechowno, w艂. Zabie艂艂y, 205 mk. , 27 Babynicze, w艂. Tomaszewicza, 449 mk. , 28 Kublicze, w艂. w po艂owie rz膮dowa, w drugiej po艂owie Zenowicza, 806 mk. , 29 Sieliszcze, w艂. Szyryna, 78 mk. , 30 Pyszno, w艂. Szczytta, 146 mk. , 31 Kamie艅 w艂. Szyrynowej, 828 mk. , 32 Czaszniki, w艂. Wo艂odkowicza, 4292 mk. ; w pow. po艂ockim 33 Sirocino, w艂. bar. Rozena, 838 mk. , 34 Ekima艅, w艂. Beznierczego, 253 mk. , 35 Homel, w艂. Missuny i Majewskiego, 192 mk. ; w pow. rze藕yckim 36 Kownany, w艂. w艂o艣cian Krutowych, 57 mk. , 37 Wielony, w艂. Janowskich, 557 mk. , Warklany, w艂. ks. Sanguszk贸wny, 1244 mk. , Malta, w艂. Janowskiego, 120 mk. , 40 Iser贸wka, w艂. von Kern, 34 mk. , 41 Rybiniszki, w艂. Kierbedzia, 294 mk. G艂贸wne zaj臋cie ludno艣ci stanowi rolnictwo, kt贸re jednak偶e stoi na nizkim stopniu rozwoju, zar贸wno dla ub贸stwa 艣rednio urodzajnej gleby jak i dla braku wszelkich ulepsze艅. W r. 1788 w ca艂ej b. gub. po艂ockiej posiano ziarna ozimego 295, 892 czetw. , jarego 367, 243 czetw. , zebrano ozimego 959, 644 czetw. , jarego 1, 002, 393 czetw. W gub. witebskiej za艣 w 1802 r. posiano 1, 076, 910 czetw. , zebrano 4, 027, 000 czetw. , z tego sprzedano 1, 513, 704 czetw. ; w 1803 r. posiano 908, 249, zebrano 3, 065, 893; w 1804 r. posiano 1, 104, 663, zebrano 3, 889, 674, sprzedano 1, 436, 331. Zyto da艂o w tych latach 2 8 ziarn, pszenica ozima 4 15, j臋czmie艅 15, owies 3 10, gryka 2 10, groch 5 12. Pod艂ug Keppena w r. 1802 zbo偶a ozimego posiano 304, 941 czet, zebrano 1, 359, 200 czet. , jarego posiano 976, 641, zebrano 2, 681, 253; w r. 1808 ca艂y urodzaj oceniono na 3, 169, 285 rs. ; w r. 1834 zasiew oziminy da艂 2 1 2 ziarna, jary tylko 1 ziarno; w r. 1836 zasiew ozimy 237, 145 czet; ., czyli 3 ziarna, jary 393, 186 czet. 3 ziarna. W r. 1840 zebrano 100. 000 pud贸w lnu; ozime i jare zbo偶e da艂o w tym roku przeci臋ciowo 3 ziarna. W r. 1844 w艂o艣cianie rz膮dowi posieli zbo偶a ozimego 40, 839 czet. , zebrali 122, 514 cz. , jarego posieli 64, 687, zebrali 83, 546, kartofli zasadzili 31, 989 cz. , zebrali 76, 564 cz. W r. 1846 zebrano 193, 788 cz. kartofli. D. 7 marca 1846 r. w Wit. gub. wied. og艂oszono, i偶 dla ca艂ej ludno艣ci w艂o艣cia艅skiej w gubernii, w ilo艣ci 468, 660 dusz, potrzeba do nowego zbioru 702, 990 czetw. zbo偶a, jest za艣 tylko 183, 433 czetw. , czyli trzeba dokupi膰 519, 566 czetw. Wr. 1848 posiano ozimego zbo偶a 40, 439 czetw. , zebrano 150, 962 czetw. , jarego posiano 64, 567 cz. , zebrano 204, 233 cz. Od r. 1814 by艂o w gubernii 12 lat z rz臋du nieurodzaj贸w, z powodu ma艂ej ilo艣ci byd艂a dla uprawy ziemi. W r. 1845 i 1846 w wielu miejscowo艣ciach zbi贸r nie zwr贸ci艂 nawet zasianego ziarna. Po r. 1847 do 1856 by艂o 3 lata nieurodzaj贸w. W og贸lno艣ci potrzeby ludno艣ci zaspakaja miejscowa produkcya tylko w latach urodzajnych. W r. 1862 posiano zbo偶a ozimego oko艂o 270, 090 czetw. , zebrano oko艂o 750, 000 czetw. , jarego wysiano 440, 000 cz. , zebrano 1, 300, 000 czetw. Pola ornego liczono wtedy 1, 726, 737 dzies. , czyii prawie 1 3 cz臋艣膰 powierzchni gubernii. G艂贸wnemi produktami rolnemi sa 偶yto, owies i len. Ludno艣膰 miejscowa w wielkiej ilo艣ci uprawia kartofle, kt贸re jej zast臋puj膮 zbo偶e i chleb. W r. 1862 wysiano 150, 000 czetw. , zebrano do 400, 000 czetw. Len stanowi jeden z wa偶niejszych przedmiot贸w uprawy i prawie jedyny produkt, kt贸ry w艂o艣cianie sprzedaj膮. Wywozi si臋 go do Rygi przeci臋ciowo 350, 000 do 450, 000 pud贸w. R. 1847 do 1851 w艂膮cznie ceny targowe by艂y 偶yta 3, 02 do 6, 30 rs. , m膮ki 偶ytniej 3, 09 6, 78, gryki 4, 64 6, 26, owsa 1, 49 2, 70, siana 9 21 rs. , pszenicy 5, 85 7, 88 rs. System gospodarstw jest przewa偶nie trzypolowy. W Inflantach wi臋cej jest gospodarstw post臋powych, p艂odozmiennycb; w powiatach bia艂oruskich p艂odozmianu prawie wcale nie znaj膮, i jedyny post臋p stanowi tylko nawo偶enie grunt贸w m膮k膮 kostn膮 lub superfospatem, kt贸re, w miescowo艣ciach po艂o偶onych w pobli偶u dr. 偶eL, sprowadzaj膮 nawet w艂o艣cianie. W wielu miejscowo艣ciach dwory gospodaruj膮, po po艂owie z w艂o艣cianami, t. j. oddaj膮, im za wszystkie roboty polowe po艂ow臋 plonu, a nadto obowi膮zani oni s膮 zwykle jeszcze do innych rob贸t, jak grodzenie p艂ot贸w, naprawy dr贸g i most贸w i t. d. Przemys艂 i fabryki. Na pocz膮tku bie偶膮cego stulecia ca艂y przemys艂 fabryczny gubernii ogranicza艂 si臋 do m艂yn贸w, garbarni, smolarni i wielkiej liczby drobnych gorzelni browar贸w. W r. 1801 w gub. witebskiej i mohylewskiej wyp臋dzono 700, 000 wiader w贸dki. W r. 1840 by艂o w gub. witebskiej 759 fabryk, z nich 6 rzemie艣lniczych, 550 gorzelni, 66 garbarni, 65 cegielni. W r. 1844 wydano w celu przemys艂owym po zagranice gub. 7250 pasport贸w. W艂o艣cia艅skich fabryk by艂o 3; gorzelni w og贸le 4136, na kt贸rych wyp臋dzono w 1843 r. 1, 004, 718 wiader w贸dki i spirytusu. W niekt贸rych miejscowo艣ciach w艂o艣cianie zajmuj膮 si臋 przemys艂ami domowemi, aczkolwiek te s膮 w stanie bardzo pierwotnym. Nad D藕win膮 buduj膮 艂odzie i krypy, w pow. wieliskim wyrabiaj膮 drewniane naczynia, sanie, ko艂a, i t. p. , to samo i w pow. drysie艅skim; w horodeckim, sie bieskim, newelskim, po艂ockim i lucy艅skim p臋dz膮. dziegie膰, aczkolwiek w ilo艣ci nie wielkiej w 1860 r. 6700 pud贸w, na 6700 rs. . Na wiosn臋 znaczna liczba w艂o艣cian udaje si臋, jako flisacy, do Rygi; wracaj膮 oni dopiero w po艂owie lata w r. 1860 by艂o ich przesz艂o 15, 000. Wielu tak偶e zajmuje si臋 furma艅stwem i robotami ziemnemi, jak kopaniem row贸w i t. d. Zwierz臋ta domowe, konie, byd艂o i t. d. s膮. rasy miejscowej, ma艂e, drobne, o ma艂ej sile, od niedawnego dopiero czasu zacz臋to poprawia膰 ras臋 byd艂a rogatego osobnikami ras zagranicznych, g艂贸wnie holenderskich. W r. 1838 by艂o w ca艂ej gub. byd艂a rogatego 600, 000 sztuk; w r. 1842 by艂o 7, 300 owiec lepszego gatunku; w r. 1844 w艂o艣cianie pa艅stwowi mieli byd艂a 39, 682 w tej liczbie m艂odego 9, 038 sztuk, koni 25, 416, owiec i k贸z 20, 310, 艣wi艅 18, 459. Pad艂o 4, 809 sztuk. Pom贸r byd艂a w og贸lno艣ci jest dosy膰 rzadki i wyj膮tkowy w r. 1840 pad艂o 3, 942 sztuki. W r. 1845 w maj膮tkach obywatelskich pad艂o koni 29, 384, byd艂a rogatego 133, 887 i drobnego 189, 450, og贸艂em na sum臋 1, 705, 122 rs pod艂ug Arsienjewa w tym roku pad艂o koni 13, 753, byd艂a 72, 062, byd艂a drobnego 95, 235. W r. 1846 by艂o koni 170, 457 szt. , byd艂a rogatego 245, 879, owiec 87, 834, 艣wi艅 85, 598, k贸z 7, 531. W r. 1849 by艂o w gubernii koni 192, 473 szt. , byd艂a rogatego 285, 274, owiec 133, 304, 艣wi艅 106, 600, k贸z 25, 627. W r. 1850 by艂o owiec poprawnej rasy 1, 000, koni 193, 151. W r. 1860 by艂o koni 172, 200 sztuk, byd艂a rogatego 305, 300, owiec 233, 400, 艣wi艅 141, 580, k贸z 28, 300. Chocia偶 hoduj膮 w gubernii pszczo艂y, niema jednak prawid艂owego pszczelnictwa. Najwi臋cej pasiek posiada drobna szlachta, miejscami i w艂o艣cianie. Przemys艂 rybny ma dosy膰 du偶e znaczenie w tych powiatach, gdzie jest wiele jezior, chocia偶 prawid艂owego gospodarstwa rybnego nigdzie nie ma jeziora oddaj膮, si臋 w dzier偶aw臋, zwykle 偶ydom, kt贸rzy od siebie wynajmuj膮, rybak贸w, p艂ac膮c im, po wi臋kszej cz臋艣ci, po艂ow膮 po艂owu. Co rok wywozi si臋 do gub. mi艅skiej i mohylewskiej ryb na 20, 000 do 30, 000 rs. ; funt kop. ryby du偶ej na miejscu kosztuje zwykle 5 Pod wzgl臋dem przemys艂owym w r. 1850 by艂o w gubernii 515 fabryk, zatrudniaj膮cych 2, 269 robotnik贸w i produkuj膮cych za 839, 044 rs. ; w tej liczbie gorzelni 199 na 585, 712 rs. , 89 garbarni na 95, 095, 71 cegielni na 71, 600 rs. , 71 browar贸w piwnych na 47, 500 rs. , 2 warzelnie 艂oju na 6, 430 rs. , 3 fabryki 艣wiec na 6, 336 rs. , 4 fabryki kafli na 5, 055 rs. , 58 garncami na 4, 605 rs. , 1 huta szklana w d藕wi艅skim pow. na 4, 500 rs. , 17 dziegciami na 6, 700 rs. , 7 fabryk tabacznych na 3, 896 rs, 1 fabryka powroz贸w na 320 rs. , 1 mydlarnia na 120 rs. . Wszystkie wytwory fabryk konsumuj膮 si臋 na miejscu, opr贸cz sk贸r, kt贸re wysy艂aj膮 do Petersburga, Rygi i Nowogrodu. Wi臋kszo艣膰 tych fabryk znajduje si臋 w miastach. W r. 1864 pod艂ug danych departamentu r臋kodzie艂 by艂o 207 fabryk 51 w r臋kach 偶yd贸w, zatrudnia艂y one 511 robotnik贸w i produkowa艂y za 401, 616 rs. rocznie. By艂y to same drobne zak艂ady, 艣r贸d kt贸rych g艂贸wn膮 rol臋 odgrywa艂y dystylarnie 18 fabryk, z produkcy膮 na 209, 993 rs. i garbarnie 81 zak艂ad贸w z produkcy膮 na 90, 222 rs. M艂yn贸w by艂o 27, krupiarni 6. Zreszt膮 drobne cegielnie, huty szklane 23 zak艂ad贸w z produkcy膮 na 8, 591 rs. , dziegciarnie 16 zak艂ad贸w, z produkcy膮 na 3, 950 rs. , garncarnie, zak艂ady wypalania wapna 5, z produkcy膮 na 3, 117 rs. W ci膮gu 20 lat do r. 1885, skutkiem przeprowadzenia dr贸g 偶elaznych i reformy w艂o艣cia艅skiej, wytworczo艣膰 przemys艂owa wzros艂a bardzo szybko. Wr. 1885 znajdowa艂o si臋 627 fabryk, zatrudniaj膮cych 2, 651 robotnik贸w i produkuj膮cych za 3, 089, 561 rs. Pierwsze miejsce zajmowa艂y garbarnie wilo艣ci 146, produkuj膮ce za 1, 208, 941 rs. rocznie po nich gorzelnie 52, z produkcy膮 na 840, 456 rs. , fabryki tytuniu 10 zak艂ad贸w, z prod. na 237, 810 rs. , browary 24, z prod. na 128, 742 rs. , huty szklane 3, z prod. na 98, 750 rs. , cegielnie 102, z prod. na 98, 178, m艂yny 20, z prod. na 41, 884 rs. , dystylarnie 10, z prod. na 87, 540 rs. Jednak偶e s膮 to same drobne lub 艣rednich zaledwie rozmiar贸w zak艂ady. Handel w og贸lno艣ci jest niewielki, g艂贸wnie wewn臋trzny. W r. 1844 by艂o w ca艂ej gubernii tylko 4 jarmarki, z obrotem 4, 600 rs. ; tygodniowych targ贸w nie ma. Z gubernii wywozi si臋 szczecina i drzewo, smo艂a, dziegie膰, pota偶, roho偶e, troch臋 drewnianych naczy艅, oraz sk贸ry, sad艂o, mas艂o i len. W r. 1861 wydano w gubernii 680 艣wiadectw handlowych kupieckich 1ej gildyi 4, 2ej 9, 3ej 589, subjek. hand. 78. Handel wywozowy polega g艂贸wnie na wywozie lnu, siemienia Imanego i drzewa do portu ryskiego, oraz sk贸r. Przywo偶one w znacznej ilo艣ci zbo偶e z przystani gub. smole艅skiej, sukna z gub. grodzie艅skiej, galanterya i delikatesy z Rygi i Moskwy. W gubernii jest 40 jarmark贸w mniejsze w Ilinie, Kras艂awiu, Sirocinie, U艣wiacie, Janowiczach, Wo艂y艅cach. Znaczniejsze w Bieszenkowiczach 29 czer. , w Wieli偶u w 2m tyg. wielkiego postu i od 20 czer. , oba po 2 tygodnie, w D藕wi艅sku od 25 grud. do 7 stycz. i od 6 do 20 czer. , w Lucynie od 2 lut. i od 15 sierp. po 2 tygodnie, w Newlu od 6 stycz. i od 20 lipca po 2 tygod. , w O艣wieju w pi膮tek przed 艣w. Piotrem 24 lip. , t. zw. Plecionka, 6 maja, i na Wniebowst膮pienie, w Po艂ocku w dzie艅 艣w. Eufrozyny, w Rze偶ycy od 2 lip. i od 8 wrze艣. po 2 tygod. , w Siebie偶u w 1m tygod. wielk. postu, 25 marca, 23 kwiet. , 1 sierpnia i 26 listopada. Najbardziej o偶ywione z nich s膮 w Dyneburgu i Bieszenkowi Witebsk Witebsk czach. W r. 1859 na jarmark w Bieszenkowiczach 29 czerwa przywieziono towaru za 712, 700 rs. , sprzedano za 276, 400 rs. ; w Dyneburgu przywieziono za 217, 100, sprzedano za 74, 460 rs. Drobny handel jest ca艂kowicie w r臋ku 偶yd贸w; w lecie po gubernii chodz膮 czasami w臋grzy z towarami. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym gubernia jest w og贸lno艣ci w stanie zaniedbanym. Przerzynaj膮 j膮 cztery drogi 偶elazne 1 petersburskowarszawska, przecina j膮 wszerz, na p贸艂nocnywsch. , prawie w prostej linii od Dyneburga do Kors贸wki, na przestrzeni 122 w. ; droga ta, przechodz膮ca przez pow. d藕wi艅ski, rze偶ycki i lucy艅ski, przez miasta D藕wi艅sk i Rze偶yc臋, odcina na wsch贸d 1 5 cz臋艣膰 gubernii. W obr臋bie gubernii ma 7 stacyi D藕wi艅sk, Wyszki, Ruszona, Antonopol, Rze偶yca, Iwan贸wka i Kors贸wka. Droga ta by艂a otwarta w r. 1862; 2 ryskod藕wi艅 ska, kt贸ra idzie od D藕wi艅ska na p贸艂nocnyzach贸d brzegami D藕winy do G艂azmanki, na przestrzeni 100 wiorst, prawie sam膮 granic膮 pow. d藕wi艅skiego i gub. kurlandzkiej, otwarta w r. 1861 r. , posiada 7 stacyi D藕wi艅sk, Liksna, Niegal, Carogr贸d, Liwenhof, Trepenhof, Kreicburg do Stockmanshof w gub. kurlandzkiej; 3 d藕wi艅skowitebska, stanowi膮ca w艂a艣ciwie przed艂u偶enie poprzedniej, idzie na wsch贸dpo艂udnio wy, wzd艂u偶 D藕winy, na przestrzeni 244 w. , zbli偶aj膮c si臋 do rzeki pod Dryss膮, Po艂ockiem i Starem Sio艂em, a oddalaj膮c si臋 pod Borkowiczami i Sirocinem. Droga idzie po艂udniowym kra艅cem pow. d藕wi艅skiego i drysie艅skiego, odcina po艂udniow膮 1 3 cz臋艣膰 po艂ockiego i przebiega 37 wiorst w powiecie witebskim. Otwarta wr. 1866. Przechodzi przez D藕wi艅sk, Dryss臋 i Po艂ock, ma 21 stacyi Witebsk, Knia偶yc臋, Stare Sio艂o, Ja艣wino, Sirocino, 艁owsz膮, Obol, Horjany, Po艂ock, Barawuch臋. Adamowo, Borkowicze, Swo艂n臋, Dryss臋, Gieorgiewsk, Balbinowo, Balty艅, Kras艂awk臋, Malin贸wk臋, J贸zefowo i D藕wi艅sk; i 4 witebskoor艂owska, kt贸ra w gulb. witebskiej przechodzi tylko 23 wiorsty, ze stacyami Witebsk i Zabo艂otinka do Krynek w gub. mohylewskiej. Og贸艂em sie膰 dr贸g 偶elaznych w gubernii wynosi 499 w. , czyii 0, 126 w. na jedn臋 w. kw. Stosunek, jak widzimy, bardzo s艂aby, je艣li za艣 we藕miemy na uwag臋, 偶e g艂贸wna linia, kt贸ra przebiega wzd艂u偶 ca艂膮 guberni臋, G艂azmankaKrynki, le偶y na samej prawie granicy bo tylko pow. lepelski i ma艂a cz臋艣膰 po艂ockiego pozostaj膮 po po艂udniowej stronie toru, to ekonomiczne znaczenie drogi 藕el. jeszcze si臋 zmniejszy. Powiaty siebieski, newelski, wieliski, horodocki i lepelski nie maj膮 wcale dr贸g 偶elaznych, lucy艅ski przeci臋ty jest ni膮 w najw臋偶szej swej cz臋艣ci, drysie艅ski i po艂ocki maj膮 j膮 przy granicach; najlepiej w tym wzgl臋dzie s膮 uposa偶one powiaty witebski, a zw艂aszcza d藕wi艅ski. Dr贸g szosowych jest w gubernii trzy 1 r贸wnoleg艂a z dr. 偶el. petersburskowarszawska i id膮ca obok niej; 2 z Witebska przez Horodek i Newel na Opoczk臋 i 3 r贸wnoleg艂a drodze ryskodyneburskiej. Trakt贸w pocztowych jest 27, mianowicie 1 z Witebska do Ostrowa; 2 z W. do granicy gub. mohylewskiej przez Dymanowo; 3 z W. do Wieli偶a, przez Sura偶; 4 z W. do Lepela; 5 z Dryssy do Rze偶ycy, przez Kochanowicze, O艣wiej, Siebie偶 i Lucyn; 6 z Siebie偶a do Zarzecza, przez G贸rny Most Wierchni Most; 7 z Newla do Wielkich 艁uk; 8 z Wieli偶a do U艣wiatu; 9 z Wieli偶a do Smole艅ska; 10 z Po艂ocka do Siwoszyna; 11 z Przydrujska do Balbinowa; 12 z Dyneburga do NowoAleksandrowska gub. kowie艅ska; 13 z D藕wi艅ska do I艂艂ukszty, 14 z Wieli偶a do Illina; 15 z Sura偶a do Janowicz; z 艁ow偶y do st. 艁owsza dr. 偶el. d藕wi艅. wit. ; z Boczejkowa do Czasznik; 18 z Po艂ocka do Kubliczy, przez Woroniecz i Uszacz; 19 z Po艂ocka do Uszacza, przez Woroniecz; 20 z Borkowicz do Dzisny gub. wile艅skiej; 21 z O艣wieja do Posinia, przez Lanckoron臋; 22 z Kras艂awia do Dagdy; 23 z Rze偶ycy do Warklan, przez Wielony; 24 z Iwanowskiej do st. Iwanowskiej dr. 偶eL petersb. warsz. , d艂ugi 1 2 wiorsty; 25 z Krzy偶borga do st. Krejcburg; 26 z Borkowicz do Klasic, przez Siwoszyno; 27 z Kors贸wki do st. Kors贸wki dr. 偶el. petersb. warsz. . W gubernii w og贸le jest 71 stacyi pocztowych. G艂贸wn膮 artery膮 komunikacyjn膮 wodn膮 jest, oczywi艣cie, rz. D藕wina, kt贸ra przep艂ywa ca艂膮 guberni臋 wzd艂u偶, a kt贸rej dop艂ywy przerzynaj膮 j膮 we wszelkich kierunkach, 艂膮cz膮c si臋 za pomoc膮 ca艂ego systemu jezior z innemi rzekami. I tak za pomoc膮 kana艂u Berezy艅skiego D藕wina 艂膮czy si臋 z Dnieprem; kana艂 ten w wi臋kszej swej cz臋艣ci przechodzi przez gub. witebsk膮; ca艂y system tego kana艂u podzielony jest na 5 oddzia艂贸w dystans贸w, z kt贸rych ju偶 drugi oddzia艂 znajduje si臋 w obr臋bie gub. witebskiej, mianowicie jez. Bereszto, rz. Bereszta, kana艂 Werebi艅ski 艂膮cz膮cy rz. Bereszt膮 z rz. Ess膮, dop艂ywem jez. Lepelskiego, jezioro Prosza, kana艂 Lepelski kt贸ry 艂膮czy jez. Prosz臋 z jez. Lepelskim; jez. Lepelskie i rz. U艂艂a, dla obej艣cia kt贸rej przy mku Czasznikach przekopano kana艂 Czasznicki. Dalej w celu po艂膮czenia Siebie偶a z D藕win膮, w 1811 r. poda艂 projekt kupiec siebieski Nowi艅ski. Z powodu spodziewanej wojny z Francuzami w艂adza projektem tym zaj臋艂a si臋 w celach strategicznych i asygnowa艂a na to 281, 692 rs. Przed wojn膮 robota jednak nie by艂a uko艅czon膮, a nast臋pnie dla rz膮du ju偶 nie mia艂a interesu i dla tego w r. 1815 asygnowano tylko 16, 106 rs. i ca艂e przedsi臋wzi臋cie oddano Nowi艅skiemu. Ga艂a ta robota polega艂a jedynie na uporz膮dkowaniu i rozszerzeniu brzeg贸w rzek wchodz膮cych w systemat. Oko艂o jeziora Siebieskiego kt贸re ma wzd艂u偶 i wszerz po 7 w. le偶膮 prawie r贸 Witebsk wnolegle jeziora Woronowo, Wetiterowo i G艂臋bokie; z tego ostatniego wyp艂ywa bystry, chocia偶 w膮zki strumie艅, wpadaj膮cy do jez. Nieczercy kt贸re ma wzd艂u偶 23 w. , a wszerz 2 1 2 w. ; od tego jeziora trzeba by艂o przekopa膰 1 1 2 w. do jeziora Lisna, przez ma艂e jeziorko Zieleniec; z Lisna 7 w. d艂ugo艣ci i 2 1 2 szer. wyp艂ywa przez jez. Swo艂n臋 rz. Swo艂na, kt贸r膮 wpada do rz. Dryssy, o 10 11 w. powy偶ej uj艣cia tej ostatniej do D藕winy. Ta drog膮 sp艂awia si臋 tylko drzewo; og贸lniejszego handlowego znaczenia ona nie ma, tak z powodu samego Siebie偶a, kt贸ry jest miastem ma艂em i niehandlowem, jak i z powodu tego, 偶e rz. Swo艂na jest nadzwyczaj kr臋ta, co utrudza i przed艂u偶a 偶eglug臋. Dla po艂膮czenia O艣wieja z D藕win膮 w r. 1811 w艂a艣ciciel O艣wiejszczyzny Szadurski przekopa艂 kana艂, d艂ugi 7 w. , od jez. O艣wieja do jez. Ormia, nast臋pnie zosta艂a spo偶ytkowan膮 rz. Ormia, od kt贸rej, w tem miejscu SuzierowjeAncis贸w, gdzie ona zaczyna by膰 bardzo w膮zk膮 i kr臋t膮, przekopano znowu kana艂 d艂ugo艣ci 7 w. , przez jeziora 艁ukawiec i Przypiecz, do jez. Lisna. Droga ta r贸wnie偶 s艂u偶y tylko dla sp艂awu drzewa; jednak偶e te kana艂y, kt贸re kosztowa艂y w艂a艣ciciela oko艂o 150, 000 rs. , znakomicie osuszy艂y ca艂膮 miejscowo艣膰. Co do 偶eglugi na D藕winie i znaczenia jej handlowego, to s膮 dano, i偶 w r. 1804 do 1 czerwca przysz艂o D藕win膮 do Rygi 493 strug, 59 szkut, 48 艂odzi, 201 galar贸w, 447 tratew p艂ot贸w z drzewem budulcowym i 275 z drzewem opa艂贸wem. W r. 1805 przewieziono D藕win膮 1, 183, 995 pud贸w r贸偶nego zbo偶a, 44, 075 pud. siemienia lnianego i konopnego, 1, 0, 96, 541 pud. konopi, 70, 350 pud. lnu, 72, 672 pud. sad艂a i 艣wiec. W r. 1817 sz艂o D藕win膮 1, 572, 584 kuli zbo偶a, 548 pud. any偶u, 4, 119 kuli siemienia lnianego, 708 pud. miodu, 33, 000 pud. oleju konopnego, 190 pud. sad艂a, 04 pud. kleju, 100 pud. farby czerwonej, 19, 980 pud. 艣wiec 艂ojowych, 450 pud. sad艂a topionego, 275 pud. szynki, 3, 550 pud. s艂oniny 437 pud. pierza, 226 sztuk p艂贸tna zgrzebnego, 100 szt. p艂贸tna grubego, 3, 507 pud. pota偶u chlorku, 14, 638 ryz papieru, 2, 800 pud. w艂osia ko艅skiego, 120 pud. cykoryi, 30, 070 pud. 偶elastwa, 1, 850 szt. siekier i 艂opat, 8, 400 zamk贸w, 713 skrzy艅 szyb szklanych, 8, 000 kapeluszy, 2, 000 par r臋kawic, 140 pud. powroz贸w, 118, 112 funt. tytuniu, 1, 200 pud. myd艂a, 34, 166 wiader w贸dki, 430 arszyn贸w p艂贸tna cienkiego, 537, 132 pud. konopi, 11, 500 pud. paku艂贸w, 3, 000 szt. naczy艅 szklannych, 16, 415 pud. szczeciny, 1, 645 pud. lnu, 1, 650 szt. sk贸r, 18, 212 szt drzewa budulcowego, 16, 920 desek, belek, brus贸w i innych kawa艂贸w drzewa, 89, 040 sztuk innego drzewa obrobionego, 190 szt. d臋b贸w, 238 szt. maszt贸w. W og贸le w tym roku ca艂y system rzeczny D藕winy przewi贸z艂 towar贸w na 29 1 2 mil rubli; z nich na 20, 919, 000 da艂y Obsza i Mie偶a, na brzegach za艣 samej D藕winy na艂adowano zaledwie 1 4 cz臋艣膰 ca艂ego wywozu. W r. 1820 ca艂y sp艂aw towar贸w D藕win膮 i jej dop艂ywami oceniony by艂 na 14, 539, 696 rs; w r. 1829 na 21, 226, 000 rs. ; w r. 1831 samych prywatnych transport贸w by艂o na 24, 440, 543 rs. ; w r. 1833 przesz艂o 1, 668 statk贸w i 1, 725 tratew na 19, 467, 794 rs. ; w r. 1847 posz艂o w d贸艂 D藕win膮 towar贸w na 13, 731, 015 rs. , w g贸r臋 na 389, 930 rs. W dziesi臋ciolecie 1851 60 r. wyw贸z towar贸w D藕win膮 艣rednio wynosi艂 17, 737, 000 rs. , przyw贸z 4, 876, 230 rs. rocznie. Wywo偶ono 艣rednio na rok lnu na 6, 766, 570 rs. , konopi na 3, 660, 777 rs. , siemienia lnianego na 2, 561, 277 rs. , zbo偶a na 2, 307, 366 rs. , drzewa na 1, 184, 489 rs. ; przywo偶ono za艣 w tym samym okresie 艣rednio na rok soli na 792, 858 rs. , 艣ledzi na 604, 774 rs. , w贸dki na 386, 099 rs. , cukru na 281, 279 rs. , tytuniu na 208, 067 rs. , win francuz. na 203, 808 rs. , kawy na 175, 903 rs. , rumu, araku na 79, 093 rs. , porteru na 73, 431 rs. , innych towar贸w razem na 1, 930, 108 rs. Wa偶niejsze przystanie wodne w gubernii s膮 na D藕winie Uj艣cie, Wieli偶, Sura偶, Witebsk, Bieszenkowicze, U艂艂a, Po艂ock, Dryssa, Druja z Przydrujskiem, Dyneburg, Jakobsztadt, Kreicburg; na systemie kana艂u Berezy艅skiego Lepel, Czaszniki, na p贸艂nocy Siebie偶. Statki, kt贸re chodz膮 po D藕winie, s膮 r贸偶nych rodzaj贸w i r贸偶nych nazw strugi barki, d艂ug. na 17 18 s膮偶. , szer. przesz艂o 5 s膮偶. , mog膮 unie艣膰 oko艂o 12, 000 pud贸w, wyrabiaj膮 si臋 w Porzeczu, Witebsku, Wieli偶u i Bia艂ej; jest to statek dosy膰 kosztowny, bo wymaga grubego drzewa, kt贸rego coraz mniej jest w gubernii; p贸艂struga d艂ug. 14, szer. 4 s膮偶. ; szkuna szkuta, podobna do strugi, cz贸艂no, 艂ajba, niewielki statek 艂otyski. Rok 1861 63 stanowi przewr贸t w handlu i w kierunku wywozu. Reforma w艂o艣cia艅ska podkopuje na razie byt obywatela i, z ubytkiem r膮k, wstrzymuje jego wytworczo艣膰. Pierwej nie trudno by艂o znale艣膰 obywatela, maj膮cego na sk艂adzie 20 30 tys. pud贸w zbo偶a, obecnie taki, kt贸ry ma 5 10 tys. pud. w zapasie, stanowi bardzo rzadki wyj膮tek. Jednocze艣nie by艂y pobudowane drogi 偶elazne ryskod藕wi艅ska, otwarta we wrze艣niu 1861 r. , warszawska od Ostrowa do D藕wi艅ska w ko艅cu 1860 r. Opr贸cz Rygi, kt贸ra stanowi艂a jedyny rynek dla wytw贸rczo艣ci Witebszczyzny D藕win膮, pojawi艂 si臋 Kr贸lewiec, po艂膮czony z ni膮 kolej膮 偶elazn膮. W ko艅cu r. 1866 otwarto drog臋 偶el. do Witebska, w ko艅cu 1868 r. za艣 dr. 偶el. or艂owskowitebsk膮. Od tej pory g艂贸wnem zadaniem ca艂ej linii dr. 偶elaznych staje si臋 przew贸z zbo偶a z rynk贸w czarnoziemnych po艂udniowej Rossyi do Rygi, a wi臋c zagranic臋, albo do Kr贸lewca. Znaczenie D藕winy, jako 艣rodka komunikacyi, upada wod膮 sp艂awiaj膮 ju偶 teraz materya艂 tani, a du偶ej obj臋to艣ci, jak las, drzewo, reszta towar贸w idzie kolej膮. W latach od 1869 do 1872 r. wod膮 przecho dzi艂o tylko 13, 0 ca艂ej ilo艣ci towaru. Dow贸z i wyw贸z zbo偶a dr. 偶el. dyneburskowitebsk膮 i cz臋艣ci膮; or艂owskowitebsk膮; w obr臋bie gubernii w latach 1874 1887 wykazuje, i偶 wywozi si臋 rocznie 艣rednio 1, 500 wagon贸w owsa, a przywozi si臋 2, 222 wagon贸w m膮ki i 70 wagon贸w 偶yta. W tym samym czasie 1874 1887 sz艂o D藕win膮, rocznie, 艣rednio 偶yta 120, 871 pud. , m膮ki 偶ytniej 661 pud. , pszenicy 342 pud. , m膮ki pszennej 112 pud. , j臋czmienia 98, 344 pud. , owsa 764, 112 pud. , siemienia lnianego 450, 824 pud. W og贸le z obszaru gubernii wywozi si臋 owies, j臋czmie艅, siemi臋 lniane, 偶yto i nieco pszenicy, przywozi si臋 na potrzeby miejscowe 偶yto w ilo艣ci nieco mniejszej od wywozu, tudzie偶 m膮k臋 pszenn膮, 偶ytni膮 i cukier w wielkich ilo艣ciach. Statk贸w parowych jest bardzo ma艂o i takowe chodz膮 tylko po D藕winie. Ju偶 w r. 1846 A. Haacke prosi艂 o wydanie mu pozwolenia na urz膮dzenie 偶eglugi parowej po D藕winie i jej dop艂ywach; w r. 1851 kapitan Szulc mia艂 zamiar urz膮dzi膰 komunikacy臋 statkiem parowym pomi臋dzy Witebskiem i D藕wi艅skiem; w r. 1852, z polecenia genera艂gubernatora ks. Golicyna, in偶ynier de la Serre robi艂 staranie dla za艂o偶enia towarzystwa 偶eglugi parowej na D藕winie. Wszystkie te projekty jednak spe艂z艂y na niczem. Od pocz膮tku 80ych lat chodz膮 statki parowe z D藕wi艅ska do Pohulanki maj臋tno艣ci hr. Platera; w r. 1892 dwie sp贸艂ki, niemiecka i 偶ydowska, urz膮dzi艂y 偶eglug臋 parow膮 pomi臋dzy Witebskiem a Wieli偶em, ostatnia dotar艂a nast臋pnie do Bieszenkowicz i U艂艂y. Herb gub. witebskiej, zatwierdzony dnia 21 wrze艣nia 1781 r. , by艂 nast臋puj膮cy tarcza przedzielona na dwie po艂owy w poprzek; w g贸rnej I cz臋艣ci w z艂otem polu po艂owa dwug艂owego or艂a, w dolnej cz臋艣ci w polu, o srebrnych i czerwonych pasach poziomych, pogo艅, rycerz trzyma miecz podniesiony i na prawem ramieniu ma tarcz臋 z krzy偶em podw贸jnym. D. 8 grud. 1856 r. herb ten zosta艂 zmieniony w polu czerwonem pogo艅, ko艅 i rycerz srebrni, rycerz w prawem r臋ku trzyma miecz podniesiony, na lewem ramieniu ma okr膮g艂膮 tarcz臋; siod艂o czerwone, pokryte z艂otym czaprakiem, o trzech ko艅cach, z niebieskim szlakiem. Tarcza pokryta cesarsk膮 koron膮 a otoczona d臋bowemi ga艂臋ziami, przewi膮zanemi wst臋g膮 orderu 艣w. Andrzeja. Genera艂gubernatorami bia艂oruskimi po艂occy i mohylewscy byli Zacharyasz Czernyszew od 1772, Piotr Passek 1782 1803, Iwan Michelson bia艂oruski wojenny gubernator. zarz膮dzaj膮cy cz臋艣ci膮 cywiln膮, 1803 1805, RimskiKor sakow 1805 1811, kg. Wirtemberski 1811 1822, ks. Miko艂aj Chowa艅ski 1822 1837, Piotr Djakow 1837 1846, ks. Andrzej Golicyn 1846 1853, Pawe艂 Ignatjew 1853 1855, ks. Urusow 1855 1856. W 1856 r. zosta艂o zniesione genera艂 gub. witeb. , mohylew. i smole艅skie. Gubernatorami witebskiemi od czas贸w przeniesienia rz膮du gub. z Po艂ocka do Witebska byli 呕egulin od r. 1797, Bie艂okopytow 1798, Sewerin 1799, Torbiejew 1801, Szyszkin 1802, Leszem 1813, Tormasow 1815, Butowicz 1819, Sorokunski 1824, Pieszurow 1829, Gamaleja 1830, Szrejder 1831, 殴yrkiewicz 1836, Lwow 1839, Klementjew 1840, Tatarinow 1846, Radziszczew 1847, ks. Do艂gorukow 1848, Jermo艂ow 1849, Filiczejew 1856, Pawe艂 K艂uszyn 1858, Aleks. Ogolin 1861, W艂odzimierz Wierowkin 1863, Pawe艂 Kosagowski 1867, W艂odzimierz Tokarew 1868, Pawe艂 Rostowcew 1869, Wiktor von Wahl 1880, ks. Wasil Do艂goruki 1884, Lewaszow 1894. Eparchia prawos艂awna po艂ocka wspominana jest w kronikach w XII w. ; w r. 1632 po艂膮czona zosta艂a z mohylewsk膮. Ustanowiona na nowo 30 kw. 1833 r. Archijerejami po艂ockimi byli Mina, prekonizowany przez kijow. metr. Nicefora I 1195 r. , 1116 r. , Eljasz oko艂o r. 1128, Kozmas, Grek 1143 1156, Dyonizy 1183 r. , Miko艂aj. Grek 1183, W艂odzimierz oko艂o r. 1218, Aleksy, biskup po艂ocki, bie艂gorodzki i jurjewski oko艂o r. 1231, Symeon, Nowogrodzianin ok. r. 1274, Jakub ok. r. 1300, Grzegorz ok. r. 1331, Teodozy 1392 1416, Symeon Stary ok. 1456, Kalikst 1458 1459, Symeon II, zdaje si臋 nast臋pnie metropolita kijow. 1488, Jonasz Gienka do r. 1488, nast臋pnie metropolita kijow. , 艁ukasz, w艂adyka po艂ocki i witebski 1488 1503. Arcybiskupi po艂occy i witebscy od 5 lip. 1511 r. Eufimiusz OkuszkowiczBoski 1504 1524, Jozafat Rusin, czyii J贸zef II od 1526, Nataniel 1524 1533, Misael ok. r. 1534, Symeon. arcyb. po艂ocki, witebaki i m艣cis艂awski 1540 1545, Herman Chreptowicz, arcyb. w艂adyka po艂ocki, witebski i m艣cis艂awski od 1553, 1558, Harasym Hleb Korsak od r. 1558. Nast臋pnie dzier偶y艂 do偶ywotnio arcybiskupstwo w艂adyctwo po艂ockie i witebskie Grzegorz Markowicz Wo艂owicz t 1562, o kt贸rym zreszt膮 niewiadomo kiedy i przez kogo by艂 prekonizowany. Arseniusz Szyszko od 22 pa藕dz. 1562 do 15 lut. 1563, kiedy by艂 wzi臋ty w niewol臋, 1576. Po zaj臋ciu Po艂ocka w r. 1563 do r. 1579 rz膮d moskiewski ustanawia艂 swoich biskup贸w, p. t. po艂ocki i wielko艂ucki; jednocze艣nie kr贸lowie polscy stanowili swoich, kt贸rzy byli w zale偶no艣ci od metropolity kijowskiego i nosili nazw臋 arcyb. po艂ockich, witebskich i m艣cis艂awskich, ze stolic膮 w Witebsku, Mohylewie lub M艣cis艂awiu. 3. Arcyb. po艂occy i wielka艂uccy Tryfon Stupiszyn od 1563, 1566, Atanazy ks. Palecki Witebsk Witebsk od 1566 1568, Antoni do r. 1572, Cypryan do r. 1579. 4. Arcyb. po艂occy, witebscy i m艣cis艂awscy Warsonofiusz Wa艂ach 1563, 1576, Teofanes Bohdan Rpi艅ski od 1576, 1588, Atanazy Terlecki 1588 1589; Nataniel Sielicki od 1592, 1595, Grzegorz Herman Zahorski od 1595, 1600, Melecyusz Smotrycki w ko艅 cu grud. 1633, Kalikst Ritorajski od 1657 do 1661 r. . Na sejmie warszawskim 1 list, 1632 r. postanowiono nada膰 dyzunickim biskupom nazw臋 biskup m艣cis艂awski dyzunicki, orsza艅ski i mohylewski i przenie艣膰 stolic臋 jego do mohylewskiego klasztoru Zbawiciela; biskup贸w maj膮 odt膮d wybiera膰 obywatele nieunici. 5. Biskupi m艣cis艂awscy, orsza艅scy i mohylewscy J贸zef Bobrykowicz od 1632, 1635, Sylwester Kossow 1635 1647, J贸zef II Kononowicz Gorbacki 1647, f 1653, Ignacy Oksenowicz Staruszycz od 1650, prawdopodo bnie jako koadjutor poprzedniego, wkr贸tce umie ra, Metody Filimonowicz ok. r. 1655 1661, J贸zef NielubowiczTukalski od r. 1661 1664 w tym r. zosta艂 metropolit膮 kijow. , za艣 mohy lewsk膮 eparchia wr贸ci艂a znowu do Metodego, kt贸ry umar艂 w r. 1669, Teodozy Wasilewicz od r. 1669, w przywileju Jana III z 1675 r. na zwany biskupem m艣cis艂aw. , orsza艅skim, mohy lewskim i bia艂oruskim, 1678, Serapion Polchowski od 1697, przyby艂 do Mohylewa w grud. 1699, z tytu艂em biskupa mohylewskiego, m艣ci s艂awskiego i orsza艅skiego, namiestnika metro polii kijowskiej i ekzarchatu naj艣wi臋tszego apo stolskiego tronu konstantynopolskiego i archimandryty s艂uckiego, 1704, Sylwester ks. Czetwerty艅ski ok. r. 1707, 1728, Arseniusz Ber艂o wybrany 8 lip. 1729, nie zarz膮dza艂 epar chia; , w r. 1733 przeniesiony przez synod pe tersburski do Perejas艂awia, J贸zef Wo艂cza艅ski od r. 1734, 1 wrz. 1742 przeniesiony po Mo skwy, Hieronim Wo艂cza艅ski od r. 1744, 1754, Jerzy Konisski otrzyma艂 przywilej na biskupstwo od Augusta III d. 23 maja 1755 r. , 1795 r. . D. 14 grud, 1772 r. eparchia mohylewsk膮, orsza艅ska, m艣cis艂awska i rohaczewska przemianowana na mohylewsk膮; prowincye witebska, po艂ocka i d藕wi艅ska przy艂膮czone do eparchii psko wskiej, w kt贸rej wtedy arcybiskupem by艂 Inocenty Nieczajew 1763 1798. 6. Arcybiskupi mohylewscy i po艂occy. D. 10 stycz. 1795 r. gub. po艂ocka przy艂膮czon膮 zosta艂a do eparchii mohylewskiej. Atanazy Wo艂chowski od 1795 1797 r. , Hilaryon Kondratkowski od 1797 r. , z powodu s艂abo艣ci zdrowia ju偶 w pa藕d藕. t. r. zosta艂 zwolniony od zarz膮du epar chii. 7. Arcybiskupi bia艂oruscy i mohylewscy Anastazy Bratanowski prekoniz. w r. 1797 i mianowany biskupem bia艂oruskim i mohylewskim; 15 wrz. 1801 zosta艂 arcybiskupem, od r. 1803 mianowany arcybisk. mohylewskim i witebskim; przeniesiony do Astrachania 1805 r. . Arcyb. mohylewscy i witebscy Barlaam Szyszacki od 1805 biskup, 23 marca 1808 zosta艂 arcybiskupem, 1 maja 1813 r. pozbawiony godno艣ci i relegowany do klasztoru, Daniel NattonMicha艂owski Mirdamski od 1813, od 1816 arcybiskup, 1821 r. , Joasaf Sretienski od 1821, 1827 r. , Pawe艂 Paw艂ow Morew od 1827 do r. 1831, Gabryel Gorodkow od 1831; 1834 zosta艂 arcybiskupem; po oddzieleniu eparchii po艂ockiej w r. 1833 biskup mohylewski i m艣cis艂awski. Biskupi po艂occy i wile艅scy Smaragd Krzy偶anowski od 1833, zosta艂 arcyb. 1836, w r. 1837 przeniesiony do Mohylewa, Izydor Nikolski od 1837 do 1840. 10. Biskupi po艂occy i witebscy od 17 kwiet 1840 Wasil 艁u偶y艅ski, b. biskup unicki or sza艅ski od 1840, 1841 zosta艂 arcyb. , 1866 uwolniony, Sabba Tichomirow od 1866 1874, Wiktoryn Lubimow od 1874 do 1842, Marceli Popiel od 1882, Aleksander od r. 1890. Arcybiskupi po艂occy uniccy byli Grzegorz Harman Zahorski 1595 1600, Gedeon Brolnicki od 6 marca 1601, 1618, Jozafat Kuncewicz od 1617, 1623, Antoni Sielawa 1624, od r. 1642 i metropolita kijowski, Gabryel Kolenda 1655, od r. 1666 i metropolita kijowski. Cypryan 呕ochowski 1674 i metrop. kijow. , 1693, Marcyan Bia艂艂oz贸r 1697 1707, Sylwester 艁adaPieszkiewicz 1709 1719, Floryan Hrebnicki od r. 1719, od r. 1747 i metropolita kijowski, 18 lipca 1762, Jazon Junosza Smogorzewski 1762 1783, Herakliusz Lisowski 1783, od r. 1805 i metropolita, Jan Krasowski 1827, Jakub Adam Okie艂艂oMartusiewicz 26 st. 1833, Jozafat Bu艂hak metropolita i arcyb. po艂ocki, 1828. Podczas przy艂膮czenia unit贸w do prawos艂awia eparchi膮 unick膮 bia艂orusk膮 zarz膮dza艂 Wasil 艁u偶y艅ski, biskup orsza艅ski po Bu艂haka. Marsza艂kami szlachty gub. witebskiej byli z wyboru J贸zef hr. Borch 1805, Jan Ciechanowiecki 1807, J贸zef Szadurski 1814 1817, Romuald Bohomolec 1819, Feliks Ciechanowiecki 1820 1826, Marcin Karnicki 1826 1833, Ignacy Szadurski od 1835 1838, Karol Borch od 1838 2 lip. 1843, Miko艂aj Hrebnicki od 1844 1850, Micha艂 hr. Borch od 1850 1852, Stanis艂aw Jurjewicz 1855 1858, Jan de Lippe Lipski od 1859, 1862. Opr贸cz tego pe艂nili obowi膮zki marsza艂k贸w gubernialnych w ko艅cu r. 1819 ks. Dawydow i w r. 1834 35 major Enko. Z urz臋du rad. taj. Micha艂 Chrapowicki od 1864 1880, rz. rad. st. szambelan Ignacy Chrapowicki od 1880, 1893, rz. rad. st. Nikander Nazimow od 1894. Opr贸cz tego pe艂ni艂 obowi膮zki gub. marsza艂ka szlachty wyznaczony przez genera艂gubernatora, generallejtn. Bazyli Korwin Krukowski od 12 lip. 1863 28 et. 1864. Bibliografia, Jan Stuckenberg Opis gu bernii witebskiej Petersb. , 1859; N. Sto艂pia艅 ski Dziewi臋膰 guber. zachodnioruskiego kra ju Petersb. , 1866; A. Siemientowski Etno graficzny pogl膮d na Witeb. gub. Peter. , 1872; Siemionow, Geograficznostatystyczny s艂ownik cesarstwa ross. Peters. , 1863; Witebska gu bernia, wyd. z polecenia b. gubernatora witeb. ks. Do艂gorukiego Witeb. , 1890; Pam. kni偶ka gub. wit. za 1887 i 1889 r. ; Ziab艂owski, Ziemieop. ross. imp. cz. VI, str. 111 121; Wi tebskie wiadomo艣ci gubernialne 1858 r. Nr. 8 wypis z wile艅. ksi膮g trybunakl. , Nr 12 kalwinizm w Bia艂ej Rusi, Nr 15 nazwy szlachty starych rod贸w, Nr 33 S膮downictwo w gub wit. w r. 1858, 1859 r. Nr 35 jarmark Bieszenkowicki w r. 1859, Nr 36 jarmark Dyneburski, 1859 r. , 1860 r. Nr 19, 27, 39 opis Statyst. Wit. gub. . 1894 opis 偶ycia w艂o艣cian bia艂oru skich; Po艂uja艅ski, Opis las贸w kr贸l. pol. Warsz. , 1855, t. II; Sapunow D藕wina Zachodnia Wit. , 1893; Witebskaja Starina t. I, IV, V; Rys historyczny 75lecia witeb. gimna zyum; U艣wiat i jego 艣wi膮tynia; G. Manteufel, Inflanty Pozna艅, 1879 r. ; Rajewski, Za padn. rajon eksp. po izucz. chlebn. torg. Ros sii; Widoki ko艣cio艂贸w witebskich poda艂 Ty godnik powsz. 1884 r. Nr 33; Bali艅ski i Lipi艅ski, Staro偶ytna Polska t. III; Sapu now Witeb. Uspen. Sobor. w Wit. Gub. Wied. 1894 r. , Nr 9, 10 i 11; Batiuszkow Bia艂orussia i Litwa Pet. , 1890 r. ; Wolff J贸 zef Senatorowie i dygnitarze w. ks. litewskiego 1386 1795 Krak. , 1885 Adam Boniecki Poczet rod贸w w w. ks. litewskiem w XV i XVI w. Warsz. , 1887. J贸zef 艁abu艅ski. Wilejki 1. folw. , pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 49 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. katol. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 80 w. od Poniewie偶a. 3. W. , dwie wsi, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, o 77 w. od Wi艂komierza. Witek, wybud. , pow. krotoszy艅ski, gm. Or piszewo, poczta Roszki, par. w Jankowie Zale艣nem, 2 dm. , 22 mk. Witek, ob. Wick. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂aci艂 tu p. Chork od 5 w艂. osiad艂. , 1 pust. , 4 ogrod. 12 fl. 2 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Witeliszki, za艣c, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 34 w. od Wi艂komierza. Wite艂贸wka al. Wittilowka, w艣 nad rzk膮 Sowica wschodni膮, przy uj艣ciu Wal贸wki, pow. kocma艅ski na Bukowinie. W r. 1881 gmina mia艂a 493 mk. , obszar dwor. 64 mk. W miejscu cerkiew par. nieun. , urz膮d poczt. w Kocmaniu odl. 5 klm. . Graniczy od wschodu z Mamajowcami. Witetoka, chutor, pow. s艂onimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 40 w. od S艂onima. W najnowszym spisie niepodany. Witemla, w艣 nad rz. Desn膮, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Czausy, 101 dm. , 596 mk. , cerkiew paraf. , cegielnia. Witerad贸w. w艣, pow. olkuski, gm. Bole s艂aw, par. Olkusz, le偶y tu偶 pod miastem w stro nic po艂udniowej, stanowi膮c przedmie艣cie. W 1827 r, by艂o 41 dm. , 241 mk. Przy ko艅cu XIV w. w艣 wraz z Zurad膮 i Starezynowem nabyt膮 zosta艂a przez miasto Olkusz od Rafa艂a z Mie chowa mieszczanina widocznie za 700 grzyw. W艂adys艂aw Jagie艂艂o potwierdzi艂 to nabycie w r. 1402 i nada艂 miastu juryzdykcy膮 na obszarze tych posiad艂o艣ci. Wed艂ug reg. pob. pow. kra kowskiego r. 1581 wsi Witerad贸w, Starczyn贸w i 呕urada by艂y w dzier偶awie Piotra Czernego, kt贸ry p艂aci艂 tu od 14 艂an. km. , 3 zagr. bez roli, 6 komor. bez byd艂a, 1 piekarki i m艂yna pa pierowego miejskiego Pawi艅ski, Ma艂op. , 30, 433. Br. Ch. Wite偶, w臋g. NagyVitez, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 katol. filial. , 870 mk. Witfeld, niem. Gross Wittfelde, w艣, pow. cz艂uchowski, st. p, Bia艂ob贸r, paraf. kat. Ekfir, szko艂a ew. w miejscu, 924 ha 620 roli, 30 艂膮k, lasu; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 342 mk. , 1 kat. , 337 ew. , 4 偶yd. Dawniej sta艂 tu ko艣ci贸艂 katol. , w pruski mur stawiany, patronatu rz膮dowego, filialny do Bia艂emborku. Proboszcz mia艂 w艂贸ki, na potrzeby ko艣cio艂a za艣 4 morgi, kt贸re uprawiali po kolei miejscowi w艂o艣cianie. Poniewa偶 ludno艣膰 przyj臋艂a luteranizm, dla tego dziekan z Czarnego niekiedy tylko przyje偶d偶a艂 z nabo偶e艅stwem. W jego nieobecno艣ci nauczyciel z Bia艂emborka odczytywa艂 w ko艣ciele odpowiedni膮 nauk臋 z postylli. Oko艂o r. 1800 usta艂o nabo偶e艅stwo. Zrujnowany ko艣ci贸艂 sta艂 do r. 1844, w kt贸rym rozebrany zosta艂. Materya艂 sprzedano za 27 ta艂. 25 sbr. Pozosta艂a tylko dzwonnica i stary cmentarz ob. Utrac. ko艣c. p. k艣. Fankidejskiego, str. 337. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. jako w艣 kr贸lewska. , z ko艣cio艂em katol. , o 18 dym. str. 253. K艣. Fr. Witgiry, w艣, pow. rossie艅ski, gm. Aleksandrowsk, o 124 w. od Rossie艅. Witiaziewo al. Witiaziewa, w艣 przy uj艣ciu rzki To艂macz do Wysi, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. pol. , gm. Kalihorka, par. praw. Weso艂y K膮t o 2 w. , w pow. czehry艅skim, o 50 w. od Zwinogr贸dki, ma 214 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 109 mk. ; po艂owa wsi, z 363 dzies. , nale偶a艂a do Antoniego Waksmana, druga za艣 do skarbu. Witicze, w艣, w dawnem wwdztwie kijow Witicze Wite偶 Witfeld Witejki Witiaziewo Witetoka Witemla Wite艂贸wka Witeliszki Witek Witerad贸w Witgiry Witk贸w skiem, pod艂ug reg. pobor. z 1628 r. nale偶a艂a do kapitu艂y kijowskiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 2 dym. Jab艂onowski, Ukraina, I, 72. Witianen, ob. Wyty艅. Witk, ob. Wick. Witkajcie 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Taurogi, o 67 w. od Rossie艅. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. poL, gm. 艁abardzie. Wojtkiewiczowie maj膮 tu 60 dzies. 11 1 2 nieu偶. . 3. W. , okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Tyrkszle, o 32 w. od Telsz. Krzy偶ewiczowie maj膮 tu 50 dzies. 1 lasu, Sta艅czykowie 33 dzies. 1 1 2 lasu, 1 1 2 nieu偶. . Witki 1. dawniej Witki 艁a藕niewo, w艣, pow. b艂o艅ski, gm. Radzik贸w. por. Rokitno, ma 215 mk. , 10 os. , 295 mr. Wie艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kopyt贸w. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 51 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 w艣 W. 艁a藕niewo, w par. Rokitno G贸rne, mia艂a wielu cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli Pawi艅ski, Mazowsze, 276. 2. W. , w艣 nieistniej膮ca obe cnie, w okolicy Warszawy. Wed艂ug reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 w艣 Witki, w par. S艂u偶ewo, mia艂a drobnych posiadaczy Pa wi艅ski, Mazowsze, 260. 3. W 艁empice, w艣 i folw. , pow. pu艂tuski, gm. Gzowo, par. Pokrzy wnica Dzier偶eniu, odl. 7 w. od Pu艂tuska. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 46 mk. W r. 1885 folw. W. 艁empice rozl. mr. 360 gr. or. i ogr. mr. 290, 艂膮k mr. 62, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 4. W艣 W 艁empice os. 8, mr. 15. W r. 1576 w艣, , Wyky, w par. Pokrzywnica, p艂aci艂a od p贸艂 艂ana Pawi艅ski, Mazowsze, 315. 4. W. , pow. 艂om偶y艅ski, ob. Cibory W. Br. Ch. Witki 1. al. Witkowo, folw. nad rz. 艁osz膮, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, o 52 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. ; gorzelnia. W 1865 r. w艂asno艣膰 Dzieko艅skich. 2. W. al Wit贸w, folw. u 藕r贸de艂 艁oszy, pow. ihume艅ski, w 1 okr. poL u藕dzie艅skim, w gm. S艂obodaPere szewska. 3. W. , w艣, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 42 w. od Telsz. Witki, cz臋艣膰 Moszczanicy, w pow. cieszanowskim. Witkiele, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. poL, gm. 艁abardzie, par. Ret贸w, o 88 w. od Rossie艅. Witkieliszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Uszpole. Witkiszki. os. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 18 w. , ma 2 dm. , 30 mk. W 1827 r. 1 dm, 15 mk. Witkiszki 1. dw贸r u zbiegu Twarko艅czy al. Katinupis z Dubiss膮, pow. rossie艅ski, w 2 okr, poL, gm. i par. Szyd艂贸w; o 12 w. od Rossie艅. Posiada kaplic臋 katol. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, par. Niemokszty. Vitkocz, ob. Witkowce. Witkopowczyna, dw贸r, pow. lucy艅ski, w艂asno艣膰 dawniej Szantyr贸w, dzi艣 Ludwika Reutta, ma 215 dzies. Witk贸w 1. w艣, pow. tomaszowski, gm. Po turzyn, par. Oszcz贸w, o p贸艂 mili od Poturzyna, miejscowo艣膰 g贸rzysta, gleba popielatka i glinka. Ma 80 dm. , 706 mk. , w tem 110 r. l, 685 mr. gruntu, 78 mr. 艂膮k, 146 mr. lasu. W r. 1827 by 艂o 53 dm. , 228 mk. Cerkiew drewniana, filia par. Poturzyn. Data za艂o偶enia nieznana. Szko艂a po cz膮tkowa, s膮d gm. okr. V. Ludno艣膰 rolnicza; 1 bednarz, 2 tkaczy, 1 krawiec, 1 szewc, 1 kowal. Folw. W. nale偶y do Poturzyna i ma 380 mr. roli ornej, 90 mr. 艂膮k, 976 mr. lasu. Jest to sta ra osada. Nale偶y ona w r. 1396 do Demetryusza Dymitra, marsza艂ka kr贸lew. Oddan膮 zo sta艂a ks. Ziemowitowi w zamian za Sieliszcze. 2. W. , os. , pow. konecki, gm. Gowarcz贸w, par. Ko艅skie odl. 10 w. , 1 dm. , 10 mk. , 6 mr. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. Br Ch. Witk贸w 1. w艣 nad rzk膮 Krapi艂贸wk膮, pow. ostrogski, gm. Hoszcza, par. praw. Sieni贸w w pow. r贸wie艅skim, o 1 w. , ma 40 dm. , 331 mk. , cerkiew filialn膮, p. w. 艣w. Jakuba Apost. , z drze wa wzniesion膮 w 1770 r. kosztem biskupa 艂uc kiego Sylwestra Rudnickiego i uposa偶on膮 13 dzies. ziemi. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Iwana Kierdeja Muszy艅skie go, kt贸ry z Woskodaw, Mniszyna, W艂odzimierki i Czudnycz p艂aci z 31 dym. , 5 bojar, 18 ogr. po 2 gr. W 1583 r. Iwan Kierdej Mylski wnosi z W. z 3 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 12, 86. 2. W. , nieistniej膮ca obecnie pod t膮 na zw膮 w艣, w pow. 偶ytomierskim, nale偶a艂a w 1600 r. do Jana Kownackiego, kt贸ry pozywa Andrzeja Leszczy艅skiego, wwd臋 brzeskokuj. , oraz Juliu sza i Aleksandra ks. Pro艅skich i Jana i Ann臋 Radzymi艅skich o wydanie poddanych zbieg艂ych z W, do Horoszkowa, przezwanego Hre藕anami Jab艂onowski. Ukraina, II, 50. J. Krz. Witk贸w 1. w艣 pow. sokalski, 26 klm. na p艂d. zach. od Sokala, tu偶 na p艂d. zach. od Be艂za s膮d pow. , st. kol. i urz. pocz. . Na p艂n. le偶膮 Tuszk贸w i Be艂z, na wsch. Be艂z, na p艂d. Tehl贸w, na zach. Staje dwie ostatnie w pow. rawskim. P艂d. wsch. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa So艂okija. W艂asn. wi臋k. ma roili or. 138, 艂膮k i ogr. 466, pastw. 3, lasu 258 mr. ; w艂. mn. roli or. 192, 艂膮k i ogr. 198, past. 19 mr. W r. 1880 by艂o 34 dm. , 222 mk. w gm. , 4 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 177 gr. kat. , 52 rz. kat. , 19 izr. 158 Rus. , 90 Pol. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Be艂zie. We wsi jest kasa po偶. gm. z kapit. 53 z艂r. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , wojew贸dztwa i powiatu be艂zkiego. Wed艂ug wykazu kwarty na r. 1770 by艂a dzier偶awiona przez Franciszka Trembi艅skiego, pods臋dka lubelskiego, z prow. 2400 z艂p. Po rozbiorze otrzyma艂a j膮 Eleonora hr. Ostroro藕yna, jako cz臋艣ciowe wynagrodzenie za dobra Tustanowice, zaj臋te dla salin, wedle kontraktu z 7 sierpnia 1802 r. Czemery艅ski O dobrach Witinnen Witianen Witk Witkajcie Witki Witkiele Witkieliszki Witkiszki Witkopowczyna Witkowce koron. h. Rzpltej polskiej, Lwow, 1870, str. 262. 2. W. Nowy, miasteczko, pow. kamione cki, pod 50 19 p艂n. szer. a 42 9 wsch. d艂ug. od F. , 28 klm. na p艂n. wsch. od Kamionki Stru mi艂owej, 14 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Radziechowie, z urz臋d. poczt. w miejscu. Na wsch. le偶y Witk贸w Stary, na p艂d. wsch. P艂owe i Stanin, na p艂d. zach. Radwa艅ce z W贸lk膮 al. Wo lic膮 Radwanieck膮. , na p艂n. zach. Andrzej贸wka, cz臋艣贸 Rozdzia艂owa dwie ostatnie w pow. sokal skim. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie pot. Busz k贸w, lewy dop艂. Bia艂egostoku, dop艂. Bugu. P艂d. zach. i p艂n. zach. cz臋艣膰 obszaru lesista las Czar ny. Wzn. obszaru wynosi 艣rednio 216 mt. npm. W艂asn. wi臋k. hr. Stanis艂awa Badeniego ma roli or. 2, 艂膮k i ogr. 123, pastw. 21, lasu 1679 mr. ; w艂. mn. roli or. 374, 艂膮k i ogr. 427, past. 35 mr. W r. 1880 by艂o 262 dm. , 2014 mk. w gm. 1679 gr. kat. , 280 rz. kat. , 35 izr. , 20 innych wyzn. ; 1690 Rus. , 263 Pol. , 21 Niem. , 41 innej naro dowo艣ci. Par. rz. kat. w miejscu, dek. buski. Parafi臋 fundowali w r. 1675 Wac艂aw i Anna Lanckoro艅scy. W sk艂ad parafii wchodz膮 Feli ks贸wka, Hoho艂贸w, Korczyn, Obrot贸w, Rozdzia 艂贸w i Witk贸w Stary. W miasteczku jest ko艣ci贸艂 murowany, nale偶膮cy niegdy艣 do istniej膮cego tu klasztoru augustyan贸w, kt贸rzy obok ko艣cio艂a mieli klasztor drewniany. W r. 1788 zniesiono klasztor. Ko艣ci贸艂 jest p. w. 艣w. Tr贸jcy. Paraf. gr. kat. w miejscu, dok. cho艂ojowski. Do parafii nale偶膮 Witk贸w Stary i Obrot贸w z Feliks贸wka. W miasteczku jest jeszcze cerkiew, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 672 z艂r. Niegdy艣 s艂yn膮艂 W. z wyrobu piwa. 3. W. Stary, w艣, pow. kamionecki, 28 klm. na p艂n. wsch. od Ka mionki Strumi艂owej, 12 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Radziechowie, tu偶 na wsch, od urz. poczt. w Witkowie Nowym. Na p艂n. wsch. le偶y Suszno, na p艂d. wsch. P艂owe, na p艂d. i zach. Witk贸w Nowy. P艂d. zach. cz臋艣膰 obszaru prze p艂ywa pot. Buszk贸w, p艂n. wsch. Bia艂ystok. Cz臋艣膰 p艂n. obszaru zajmuje przys. Obrot贸w z Fe liks贸wka. Na wsch. las Kacun. 艢rednie wzn. obszaru 219 mt W艂asn. wi臋k. hr. Stanis艂awa Badeniego ma roli or. 340, 艂膮k i ogr. 199, past. 56, lasu 40 mr. ; w艂 mn. roli or. 623, 艂膮k i ogr. 344, past. 167 mr. W r. 1886 by艂o 118 dm. , 708 mk. w gm. , 5 dm. , 58 mk. na obsz. dwor. 571 gr. kat. , III rz. kat. , 53 izr. , 31 innych wyzna艅; 549 Rus. , 211 Pol. , 6 Niem. . Parafia rzym. i gr. kat. w Witkowie Nowym. We wsi jest cerkiew, kasa po偶. gm. z kapit. 2096 z艂r. , m艂yn, browar, gorzelnia. Lu. Dz. Witk贸w 1. czesk. Vitkov, niem. Wigstadl, miasto na Szl膮sku austr. , w pow, opawskim, obw. s膮d. Witkowskim. Wznies. poziomu w pobli偶u ko艣cio艂a dochodzi 480 mt. W r. 1880 by艂o 297 dm. i 2936 mk. 1400 m臋偶. , 1536 kob. , 2903 rz. kat. , 3 prot. i 30 izr. , wy艂膮cznie Niemc贸w. Ko艣ci贸艂 katol. , szko艂a ludowa, urz膮d tel. i poczt. w miejscu. W. jest siedzib膮 s膮du obw. i o偶ywionego przemys艂u, polegaj膮cego na wyro bie sk贸r, wst膮偶ek jedyna fabryka na Szl膮sku, masy papierowej, napoj贸w gazowych. Co do gmin wchodz膮cych w sk艂ad obwodu s膮dowego Witkowskiego ob. Tropawa, 2. W. G贸rny, Vitkov Horni, niem. WigsiadlOberdorf, w艣, w pow. opawskim, obw. s膮d. Witkowskim, tu偶 pod miastem. W r. 1880 by艂o 208 dm. , 1604 mk. , 1589 rz. kat. , 4 prot. i 11 izr. , wy艂膮cznie Niem c贸w. Do gminy W. nale偶膮 tak偶e gromady do m贸w czyli przysio艂ki Mittelhof, Seheibenhof i Schneckenhof. Ko艣ci贸艂 i szko艂a ludowa znajduj膮 si臋 w mie艣cie Witkowie. 3. W. , niem. Meltsch, zt膮d Melc, w艣, pow. opawski, obw. s膮d. Witkow ski. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋 pocz膮t kow膮, st. poczt. 1104 mk. W. H. Witkowce, w艣, w dawnem wwdztwie brac艂awskiem, nale偶a艂a w 1622 r. do D偶usy, podwoj, brac艂awskiego Jab艂onowski, Ukraina, II, 615. Witkowce, s艂ow. Vitkovce, w臋g. Vitk贸cz al. Vitfalu, w艣, w hr. spiskiem, pow. lewockim, w niewielkiej kotlinie po lewym brzegu Hernadu. W r. 1890 by艂o 184 mk. rz. kat. , S艂owak贸w, 35 dm. , 90 mr. obszaru. W. nale偶膮 do par. Poracz, s膮d pow. w Podegrodziu Spiskiem Szepes Varalja, Kirchdrauf, urz. podatk, w Lewoczy, urz. poczt. w Hruszowie. Jest to staro偶ytna osada spiska, wspominana ju偶 w dok. z r. 1254. Witk贸wek. folw. , pow, inowroc艂awski strzeU艅ski, s膮d, okr. komis. i st. dr. 偶el. Strzelno, poczta w W艂ostowie Lostau, szko艂a w Chro艣nie, parafiia w Ko艣cieszkach; 5 dm. , 177 ha, 59 mk. Witkowice 1. dawniej W. Wielkie i Ma艂e, fol. i kol. nad rz. Bzur膮, przy uj艣ciu 艁asiochy, pow. sochaczewski, gm. M艂odzieszyn, par. Broch贸w, odl. 8 w. od Sochaczewa. Fol. ma 177 mk. , kol. 214 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 292 mk. W r. 1873 fol. W. , oddzielony od d贸br Trojan贸w w r. 1869, rozl mr. 1638 gr. or. i ogr. mr. 502, 艂膮k mr. 177, past. mr. 108, lasu mr. 283, nieu偶. mr. 68; bud. mur. 1, drew. 16; las nieurz膮dzony. Wed艂ug reg. pob. pow. gosty艅skiego z r. 1579 w艣 Witkowice Major, w par. Brochow, mia艂a 1 zagr. W. Minor 1 艂an, 2 zagr. Cz臋艣ci szlach. bez kmieci 1 2 艂anu i 4 zagr. Pawi艅ski, Mazowsze, 204, 210. 2. W. , w艣, pow. nieszawski, gm. Piotrkowo, par. Sadlna, odl. 49 w. od Nieszawy, maj膮 61 mk. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 32 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 322 gr. or. i ogr. mr. 281, 艂膮k mr. 27, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 10; p艂odozm. 4 i 9pol. W艣 W. os. 9, mr. 12. Wed艂ug reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 w艣 W. , w par. Sadlno, mia艂a 2 艂an. , 2 zagr. Pawi艅ski, Wielkop, , II, 30. 3. W. , w艣 i folw. , pow. brzezi艅ski, gm. Lipiny, par. Brzeziny. W艣 ma 15 dm. , 144 mk. , 369 mr. ; fol. 3 dm. , 65 mk. , 605 mr. ; karcz. 1 dm. , 7 mk. , 2 mr. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 131 Witkowce Witk贸wek Witkowice Witk贸w Witkowice mk. Na pocz膮tku XVI w. we wsi W. duplex 艂any km. i fol. daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Brzezi nach 艁aski, L. B. , II, 400. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅skiego z r. 1676 we wsi Witkowice, w par. Brzeziny, Jakub Paprocki p艂aci艂 od 2 1 2 艂an. , 3 zagr. , karczmy, 4 zagr. pustych, 5 osad. W cz臋艣ci W. Major siedzia艂a drobna szlachta bez kmieci. S. Witkowski mia艂 1 1 2 膰wierci; Bronowska 膰wier膰 艂anu, 2 zagr. ; Jaroskowicz Je藕owicz trzy 膰wierci, 3 zagr. , karczm臋. W cz臋艣ci W. Minor M. Witkowski 1 1 2 膰wierci, 2 zagr. ; Rypu艂towicz trzy 膰wierci Pawi艅ski, Wielkop. , II, 93 i 151. 4. W. , w艣 i fol. , pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Borowno, le偶y przy drodze z K艂omnic do Cz臋stochowy. W艣 ma 35 dm. , 243 mk. ; fol. 4 dm. , 16 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 155 mk. W r. 1890 folw. W. rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 281, 艂膮k mr. 2, pastw. mr. 4, lasu mr. 80, nieu偶. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 7. W艣 W. os. 30, mr. 222. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cina z 艂an贸w kmiecych sz艂a do Borowna, z wy艂膮czoniem ma艂ego pola zwanego Smarsz贸w i cz臋艣ci pola zwanego Nap艂atki, zk膮d dawano ko艣cio艂owi w K艂omnicach 艁aski, L. B. , I, 522. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 w艣 W. mia艂a 8 posiada czy na 3 1 4 艂an. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 280. 5. W. , w par. S臋dzisz贸w dzi艣 pow. j臋drzejo wski, dawniej ksi臋ski, w艣 nie istniej膮ca obecnie. W r. 1581 posiada艂 j膮 Rej i p艂aci艂 od 7 p贸艂艂an k贸w kmiecych Pawi艅. , Ma艂op. , 86. 6 W. , pow. p艂ocki, ob. Przedpe艂ce. Br. Ch. Witkowice 1. w艣, w pow. bialskim, nad potokiem uchodz膮cym z praw. brzegu do So艂y, 7 klm. na p艂n. wsch. od mka K臋ty, ma paraf. rzym. kat. i szko艂臋 ludow膮; wraz z obszarem wi臋kszej posiad艂o艣ci ma 175 dm. i 1071 mk. 504 m臋偶. , 567 kob. , 1034 rz. kat. i 37 izrael. Obszar wi臋k. pos. Anton. 艢mia艂owskiege ma 3 folw. , obejmuj膮ce 476 mr. roli, 17 mr. 艂膮k, 49 mr. past. , 164 mr. lasu, 45 mr. staw贸w i moczar贸w, 8 mr. nieu偶. i 1 mr. 31 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn 853 mr. roli, 22 mr. 艂膮k i ogr. . 87 mr. pastw. 3 183 mr. lasu. Za D艂ugosza L. B. , 1, 84 W. mia艂y sze艣ciu dziedzic贸w, ale tylko dwa predia szlacheckie. W drugim opisie L. B. , II, 290 D艂ugosz podaje, i偶 W. s膮 wsi膮 opuszczon膮, maj膮c膮 jednak ko艣ci贸艂 paraf. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 105 dwaj Witkowscy Kasper i Stanis艂aw p艂ac膮 od 23 p贸艂艂ank贸w km. , 7 zagr; z rol膮, 3 zagr. bez roli, 9 kom. z byd艂em, 13 kom. bez byd艂a, 2 艂any km. i 2 r贸l pustych. Szematyzm dyec. krak. podaje, na podstawie akt贸w wizytacyi bisk. 艁ubie艅skiego, 偶e parafia zosta艂a erygowan膮 na nowo w r. 1624 a obecny ko艣ci贸艂 drewniany postawi艂 Samuel Stojowski. Prawdopodobnie zatem dawniejsza parafia podupad艂a. Graniczy na wsch贸d z Nidkiem, na p艂d. z Bulowicami, na zach. z Neudorfeni al. Now膮 Wsi膮 a na p艂n. z Osiekiem. 2. W. , w艣, w pow. krakowskim, par. rz. kat. w Zielonkach, le偶y w okolicy falistej, nad dop艂ywem Bia艂uchy Pr膮dnika Bia艂ego zwanym Bibiczk膮, o 4 klm. na p贸艂noc od Krakowa, po zach. stronie go艣ci艅ca do Micha艂owic. Tworzy wsp贸ln膮 gmin臋 administracyjn膮 z Pr膮dnikiem Bia艂ym i liczy 41 dm. i 290 mk. 5 izrael, . Obszar tabularny kapitu艂y krak. ma 193 mr. roii, 3 mr. ogr. , 11 mr. past. i 1 mr. 668 s膮偶. parcel bud. ; pos. mniejsza 240 mr. roli, 14 mr. 艂膮k i ogr. i 38 mr. past. Za D艂ugosza L. B. , I, 167, II, 148 mia艂a ta kapitulna wie艣 dobry dworzec, role w trzech cz臋艣ciach, 8 艂an. km. , karczm臋 z rol膮, 5 zagr贸d bez roli, gaje, zaro艣la i 4 sadzawki. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 27 mia艂a 12 p贸艂艂ank. km. , 1 czynsz. , 4 zagrody bez roli, 1 kom. z byd艂em, 9 kom. bez byd艂a, przekupnia, dud臋, 9 piekarek i 1 4 roli. Graniczy na p艂d. z G贸rk膮 Narodow膮 i Pr膮dnikiem Bia艂ym, na zach. z Toniami, na p艂n. z Zielonkami, Marszowicami i W臋grzcami, na wsch. z Balowicami. 3. W. , os. , w pow. wielickim, gm. Byszyce, le偶y na p艂d. od Wieliczki, przy drodze do Zawady, ma 10 dm. i 58 mk. Jest to dawna wie艣, kt贸ra za D艂ugosza L. B. , I, 123 nale偶a艂a do Stanis艂awa Klapa h. Strzemi臋, a 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 66 do Floryana Morstina. W owym czasie mia艂a 2 1 2 艂an km. , 1 kom. z byd艂em i 2 kom. bez byd艂a. Wed艂ug obja艣nienia wydawcy Kod. dypl. pol. III, 34 w艣 Viscovicii, z kt贸rej dziesi臋cin臋 r. 1238 nadano klasztorowi w Stani膮tkach, ma oznacza膰 Witkowice. 4. . W. , w艣, pow. ropczycki, w r贸wninie nad Wielopolk膮, 3 klm. na p艂n. od Ropczyc, wzn. 212 mt. npm. Ma parafi膮 rzym. kat. z ko艣cio艂em drewnianym i szko艂臋 ludow膮. Wraz z obszarem wi臋k. pos. J贸z. Micha艂owskiego liczy 123 dm. i 675 mk. 311 m臋偶. , 364 kob. , 650 rz. kat. i 25 izraelPos. tabularna ma 410 mr. roli, 87 mr. 艂膮k, 6 mr. ogr. , 23 mr. past. , 5 mr. lasu i 3 mr. 331 s膮偶. parcel budowl. , og贸艂em 534 mr. ; pos. mn. 485 mr. roli, 138 mr. 艂膮k i ogr. i 78 mr. pastw. Za D艂ugosza L. B. , II, 280 nale偶a艂a ta wie艣 do kasztelanii sandomierskiej, mia艂a parafi膮 z dobremi gruntami pleba艅skiemi. W 1581 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 250 w艣 ko艣cielna kr贸lewska Wythowycze mia艂a 47 kmieci na 30 艂anach, 9 zagrod. z rol膮, 9 kom. , 13 komor. bez byd艂a 2 rzemie艣l, a nadto so艂tystwo na 3 艂an. Nale偶a艂a do Andrzeja Go艂uchowskiego. Tera藕niejszy ko艣ci贸艂 wzniesiono w r. 1673 p. w. 艣w. Micha艂a. Metryki przechowa艂y si臋 od r. 1773. Do parafii dek. ropczycki nale偶膮 Brzyzna, Kozodrza, Pietrzejowa i 呕d偶ary. W. granicz膮 na p艂d. z Brzyzn膮, na zach. z Pietrzejow膮, na p艂n. z Borkiem Ma艂ym a na wsch. z S臋dziszowem. 5. W. , w艣, pow. tarnobrzeski, par. rz. kat. w Pniowie. Le偶y na praw. brzegu Wis艂y, na p艂n. od uj艣cia Sanu, w nizinie wzn. 147 mt. npm. Granic臋 wschodni膮 wsi stanowi cz臋艣膰 starego 艂o偶yska Sanu. Ma 73 dm. i 354 mk. rz. kat. Pos. wi臋k. Moj偶. Hirsch Witkowice Witkowka Witk贸wki Witkowo Witkowicze felda ma 155 mr. obszaru 12 mr. 艂膮k i pastw. , 42 mr. zaro艣li i 19 mr. nieu偶. . Le偶a艂a w dawnym pow. urz臋dowskim, w par. Bor贸w dzi艣 pow. janowski. Wspominana w spisach pobor. z r. 1531. W r. 1676 p艂ac膮 tu pog艂贸wne od 26 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 375, 8a. Graniczy na p贸艂noc i wsch贸d z Chwa艂owicami, na p艂d. z Orzechowem. Maa. Wilkowice 1. w艣 gosp. , w pow. szamotul skim, okr. komis. Duszniki, par. i st. kolei Kazi mierz, szko艂a katol. , poczta w Bytyniu, s膮d w Szamotu艂ach 97 dm. , 138 ha, 76 mk. 72 katol. 2. W. , folw. , tam偶e, nale偶y do d贸br byty艅skich Br. G膮siorowskiego. Ma 10 dm. , 180 mk. W. le偶膮 na p艂d. zach. od Szamotu艂. Wspomniane w dok. w r. 1387. Mieli tu cz臋艣ci Boboliccy, Jaktorowscy i Paw艂owscy; s膮 gniaz dem Witkowskich. 3. W. , Stare i Nowe, niem. Witkowitz, w艣, pow. chodzieskim Colmar, na p艂d. Margonina, nad po艂udn. wschodni膮 ko艅czyn膮 jez. Margoni艅skiego, na p艂d. wsch贸d Budzynia. Sk艂ada si臋 z dwu cz臋艣ci. Okr. komis. w Budzyniu, par. , s膮d, szko艂a i poczta w Margo ninie. R. 1398 wyst臋puje jako 艣wiadek Strasz z W. W艂. 艁. Witkowicze, mylnie Widkowicze ob. , w艣 nad Styrem, pow. r贸wie艅ski, gm. Berezne, par. prawos艂. Sielce o 5 w. , ma 52 dm. , 510 mk. , m艂yn na stawie, zwanym Tetiojana. Nale偶y do klucza bereze艅skiego Mali艅skich. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1583 nale偶y w cz臋艣ci do Ostoscza sic kn. G艂owni Ostrozeckiego, kt贸ry p艂aci od 12 dym. , 4 ogr. , w cze艣ci do Michaj艂y Kozinskiego, p艂ac膮cego od 2 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 94, 97. Witkowizna 1. os. , pow. nowomi艅ski, gm. i par. Jakub贸w, ma 4 os. , 13 mk. , 62 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. 2. W. , os. m艂y艅. , pow. b臋dzi艅ski, gm. i par. 呕arki, 1 dm. , 4 mk. , 50 mr. dwor. 3. W. , os. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo. W ostatnich spisach urz臋d. nie podana. Witk贸wka, szczyt g贸rski, w pow. my艣lenickim wzn. 760 mt. . Ob. Grzechinia i Kudyj贸wka. Witkowka 1. przys. do Tabaszowy, w pow. s膮deckim. Le偶y na lew. brzegu Dunajca, wzn. 239 mt. npm. , naprzeciw Ro偶nowa. Od p艂d. zas艂aniaj膮 wzg贸rza pokryte lasem. oddzielaj膮ce W. od Tabaszowy. 2. W. , grupa dom贸w, w pow. my艣lenickim, ob. Str贸偶a. Witk贸wki 1. w艣 gospod. , pow. i okr. komis. ko艣cia艅ski, s膮d i st. kolei w Ko艣cianie, poczta w Racocie, szko艂a katol. w Starym Lubaszu a par. w Wyskoci, ma 12 dm. , 250 ha, 78 mk. 2. W. , folw. , tam偶e, wchodzi w sk艂ad d贸br Racocie, w艂asno艣ci Zofii, w. ks. saskowejmarskiej, ma 6 dm. , 94 mk. W r. 1793 by艂 w艂a艣cicielem kg. Jab艂onowski na Racocie ob, Racot. Witk贸wko 1. folw. , pow. gnie藕nie艅ski Witkowski, par. , okr. komis. , szko艂a i poczta w Witkowie, st. kol. w Trzemesznie, ma 4 dm. , 136 ha, 63 mk. Istnia艂o ju偶 r. 1497. 2. W. , w艂a艣ciwie Wiekowko ob. . Witkowo 1. w艣, folw. i rumunek, zwany Wysio艂ki Witkowskie, nad jez. Zbytkowo, pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Zaduszniki, odl. 10 w. od Lipna. W艣 ma 32 dm. , 356 mk. ; rum. 41 dm. , 312 mk. Szko艂a pocz膮tkowa i szko艂a ewang. , dom modlitwy ewang. W r. 1827 by艂o w og贸le 34 dm. , 295 mk. Ob. Krojczyn. Jezioro ma 60 mr; obszaru i do 15 st. g艂臋bokie. Wody jego odprowadza struga do Wis艂y. W r. 1885 fol. Witkowo, z nomenklatur膮 Go艂膮bki, rozl. mn 937 gr. orn. i ogr. mr. 642, 艂膮k mr. 90, pastw. mr. 104, wody mr. 69, nieu偶. mr. 32; bud. mur. 7, drew. 5; p艂odozm. 12pol. , pok艂ady torfu. Osada m艂y艅. Go艂膮bki mr. 15 na prawie wieczystoczynszo wym, wiatrak. W艣 W. os. 55, mr. 260; w艣 Wysio艂ki Witkowskie os. 53, mr. 637. Wymienione w akcie rozgraniczenia dyecezyi kujawskiej od p艂ockiej w r. 1321 Kod. dypl. p贸l. , U, 232. Wed艂ug reg. pob. ziemi dobrzy艅skiej z r. 1564 w艣 W. , w par. Zaduszniki, mia艂a 5 kmieci, poddanych Ostrowickiego, 5 osadnik贸w by艂o wolnych. P艂acono fl. 2 gr. 23 solid. 1 Pawi艅ski, Wielkop. , I. 284, 2. W. , w艣 i folw. , pow. 艂om偶y艅ski, gm. Borzejewo, par. Wizna. W艣 ma 4 os. , 20 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Olszyny. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 86 mk. 3. W. , os. w dobrach Ho艂ny Wolmera, pow. sejne艅ski, ma 30 mr. 4. W. , M艂aki i Pawiaki, dwie wsi, pow. p艂o艅ski, gm. Str贸偶臋cin, par. Raci膮偶, odl. 26 w. od P艂o艅ska. W. Mi艂aki ma 11 dm. , 100 mk. , 295 mr. , wiatrak i karczm臋; W. Pawiaki 8 dm. , 100 mk. , 244 mr. W 1827 r. W. Mi艂aki mia艂y 10 dm. , 77 mk. ; W. Pawiaki 8 dm. , 51 mk. W r. 1578 w艣 Witkowo Milak p艂aci od 3 4 艂ana, 4 zagr. z rol膮 i wiatraka Pawi艅. , Mazowsze, 82. Br, Ch. Witkowo, pow. wile艅ski, ob. Witki. Witkowo 1. Witk贸w, Vythkowo, miasto, w pow. gnie藕nie艅skim, od r. 1887 centr nowoutworzonego powiatu Witkowskiego, le偶y mi臋dzy Gnieznem, 呕ydowem, Wrze艣ni膮, Powidzem a Trzemesznem. St. kolei i s膮d w Gnie藕nie, parafia, szko艂a i poczta w miejscu. Ma 159 dm. , 288 ha, 1583 mk. 1127 katol. , 144 prot. , 312 偶yd贸w. W. by艂o odwieczn膮 siedzib膮 Korzbok贸w Witkowskich. Ko艣ci贸艂 parafialny powsta艂 zapewne ju偶 przy ko艅cu XIII w. , bo w XIV spotykamy wzmianki o jego istnieniu. W r. 1439 proboszcz tutejszy Wincenty Kot z D臋bna p贸藕niejszy arcybiskup sprzedaje Tomis艂awowi, dziedzicowi Ma艂achowa, dziesi臋ciny z pi臋ciu cz臋艣ci tej wsi, tudzie偶 z Ch艂膮dowa i Wigroszewa, zdawna przys艂uguj膮ce plebanom Witkowskim, za 18 grzyw. R. 1517 Miko艂aj, sufragan gnie藕nie艅ski, konsekrowa艂 tu nowy ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. 艣w. Miko艂aja. Na pocz膮tku XVI w. we wsi by艂o 12 艂an. osiad艂ych, kt贸re dawa艂y plebanowi po ferto Witk贸wko Witkowizna Witk贸wka Witkowo Witkowo Witkowo nie, z 12 drugich, pustych, pobiera艂 dziesi臋cin臋 snopow膮, podobnie jak i z folwarku. Og贸艂em otrzymywa艂 zt膮d pleban oko艂o 5 grzyw. Mia艂 te藕 pleban dwa 艂any roli, kt贸rych nie uprawia艂, bo podzielone, jak i kmiece na 6 plus贸w, roz艂o偶one by艂y na samych skrajach 艂an贸w kmiecych a wi臋c zt膮d wystawione na szkody, wypasanie itp. . Utrzymywa艂 wikarego, kt贸remu dawa艂 po 15 miar 偶yta i. 15 miar owsa rocznie, tudzie偶 cz臋艣膰 ofiar ko艣cielnych, za艣 ko艣cielny minister otrzymywa艂 16 miar zbo偶a i czwart膮 cz臋艣膰 ofiar. W r. 1580 w艂a艣cicielem W. jest Jan Sp艂awski, kasztel. inowroc艂awski, kt贸ry p艂aci tu od 13 1 2 艂an. , 16 zagrod. , 12 komor. Zapewne w XVII w. zosta艂o na cz臋艣ci wsi za艂o偶one miasto, kt贸re otoczone doko艂a starszemi osadami miejskimi, nie mog艂o si臋 rozwin膮膰. Ludno艣膰 trudni艂a si臋 upraw膮 roli a do艣膰 licznie osiadaj膮cy tu 偶ydzi drobnym handlem. W r. 1765 zap艂acono z W. 708 z艂. pog艂贸wnego 偶ydowskiego. W r. 1793 miasto w艂膮czone zosta艂o do nowo utworzonego powiatu powidzkiego. R. 1821 zgorza艂 ko艣ci贸艂 parafialny. Na jego miejscu wystawiono nowy, murowany, konsekrowany r. 1840 przez arcyb. Dunina. Od r. 1885 zosta艂o W. centrem nowoutworzonego powiatu, kt贸ry powsta艂 z cz臋艣ci dawnego gnie藕nie艅skiego. Powiat ten ma obszaru 58, 896 ha 39, 132 ha roli, 2806 艂膮k, 9945 lasu i 25, 205 mk. 1885 r. . W obr臋bie jego mieszcz膮 si臋 miasta Czerniejewo, Miel偶yn, Powidz i Witkowo. Do miast nale偶y 3688 ha 2498 roli, 99 艂膮k, 8 lasu i ludno艣膰 ich og贸lna w r. 1885 wynosi艂a 4812 w r. 1871 by艂o 5217. W tej liczbie by艂o 3918 katol. 2113 kob. , 406 ewang. 209 kob. i 448 偶yd. 257 kob. . Do gmin wiejskich nale偶a艂o 23227 ha 18353 roli, 1454 艂膮k, 201 lasu, 1465 dm. , 2399 gospoparstw i 12558 mk. 1871 r. 13937. Co do wyznania by艂o 9778 kat. , 2834 ew. , 26 偶yd. Wi臋ksza posiad艂o艣膰 obejmowa艂a 31981 ha 18281 roli, 1253 艂膮k i 9736 lasu i 7814 mk. w 1871 r. 6931, w tej liczbie 7524 kat. , 335 ew. 2. W. , w艣 gospod. przy mie艣cie t. n. , ma 4 dm. , 126 ha, 63 mk. 3. W. , w艣 szlach. , tam偶e, 6 dm. , 506 ha, 168 mk. Czysty doch贸d 4318 mrk. Nale偶y do d贸br niechanowskich w艂asno艣膰 呕o艂towskich. Na obszarze W. le偶膮 艂膮ki nazwane Bachorza i 呕abcza, 藕r贸d艂o Brog贸wka, a zap艂ocie Wygrocewo. W. wraz z Witkowem r. 1793 by艂y w艂asno艣ci膮 Micha艂a Wo艂owicza na Dzia艂yniu. 4. W. , w艣, w par. Powidz, pow. Witkowski. Witkowo 1 niem. Wittkowo al. Wittkow, 1402 Wytkow, dobra, pow. toru艅ski, st. poczt. D藕wierzno, st. kol. i par. kat. Che艂m偶a, 5, 5 klm. odl. ; 1885 r. 6 dm. , 27 dym. , 162 mk. , 155 kat, 7 ew. ; 434 ha 396 roli orn. , 19 艂膮k, 0, 4 lasu; ch贸w i tucz byd艂a i owiec rasy Rambouillet. Dawna w艂asno艣膰 kapitu艂y che艂mi艅skiej, kt贸ra r. 1402 naby艂a W. od Chrystyana Heselechte i jego syn贸w na prawie che艂m. ob. Woelky Ur. d. B. Culm, str. 337. R. 1601 wyznacza kapitu艂a pro inventario praedii Witkowo 150 grz. pruskich, ka偶d膮 po 20 groszy licz膮c; opr贸cz tego dodaje si臋 satio hiemalis, pro satione vero aestivali tres lastae cum media avenae, 30 modii hordei et 5 modii pisi ob. tam偶e, str. 960. Dochody z d贸br po biera艂 jeden z kanonik贸w; oko艂o r. 1667 k艣. Chryzostom Olszowski, kan. che艂mi艅ski, war szawski i kaliski ob. Wizyt臋 Strzesza, str. 8. W topogr. Goldbecka zapisane jest W. jako folw. puszczony w wieczyst膮 dzier偶aw臋 i siedziba urz臋du le艣niczego, o 11 dym. str. 255. 2. W. , niem. Wittkow, dok. Wittkowo, Wittowo, Witichow, Vitancovo, w艣, w pow. wa艂eckim, na wsch. p艂d. od Wa艂cza, st. p. i par. kat. Wa艂cz; 2490 ha 1882 roli orn. , 69 艂膮k, 369 lasu; 1885 r. 57 dm. , 117 dym. , 717 mk. , 488 kat. , 229 ew. Neumuehl 3 dm. , 29 mk. , folw. Witkowo 4 dm. , 182 mk. , Rosenthal 4 dm. . 83 mk. . Znana jest r. 1249. Nale偶a艂a wed艂ug Schmitta Gesch. d. Dt. Croner Kr. , str. 224 do templaryusz贸w, je 偶eli tu niezachodzi pomieszanie z Witkowem pod Kamieniem w pow. z艂otowskim, jak si臋 domy艣la Callier ob. pow. wa艂ecki w XVI w. , str. 54. R. 1337 sta艂a pustkami i obejmowa艂a w艂贸k 64. R. 1457 przekaza艂 kr贸l Kazimierz 4 艂any w W. mieszczaninowi wa艂eckiemu Paw艂owi Hornowi. R. 1662 by艂 tu w贸jtem Jan Pawe艂 G贸recki. Za czas贸w polskich nale偶a艂o W. do ststwa nowo dworskiego. K艣. Dalski, prob. wa艂ecki, oko艂o r. 1794 za艂o偶y艂 na polach Witkowa posiad艂o艣膰 wiejsk膮 p. n. Rosenthal ob. Callier, 1. c, str. 54. W topogr. Goldbecka z r. 1879 zapisane jest W. jako w艣 i folw. z m艂ynem, o 47 dymach str. 259. 3. W. , niem. Wittkau, w艣 nad Ka mionk膮, pow. z艂otowski, st. p. Gronowo, par. kat. Kamie艅; 1071 ha 788 roli orn. , 44 艂膮k, 54 lasu; 1885 r. 59 dm. , 84 dym. , 413 mk. , 330 kat. , 83 ew. Witkowski M艂yn 6 dm. , 70 mk. . W. poja wia si臋 ju偶 r. 1259 p. n. Vittovo w przywile ju ks. Boles艂awa, nadaj膮cym Miechowitom w Gnie藕 nie jez. Dziechowo i puszcz臋 ko艂o Witkowa ob. Kod. Wielkop. , 382. R. 1366 zamienia prepozyt klasztoru w艣 pust膮 Witkowo Vythkovo i przyleg艂e posiad艂o艣ci na w艣 W艂贸kn臋 i dzie si臋ciny w Kowalewie. Dan w Szubinie. R. 1578 trzyma t臋 w艣 w zastawie Kostka, woj. sando mierski. Ten偶e puszcza m艂yn tutejszy za 70 z艂p. 脿 30 gr. pol. w dzier偶aw臋, dodaj膮c puszcz臋 mi臋 dzy m艂ynem a bagnem Samin. Nast臋pnie do staje przywilej na m艂yn od arcyb. Jan Blistron ob. Der Kreis Flatow v. Schmitt, str. 270. Topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisuje W. jako w艣 kr贸l. wraz z m艂ynem i le艣n. , o 23 dym. str. 259. K艣. Fr. Witkowo, niem. Vietkow, dok. 1280 Wicosouo, w艣 w Pomeranii, pow. s艂upski, par. kat. S艂upsk; 483 ha; 1885 r. 46 dm. , 82 dym. , 390 mk. ew. Pojawia si臋 po raz pierwszy w przywileju ks. Mestwina r. 1280 ob. P. U. B. von Witno Witnice Witnica Witlin Witlandya Witlandsort Witkuszki Witkowszczyzna Perlbach, str. 299. R. 1605 wystawia ks. Bogus艂aw Starszy Melchiorowi i Ernestowi list nadawczy na Witkowo Vietzke, S艂uchowo, M. i W. Jencewo i Gniewinko, kt贸re dawniej ich przodkowie Ernest i Franciszek Wejherowie posiadali. Dan w S艂upsku ob. Cramer Gesch. d. Lande Lauenburg u. Buetow, II, 281. K艣. Fr. Witkowszczyzna, folw. i dobra, pow. augustowski, gm. Ho艂ynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 52 w. , ma 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Dobra Witkowszczyzna sk艂ada艂y si臋 w r. 1889 z folw. W. , Wnuczkowszczyzna, Andzin, lasu Puciatowszczyzna, osad le艣n. Stra偶, i Ryga艂贸wka al. Ja艂owa, rozl. mr. 1662 fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 392, 艂膮k mr. 39, nieu偶. mr. 9; bud. mar. 8, drew. 18; folw. Wnuczkowszczyzna gr. orn. i ogr. mr. 99, 艂膮k mr. 61, pastw. mr. 12, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 5; folw. Andzin gr. orn. i ogr. mr. 260, 艂膮k mr. 32, pastw. mr. 13, nieu偶 mr. 5; bud. drew. 8; las Puciatowszczyzna 艂膮k mr. 32, pastw. mr. 127, lasu mr. 540, nieu偶. mr. 3. ; os. Stra偶 gr. orn. i ogr. mr. 9, 艂膮k mr. 6; os. Ryga艂贸wka al. Ja艂owa gr. orn. i ogr. mr. 10, 艂膮k mr. 8, nieu偶. 2, m艂yn wodny. W艣 Zofiewo os. 19, mr. 135; w艣 Dolinczany os. 11, mr. 186; w艣 Ryga艂贸wka os. 25, mr. 463, w艣 Choro偶owa os. 17, mr. 326. Witkowszczyzna 1. al. Poukaje, za艣c. nad jez. Ukajes, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe 艁yngmiany o 9 w. , okr. wiejski Antolkiena, o 35 w. od 艢wi臋cian, ma 3 dm. , 24 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 2. W. czy Wiszkowszczyzna, w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 14 w. , okr. wiej ski i dobra Dru偶bickich, Cho艂ch艂a, o 39 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do gr. pow. mi艅skiego, ma 6 dm. , 45 mk. 3. W. , za艣c. szlach. , pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, o 26 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. 2 prawos艂. , 3 katol. , 12 starow. . 4. W. , za艣c. szlach. , pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 5. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Dobejki, o 50 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 w艂o艣cianina Tomulewicza, ma 35 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. . Wilkuny 1. okolica, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. 艢redniki, o 47 w. od Kowna. Maj膮 tu mieszczanin Bandzi艅ski 8 dzies. 2 lasu, Danichowscy 25 dzies. 3 lasu, 1 nieu偶. , G贸jscy 25 dzies. 4 艂asu, 2 nieu偶. , 艁ukaszewiczowie 15 dzies. 3 艂asu, 6 nieu偶. , Pacewiczowie 41 dzies. 10 艂asu, 11 nieu偶. , Pankiewiczowie 19 dzies. 6 艂asu, 3 nieu偶. , Pepol 19 dzies. 6 lasu, 2 nieu偶. , Uli艅scy 13 dzies. 2 lasu; , Jurewiczowie 60 dzies. 23 lasu, 8 nieu偶, . 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 76 w. od Wi艂komierza. Witkuszki 1. w艣, pow nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , dw贸r, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Abele, o 55 w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣膰 Roksimowicz贸w, ma 80 dzies. 6 lasu, 3 1 2, nieu偶. . Witlandsort dok. , ob. Lochstaedt. Witlandya, nazwa dawana w wiekach 艣rednich cz臋艣ci Prus po艂o偶onej nad Baltykiem. Wed艂ug Toeppena odpowiada艂a ta nazwa dzisiejszej Nierzei fryskiej Frische Nehrung, czyli tej w膮zkiej smudze gruntu, kt贸ra oddziela Fryszhaf od Ba艂tyku. Nazw臋 t臋 spotykamy w opisie podr贸偶y Wulfstana, odbytej w IX wieku. Odnosi j膮 do obszar贸w na prawym brzegu Wis艂y. Witlin, w艣, pow. bobrujski, w gm. Turki, przy drodze z Pobo艂owa do Worotynia, o 38 w. od Bobrujska a 10 w. od st. dr. 偶eL lipawskoro me艅skiej KrasnyBrzeg, ma 5 osad; miejscowo艣膰 le艣na, grunta lekkie. A Jel. Witnica, w艣 i folw. , pow. koni艅ski, gm. Rzg贸w, par. Grabienice, odl. od Konina 19 w. ; w艣 ma 8 dm. , 158 mk. ; folw. 1 dm. W r. 1481 przed konsystorzem gnie藕n. zeznaje Jan Grabie艅ski, pleban w Grabienicach i dziedzic wsi, 偶e sprzeda艂 na, , wyderkaff za 62 grzyw. , czynsz roczny 4 grzyw. 7 gr. , zapisany niegdy艣 ko艣cio艂owi w Grochowach. Tomasz Otto Tr膮p czy艅ski, kanon. krakow. i pozn. , czynsz ten za bezpieczy艂 na wsiach swych Witnicy i Grabie nicach. Dziesi臋cin臋 z W. zar贸wno od kmieci jak z folw. pobiera艂 pleban w Grabienicach 艁aski, L. B. , I, 286. Br. Ch. Witnice, w艣, pow. ostro艂臋cki. W艣 ta rozpad艂a si臋 dzi艣 na cz臋艣ci zwane Goski i Choromany ob. . Wed艂ug reg. pobor. z r. 1578 w parafii Piski, pow. ostro艂臋ckim, istnia艂y wsi Choromani Vitnicza 9 1 2 艂an. , Priki Vitnicza 9 1 2 lan. i Gostki Vitnicza 3 lan. . Witnie, ma艂e jezioro w pln. cz臋艣ci Szl膮ska, ob. Polska Woda. Witno, cz臋艣膰 gm. Gr臋b贸w, w pow. tarnobrzeskim. Witniowa, Witniewa, kolonia nad Dniestrem, pow. chocimska gub. bessarabskiej, par. Chocim, 41 dm. Witobel 1. al. Witowle, w艣. gospod, nad jeziorem t. n. , odp艂ywaj膮cym do rz. Samicy, pow. pozna艅ski zachodni, okr. komis. , poczta, szko艂a i par. w St臋szewie, st. kol. Mosina. Po艂owa wsi nale偶y do par. w St臋szewie, druga po艂owa do 艁odzi. Ma 12 dm. , 159 ha, 139 mk. 130 kat. . 2. W. , folw. , tam偶e, 2 dm. , 72 mk. Nale偶y do d贸br Chmielnik, w. ks. Zofii saskowejmarskiej. Na obszarze W. jedno pole nosi nazw臋 K膮ty, 艂膮ka Ka艂y, stawy za艣 Owczanki i 呕贸rawiec. Witocin, os. m艂yn. , pow. cz臋stochowski, gm. Opat贸w, par. K艂obuck. Nie podana w nowszych spisach urz臋d. W 1827 r. by艂 1 dm. , 7 mk. Mia艂o tu podobno istnie膰 miasteczko ko艂o wsi Opat贸w a wi臋c na obszarze dawnych posiad艂o艣ci klasztoru mstowskiego, w r. 1582 nale偶膮cych do wojew. sieradzkiego, lecz osadzeni tu mieszka艅 Witocin Witobel Witniowa Witkowszczyzna Witnie Witoldowa Witold贸w cy przez wojewod臋 przenie艣li si臋 do Krzepic. Witoczne, jezioro, ob. Karsino. Witold贸w 1. w艣, pow. sochaczewski, gm. Szyman贸w, par. Miko艂aj贸w, ma 60 mk. , 188 mr. w艂o艣c. 2. W. al. Witoldowo, kol. , pow. w艂oc艂awski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec. ma 116 mk. , 347 mr. w艂o艣c. 3. W. al. Witoldowo, w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, ma 30 mk. , 49 mr. dwor. , 87 mr. w艂o艣c. 4. W. , pow. kaliski, ob. Piek艂o, 5. W. , kol. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Widawska, par. Widawa, ma 10 dm. , 56 mk. , 325 mr. w艂o艣c, Fol. wcho dzi艂 w sk艂ad d贸br D膮browa Widawska. 6. W. , fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczow, odl. od Radomia 27 w. , ma 5 dm. , 19 mk. , 130 mr. 7. W. , os. w艂o艣c, pow. sandomierski, gm. G贸rki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomie rza 26 w. , ma 3 dm. , 20 mk. , 20 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Jurkowice. 8. W. , folw. , pow. che艂mski, gm. i par Wojs艂awice. 9. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Ja n贸w, 3 dm. , 1, 2 mk. , 1194 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br Konstantyn贸w. 10. W. , fol. , pow. 艂ukow ski, gm. i par. Tuchowicz, odl. 3 w. od 艁ukowa, rozl. 121 mr. Oddzielony od dobr Nied藕wiedzi Kierz. Br. Ch. Witoldowa al. WitowaKa艂odzie偶, uroczysko le艣ne, w pow. pi艅skim, w okolicy W贸lki Telecha艅skiej, wspomniane w dokum. z XVI w. ob. Rewizya Puszcz, str. 14. Takie偶 tradycyjne uroczysko jest i w pow. borysowskim. A. Jel. Witoldowa 艁a藕nia 1. komora celna wzniesiona za czas贸w Witolda nad Dnieprem, u brodu tawa艅skiego, dla karawan id膮cych z Kaffy do Kijowa ob. Dniepr, II, 48. 2. W. 艁. , komora celna, wzniesiona w Kaniowie przez Witolda ob. Kani贸w, III, 807. Witold贸wka al. Witoldowo, fol. , pow. s艂u cki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, par. katol. dawniej Bobownia, teraz Kopyl, o 52 w. od S艂ucka, ma oko艂o 2 w艂贸k; nale偶y do do min. Bobownia Jodk贸w. A. Jel. Witoldowo 1. za艣c. w pobli偶u Ptycza, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSio 艂o, o 12 w. od Rakowa st. poczt. a 32 w. od Mi艅ska, ma 6 osad; nale偶y do domin. Kot艂owo, Sopo膰k贸w. Miejscowo艣膰 falista, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowogliniaste. 2. . W. , ob. Wi told贸wka. A. Jel. Witoldowo 1. w艣 gospod. , wybud. i folw. , w pow. bydgoskim, okr. komis. Wilhelmsort, st. kol. w Bydgoszczy, poczta w Gogolinku Gogolinke, szko艂a w miejscu, par. w Byszewie, sad w Koronowie. W艣 ma 27 dm. , 732 ha, 363 mk. 125 katol. . Fol. ma 319 ha, z czystym dochodem 4210 mrk. 2. W. , folw. , w pow. szamotulskim, sad, okr. komis. i st. kol. Wronki, poczta Neubruck Wartos艂aw, par. Biezdrowo, ob. Chojno. 3. W. , fol. , pow. gosty艅ski, okr. komis. i s膮d w Gostyniu, poczta w Kossowie. 4. W. , folw. nale偶膮cy do maj膮tku Gola, pow. i okr. komis. gosty艅ski, urz膮d st. cyw. , s膮d i par. kat. w Gostyniu, poczta i st. kol. w Kossowie na linii LesznoJarocin, szko艂a w Goli, ma 6 dm. , 95 mk. Witoldowy Br贸d, w艣 nad Bohem, przy uj艣ciu Dereniuchy, pow. ba艂cki, okr. pol. i st. pocz. Bohopol o 35 w. , gm Lipowenkie, par. katol. i s膮d Ho艂owaniewskie, st. dr. 偶el. Ho艂ta o 35 w. , o 90 w. od Ba艂ty, ma 124 dm. , 675 mk. , 1067 dzies. ziemi w艂o艣c, 1545 dworskiej, 60 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Jana, wzniesion膮 w 1777 r. , z 697 parafianami. Powierzchnia wynios艂a, grunt skalisty, gleba czarnoziemna. W艂asno艣膰 dawniej hr. Potockich, dzi艣 Mikulina. Pod艂ug podania w. ks. litew. Witold po przegraniu walki pod Po艂taw膮, uchodz膮c ze szcz膮tkami wojska i obozu do Benderu, przeszed艂 rz. Boh powy偶ej Bohopola, i w miejscu tem osiad艂a w艣, zwana dzi艣 W. Br贸d. Dr. M. Witoldzin, wybud. we wsi Pami膮tkowo, pow. pozna艅ski zachod. , okr. komis. Sady, st. kol. , poczta i szko艂a Pami膮tkowo, par. w Cerekwicy, s膮d w Poznaniu; 13 dm. , 120 mk. Witolicz, rzeczka, w pow. nowogradwo艂y艅skim, lewy dop艂yw S艂uczy, 藕r贸d艂a ma pod wsi膮 Kaszper贸wk膮, p艂ynie na w艣 Tabory i w pobli偶u wsi Baran贸wki ma uj艣cie. Witolino, inna nazwa za艣c. Szwinte艂ka ob. . Wito艂towska droga, w dzisiejszym pow. kowelskim, mi臋dzy Kowlem i 艢midynem ob. t. X, 874. Witomy艣l 1. niem. Witomischel, w艣 gospod. , w pow. bukowskim nowotomyskim, okr. komis. Kuszlin, s膮d, st. kol. i poczta w Nowym Tomy艣lu, szko艂a i parafia w miejscu. Ma 54 dm. , 403 ha, 379 mk. 330 kat. . 2. W. Rycerski, w艣, pow. nowotomyski, okr. komis. , st. kol. i poczta w Nowym Tomy艣lu, szko艂a i parafia w miejscu, ma 25 dm. , 268 mk. Ju偶 r. 1250 wyst臋puje Stefan, pleban miejscowy. R. 1288 Przemys艂aw II odda艂 Janowi, bisk. pozn. , w zamian za Skrzynno sandomierskie wsi; Lubnic臋 pod Wielichowem, Zemsko pod St臋szewem, W. z ko艣cio艂em i Bielsko pod Mi臋dzychodem. W r. 1294 jest plebanem w W. Bogus艂aw, syn Unesty, brat Tomka, kustosza pozn. Oko艂o tego czasu biskup Jan odda艂 W. s臋dziemu Gniewomirowi, kt贸ry w r. 1296 otrzyma艂 pobliski Tomy艣l od W艂adys艂awa 艁okietka w zamian za Kurowo, ale nast臋pnie biskup Andrzej Szymonowicz uniewa偶ni艂 t臋 zamian臋. W. wr贸ci艂 r. 1298 do bisk. pozn. P贸藕niej przekazano W. archidyakonatowi pszczewskiemu. R. 1413 archidyakon S臋dziwoj Sandko, za pozwoleniem bisk. Piotra Wysza i kapitu艂y, ust膮pi艂 tej wsi S臋dziwojowi z Ostroroga, woj. pozn. , z prawem patronatu, za co wwda i nast臋pcy jego p艂aci膰 mieli rocznie po 4 grz. gr. prag. czynszu, zabezpieczonego na 艁agwach w pow. ko艣cia艅skim. W r. 1580 Marcin Lwowski Ostror贸g ma 13 p贸艂艂ank贸w osiad艂ych, 4 puste, Witoldowa 艁a藕nia Witold贸wka Witoldowo Witoldowy Br贸d Witoldzin Witolicz Witolino Wito艂towska droga Witomy艣l Witoczne Witoczne Witonowo Witohoszcz Witonia Witoni偶 4 zagr. i 4 komor. Potem posiadali W. Opali艅 scy, r. 1693 Bronis艂aw Unrug, ststa gnie藕n. , r. 1729 Ludwik, a 1786 Feliks Szo艂drscy. Ko 艣ci贸艂, p. w. 艣w. Micha艂a Arch. , istnia艂 ju偶 r. 1250. Nowy wystawili w r. 1413 S臋dziwoj z Ostrowa i archidyakon pszczewski. Gdy ten sp艂on膮艂 od budowa艂 nowy r. 1729 Ludwik Szo艂drski. Dzi siejszy ko艣ci贸艂 z ceg艂y, w formie krzy偶a, stoi od r. 1800. Wznie艣li go Feliks i Wiktor Szo艂drscy. Ma krucyfiks i obraz Anio艂贸w Str贸偶贸w, s艂yn膮ce z cud贸w. Ju偶 w XVII w. istnieje tu bractwo 艣w. Anio艂贸w Str贸偶贸w. Ksi臋gi ko艣cielne zaczynaj膮膮 si臋 od r. 1632. W r. 1641 sta艂a kaplica, odno wiona przez Strykowsk膮. W grobowcu spoczy waj膮; zw艂oki Stanis艂awa Kosi艅skiego. Szko艂a istnia艂a ju偶 w r. 1725. Szpital wystawiony i uposa偶ony w r. 1693 przez Bogus艂awa Unruga, istnieje dot膮d. W. 艁. Witohoszcz al. Cerkowska S艂oboda, p艂n. wsch. cz臋艣膰 wsi Mojsiejki, w pow. radomyskim. Witonia, w XVI w. Witunia, w艣, fol. i fol. poko艣cielny nad rzk膮 b. n. , pow. 艂臋czycki, gm. i par. Witonia. Le偶y przy trakcie z 艁臋czycy do Kutna, odl. od 艁臋czycy 12 w. , od Kutna 9 w. Wie艣 posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮; , urz膮d gm. z kas膮. zaliczkowowk艂ado w膮. karczm臋 z zajazdem. S膮d gm. i st. poczt. w 艁臋czycy. Folw. ma 238 mr. 209 roli, 20 艂膮k, 9 nieu偶. , 4 bud. mur. , 8 drew. ; w艣 ma 16 osad i 938 mr. nale偶膮jcych do w艂o艣cian i kolonist贸w. Obszar poko艣cielny, maj膮cy 120 mr. , przeszed艂 w r臋ce prywatne. Do probostwa nale偶y osada 6 morgowa. Ludno艣膰 wynosi 1320 g艂贸w rz. katol. kilku 偶yd贸w. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 215 mk. ; 1880 r. by艂o 800 mk. Ko艣ci贸艂 przedstawia budowl臋 staro偶ytn膮; , wzniesion膮, w po艂owie z kamienia polnego, w po艂owie z ceg艂y; kryty blach膮, 偶elazn膮; . Wysoko艣膰 wynosi 30 艂okci, d艂ugo艣膰 60 艂okci, wie偶a z dzwonami wyniesiona na 60 艂okci. Po偶ar w 1762 r. zniszczy艂 ko艣ci贸艂 i plebani膮, a zarazom i akty ko艣cielne. Ksi臋gi urodze艅 i zgon贸w zaczynaj膮, si臋 dopiero od r. 1762. Z zabytk贸w dawnych przechowa艂 si臋 pomnik w rodzaju o艂tarza, umieszczony po lewej stronie wielkiego o艂tarza, wysoki oko艂o 15 艂okci, przyozdobiony rze藕b膮; podobno mia艂 s艂u偶y膰 jako cymboryum. Obrazy w pi臋ciu o艂tarzach pochodz膮, z r. 1884. Malowa艂 je k艣. Marceli Karpi艅ski, proboszcz miejscowy. Z nagrobk贸w zas艂uguj膮 na uwag臋 p艂yta d臋bowa, obita blach膮 mosi臋偶n膮, zamykaj膮ca wej艣cie do grob贸w pod w. o艂tarzem. Napis 艂aci艅ski wskazuje, i偶 pochowan膮 tu by艂a Helena z Bogus艂awic Sierakowska. Na p艂ycie data M. D. C. X. L. III. W grobach mieszcz膮 si臋 trzy p贸藕niejsze trumny Anny B艂ociszewskiej 1833, Eustachii z Orsetich Karnkowskiej 1821 i Konstancyi z Wodzi艅skich Orsetti 1831. P艂yty grobowe i pomniki tych os贸b, z czarnego marmuru, mieszcz膮 si臋, pierwszy przy wielkim o艂tarzu, a dwa nast臋pne w kruchcie. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. S膮 jeszcze pomniki Adama Bagniewskiego, dyrektora g艂贸wnego komisyi rz膮d. przych. i skarbu 1873 i Aleksandra Radoszewskiego 1874. Na cmentarzu przy ko艣ciele dwa nadgrobki Franciszka Bagniewskiego 1824, i Stanis艂awa Kuczborskiego, dziedzica W臋glewic 1828. Wie艣 jest staro偶ytn膮 osad膮. Tr贸jk膮tne grodzisko w pobli偶u karczmy, przy trakcie, dot膮d nie zbadane, wskazuje na dawne zasiedlenie. Nieistniej膮ca dzi艣 wie艣 Spiiany, o kt贸rej wcieleniu do W. wspomina Lib. Ben. 艁askiego, nale偶a艂a zapewne do naroku grodu 艂臋czyckiego, jak o tem 艣wiadczy nazwa. Prof. Pawi艅ski rozkopywa艂 tu cmentarzysko przedhistoryczne. W czasach p贸藕niejszych siedzi tu drobna szlachta h. Rola Witu艅scy. W ksi臋gach s膮d. 艂臋czyckich wyst臋puj膮 cz臋艣ciowi dziedzice W. ju偶 w r. 1386. Paszko 艁膮cki skar偶y S艂awomir臋, wdow臋 po Janie z W. , o nieprawne zaj臋cie przez jej m臋偶a ku藕nicy 偶elaza czy te藕 kopalni rudy quod se in mineram violenter intromisit. Ko艣ci贸艂 paraf. powsta艂 zapewne ju偶 w XIV w. , bo wspomniany jest w aktach konsystorza gnie藕n. z pierwszej po艂owy XV w. Uposa偶yli go w艂a艣ciciele wsi. Rok 1550, wykuty na drzwiach 偶elaznych od zakrystyi, wskazuje zapewne dat臋 odbudowania z muru. Na pocz膮tku XVI w. ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Katarzyny, mia艂 proboszcza i dwu wikaryusz贸w. Uposa藕enie w ziemi stanowi艂 艂an roli w trzech polach, 艂膮ka zwana Po艣wi膮tne 5 do 6 woz贸w siana. Dziesi臋ciny z 艂an. km. i folw. w W. pobiera艂 pleban, to偶 samo i kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 477, i przypisy. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1557. w艣 W. , nale偶膮ca do Witu艅skich, mia艂a 10 艂an. , 4 puste 艂any, 3 zagr. , 1 karczm臋, 1 rzem. , 16 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , II. 86. W. par. , dek. 艂臋czycki, 3252 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. II w 艁臋czycy tam偶e st. poczt. , ma 16474 mr. obszaru i 6273 mk. 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci 6 praw. , 23 prot. , 27 偶yd. Wsk艂ad gm. wchodz膮 wsi Adam贸w, Byszew, Budki, Gajewo, Gledzian贸w, Gledzian贸wek, J贸zef贸w, J贸zefk贸w Szamowski, Julinki, Kuchary I i II, Kostusin, Krokoszyce, Ktery, Leszno, Maryanki, Micha艂贸w, N臋dzarzew, Obid贸w, Obid贸wek, Oraczew, Piaski, Rudniki, Rybitwy, Strzegocin, Szam贸w, Uwielinek, Wardawa M艂oda, Wargawa Stara, W臋glewice, Wierzyki, Witonia, Zieleniew. Br. Ch. Witonia, ob. Witunia. Witoni偶, w艣 nad Stochodem, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od Torczyna, gm. Szczuryn, ma 42 dm. , 376 mk. , cerkiew, szko艂臋, 2 m艂yny wodne. Posiada kaplic臋 katol. par. Kisielin. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 Fedora i Wasila Witonizskich, kt贸rzy sami od siebie byli zobowi膮zani do opatrywania jednej horodni zamkowej a wsp贸lnie z innemi drugiej Jab艂onowski, Rewizye, 40, 53. Witonowo, folw. , pow. borysowski, w 3 okr. 43 Witohoszcz pol. i par. katol. Dokszyce, gm. Dolce, o 109 w. od Borysowa. A. Jel. Witoradz al. Witoraz, 1437 Withoradze, 1648 Witoras, niem. Vitrose, dobra ryc. w Po meranii, pow. l臋borski, st. pocz. i kol. i par. kat. L臋bork, o 7 klm. odl. ; 674 ha 212 roh orn. , 144 艂膮k, 67 lasu; 1885 r. 17 dm. , 30 dym. , 186 mk. , 21 kat, 165 ew. ; cegielnia, owczarnia. 2. W. , w艣, tam偶e, 58 ha; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy. 16 mk. ew. Jeszcze roku 1437 dobra tutejsze mia艂y prawo polskie i 2 w艂贸ki osiad艂e. Wed艂ug taryfy z r. 1648 p艂aci艂a tu p. Pierschowa od 10 1 2 w艂. os. , 2 pust. , 4 ogr. , m艂. , 26 flor. 2 gr. ob. Roczniki Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. K艣. Fr. Witoraz, zapewne Witoradz, w艣 i fol. , pow. radzy艅ski, gm. 呕erocin, par. r. g. Witoraz, posiada cerkiew paraf. , za艂o偶on膮. r. 1605 przez Lwa Sapieh臋, kancl. w. ks. lit. Obecna, drewniana, z r. 1739. PoL ma 34 dm. , 292 mk. , 3364 mr. ; w艣 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 247 mk. , par. Bia艂a. Witorcie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. pol, gm. Poszwity艅, o 51 w. od Szawel. Witoro偶 1. folw. , pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. R贸偶ana, o 36 w. od S艂onima, nale偶y do d贸br Jundzi艂owicze, Golcz贸w. 2. W, osada le艣nika, pow. ihume艅ski, w 4 okr. puchowickim, gm. Omelno, o 53 w. od Ihumenia. A. Jel. Witorty 1. dw贸r, pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Janowo, w艂asno艣膰 Montwi艂艂贸w, ma 120 dzies. 25 lasu, 6 nieu偶. . 2. W, , dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Skrobatyszki, o 37 w. od Poniewie偶a, w艂asno艣膰 Chodakowskich, maj膮 271 dzies. 48 lasu. Witos艂ak, pow. przemy艣la艅ski, ob. Rz臋dowice. Witostaw, w艣 ryc, w pow. wyrzyskim, na zach. od Mroczy, na p艂d. zach. od Zabartowa, okr. komis. Mrocza Mrotschen, st. kol. Samostrzel Waiden, poczta w D臋bionku Debenke, szko艂a w Ka藕mierowie, par. w Zabartowie, s膮d w 艁ob偶enicy. Ma 25 dm. , 1807 ha; 365 mk. 362 katol. . Do W. nale偶膮 folw. Witos艂awek i Orle. Istnia艂a tu kaplica, kt贸rej podobizn臋, odlan膮 z o艂owiu, znaleziono w szcz膮tkach fundament贸w. Zapewne ten model kaplicy s艂u偶y艂 za skarbonk臋. Napis niemiecki Dersreibet J. 1684 pozwala domy艣la膰 si臋, 偶e budowniczy by艂 Niemcem a kaplica protestanck膮. Z niekszta艂tnej figurki na 艣cianie modelu chciano wnosi膰, i偶 pochodzi ten zabytek ze 艣wi膮tyni poga艅skiej, a dat臋 czytano 1084 a nie 1684. W r. 1793 by艂a w艣 w posiadaniu J贸zefa Krzyckiego. Maciej 艁odzia Poni艅ski, po艣lubiwszy Dorot臋 Witos艂awsk膮 h. Prawdzie, naby艂 W. , nale偶膮cy w ostatnich czasach do Koczorowskich. 2. W. al. Wojtos艂aw, w艣 ryc, niegdy艣 ko艣cielna, nad jez. Witos艂awskiem, w pow. ko艣cia艅skim Szmigielskim, okr. komis. i s膮d w Szmiglu, st. kol. i poczta w Starem Bojanowie AltBoyen, szko艂a katol. w Popowie Polskim, par. w Drzeczkowie Retschke. Ma 8 dm. , 677 ha, 240 mk. 171 katol. . Czysty doch贸d 4625 mrk. Do W. nale偶y folw. Adamowo. Po艂o偶ona na p艂n. od Osieczny, zach. p艂d. Krzywinia, nale偶a艂a w艣 r. 1301 do bisk, pozn. By艂a potem w艂asno艣ci膮 Pieni艅skich. W r. 1793 wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Sp艂awie. Ko艣ci贸艂 istnia艂 przed r. 1510 i tworzy艂 oko艂o r. 1580 pa rafi膮, ale ju偶 w r. 1610 le偶a艂 w gruzach. Poda nie g艂osi, 偶e ko艣ci贸艂 zburzyli Szwedzi 3. W. , cegielnia, nale偶膮ca do wsi W. , w pow. wyrzy skim, 1 dm. , 9 mk. W. 艁. Witos艂awice 1. w艣 i folw. , pow. opatowski, gm. Boksice, par, Wa艣ni贸w, odl. 14 w. od Opa towa, maj膮 21 dm. , 196 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 114 mk. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 394 gr. or. i ogr. mr. 262, 艂膮k mr. 18, lasu mr. 38, nieu偶. mr. 76 bud. drew. 12; p艂odozm. 13pol. W艣 W. os. 18, mr. 79; w艣 Rostylice os. 10, mr. 132. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Wa艣ni贸w, w艂asno艣膰 Nieczui, Gulacza, Grabowca, Grabionka, mia艂a 2 艂any km. , 2 karczmy, z kt贸 rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 2 grzyw. , dawano pre pozyturze kieleckiej. Cztery dwory rycerskie dawa艂y pleban. w Wa艣niowie D艂ugosz, L. B. , I, 442, II, 474. Wed艂ug reg. pob. pow. sando mierskiego z r. 1508 w艣 W. , w cz臋艣ci Andrze ja Witos艂awskiego dawa艂a gr. 10. W r. 1578 Witos艂awscy p艂acili od 2 艂an. , 2 zagr. z rola Pawi艅ski, Ma艂op. , 195, 459. 2. W. , w艣 i fol. , pow. p艂ocki, gm. i par. Drobin, odl. 29 w. od P艂ocka, ma 4 dm. , 48 mk. , 137 mr. 83 roli, 20 艂膮k, 30 艂asu w r. 1876. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 28 mk. W. stanowi艂y jedn膮 ca艂o艣膰 z wsi膮 K艂a ki ob. . Br. Ch. Witostawice, w艣, pow. osterski gub. czernihowskiej, w s膮siedztwie mka Hoholewa. W 1624 r. w艂asno艣膰 Stanis艂awa Wigury, kt贸ry prawuje si臋 z Ann膮 z Chodkiewicz贸w ks. Koreck膮, o wydanie poddanych, zbieg艂ych z W. do Hoholewa Jab艂onowski, Ukraina, II, 336. W 1628 r. ten偶e Stan. Wigura, klucz. i horodn. kijowski, wnosi z W. pob贸r z 1 dym. , 2 ogr. tam偶e, I, 69. Witostawice, niem. Wittoslawitz, 1217 r. Witozlavici 1302 Vitoslavicz, w艣, pow. kozielski, par. kat. Grz臋dzin. W艣 ma 237 ha 209 roli, 13 艂膮k, 60 dm. , 434 mk. katol. Ob. Ci臋偶kowice. Witostawska, g贸ra, w pow. opatowskim, gm. Boksice. Jest to jeden ze szczyt贸w wschodniej cz臋艣ci pasma 艁ysog贸rskiego, na odnodze zwanej Witos艂awsk膮. Stoi tu kaplica, w kt贸rej na Zielone 艢wi膮tki bywa艂 dawniej odpust gromadz膮cy liczne t艂umy. Mimo zniesienia odpustu 1850 lud zawsze w ten dzie艅 si臋 tu gromadzi k艣. Gacki, Benedykty艅ski klasztor, 7. Nazwa g贸ry pochodzi od poblizkiej wsi Witos艂awice. Osada le艣na na tej g贸rze ma 1 dm. , 5 mk. Wody sp艂ywaj膮ce kilkoma strumieniami ze Witoradz Witostawska Witostawice Witos艂awice Witostaw Witoradz Witos艂ak Witorty Witoro偶 Witorcie Witoraz Witos艂awskie Witoszy艅ce Witoszyn Witoslawskie stok贸w g贸ry daj膮 pocz膮tek rzeczce Klimont贸wce, uchodz膮cej do Koprzywianki. Br. Ch. Witoslawskie 1. jezioro, pod wsi膮. t. n. , w pow. wyrzyskim, w okolicy Mroczy, wzn. 104 mt. npm. Wody jego odp艂ywaj膮 za po艣rednictwem rzki Rudny dop艂. 艁ob偶onki, dop艂. Noteci. 2. . W. , jezioro, pod wsi膮 t. n. , w pow. ko艣cia艅skim, za po艣rednictwem rz. Samicy odp艂ywa do jez. Wojnowickiego. Witoszyn 1. dawniej Witoszyno, w艣 i folw. nad rz. Wis艂膮, , pow. lipnowski, gm. i par. Szpital, odl. o 21 w. od Lipna, wiatrak, 30 dm. , 250 mk. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 174 mk. W r. 1892 folw. W. rozl. mr. 834 gr. or. i ogr. mr. 576, 艂膮k mr. 26, pastw. mr. 89, lasu mr. 61, nieu偶. mr. 82; bud. mur. 4, drew. 8; p艂odozm. 7pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 26, mr. 30; w艣 Dzia艂y os. 8, mr. 217; w艣 Olszany os. 19, mr. 211; w艣 Kotoskie os. 2, mr. 123; w艣 艁achy os. 3, mr. 2; w艣 Rumunki Witoszyn os. 16, mr. 307; w艣 艁臋g Nadwi艣la艅ski os, 16, mr. 515. Wed艂ug reg. pob. pow. ziemi dobrzy艅skiej z r. 1564 w艣 W. , w par. Szpital mia艂a 10 kmieci poddanych Witoskich na p贸艂 艂anach. By艂o tam 4 zagr. , gontarz. P艂acono flor. 3 gr. 19 solid. 1 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 286. W z. 1789 w艂a艣cicielem by艂 Micha艂 Che艂micki. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. Celej贸w, par. Kazimierz, ma 239 mr. , m艂yn wodny. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Celej贸w. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 108 mk. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Kazimierz, w艂asno艣膰 szlachty h. Wieniawa, mia艂a 2 艂any km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano klasztorowi 艣w. Krzy偶a. By艂a tam karczma z rol膮. Dwa fol. i 2 inne 艂any dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Kazimierzu D艂ugosz, L. B. , II, 553 i III, 244. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 W. , w par. Kazimierz, w艂asno艣膰 Kruszczowskiego, mia艂a 1 艂an, 1 m艂yn. R. 1676 Mateusz Chomicki p艂aci艂 od 1 osoby z rodziny i 11 dworskich. Poddanych nie podano Pawi艅ski, Ma艂op. , 367 i 22a. Br. Ch. Witoszy艅ce, w艣, pow. przemyski, 8 klm. na p艂d. zach. od Przemy艣la urz. poczt. , 9 klm. na pln. zach. od s膮du pow. w Ni偶ankowicach. Na zach. le偶膮 Rokszyce, na p艂n. zach. Pra艂kowce, na p艂n. wsch. Kruhel Wielki, na wsch. Grochowce, na p艂d. Knia藕yce, na p艂d. zach Bryli艅ce. W zach. stronie wsi, w lesie Smuga, powstaje potok B艂onia, p艂yn膮cy na wsch. do Wiaru. Zabudowania le偶膮 w dolinie potoku, na p艂n. od nich wzg贸rze Helicha 422 mt. , karczma i le艣nicz贸wka. Zach. cz臋艣膰 wzn. 425 mt. , cz臋艣膰 p艂d. 389 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 91, 艂膮k i ogr. 7, pastw. 13, lasu 947; w艂. mn. roli or. 416, 艂膮k i ogr. 66, past. 58, lasu 1 mr. W r. 1880 by艂o 65 dm. , 397 mk. w gm. , 4 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 333 gr. kat. , 85 rz. kat. , 12 izr. ; 336 Rus. , 94 Pol. . Par. rz. kat. w Przemy艣lu, gr. kat. w Grochowcach. We wsi jest szko艂a lklas. W Przemy艣lu dn. 30 czerw. 1418 r. przeprowadza Iwan z Obychowa, kaszt. szrem ski i ststa ruski, z polecenia kr贸lewskiego, roz graniczenie pomi臋dzy przedmie艣ciem przemyskiem zw. Pikulicz i wsiami Witoszy艅ce, Ko niuchy i Grochowce Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 17. Lu. Dz. Wit贸w, w艣 nad rzk膮 Straw膮, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Wit贸w, le偶y o 6 w. na p艂d. wsch. od Piotrkowa, na wynios艂o艣ci panuj膮cej nad dolin膮 Luci膮偶y. Posiada ko艣ci贸艂 paraf. murowany, dawniej klasztorny, 46 dm. , 489 mk. , 644 mr. w艂o艣c. i 6 mr. do ko艣cio艂a nale偶膮cych. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 100 mk. Jest to staro偶ytna osada, jedno z gniazd mo偶nych rod贸w, jakie pojawiaj膮 si臋 na obszarze mi臋dzy Pilic膮 i Wis艂膮 w XII i XIII wieku. W po艂owie XII w. spotykamy tu dwu braci jeden Wit nosz膮cy widocznie imi臋 za艂o偶yciela rodu i wsi zostaje biskupem p艂ockim 偶yje jeszcze na tym stanowisku w r. 1187, drugi miles Dzier偶ek Dirsco al. Ders艂aw Derslaus u D艂ugosza jest podobno wojewod膮 sandomierskim wed艂ug D艂ugosza. Wit sprowadza w r. 1179 kanonik贸w regularnych regu艂y 艣w. Norberta i osadza ich w swej wsi, kt贸r膮 nadaje na w艂asno艣膰 klasztorowi. Dzier偶ek, id膮c za wzorem brata, w r. 1190 zak艂ada drugi klasztor w Busku, w kt贸rym osadza, pr贸cz siostr zakonnych, sprowadzonych z Witowa zakonnik贸w; per manum meam adduxi wyra偶a si臋 w akcie fundacyjnym. Wychodz膮c na wypraw臋 wojenn膮 w r. 1206 sporz膮dza testament, w kt贸rym czyni zapis cz臋艣ci swego maj膮tku na rzecz klasztoru. Ko艅czy 偶ycie, d艂ugie widocznie, dopiero r. 1241. Prawie jednocze艣nie, bo w 1176 r. , powstaje w poblizkim Sulejowie klasztor cysters贸w, zawdzi臋czaj膮cy swe powstanie darom i poparciu mo偶nych pan贸w niejakiego Rac艂awa comesa a podobno i wsp贸艂udzia艂owi Piotra ze Skrzynna. Cystersi b臋d膮 zr臋czniejsi czy szcz臋艣liwsi w pozyskaniu wzgl臋d贸w ksi膮偶膮t i pan贸w, skutkiem czego pozyskaj膮 rozleg艂e posiad艂o艣ci i zostan膮 s膮siadami skromniejszych o wiele w艂o艣ci klasztoru Witowskiego. Rzecz naturulna, i偶 norbertanie zawistnym okiem b臋d膮 patrze膰 na pomy艣lno艣膰 s膮siad贸w i 偶e wynikn膮 st膮d mi臋dzy obu klasztorami spory i procesy, kt贸re przez kilka wiek贸w ci膮gn膮膰 si臋 b臋d膮. Dnia 7 wrze艣nia r. 1240 odbywa si臋 tu colloquium, na kt贸rem znajduje si臋 Konrad, ks. mazow. , z synami, bisk. p艂ocki Andrzej, Boles艂aw, ks. mazow. , z bra膰mi, tudzie偶 wielu duchownych i 艣wieckich Kod. dypl. poL, II, 24. W r. 1242 w Radogoszczy klasztor witowski zawiera ugod臋 z sulejowskim w obec Konrada, ks. krakow. i 艂臋czyc. Cystersi ust臋puj膮 norbertanom cz臋艣膰 wsi Borkowice od rzeczki Koprzywnicy i Korytnicy a偶 po drog臋 do Piotrkowa, zatrzymuj膮c sobie cz臋艣膰 nad Luci膮偶膮, powy偶ej mostu Jana a偶 do granie. Klasztor sulejowski b臋 Wit贸w Wit贸w dzie m贸g艂 nad Luci膮偶膮 wystawie m艂yn w dowolnym miejscu. W zamian za dziesi臋cin臋 z cz臋艣ci mu ust膮pionej klasztor witowski oddaje sulejowskiemu dziesi臋cin臋 z K臋piny. W r. 1250 w K艂obi Kazimierz, ks. 艂臋czycki, rozstrzyga, i偶 w obec dowod贸w z艂o偶onych przez opata Witowskiego oba brzegi rzeki Luci膮偶y co do po艂owu ryb, polowania na bobry i stawiania m艂yn贸w, na szeroko艣ci morga per unum juger a fluvis nale偶膮 do Witowa, pocz膮wszy od mostu w Przyg艂owie a偶 po Pilic臋, te偶 i na rzeczce Koprzywnicy. Spory o te rzek臋 trwa艂y d艂ugo, bo dopiero w r. l421 s膮d ziemski sieradzki, w obec delegowanych przez kr贸la senator贸w wojewody sieradzkiego i kasztelan贸w, rozgraniczy艂 posiad艂o艣ci obu klasztor贸w i okre艣li艂 prawa do brzeg贸w Luci膮偶y i Koprzywnicy Kod. dypl. pol. , III, 41, 54, 382. W r. 1260 klasztor zniszczony podobno zosta艂 przez Tatar贸w. R. 1282 w klasztorze Henrykowskim na Szl膮sku podpisany zosta艂 uk艂ad o dziesi臋ciny mi臋dzy klasztorem Witowskim a sulejowskim, potwierdzony przez Filipa Firmiana, legata papie偶. Kod. dypl. pol. , III, 131. Najdawniejszym znanym opatem jest Gregorius abbas de Vitoria, wymieniony w dok. z r. 1227, obecny w Krakowie przy boku ks. Grzymis艂awy Kod. Ma艂op. , II, 37. Arnold, opat, znajduje si臋 w r. 1261 przy boku Kazimierza, ks. 艂臋czyckiego. We wsi R臋czno, stanowi膮cej w艂asno艣膰 klasztoru, za艂o偶on膮 zosta艂a, zapewne w ko艅cu XIII w. , parafia i wzniesiony ko艣ci贸艂. Ko艣ci贸艂 i parafia w Milejowie oddane by艂y klasztorowi jeszcze przed XVI w. , zt膮d obowi膮zki pasterskie spe艂niali tu zakonnicy przysy艂ani z Witowa. Dziesi臋ciny i dochody parafii rozdzielone by艂y pomi臋dzy klasztor sulejowski a witowski. Bardzo korzystne dla klasztoru przywileje wydawali kr贸lowie W艂adys艂aw Jagie艂艂o w r. 1390 i 1418, Kazimierz Jagiello艅czyk 1467, Zygmunt I r. 1548. W r. 1511 we wsi W. p艂acono pob贸r od 5 艂an. , m艂yna, so艂tystwa, dwu karczem z rolami. Na obszarze Majkowa klasztor posiada艂 m艂yn Pawi艅ski, Wielkop. , 195. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 wie艣 p艂aci Stacyi z 艂an. 5 po gr. 2, daje 偶yta po 4 kor. , owsa po 7 kor. , kur po 2, ser贸w po 2 i jaj po 20 z 艂anu Lustr. , V, 142. W czasie wojen szwedzkich ko艣ci贸艂 i klasztor uleg艂y zniszczeniu w r. 1657. Klasztor wkr贸tce zosta艂 odbudowany lecz ko艣ci贸艂 p贸藕niej dopiero, staraniem opata Eustachego Sircheckiego Sucheckiego zosta艂 uko艅czony i po艣wi臋cony p. w. 艣w. Eustachego w r. 1784. W po艂owie XVII w. wszcz臋艂y si臋 na nowo spory mi臋dzy klasztorem witowskim a sulejowskim i powsta艂 proces, uko艅czony dopiero. w po艂owie XVIII w. umow膮 polubown膮 ob. Sulej贸w. W r. 1819 klasztor zosta艂 zniesiony a ko艣ci贸艂 poklasztorny obr贸cony na parafialny. Jest to okaza艂a budowla z dwoma wie偶ami, o trzech nawach oddzielonych od g艂贸wnej sze艣cioma filarami. Prezbiteryum, zako艅czone p贸艂kolisto, mie艣ci wielki o艂tarz z obrazem Zwiasto wania N. M. P. Po prawej stronie kaplica na kryta kopu艂膮. Stalle staro偶ytno i chrzcielnica marmurowa z dat膮 r. 1646. Na cmentarzu stoi stary ko艣cio艂ek modrzewiowy p. w. 艣w. Marcina, kt贸ry dawniej s艂u偶y艂 jako parafialny. Folw. po klasztorny W. al. Witowek wchodzi dzi艣 w sk艂ad donacyi rz膮d. ob. Ko艂o 4. Pisa艂 o przesz艂o艣ci W. m艂odo zmar艂y badacz dziej贸w Piotrkowa W艂adys艂aw Wieczorkowski Dziennik Warsz. z r. 1853, Nr 204. Br. Ch. Wit贸w 1. w XVI w. Wythowo, w艣, pow. kutnowski, gm. Kro艣niewice, par. Nowe, ma 7 dm. , 119 mk. , 321 mr. dwor. , 12 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 63 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any dworskie daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Nowem, kmiece za艣 kollegiacie 艂臋czyckiej 艁aski, L. B. , II, 473. 2. W. , w艣 i fol. , pow. 艂臋czycki, gm. Pi膮tek, par. Oszkowice, odl. od 艁臋czycy 24 w. ; w艣 ma 24 dm. , 208 mk. ; fol. 5 dm. , 45 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 217 mk. W r. l888 fol. W. rozl. mr. 1573 gr. or. i ogr. mr. 482, 艂膮k mr. 145, past. mr. 278, lasu mr. 471, nieu偶. mr. 196; bud. mur. 8 drew. 7; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, wiatrak. W艣 W. os. 30, mr. 199; w艣 P贸lkowo Gatka os. 2, mr. 18. Konrad, ks. 艂臋czycki, po艣wiadcza r. 1257, i偶 comes Nicholaus subpincerna 艂臋czycki, wsi que Smeusco, Vitovo, Oscoviza vulgariter nuncupatur, nabyte od ksi臋cia, sprzeda艂 za 30 grz. Wolimirowi, bisk. kujaw. Ulanow. , Dokum. , 192, Nr. 18. Na pocz膮tku XVI w. 艂any dworskie dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Oszkowicach, za艣 艂any kmiece altaryi 艣w. Aleksego przy kollegiacie 艂臋czyckiej 艁aski, L. B. , U, 422. 3. W. , kol. , pow. 艂臋czycki, gm. i par. Dalik贸w, odl. od 艁臋czycy 22 w. , ma 5 dm. , 37 mk. 4. W. , w艣 i fol. nad rzk膮 Wart膮, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 15 w. od Sieradza, ma 17 dm. , 217 mk. , wraz z os. Zam艂ynie i Karnic膮. Pok艂ady wapienia. W 1827 r. by艂o 22 dm. , 143 mk. W r. 1889 fol. W. rozl. mr. 932 gr. or. i ogr. 487, 艂膮k mr. 12, past. mr. 66, lasu mr. 266, nieu偶. mr. 101; bud. mur. 8, drew. 7; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 21, mr. 147. Na pocz膮tku XVI w. pleban w Burzeninie pobiera艂 dziesi臋cin臋 z 艂an贸w dwor. a od kmieci kol臋d臋, po groszu z 艂anu. Kmiecie za艣 p艂acili dziesi臋cin臋 kanonii gnie藕nie艅skiej 艁aski, L. B. , I, 426. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 w艣 W. , w par. Burzenin, mia艂a 艂an. 4 1 2 i 艂an so艂tysi Pawi艅ski, Wielkop. , II, 215. W r. 1745 Eleonora z hr. Schlieben贸w ksi臋偶na d Aschen, kt贸rej matk膮 by艂a Pstroko艅ska, c贸rka Macieja, wojew. brzeskokujawskiego sprzedaje dobra Wit贸w, Pra偶m贸w i Ligot臋 Antoniemu Grudzieckiemu, podwojewodzemu sie, radzkiemu, za 65000 z艂p. Pawe艂 z Lubra艅ca D膮mbski, poj膮wszy za 偶on臋 Eleonor臋 z hr. Schlieben贸w 1o roto Morsztynow膮, 2o ksi臋偶n臋 d Aschen, odkupi艂 dobra te od Grudzieckiego lecz Wit贸w Wit贸w Witowa Wit贸w wkr贸tce zastawi艂 je Wawrzy艅cowi Wierzchlejskiemu. W r. 1753 Wit贸w i Pra偶m贸w przesz艂y w r臋ce Walentego Wewi贸rowskiego, cze艣nika ko艂omyjskiego. Zamieni艂 on Wit贸w w r. 1757 na wie艣 Ligot臋 w Wielu艅skiem z Ignacym z Mikorzyna W臋gierskim. Pomimo to Stefan Wiewior贸wski w r. 1764 powr贸ci艂 do dziedzictwa Witowa. Od Wewior贸wskich naby艂 w艣 Maksymilian Zadora 艁膮czkowski, od tego za艣 oko艂o r. 1827 J贸zef Kobierzycki, do kt贸rego potomk贸w nale偶y. Dw贸r ma 700 mr. roli or. , 150 mr. lasu, 52 mr. 艂膮k; w艣 120 mr. roli or. , 27 mr. 艂膮k. 5. W. , w艣 i kol. , pow. turecki, gm. Grzybki, par. Warta, odl. 38 w. od Turka. W艣 ma z Augustynowem 11 dm. , 102 mk. ; kol. za艣 14 dm. , 165 mk. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 123 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1867 z fol. W. i Augustyn贸w, rozl. mr. 511. W r. 1872 folwarki zosta艂y rozparcelowane pomi臋dzy cz臋艣ciowych nabywc贸w. W艣 Wit贸w os. 20, mr. 57; w艣 Augustyn贸w os. 4, mr. 6. Na pocz膮tku XVI w. mieszka艅cy dawali pleb. w Warcie tylko kol臋d臋 po p贸艂 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 411. 6. W. , w艣 i fol. , pow. w艂oszczowski, gm. Irz膮dze, par. Nak艂o, odl. 30 w. od W艂oszczowy, posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮. W 1827 r. by艂o 30 dm. , 231 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1153 gr. or. i ogr. mr. 689, past. mr. 11, lasu mr. 431, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 11; p艂odozm. 4, 10 i 12pol. ; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 55, mr. 514; w艣 Paulin贸w os. 5, mr. 30. W dok. z 1242 r. , potwierdzaj膮cym przywileje i posiad艂o艣ci klasztoru w Stani膮tkach, wymieniono Withow prope Siewior w liczbie wsi nadanych przez Klemensa, kaszt. krakow. Kod. Ma艂op. , II, 65. Mo偶e z tego W. pochodzi艂 Imramus haeres de Witow, asystuj膮cy aktowi z r. 1277 w Krakowie, przy boku ks. Boles艂awa ib. , U, 140. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Nak艂o, mia艂a 13 艂an. km. , z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano pleban. w Nakle D艂ugosz, L. B. , II, 219. Wed艂ug reg. pob, pow. krakowskiego z r. 1581 w艣 W. , w艂asno艣膰 Otfinowskiego, mia艂a 7 艂an. km. , 1 zagr. z rol膮, 5 komorn. bez byd艂a, 1 rzemie艣l. , 1 jutrzyn臋 karcz. 1 Pawi艅ski, Ma艂op. , 72, 434. 7. W. , w艣 i folw. w pobli偶u Wis艂y, pow. pi艅czowski, gm. Ksi膮偶nice Wielkie, par. Wit贸w, odl. 36 w. od Pi艅czowa, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany i dom przytu艂ku dla starc贸w. W 1827 r. by艂o 34 dm. , 260 mk. W 1883 r. folw. W. , oddzielony od d贸br Morsko w r. 1875, rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 277, 艂膮k mr. 32, past. mr. 34, 艂asu mr. 77, nieu偶. mr. 48; bud. mur. 1, drew. 9; p艂odozm. 5, 7 i 11po艂. ; las nieurz膮dzony, cegielnia. W po艂owie XV w. W. , w艣 ko艣cielna, blizko Koszyc, w艂asno艣c Stanis艂awa W膮tr贸bki, mia艂a 艂any km. , zagr. , karczmy, folwark, z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci 10 grzyw. , p艂acono pleban. w Witowie. Mia艂 on swoj膮 rol臋 i 艂膮ki D艂ugosz, L. B. , II, 172, 173. W 1581 r. w艣 W. , w艂asno艣膰 Morskiego, dzier偶awiona przez Glewskiego, mia艂a 4 1 2 艂an. km. , 7 zagr. z rol膮, 5 kom. bez by d艂a, 1 4 roli karczem. Pawi艅ski, Ma艂op. , 9, 433. Obecny ko艣ci贸艂 murowany mia艂 wznie艣膰 1546 r. 殴egota Morski. W. par. , dek. pi艅czowski, 575 dusz. 8. W. , ob. Witowo. Br. Ch. Wit贸w, pow. ihume艅ski, ob. Witki. Wit贸w al. Witowo, Wytowo, w艣 gospod. , pow. 艣redzki, s膮d i okr. komis. 艢roda, st. kol. w Orzechowie, poczta w Pi臋czkowie Pienschkowo, szko艂a katol. w miejscu, par. w Solcu; 73 dm. , 592 ha, 517 mk. 516 katol. . Le偶y na p艂n. od Nowego Miasta nad Wart膮, na wsch. p艂n. Solca. W r. 1286 Gotard, syn Miros艂awa z Chrzanowa, odst臋puje bisk. pozn. cz臋艣膰 swoj膮 Witowa za 40 grzyw. dla 艣wi臋tej zgody. R. 1302 J臋drzej, bisk. pozn. , przekazuje grunta swe w Solcu ko 艣cio艂owi soleckiemu w zamian za Szeligi, kt贸re naby艂 proboszcz solecki, Szeligi za艣 wciela do Witowa. Wed艂ug inwentarza d贸br biskupich z r. 1564 by艂o w W. 32 艂an贸w, osiad艂ych 8 1 2, pustych 3 1 2, kmieci by艂o 17, z kt贸rych ka偶dy siedzia艂 na p贸艂艂anku i sk艂ada艂 biskupowi 1 z艂p. 2 1 2 gr. czynszu, 2 wiertele owsa, 4 kap艂ony, 15 jaj. Baraniego p艂aci艂 1 1 2 gr. 3 den. , 偶o艂臋dnego dawa艂 2 wiertele owsa i kap艂ona. Na 艣w. Ma艂gorzat臋 dawali po kap艂onie. Dwaj karczmarze p艂acili ka偶dy 13 gr. czynszu, baraniego i stawnego po 4 den. od beczki piwa. Jeden z karczmarzy mia艂 rol臋, od kt贸rej p艂aci艂 20 gr. i wiertel owsa, ka偶dy za艣 z nich winien by艂 je藕dzi膰 z listami, gdzie mu kazano. Od 艂an贸w pustych, uprawia nych, p艂acona po 2 z艂p. 5 gr. W艂odarz nie sk艂a da艂 nic z powodu s艂u偶by, jak膮 pe艂ni艂. Znajduj膮ce si臋 pod W. stawy wydzier偶awiano po 1 grzyw. rocznie. Ka偶dy z kmieci od stawianego wi臋cierza p艂aci艂 po 5 gr. Rejestra poborowe z r. 1578 wymieniaj膮 Franciszka Salnika, urz臋dnika staro sty bydgoskiego, kt贸ry wie艣 t臋 dzier偶awi艂. W r. 1581 rozgraniczono Orzechowo z Witowem. Z grobowisk przedhistorycznych wydobyto to siekierk臋 serpentynow膮 i r贸偶ne przedmioty br膮 zowe. W. 艁. Wit贸w, p贸艂nocny p贸艂wysep Rugii, z s艂awnym przyl膮dkiem Orekund膮 Arkona. Witowa al. Witoldowa Droga, bia艂orus. Witowaja Daroha, w pow. borysowskim i ihume艅 skim, pocz膮wszy od wsi Murawa gm. Bieliczany wida膰 jej 艣lady ku Berezynie. Lud opowia da o niej legend臋, i偶 t臋dy mia艂 przechodzi膰 nie gdy艣 w贸dz wielki i mo艣ci艂 drog臋 kamieniami. Istotnie s膮 jej 艣lady. Legend臋 poda艂 Eustachy Tyszkiewicz ob. Opisanie powiatu borysowskie go, str. 38. A. Jel. Witowa G贸ra 1. lepiej Bia艂a G贸ra al. Szyd艂owo, niem. Gross Wittenberg, w艣 ko艣cielna, pow. wa艂ecki, na p艂d. wsch. od Wa艂cza, na zach. od Pi艂y, posiada st. pocz. , szko艂臋 kat. i ewang. , ko艣ci贸艂 ewang. , 848 ha 584 roli or. , 6 艂膮k, 63 lasu; 1885 r. 46 dm. , 74 dym. , 388 mk. , 195 Witowa G贸ra Witowce Witowcisiki Witowice Witowa Ka艂odzie偶 kat. , 193 ew. Le偶y w pobli偶u Bia艂ych B艂ot die weissen Moore. Ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. 艣w. Jana Chrz. , filialny do Pi艂y, stan膮艂 przed kilku laty na miejscu starego, zbudowanego r. 1738. Ko艣ci贸艂 ewang. , murowany, wzniesiono r. 1853 oh. Gesch. des Dt. Croner Kreises v. Schmitt, str. 229. Jest to stara osada, pomini臋ta jednak w regestr. pobor. XVI w. ob. Gallier, Pow. wa 艂ecki w XVI w. , str. 6. 2. W. G. al. Jaroszewo, ob. Jaroczewo. K艣. Fr. Witowa Ka艂odzie偶, ob. Witoldowa Ka艂odzie偶. Witowa Studnia, bia艂oros. Witowyj Ko艂o dzi膮偶, studzienka kamieniami wy艂o偶ona, pow. bo rysowski, w pobli偶u wsi Masa艂aje, do kt贸rej przywi膮zana legenda ludowa, 偶e j膮 wykopa艂 nie gdy艣 przechodz膮c t臋dy wojownik kr贸l Wit i lud miejscowy wolno艣ci膮, obdarowa艂, ale gdy doku ment pisany zagin膮艂, zostali w艂o艣cianie podda nymi; tradycya to tak silna, 偶e a偶 do ostatnich czas贸w podda艅stwa nie chcieli ulega膰 dziedzico wi ob. Opis pow. borys. przez Tyszkiewicza, str. 39. A. Jel. Witow膮偶 al. Witow膮s, w艣, pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, par. Czernikowo, odl, 20 w. od Lipna, ma 18 dm. , 163 mk. , 349 mr. , karczm臋. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 106 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. lipnowskiego zr. 1564 w艣 Witow膮偶, w par. Czernikowo, mia艂a 9 osadnik贸w, poddanych Sumi艅skich, na 5 艂an. P艂acono fl. 3 gr. 26 sol. 2 Pawi艅ski, Wielkop. , I, 322. Witowce, w艣, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Kamie艅skich, Do艂hinowo o 3 w. , o 47 w. od Wilejki, 12 dm. , 92 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. , w tem 3 jednodworc贸w. Witowcie, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Janiszki, o 48 w. od Szawel. Witowcisiki, za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. poL, gm, Rzesza o 13 w. , okr. wiejski Suderwa, 5 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Izabelin, Kotwicz贸w. Wit贸wek, w艣 i fol. nad rz. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Wit贸w; w艣 ma I dm. , 30 mk. , 10 mr. ; fol. 10 dm. , 35 mk. Folw. ten wchodzi w sk艂ad majoratu rz膮d. bar. Korfa, obejmuj膮cego 1741 mr. Dawniej nale偶a艂 do klaW 1827 r. by艂o 11 dm. . sztoru w Witowie. 117 mk. Witowice 1. w艣 i fol. , pow. sandomierski, gm. G贸rki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 26 w. , maj膮 24 dm. , 219 mk. , 406 mr. dwor. , 154 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 105 m. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z fol. W i J贸zef贸w rozl. mr. 584 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 257, 艂膮k mr. 10, past. mr. 44, nieu偶, mr. 5; bud. drew. 12; fol. , J贸zef贸w gr. or. i ogr. mr. 85, 艂膮k mr. 19, past. mr. 4, 艂asu mr. 157, nieu偶. mr. 3; bud. drew. 3. W艣 W. os. 22, mr. 155. W r. 1578 w艣 sk艂ada艂a si臋 z wielu cz臋艣ci Krzesimowski Krzysztof p艂aci艂 od 2 os. , 1 2 艂ana, 1 zagr. z rol膮, 1 ubog. ; Stanis艂aw Krzesimowski od 1 os. , 1 4 艂ana, 1 ubog. , Chrzanowska od 1 os. , 1 4 艂ana; 呕bikowski Jakub od 1 os. , 1 4 艂ana; Andrzej Krzesimowski syn Andrzeja sam uprawia艂 1 2 艂ana; Andrzej Krzesimowski syn Jerzego od l os. , 1 4 艂ana, 2 zagr. z rol膮; Miko艂aj Krzesimowski od 2 os. , 1 2 艂ana; El偶bieta Krzesimowska nie podano jej posiad艂o艣ci. 2. W. , w艣 i fol. nad rzk膮 b. n. , dop艂. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Rzerzu snia, par. Miech贸w odl. 7 w. , posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮 od r. 1881, m艂yn wodny i tartak. W 1827 r. by艂o 56 dm. , 347 mk. W r. 1886 fol. W. z nomenkl. G贸ry rozl. mr. 933 gr. or. i ogr. mr. 689, 艂膮k mr. 32, past. mr. 14, lasu mr. 176, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 9, drew. 15; p艂o dozm. 10 i 11 poL; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 76, mr. 712. Wspomniane w dok. z r. 1339 Kod. Ma艂op. , III, 33. W po艂owie XV w. Witowice i Gotprzydowice Godfrydowice stanowi 艂y jedn膮 wie艣 w dwu cz臋艣ciach, nale偶膮cych do dwu parafii w Miechowie i Szreniawie. Cz臋艣贸 Witowic nale偶a艂a do klasztoru miechowskiego. Reszta za艣 by艂a w艂asno艣ci膮 Stanis艂awa Pieni膮偶 ka h. Jelita. By艂o tu 19 艂an. km. , 2 karczmy z rol膮, 3 zagr. z rol膮, 2 m艂yny; ze wszystkich r贸l p艂acono dziesi臋cin臋, warto艣ci 26 grzyw. , kla sztorowi miechowskiemu. Folw. rycerski dawa艂 tak偶e dziesi臋cin臋 klasztorowi. Og贸lna warto艣膰 dziesi臋ciny 30 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 37 i III, 25. Wed艂ug reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 w艣 W. mia艂a 14 i p贸艂 艂ana; r. 1581 w艂asno艣膰 Stanis艂awa Czernego, mia艂a 9 艂an. km. , 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez byd艂a Pawi艅ski, Ma艂op. , 93, 438. 3. W. , w XIII w. Uneuitouicy, a wi臋c Uniewitowice, w艣, pow. nowoaleksandryj ski pu艂awski, gm. Nowa Aleksandrya, paraf. Ko艅skowola. Na obszarze wsi obfite pok艂ady 偶wiru. W 1827 r. by艂o 37 dm. , 232 mk. W akcie z r. 1279 potwierdzaj膮cym uposa偶enie kla sztoru w Koprzywnicy, podano w liczbie wsi da j膮cych dziesi臋cin臋 klasztorowi Unevitovicy, kt贸re wydawca Kod. Ma艂op. II, 144 i 155 uwa 偶a za niedaj膮c膮 si臋 odgadn膮膰 nazw臋. Tymcza sem s膮 to niew膮tpliwie p贸藕niejsze Witowice, na st臋pnie zamienione z klasztorem 艣w. Krzy偶a. Bawi tu r. 1360 dn. 25 sierp. Kazimierz W. w gronie dostojnik贸w Kod. Ma艂op. , III, 140. W polowie XV w. w艣 W. , w par. Witowska Wola potem Ko艅skowola, w艂asno艣膰 Koni艅skiego h. Rawa, mia艂a 22 艂any, z kt贸rych dziesi臋cin臋 sno pow膮 i konopn膮, warto艣ci 15 grzyw. , dawano klasztorowi 艣w. Krzy偶a. Folw. i zagr. p艂acili dziesi臋cin臋 pleban. w Woli Witowskiej. Niekt贸 re role dawa艂y dziesi臋cin臋 bisk. krakowskiemu, inne klasztorowi D艂ugosz, L. B. , II, 571 i HI, 246. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w艣 W. le偶a艂a w par. Ko艅skowola. W r. 1676 p艂acono pog艂贸wne od 56 poddanych Pawi艅ski, Ma艂op. ,. 359. Br. Ch. Witowa Ka艂odzie偶 Witowa Studnia Wit贸wek Witow膮偶 Witowcie Witowo Witowice Witowice Dolne z Cisowcem i W. G贸rne, dwie wsi, w pow. s膮deckim, le偶膮. w wid艂ach utwo rzonych przez uj艣cie 艁ososiny do Dunajca, par. rzym. kat. w Tropiu. Dunajec tworz膮c tu wielki zakr臋t, ogranicza te wsi od wschodu i p贸艂nocy, 艁ososina za艣 od zachodu. P艂d. cz臋艣膰 obszaru jest lesist膮 i g贸rsk膮, ze szczytem Ostra g贸ra 459 mt. . Od tego szczytu ci膮gnie si臋 pasmo lesiste w kierunku p艂n. wsch. , dziel膮c W. G贸rne od wsi Zag贸rza. Pasmo to zmusza Dunajec do kierunku p艂n. wsch. Wznies. W. Dolnych wynosi 326 mt. , na obszarze Cisowca szczyt 呕ebraczka 417 mt. a Czy偶owiec 424 mt. W. Dolne gra nicz膮 na p艂n. z Tropiem przez Dunajec, na zach. z Po艂omem Ma艂ym i K膮tami. W. G贸rne na zach. z 艁臋kami a na p艂d. z Bilskiem. W. Dolne licz膮 wraz z obszarem wi臋k. pos. Marcelego Pi艂atowskiego 67 dm. i 488 mk. 483 rzym. katol. i 5 izr. . Pos. tabularna ma 359 mr. roli, 7 mr. 艂膮k, 5 mr, 1038 s膮偶. ogr. , 35 mr. pastw. , 404 mr. lasu, 30 mr. staw贸w i moczar贸w, 7 mr. nieu偶, i 2 mr. 56 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. 203 mr roli, 17 mr. 艂膮k i ogr. , 24 mr. pastw. i 5 mr. la su. W. G贸rne licz膮 50 dm. i 303 mk. w tem 7 izrael. . Posiad艂o艣膰 tabularna rozparcelowana. Obszar og贸lny 237 mr. roli, 12 mr. 艂膮k i ogr. , 46 mr. pastw. i 165 mr. lasu. Jestto staro偶ytna osada. Znajduj膮 si臋 tu ruiny zamku por. Trapie. W r. 1581 w艣 ta nale偶y do par. 艢wiradz w Tro piu. Kasper Wiernek p艂aci tu od 2 艂an. km. , 6 zagr. z rol膮, 6 kom. bez byd艂a. Olszowski i Mi ko艂aj Witt od 2 艂an. km. , 2 zagr. z rol膮. Adryan Wiktor od 3 p贸艂 艂ank贸w, 1 zagr. z rol膮, 1 rzem. Otfinowski i Kempi艅ski od 2 艂an. km. , 6 zagr. , 2 kom. z byd艂. , 3 kom. bez byd艂a, 2 rzem. , foluszu Pawi艅. , Ma艂op. , 150. Widocznie nazwa wsi posz艂a od Witta, pierwotnego osadnika. Zt膮d pi sano j膮 Wittowice. Mac. Witowice, w艣 ryc, w pow. inowroc艂awskim strzeli艅ski, na p艂d. wsch贸d od Kruszwicy, na wsch贸d od Gop艂a, okr. komis. i st. kol. Kruszwi ca, poczta w Jerzycach, szko艂a katol. w Orpiszewie, par. w Ostrowie nad Gop艂em, s膮d w Inowro c艂awiu, 6 dm. , 339 ha, 102 mk. 99 katol. . Do podatku gruntowego oszacowano czysty doch贸d na 3016 mrk. W r. 1560 siedz膮 tu Wyganowscy i Witowscy. Wed艂ug reg. pob. pow. radzie jowskiego z r. 1557 w艣 szlachecka Witowice Ma艂e i Wielkie mia艂a 8 osadnik贸w na 8 艂anach Pawi艅ski, Wielkop. , II, 34. W艂. 艁. Witowice, 1319 Wichowicz, Weigwitz, dobra i w艣, pow. olawski, par. ew. Witowice, kat. Stary Wi臋z贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 290 ha, 6 dm. , 109 mk. 22 kat. ; w艣 441 ha, 48 dm. , 300 mk. 15 kat. . Witowiczki, w艣 ryc, przyleg艂a do Witowic, pow. inowroc艂awski, 6 dm. , 108 ha, 46 mk. 38 i kat. . Czysty doch贸d gruntowy 1224 mrk. Witowiec, w pow. lelowskim, par. Niegowa Pawi艅. , Ma艂op. , 76, jestto mylnie odczytana nazwa wsi Lutowiec, w dzisiejszym pow. b臋dzi艅skim. W艣 ta zapewne nie istnieje obecnie. Podana w spisach urz臋d. z r. 1867 a pomini臋ta w najnowszych. Wit贸wka, rzeczka, bierze pocz膮tek pod wsi膮 Wity, w pow. nowomi艅skim, p艂ynie ku p艂d. pod Ka艂uszyn, skr臋ca ku p艂d. wschod. , p艂ynie przez Skrzeki, Skrod臋, Go艂臋bi贸wk臋, wchodzi na obszar pow. w臋growskiego i pod wsi膮 Sosnowe wpada do Kostrzynia z lewego brzegu. D艂uga do 14 w. Wit贸wka, w艣 i kol. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. od Augustowa 21 w. , le偶y przy granicy od Prus. W艣 ma 30 dm. , 197 mk. ; kol. 1 dm. , 13 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dowspuda. Folw. ma 274 mr. obszaru. Ob. Maczku Wit贸wka, 1. za艣c, pow. borysowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, gm. Hajna, o 56 w. od Borysowa, w艂asno艣膰 Pie艣lak贸w, ma 2 w艂贸ki; miejscowo艣膰 falista, grunta lekkie. 2. W. , w艣 nad Ptycz膮, pow. mi艅ski, gm. Samochwa艂owicze, 2 dm. , 17 mk. , cerkiew paroch. 3. W. , folw. , pow. orsza艅ski, dziedzictwo Rogi艅skich, ma 210 dzies. 21 roli, 8 艂膮k, 10 lasu. Wit贸wka, w艣 nad bezim. rzk膮, pow. mgli艅ski gub. czernihowskiej, ma 105 dm. , 611 mk. , cerkiew. Witowie, ob. Witobel. Wit贸wno, niem. Weitenhagen, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. Uj艣膰, par. kat. S艂upsk. W r. 1885 w艣 mia艂a 278 mk. ew. , 359 ha; dobra ryc 242 mk. ew. , 1 kat. , 1229 ha. Witowo 1. w艣 i kol. , pow. nieszawski, gm. Byto艅, par. Witowo, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, kopalni膮 torfu, 294 mk. , 833 mr. W 1827 r. by艂o 40 dm. , 291 mk, Jestto dawna posiad艂o艣膰 biskup贸w kujawskich. W r. 1339 we wsi Wie艅cu spisany by艂 akt rozgraniczenia dokonanego mi臋dzy W. , wsi膮 bisk. kujaw. , a przyleg艂膮 wsi膮 cz臋艣ciowej szlachty Powo艂owicze dzi艣 Powa艂kowice Kod. dypl. pol. , II, 263. Ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Andrzeja Ap. , powsta艂 tu zapewne ju偶 w XV w. Wed艂ug reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 w艣 W. mia艂a 8 osadnik贸w, 3 zagr. , 2 ko艂odziei, m艂ynarza, poddanych Lasockiego. P艂acono 5 fl. 5 gr. 1 sol. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 329. Biskup Szaniawski przeznaczy艂 wie艣 t臋 na uposa偶enie seminaryum we W艂oc艂awku. Jednocze艣nie oddano pod zarz膮d seminaryum parafi膮, kt贸r膮 zawiadywa艂 prefekt seminaryum, ustanowiony przez wizytatora gener. zgromadzenia misyonarzy. Po reformie w r. 1864 ustanowiony zosta艂 oddzielny proboszcz z duchowie艅stwa 艣wieckiego. Istniej膮cy dot膮d ko艣ci贸艂 par. drewniany, wystawiony by艂 w r. 1735 przez k艣. misyonarzy, gdy jednak podupad艂, prefekt seminaryjny k艣. Franc P艂oszczy艅ski z gruntu go wyrestaurowa艂, przyczem wewn膮trz i zewn膮trz ozdobi艂 p艂askorze藕bami, kt贸re sam przy pomocy wyuczonych przez sie Witowice Witowiczki Witowiec Wit贸wka Witowie Wit贸wno Witr贸wno Witrowszczyzna Witryk贸w Wittfelde Wittenheim Wittenfelde Wittenfeid Wittenberg Wittehnen Wittgendorf Witowo Witowo Witovo Witowska Wola Witowtyszki Witowy Witramowice Witramowo Witranka Witowo, jezioro w dobrach Kublicze, pow. lepelskim. Witowo 1. w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. poL, gm. Brzozowo Nowe, o 21 w. od Bielska, 692 dzies. ziemi w艂o艣c. 420 roli i pod zabud. , 172 艂膮k i pastw. , 100 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 22 w. od S艂onima. W najnowszym spisie niepodane. Witovo dok. , w艣 zaginiona pod Kiszew膮, pow. ko艣cierski; r. 1304 w艂asno艣膰 cysters贸w w Byszewie ob. Perblach P. U. B. , str. 555. Witowo, niem. Vitovo, os. do Kisielic, 9 dm. , 95 mk. Witowska Wola, pierwotna nazwa wsi, p贸藕niej miasteczka Ko艅skowola. Witowtyszki al. Wytowtyszki, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Nadnieme艅ska, odl. 49 w. od Kalwaryi, ma 13 dm. , 71 mk. Witowy, w艣 ryc, pow. inowroc艂awski, s膮d, okr. komis. i st. kol. Inowroc艂aw, poczta w 艁ojewie, parafia i szko艂a katol. w G贸rze; 4 dm. , 280 ha, 104 mk. Czysty doch贸d gruntowy 2617 mrk. WitowyMost, w艣, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 34 w. od Przasnysza, ma 6 dm. , 57 mk. , 218 mr. ; olejarnia i smolarnia. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 33 mk. Witramowice, ob. Wytrybowice. Witramowo, niem. Wittmannsdorf, w艣 i dobra, pow. ostr贸dzki, st. poczt. w miejscu. Witranka, w艣 nad rzk膮 t. n. , dop艂. Dniestru, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, 87 dm. Witr贸wno, niem. Wintershagen, w艣 i dobra ryc. w Pomeranii, pow. s艂upski, st. p. Charnowo, paraf. kat. S艂upsk. Witrowszczyzna, uroczysko na gruntach mka Steblowa, pow. kaniowski ob. t. XI, 312. Witryk贸w al. Wetryk贸w, cz臋艣膰 gm. Kulowa, w pow. 偶贸艂kiewskim. Witry艂贸w, w艣, pow. brzozowski, na lew. brzegu Sanu, przy uj艣ciu pot. Witry艂贸wki, na wzn. 343 mt. npm. , wzd艂u偶 potoku p艂yn膮cego z obszaru wsi Ko艅skie w kierunku p艂n. zach. , ma hie ch艂opc贸w wiejskich wykona艂, a nadto zaopatrzy艂 ko艣ci贸艂 aparatami i makatami. Na cmentarzu grzebalnym jest kaplica murowana p. w. 艣w. Krzy偶a, wystawiona r. 1840 przez k艣. Wojciecha Kochowicza ob. Borucki, Ziemia kujawska. W. par. , dek. nieszawski, 2300 dusz. 2. W. , w艣, pow. kolski, gm. Budzis艂aw Kolski, par. D臋by Szlacheckie, odl. od Ko艂a 10 w. , ma 14 dm. , 135 mk. 3. W. , kol. , pow. kolski, gm. K艂odawa, par. Bierzwienna D艂uga, odl. od Ko艂a 18 w. , ma 7 dm. , 61 mk. 4. W. , dw贸r, pow. kolski, gm. Luboty艅, par. Wrz膮ca Wielka, odl. od Ko艂a 7 w. , ma 1 dm. , 10 mk. 呕adna z trzech powy偶szych osad nie jest podana w spisach pobor. z XVI a nawet i w spisie wsi i osad z r, Br. Ch. 1827. 5. W. , ob. Wit贸w. szko艂臋 ludow膮 i cerkiew drewnian膮, p. w. 艣w. Micha艂a, filialn膮 parafii w Ko艅skiem. Liczy wraz z obszarem tabul. 98 dm. i 641 mk. 396 rzym. kat. , 239 gr. kat. i 16 izrael. . Rzym. ka tolicy nale偶膮 do parafii w Dydni. Pos. tabular na dra Jana Koz艂owskiego ma 300 mr. roli, 49 mr. 艂膮k, 3 mr. ogrodu, 20 mr. pastw. , 412 mr. lasu i 1 mr. 504 s膮偶, parcel budowl. ; pos. mn. 584 mr. roli, 36 mr. 艂膮k i ogr. , 94 mr. pastw. i 15 mr. lasu. Na obszarze W. znajduje si臋 nafta. Graniczy na p艂d. z Ko艅skiem, na zach. z Krzy wem a na p艂n. z Temeszoszem. Mac. Witryno, jezioro, w pow. orsza艅skim. Witschenske, ob. Wyci膮偶kowo. Witschinken niem. , ob. Wycinki, Witschlin niem. , ob. Wyczlin i Wi艣lin. Witschunen, w艣, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken. Witsodzie, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 44 w. od Szawel. Vittanowa, ob. Witanowa. Wittauten, w艣 i dobra, pow. k艂ajpedzki, st. p. Plicken. Vitte, jedno z przedmie艣膰 K艂ajpedy. Wittehnen, folw. d贸br Maldaiten, w pow. fyszhuskim. Wittenberg Gross i Klein niem. , ob. Bia艂a G贸ra i Jaroczewo. Wittenberg 1. w艣, pow. welawski, st. p. Allenburg. 2. W. , w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Tharau. Wittenfeid, folw. , pow. frydl膮dzki, st. p. Domnau. Wittenfelde niem. , dobra, pow. elbl膮gski, st. p. i paraf. kat. Elbl膮g, 106 ha 91 roli orn. , 3 艂膮k; 1885 r. 8 dm. , 9 dym. , 43 mk. , 3 kat. , 40 ew. ; hodowla byd艂a holenderskiego, sprzeda偶 mleka. Nazw臋 otrzyma艂a od dziedzica, Mik. Wit te, kt贸ry j膮 posiada艂 oko艂o r. 1400. R. 1721 rozr贸偶niano 2 dzia艂y, z kt贸rych jeden spadko biercy burmistrza Chrystyana Treschenberg podzielili na 3, tak 偶e teraz s膮 tam 4 dzia艂y, przez lud Buendelhoefe zwane ob. Der Elbinger Kreis t, Rhode, str. 88. W r. 1789 by艂o 6 dym. K艣. Fr. Wittenheim, folw. d贸br prywat. Baechhof 艂otew. Uppes Muj偶a, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburgska Kurlandya. Wittfelde 1. niem. , ob. Witfeld. 2. W. Klein, folw. , pow. cz艂uchowski, st. poczt. Bia艂embork, par. katol. Ekfir, 342 ha 283 roli orn. , 28 艂膮k, 8 lasu; 1885 r. 5 dm. , 8 dym. , 55 mk. ew. ; 1789 r. 4 dymy. K艣. Fr. Wittfong, 偶u艂awa, pow. w臋goborski, st. p. Steinort. Wittgenau, 1428 Wylchenaw, w艣, pow. zielonog贸rski, par. kat. i ew. Zielonog贸ra. W r. 1885 by艂o 1178 ha, 57 dm. , 353 mk. 21 kat. . Wittgendorf 1. Ober, w艣 i dobra, pow. z艂otoryjsko hajnowski, par. ew. Kreibau, kat. Hajn贸w. Wittfong Wittauten Witanowa Wittauten Witsodzie Witschunen Witschlin Witschinken Witschenske Witryno Witry艂贸w Wittgirren Wittgenstejnowska W r. 1885 dobra mia艂y 49 ha, 2 dm. , 4 mk. ew. ; w艣 88 ha, 39 dm. , 171 mk. 4 kat. 2. W. Nieder, Wickendorf, 1360 Wichchindorf, dobra i w艣, pow. z艂otoryjskohajnowski, par. ew. Kreibau, kat. Hajn贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 185 ha, 2 dm. , 59 mk. 8 kat. ; w艣 450 ha, 44 dm. , 266 mk. 3 kat. . 3. W. , 1375 Witchendorf, w艣, pow. kamieniog贸rski, par. ew. Giesmannsdorf, katol. w miejscu. W r 1885 by艂o 1042 ha, 153 dm. , 1100 mk. 108 ew. . W艣 ta stanowi艂a do r. 1810 w艂asno艣膰 klasztoru w Gryzoborze, kt贸ry tu za艂o偶y艂 parafi膮 i wzni贸s艂 ko艣ci贸艂. 4. W. , 1446 Witchendorf, dobra i w艣, pow. szprotowski, par. ew. w miejscu, kat. Hertwigswaldau. W r. 1885 dobra mia艂y 650 ha, 8 dm. , 104 mk. 9 katol. ; w艣 1229 ha, 104 dm. , 600 mk. 29 katol. . Istnieje tu ko艣ci贸艂 katol. filialny, przy kt贸rym ju偶 w r. 1539 osadzony zosta艂 kaznodzieja protestancki. Po wyp臋dzeniu w r. 1668 duchownych protestanckich ko艣ci贸艂 odzyskali katolicy a ewangielicy wznie艣li dla siebie nowy ko艣ci贸艂 dopiero r. 1742. Szko艂a ewang. istnia艂a ju偶 r. 1539. Na obszarze wsi, 艣r贸d warstwy marglu znalezionu ko艣ci mamuta r. 1830. Wittgenstejnowska, str. dr. 偶el. moskiew skobrzeskiej, w pow. borysowskim, w gm. Smolewicze o l 1 2 w. , pomi臋dzy st. Ko艂odyszcze o 19 w. a 呕odzino o 20 w. , odl. o 666 w. od Mo skwy a 356 od Brze艣cia. Nazwa ta zosta艂a nada na, poniewa偶 st. stan臋艂a na obszarze d贸br smole wickich ks. Wittgenstejna, obecnie ks. Hohen lohe. A. Jel. Wittgirren 1. posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st. p. Gr. Bubainen. 2. W. Bessen, posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. 3. W. , w艣, pow. ragnecki, st. p. Kellminnen. 4. W. Legen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Mallwischken. 5. W. , w艣, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. 6. W. , posiad艂o艣膰, pow. labiewski, st. p. Neunischken. 7. W. , w艣, pow. tyl偶ycki, st. p. Piktupoehnen. 8. W. , w艣, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen. 9. W, Staunen, w艣, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 10. W. Gross i Klein, w艣 i posiad艂o艣膰, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. Wittich, niem. Wittig, rzeka, prawy dop艂yw Nissy 艂u偶yckiej, lew. dop艂. Odry, ma 藕r贸d艂a w g贸rach Izerskich, w Czechach, p艂ynie na pewnej przestrzeni granic膮 Saksonii i Szl膮ska pruskiego, uchodzi do Nissy pod wsi膮 Radmercy. Wittichenau niem. , ob. Kul贸w. Wittichswaide, ob. Rygwa艂t. Wittigsfelde niem. , ob. Bronisze, Wittigwalde, pol. Wigwa艂d, w dok. Wittichensdorf, Wittichenwalde, dobra ryc, os. ko艣c. , m艂yn, pow. ostr贸dzki, st. poczt. Reichenau. R. 1363 w Malborku w. m. Winrych v. Kniprode odnawia przywilej nadany nie偶yj膮cemu ju偶 Witychowi na dobra W. w ziemi saskiej, maj膮ce 80 w艂. na prawie che艂m. Granicami by艂y jezioro P艂aty艅skie, Ostrowiu i jez. Gugowo. R. 1460 w. m. Ludwik T. Erlichshausen nadaje Janowi i Kasprowi Schoeneich om oraz trzem braciom Les艂awom posiad艂o艣ci Klawka z Wierzbowa i Mio艂aja z Wigwa艂du K臋trz. , O lud. poL, 376. Wittinnen 1. ob. Wity艅. 2. W. John, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Plicken. Wittkampen, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Kattenau. Wittkehmen, ob. Schmalleningken 3. Wittken, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. p. Kallningken. Wittko 1. Blinden, ob. Szillinnen. 2. W. Sembeln, ob. Klumben. 3. W. Szabern, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. p. Plicken. Wittmansdorf, w艣 i posiad艂o艣膰, pow. ostr贸dzki, st. poczt. w miejscu. Wittomin niem. , ob; Wytomin. Wittschen, w艣, pow. tyl偶ycki, st. poczt. Kallwen. Wittock niem. , ob. Wysoka, Wittun niem. , ob, Witunia. Wittwenhof, 艂otew. KirkaueMuj偶a, dobra koron. , w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Witty, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Chr贸艣cice, par. Ka艂uszyn, ma 71 mk. , 69 mr. dwors. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 93 mk. Wituchowo, w dok. Vitankovo, wa ryc, pow. mi臋dzychodzki, okr. komis. Orzeszkowa, st. kol. i poczta w Kwilczu Kwiltsch, szko艂a katol, i ewang. w miejscu, par. katol. w Kwilczu, ew. w Lw贸wku Neustadt bei Pinne, s膮d okr. w Mi臋dzychodzie, ma 10 dm. , 840 ha, 168 mk. 99 katol. . Le偶y na zach贸dp艂n. od Pniew. Czysty doch贸d grntu 2074 mrk. Gorzelnia parowa i m艂yn parowy. Do W. nale偶y folw. Kapanina. R. 1251 Vitankowo, jako w艂asno艣膰 templaryusz贸w, daje dziesi臋ciny bisk. pozna艅skiemu. R. 1580 by艂o w艂asno艣ci膮; Anny Bukowieckiej i mia艂o 8 p贸艂艂ank贸w os. , 5 zagrod. , 1 komorn. W r. 1793 dziedzicem by艂 Jan Ma艅kowski. Witulin, w艣 i folw. nad rzk膮 Bia艂膮 Kamionk膮. , pow. konstantynowski, gm. i par. rz. gr. Witulin, rz. kat. Bordzi艂贸wka, poczta Bia艂a, odl. 12 w. od Janowa, posiada cerkiew par. , szko艂臋 pocz膮tkow膮, ma 61 dm. , 492 mk. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 247 mk. Cerkiew paraf. w dekan. 艂osickim erekcyi niewiadomej, zosta艂a odbudowana w r. 1666. W r. 1887 folw. Witulin, z przyl. Pasieka, rozl. mr. 1746 gr. orn. i ogr. mr. 980, 艂膮k mr. 228, pastw. mr. 154, lasu mr. 330, w odpadkach mr. 11, nieu偶. mr. 43; bud. mur 13, drew. 12; p艂odozm. 9 i10pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 60, mr. 913. Dobra W. , kt贸re pierwotnie sk艂ada艂y si臋 z wsi W. Os贸wk膮, Nos贸w, Bukowice, Nosowska W贸lka, Komarno, Kozierady dzi艣 Konstantyn贸w, kupione zosta艂y w r. 1642 od Koniecpolskich przez Jana z D膮browy Firleja, wojew. sandomierskiego, zostawa艂y chwilowo Wittgenstejnowska Wittich Wittichenau Wittichswaide Wittigsfelde Wittigwalde Wity艅 W Wittkampen Wittkehmen Wittken Wittko Wittmansdorf Wittomin Wittschen Wittock Wittun Wittwenhof Witty Wituchowo Witulin Witunicze Witu艅ki Witusza Witwica Witulin w posiadaniu jego zi臋cia Krzysztofa Sapiehy, podczaszego w. ks. litew. , ale ju偶 w roku nast臋 pnym naby艂 je Krzysztof Piekarski, woj. brzeski. Posiada艂 on W. przesz艂o 40 lat; w r. 1669 odda艂 zi臋ciowi Sawickiemu, kt贸rego syn, kasztelan brzeski, sprzeda艂 je w 1688 r. Janowi Pieni膮偶kowi, woj. sandomierskiemu. Jedyna jego c贸rka Marya Kazimiera, mi臋dzy innemi, wnios艂a w 1700 r. m臋偶owi swemu Karolowi hr. Siedlnickiemu h. Odrow膮偶, po kt贸rym odziedziczy艂 je Karol J贸zef Siedlnicki, podskarbi wojewtwa podlaskie go. Pami膮tk膮 po Krzysztofie Piekarskim jest dot膮d istniej膮cy ogr贸d, a po Siedlnickim dw贸r, kt贸ry zbudowa艂 oko艂o r. 1720, na miejscu spa艂olonej dawnej rezydencyi. W dworze tym niekie dy tylko w porze letniej przebywa艂, mieszka艂 bowiem w nieistniej膮cym ju偶 dzi艣 pa艂acu w Ostrom臋czynie, p贸藕niej za艣 przeni贸s艂 si臋 do za艂o偶onej przez siebie wspania艂ej rezydencyi w s膮siednim Konstantynowie. Po 艣mierci jego W. obj膮艂 Ka zimierz W臋偶yk z Wielkiej Rudy, on to dom tu tejszy wyko艅czy艂; jednym z jego syn贸w by艂 znany poeta Franciszek W臋偶yk, urodzony w W. dnia 7 pa藕dz. 1785 r. Ogr贸d tutejszy si臋ga cza s贸w Jana Kazimierza, ci膮gnie si臋 wzd艂u偶 rzecz ki Bialki, kt贸ra odgranicza艂a tu Koron臋 od Litwy. Przechowa艂y si臋 po W臋偶yku jeszcze me ble i portrety niekt贸rych znakomitych os贸b. Opis W. poda艂 W. 艁oski w Tygod. Illustr. z r. 1877. W. gmina, graniczy z gm. Rokitno, Zakanale, Kornica, Huszlew i Swory, ma 16672 mr. obszaru i 3080 mk. 2415 prawos艂. , 718 kat. , 16 偶yd. . S膮d gm. okr. II we wsi Horoszki, urz膮d gm. we wsi Le艣no. W sk艂ad gm. wchodz膮 Bordzi艂贸wka Stara i Nowa, Bukowice, Droblin, Hrud, Kajk贸w, Klukowszczyzna, Koszel贸wka, Lewiczyzna, Le艣na, Maryampol, Nos贸w, Nowin ki, Owczarnia, Os贸wk膮, Pasieka, Roskosz, Witu lin i Zielony folw. Br. Ch. Witulin. folw. nad bezim. rzk膮, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, o 70 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. mi艅skiej, 1 dm. , 4 mk. katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Wasilewskich. Witu艂ty, niem. Witulten, w艣, pow. ostr贸dzki, st. p. Dorotowo. Le偶y na granicy b. ziemi saskiej i dzisiejszej wannijskiej. R. 1344 w Ostrodzie nadaje w. m. Ludolf Koenig niejakiemu Witu艂towi Wiltote 15 w艂贸k obok wsi Ma艅ki, przy 9 latach wolno艣ci. W r. 1415 Jan v. Bichon, komtur ostr贸dzki, nadaje Erazmowi z Witu艂t 10 w艂. tamie i 10 w艂. w Olszewie na prawie che艂m. , z obowi膮zkiem jednej s艂u偶by zbrojnej. R. 1599 siedz膮 tu tylko Polacy K臋trz. , O ludn. pol. , 374. Witu艅, w艣 nad Biesiedzi膮, pow. klimowicki, gm. Berezki o 7 w. , ma 63 dm. , 400 mk. , zapasowy 艣pichlerz zbo偶owy gminny, przysta艅. 2. W. , w艣, pow. sie艅ski, gm. Pusty艅, mo 9 dm. , 72 mk. Witunia al. Witonia, niem. Wittun, w dok. z r. 1554 Withun, 1546 Vithunia, w艣, pow. z艂o towski, st. p. i par. kat. Wi臋cbork, 834 ha 590 roli orn. , 117 艂膮k, 22 lasu; 1885 r. 40 dm. , 54 dym. , 316 mk. , 21 kat. , 283 ew. , 12 偶yd. Poja wia si臋 w dokum. z r. 1453. Wed艂ug wizyty Trebnica z r. 1653 pobiera艂 prob. wi臋cborski zt膮d od 13 w艂o艣cian po 2 korce 偶yta i tyle偶 owsa str. 120. Tyle偶 by艂o ich, kiedy r. 1695 archidyakon Jezierski wizytowa艂 parafi膮; mesz nego dawali w贸wczas razem 27 korcy 偶yta i ty le偶 owsa str. 92. W XVIII w. mieli tu lutera nie dom modlitwy, kt贸ry r. 1739 zosta艂 znisz czony, lecz p贸藕niej na nowo wzniesiony ob. Gesch. des Flatauer Kr. von Schmitt, str. 270. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako w艣 szl. , nale偶膮ca do Potulickich, o 17 dym. str. 259. K艣. Fr. Witunicze, w艣 z zarz膮dem gminnym i dobra nad bezim. dop艂. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. pol. a 4 okr. s膮dowym, o 92 w. od Boryso wa. W艣 ma 12 osad, 130 mk. Cerkiew p. wez. 艣w. Piotra i Paw艂a, ma z dawnych zapis贸w oko 艂o 2 1 3 w艂. gruntu i 艂膮k; oko艂o 1200 parafian; filie w Niebyszynie p. wez. Wniebowzi臋cia N. P. M. , z 1760 r. fundacyi Macieja Rodziewicza, uposa偶ona 2 w艂贸kami ziemi, i w Szkla艅cach, p. wez. Podwy偶szenia 艣w. Krzy偶a, fundacyi 艁yszkiewicza, z zapisem 4 mr. ziemi. Gmina W. sk艂ada si臋 z 4 okr臋g贸w starostw wiejskich, ma 363 dm. , 1904 dusz m臋z. , uw艂aszczonych na 5899 dzies. ziemi. Szk贸艂ka gminna we wsi Wilejce; w obr臋bie gminy znajduje si臋 33 wio sek, 4 za艣c, 35 maj膮tk贸w i folw. , 1 miasteczko. Bobra W. , nadane przez Stefana Batorego za zas艂ugi wojenne Chmielewskiemu ob. Do艂hin贸w, potem w艂asno艣膰 Kaweczy艅skich, z kt贸rych Enoch w 1627 r. sprzedaje Janowi Burbie. W po艂owie b. w. nale偶a艂y do Korkozowicz贸w, mia艂y oko艂o 100 poddanych; od 1863 r. s膮 w艂asno艣ci膮 Nowomiejskich i wraz z folw. Nowosio艂ki i Sta艅Kr贸l maj膮 oko艂o 140 w艂贸k; grunta lekkie, miejscowo艣膰 wzg贸rzysta i lesista. A. Jel Witu艅ki, osada, pow. sie艅ski, gm. Pusty艅, ma 1 dm. , 6 mk. Witusza, w艣 i folw. , pow. gosty艅ski, gm. Kiernozia, par. Osmolin, odl. 28 w. od Gostynina. Folw. ma 6 dm. , 49 mk. , 653 mr. 617 mr. roli; w艣 ma 10 dm. , 134 mk. , 30 osad, 33 mr. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 117 mk. Witwica, nazwa dawana pot. 艁u藕anka dop艂 艢wicy w dolnym jego biegu. Witwica, w艣, pow. dolinia艅ski, 14 klm. na p艂n. zach. od Doliny, 10 klm. na p艂d. od s膮du pow. i urz. poczt. w Bolechowie. Na p艂n. le偶y Hosz贸w, na wsch. Kniazio艂uka, na p艂d. Mizu艅, na p艂d. zach. Kalna, na zach. Roztoczki i Sta艅kowce, na p艂n. zach. Cerkowna. P艂n. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Witwica, dop艂. 艢wicy, zwana w g贸rnym biegu 艁u偶ank膮 ob. i przyjmuje w obr臋bie wsi od praw. brz. Kosteczki i Putn臋, a od lew. brz. Witulin Witu艂ty Witu艅 Witunia Witwiniec Witwiszki Wity Wityczew Witwi艅ce Krzywiec i Jusiepowiec. Zabudowania le藕膮 w dolinie Witwicy. Przewa偶na cz臋艣膰 obszaru lesista. Na zach. las So艂otwina, na pld. las Osieczna. Wznies. si臋ga na p艂d. 867 mt. Dolina Witwicy wzn. 艣rednio 450 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 82, 艂膮k i ogr. 39, pastw. 90, lasu 162; w艂. mn. roli orn. 675, 艂膮k i ogr. 463, pastw. 1803, lasu 491 mr. W r. 1880 by艂o 194 dm. , 957 mk. w gm. , 9 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 949 gr. kat. , 7 rzym. kat. , 45 izr. , 2 innych wyzn. ; 952 Rus. , 1 PoL, 50 Niem. . Par. rzym. kat. w Bo lechowie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. We wsi cerkiew p. w. 艣w. Jana Ewang. i szko艂a lklas. Jest tu tartak wodny o jednym gatrze, pile zwyczajnej, wyrabiaj膮jcy deski. W艣 ta jest gniazdem Witwickich. Zt膮d pochodzi艂 Stanis艂aw, biskup kijowski a nast臋pnie pozna艅ski 1697. Z tej rodziny pochodzi艂 te偶 poeta Stefan Wi twicki, urodzony w Janowie na Podolu. Kr贸tki opis wsi poda艂 Literaturnyj Sbornik z r. 1870, str. 68. Lu. Dz. Witwi艅ce, w艣, w dawnem wwdztwie brac艂awskiem, pod艂ug reg. pobor. z 1629 r. w艂asno艣膰 Stefana Kierdynowicza D藕usy z Lachowca, kt贸ry p艂aci z niej z 44 dym. Jab艂onowski, Ukraina, I, 133. Witwiniec, dobra, pow. brzeski, w 2 okr. poL, gm. Ma艂oryta, 632 dzies. 74 艂膮k i pastw. , 300 lasu, 125 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Stankiewicz贸w. Witwiszki, za艣c. szl. nad jez. Kruszpokie, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 59 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Wity, ob. Chyliny, Gla偶ewo, 艁apy, Radzieje, Targanie. Wityczew, Witycz贸w al. Witaczowa w艣 na prawym brzegu Dniepru, pow. kijowski, w 4 okr. poL, gm. Trypol, o 60 w. poni偶ej Kijowa, ma 1060 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 2200 mk. prawos艂. i 23 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 714 dusz. rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 2221 dzies. , ze sp艂at膮 po 3240 rs. 15 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. wez. Podniesienia Krzy偶a 艣w. , z drzewa wzniesion膮 w 1853 r. i uposa偶on膮, 41 dzies. ziemi. Obok niej znajduje si臋 ruina dawnej cerkwi, pochodz膮cej z po艂owy zesz艂ego wieku. Prom u艂atwia komunikacy膮, pomi臋dzy dwoma brzegami Dniepru. Jestto jedna z najdawniejszych sadyb Polan naddnieprza艅skich. Posiada bardzo stare horodyszcze, po艂o偶one na wynios艂ym brzegu Dniepru; cz臋艣膰 jego odwali艂a si臋 w rzek臋; reszta stanowi sadyb臋 w艂o艣cia艅sk膮. . Staro偶ytno艣膰 tego horodyszcza nie podlega w膮tpliwo艣ci; wa艂y id膮, po kraw臋dzi naturalnych spadzisto艣ci z zachodniej strony od r贸wniny horodyszcze to oddzielone jest dwoma r贸wnolegle id膮cemi wa艂ami; z tych wa艂 wewn臋trzny dwa razy wy偶szy od zewn臋trznego, dost臋pu do wa艂u broni艂 jeszcze jar, kt贸rym przecieka ma艂y ruczaj. Taki typ fortyfikacyi niezawodnie nale偶y do epoki wielkoksi膮偶臋cej lub jeszcze znacznie dawniejszej wa艂y tu nie przerywaj膮 si臋 sztucznemi wzmocnieniami i obron膮. , w rodzaju baszt naro偶nych. Od po艂udnia tylko jest w膮zka przerwa w wa艂ach, kt贸r膮 w艂o艣cianie nazywaj膮 baksztoja baszt膮; oczywi艣cie by艂 t臋dy jedyny wjazd do horodyszcza, ku kt贸remu prowadzi艂a dro偶yna kr臋to wij膮ca si臋 od brzegu Dniepru. W艣r贸d tych wa艂贸w dzi艣 jeszcze wykopuj膮 mn贸stwo ko艣ci ludzkich, tudzie偶 szcz膮tk贸w dawnych glinianych naczy艅, z ciekaw膮 ornamentyk膮. Znaleziono tu bronzowy gw贸藕d藕 z uszkiem. Horodyszcze to otacza mn贸stwo do 100 staro偶ytnych mogi艂. Tyle偶 mogi艂 znajduje si臋 i przy s膮siedniej wiosce Chalepin. Konstanty Porfirogenita, pisz膮cy 980 990, czyni ju偶 wzmiank臋 o W. Wiedzie膰 nale偶y m贸wi on 偶e przybywaj膮ce z dalszej Rusi cz贸艂na do Konstantynopola, pochodz膮c cz臋艣ci膮 z Nomogardu Nowogr贸d, w kt贸rym Swiatos艂aw, syn Inhora, ks. Rusi, mieszka艂, cz臋艣ci膮 od grodu Miliniska Smole艅sk i od Telincy Lubocz i od Cernigogi Czernih贸w i od Wusegradu Wyszogr贸d. Te wszystkie wtedy przebywaj膮 rz. Dnieprem i zgromadzaj膮 si臋 pod grodem Kijowem, zwanym Samratus. S艂owianie za艣, onych Rus贸w dannicy, kt贸rzy si臋 zowi膮 Krzywiczanami i Lenzaninami i reszta S艂owian na g贸rach swoich 艣cinaj膮 zimow膮 por膮 te cz贸艂na, i sporz膮dziwszy je, wpuszczaj膮 do poblizkich jezi贸r, w porze folguj膮cej, kiedy l贸d taje. A gdy je potem spuszcz膮 na rz. Dniepr, wtedy i sami stamt膮d t膮 rzek膮 jad膮 do Kijowa i wyci膮gaj膮 cz贸艂na na wystaw臋 i sprzedaj膮 je Rusom. Rusowie za艣 艂贸dki skupuj膮, rozbieraj膮 swoje stare cz贸艂na; zabieraj膮 z nich do nowych cz贸艂en wios艂a i powrozy do wiose艂, i zaopatruj膮 je we wszelkie inne potrzeby. Poczem w miesi膮cu czerwcu rzek膮 Dnieprem puszczaj膮 si臋 i doje偶d偶aj膮 do Witycewy Wityczew, kt贸ry jest grodem danniczym Rus贸w. I przybywszy tam czekaj膮 dwa lub trzy dni, dop贸ki si臋 wszystkie cz贸艂na niezbior膮, wyruszaj膮 wreszcie i jad膮 pomienion膮 rz. Dnieprem Bielowski, Monum. polon. hist. , t. I, str. 16. Lelewel domy艣la si臋, 偶e i nazwa Wityczewa mog艂a powsta膰 od owych cz贸艂en. kt贸re nazywano wicinami, witkami, wiciami Geogr. du moyen age, t. III et IV, p. 169. W latopiscach ruskich o W. cz臋ste zachodz膮 wzmianki. Gdy Po艂owcy w 1095 r. zburzyli Juriew na Rosi, 艢wiatope艂k, w. ks. kijow. , reszt臋 ocala艂ych Juriewc贸w osiedli艂 na Wityczowskim cho艂mie, i nazwa艂 ten nowy gr贸d 艢wiatopo艂czem 艁awr. letop. , 97, Nikon. let. , 11. Ale z czasem Juriewcy opu艣cili 艢wiatopo艂cze i w 1103 r. wr贸cili na miejsce dawnego Juriewa. W 1100 r. , dla rozdzia艂u pomi臋dzy sob膮 dzielnie, ksi膮偶臋ta ruscy zebrali si臋 do W. na sejm, pod przewodnictwem w. ks. 艢wiatope艂ka II 艢wiatos艂awicza; ale spory i wa艣nie wszcz臋艂y si臋 pomi臋dzy nimi i sejm 贸w spe艂z艂 na niczem. Ci偶 ksi膮偶臋ta, w ci膮g艂ych z sob膮 偶yj膮c zatargach, sprzymierzaj膮c si臋 z Po艂ow 艂 l Witwi艅ce Witynie Witynie cami, cz臋sto ich sprowadzali na Ru艣. To膰 i W. ci膮jg艂ym by艂 艣wiadkiem ich boj贸w, wypraw i Przechod贸w Letop. Ipat. , str. 265, 292, 408. W 1151 r. sta艂o obok W. wspominane w kroni kach Mi艂os艂awskie Se艂o Letop. Ipat. , str. 292. By艂 tu w owe czasy i brod Wityczewski, o kt贸ry ksi膮偶臋ta cz臋stokro膰 walczyli z sob膮, 艁awr. letop. , 143. Tak偶e w pobli偶u W. na 艂ugu Dnieprowym le偶a艂o jezioro Do艂obskie, wspominane r贸wnie偶 w kronikach ruskich. Pra wdopodobnie, 偶e za najazdu Batego w 1240 r. na Kij贸w W. musia艂 niedz zniszczeniu. Dopiero p贸藕no o egzystencyi W. dowiadujemy si臋 z do kument贸w. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijow skiego z 1581 r. W. nale偶y do Chabnego Szcz臋 snego Charli艅skiego Charl臋skiego, podkom. ki jowskiego, kt贸ry p艂aci od 1 osiad艂. Jab艂onowski, Ukraina, I, 37. Ten偶e Charl臋ski testamentem z d. 16 czerwca 1600 r. jednemu z syn贸w swo ich Stanis艂awowi, urodzonemu z ks. Lubeckiej, zapisa艂 w okolicy Kijowa Buhaj贸wk臋 z horo dyszczem Byrkowskiem, horodyszcze Zes艂awk臋 nad Dnieprem i Wityczew nad Dnieprem z prze wozem, lud藕mi nowo osadzony Archiwum Char l臋skich w Paszk贸wce i Jab艂onowski, Ukraina, II, 62. W 1604 r. nale偶y ju偶 do Hulewicz贸w; na st臋pnie w 1609 r. wyst臋puj膮, jako w艂a艣ciciele W. Niewidanna Emicianka Miko艂ajowa Hulewiczowa oraz 艁auryn 艁awryn, Wawrzyniec 艁o藕ka, pod czaszy kijowski, i 偶ona jego Anna Hulewicz贸wna, a w 1624 r. Aleksander i Barbara 艁o偶czanka ma艂偶onkowie Krasi艅scy, pozywani przez miesz czan kijowskich o nies艂uszne pobieranie myta ze statk贸w bajdak贸w, z rybami do Kijowa prowa dzonych tam偶e, 491, 136, 654 i in. . W p贸 藕niejszych czasach W. wchodzi w sk艂ad d贸br Woronkowa, nale偶膮cego do Olizar贸w. Dobra te, po艂o偶one w wi臋kszej cz臋艣ci na lewym brzegu Dniepru, w r. 1666 sk艂ada艂y si臋 z Woronkowa, Rogozowa, Sa艂kowa, 呕erebiatyna, Procewa, Sofij贸wki, nowo osiedlonej S艂obody Kalagurskiej, Skwir贸wki, Krasnopola, Sotnik贸w i po prawej strome Dniepru, Wityczewa. Dobra te wtedy na le偶a艂y ju偶 do Jana Sobieskiego, marsza艂ka kor. , a p贸藕niejszego kr贸la Opi艣 Kiew. Centr. archiwa, 21, str. 15. Obecnie W. nale偶y do d贸br pa艅stwa. Edward Rulikowski. Witynie, w艣 szlach. i w艂o艣c, pow. kolne艅ski, gm. i par. Jedwabno, odl. 28 w. od Kolna, ma pok艂ady wapienia i torfu. W r. 1871 istnia艂 tu piec wapienny. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 87 mk. W r. 1871 folw. Witynie Pyzio艂ki rozl. mr. 704 gm. orn. i ogr. mr. 460, 艂膮k mr. 64, ogr. mr. 4, lasu mr. 168, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 6, drew. 14; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 16, mr. 50. Wed艂ug reg. pob. pow. wiznie艅skiego z r. 1577 w艣 Witinie, w par. Jedwabno, mia艂a 4 1 2 艂an. i 1 lan szlachty zagrod. Pawi艅ski, Mazowsze, 356 i 357. Br. Ch. Wityny al. Wyty艅, niem. Wtttinnen, domena rz膮dowa, pow. 艂ecki, st. p. 艁yk Lyck. R. 1532 w Kr贸lewcu ks. Olbracht odnawia Wojtkowi Wity艅skiemu przywilej na 20 w艂. na prawie magd. , kt贸re mu w ostatniej wojnie zatracili Mazowszanie K臋trz. , O ludn. poL, 462. Witzleben, ob. Liszkowo, w pow. wyrzyskim. Wiuki, pow. kowie艅ski, ob. Wnioki. Wiun, w艣, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka o 12 w. , 41 dm. , 260 mk. , centralny zapasowy 艣pichlerz gminny. Winnica, rzeczka, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Winniszcze 1. w艣, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, przy dro偶ynie ze wsi Pru偶yniszcze do wsi Wis艂owRow, ma 17 osad. 2. W. , w艣, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, o 63 w. od Bobruj ska. 3. W. , uroczysko zasiedlone, w pow. bo brujskim, w gm. H艂usk. A. Jel. Winniszcze, w艣 nad Dnieprem, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, 170 dm. , 850 mk. , cerkiew paraf. , wiatrak. WinniszczeWerchy i WiuniszczeTorki, dwa w pobli偶u siebie le偶膮ce jeziora, w kotlinie lewej Prypeci, w pow. mozyrskim, o 6 na p艂n. od mka Turowa. Por贸w. Torki. A. Jel. Wiunki, pow. 偶ytomierski, ob. Wijunki. Wiunnoje, jezioro, w pow. pi艅skim, w 1870 r. wraz z jez. Staryckiem ob. i in. nadano przez rz膮d monasterowi w Ladzie pow. ihume艅ski. Wiun贸wka, bia艂orus Wjunouka, w艣 nad rz. Klew膮, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. bere zy艅skim, gm. Pohost, ma 5 osad; miejscowo艣膰 g艂ucha, grunta piaszczyste, 艂膮k i pastwisk obfi to艣膰. A. Jel. Wiunzki, w艣, nale偶a艂a niegdy艣 do Ostrohladowicz, przeto w dzisiejszym pow. rzeczyckim. W 1623 r. pozywa Halszka Charli艅ska Stanis艂awa, Jura i in. Charli艅skich o gwa艂towne najechanie na zamek ostrohladowski i wsi do niego nale偶膮ce, pomi臋dzy kt贸remi wymienione s膮 Wiunzki Jab艂onowski, Ukraina, II, 637. Dzi艣 pod t膮 nazw膮 nie istnieje. Wiwa艅ce, folw. , pow. wi艂komierski, w 1 okrpol. , gm. Pogiry, o 31 w, od Wi艂komierza, nale偶y do d贸br Wojszkany, Bieli艅skich. Wiweliszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wiwule, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 66 w. od Wi艂komierza. Wiw藕ole, dw贸r, pow. kowie艅ski, w 1 okr. poL, o 37 w. od Kowna. Wixten, folw. d贸br prywat. Ekengrafen, w okr. selburskim, prw. frydrychsztacki, par. Seiburg Kurlandya. Wixtrauten, dobra prywatne; w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburgska Kurlandya. Witzleben Wityny Wizginie Wixwen Wixwen Gross i Klein, w艣, pow. nizinny, st. pocz. Skaisgirren. Wizany, niem. Fissahn, Fushan, w艣 gospod. , w pow. czarnkowskim wielo艅skim, okr. urz臋d. , s膮d i par. kat. Wiele艅, st. kolei i poczta w Krzy 偶u Kreutz, szko艂a katol. i ewang. w Szklanejhucie Glashuette, par. ewang. w D臋howejg贸rze Eichberg, s膮d ziemia艅ski w Pile; ma 3 dm. , 616 ha, 295 mk. 30 katol. . Le偶y na p艂n. zach. Wielenia. W. 艁. Wizbory 1. dwie wsi i dobra, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ma艅kuny, par. Girtakol, o 14 w. od Rossie艅. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian dw贸r nale偶a艂 do Juszkiewicz贸w. 2. W. , okolica i karczma, tam偶e, o 12 w. od Rossie艅. 3. W. , w艣 i dwa dwory, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, par. Zwingie, o 87 i 92 w. od Rossie艅, posiada kaplic臋 katol. Gimbutowie maj膮. tu 76 dzies. 4 nieu偶. , Laszy艅scy 69 dzies. , Jurewiczowie 155 dzies. 6 nieu偶. , Jankowscy 8 dzies. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian jeden dw贸r nale偶a艂 do Gimbutt贸w, drugi do Po艂ubi艅skich. 4. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Owanty, o 68 w. od Wi艂komierza. Wizbuty, Wisbuty, w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Taurogi, o 63 w. od Rossie艅. Nadana przez Bartosza, dziedzica Taurog贸w, na uposa藕enie ko艣cio艂a w tej wsi. Wizdergi al. Wizderki, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Szawkiany, o 42 w. od Szawel, nale偶y do d贸br Warpuciany. Szcz膮tki mogi艂y poga艅skiej. Wizdewa, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Nowoaleksandrowska. Wizdziawgi, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 78 w. od Rossie艅. Wizere w dok. , jezioro, ob. Leginy. Vizesret w臋g. , ob. Mokra Luka. Wizgajle; w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyd艂贸w, o 30 w. od Rossie艅. Wizgany, dwa dwory, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, gm. Linkowo, o 55 i 56 w. od Poniewie偶a. Zalescy maj膮. 39 dzies. 2 lasu, 5 nieu偶. , 艁api艅scy w W. i Giegiedziach 57 dzies. Wizgarty, nazwa 艂膮k na obszarze Widziszewa, w pow. ko艣cia艅skim. Wilgi, os. , pow. augustowski, gm. Kolnica, par. August贸w odl. 5 w. , ma 11 dm. , 71 mk. Wizgi 1. w艣, pow, sok贸lski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 19 w. od Sok贸艂ki, 132 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 2. W. , osada, tam偶e, w艂asno艣膰 Mazanowicz贸w, ma 14 dzies. 3. W. , przysio艂. , pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szyd艂贸w, o 28 w. od Rossie艅. Wizginie, w艣 skarbowa, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Tryszki, o 58 w. od Szawel. W艂asno艣膰 pojezuicka. Wizginy, w艣, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Angleniki, 32 dusz rewiz. Wizgirdy, w艣 nad rzk膮 Golbinos lew. dop艂. Szeszupy, pow. wy艂kowyski, gm. Pojeziory, par. Wy艂kowyszki odl. 10 w. , ma 8 dm. , 91 mk. W spisie z r. 1827 w艣 Wizgiry z parafia ma 4 dm. , 35 mk. Wizgirdy 1. w艣 nad strug膮 Pobroj膰, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie o 4 w. , okr. wiejski i dobra, kr, Putkamer贸w, Bolcieniki, o 40 w. od Lidy a 20 w. od Ejszyszek, 5 dm. , 52 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra Chmielewskich w 1865 r. Podwora艅ce, o 15 w. od Trok, 5 dm. , 30 mk. katol. w 1865 t. 15 dusz rewiz. . 3. W. al, Bojary, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Windziule, o 26 w. od Trok, 6 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Postrawie. Wizgirdyszki, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 15 w. od Rossie艅. Wizgiuny, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. po. , gm. Kupiszki, o 79 w. od Wi艂komierza. Wizg贸ry, w艣, pow. suwalski, gm. i par. Wi偶ajny, odl. od Suwa艂k 29 w. , ma 18 dm. , 168 mk. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 118 mk. , par. Jeleniewo. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kadaryszki. Wizgowdzie, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Telsz. Wiziuny, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. Kukuciszki o 5 w. , okr. wiejski Puczkaryszki, 33 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Inturki. Wizna, osada miejska, dawniej miasto i gr贸d staro偶ytny, na praw. brzegu rz. Narwi, niedaleko od uj艣cia Biebrzy, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Borzejewo, par. Wizna, odl. 21 w. na wsch贸d od 艁om偶y, z kt贸r膮, 艂膮czy osad臋 trakt zwyczajny. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, synagog臋, szko艂臋 pocz膮tkow膮. S膮d gm. okr. V w Pi膮tnicy, st. pocz. w 艁om偶y. Osada ma 278 dm. , 2632 mk. 1880 r. ; w r. 1827 by艂o 235 dm. , 2110 mk. Z zak艂ad贸w przemys艂owych istnieje tylko browar. Zawi膮zkiem osady by艂 gr贸d staro偶ytny, le偶膮cy niemal w r贸wnej odleg艂o艣ci licz膮c po linii Narwi od 艁om偶y i Tykocina. Oko艂o r. 1170 mia艂 tu by膰 kasztelanem Bolesta, nale偶膮cy do licznie rozga艂臋zionego rodu. W akcie uposa偶enia ko艣cio艂a 艣w. Jana w Mogilnie w XII w. ks. Boles艂aw nadaje, mi臋dzy innemi, transitus Navchre in Wyzna et in Macow Kod. Wielk. , 3. Mak贸w le偶y nad Orzycem, dop艂. Narwi, przytem znowu nazwa rzeki pozwala艂aby si臋 domysla膰 raczej Wkry nie Narwi, mimo to z wielkiem prawdopodobie艅stwem mo偶emy odnie艣膰 to do Narwi i Wizny, kt贸rej kasztelan Sasinus pojawia si臋 ju偶 r. 1221 przy boku ks. Konrada. W potwierdzeniu papiezkiem z r. 1232 nada艅 Konrada, ks. mazow. , dla ko艣cio艂a p艂ockiego, czytamy annona que colligitur in villis que non Wizna Wiziuny Wizgowdzie Wizg贸ry Wizgiuny Wizgirdyszki Wizgirdy Wizgi Wizginy Wixwen Wizany Wizbory Wizbuty Wizdergi Wizdewa Wizdziawgi Wizere Wizgajle Wizgany Wizgarty sunt ecclesie datur in conservationem castri visnensis Kod. Maz. , 7. Widocznie wi臋c brzegi Narwi w okolicy Wizny by艂y ju偶 dawno zaludnione i posiada艂y ludno艣膰 rolnicz膮, kiedy gr贸d wizne艅ski ma s艂u偶y膰 na sk艂ad danin zbo偶owych dla ko艣cio艂a p艂ockiego. Podobno po wygnaniu W艂adys艂awa II popieraj膮cy go Rusini zaj臋li Wi偶ne i kilka innych grod贸w okolicznych. Na colloquium, odbytem przy wsi Wilczkowice w r. 1250, jest obecnym Gerhard, kasztelan de Vizna. R. 1254 przy boku ks. Ziemowita w P艂ocku wyst臋puje ju偶 inny kasztelan Jakub. Gr贸d ten nieraz by艂 wystawiony na napady Prusak贸w, Jad藕wing贸w i Litwin贸w. Witenes, ks. litewski, zajmowa艂 jaki艣 czas gr贸d tutejszy, maj膮c w nim wa偶ny punkt obrony Litwy przeciw najazdom krzy偶ackim. Boles艂aw, ks. mazow. , zawar艂szy z nim przymierze, pozostawi艂 w spokojnem posiadaniu, mimo protestu Krzy偶ak贸w, kt贸rym wielce zawadza艂 ten gr贸d obsadzony przez Litwin贸w. Gdy wreszcie Krzy偶acy zdobyli i zburzyli W. , Boles艂aw usun膮wszy Litwin贸w, sam zacz膮艂 nanowo odbudowywa膰 warowni膮 w r. 1296. W tym czasie gr贸d ten staje si臋 centrem powiatu, i odr臋bnej dzielnicy ksi膮偶臋cej, w kt贸rej rz膮dzi oko艂o r. 1340 Ziemowit II. Kazimierz W. zawiera r. 1352 umow臋 z ksi膮偶臋tami Ziemowitem i Kazimierzem, co do ziemi p艂ockiej, wizkiej i zakroczymskiej. Z tego zapewne czasu pochodzi za艂o偶enie miasta przy grodzie i parafii z ko艣cio艂em drewnianym r. 1390. Przedtem ju偶 istnia艂o tu zapewne targowisko z kapliczk膮 przy grodzie, po kt贸rym pozosta艂 dot膮d nasyp pod艂u偶ny, maj膮cy 540 krok贸w obwodu. Na lokacy膮 miasta wyznaczono 98 w艂贸k. Ziemowit, ks. mazowiecki, o艣wiadcza w akcie z r. 1335, i偶 otrzyma艂 od stryja swego Kazimierza, kr贸la, zamki Zakroczym i Wizn臋 na lat trzy i obiecuje takowe odbudowa膰. R. 1382 ten偶e Ziemowit zastawia W. z ca艂膮 kasztelani膮 Krzy偶akom za 7000 flor. Dok. kujaw. i mazow. , Ulanowski, 327, 338, 339. Pr贸cz wspomnianego wy偶ej Sasina znamy jeszcze nast臋pnych kasztelan贸w 1282 r. Comes Nicolaus, syn Wojciecha z Jazdowa Kod. dypl. pol. , II 103; 1297 Imislaus Kod. Wielk. , 763, 766. S臋dzia pojawia si臋 dopiero r. 1490 w osobie J贸zefa z Ko艣cielnicy. W r. 1482 Jan, ks. mazow. , wyda艂 w Wiznie w wigili膮 艣w. Tr贸jcy przywilej nadaj膮cy miastu trzeci denar z c艂a mostowego, za co mieszczanie maj膮 zbudowa膰 i naprawia膰 most. Wysoko艣膰 op艂aty nie by艂a oznaczona, ale wedle zezna艅 mieszczan przed lustratorami p艂acono od wozu 1 2 gr. , od konia 3 denary, rod pieszego denar Lustr. IV, 290. W r. 1549 mia艂o miasto 98 艂an贸w, z tego 85 czynszowych, z kt贸rych dawano z ka偶dego 30 gr. , 6 kor. owsa, 3 kor. pszenicy. Bo grodu wizne艅skiego nale偶a艂y miasta Wizna, W膮sosze, Radzi艂贸w i wsi Kramkowo, Srebrowo, Borzejewo, Niwkowo, Zaj臋klewo, Wierciszewo. Most by艂 zbudowany przed dwoma laty 1547. Przed mostem usypany by艂 szaniec antemurale seu propugnaculum in ponte ante portam castri, quod cognominatur Samborza, Zamek by艂 otoczony parkanem drewnianym ad instar stubarum quae izdbice vocantur ambitus super eandem cincturam ex omni parte. In eodem cinctura parkan na wale propugnacula lignea. Pod zamkiem na wykupionem w贸jtowstwie by艂 folwarczek; na nim piekarnia z piecem glinianym, palatium dw贸r, budynki wszystkie by艂y stare i z艂e Lustr. , 4, p. 8. W r. 1577 p艂aci miasto soszu duplae fl. 13, czopowego od 360 war贸w po 4 gr. od waru fl. 48, od gorza艂ki fl. 8, od 9 rybak贸w 2 fl. 12 gr. , od ubogich komor. fl. 1. Og贸艂em 72 fl. 12 gr. Pawi艅. , Mazowsze, 360. Cyfry te 艣wiadcz膮 o do艣膰 znacznej produkcyi piwa, na kt贸rej si臋 opiera艂a pomy艣lno艣膰 materyalna wielu osad mazowieckich. Ca艂y powiat wizne艅ski w r. 1552 mia艂 390 艂an贸w kmiecych osiad艂ych, 803 1 2 艂an uprawianych przez drobn膮 szlacht臋, 26 zagrod. z rol膮, 78 zagrod. z ogrodami, 16 m艂ynarzy dziedzicznych, 28 m艂yn贸w dorocznych, 7 karczem, 2 rze藕nik贸w, 724 osadnik贸w. W zamku tutejszym przemieszkiwa艂y Bona i jej c贸rka Anna Jagiellonka. Tu z艂o偶one by艂y zw艂oki Zygmunta Augusta zmar艂ego w Knyszynie, gdy je prowadzono do Krakowa. W r. 1616 pod艂ug lustracyi mia艂a W. 302 dom贸w. Wojny szwedzkie da艂y si臋 we znaki miastu, morowa zaraza r贸wnie偶 przyczyni艂a si臋 do jego wyludnienia i zubo偶enia. W r. 1800 by艂o jednak 197 dm. i 1098 mk. Wynios艂e i zdrowe po艂o偶enie miasta przy zbiegu dwu rzek, wywo艂a艂o zamiar rz膮du pruskiego wybrania W. na stolic臋 departamentu. Brak gmach贸w potrzebnych na pomieszczenie w艂adz i liche zabudowanie miasta przeszkodzi艂y wykonaniu zamiaru. By艂y ju偶 przygotowane plany regulacyi i odbudowy miasta. Na pocz膮tku tego wieku ju偶 zamek tutejszy nie istnia艂. Pozosta艂y po nim tylko piwnice i nasyp, otoczony widoczn膮 jeszcze fos膮. W r. 1860 mia艂a W. 260 dm. drew. i 6 mur. , 2573 mk. 687 偶yd贸w. Jedyn膮 pami膮tk膮 przesz艂o艣ci jest stary ko艣ci贸艂, wsp贸艂czesny z 艂om偶y艅skim, uko艅czony r. 1525, jak 艣wiadczy data na sklepieniu. Wzniesiony jest z ceg艂y, mieszanej z kamieniami polnemi, w stylu ostro艂ukowym. Sklepienia 偶ebrowane by艂y nad ca艂膮 budowl膮, dzi艣 cz臋艣膰 nawy niema sklepienia. O艂tarzy jest siedm. Wielki z obrazem 艣w. Jana Chrzciciela i dwoma innemi staroniemieckiej szko艂y. Boczny mie艣ci rze藕b臋, przedstawiaj膮c膮 艣w. Ann臋 a pod ni膮 obraz, na kt贸rym papie偶, cesarz Ferdynand II i kr贸l Zygmunt III otoczeni orszakiem sk艂adaj膮 ho艂d 艣wi臋tej. W innych o艂tarzach z XVII w. mieszcz膮 si臋 obrazy ciekawe ze wzgl臋du na ubiory przedstawionych postaci. Nad wej艣ciem do zakrystyi jest lo偶a, kt贸ra mia艂a s艂u偶y膰 dla Bony. Lo偶a ta r贸wnie Wizna Wizytka Wizna Wiznica Wizory Wizranka Wizwa jak i stalle i chrzcielnica pochodzi z XVI w. , gdy ambona w XVII w. by艂a wykonan膮. Trzy nagrobki znajduj膮co si臋 w ko艣ciele tak偶e z XVII w. pochodz膮. Opis ko艣cio艂a z rysunkiem poda艂 Tyg. Illustr. z r. 1870, 147. W. par. , dek. 艂om偶y艅ski, 5928 dusz. Ksi臋gi s膮d贸w ziemskich w Wi藕nie odbywanych, przechowa艂y si臋 od r. 1452 a s膮d贸w grodzkich od 1525 r. Wizkie starostwo grodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi wizkiej, pod艂ug lustracyi z r. 1660 obejmowa艂o miasto Wizn臋 i wsi Niwk贸w, Kramk贸w, Zaj臋kl贸w, Wierciszew al. Russ, Szczuki, Litwa al. Ksi臋偶a. W r. 1771 posiada艂 je Jan Rostkowski, op艂acaj膮c kwarty z艂p. 3730 gr. 14, a hyberny z艂p. 1348 gr. 10. Na sejmie z r. 177375 Stany Rzpltej, chc膮c zako艅czy膰 spory o miasto W膮sosz, niegdy艣 do tego ststwa nale偶膮ce, uchwali艂y, aby asesorya koronna spraw臋 t臋 z Teres膮 艢widersk膮, stolnikow膮 wizk膮, ostatecznie i bez 偶adnej zw艂oki rozstrzygn臋艂a. Wizka ziemia przechodzi艂a r贸偶ne koleje, zastawiana i wykupywana przez swych ksi膮偶膮t. W r. 1468 wyrok s膮du z艂o偶onego z dostojnik贸w koronnych ods膮dzi艂 Katarzyn臋, ks. mazowieck膮, od praw do ziemi wizkiej i p艂o艅skiej i wcieli艂 takowe do Korony. W r. 1502 kr贸l Aleksander por贸wna艂 ziemie p艂ock膮, zawkrze艅sk膮 i wizk膮 co do praw z Koron膮, zw艂aszcza co do podatku poradlne. W r. 1504 ten偶e kr贸l wyda艂 obszerny przywilej, por贸wnywaj膮cy mieszka艅c贸w tej ziemi w prawach z ludno艣ci膮 Korony i okre艣laj膮cy spos贸b wyboru urz臋dnik贸w ziemskich i wymiaru sprawiedliwo艣ci. W r. 1506 szlachta tej ziemi otrzymuje od kr贸la Zygmunta I potwierdzenie uchwa艂y, na sejmiku wizne艅skim zapad艂ej, co do mo偶no艣ci sp艂aty przez w艂a艣cicieli d贸br barci posiadanych w lasach tych偶e d贸br przez licznych bartnik贸w. Ot贸偶 uchwa艂a ta okre艣la艂a termin i warunki sp艂aty. Kto w danym terminie nie sp艂aci, ten musi zostawi膰 nadal bartnik贸w przy tej s艂u偶ebno艣ci, za op艂at膮 oznaczonej daniny. Ziemia ta dzieli艂a si臋 na dwa powiaty wizki i w膮soski. Mia艂a obszaru 2577 mil kwadr. Znajdowa艂o si臋 w niej w XVI w. 280 wsi 133 w pow, wizkim a 147 w w膮soskim. Powiat wizki mia艂 390 艂an. km. a w膮soski 124 艂an. Wsi szlachty zagrodowej by艂o 85 w pow. wizkim 803 艂an. i 105 w w膮soskim 661 艂an. i pr贸cz tego 185 zagrodnik贸w. Na obszarze tej ziemi spotykamy, mi臋dzy innemi, gniazda rodowe Rakowskich, Kossak贸w, Truszkowskich, Makowskich, Gr膮dzkich, Karwowskich, Janczewskich, Kucz贸w i Kuczewskich, Borowskich, Bagi艅skich, Trzask贸w, Jaczy艅skich, Mieczkowskich, Supi艅skich, Wag贸w, Konopk贸w, Glink贸w i in. Br. Ch. Wizna, mko, w pow. s艂uckim, przy drodze z Filipowicz do Lenina, ob. Wy偶na, Wiznica al. Wizna, fok, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Borzejewo, par. Wizna. Jest to dawne w贸jtowstwo wizne艅skie. Zosta艂 oddzielony od d贸br rz膮dowych Wizna i w r. 1872 obejmowa艂 267 mr. Wi藕nica, Wi偶enica, rzeczka, w pow. kowelskim, lewy dop艂yw Prypeci. Poczyna si臋 powy偶ej wsi Swarnia, p艂ynie od p艂n. wschodu ku po艂udniowi i odlewa jezioro Bia艂e. Wyp艂yn膮wszy z niego dzieli si臋 na dwie strugi wschodnia wpada zaraz do Prypeci przy wsi Niewi膮sze, zachodnia przechodzi jeziora Ostrowiec i 艢wi臋te i ma uj艣cie poni偶ej wsi Za艂ukowa. Przez W. zrobiony jest przekop Bia艂ozierski, 艂膮cz膮cy Prype膰 z kana艂em Kr贸lewskim al. Muchawieckim. Wizory, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Poniewie藕a. Wizranka, Pustepolje. Wizwa, ob. Izwa. Wizytka, os. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. 艁obudzice, ma 4 dm. , 10 mk. , 6 mr. w艂o艣c. Vizzehden 1. przyleg艂. d贸br pryw. Stabben, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. 2 V. , folw. d贸br pryw. Stenden, w okr. tukumskim, pow. i par. talse艅ska Kurlandya. Wi藕ajcie, w艣, pow. rossie艅ski, par. Lale. Wi偶ajdy, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Gi偶e, par. Wy艂kowyszki odl. 6 w. , ma 8 dm. , 71 mk. W 1827 r. 4 dm. , 35 mk. Wi偶ajny, w dokum. Wi偶ejni, Wizeni, je zioro 艣r贸d wy偶yny pojezierza baltyckiego na obszarze pow. suwalskiego, o 34 w. na p贸艂 noc od Suwa艂k, ci膮gnie si臋 w kierunku od p艂n. ku p艂d. , ma do 4 w. d艂ugo艣ci a 1 w. sze roko艣ci, obszaru 3 w. kwadr. 0, 06 mili. Rzecz ka Wi藕ajna odprowadza wod臋 do jeziora Wisztynieckiego. Jezioro le偶y w cz臋艣ci wy偶yny wznie sionej do 900 st. npm. Jezioro to, le偶膮ce jednym ko艅cem w puszczy Mereckiej, a dwiema cz臋 艣ciami w puszczy Simne艅skiej, naby艂 wraz z in nemi Stanis艂aw Dowojna, starosta bobrujski, merecki etc. od bojar Monkgej艂owicz贸w z pow. trockiego Rewizya puszcz w. ks. litew. r. 1559, str. 38. Br. Ch. Wi偶ajny, w dok. Wi藕ejni, osada, dawniej miasteczko, na p艂d. brzegu jeziora t. n. , w pow. suwalskim, gm. i par. Wi偶ajny, odl. 34 w. od Suwa艂k na p贸艂noc, a 11 w. od Kalwaryi, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣ci贸艂 par. ewang. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gm. , aptek臋, 175 dm. , 2276 mk. W r. 1827 by艂o 165 dm. , 1342 mk. W osadzie odbywa si臋 6 jarmark贸w. Okolica W. , pokryta niegdy艣 bagnami, stanowi艂a cz臋艣d puszczy, ci膮gn膮cej si臋 a偶 do jeziora Wisztyniec, kt贸re nale偶a艂o do ksi臋stwa pruskiego. Starostwo niegrodowe wi藕a艅skie, w wojew. trocckiem, pow. grodzie艅skim, nadane by艂o r. 1638 Radziwi艂艂om. W bitwie nad D藕win膮 13 listopada 1661 r. z wojskami Chowa艅skiego, uczestniczy艂a rota kozacka JMPana Lipnickiego, starosty wi偶ajnskiego i lejwa艅skiego Dyaryusz Poczobuta Odlanickiego, str. 54. Wed艂ug akt贸w podskarbi艅skich posiada艂a je w r. 1766 Stru Wizna Wi偶unki Wi偶e Wi偶dauba Wi偶unas Wi偶ulany Wi偶oncie Wi偶ni艅ce Wi偶nica Wi偶enka Wi偶enica Wi偶uny Wi偶ele Wi偶dauba Wi偶eiszki ty艅ska, p艂ac膮c kwarty z艂p. 2508. Na sejmie warsisawskim w r. 17735 rz膮dz膮ce Stany nada艂y dobra te w emfiteutyczne w艂adanie R贸偶y z Pla ter贸w Struty艅skiej, wraz ze starostwem sejwejskiem siejwiejskiem, z wsi膮 Boicie w pow. gro dzie艅skim i z wsi膮 Zyrwiny z w艂贸kami Gie艂u藕a艅skiemi w Trockiem. W celu po艂o偶enia kresu spor贸w o granice starostwa tego, na rzeczonym sejmie wyznaczona komisya, ostatecznie takowe uregulowa膰 mia艂a Vol. leg, , VIII, 750 1. W obecnem stuleciu W. wchodzi艂y w sk艂ad ekono mii Kadaryszki. Kiedy osada otrzyma艂a prawo miejskie, niewiadomo. Uposa偶enie w ziemi otrzyma艂a bardzo bogate. Parafi膮 rz. kat. upo sa偶y艂 Jan Kazimierz w r. 1659. Na miejscu pierwotnego, nowy ko艣ci贸艂 wznie艣li podobno Struty艅scy. Sp艂on膮艂 on r. 1814. W 1825 r. cz臋艣ci膮 ze 艣ci膮gnionych zaleg艂o艣ci na pokrycie d艂ugu da wnego Towarzystwa ogniowego Rapport rady stanu, cz臋艣ci膮 z ofiar parafian zbudowano z ce g艂y ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Teresy. Pod艂ug szematy zmu z r. 1885 parafia liczy 3638 wiernych i nale偶y do dekanatu suwalskiego. Zb贸r ewangie licki istnieje tu od r. 1842, lecz ko艣ci贸艂 wznie siono dopiero r. 1879. Parafia liczy 3709 dusz ludno艣ci niemieckiej. W. gmina ma 16623 mr. obszaru i 4393 mk. 6 praw. , 2437 prot. , 490 偶yd. . 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej nieobecni z powodu emigracyi przy pogranicznem po艂o偶eniu stano wi膮 24. Gmina nale偶y do s膮du gm. okr. IV w Starej Ha艅czy, st. pocz. Szypliszki o 21 w. . W sk艂ad gm. wchodz膮 Antosin, Bolce, Burnyszki, Dziad贸wek, Dzierwany, Gromadczyna, Grzybina, Jaczno, Jaczn贸wek, Jegliniszki, K艂ajpeda, K艂ajpedka, Kojle, Kramnik, Laskowskie, Leszkiemie, 艁ugiele, Mauda, Mierkinie Nowe, M. Stare, Miciszki, Okliny, OlszankaHuk, Podd臋bszczy zna, Podgorza艂ek, Polulkiemie, Rak贸wek, Rogo 偶ajny Prywatne, R. Ma艂e, R. Wielkie, Rozgulina, Skombobole, Stankuny, Stanuliszki, Stara Ha艅cza, Sto艂upianka, Sudawskie, U偶manda. Wi艂kupie, Wizg贸ry, Wi偶ajny, Wysokie i 呕elazkowizna. M. R. Wit. Br. Ch. Wi偶dauba, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Minii. Wi偶e 1. al. Widzie, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Polany o 4 w. , okr. wiejski Suchodo艂y, 32 dusz rewiz; nale偶y do d贸br Baruliszki, Wojnicz贸w. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wi偶eiszki Wi偶ecisziki, za艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 18 w. , okr. wiejski 艁awaryszki, 3 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Rubenka. Wi偶ele 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Widziniszki, 1 dusza rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bia艂odw贸r. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Nowoaleksandrowska. Wi偶enica, ob. Wi藕nica. Wi偶enka al. Wiszanka, w艣, pow. wy偶nicki na Bukowinie, ma 1385 mk. Stanowi cz臋艣膰 gminy miasteczka Wy偶nicy. Wi偶nica, ob. Wy偶nica. Wi偶ni艅ce, Wi偶y艅ce, za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 4 w. , okr. wiejski Gockiszki, o 54 w. od Wilna, 2 dm. , 27 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Intury. Wi偶oncie, w艣, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Telsz. Wi偶ulany 1. folw. nad stawem, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie, okr. wiejski Wi偶ulany, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 29 mk. 2 prawos艂. , 27 katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Ludwika Wr贸blewskiego. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Babaniszki, Dowsie艂y, Jedoziery, Kudry, Makucie, Mikula艅ce, Mieszka艅ce, Miszka艅ce, Pietrucie, Pikieliszki, Podworzyszki, Stodoliszki, Szepiecie, Zajeziorce, oraz za艣c Biedrzyszki, Bobrowszczyzna, Brodziszki, Dawle, Girulszczyzna, Jankowszczyzna, Kr贸liszki, Morgieliszki, Moskaliszki, Stouborzyszki, w og贸le w 1865 r. 355 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszcz. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. poL, o 31 w. od Wilna. 1 dm. , 4 mk. katol. Wi偶unas 偶mujdzkie, ob. Wizuny. Wi偶uniszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 11 w. , okr. wiejski Adamejciszki, 7 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Pacuny. Wi偶unka, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Niemenka. Wyp艂ywa z jez. Skiautoryszki, na p艂n. wsch. od mka Rakiszki, przep艂ywa przez niewielkie jezioro Wi偶unka, w mku Czadosy 艂膮czy si臋 za po艣rednictwem odp艂ywu z jez. Czadoskiem, i na p艂n. od mka Poniemunia ma uj艣cie. Przybiera od lewego brzegu Sza艂tupk臋 i Wa艂kszn臋. Wi偶unki, dobra nad Wi偶unk膮, pow. wi艂komierski, par. Wi偶uny o 2 w. , stanowi膮 po艂ow臋 d贸br Wi偶uny; rozleg艂e i wyborne 艂膮ki nadrzeczne. Wi偶uny, jezioro, w pow. wi艂komierskim, pod mkiem Wi偶tuny, ma oko艂o 1 w. d艂ug. i tyle偶 szeroko艣ci. Przep艂ywa przez nie rzka Wi偶unka dop艂. Niemenka. Wi偶uny, 偶mujdzkie Wi偶unas, mko i dobra nad rzk膮 Wi偶unk膮, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Wi偶uny, st. pocz. Uciana, o 60 w. na p艂n. wsch. od Wi艂komierza. Mko mia艂o w 1859 r. 66 dm. , 647 mk. 150 偶yd贸w, ko艣ci贸艂 paraf. katol. w stylu ostro艂ukowym, synagog臋 i dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, m艂yn wodny. Dobra, w艂asno艣膰 hr. Czapskiego, maj膮 1520 dzies. 735 lasu, 63 1 2 nieu偶. . Ko艣ci贸艂 par. katol. , pod wez. 艣w. Jerzego, z muru Wi偶unka Wi偶uniszki Wkra Wi偶y艅ce Wi偶upa Wi偶upa wzniesiony w 1406 r. Parafia katol. dekanatu ucia艅skiego, 5229 wiernych. Kaplica w Jona艅cach. W drugiej po艂owie XVI w. ko艣ci贸艂 wi偶u艅ski oddany by艂 kalwinom przez dziedzic贸w mka, ks. Radziwi艂艂贸w, zk膮d powsta艂y zatargi z zwierz chno艣ci膮; duchown膮 katolick膮, a偶 nakoniec oko艂o 1664 r. przywr贸cono go katolikom. W ko艣ciele tym w 1603 r. pogrzebiony zosta艂 Krzysztof Miko艂aj Radziwi艂艂, hetman w. lit. , zwany Pioru nem. Po zwr贸ceniu ko艣cio艂a katolikom, kalwini odbywali nabo偶e艅stwa w osobnym zborze jesz cze oko艂o 1720 r. Gmina, ograniczona gmina mi Dobejki, 艢wiado艣cie, Uszpole i Uciana, obej muje 45 miejscowo艣ci, maj膮cych 583 chat w艂o艣c. obok 95 dm. , nale偶膮cych do innych stan贸w, 5782 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 9522 dzies. W okolicy Wi偶un, pod wsi膮 Surdegi od kryto w kurhanach groby poga艅skie. W XV w. W. nale偶a艂y do 艁ozowickich, z kt贸rych Nelub Hrynkowicz zapisa艂 je synowi swemu Michnowi ob. Cha艂aimgr贸dek, I, 540. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Radziwi艂艂贸w linii Bir偶a艅skiej, od komisyi radziwi艂艂owskiej nabyte przez Wojciecha Pus艂ow skiego, syn kt贸rego Ksawery w 1856 r. sprze da艂 obecnemu w艂a艣cicielowi hr. Edw. Czap skiemu. J. Krz. Wi偶upa, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw 艣wi臋tej pr. dop艂. Wilii. Wi偶y艅ce, ob. Wi藕ni艅ce. Wi偶y艅cie, w艣 w艂o艣c. nad jez. Kirnej艂a, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 11 w. , okr. wiejski Bebrusy, o 58 w. od Wilna, 4 dm. , 62 mk. katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Intury. Wi偶ynta, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skich, pod wsiami Gimuryszki i Stasiuny oraz za艣c. Powia藕y艅cie. Wi偶ys, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Wenty. Wi偶yszki, za艣c. , pow. wile艅ski, w 4 okr poL, gm. Bystrzyca o 14 w. , okr. wiejski Rubno, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 1 mk. prawos艂. i 14 kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艁awaryszki. Wkra al. Dzia艂d贸wka, rzeka, prawy dop艂yw Narwi, bierze pocz膮tek na wy偶ynie pojezierza baltyckiego, w pow. niborskim, z po艂膮czenia dwu strumieni. Bieg jej w obr臋bie Prus przedstawiony ju偶 zosta艂 pod nazw膮 Dzia艂d贸wka ob. . Dotkn膮wszy pod wsi膮 Gnojno granicy Kr贸lestwa, p艂ynie w kierunku zach. i na d艂ugo艣ci 22 1 4 w. stanowi granic臋 od Prus. Wszed艂szy pod Zieluniem na obszar pow. m艂awskiego, p艂ynie kr臋tym biegiem ku p艂d. , od wsi Lubowidz pow. m艂awski przybiera nazw臋 Wkry, wchodzi na obszar pow. sierpeckiego, p艂ynie pod Poniatowem i Bie偶uniem, skr臋ca odt膮d na wsch贸d, wraca w pow. m艂awski, od Radzanowa przybiera kierunek wschodniopo艂udniowy, p艂ynie przez wsi Radzimowice, Rydzyn, Strzegowo, UnieS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 153. rzyrz, dalej pod膮偶a granic膮 pow. sierpeckiego z ciechanowskim i tego偶 z p艂o艅skim, wszed艂szy na obszar pow. p艂o艅skiego przep艂ywa pod So chocinem, Kr贸lewem, Szumlinem, Popiel偶ynem, odgranicza pow. p艂o艅ski od pu艂tuskiego, i pod Pomiechowem, na wsch贸d Modlina, uchodzi z praw. brzegu do Narwi, w niewielkiej odleg艂o艣ci od uj艣cia tej ostatniej do Wis艂y. Ca艂kowita d艂u go艣膰 biegu wynosi 180 w. , z tego na obszarze Kr贸lestwa 140 w. Od Popiel偶yna podczas przy bor贸w wiosennych sp艂awiaj膮 po niej drzewo. Dop艂ywami W. w obr臋bie Kr贸lestwa z prawego brzegu s膮 Raci膮藕nica al. Szk艂o z Kurczenic膮 pod Sochocinem, P艂onka z 呕urawia艅ka pod wsi膮 Ko艂oz膮b; z lew. brzegu M艂awka z Przylepnic膮 i Mi艂otk膮 pod Batowem, 艁ydynia z O艣cil贸wk膮 pod Gutarzewem, Sona z Kotownic膮 i M膮dzelk膮 pod Popiel偶ynem. 艢wi臋cicki w Opi sie Mazowsza uwa偶a W. za r贸wn膮 co do wielko艣ci z Pilic膮. To偶samo艣膰 nazwy z dwoma po morskimi rzeczkami, 艣wiadczy, i偶 pomorska kolo nizacya posuwaj膮c si臋 brzegami Wis艂y a tak偶e i dolnego biegu Narwi i Bugu, rozszerzy艂a si臋 i w dolinie Wkry. Przed r. 1233 wzniesiono ju偶 nad Wkr膮 w Unierzy偶u gr贸d obronny, widocznie dla os艂ony i administracyi istniej膮cych w okoli cy osad. Ob. Unierzyrz. J. Bl. Br. Ch. Wkra, r. 1256 Wera magna, w艣 i folw. nad rz. Wkr膮, pow. ciechanowski, gm. M艂ock, par. Glinojeck, odl. 22 w. od Ciechanowa, ma 24 dm. , 258 mk. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 114 mk. Fol. Wkra, w r. 1878 oddzielony od d贸br Garwarz, rozl. mr. 499 gr. or. i ogr. mr. 433, 艂膮k mr. 47, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 10; p艂o dozm. 9 i 10pol. W艣 ma 76 os. , 446 mr. Jest to staro偶ytna osada. W r. 1256 nobilis Vir Conradus nadaje ko艣cio艂owi p艂ockiemu praedium qui Wera magna vulgo dieitur po艂o偶one nad rzek膮 przy mo艣cie, grobach poga艅skich ad tumbas paganorum i drodze do Raci膮偶a Dok. kujaw. i mazow. , Ulanowski, str. 158. R. 1578 w艣 Wkra le偶y w par. Glinojecko. Stanis艂aw ma tu 2 艂any, 4 zagr. z rol膮; Albert 1 1 2 艂ana, 2 zagr. z rol膮; Jerzy 2 艂any; Baltazar 2 艂any, szynkarza; Olszewski 1 2 艂anu. Cz臋艣膰 wsi nale偶a 艂a do par. Unierzysz. Tu mieli cz臋艣ci bez kmiesi Mat. Olszewski 1 艂an i Hieronim Garwaski 2 1 2 艂ana. Istnia艂a te藕 Wola Wkrze艅ska, nale偶膮 ca r贸wnie偶 do dwu parafii i z艂o偶ona z pi臋ciu dzia艂贸w szlacheckich Pawi艅ski, Mazowsze, 116 i 122. Br. Ch. Wkra, niem. Wicker, w dok. 1260 Vera, 1303 Wykora, 1338 Wyckir, Wycker, pierwotnie dop艂yw Dzia艂d贸wki, teraz Wla, powstaje pod Tu艂odziadem, w ziemi saskiej, w pow. ostr贸dzkim, wst臋puje pod Szczuplinami w jez. Rurnia艅skie lacus Roman 1303 i stanowipotem, p艂yn膮c przez jez. Rybi艅skie i Rzeczechowskie czyii Gr膮dzkie, granic臋 mi臋dzy ziemi膮 sask膮 a lubawsk膮. Pod Lidzbarkiem przechodzi 艂o偶yskiem 44 Wi偶ys Wi偶yszki Wi偶ynta Wi偶y艅cie Wlachi umy艣lnie wykopanem do Wla. Tylko jedna odnoga uchodzi jeszcze dzi艣 do Dzia艂d贸wki, kt贸ra wskutek tego przybiera miano Wkry. Na mapie Reymana nazwana jest Wkra mylnie Wiem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVI, str. 17. Wkra, niem. Ucker, rzeczka w Pomeranii, dop艂yw morza Baltyckiego, przyjmuje z praw. brzegu dop艂. Randow podobno kiedy艣 Leknica, 艂膮cz膮cy si臋 z rzeczk膮 Welse lewy dop艂. Odry Dolnej. U chodzi pod Uckermuende do zatoki szczeci艅skiej, w kt贸rej 艂膮czy si臋 z wodami 0dry, zt膮d cz臋sto bywa uwa偶an膮 za dop艂yw tej rzeki. Wlachi Male i Welke, w臋g. KisOlaszi i NagyOlaszi, dwie wsi, w hr. liptowskiem, obok siebie le偶膮ce, maj膮 razem 336 mk. Wlachow, w臋g. OlahPatok, w艣, w hr. goemoerskiem, nad rz. Sian膮 Sajo, ma ko艣ci贸艂 par. ewang. , pa艂ac z parkiem, bogate kopalnie 偶elaza i miedzi, ku藕nice 偶elaza, 883 mk. Wlachy 1. miasto spiskie, ob. W艂ochy. 2. W. , ob. Wlahi. Wlacza, w臋g. Vlacsa, w艣, w hr. szaryskiem ko艣ci贸艂 filial. gr. katol. , 167 mk. Wladicza, w臋g. Vladicsa, w艣, w hr. szaryskiem, 53 mk. Wladzenin, niem. Bladen, 1415 r. Blawda, w艣 i dobra, pow. g艂upczycki, par. katol. w miejscu, ewang. G艂upczyce. W艣 ma 1451 ha 1334 roli, 43 艂膮k, 2 lasu, 271 dm. , 1717 mk. 1708 kat. i 9 ew. ; wi臋ksza w艂asno艣膰 ma 172 ha 133 roli, 22 艂膮k, 8 lasu, 4 dm. , 62 mk. kat. Szko艂a katol. , m艂yn wodny nad rz. Troj膮. Wlahi, ob. W艂ochy. Wle艅, niem. Laehn i Lehn, zt膮d pol. Lejno, miasto nad rz. Bober, pow. lwowski na Szl膮 sku. Le偶y na lew. brz. rzeki, u st贸p g贸ry, na kt贸rej stoi zamek Lehnhaus. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , ko艣ci贸艂 par. ewang. , szko艂臋 katol. i ewang. , szko艂臋 tkactwa, szpital na 6 os贸b, 4 jar marki do roku, wyr贸b zegark贸w, targi na go艂臋 bie. 艁omy piaskowca. W r. 1885 by艂o 172 dm. , 310 gospodarstw, 1191 mk. 634 m臋偶. , 557 kob. , w tej liczbie 908 ew. , 282 kat, 1 偶yd. Do mieszczan nale偶y 230 ha 69 roli, 27 艂膮k, 86 lasu; 1842 r. by艂o 165 dm, 942 mk. 690 ew. , 252 kat. . Zawi膮zkiem osady by艂 stary gr贸d szl膮ski, wspomniany w bulli papiezkiej z 1155 r. , wyliczaj膮cej posiad艂o艣ci bisk. wroc艂awskich. Henryk V za艂o偶y艂 przy grodzie miasto w 1214 r. Ko艣ci贸艂 par. , p. w. 艣w. Miko艂aja, za艂o偶ony zo sta艂 r. 1215, szpital w r. 1575. Protestanci zaj mowali ko艣ci贸艂 katolicki od r. 1530 do 1664. Nowy ewangielicki po艣wi臋cono r. 1752. W r. 1813 oddzia艂 wojsk w艂oskich, ust臋puj膮c zt膮d, spa li艂 ca艂e miasto. Le偶y ono na obszarze dawnego ksi臋stwa jaworskiego. Widok ruin zamku poda艂 Tyg. Illustr. z r. 1882. Br. Ch. Wlewsk, w dok. Wleskau, Vlesko, Vlewsko, dobra ryc, pow. brodnicki, st. pocz. , kol. i par. kat. Lidzbark o 3, 5 klm. odl. , szko艂a katol. w miejscu. Maj膮 1608 ha 913 roli orn, 18 艂膮k, 455 lasu; 1885 r. 29 dm. , 59 dym. , 338 rak. , 312 kat. , 26 ew. ; gorzelnia parowa, m艂yn parowy, cegielnia, hodowla byd艂a; w艂asno艣膰 W艂adys艂awa Ro偶yckiego, pos艂a do sejmu niem. W pobli偶u p艂ynie rzeka Wel niem. Welle, od kt贸rej miejscowo艣膰 ta ma sw膮 nazw臋. W. by艂 pierwotnie w艂asno艣ci膮 pa艅stwow膮, kt贸r膮 w r. 1408 w. m. Ulryk V. Jungingen zamieni艂 na Gzin szlach. , przez co maj臋tno艣膰 ta dosta艂a sio w r臋ce prywatne i rozpad艂a na mniejsze dzia艂y; w r. 1670 liczono dziewi臋膰 dzia艂贸w. Wizyta Strzesza wylicza Trzci艅skich, D臋bi艅skich, Zaleskich, Bojanowskich, Artowskich i innych str. 638; w艂贸k by艂o razem 80. W skutek wojen szwedzkich w艂a艣ciciele ci podupadli tak, 藕e p贸藕niej ca艂膮 w艣 nabyli Che艂stowscy. Na ko艅cu XVII w. posiada艂 j膮 kasztelan Sierakowski, do kt贸rego nale偶a艂 te藕 Osiek i Waplewo. Ko艣ci贸艂 paraf. p. w. 艣w. Bart艂omieja, istnia艂 tu ju偶 przed reformacy膮; prawo patronatu mieli dziedzice. Do proboszcza nale偶a艂y 4 w艂贸ki i dziesi臋ciny z 3 wiosek Wlewska. Klonowa i M艂ynka. Z Wlewska pobiera艂 30 korcy 偶yta. Za biskupa Tylickiego oko艂o r. 1600 by艂 tu prob. Jakub 艁ugowski, po nim Wlewski, r. 1754 J贸zef Langner. Dawniej mieli proboszcze plebani膮; za Che艂stowskich i Sierakowskich przemieszkiwali zwykle we dworze. Gdy jednak kasztelan Sierakowski r. 1780 przeni贸s艂 si臋 z rodzin膮 do Waplewa, osiad艂 tam i proboszcz. Ko艣cio艂em zarz膮dza艂 zwykle prob. z Boleszyna al. Lidzbarga. Oko艂o r. 1690 wystawi艂 Pawe艂 Che艂stowski nowy ko艣ci贸艂, w pruski mur budowany, o trzech o艂tarzach. W maju r. 1804 spali艂 si臋 ko艣ci贸艂 i nie by艂 odbudowany. W艂贸ki pleba艅skie zagin臋艂y ob. Utrac. ko艣cio艂y k艣. Fankidejskiego, str. 139 140 W 1789 r. by艂o 17 dym. Wlezki 1, w艣, pow. lebiedzi艅ski gub. charkowskiej, gm. Boronienka, ma 37 dm. , 170 mk. , cerkiew. 2. W. , w艣, tam偶e, gm. Czupachowka, ma 54 dm. , 303 mk. , cerkiew. Wlinko dok. , ob. Flinkowo. Wlonice, ob. W艂onice. Wloschnitz niem. , ob. W艂osienica. Vlyn dok. , ob. Wiele艅. W艂adimir, ob. W艂odzimierz. W艂ad贸wka al. Buda Kamieniecka, w艣 nad ruczajem Wiele艅, jednem ze 藕r贸d艂owych ramion rzki Ryzni al. Ryznicy, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Kamianka o 3 w. , o 53 w. od Radomy艣la, ma 414 mk. pod艂ug Pochilewicza 350 mk. . W艂o艣cianie, w liczbie 137 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 660 dzies. , ze sp艂at膮 po 469 rs. 89 kop. rocznie. W艂adyczna, w艣, pow. chocimski, par. Chocim, le偶y obok wsi Szyrowice mo艂d. Szirouc, ma 193 dm. W艂adyczyce, w艣, pow. brzeski gub. gro W艂adyczyce W艂adyczna W艂ad贸wka W艂adimir Wloschnitz Wlonice Wlinko Wlezki Wlewsk Wle艅 Wlahi Wladzenin Wladicza Wlacza Wlachy Wlachow Wkra Wkra W艂adypol W艂adymirow dzieriskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, 285 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 91 艂膮k 艂 past. , 5 nieu偶. . W艂adyczyna Po艂onna, pow, 艂ucki, ob. Po艂onna 2. W艂adyczynia, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 71 w. od Szawel. W艂adyczyno, w艣, pow. po艂ocki, przy dr. Po艂ocka do O艣wiei i Siebie偶a. Miejscowo艣膰 wzg贸rzysta. W艂adyki, w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Chotenczyce o 14 w. , okr. wiejski Zalesie, o 48 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Ilii do Radoszkowicz, 13 dm. , 157 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Kazimierzowo, Kapu艣ci艅skich. W艂adyki, w dok. W艂adyka, W艂odyky, W艂adik, Vladiki, cz臋艣膰 p艂n. Baszkowa, w pow. kroto szy艅skim, w kt贸rej stoi ko艣ci贸艂. Stanowi艂a odr臋bn臋 posiad艂o艣膰 oko艂o r. 1477. Jan Raszkow ski pisa艂 si臋 w贸wczas heres de Vladiki. Pu stkami le偶a艂a w r. 1578 i 1618. Zachodzi w aktach ziemskich pyzdrskich pod r. 1549. Nazwa ta przechowa艂a si臋 dot膮d. W. 艁. W艂adyki, grupa dom贸w w Kamionce Wo艂oskiej, w cz臋艣ci wsi Biszk贸w, pow. Rawa Ruska. W艂adykiszki, w艣 i folw. , pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. i par. 呕y偶mory o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Roemer贸w, W艂adykiszki, o 45 i 47 w. od Trok, mi臋dzy Koszedarami i 呕y偶morami. Fol. ma 1 dm. , 94 mk. , 77 prawos艂. , 8 kat. , 9 偶yd贸w, w艣 za艣 12 dm. , 128 rak. 17 prawos艂. i 111 katol. . Spis z 1865 r. podaje 38 dusz rewiz. By艂a tu kaplica katol. parafii 藕y偶morskiej. Dobra W. , w艂asno艣膰 niegdy艣 Kierdej贸w, w XVII w. przesz艂y w posiadanie Mateusza Roemera. W 1850 r. sk艂ada艂y si臋 z 5 fol. , 7 wsi, 2 za艣c, mia艂y 5294 dzies. , nale偶a艂y de Aleksandra Roemera. Obecnie dziedziczy Boles艂aw Roemer. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi W. , GudzianyKalniszki i Kiemialce, w og贸le 1865 r. 200 dusz rewiz. W艂adymir, Wladymitr贸w, ob. W艂odzimierz, W艂odzimierz贸w. W艂adymirka al. W艂adymir贸wka al. Burak贸wka, w艣 na pr. brzegu Siniuchy, pow. huma艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Podwysokie, par. kat. Huma艅 o 45 w. , ma 276 mk. 6 kat. . Stanowi w艂a艣ciwie cz臋艣膰 wsi Podwysokie. W艂asno艣膰 Maryi z Potockich Czetwerty艅skiej. W艂adymirow Ko艂odzie偶, zdr贸j na obszarze wsi Dmitrowicze, w pow. kijowskim. Bije grubym strumieniem wybornej wody na stoku g贸ry i by艂 poprzednio okolony drzewami. Pod艂ug miejscowego podania 藕r贸d艂o to wytrys艂o od uderzenia kopyta ko艅skiego, podczas jednej z licznych wypraw na po艂udnie w. ks. W艂odzimierza. W艂adymir贸wka, W艂odzimierz贸wka, st. dr. 藕el. chwastowskiej, w pow. czerkaskim, gm. Rotmistrz贸wka o 5 w. , pomi臋dzy st. Swietkowo o 13 w. a Bobry艅ska o 18 w. , odleg艂a o 182 w. od Chwastowa a 101 w. od Znamienki. W艂adymirowka 1. al. Hryniewka, s艂oboda nad rz. Bobrykiem, pow. lebiedzi艅ski gub. charkowskiej, gm. Annina, ma 84 dm. , 538 mk. 2. W. , s艂oboda, pow. kupia艅ski gub. charkowskiej, gm. Olszana, ma 47 dm. , 294 mk. , cerkiew. 3. W. , w艣, pow. Szumski gub. charkowskiej, gm. Bia艂owody, 104 dm. , 901 mk. 4. W. , w艣, pow. horodnia艅ski gub. czernihowskiej, gm. Chotywla, 258 dm. , 1214 mk. , cerkiew paraf. W艂adymirowo al. Tarasy, fol. , pow. sie艅ski, od 1870 r. w艂asno艣膰 Burych, 119 dzies. 22 roli, 13 艂膮k, 73 lasu. W艂adymirskoje al. I艂awka, pogost, pow. smole艅ski gub. smole艅skiej, gm. W艂adymirskoje, zarz膮d gminy, cerkiew paraf. , szko艂a gminna, m艂yn wodny; targ 26 sierpnia. W艂adypol, w艣, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Domejkowo, o 50 w. od Trok, 1 dm. , 20 mk. W艂adypol 1. w贸lka na obszarze gm. Rajtarowice, w pow. samborskim. Fol. t. n. nale偶a艂 do przyleg艂ej wsi Sadkowice. 2. W. , grupa dom贸w i fol. w Sadkowicach, pow. samborski. 3. W. , grupa dom贸w w G贸rze, pow. sokalski. W艂adysin, fol. , pow. grodzie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. bogorodzicka, o 44 w. od Grodna, nale偶y do d贸br Stary Dw贸r, Leona Buttowt Andrzejkowicza. W艂adys艂awczyk, w艣, pow. lipowiecki, w 3 okr. poL, gm. Cybul贸w, par. praw. Knia藕yki, katol. Monasterzyszcze, odl. 70 w. od Lipowca, ma 415 mk. w 1863 r. 320 mk. . Za艂o偶ona w bie偶膮cym stuleciu przez Rohozi艅skiego i nazwana od imienia syna jego W艂adys艂awa, przesz艂a drog膮 wiana za cork膮 Hipolita Rohozi艅skiego do Waleryana Ro艣ciszewskiego. Od p艂d. zach. przypiera do wsi wielki las d臋bowy. Wtadyslawin, fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudnik, par. Ch艂ani贸w, odl. 24 w. od Krasnegostawu. Oddzielony w r. 1876 od d贸br Bzowiec lit. A, ma 438 mr. roli, 108 mr. 艂膮k, 83 mr. pastw. , 204 mr. lasu, 49 mr. w odpadkach, 12 mr. nieu偶. , 17 bud. drew. , las nieurz膮dzony. W艂adys艂awka 1. al. W艂adys艂aw贸wka, w艣 nad rzk膮 Byte艅, pow. kaniowski, w 2 okr, poL, gm. Olchowiec, par. praw. Wachuty艅ce o 4 w. , par. katol. Bohus艂aw, st. dr. 偶eL chwastowskiej Miron贸wka o 3 w. , odl. o 44 w. od Kaniowa, przy trakcie z Bohus艂awia do Kozina, ma 58 dm. , 566 mk. Wed艂ug rewizyi z 1858 r. mia艂a 1783 mk. 878 m臋偶. , 905 kob. , wed艂ug za艣 Pochilewicza w 1863 r. 400 mk. prawos艂. i 34 katol. Przez w艣 przechodzi trakt poczt. z Bohus艂awia do Kaniowa. By艂 to fol. ekonomiczny, maj膮cy do 1300 dzies, , w glebie przewa偶nie pszennej, urodzajnej. W艣 za艂o偶on膮 zosta艂a na obszarze sstwa bohus艂awskiego, nadanego na w艂asno艣膰 hetm. Ksaweremu Branickiemu, i pozostawa艂a w posia W艂adyczyna Po艂onna W艂adymirskoje W艂adysin W艂adys艂awczyk W艂adys艂awka W艂adymirka W艂adymir W艂adykiszki W艂adyki W艂adyczyno W艂adyczynia W艂adyczyna Po艂onn W艂adymir贸wka W艂adymirowka W艂adymirowo W艂adys艂aw贸w W艂adystawki W艂adys艂awki daniu tej rodziny do 1869 r. , w kt贸rym ostatni w艂a艣ciciel hr. Konstanty Branicki sprzeda艂 j膮. z wolnej r臋ki minist. apana偶y Udie艂贸w. 2. W. , w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Kusty艅, par. 呕yty艅 Wielki o 2 w. . W艂adystawki, niem. Wladislawken, folw. do 艢wierczyn, pow. brodnicki; 1 dm. , 11 mk. W艂adys艂aw贸w 1. za rz膮d贸w pruskich Neustadt, miasto powiatowe w gub. suwalskiej, w wid艂ach utworzonych przez rz. Szeszup臋 i uchodz膮jc膮 tu do niej z lew. brz. Szyrwint臋, na samej granicy od Prus, naprzeciw miasta Szyrwint powiat pi艂ka艂owski, pod 54 45 7 szer. p艂n. i 40 31 8 d艂ug. wsch. od F. , odl. 364 w. od Warszawy, 96 w. od Suwa艂k, 17 w. od Wy艂kowyszek, posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣ci贸艂 ewang. filialny do Wierzbo艂owa, synagog臋, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d pokoju, urz膮d powiatowy, magistrat, przykomorek celny, urz. pocz, i tel. , 332 dm. , 4500 mk. 79 偶yd. , 66 prot. , 0, 9 praw. . Do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci zapisano wprawdzie 6189 os贸b, lecz 1962 mieszka w innych stronach kraju lub zagranica. W r. 1827 by艂o 229 dm. , 3213 mk. ; 1857 r. 366 dm. 86 mur. i 5516 mk. 4434 偶yd. , 450 Niemc贸w. W tej ostatniej cyfrze mie艣ci si臋 zapewne ca艂a ludno艣膰 zapisana do ksi膮g, wraz z nieobecnemi. Z zak艂ad贸w fabrycznych istniej膮 tu prz臋dzalnia i drukarnia we艂ny. Obszar, na kt贸rym powsta艂 W. , nale偶a艂 dawniej do ststwa jurborskiego. Kr贸lowa Cecylia Renata posiadaj膮c to starostwo, jako opraw臋 posagu swego, za艂o偶y艂a tu miasto, nazwa艂a od imienia m臋偶a i wyda艂a w Warszawie 26 marca 1643 r. przywilej nadaj膮cy prawo magdeburskie. Juryzdykcy膮 nad mieszczanami otrzyma艂 w贸jt, kt贸rego ma naznacza膰 kr贸lowa ze stanu szlacheckiego, burmistrz za艣 powinien by膰 mieszczaninem osiad艂ym na miejscu, mianowa膰 go b臋dzie starosta z kandydat贸w podanych przez mieszczan. Apellacya od magistratu i艣膰 mia艂a naprz贸d do starosty, nast臋pnie do kr贸lowej. Jako herb otrzyma艂o miasto g艂ow臋 jelenia, z trzema gwiazdami mi臋dzy rogami. Uposa偶enie stanowi艂o 32 w艂贸k. Pozwolono wystawi膰 ratusz z zegarem, m艂yn nad jedn膮 z dwu rzek, zorganizowa膰 cechy. Pr贸cz targ贸w niedzielnych ustanowiono trzy jarmarki doroczne. 呕ydom nie wolno by艂o si臋 osiedla膰. Ko艣ci贸艂 parafialny z drzewa wznios艂a tu kr贸lowa w r. 1647. Przy ko艣ciele tym utworzono nast臋pnie klasztor karmelit贸w, kt贸ry istnia艂 do r. 1805. Karmelici na miejscu drewnianego ko艣cio艂ka wznie艣li stoj膮cy dot膮d murowany w r. 1788. Jest to budowla obszerna i do艣膰 okaza艂a o trzech nawach, wspartych na sze艣ciu filarach i dwu wie偶ach na froncie. Dzwony odlewane w Toruniu. Pomimo zakazu, 偶ydzi zwabieni przez korzystne dla handlu po艂o偶enie miasta na granicy Prus, zacz臋li tu osiada膰 w wielkiej liczbie i rozwin臋li tu handel siemieniem lnianem i produktami 呕mujdzi zbo偶e, we艂na, mi贸d, drzewo, sk贸ry. W r. 1800 na 2320 mk. liczono 2 3 偶yd贸w, kt贸rzy z 230 dom贸w posiadali przesz艂o po艂ow臋 i jak powiada Holsche doszli do takiej zamo偶no艣ci, 藕e liczono niekt贸rych na 10 do 50 tysi臋cy talar贸w. Rozwin膮艂 si臋 tu wyr贸b piwa i w贸dki. 呕ydzi dzier偶awili dochody z miasta za 1200 dukat贸w; akcyza wynosi艂a tu do 3000 tal. a roczny doch贸d miasta do 7000 tal. Biedna niedawno oaada zacz臋艂a si臋 pi臋knie zabudowywa膰, ulice otrzyma艂y bruki. Sta艂 wtedy w mie艣cie szwadron huzar贸w. Mieszka艅cy przeciwleg艂ej Szyrwinty, chc膮c bra膰 udzia艂 w tej pomy艣lno艣ci, robili oko艂o r. 1800 starania o po艂膮czenie obu miast w jedn膮 ca艂o艣膰, co jednak nie zosta艂o dokonanem. Osiedlanie si臋 coraz wi臋kszej ilo艣ci Niemc贸w, protestant贸w, wywo艂a艂o urz膮dzenie w r. 1842 filia艂u ewang. par. w Wierzbo艂owie. Liczba jarmark贸w, kt贸ra z trzech pierwotnych wzros艂a do 12, zosta艂a w ostatnich czasach zmniejszona do sze艣ciu. W r. 1881 po偶ar wielki zniszczy艂 znaczn膮 cz臋艣贸 miasta. W艂adys艂awowski powiat gubernii suwalskiej, utworzony r. 1867 z zachodniej po艂owy dawnego powiatu maryampolskiego, obejmuje 32, 22 mil kwadrat. Zajmuje on zachodniop贸艂nocn膮 cz臋艣膰 obszaru gubernii. Graniczy od p艂d. z pow. wy艂kowyskim, od wschodu z maryampolskim, cz臋艣膰 wschodniej i p贸艂nocn膮 granic臋 stanowi Niemen, odgraniczaj膮cy powiat od gubernii kowie艅skiej, od zachodu Szeszupa oddziela obszar powiatu od pow. pi艂ka艂owskiego w Prusach wschodnich. Powiat zajmuje cz臋艣膰 niziny ci膮gn膮cej si臋 na p贸艂noc wy偶yny pojezierza a偶 ku Baltykowi. 艢rednie wzniesienie wynosi od 180 do 200 st. Kierunek pochylenia poziomu spotykamy tu przewa偶nie od po艂udnia ku p贸艂nocy i od p艂d. wsch. ku p艂n. zach. Najwy偶szym punktem jest wynios艂o艣膰 pod Sudargami, niedaleko Szeszupy, wzn. 277 st. W p贸艂nocnej po艂owie ci膮gnie si臋 s艂abo wzniesiony obszar lesisty, kt贸rego wody uprowadzaj膮 do Szeszupy r贸wnolegle prawie p艂yn膮ce rzeczki Jotyja i Sesarka. Wyp艂ywaj膮 one z najwynios艂ejszego obszaru okolic Szak, zk膮d r贸wnie偶 bior膮 pocz膮tek Aukspirta i Penta, uchodz膮ca do Szeszupy pod wsi膮 Ponowie. Ze wsch. p艂n. cz臋艣ci powiatu, lesistej i wzniesionej, sp艂ywaj膮 do Szeszupy rzeczki Wysoka, Miluppa pod Tumpejami i Nienuppa pod Narwojciami. Dop艂ywy prawe Szeszupy przedstawiaj膮 w og贸le uk艂ad wachlarzewaty. Do Niemna sp艂ywaj膮 tylko drobne, kr贸tkie strumienie. Gleba powiatu jest w og贸le 偶yzn膮, w cz臋艣ci czarnoziemna, sprzyja uprawie zb贸偶, lnu i kartofli. W r. 1887 wysiano w powiecie 23419 czetw. oziminy, 39657 cz. jarzyny 124431 cz. kartofli, zebrano za艣 154110 oziminy, 176209 jarzyny, 211936 kartofli. Obszar las贸w rz膮dowych obejmuje 40225 mr. i stanowi dwa le艣nictwa Gryszkabuda i Sudargi. Ludno艣膰 powiatu z 64396 w r. 1867, wzros艂a do 77746 w 1890 r. Zapisa nych do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci jest 84907, lecz 8064 przebywa winnych stronach. 艢r贸d zapisanych do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci jest 139 praw. , 8701 prot. i 10704 偶yd. Katolicy stanowi膮 77, 偶ydzi 12. 艢r贸d ludno艣ci miejskiej 偶ydzi tworz膮 82, 4, protestanci 6, 6. Ludno艣膰 katolicka jest litewska, z ma艂膮 domieszk膮 w klasie szlacheckiej i urz臋dniczej pierwiastku polskiego i russkiego, pr贸cz tego 偶yd贸w i Niemc贸w. Pod wzgl臋dem przemys艂u fabrycznego powiat przedstawia si臋 ubogo. W r. 1878 by艂o 11 drobnych zak艂ad贸w 38 robotn. , z prod. na 89515 rs. , 5 gorzelni 20 rob. , z prod. na 85828 rs. i 4 ma艂e browary, z prod. na 2400 rs. W艂adys艂awowski dekanat, dyecezyi sejne艅skiej, sk艂ada si臋 z 12 parafii B艂ogos艂awie艅stwo, Gie艂gudyszki, Gryszkabuda, I艂gowo, Kajmele, 艁uksze, Poniemo艅Fergissa, S艂owiki, Sudargi al. Ja艅sborg, Syntowty, Szaki i W艂adys艂aw贸w. Oo do zak艂ad贸w naukowych to, pr贸cz szk贸艂 2klas. og贸lnych we W艂adys艂awowie i Szakach, istniej膮 szko艂y pocz膮tkowe we wsiach Sudargi dwie, Gryszkabuda, Barzdy, S艂owiki, 艁uksze, Syntowty, Gie艂gudyszki, Pami膮tka, Lokajcie, B艂ogos艂awie艅stwo. Pod wzgl臋dem s膮dowym, to powiat ma s膮d pokoju II okr. dla miast W艂adys艂aw贸w i Szaki, tudzie偶 cztery okr臋gi s膮d贸w gminnych S艂owiki, Syntowty, B艂ogos艂awie艅stwo, Lokajcie. S膮dy te nale偶膮 do II okr. zjazdu s臋dzi贸w pokoju w Maryampolu. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat sk艂ada si臋 z dwu miast W艂adys艂aw贸w i Szaki. tudzie偶 z 11 gmin B艂ogos艂awie艅stwo, Dobrowola, Gie艂gudyszki, Gryszkabuda, Kidule, Le艣nictwo, 艢wiatoszyn, Syntowty, Szy艂gale, Tomaszbuda, Zyple. 2. W, , os. miejska, dawniej miasteczko, w pow. koni艅skim, nad rzk膮 b. n. , 艣r贸d p艂askowzg贸rza niedawno jeszcze lesistego, odl. od st. pocz. tel. w Turku w. 10, od Ko艂a w. 14, od Konina w. 18. Po艂膮czona z temi miastami drogami bocznemi. Og贸lny obszar osady wynosi 43 mr. ; ludno艣膰 dochodzi 1244, w tem 8 praw. 3 m臋偶. i 5 kob. , 285 prot. 142 m. , 143 k. , 412 偶yd. 209 m. , 203 k. . Osada posiada ko艣ci贸艂 ew. mur. , s膮d gm. okr. II i urz膮d gm. ; 偶ydzi za艣, kt贸rzy w r. 1765 liczyli w Rusocicach jednego wsp贸艂wierc臋, obecnie posiadaj膮 r贸wnie偶 murowany dom modlitwy. Handel przewa偶nie w r臋ku 偶yd贸w. W osadzie znajduj膮 si臋 3 sklepy galanteryjne, 4 艂okciowe, 1 z 偶elazem, 9 tabacznych, 7 z chlebem w tem 5 chrze艣cia艅skich, 2 z m膮k膮, 6 z mi臋sem 4 chrz臋艣c. , 4 karczmy chrze艣cia艅skie. Istniej膮 te藕 2 garbarnie, jedna Juliana Marchela, z obrotem rocznym 13780 rs. , druga Juliana Kintzla, z obrotem 1250 rs. Rzemie艣lnicy, przewa偶nie chrze艣cianie, wyroby swoje rozwo偶膮 po jarmarkach. Szczeg贸lniej wyrabiane tu wozy i bryczki maj膮 pokup w Sieradzkiem i na Kujawach. Rzemie艣lnik贸w liczy osada piekarzy 7, rze藕nik贸w 6, szewc贸w 5, krawc贸w 6, stolarzy i stelmach贸w 7, garbarzy 3, 艣lusarz 1, kowali 4, tkaczy 40, bednarzy 5. S艂u偶b臋 zdrowia pe艂ni膮 felczer i akuszerka. Na utrzymanie starc贸w i kalek istnieje zapis hr. Gurowskich 10 morg贸w, z kt贸rych doch贸d 42 rs. na ten cel jest obracany. Dwie szko艂y elementarne, mieszane, protestancka i katolicka. z 2 nauczycielami, licz膮 w og贸le 150 wychowa艅c贸w, w tem ch艂opc贸w 100, dziewcz膮t 50 katol. 80, protest. 50, 偶yd. 20. W. przylega do Russocic, stanowi膮cych niejako przedmie艣cie tej osady. Kiedy powsta艂 W. niewiadomo. W dokum. z r. 1298 kt贸rym 艁okietek zamienia z klasztorem sulejow skim r贸偶ne posiad艂o艣ci, powiedziano; et in civitate nostra nunc Wladislavia nuncupata idem abbas curiam debet habere ab omnibus servitutibus liberam Kod. dypl. pol. , III, 165. Poniewa偶 wymieniona w tym akcie wie艣 Borzewisko pod Uniejowem jest do艣膰 blizk膮 W. , przeto mo偶naby zt膮d wnosi膰, i偶 W. ju偶 wtedy by艂 艣wie偶o za艂o偶onem miastem kr贸lewskiem. Widocznie osada upad艂a, nie mog膮c si臋 rozwija膰 dla blizkiego s膮siedztwa z miastami Konin, Ko艂o, Turek, Brudzew, Rychwa艂. Spisy pobor. z 1618 r, nie wymieniaj膮 tej osady. Milczy o niej geografia 艁ubie艅skiego z r. 1740. Zapewne jednak powsta艂a osada na nowo ju偶 na pocz膮tku XVIII w. , gdy偶 w r. 1738 spotykamy tu cech tkacki, kt贸ry otrzyma艂 r. 1739 przywilej od Melchiora Hieronima na Gurowie Gurowskiego, kaszt. gnie藕n. , Starosty kolskiego, brdowskiego, obornickiego, grabowskiego, dziedzicznego pana na W. , Wyszynie, Kleczewie, Cieninie i Murowanej Go艣linie. Poniewa偶 i Russocice nale偶a艂y do Gurowskich, mo偶na wi臋c wnosi膰, i偶 jeden z nich uzyska艂 przywilej miejski dla osady, kt贸ra powsta艂a zapewne na obszarze nale偶膮cym do Russocic. B膮d藕 za艂o偶yciel b膮d藕 nast臋pcy osadzili tu tkaczy, Niemc贸w, kt贸rym wyda艂 Gurowski przywilej niemiecki, datowany na zamku wyszy艅skim Wyszyna le偶y o kilka wiorst, od W. . Cech ten przetrwa艂 dot膮d i przechowuje swe ksi臋gi protoku艂贸w i dokumenty. W r. 1800 W. , miasto szlacheckie, ma 729 mk. 108 偶yd. . W r. 1827 by艂o 81 dm. , 907 mk. Obecnie ludno艣膰 si臋 zwi臋kszy艂a. Wiadomo艣膰 o cechu tkackim w W. poda艂a Gazeta Polska z r. 1888, 5. Do zabytk贸w przesz艂o艣ci w osadzie nale偶y pa艂ac dawniej hr. Gurowskich, dzi艣 przerobiony na garbarni膮, w okolicy za艣, bo o par臋 wiorst, ruiny zamku w Wyszynie. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr, II w miejscu, st. pocz. w Turku, ma obszaru 6453 mr. , 463 dm; i. 3977 mk. 艢r贸d zapisanych do ksi膮g sta艂ych w ilo艣ci 4430 13, 9 nieobecnych jest 12 praw. , 827 prot. , 248 偶yd贸w. W gminie jest kasa po偶yczkowa z kapit. 7000 rs. 3. W. , w艣, pow. b艂o艅ski, gm. Piekary, par. Mszczon贸w, ma 9 os. , 71 mk. , 96 mr. Nale偶a艂a do d贸br Gurba. 4. W. , w艣, pow. b艂o艅ski, gm. M艂och贸w, par. Brwin贸w, ma 65 mk. , 178 mr. Stanowi艂a posiad艂o艣膰 szpitala 艣w. Ducha w Warszawie. 5. W艂adys艂aw贸w W. , w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Jazgarzew, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, 91 mk. , 504 mr. 6. W. , pow. gr贸jecki, gm. Jasieniec, par. Boglewice. Nie pomieszczony w ostatnim spisie urz臋dow. 7. W. , os. , pow. nowomi艅ski, gm. Otwock, par. Ostr贸wek, ma 43 mr. dwor. 8. W. , w艣, pow. sochaczewski, gm. 艁azy, par. Broch贸w, ma 131 mk. , 464 mr. 9. W. , w艣, pow. sochaczewski, gm. I艂贸w, par. 呕yck, ma 41 mk. , 165 mr. 10. W. , w艣, pow. 艂owicki, gm. i par. Bielawy, odl 25 w. od 艁owicza, 7 w. od Bielaw, ma 17 dm. , 119 mk. , 22 os. , 373 mr. 11. W. , kol. , pow. 艂臋czycki, gm. i par. Dalik贸w, odl. od 艁臋czycy 15 w. , ma 7 dm. , 54 mk. , 98 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dalik贸w. 12. W. , kol, pow. 艂臋czycki, gm. Rog贸藕no, par. Gieczno, odl. od 艁臋czycy w. 22, ma 26 dm. , 239 mk. , 27 os. , 539 mr. Nale偶a艂a do d贸br Rog贸藕no. 13. W. 艢nia towo, kol. , pow. 艂臋czycki, gm. Tkaczew, par. Le藕nica Wielka, odl. od 艁臋czycy w. 6 1 2, ma 5 dm. , 24 mk. 14. W. , w艣, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. M膮koszyn, ma 30 os, , 221 mk. , 268 mr. w艂o艣c. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br M膮koszyn. 15. W. , w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. i par. Lubie艅, ma 50 mk. , 195 mr. 16. W. , kol. , pow. koni艅ski, gm. S艂awoszewek, par. Kleczew, odl. 19 w. od Konina, ma 12 dm. , 141 mk. , 13 os. , 146 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kleczew. 17. W. , fol. , pow. rawski, gm. i par. Lubania, odl 24 w. od Rawy, ma 1 dm. , 12 mk. , 148 mr. j 102 roli, 38 lasu, 6 艂膮k. Oddzielony zosta艂 od d贸br 呕elazna. 18. W. , w艣, pow. brzezi艅ski, gm. Ciosny, par. Ujazd, ma 4 dm. , 14 mk. , 114 mr. Utworzona na obszarze d贸br Niewiad贸w. 19. W. , fol. , pow. 艂贸dzki, ob. T膮偶ewy. 20. W. , w艣, pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdan贸w, ma 8 dm. , 55 mk. , 97 mr. 21. W. al. Niedo艣pielin, fol. i os. m艂y艅. , pow. radomski, gm. i par. Wielgom艂yny, ma 7 dm. , 872 mr. 22. W. , kol. w艂o艣c, pow, noworadomski, gm. i par. Dmenin, ma 7 dm. , 63 mk. , 138 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Dziepu艂膰. 23. W. , kol. , pow. noworadomski, ob. Borowa. 24 W. , fol. d贸br Kamyk, w pow, cz臋stochowskim, ma 1 dm. , 10 mk. , 379 mr. 25. W. , w艣, pow. i艂偶ecki, gm. Miech贸w, par. Kazan贸w, odl. od I艂偶y 18 w. , ma 8 dm. , 62 mk. , 156 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kazan贸w. 26. W. , kol wieczystoczynszowa, utworzona na obszarze d贸br My艣liborz, w pow. opoczy艅skim, gm. Machory, ma 310 mr. 27. W. , kol. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 20 w. , ma 59 dm. , 391 mk. , 990 mr. Za艂o偶ona r. 1867 na obszarze Czarnolasu. 28. W. , kol. , pow. i艂偶ecki, gm. Lipsko, par. Kr臋pa, odl. od I艂偶y 25 w. , ma o dm. , 180 mr. 29, W. , pow. opoczy艅ski, gm. Radonia, par. W贸jcin, odl. od Opoczna 19 w. , ma 11 dm. , 74 mk. . 195 mr. dwor. , 11 mr. wlo艣c. 30. W. , folw. , pow. lubelski, gm. i paraf. Krzczon贸w. 31. W. , fol, pow. krasnostawski, ob. W艂adyslawiu. W. , w艣, pow. bi艂gorajski, gm. Kocudza, par. Goraj. Nale偶y do d贸br ordynacyi Zamoyskich. 33. W. , w艣, pow. che艂mski, gm. i par. Olchowiec. 34. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Huszlew, odl. 17 w. od Konstantynowa, ma 2 dm. , 37 mk. , 710 mr. 415 roli, 54 艂ak, 125 lasu, 78 zaro艣li, 22 pastw. , 16 nieu偶. . W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 35. W. , folw. d贸br Czekan贸w. w pow. soko艂owskim. ma 1 dra, , 38 mk. , 558 mr. 36. W. , folw. d贸br Kode艅, w pow. bialskim, ma 12 bud. 1 mur. , 913 mr. obszaru, gorzelnia. 37. W. , w艣, pow. garwoli艅ski, gm. 呕elech贸w, par. Go艅czyce, ma 20 dm. , 145 mk. , 381 mr. 38. W. , w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Wola R臋bkowska, par. Wilga, ma 19 dm. , 97 mk. . 210 rar. 39. W. , folw. , pow. radzy艅ski, gm. Siemie艅, par. Czemierniki, odl. 22 w, od Radzynia, ma 3 dm. , 6 mk. , 303 mr. Oddzielony od d贸br Tulniki. 40. W. , folw. , nale偶y do d贸br Woroniec, w pow. konstantynowskim. 41. W, , w艣 w艂o艣c, pow. p艂o艅ski, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. 22 w. od P艂o艅ska, ma 9 dm. , 83 mk. , 213 mr. 42. W. , Budy, W. Nowe i W. Stare, w艣 i dwa folw. , pow. sierpecki, gm, i par. Bie偶u艅, odl. 18 w. od Sierpca. W. Budy, w艣, ma 6 dm. , 54 mk. , 150 mr. ; W. Nowe, folw. , 9 dm. , 108 mk. , 210 mr. , huta szklana z prod. do 11000 rs. i zajazd; W. Stare, folw. , ma 3 dm. , 21 mk. , 90 mr. 43. W. , w艣 i folw. nad rz. Sonia, pow. ciechanowski, gm, Opinog贸ra, par. Ciechan贸w odl. o 5 w. , ma 7 dm. , 139 mk. , 118 mr. , wiatrak. W艣 ma 22 mr. , folw. za艣 nale偶y do d贸br Opinog贸ra. 44. W. , w艣, pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Oss贸wka, odl. o 23 w. od Lipna, ma 8 dm. , 44 mk. , 60 mr. 45. W. , folw. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Bartniki, odl. 17 w od Wy艂kowyszek, ma 1 dm. , 13 mk. Pol. W艂adys艂aw贸w, w r. 1879 oddzielony od d贸br Ro艣, rozl. mr. 333 gr. orn. i ogr. mr. 254, 艂膮k mr. 60, pastw. mr. 12, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 4, drew. 5; p艂odozm. 5pol. , pok艂ady torfu. Br. Ch. W艂adys艂aw贸w 1. za艣c. szl. nad rzk膮 Kiewn膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 24 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 10 mk. katol 2. W. , folw. nad jez. Selnie, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. i par. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski W艂adys艂aw贸w, o 30 w. od Trok, 1 dm. , 18 mk. katol W 1850 r. w艂asno艣膰 Ody艅c贸w. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Mackanciszki, Nikrany, Noworsza艅ce, Strawieniki, Wi艂u艅ce, Zabor贸wka, oraz za艣c Huta i Masze, w og贸le w 1865 r. 164 dusz rewiz. w艂o艣c uw艂aszczonych. 3. W. , fol, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 4. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, gm. Opsa, o 43 w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣膰 Kozie艂艂贸w, ma 140 dzies. 67 lasu, 28 1 2 nieu偶. . 5. W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , W艂adys艂aw贸w W艂adys艂aw贸w W艂adyszyn W艂adzienin W艂adzimir贸w W艂adzimirowo W艂adzin dw贸r, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Mo艂doczany, o 26 w. od Poniewie藕a, w艂asno艣膰 Pietruszewskich, ma 75 dzies. 20 lasu. 7. W. , pow. wi艂komierski, ob. Traszkuny, 8. W; ., fol. , pow. ihume艅ski, gm. Jurewicze, ma 4 w艂贸ki; nabyty niedawno przez w艂o艣cian. 9. W. , folw. , pow. s艂ucki, o 17 w. od S艂ucka, o 1 1 2 w. od st. poczt. Siwica, przy szosie s艂uckobrzeskiej. W艂adys艂aw贸w, folw. , pow. przemyski, ob. Tarnawce. W艂adys艂aw贸w 1. niem. Neufeld, w艣 gospod, na p艂d. wsch贸d Lw贸wka, w pow. bukowskim nowotomy艣lkim, okr. urz臋d. Kuszlin, s膮d okr. i st. kol. w Nowomtomy艣lu, par. kat. i ew. , i pocz ta w Lw贸wku Neustadt b. Pinne, szko艂a ewang. w miejscu, katol. w W膮sowie, ma 64 dm. , 384 ha, 404 mk. 137 katol. 2. W. , w艣 gospod. , w pow. szubi艅skim, na p艂d. wsch贸d Rynarzewa, na lew. brzegu Noteci, s膮d okr. i okr. urz臋d. w Szubinie, st. kol. Hopfengarten Brzoza, par. kat. i ew. , urz. poczt. w Rynarzewie, szko艂a kat. w Pszczo艂czynie, ew. w miejscu, ma 76 dm. , 135 ha, 786 mk. 209 katol. , 7 偶yd. . 3. W. , folw. , nale偶y do Myjomic, pow. pleszewski k臋 pi艅ski, okr. urz臋d. K臋pno, st. kol. w Domaninie, urz. poczt. w Kochlowie, par. katol. i szko艂a w Myjomicach, ma 2 dm. , 46 mk. 4. W. , niem. Althuette, w艣 gospod. i ryc. , pow. czarnkowski, o 9 staj na wsch贸dp艂d. od Czarnkowa nad Rud膮, dop艂. Golnicy, przy trakcie z Czarnkowa do Ry czywo艂u i do Obornik, okr. urz. Czarnkowa, urz. poczt. w miejscu, st. kol. w Trzciance Schaenlanke; szko艂y w miejscu, par. i s膮d okr. w Czarn kowie. W艣 gospod. ma 23 dm. , 405 ha, 262 mk. 30 katol. , 7 偶yd. ; w艣 rycerska ma 9 dm. , 715 ha, 162 mk. 154 katol. . We wsi gorzelnia pa rowa, cegielnia, m艂yn. Czysty doch贸d gruntowy 5363 mrk. Wie艣 ta nale偶a艂a do Czarnkowskich, potem 艢winarskich i Szuman贸w. Henryk Szuman, prezes ko艂a i pose艂, sprzeda艂 j膮 bratu Kazi mierzowi, mecenasowi w Poznaniu 1894 r. . Teraz ma by膰 rozparcelowana. Kiedy艣 mia 艂a tu istnie膰 huta szklana. Wyoruj膮 tu od艂amki szk艂a surowego i naczy艅 oraz bursztyn. Bo W. nale偶y folw. Laura. W艂. 艁. W艂adys艂aw贸w, warownia niegdy艣 nadmorska przy Wielkiej Wsi, w pow. puckim ob. Puck, t. IX, 269. W艂adys艂aw贸wka, grupa dom贸w i folw. , w Toustem, pow. ska艂acki. W艂adys艂awowo, ob. W艂adys艂aw贸w. W艂adys艂awowo 1. folw. , pow. wile艅ski, ob. Orniany 2. 2. W. , folw. rz膮dowy pojezuicki, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Lidy, 10 mk. 3. W. , folw. , pow. orsza艅ski, od 1880 r. Czyczagowych, 400 dzies. 30 roli, 30 艂膮k, 320 lasu; karczma daje 100 rs. 4. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Owanty. W艂o艣c. Butejkisy posiadaj膮 tu 20 dzies. W艂adys艂awowska Wola, w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Wola R臋bkowska, paraf. Wilga. Posiada szko艂臋 pocz膮tkow膮, 18 boa. , 210 mk. , 600 mr. W艂adys艂awpol, w艣 i folw. , pow. olkuski, gm. Minoga, par. Sieciechowice, odl. 28 w. od Olkusza. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 58 mk. Folw. mia艂 w r. 1886 obszaru 251 mr. 242 mr. roli i 2 bud. drew. ; w艣 mia艂a 9 os. , 86 mr. W艂adysza, jezioro, w pow. trockim. W艂adyszki, w spisie z r. 1827 W艂adyszyszki, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Pojeziory, par, Szumsk, odl. od Wy艂kowyszek 16 w. , ma 6 dm. . 67 mk. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 52 mk. W艂adyszyn, w艣 gospod. , w pow. obornickim, s膮d okr. , okr. , urz臋d. st. kol. i poczta Rogo藕no Ro gasen, szko艂a katol. i ewang. w miejscu, paraf. katol. w Skokach, ewang. w Rogo藕nie, ma 6 dm. , 201 ha, 48 mk. 7 katol. ; w r. 1793 posiadali W. Tomiccy z Budziszewa. W艂. 艁. W艂adzienin, ob. Wladzenin. W艂adzimir贸w, w艣, pow. radomski, gm. Radzan贸w, par. Buk贸wno, odl. od Radomia 28 w. , ma 8 dm. , 124 mr. Utworzona 艣wie偶o po r. 1864. W艂adzimirowo, 艣wie偶o utworzona nazwa majoratu rz膮dowego, nadanego r. 1887 sekretarzowi stanu, rzeczyw. tajnemu radcy W艂adymirowi Fi艂osofowi. Wsk艂ad majoratu, obejmuj膮cego 2473 mr. , wchodz膮 folwarki Rak贸w 407 mr. , Wolica 435 mr. , W臋gleniec 204 mr. , Zdanowice 391 mr. i lasy rz膮dowe z obszarem 1036 mr. Dobra te le偶膮 w pow. j臋drzejowskim. W艂adzin, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Rudno, par. Ko艂biel, ma 129 mk. , 254 mr. W艂adzin, ob. Wladzenin. W艂adzinek, folw. , pow. krasnostawski, gm. Izbica, par. Tarnogr贸d. W艂adzinowo, w艣 nad rzk膮 Dubr贸wk膮, pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Ostro偶yce, o 28 w. od Mi艅ska, ma 12 osad. A. Jel. W艂adzi贸w, w艣, pow. lubelski, gm. Chrzczon贸w, par. Bychawa, ma 8 os. , 53 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kazarz贸w al. Kosarz贸w. W艂adziszki al. Przyja藕艅, osada, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. Daugieliszki o 6 w. , ko艣ci贸艂, karczma. W艂akniszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm. Smo艂wy, w艂asno艣膰 Podbereskich, ma wraz z za艣c. Aleksniszki 120 dzies. 9 lasu, 31 nieu偶. . W艂asiewicze, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol. , gm. R贸偶ana, o 44 w. od S艂onima, 223 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. Wraz ze wsi膮 Po艂o艅sk 46 dm. , 488 mk. W艂asna, w艣 i m艂yn nad rz. Kamieniczk膮, pow. cz臋stochowski, gm. R臋kszowice, par. Konopiska, odl. 18 w. na p艂d. od Cz臋stochowy, na samej granicy od Szl膮ska pruskiego. W艣 ma 36 dm. , 270 mk. , 480 mr. ; m艂yn 1 dm. , 13 mk. , 32 mr. dwor. ; karczma 1 dm. , l 1 2 mr. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 237 mk. W艂adys艂aw贸w 1 W艂adys艂awpol W艂adys艂awowska W艂adzinek W艂adzinowo W艂adzi贸w W艂adys艂awowo W艂adys艂aw贸wka W艂adys艂aw贸w W艂asowa W艂adziszki W艂akniszki W艂asiewicze W艂asna W艂adysza W艂adyszki W艂ochy W艂asowa W艂asowicze W艂asowka W艂asowszczyzna W艂astowice W艂aszan贸wka W艂aszczy艅ce W艂aszin贸wka W艂awa W艂awie W艂azowicze W艂asowa, w艣, pow. g偶acki gub. smole艅skiej, gm. korytowska, 12 dm. , 60 mk. W艂asowicze, w艣, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. i par. prawos艂, Lubonicze, o 21 w. od Bobrujska, ma 27 osad. Niegdy艣 W. nale偶a艂y do sstwa lubonickiego ob. Lubonicze. A. Jel. W艂asowka 1. al. Parafijewka, w艣, pow. borznie艅ski gub. czernihowskiej, gm. W艂asowka, o 50 w. od mta powiat. , ma 635 dm. , 3792 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szpital, targi, cukrowni臋. 2. W. , mko nad rzka Jordank膮, pow. kremie艅czucki gub. po艂tawskiej, gm. Niedogarok, ma 232 dm. , 1690 mk. , 2 cerkwie, 14 m艂yn贸w wodnych, 12 wiatrak贸w, 3 olejarnie. 3. W. al. Fedorowka, w艣 nad rzk膮. Berestow膮, pow. konstantynogradzki gub. po艂tawskiej, gm. Fedor贸wka, ma 231 dm. , 1590 mk. , cerkiew, 18 wiatrak贸w. 4. W. , w艣 nad rzk膮 Taszani膮, pow. zie艅kowski gub. po艂tawskiej, gra. Dejka艂owka, ma 187 dm. , 940 mk. , cerkiew, m艂yn wodny, 9 wiatrak贸w, olejarni臋. Wlasowo, w艣, pow. juchnowski, gub. smole艅skiej, 17 dm. , 86 mk. , cerkiew, kaplica, szko艂a, jarmark. W艂asowszczyzna, w艣, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zas艂aw, ma 7 osad; miejscowo艣膰 falista, grunta szczerkowogliniaste. W艂astowice, niem. Wlastowitz, w艣, pow. opawski, par. Jaktarz, ma szko艂臋 ludow膮, 206 mk. W艂aszan贸wka, w艣 nad Chomorem, rozlanym tu w wielki staw, pow. zas艂awski, gm. Nowe Sio艂o o 5 w. , o 15 w. od Zas艂awia st. poczt. a 30 w. od st. dr. 藕el. Szepiet贸wki, ma wraz z wchodz膮c膮 w sk艂ad parafii wsi膮 Sachnowce odl. o 1 2 w. , 57 dm. , 1027 mk. prawos艁, 60 katol. i 26 偶yd贸w. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Jana Ewang. Bohos艂owa, z drzewa wzniesion膮 w r. 1769 i uposa偶on膮 36 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Da艅kowce o 2 w. . Szk贸艂ka cerkiewna od 1861 r. W艂asno艣膰 hr. Potockiego. W艂aszczy艅ce, w艣 nad rzek膮 Pachinieck膮, pow. krzemieniecki, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Wy偶grodek o 2 w. , ma 98 dm. , 779 mk. , cerkiew filial. , p. w. 艣w. Micha艂a Archanio艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1779 r. i uposa偶on膮 34 1 2 dzies. ziemi, szk贸艂ka cerkiewna. Do filii nale偶y w艣 Domaninka o 1 w. . W艂aszin贸wka, cz臋艣膰 wsi LubyczaKniazie, w pow. rawskim Rawa Ruska. W艂awa, niegdy艣 osada szlachecka, istnia艂a jeszcze w r. 1610 i graniczy艂a z G贸r膮, Zalescem, Brzostowem i Roszkowem, w okolicy Jarocina i Jaraczewa. W r. 1398 9 pisali si臋 z W艂awy D膮broszka i syn jej Przec艂aw W艂awscy, kt贸rzy si臋 prawowali z Klemency膮, Miros艂awem i Samsonem Zaleskimi o czwart膮 cz臋艣膰 granicz膮cego z W. Zalesia Akt. Gr. W pl. , I, II, 2325. W r. 1418 istnia艂y dwie W艂awy, kt贸re w on czas roz graniczano. W艂. 艁. W艂awie. , w dok, Wlawe, Wlywie, Vlewie, w艣 gospod. nad Obr膮, pow, ko艣cia艅ski, mi臋dzy Krzywiniem a Ko艣cianem, na p艂d. wsch贸d Wy skoci, naprzeciw Osieka, urz膮d okr. , s膮d okr. , st. kol. w Ko艣cianie, urz膮d poczt. w Choryni, szko艂a katol. w miejscu, par. katol. w Wyskoci, ewang. w Racocie, ma 23 dm. , 399 ha, 195 mk. R. 1307 ks. Henryk, jako dziedzic kr贸lestwa polskiego zatwierdza, darowizn臋 W. klasztorowi lubi艅skiemu przez Moykona, dziedzica wsi. Le 偶a艂o wtedy W. in districtu Crivyn Krzywi艅. W r. 1580 W. obejmuje 3 艂any os. , 1 zagrod臋 i 艂an so艂tysi. W r. 1793 nale偶a艂o do klasztoru w Lubiniu. W艂. 艁. W艂azowicze, w艣 nad rzk膮 Rzacz膮, pow. suraski gub. czernichowskiej, gm. Duszatyn, ma 125 dm. , 921 mk. , 2 wiatraki, olejarni膮. W艂臋cz 1. w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, pow. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 20 dm. , 182 mk. , 670 mr. Jedna z wi臋kszych osad w艂o艣cia艅skich ma 112 mr. 70 roli, 11 艂膮k, 3 pastw. , 21 lasu i 4 wody. We wsi dom modlitwy ewang. i m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 152 mk. R. 1789 dom. Steklin bra艂o tu od gbur贸w 940 a z m艂yna 412 z艂. czynszu. 2. W. , w dok. z r. 1203 Vlenc, staro偶ytna, osada wymieniona w akcie potwierdzenia posiad艂o艣ci biskup贸w p艂ockich przez Konrada. Nale偶a艂a wtedy do kasztelanii pu艂tuskiej. Spisy pobor. z XVI w. nie wymieniaj膮 tej wsi. W艂och贸w, w艣, pow. konecki, gra. Duracz贸w, par. Odrow膮偶, odl. od Ko艅skich 17 w. , ma 26 dm. , 144 mk. , 494 mr. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 82 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ko艅skie. W艂och贸w, jezioro, w pow. bytowskim, ob. Niedarzyno. W艂och贸wka, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, gm. Borzejewo, par. Wizna, ma 2432 mr. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. 艁om偶a. Zapewne by艂y to g艂ownie obszary le艣ne. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 18 mk. , par. Zawady. W艂ochy 1. fol. i st. dr. 偶el. , pow. warszawski, gm. Pruszk贸w, par. S艂u偶ewo, le偶y przy linii dr. 偶el. warsz. wied. , odl. 6 w. od Warszawy. Znajduje tu si臋 przystanek dr. 偶eL warsz. wied. , pi臋kny park z pa艂acykiem, wielka cegielnia, oko艂o 150 mk. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 81 mk. W r. 1876 folw. ten rozl. mr. 368 gr. or. i ogr. 321, past. mr. 1, ogrodu mr. 9, pod budowlami i drogami mr. 39; bud. mur 9, drew. 11; p艂odozm. l0pol. W艣 Solipsy os. 40, mr. 179. W reg. pobor. z r. 1580 podano, , W艂ochi, fam. Petrus senior villae W艂ochi, man. 1 4. W przyleg艂ej wsi Solipsy siedzi Stanis艂aw olim Andreae de Rakowo majore i sam uprawia 1 4 艂anu. Parafia by艂a w S艂u偶ewie Pawi艅. , Mazowsze, 260. Verdum, jad膮c przy ko艅cu XVII w. do Warszawy, widzia艂 tu pa艂ac ci臋偶ko zbudowany, niewyko艅czony, z w艂oska za艂o偶ony; prymas Leszczy艅ski zacz膮艂 go budowa膰 Liske, Cudzoziemcy, 120. 2. W. , w艣 i fol. nad rz. Pokrzy W艂ocin W艂ochyniec W艂oc艂awek W艂oc艂awek wnic膮, pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par, Chybice, odl. od Opatowa 21 w. , maj膮 17 dm. , 161 mk. , 180 mr. dwors. , 221 mr. w艂o艣c. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 51 mk. R. 1362 Bodzanta, bisk. krakow. , przy艂膮czy艂 wsi W. i trzy inne do nowo. utworzonej parafii w Chybicach Kod. Ma 艂op. , III, 155. W po艂owie XV w. w艣 ta, w par S艂upia Stara, w艂asno艣膰 Andrzeja Misszopada h 艁ab臋d藕, mia艂a 艂any km. , karczmy, zagr. , folwark rycerski, z kt贸rych dziesi臋cin臋 p艂acono pleban. w Go藕licach D艂ugosz, L. B. , II, 336. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego, z r. 1508 w艣 W艂ochy, w艂asno艣膰 Myssopatha z W艂och, mia艂a 1 艂an. W r. 1678 Miekiczki p艂aci艂 od 6 osad. , 2 1 2 艂an. , 2 biednych Pawi艅ski, Ma艂op. , 460, 193. 3. W. , w艣 i fol. , pow. pi艅czowski, gm. i par. Pi艅cz贸w odl. 2 w. , le偶膮 na wsch贸d od miasta. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 156 mk. Br. Ch. W艂ochy, s艂ow. Wlahi, w臋g. SzepesOlaszi, niem. Wallendorf, 艂ac. Olaszinum, Villa Italorum, jedno z 16tu miast koronnych. w hr. spiskiem, nad rz. Hernadem, ma ko艣ci贸艂 par. katol, drugi mniejszy, ko艣ci贸艂 ewang. , ratusz. Ludno艣膰 trudni si臋 upraw膮 roli, kt贸ra tu jest bardzo urodzajn膮. Obszerne lasy, kopalnie miedzi i rudy 偶elaznej, 艂omy marmuru i kamieni. W pobli偶u stacya kolei koszyckobogumi艅skiej t. n. Miasto ma 3149 mk. Mia艂o by膰 za艂o偶one przez osadnik贸w wo艂oskich, zk膮d nazwa. Istnia艂o ju偶 r. 1278. Nale偶a艂o do liczby miast oddanych w zastaw Polsce w r. 1412. W艂ochy, niem. Wallendorf, 1353 Walendorff, 1373 Walindorf, dobra i w艣, pow. namys艂owski, par. katol. w miejscu, ewang. Wierzbica Polska. W r. 1885 w艣 mia艂a 427 ha, 63 dm. , 532 mk. 82 ew. , szko艂a katol. Dobra mia艂y 397 ha, 2 dm. , 48 mk. 14 ew. . Wie艣 ta by艂a w艂asno艣ci膮 biskup贸w wroc艂awskich. Parafia musia艂a by膰 wcze艣nie erygowan膮, skoro r. 1350 istnieje tu ju偶 szko艂a. Uposa偶enie ko艣cio艂a sk艂ada si臋 z 118 mr. roli i 艂膮k. W艂ochyniec, pow. sieradzki, ob. Mokre 9. W艂ocin al. W艂oczyn, w艣 i fol. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojk贸w, odl. od Sieradza 24 1 2 w. W艣 ma z os. Chudob膮 23 dm. ; fol. ma 6 dm. i wraz z os. Kije, karcz. Chudob膮 10 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 172 mk. W r. 1892 fol. W. lit. A. z attyn. Otton贸w i Jarychy rozl. mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 446, 艂膮k mr, 91, past. mr. 51, lasu mr. 99, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 17; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 41, mr. 272; w艣 P臋czek os. 2, mr. 55; w艣 Niwy os. 5, mr. 85; w艣 Kije os. 3, mr. 70; os. Pogorzele os. 1, mr. 26; os. Stelm贸w os. 1, mr. 36. W r. 1868 fol. W. lit. B. mia艂 obszaru mr. 412. W艣 Grzymaczew B. Weisie os. 23, mr. 54. W r. 1874 rozkopano tu cmentarzysko przedhistoryczne ob. Tyg. Illustr. z r. 1876, Nr 25. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Wojkowic. By艂y te藕 we wsi trzy m艂yny, z kt贸rych ka偶dy dawa艂 plebanowi po korcu owsa 艁aski, L. B. , II, 55. B. Ch. W艂oc艂awek, w dok, z r. 1165 Wladislaw, 1185 vetus Vladislavia, p贸藕niej senis Wlodislavia, 1566 Antiqua Vladislavia, u Klonowicza W艂ods艂awek t. j. , Wlods艂aw Ma艂y a w dok. z 1599 r. W艂ods艂aw, miasto powiatowe gub. warszawskiej, na lewym brzegu Wis艂y, przy uj艣ciu Zg艂owi膮czki z Bachorz膮, pod 52 39 5 szer. p艂n. i 36 47 7 d艂ugo艣ci wsch. od F. , na stokach 艂agodnie obni偶aj膮cej si臋 ku Wi艣le kraw臋dzi doliny tej rzeki, odl. 175 w. od Warszawy, z kt贸r膮 pr贸cz komunikacyi wodnej, 艂膮czy W. kolej 偶elazna warszawskobyd goska, o 54 w. w linii powietrznej na wsch贸dwsch贸d p艂d. od Inowroc艂awia, oko艂o 26 w. kolej膮 od Nieszawy, 5 mil od Torunia, 6 mil od P艂ocka, 15 w. od Brze艣cia Kujawskiego, po艂膮czony mostem 偶elaznym 艂y偶wowym, rozbieranym na zim臋, z praw brzegiem Wis艂y wie艣 Szpital i dalej szos膮 z Lipnem odl. 23 w. . Miasto posiada ko艣ci贸艂 katedralny, przy kt贸rym rezyduje biskup, ko艣ci贸艂 parafialny, ko艣ci贸艂 i klasztor reformat贸w, ko艣ci贸艂 filialny, konsystorz i seminaryum dyecezyalne. ko艣ci贸艂 ewangielicki, synagog臋 murowan膮 od r. 1854, szpital powiatowy 艣w. Antoniego na 45 艂贸偶ek, dom przytu艂ku dla 26 ubogich, ochron臋, dla dzieci, drugi okr臋g zjazdu s臋dzi贸w pokoju gubernii warszawskiej, s膮d pokoju okr. 1 dla W艂oc艂awka i Brze艣cia, wydzia艂 hypoteczny, szko艂臋 2klas. m臋zk膮 i rzemie艣lniczoniedzieln膮, szko艂臋 2klas. og贸ln膮 i rzem. niedz. , szko艂臋 2klas. 偶e艅sk膮, dwie szko艂y lklas. , szko艂臋 偶ydowsk膮 2klas. m臋zk膮 i 偶ydowsk膮 lklas 偶e艅sk膮, urz膮d powiatowy, magistrat, zarz膮d policmajstra od r. 1879, urz膮d poczt. tel. , stacy膮 dr. 偶el. warsz. bydgoskiej. Z zak艂ad贸w przemys艂owych istniej膮 dwie fabryki wyrob贸w fajansowych, trzy fabryki narz臋dzi rolniczych i odlew贸w, dwie wielkie fabryki cykoryi, dwie fabryki tektury smo艂owcowej, dystylarnia, browar, dwie cegielnie parowe, m艂yn parowy, huta szklana i kilkana艣cie drobnych zak艂ad贸w, jak olejarnia, mydlarnia, wiatraki, m艂yny. Miasto porz膮dnie zabudowane, domami murowanemi przewa偶nie, posiada, pr贸cz dwu rynk贸w stary i nowy, nast臋pne g艂贸wne ulice, id膮ce w kierunku prostopad艂ym ku Wi艣le Kr贸lewiecka, Nowa, Brzeska, Kaliska i 呕elazna, oraz przesz艂o 40 przecznic i mniejszych uliczek. W r. 1890 mia艂 W. 20, 135 mk. 12, 017 sta艂ych i 8, 118 niesta艂ych, pr贸cz tego do ksi膮g ludno艣ci sta艂ej zapisano jeszcze 1, 718 przebywaj膮cych w innych stronach kraju. Co do wyzna艅, to by艂o 艣r贸d ludno艣ci sta艂ej 147 prawos艂. , 1, 218 prot. , 3, 623 偶yd贸w. W r. 1894 ludno艣膰 wzros艂a do 22, 776. W r. 1789 by艂o tylko 1, 325 mk. Na pocz膮tku obecnego stulecia W, mia艂 188 dm. 8 murow. , 50 z pruskiego muru, inne drewniane, 2, 283 mk. wraz ze stoj膮cym batalionem strzelc贸w. 呕yd贸w nie by艂o wcale. W r. 1820 jest 3, 278 mk. , w tem 208 偶yd贸w W艂ochy W艂oc艂awek kt贸rzy zacz臋li osiada膰 w r. 1803. R. 1827 jest 341 dm. i 3, 664 mk. ; 1857 r. 475 dm. 119 murow. i 6, 930 mk. 1, 365 偶yd. i 579 Niemc贸w. Domy ubezpieczone by艂y od ognia na 479, 850 rs. Doch贸d kasy miejskiej wynosi艂 9, 290 rs. W r. 1877 by艂o 12, 815 mk. , a doch贸d miasta wynosi艂 18, 163 rs. W r. 1880 warto艣膰 produkcyi fabryk wynosi艂a 431, 477 rs. , a doch贸d kasy 23, 217 rs. Ko艣cio艂y. Katedra w艂oc艂awska nale偶y do najznakomitszych 艣wi膮ty艅. Na miejscu pierwotnego ko艣cio艂a drewnianego z XII w. , zniszczonego przez Krzy偶ak贸w, biskup Maciej Golanczewski, po艂o偶y艂 kamie艅 w臋gielny du. 25 marca 1340 r. pod obecn膮 艣wi膮tyni臋. Wystawi艂 on tylko presbyteryum i zakrysty臋, dalsz膮 budow臋 prowadzi艂 nast臋pca Zbylut Go艂anczewski i p贸藕niejsi biskupi. Budowla ta, w stylu ostro艂uku nadwi艣la艅skiego, z ceg艂y palonej, ma trzy nawy, z kt贸rych 艣rodkowa znacznie wy偶sza od bocznych i od presbyteryum. 艢ciany jej pokryte wielu pomnikami, mi臋dzy kt贸remi godzien uwagi pomnik biskupa Piotra Moszy艅skiego, przez Kallimacha postawiony oraz bisk. Jana Karnkowskiego 1537. Wieki sk艂ada艂y si臋 na ozdobienie i szpec膮ce przebudowy. Dopiero bisk. Popiel pocz膮艂 艣wi膮tyni臋 oczyszcza膰 z nalecia艂o艣ci p贸藕niejszych, gdy w艂asnym kosztem wyrestaurowa艂 kaplic臋 Naj艣w. Sakramentu, do kt贸rej okna kolorowe, wyobra偶aj膮ce 艣艣. Stanis艂awa bpa i Kazimierza, robione w Pary偶u, ofiarowa艂 Miko艂aj Wis艂ocki. Staraniem tego偶 biskupa stan臋艂y nowe wie偶e 1882 86, wed艂ug planu budowniczych Tadeusza Stryje艅skiego i Konstantego Wojciechowskiego. Pod kierunkiem tego ostatniego i wed艂ug jego plan贸w dokonan膮 zosta艂a nast臋pnie restauracya, albo raczej przerobienie ca艂ej 艣wi膮tyni, za staraniem bisk. Bere艣niewicza, funduszem cz臋艣ci膮 od rz膮du uzyskanym, cz臋艣ci膮 ze sk艂adek. Na o艂tarz wielki, wykonany w zak艂adzie Szpetkowskiego w Poznaniu, ofiarowa艂a pieni膮dze rodzina pp. Kretkowskich, z Kujaw, na ambon臋 za艣, postawion膮 1894 r. , Leopold Kronenberg, dziedzic d贸br Brzezia i Wie艅ca. Organy o 32 g艂osach robi艂 Jan Szpigiel z Rychtalu na Szl膮sku; roboty mularskie prowadzi艂 Leon Boja艅czyk, kt贸ry w艂asnym kosztem wyrestaurowa艂 kaplic臋 N. M. P. , a poprzednio 1883 kaplic臋 艣w Marcina; do tej o艂tarz i okno kolorowe sprawi艂a kapitu艂a. Skarbiec ko艣cielny posiada dzi艣 tylko cz膮stk臋 dawnych bogactw 艣wi膮tyni, z艂upionej kilka razy przez Krzy偶ak贸w, p贸藕niej przez Szwed贸w 1657 i w ko艅cu przez dow贸dzc臋 wojsk pruskich Szekelego 1794. W tej ostatniej kl臋sce utraci艂 14 z艂otych kielich贸w i wiele innych drogocennych sprz臋t贸w. Z zabytk贸w archeologicznych posiada ko艣ci贸艂 dot膮d staro偶ytn膮 stu艂臋, pastora艂, kielich i pier艣cie艅 z grobu bisk. Macieja Go艂anczewskiego; kielich srebrny bisk. W艂ad. Oporowskiego i drugi stary; nadto kilka dzwon贸w wi臋kszych. Na zewn膮trz ko艣cio艂a, od strony po艂udniowej, jest kompas, kt贸ry tu pierwotnie mia艂 urz膮dzi膰 sam Kopernik. Przy ostatniej restauracyi napis odnowiono i dodano obok map臋 dawniejszej i dzisiejszej dyecezyi w艂oc艂awskiej do kt贸rej za wz贸r u偶yto map臋, umieszczon膮 przy nowem wydaniu synod贸w w艂oc艂awskich, dokonanem przez k艣. Z. Chody艅skiego. Kapitu艂臋 katedraln膮 sk艂ada艂o 8 pra艂at贸w i 18 kanonik贸w, a od r. 1819, po nowem urz膮dzeniu dyecezyi w Kr贸lestwie, 4 pra艂at贸w i 8 kanonik贸w, z kt贸rych od 1864 r. 4 kanonik贸w pensyi nie posiada. Obok tych by艂o kollegium wikaryusz贸w, z 20 kap艂an贸w z艂o偶one, teraz do sze艣ciu zredukowane. Posiada艂 nadto ko艣ci贸艂 ten mansyonarzy i psa艂terzyst贸w, zniesionych w cz臋艣ci 1819, wreszcie 1864 r. Ko艣ci贸艂 parafialny p, to, 艣w. Jana Chrz, wymieniony ju偶 w akcie uposa偶enia klasztoru w Mogilnie, jako nadany temu偶 klasztorowi w XI w. . Wed艂ug wizyty bisk. Rozdra偶ewskiego z r. 1582 obecna 艣wi膮tynia mia艂a by膰 wystawion膮 r. 1538 i po艣wi臋con膮 przez sufr. w艂oc艂aw. bisk. Dziaduskiego 1540 r. Presbyteryum jego rozszerzone 1622 r. kosztem mieszczanina J臋drzeja Rogala, kaplica Pi臋ciu Ran Zbawiciela dostawiona przez k艣. Bart艂. Wiskickiego, psa艂terzyst臋 katedry, wkr贸tce po zbudowaniu ko艣cio艂a, nosi艂a pierwotnie tytu艂 艣w. Urszuli. Druga kaplica stan臋艂a kosztem k艣. Sebast. Grotkowskiego, archid. w艂oc艂aw. , 1635 r. , p. w. 艣艣. Anio艂贸w i N. M. P. Parafia mia艂a pocz膮tkowo w艂asnego proboszcza, r. 1461 oddana wikaryuszowi katedry, a 1593 od bisk. Rozdra偶ewskiego otrzyma艂a wikaryusza sta艂ego, lecz od 1819 r. ma znowu proboszcz贸w w艂asnych, przy ko艣ciele mieszkaj膮cych. Ko艣ci贸艂 jest w stylu ostro艂ukowym, ma艂y i niski; zabytk贸w 偶adnych nie posiada Catalog. Eccles. et Cleri Dioec. Vlad. a. 1874. Ko艣ci贸艂 p. w. W. 艢wi臋tych z klasztorem reformat贸w fundacyi Wojciecha i Doroty z Rogali艅skich ma艂偶. Romotowskich, po艣wi臋cony by艂 1640 r. , lubo zakonnicy przez bisk. J臋drzeja Lipskiego do W. sprowadzeni 1625 r. i przy drewnianym ko艣ciele 艣w. Stanis艂awa bisk. osadzeni byli. Kaplic臋 Niepokal. Pocz. N, P. i 艣w. Magdaleny dostawi艂a Marya 呕ukowska 1650 r. Rozszerzono j膮 z ofiar 1842 r. Oko艂o ko艣cio艂a jest cmentarz ogrodzony, z katakumbami i pomnikami. Zakonnicy tutejsi odbywali misye parafialne i utrzymywali szko艂臋 dla ch艂opc贸w Catalog. Eccl. et Cleri, a. 1881. Ko艣cio艂ek 艣w. Witalisa m臋cz, jest najdawniejsz膮 budowl膮 we W. , postawiony r. 1330 przez bisk. Macieja Go艂anczewskiego, s艂u偶y艂 niegdy艣 dla szpitala starc贸w, pod tym偶e tytu艂em za艂o偶onego i zostaj膮cego pod opiek膮 kapitu艂y. Od r. l720 by艂 razem kaplic膮 dla seminaryum, a od r. 1866 wy艂膮cznie do seminaryum nale偶y i dla publiczno艣ci zamkni臋ty. Ko艣cio艂ek ten 偶adnych pami膮tek nie przechowa艂. W艂oc艂awek Dawniej posiada艂 W. jeszcze dwa ko艣cio艂y, drewniane, ju偶 nieistniej膮ce jeden p. w. 艣w. Stanis艂awa mecz. , drugi 艣w. Wojciecha. Ko艣ci贸艂 艣w, Stanis艂awa sta艂 na miejscu pierwotnej katedry nad Wis艂膮, w pobli偶u zamku biskupiego. Kilka razy odbudowywany, g艂贸wnie w intencji zachowania pami臋ci dawnej katedry, pod kt贸r膮 spoczywa艂y 艣miertelne szcz膮tki biskup贸w, kanonik贸w i pra艂at贸w tego ko艣cio艂a; w wieku bie偶膮cym rozebrany, pos艂u偶y艂 do wystawienia wr. 1819 kaplicy drewnianej 艣w. Ducha w Brze艣ciu Kujawskim. Kaplica ta ze staro艣ci upad艂a oko艂o r. 1864. Miejsca, na kt贸rem sta艂 ko艣ci贸艂 艣w. Stanis艂awa, nawet krzy偶em nie oznaczono, zt膮d zatar艂o si臋 w pami臋ci ludu. Ko艣ci贸艂 艣w. Wojciecha postawi艂 wspomniany fundator reformat贸w, Wojciech Romotowski oko艂o r. 1639 i zakupi艂 dla niego rol臋, stwarzaj膮c prebend臋, kt贸r膮 zarz膮da艂 jeden z cz艂onk贸w kapitu艂y. W艂a艣ciwie za艣 Stanis艂aw Romotowski oko艂o r. 1600 postawi艂 drewniany ko艣ci贸艂 W. 艢wi臋tych, a syn jego Wojciech, zostawi艂 pieni膮dze na zbudowanie murowanego ko艣cio艂a dla reformat贸w, oraz przeniesienie drewnianego na miejsce bli偶ej miasta i fundacy膮 prebendy 艣w. Wojciecha. Ko艣ci贸艂 ten r. 1821 oddano czasowo na u偶ytek protestant贸w, kt贸rzy zatrzymali go na zawsze i chyl膮c膮 si臋 ju偶 do upadku 艣wi膮tyni臋 drewnian膮, zast膮pili now膮, murowan膮 w r, 1881. Dzieje jego opisa艂 k艣. Zenon Chody艅ski w Roczniku W艂oc艂awskim na r. 1882. Z instytucyi dobroczynnych najdawniejszym jest szpital 艣w. Witalisa, fundowany dla starc贸w p艂ci obojga, kt贸rzy mieli spe艂nia膰 pewne pos艂ugi w katedrze. Biskup Stan. Karnkowski r. 1569 poczyni艂 zapisy na utrzymanie tu 4 starc贸w i 4 babek, a potem nast膮pi艂y inne ofiary. Szpital mia艂 swoje place, ogrody i domki przy ko艣cio艂ku 艣w. Witalisa, a nadto prepozyta w艂asnego, kt贸ry obowi膮zki duchowne spe艂nia艂, oraz prowizora, z cz艂onk贸w kapitu艂y. Zniesiony 1864 r. a w艂asno艣膰 jego wcielona do og贸lnego maj膮tku d贸br poduchownych. Szpital 艣w. Jana Chrz. przy ko艣ciele parafialnym powsta艂 r贸wnie偶 z ofiar os贸b duchownych, dot膮d istnieje, ma dom przy ko艣ciele 艣w. Jana na pomieszczenie starc贸w i kobiet ubogich, kt贸rych utrzymanie stanowi sama prawie ja艂mu偶na. Szpital 艣w. Antoniego opata, dla chorych, pocz膮tek wzi膮艂 w wieku bie偶膮cym. Rz膮d sam nagli艂 w艂adze miejscowe do za艂o偶enia tej instytucyi. Pierwszy k艣. Jozef 呕urawski, kan. p艂ocki, r. 1810 testamentem zapisa艂 dziedziczn膮 swoj膮 cz臋艣膰 wsi Pinino w pow. lipnowskim, na szpital si贸str mi艂osierdzia we W. Od pocz膮tku wi臋c zamy艣lano osadzi膰 tu szarytki, co jednak dopiero p贸藕niej nast膮pi艂o. Mieszka艅cy ca艂ych Kujaw na szpital sk艂adali drobne ofiary, g艂贸wnie za艣 cechy rzemie艣lnicze. Bractwo literackie i strzeleckie w W. ca艂膮 swoj膮 w艂asno艣膰 na ten cel oddawszy, istnie膰 przesta艂o 1820. Na pomieszczenie szpitala odda艂 rz膮d domki skarbowe na Zazamczu w r. 1823 i odt膮d dopiero rozpoczyna si臋 istnienie zak艂adu, przy pomocy ofiar uporz膮dkowanego i rozszerzonego. Najwi臋cej zawdzi臋cza on prezesom swoim kan. Fija艂kowskiemu p贸藕niejszy arcyb. warszawski, od kt贸rego imienia otrzyma艂 tytu艂 艣w. Antoniego opata; r贸wnie gorliwie dobrem jego zajmowa艂 si臋 biskup. Tadeusz 艁ubie艅ski sufr. w艂oc艂. , i hr. J贸zef Skarbek, dziedzic Osi臋cin. Gdy zapisami r贸偶nych ksi臋偶y fundusze szpitala wzros艂y, r. 1867 sprowadzono do obs艂ugi chorych siostry mi艂osierdzia 艣w. Wincentego a Paulo, kt贸rych z pocz膮tku by艂o 5, potem zmniejszono ich liczb臋 do trzech. Opr贸cz zwyk艂ych swoich czynno艣ci przy chorych, utrzymuj膮 tak 偶e aptek臋 w szpitalu Catalog. Eccl. et Cleri Dioce Vlad. a. 1880, str. 128. Istnieje r贸wnie偶 ochrona dla dzieci przychodnich, pod opiek膮 magistratu miasta. Szko艂a przy ko艣ciele katedralnym od wiek贸w by艂a, bo tego wymaga艂y dawne ustawy ko艣cielne. Nauczyciela utrzymywa艂 biskup i kapitu艂a, a ch艂opcy ucz膮c si臋 w szkole, pomagali razem ksi臋偶om 艣piewa膰 w ko艣ciele. Za bisk. Karnkowskiego i Rozdra偶ewskiego dosz艂a do najwy偶szego stopnia swego rozwoju, lecz z przybyciem do kraju jezuit贸w, tworz膮cych kollegia dobrze urz膮dzone, upad艂a, podobnie jak wszystkie inne szko艂y katedralne i parafialne. Dosz艂o do tego, 藕e w ko艅cu szko艂a katedralna mia艂a tylko kilkunastu ch艂opc贸w, kt贸rym nauki elementarnej udziela艂 jeden z ksi臋偶y wikaryusz贸w, op艂acany przez kapitu艂臋. Po przej艣ciu fundusz贸w ko艣cielnych na skarb w r. 1864, szko艂臋 zwini臋to. K艣. reformaci otworzyli tak偶e przy klasztorze szko艂臋 dla ch艂opc贸w, w kt贸rej jeden z zakonnik贸w uczy艂, i ta przetrwa艂a do r. 1864. Za Stanis艂awa Augusta w r. 1778 otworzono tu podobno szko艂臋 wy偶sz膮 o 6 klasach, w kt贸rej exjezuici sprowadzeni z Torunia przez lat kilka mieli uczy膰; gdy ta upad艂a, reformaci wyk艂ad w swej szkole nieco podnie艣li; nast臋pnie dn. 4 pa藕dz. 1820 r. komisya edukacyjna zaprowadzi艂a szko艂臋 wydzia艂ow膮 o 4 klasach, pod kierunkiem k艣. pijar贸w, z Radziejowa sprowadzonych. Wy偶sza ta szko艂a mie艣ci艂a si臋 w zamku biskupim. Gdy w r. 1832 pijarzy usuni臋ci zostali od zarz膮du szko艂ami, obsadzono tu nauczycieli 艣wieckich. Szko艂a ta, czteroklasowa, zamieniona na realn膮 z oddzia艂em handlowym przy reformie szk贸艂 w r. 1862 przekszta艂cona zosta艂a na gimnazyum realne o 7 klasach, kt贸re nast臋pnie zamienione na szko艂臋 realn膮 o 6 klasach, wreszcie do Kalisza przeniesione 1893 r. Obecnie W. posiada same tylko szko艂y elementarne, to jest dwie rz膮dowe dwuklasowe dla ch艂opc贸w, takie偶 szk贸艂ki ewangelick膮 i 偶ydowsk膮, oraz szko艂臋 dla dziewcz膮t. Dla tych bywa艂y dawniej prywatne pensyc, nawet po kilka razem. Przy katedrze istnieje seminaryum duchowne W艂oc艂awek dla kleryk贸w, najdawniejsze w Polsce, bo wkr贸tce po uchwale soboru trydenckiego za艂o偶one przez bisk. Karnkowskiego 1569 r. Gdy jednak zaraza wkr贸tce rozp臋dzi艂a alumn贸w, trudno ich by艂o nast臋pnie zebra膰, i z tej przyczyny oraz dla innych nieznanych powod贸w, czas jaki艣 zak艂ad ten nie funkcjonowa艂. Przez ten czas klerycy tutejsi uczyli si臋 w Poznaniu u jezuit贸w. Dopiero bisk. Wo艂ucki 1620 r. seminaryum do 偶ycia powr贸ci艂. Ale i potem jeszcze r贸偶nych doznawa艂o los贸w i dopiero od r. 1720, w kt贸rym z rozporz膮dzenia bisk. Szaniawskiego oddanem zosta艂o k艣. misjonarzom 艣w. Wincentego a Paulo, nale偶ycie rozwija膰 si臋 pocz臋艂o. Po zniesieniu u nas zgromadzenia tego w r. 1863, seminaryum zostaje pod zarz膮dem kap艂an贸w 艣wieckich i dla znacznego obszaru dyecezyi w murach swych utrzymuje oko艂o 120 alumn贸w. Ksi臋garni膮, wy艂膮cznie sprzeda偶膮 ksi膮偶ek si臋 zajmuj膮c膮, otworzy艂 dopiero r. 1870 Herman Neuman, dot膮d bowiem same prawie tylko szkolne ksi膮偶ki sprzedawano 艂膮cznie z innemi przedmiotami handlu. Wkr贸tce potem powsta艂a druga ksi臋garnia Stef. B艂臋dowskiego. Przy obu ksi臋garniach istniej膮 drukarnie, z kt贸rych, opr贸cz r贸偶nych druk贸w wychodz膮 i ksi膮偶ki. Poprzednio istnia艂a drukarnia Teodora Buchholtza, w kt贸rej wydano dzie艂ko Agnieszki Bufie, ochmistrzyni pensyi 偶e艅skiej, pod tyt. Ostatnie rady i przestrogi dla moich uczenie. Drukarnia ta zwini臋t膮 zosta艂a za powstaniem zak艂adu Her. Neumana w 1881 r. Ludno艣膰 偶ydowska, licz膮ca znaczny procent intelligencyi, za艂o偶y艂a w r. 1845 dla siebie resurs臋 pod nazw膮 Harmonii, a r. 1853 wzbudowa艂a synagog臋 w stylu mauryta艅skim. W tym偶e czasie i ludno艣膰 chrze艣cia艅ska za艂o偶y艂a resurs臋, po kt贸rej obecnie pozosta艂a biblioteka z czytelni膮. Herb miasta przedstawia piecz臋膰 jego z r. 1582 i druga z r. 1641, a mianowicie na murze, w 艣rodku kt贸rego jest brama zamkni臋ta, stoj膮 trzy okr膮g艂e baszty, z tych baszta nad bram膮 umieszczona, czyli 艣rodkowa, grubsza i wynio艣lejsza, okryta jest infu艂膮 biskupi膮; na ok贸艂 napis 艂aci艅ski Sigilum civitatis antiquae Vladislaviae A. D. 1641. Znajdujemy j膮 jeszcze wyci艣ni臋t膮 na dokumencie z r. 1774. Dochody miasta w r. 1893 uczyni艂y 129, 722 rs. , rozch贸d 108, 353 rs. Targi i jarmarki. Ju偶 w czasach przedhistorycznych istnia艂o tu targowisko przy przeprawie przez Wis艂臋. Po za艂o偶eniu miasta by艂y zapewne nadane roczne targi jarmarki na Zwiastowanie i Wniebowzi臋cie N. M. P. , kt贸re w 1519 r. odnawia Zygmunt I, dodaj膮c nowy jarmark na Znalezienie Krzy偶a 艣w. Innym za艣 przywilejem z tego偶 roku ustanowi艂 jeszcze jarmark na 艣w. 艁ucy膮 i wszystkim jarmarkom tutejszym da艂 prawa s艂u偶膮ce jarmarkom w Brze艣ciu, to jest, 偶e sprawy z nich wynik艂e s膮dzi膰 b臋dzie na miejscu starosta w艂oc艂awski. Ten偶e kr贸l 1532 r. por贸wna艂 W. co do przywilej贸w z Gnieznem, co zatwierdzi艂 Zygm. August 1544 r. . Biskupi te偶 kupcom i przekupniom r贸偶ne ulgi czynili. Jednocze艣nie jednak starostowie, czasem za wiedz膮 biskup贸w, a cz臋艣ciej na w艂asn膮 r臋k臋, przybywaj膮cych na targi obcych przekupni贸w obk艂adali podatkami i op艂atami, przeszkadzaj膮c tym sposobem rozwojowi konkurencyi, pomagaj膮c do zmonopolizowania handlu i zdzierstw. Ju偶 w r. 1517 kapitu艂a narzeka na dro偶yzn臋, spowodowan膮 podatkami na艂o偶onemi na sprzedaj膮cych, kt贸rzy z tego powodu cen臋 podnie艣li, lub wcale na targi przybywa膰 nie chcieli Powi臋ksza艂a si臋 jeszcze dro偶yzna i niedostatek rzeczy spo偶ywczych, gdy biskup z dworem swoim zje偶d偶a艂 na mieszkanie do W. Wtedy to szafarze i kucharze zamkowi, aby potrzebie swej zaradzi膰, przy pomocy starosty, zabraniali sprzedawa膰 wiktua艂贸w do dom贸w prywatnych, cz臋sto pod groz膮 kar ci臋偶kich, nim wpierw zakupion膮 zosta艂a dostateczna ilo艣膰 tego wszystkiego dla kuchni biskupiej. Na te nadu偶ycia i na podatki podobne, zw艂aszcza na rze藕nik贸w zamiejskich nak艂adane, narzeka kapitu艂a i skargi zanosi do biskup贸w r. 1519, 1521, 1532 i jeszcze 1588 r. Aby przeszkodzi膰 samowoli i zdzierstwu starost贸w, r. 1614 ta偶 kapitu艂a za偶膮da艂a ustanowienia taksy sprawiedliwej na produkty spo偶ywcze i handlowe. Nie pomog艂o to jednak, lecz da艂o owszem sposobno艣膰 magistratowi do wyzyskiwania przekupni贸w. W czasie wi臋c wakowania stolicy biskupiej, r. 1608 kapitu艂a wezwa艂a magistrat i oznajmi艂a, 偶e dro偶yzna w mie艣cie, jakiej nie ma w ca艂em kr贸lestwie, pochodzi z winy tego偶 magistratu, kt贸ry bez wiedzy, rady i zatwierdzenia kapitu艂y, a wbrew przywilejom miasta, podni贸s艂 taks臋 wiktua艂贸w t臋 zatem zniesiono, a dawn膮 opublikowano. Kupcy tutejsi mieli stowarzyszenie, z ustawami zatwierdzonemi przez bisk. Wojciecha Gniewosza d. 8 lutego 1645 r. Cechy. Piekarze otrzymali przywilej od bisk. Miko艂aja Dzierzgowskiego 1544 r. ; pod ich opiek膮 by艂 o艂tarz 艣w. Miko艂aja w ko艣ciele parafialnym, gdzie te偶 wszystkie cechy si臋 mie艣ci艂y. Przy zapisie do stowarzyszenia p艂acili groszy 6 i dawali dwa wr膮by kr臋gi wosku na 艣wiece do ko艣cio艂a, a potem co kwarta艂 do skrzynki cechowej p艂acili grosz. W jatkach ka偶demu wyznaczono miejsce na sprzeda偶 chleba, za co cech p艂aci艂 magistratowi kwartalnie gr. 15. Ustawa poleca, aby do cechu przyjmowano tylko uczciwych i dobrze si臋 prowadz膮cych; przestrzega nadto, aby w kupnie zbo偶a si臋 nie podchodzili, w czem obwiniony p艂aci艂 kary gr. 6. Na sesy膮 wezwani, stan膮膰 byli powinni pod kar膮 1 gr. Na rocznej g艂贸wnej sesyi przedstawiano rachunki i obierano dw贸ch starszych. Ten偶e przywilej wznawia dawniejsz膮 ustaw臋 bisk. Macieja Drze wickiego, pozwalaj膮c膮 piekarzom miejscowym mle膰 zbo偶e w m艂ynie biskupim na Lisku, a mieszczanom poleca sprzedawa膰 im takowe po cenach za jakie sami do spichrz贸w swoich zakupili. Inne rozporz膮dzenia odnosz膮 sie do nabo偶e艅stw w ko艣ciele. Wspomniany przywilej Dzierzgowskiego zatwierdzili jego nast臋pcy Czartoryski 1660. Madali艅ski 1684, Czapski 1743, Dembowski 1754 i Rybi艅ski 1777. O cechu rze藕niczym wiadomo, 偶e mia艂 jatki blisko domu wsp贸lnego ksi臋偶y, kt贸re dopiero r. 1760 na inne miejsce przeniesiono. Kapitu艂a r. 1764 starania czyni艂a u bisk. Ostrowskiego, aby dla siebie mie膰 mog艂a rze藕nika nieop艂acaj膮cego podatk贸w miejskich i akcyzy, lecz to skutku nie osi膮gn臋艂o. Rybacy posiadali przywilej bisk. Stan. Karnkowskiego z r. 1577, oparty zapewne na staro偶ytnych zwyczajach i nadaniach, moc膮 kt贸rego otrzymali w opiek臋 o艂tarz 艣w. Barbary i w艂asnego kapelana. Po obu stronach Wis艂y dozwolono im 艂owi膰 ryby i takowe sprzedawa膰 tylko na rynku miasta, nie po k膮tach. Bo zamku biskupiego p艂acili tygodniowo od ma艂ej sieci gr. 1, od wi臋kszej gr. 5. W sadzawce zamkowej ma艂膮 sieci膮 艂owili ryby dla u偶ytku biskupa i s艂u偶yli mu w posy艂kach po Wi艣le na przestrzeni 7 mil z wod膮 ku Toruniowi i 1 mili przeciw jej pr膮dowi, w stron臋 P艂ocka, bior膮c za ka偶d膮 tak膮 posy艂k臋 1 gr. zap艂aty. Gdy biskup przeprawia艂 si臋 za Wis艂臋, dawali 艂odzie pod jego wozy, karety i konie, za co, wed艂ug praktykowanego zwyczaju, dostawali na ka偶dy raz beczk臋 piwa. Biskup pozwoli艂 im tak偶e u偶ywa膰 drzewa ze swych las贸w nadbrze偶nych i po wyspach Wis艂y. Od stowarzyszonych tylko rybak贸w wolno by艂o mieszczanom wynajmowa膰 galary pod zbo偶e wysy艂ane do Gda艅ska i ich tylko zamawia膰 na retman贸w do prowadzenia tratew i 艂odzi. Starosta biskupi wyznacza艂 ka偶demu miejsce nad rzek膮 do rozk艂adania i suszenia sieci, kt贸rego innym zajmowa膰 nie by艂o wolno pod kar膮 1 z艂. Wpisuj膮cy si臋 do cechu p艂acili 40 gr. i dawali wr膮b wosku. Przywilej ten zatwierdzili biskupi Rozdra偶ewski 1594, 艁ubie艅ski 1636, Sarnowski 1679, Krzysztof Szembek 1743, Rybi艅ski 1777 i inni. Piwowarzy oddawna w cech z艂膮czeni, ws艂awili W艂oc艂awek swym produktem. Biskup Szaniawski wznowi艂 ich przywileje 1716 r. , ustanowi艂 do miary korzec kujawski czyli brzeski, poleci艂 od ka偶dego waru z 30 korcy dawa膰 jeden do zamku, na mocy dawnego zwyczaju, oraz taks臋 na wino i piwo wydawa膰 z magistratu i cen臋 oblicza膰 na kwarty. Ze wzgl臋du 偶e do cechu tego nacis艂o si臋 wielu niefachowych, pra艂at Bayer, administrator dyecezyi 1751, ograniczy艂 ich liczb臋 do 24, stanowi膮c jednak, 偶e po zmar艂ym mog艂a proceder ten prowadzi膰 wdowa, dop贸k膮d nie wysz艂a za m臋偶a innego fachu, nadto 偶e po zmar艂ym pierwsze艅stwo mieli jego synowie, a potem dopiero obcy. Piwowarzy sk艂adali bractwo literackie i w ko艣ciele paraf. mieli w opiece swojej o艂tarz wielki, a proboszcza za kapelana. Szewcy posiadali, najdawniejszy moze, przywilej od bisk. Jana Gruszczy艅skiego z r. 1452. Do bractwa ich nale偶e膰 mogli i obcy. Przy wst臋pie szewcy p艂acili gr. 14, a obcy gr. 6; po dw贸ch za艣 latach wszyscy dawali wr膮b czyli kamie艅 wosku na 艣wiece do ko艣cio艂a. Stowarzyszeni tylko mieli prawo sprzedawa膰 obuwie na rynku, opr贸cz jarmark贸w, w kt贸re i obcy na sprzeda偶 wystawia膰 je mogli. Biskup Winc. Przerembski 1510 potwierdzi艂 ich prawa, polecaj膮c, aby buty wyrabiali dobre i w liczbie dostatecznej na potrzeby miejscowe, oraz aby je sprzedawali po cenach ustanowionych. Gdy jednak warunk贸w tych nie spe艂niali, kapitu艂a r. 1517 postanowi艂a prosi膰 biskupa o zniesienie danego im przywileju, a potem r. 1519 wyda艂a taks臋 na obuwie. Bisk. Jan Tarnowski 1600 zatwierdzaj膮c cech szewcki poleci艂 wpisuj膮cym si臋 p艂aci膰 do skrzynki brackiej z艂. 10 i dawa膰 na pocz臋stunek beczk臋 piwa; a bisk. Sarnowski 1678 szewcom z obcych miejscowo艣ci zapisuj膮cym si臋 do cechu kaza艂 p艂aci膰 z艂. 20, opr贸cz ofiar zwyczajem ustalonych. Poniewa偶 szewcy t艂umaczyli si臋, 偶e z powodu trudno艣ci dostania sk贸r, nie mog膮 wystarczy膰 na potrzeb臋 miejscow膮 i cen臋 podnosi膰 musz膮, wi臋c 1660 r. imieniem bisk. Czartoryskiego, k艣. 艢wi臋cicki, sufragan 偶mujdzki i pra艂at w艂oc艂. , na jarmarki przybywaj膮cym 偶ydom poleci艂 sprzedawa膰 sk贸ry naprz贸d szewcom miejscowym, a bisk. D膮bski 1695 naznaczy艂 nawet kar臋 2 groszy na rze藕nika, sprzedaj膮cego sk贸r臋 komu innemu przed szewcami. Ustawy te zatwierdzali bisk. Czapski 1743, Dembowski 1754 i Rybi艅ski 1777 r. . Cech szewcki zaopatrywa艂 w 艣wiat艂o o艂tarz Zwiast. N. M. P. naprzemian tygodniowo z bractwem szkaplerza, na co by艂y zapisy. Krawcy otrzymali przywilej od bisk. 艁ukasza G贸rki 1542, zatwierdzony nast臋pnie przez bisk. Madali艅skiego 1682 i Sarnowskiego 1679. Dw贸ch starszych obierali corocznie w艣r贸d oktawy Bo偶ego Cia艂a. Wpisuj膮cy si臋 p艂aci艂 kop臋 groszy, sk艂ada艂 4 wr臋by wosku i anta艂ek piwa za gr. 12 dla braci. Stowarzyszonym tylko dawano robot臋. Przyjmowali na nauk臋 jedynie ch艂opc贸w katolik贸w, uczciwych i prawego 艂oza ci zostawali na praktyce lat 3, p艂acili wpisu gr. 10, dawali dwa wr臋by wosku i anta艂ek piwa za gr. 8, a przy wyzwoleniu publicznie dzi臋kowali mistrzowi za nauk臋. Czeladnikowi przepisano od majstra przyzwoite utrzymanie, dobre pos艂anie, umywalni臋 i jeden grosz tygodniowej zap艂aty, a od naprawy starych szat 2 gr. Majster, kt贸ry materya艂 popsu艂, zrobiwszy szat臋 za kr贸tk膮 lub 偶le, odpowiada艂 przed starszymi cechu i bra艂 od W艂oc艂awek nich kar臋, kt贸rej je艣li spe艂nia膰 nie chcia艂, bywa艂 wyrzucany ze zgromadzenia i oddawany pod s膮d w贸jta. Spe艂niaj膮cy za艣 wyrok starszych, po naprawieniu zlej roboty, lub jej nagrodzeniu, za nieumiej臋tno艣膰 dawa艂 dwa wr臋by wosku i anta艂ek piwa za 8 gr. Odmawianie czeladnika b roboty, by艂o tak偶e karane. Wzbroniono przyjmowa膰 do roboty sukna niestrzy偶one bo te zwykle bywa艂y kradzione, a to pod utrat膮 fachu i doniesieniem staro艣cie w艂oc艂. dla ukarania za uczestnictwo w kradzie偶y. Dla zapewnienia pracy stowarzyszonym, na mil臋 od W艂oc艂awka nie wolno by艂o krawcom osiada膰. Statut ten, bez zmiany prawie, zatwierdzili p贸藕niejsi biskupi Pstroko艅ski 1609, 艁ubie艅ski 1641, Czartoryski 1660, Dembowski 1754 i Rybi艅ski 1777. Jeden tylko Wawrz. Gembicki, na pro艣b臋 majstr贸w, utrzymuj膮cych 偶e precium jucundi ingressus, czyli wpis, by艂 zbyt ma艂y i na ugoszczenie braci niewystarczaj膮cy, uczyni艂 odmian臋, dekretem z d. 19 sierp. 1615 r. stanowi膮c, aby odt膮d wst臋puj膮cy do cechu p艂acili do skrzynki brackiej z艂. 6, do ko艣cio艂a dawali wosku wr臋b贸w 6, a dla braci na pocz臋stunek dwie beczki piwa. Cech ten mia艂 w opiece o艂tarz 艣w. Anio艂贸w Str贸偶贸w, do kt贸rego z pobo偶nych zapis贸w nale偶a艂y pewne kawa艂ki gruntu, przez krawc贸w wydzier偶awianego. Ku艣nierze mieli cech w艂asny ju偶 r. 1600, w kt贸rym senior Bart艂om. Nosek do konsystorza wyst膮pi艂 ze skarg膮 przeciwko J臋drz. Zaparciak, 偶e ten od roku profesy膮 prowadz膮c, wpisu nie op艂aci艂 i kolacyi majstrom nie wyprawi艂, jak to stanowi przywilej przez bisk. Rozdra偶ewskiego im dany. Okazany dokument dowi贸d艂 s艂uszno艣ci 偶膮dania, kt贸re Zaparciakowi w ci膮gu dw贸ch tygodni spe艂ni膰 polecono. Inny przywilej wyda艂 ku艣nierzom bisk. 艁ubie艅ski 9 maja 1639 r. a ustawy jego, spisane po polsku, obejmuj膮, mi臋dzy innemi, te szczeg贸艂y Sami cechowi sprzedawa膰 mogli w mie艣cie sk贸ry i ko偶uchy; pokryjomu roboty nosi膰 wzbroniono pod kar膮 6 gr. ; odmawiacy drugiemu czeladnika za kar臋 mia艂 da膰 k艂od臋 beczk臋 piwa i 6 gr. na wosk; na ko偶uchy wzbroniono u偶ywa膰 sk贸r starych i marlic, to jest z owiec zdech艂ych, tak偶e mi臋dzy nowe sk贸ry nie wk艂ada膰 starych w robot臋 takiego za oszustwo kara艂o bractwo aresztem w wie偶y przez 3 dni. Majster sp贸藕niaj膮cy si臋 na sesy膮, lub przychodz膮cy tam z kordem czy no偶em, p艂aci艂 kary p贸艂groszka. Towar swego rzemios艂a wsp贸lnie kupowa膰 mieli i dzieli膰 mi臋dzy siebie. Czeladnik poniedzia艂kuj膮cy po niedzielnej pijatyce 艣wi臋tuj膮cy karany by艂 usuni臋ciem od roboty i pozbawieniem p艂acy na ca艂y tydzie艅; w 艣wi臋to robi膮cy mia艂 da膰 wr膮b wosku, a je艣li za wiedz膮 majstra, ten dwa wr臋by wosku dawa艂. Nie pozwolono trzyma膰 czeladnika 偶onatego, kt贸ryby 偶ony nie mia艂 ze sob膮. Majster m贸g艂 tylko 4 czeladnik贸w za pieni膮dze robi膮cych i pi膮tego garbarza mie膰 w warsztacie swoim, opr贸cz ch艂opc贸w; inaczej na ka偶dy rok dawa艂 6 wr臋b贸w wosku. Ubli偶aj膮cy drugiemu, za kar臋 dawa艂 2 wr臋by wosku i k艂od臋 piwa. Z obcych stron przybywaj膮cy majster, obowi膮zany by艂 u miejscowego pracowa膰 rok i 6 tygodni, nim go do cechu wpisano; tyle偶 czasu bez przerwy terminowa艂 ch艂opiec. Wpisuj膮cy si臋 p艂aci艂 z艂. 10 i dawa艂 kolacy膮 dla majstr贸w, 艂ub na takow膮 sk艂ada艂 z艂. 5. Przywilej ten potwierdzi艂 bisk. Czartoryski 1660 r. Cech szynkarski, z bractwem po艂膮czony, wed艂ug przywileju bisk. Wo艂uckiego z 26 pa藕dz. 1619 r. obejmowa艂 r贸偶nych rzemie艣lnik贸w. Tu nale偶eli kowale, 艣lusarze, blacharze, puszkarze, 艂ucznicy, stelmachy i ko艂odzieje, bednarze, powro藕nicy, hafciarze, siodlarze, rymarze, kapelusznicy i inni. Mieli dw贸ch starszych, z kt贸rych jednego sami, drugiego magistrat obiera艂. Przy wpisie dawali zaraz 2 gr. , a po dw贸ch tygodniach z艂. 6, wosku 4 funty, oraz na pocz臋stunek beczk臋 piwa i mi臋sa za gr. 24. Obowi膮zki braci najwi臋cej odnosz膮 si臋 do pos艂ugi w ko艣ciele paraf. , gdzie si臋 opiekowali o艂tarzem Wniebow. N. M. P. i odprawiali kwartalne nabo偶e艅stwa za zmar艂ych. Odbywali sesye, na kt贸rych ka偶dy mia艂 wyznaczone miejsce i to musia艂 zaj膮膰 pod kar膮 3 gr. , a je艣li przykre s艂owo drugiemu powiedzia艂, starszy winien tego p艂aci艂 kary 4 z艂. , m艂odszy z艂. 2. Bractwo szynkarskie mia艂o og贸lniejsze znaczenie, jako obejmuj膮ce rzemie艣lnik贸w r贸偶nych fach贸w. G艂贸wnie jednak nale偶eli tu szynkuj膮cy piwo, w贸dk臋 i r贸偶ne napoje, kt贸rych liczba w ostatnich czasach by艂a do艣膰 znaczna. W r. 1773 znajdujemy ich 40, a jeszcze po prywatnych domach przez nadu偶ycie sprzedawano trunki. Miasto dzier偶awi艂o od rz膮du podatek czopowego, jeden z najdawniejszych w kraju. Garncarze trzymali o艂tarz pi臋ciu Ran P. Jezusa, lecz nie o艣wiecali go dla braku fundacyi; oko艂o r. 1800 by艂 i z艂otnik w mie艣cie. Biskup Stan. Karnkowski, dla zach臋ty i o偶ywienia m艂odzie偶y, wznowi艂 bractwo strzeleckie i przepisa艂 mu prawa ustaw膮 z d. 7 stycz. 1577 r. Istnia艂o ono oddawna, lecz dokumenty w po偶arze utraci艂o, a tradycya nie zachowa艂a, kto je pierwszy za艂o偶y艂. Przywilej Karnkowskiego poleca w艣r贸d oktawy Zielonych 艢wi膮tek z 艂uku strzela膰 do koguta drewnianego i tego ze s艂upa zrzuci膰. Mia艂o si臋 to odbywa膰 wobec burmistrza, radnych, w贸jta, 艂awnik贸w i kupc贸w miasta. Magistrat winien by艂 przygotowa膰 podarunki kosztem kasy miejskiej, a brali je ci, co trafili koguta w g艂ow臋, skrzyd艂o lub ogon. Kto za艣 koguta zwali艂 swym strza艂em, ten kr贸lem kurkowym zostawa艂, wolny przez rok od podatk贸w, danin i kontrybucyi dla zamku biskupiego i pa艅stwa, tak偶e od miarki zacieru przy warzeniu piwa, dostawa艂 nadto z las贸w biskupich ile potrzebowa艂 drzewa na opa艂 ca艂oroczny. Za to jednak obo W艂oc艂awek W艂oc艂awek wi膮zany by艂 urz膮dzi膰 pocz臋stunek dla stowarzyszonych i da膰 srebrny medal dla ozdoby kura srebrnego, pod kar膮 10 z艂. w臋gier. Zatwierdzaj膮c ustaw臋 bisk. Madali艅ski 1 stycz. 1690 r. strzelanie z 艂uku odmieni艂 na strzelb臋, nabijan膮 kul膮 i prochem; bro艅 i nab贸j ka偶dy sw贸j przynosi艂. W porz膮dku spisu strzela艂 ka偶dy 3 razy; wszyscy odbywali 膰wiczenia od maja do ko艅ca wrze艣nia. Kr贸l kurkowy obiera艂 jednego seniora, bractwo drugiego; kr贸l te偶 naznacza艂 dw贸ch m艂odszych do pos艂ugi w ko艣ciele. Wpisuj膮cy si臋 dawali z艂. 50 do bractwa, dwie 艣wiece woskowe do ko艣cio艂a, po 12 fun. wa偶膮ce, i beczk臋 piwa dla braci. Krewni ich przy wpisie p艂acili po艂ow臋. Na Bo偶e Cia艂o bractwo z broni膮 i b臋bnem asystowa艂o na procesyi wychodz膮cej z ko艣cio艂a katedralnego. Zatwierdzili te ustawy bisk. Grabowski 1741 i Czapski 1743. Na pocz膮tku tego wieku stowarzyszenie przestnia艂o istnie膰 wraz z bractwem literat贸w i piwowar贸w, z kt贸remi po艂膮czy艂 je bisk. Ostrowski 1764 r. Z tych wszystkich pozosta艂y dot膮d cechy szewc贸w, piekarzy, rze藕nik贸w, cie艣li, murarzy i zdun贸w, spe艂niaj膮c same tylko brackie obowi膮zki przy ko艣ciele parafialnym 艣w. Jana Chrz, , bez innych przywilej贸w i znaczenia. O lekarzach w mie艣cie 偶adnej wzmianki nie znajdujemy w czasach dawniejszych. Kapitu艂a miewa艂a ich w swojem gronie, gdy偶 jedna stalla kanonicka zostawiona by艂a dla doktora medycyny. Obowi膮zkiem jego by艂o darmo leczy膰 cz艂onk贸w kapitu艂y i ich s艂u偶b臋, oraz dostarcza膰 im lekarstw. Udzielali oni rady i obcym. Oko艂o r. 1602 ks. Kacper Linderer, wychowaniec akademii krakow. , by艂 tu kanonikiem medykiem, a kapitu艂a podczas zarazy kierowa艂a si臋 jego radami. Gdy w wieku nast臋pnym przestano powo艂ywa膰 medyk贸w do kapitu艂y, utrzymywa艂a ona dla swojej potrzeby felczera i lekarza, lecz nie zawsze mog艂a go dosta膰, w razie wi臋c potrzeby zamo偶niejsi chorzy udawali si臋 do Torunia. Od pocz膮tku dopiero bie偶膮cego wieku lekarze stale tu zamieszkiwa膰 pocz臋li, a liczba ich w ostatnich latach wzros艂a do 9. Apteka by艂a oddawna; jest o niej wzmianka w r. 1547, a 1607 r. spotykamy aptekarza J臋drzeja Kupicza i r. 1615 Wojciecha Sk贸rzewskiego. Obecnie miasto posiada trzy apteki i jeden sk艂ad materya艂贸w aptecznych. Biskup Karnkowski chc膮c u艂atwi膰 zabudowanie miasta domami murowanymi nada艂 mu cegielni臋, a bisk. Tylicki 1605 darowizn臋 zatwierdzi艂. Odt膮d stan臋艂o wiele dom贸w murowanych, ma艂ych i nieokaza艂ych. Sam tylko zamek biskupi, w pi臋knem po艂o偶eniu nad brzegiem Wis艂y stoj膮cy, przedstawia艂 pewn膮 wspania艂o艣膰, rozmiarem raczej ni偶 struktur膮. Bisk. Ostrowski 1762 77 przebudowa艂 go zupe艂nie i now膮 nada艂 mu form臋, ale gdy od r. 1819 biskupi osiedli w Kaliszu, pa艂ac ten, dot膮d zamkiem zwany, po kilkakro膰 jeszcze do r贸偶nych cel贸w przerabiany, ostatecznie r. 1861 w po艂owie biskupom powr贸cony, w drugiej po艂owie oddany szko艂om. Mia艂 on niegdy艣 w艂asn膮 juryzdykcy膮 i akta, do kt贸rych mieszczanie swoje przywileje wnosili. W wieku bie偶膮cym stan膮艂 w mie艣cie inny gmach do艣膰 okaza艂y, przez urz膮d powiatu teraz zajmowany. Na starym rynku by艂 na glin臋 murowany dawny ratusz; obok niego r. 1790 du偶e pompy postawiono z wod膮 zdrojow膮, o 420 艂okci rurami drewnianemi sprowadzon膮 Popis publ. uczni贸w, r. 1824. Ratusz ten zrujnowany, szczup艂y i nieodpowiadaj膮cy powadze miasta, oko艂o r. 1872 rozebrano, a magistrat czasowo pomieszczono w domu powiatu. Sk艂ad na s贸l i urz膮d solny zbudowa艂 rz膮d pruski 1797 r. na przedmie艣ciu Zazamczu. Od r. 1870 do 1885 najwi臋cej stan臋艂o dom贸w murowanych w tym te偶 czasie miasto najlepiej si臋 rozwija艂o. Niegdy艣 zasila艂 je g艂贸wnie handel zbo偶em, kt贸re zt膮d wysy艂ano do Gda艅ska i Elbl膮ga, dla tego wiele spichrz贸w wystawiono na wybrze偶u Wis艂y w r. 1850 by艂o ich 35, z tych 26 w samem mie艣cie. Biskup i kapitu艂a, a tak偶e mo偶ni panowie z okolicy i mieszczanie, nawet kapitu艂a krakowska, posiadali tu w艂asne spichrze. Rz膮d pruski r. 1803 wystawi艂 wielki spichrz murowany, cynkiem kryty, o 5 pi臋trach, dominuj膮cy nad miastem, kt贸ry w r. 1836 naby艂 Bank polski dla swoich sk艂ad贸w, a w ko艅cu dla wojska na sk艂ady s艂omy. siana i owsa oddany, przypadkowo zgorza艂 1881 r. Z zaprowadzeniem drogi 偶elaznej warszawsko bydgoskiej 1862 r. handel zbo偶em i sp艂aw jego Wis艂膮 bardzo si臋 zmniejszy艂 i coraz wi臋cej ustaje, dla tego spichrz贸w ju偶 nie buduj膮. Ostatni wystawi艂 kupiec Bernard Kohn 1862 r. Domy najpi臋kniejsze stoj膮 na ulicy Nowej, mi臋dzy kt贸remi najkosztowniejszy dwupi臋trowy dom bankiera Lewi艅skiego, r. 1867 zmurowany. Niemniej pi臋knie zabudowuje si臋 ulica 呕elazna od r. 1862, do dworca kolei 偶elaznej prowadz膮ca. Miasto dawne sta艂o nad sam膮 Wis艂膮 i niewiele ulic mia艂o, z tych kilka wcale niebrukowanych, wskutek czego po deszczach trudna by艂a przez nie przeprawa, zw艂aszcza na przedmie艣ciach. Inne, lubo brukowane, przez nieoczyszczanie tak b艂otem zasz艂y, 偶e bruk w ziemi zosta艂 zagrzebany, W r. 1516, 1517 i 1529 kapitu艂a w艂asnym kosztem naprawia艂a drog臋 obok ko艣cio艂ka 艣w. Witalisa, a jakie do艂y na niej by膰 musia艂y, wnosi膰 mo偶na z polecenia tej偶e kapitu艂y 1530 r. , nakazuj膮cej zarzuci膰 je ga艂臋ziami d臋bowemi, z las贸w Lubania zwiezionemi. Dla wygody przechodni贸w po艂o偶ono potem bale drewniane i tarcice, kt贸re reparowano 1745, 47 i 63 r. oraz 1796 r. na przyjazd ministra pruskiego hr. de Hoyma, wielkie u kr贸la wp艂ywy maj膮cego. Ulica wi臋c Brzesk膮 zwana, dla komunikacyi miasta nader wa偶na, nie by艂a w贸wczas brukowana. Jeszcze w listopadzie 1802 r. dla u艂atwienia W艂oc艂awek przej艣cia zakonnikowi, pe艂ni膮cemu w katedrze obowi膮zki penitencyarza, kapitu艂a kaza艂a po艂o偶y膰 na niej belki i tarcice. Dopiero r. 1803 z polecenia kamery pozna艅skiej kosztem kapitu艂y ulic臋 t臋 rozszerzono i 艂膮cznie z miastem uporz膮dkowano, a r. 1818 wybrukowano od ko艣cio艂ka 艣w, Witalisa do ko艣cio艂a 艣w. Wojciecha, nadto starano si臋 nada膰 jej posta膰 pryncypalnej i place puste ogrodzono. Oko艂o ko艣cio艂a i kuryi swoich kapitu艂a r. 1619 da艂a bruki, lubo nie ca艂kowicie; r. 1821 poprawiono je i uzupe艂niono. Ulica Tumska r. 1792 na nowo przebrukowana, a potem od r. 1814 do 1818 rozszerzona i przed艂u偶ona, wtedy nazwano j膮 ulic膮 Napoleona, lecz z upadkiem bohatera i nazwa usta艂a. By艂o tu w膮zkie tylko przej艣cie od katedry do rynku, z kt贸rym komunikacya wozowa odbywa艂a si臋 ulicami nad Wis艂膮 prowadz膮cemi. Zabrano na ten cel cz臋艣膰 placu z podw贸rza kolegium wikaryusz贸w 1815 i 1821 r. , oraz plac z kuryi naprzeciw stoj膮cej, kt贸r膮 z umys艂u r. 1826 rozebrano; miasto zap艂aci艂o kapitule z艂p. 5000 za kury膮, a 216 z艂 za plac zabrany. Inne ulice by艂y r贸wnie偶 zaniedbane. R. 1765 prefekt seminaryum na kapitu艂臋 w sierpniu zani贸s艂 pro艣b臋, aby oczyszczono ulic臋 od 艣w. Witalisa do rzeki Zg艂owi膮czki id膮c膮, dzi艣 Seminaryjsk膮 zwan膮. Zabudowana by艂a domami ko艣cielnemi, kt贸rych podw贸rza do niej dotyka艂y z tych 艣mieci wyrzucano i nigdy nie wywo偶ono, wskutek czego woda nie mog膮c odp艂ywa膰 tworzy艂a ka艂u偶e b艂ota cuchn膮cego. Wcale nie lepiej wygl膮da艂a ulica Cyganka, pierwotnie Cygany nazywana. R. 1767 kapitu艂a poleci艂a jej mieszka艅com, aby w ci膮gu miesi膮ca wywie藕li z niej gnoje, kt贸re ze stajen i podw贸rz wyrzucane, pi臋trzy艂y si臋 kupami i przejazd tamowa艂y. Dopiero pod koniec XVIII w. rozrzucone na przedmie艣ciach tych domki, porz膮dkowa膰 pocz臋to w ulice miejskie. Tak r. 1792 przez ogr贸d szpitala 艣w. Witalisa i seminaryum przeprowadzono ulic臋 G臋si膮, zabrukowano i ostatecznie r. 1824 urz膮dzono. Dopom贸g艂 do tego przejazd kr贸la pruskiego Fryderyka Wilhelma 21 pa藕dz. 1793 r. , poprzednio wcze艣nie zapowiedziany. Rynek posiada艂 kilka dom贸w wi臋kszych, lecz niedaleko w bocznych ulicach by艂y domki skromne, od czego jednej uliczce dano nazw臋 Ma艂e Budy, co w wymawianiu przemieniono na Matebudy, jak si臋 dot膮d mianuje. W r. 1821 by艂a nadto ulica Jurska, mi臋dzy kollegium wikaryusz贸w i domem Nasta, kt贸r膮 zniesiono. Od roku zatem 1792 do 1826 wytkni臋to i uporz膮dkowano ulice, kt贸re dot膮d, jak bywa po wsiach, nie mia艂y sta艂ej linii. Dzi艣 W. posiada Stary i Nowy rynek, g艂贸wne ulice Kr贸lewieck膮, Now膮, Brzesk膮, Kalisk膮 i 呕elazn膮, id膮ce w kierunku od Wis艂y do dworca kolei 偶elaznej, oraz bocznych ulic wiele, razem 49. O艣wietlenie ulic miano zaprowadzi膰 1817 r. , lecz dopiero 1819 r. je urz膮dzono, przez ustawienie 15 latarni rewerberowych na s艂upach urz膮dzonych, z kt贸rych 4 kapitu艂a, reszt臋 mieszka艅cy zap艂acili. Sprawienie ich mia艂o kosztowa膰 6000 z艂. , a roczne opalanie z艂. 1200. By艂y to wi臋c pierwsze pocz膮tki o艣wietlania, bo liczba ta lamp niezdoln膮 by艂a nale偶ycie zadania tego spe艂ni膰. Urz膮d pocztowy przez rz膮d pruski zaprowadzony 1794 r. ; przedtem kapitu艂a dla w艂asnej potrzeby i wygody utrzymywa艂a pos艂a艅ca konnego, kt贸ry do najbli偶szej stacyi pocztowej odwozi艂 listy i posy艂ki przywo藕i艂. Zegar na wie偶y ko艣cio艂a katedralnego od strony Wis艂y istnia艂 od XVI w. lub wcze艣niej; kapitu艂a op艂aca艂a zegarmistrza. W r. 1852 postanowi艂a go odda膰 pod opiek臋 miasta, co dopiero 1864 r. nast膮pi艂o. Po zbudowaniu wie偶 nowych 1880 r. , zegar przeniesiono na wie偶臋 od strony seminaryum, bo w tej stronie i miasto wi臋cej si臋 zabudowa艂o dot膮d by艂 na wie偶y od strony Wis艂y. Do W. dochodz膮 szosy od strony Kowala, Nieszawy i Brze艣cia, ta ostatnia przed 20 laty zbudowana. Komunikacya wodna statkami parowemi z Warszaw膮 i Toruniem, 艂膮czy miasto od czasu zaprowadzenia jej przez tw贸rc臋 偶eglugi parowej na Wi艣le hr. Andrz. Zamoyskiego, kt贸ry tu przyby艂 osobi艣cie 1 lip. 1853 r. na po艣wi臋cenie statku W艂oc艂awek nazwanego. Wybrze偶a rzeki od strony miasta zabezpieczone i bulwark urz膮dzony. jeszcze r. 1844 staraniem naczelnika Wojdy. Po zbudowaniu mostu 偶elaznego w Warszawie, tamtejszy most 艂y偶wowy zosta艂 tu przewieziony i ustawiony, nast臋pnie w obecno艣ci w艂adz i wielu zaproszonych go艣ci uroczy艣cie po艣wi臋cony przez bisk. Marszewskiego 1866 r. Droga 偶elazna warszawskobydgoska w r. 1862 obj臋艂a i W艂oc艂awek, kt贸ry ma stacy膮 2 klasy. Na gruntach miasta w r贸偶nych czasach powsta艂y osady, do kt贸rych nale偶膮 Papie偶ka, Gr膮dy, Syberyjka, K臋pinki, K臋piny, Glinki, Kolanowszczyzna, 艁aniewszczyzna inaczej Rakut贸wek, 呕elazna, Bularka, Kokoszka, i mniejsze osady w lasach, najwi臋cej przy jeziorach, przez rybak贸w zamieszka艂e. Kokoszka, tak zwana od Wojciecha Kotlemberga al Kokoszki z r. 1560, najbli偶ej jest miasta; 艁aniewszczyzna za艣, lubo niedawno powsta艂a, g臋sto si臋 jednak zabudowa艂a. Zazamcze od r. 1850 liczy si臋 do miasta, ma swego w贸jta i stanowi g艂贸wne przedmie艣cie. Nazw臋 swoj膮 zt膮d otrzyma艂o, 偶e do niogo prowadzi艂a droga oko艂o zamku biskupiego, przez most drewniany na Zg艂owi膮czce, pod samym zamkiem zbudowany; lecz ok. r. 1818, gdy ulic臋 Tumsk膮 w prostej linii od ko艣cio艂a katedralnego do Zg艂owi膮czki przed艂u偶ono, most tu przesuni臋to, a r. 1856 wystawiono nowy murowany. Na Zazamczu, staraniem obywatela Jab艂o艅skiego, kosztem miasta ok. r. 1870 urz膮dzono ogr贸d spacerowy, ma艂o jednak ucz臋szczany przez publiczno艣膰, zadawalniaj膮c膮 si臋 wi臋cej spacerem po mo艣cie 艂y偶wowym i okolic膮 za Wis艂膮, stanowi膮c膮 wie艣 W艂oc艂awek Szpital zwan膮. Nieco wcze艣niej przy Nowym rynku za艂o偶ono skwer, ogrodem Saskim nazywany; a w r. 1893 inny skwer mi臋dzy ko艣cio艂em a seminaryum, z placu pozosta艂ego po dw贸ch kuryach kanonickich, za staraniem bisk. Popiela, w r. 1880 przez rz膮d miastu ofiarowanego. Bisiory a Miasta, W艂oc艂awek jest staro偶ytnem targowiskiem nadwi艣la艅skiem, za艂o偶onem w tym punkcie lew. brzegu rzeki, w kt贸rym uchodzi Zg艂owi膮czka, kt贸ra wraz ze swym dop艂ywem Bachorz膮 stanowi艂a podobno odp艂yw jeziora Gop艂a i przyleg艂ych mu do Wis艂y. Czy w czasach rozwini臋cia si臋 kultury nad Gop艂em istnia艂a ta droga, mo偶e tylko w epoce przybor贸w wiosennych i wylew贸w letnich, o tem mog艂yby nas przekona膰 specyalne pomiary i badania doliny Bachorzy, Do艣膰 wydatn膮 zmian臋 w kierunku biegu Wis艂y, kt贸ra od W. zmienia sw贸j kierunek zachodni na zach. p艂n. mo偶naby przypisa膰 parciu obfitych odp艂yw贸w grupy jezior wielkopolskich a mo偶e i przelewaniu si臋 w czasie wezbra艅 w贸d z dorzecza Warty. S艂aby spadek przyspieszy艂 zaparcie tego kana艂u odp艂ywowego naniesionymi przez wody materya艂ami a wczesne bardzo wyniszczenie las贸w na Kujawach obni偶y艂o poziom w贸d w jeziorach. Zatamowanie tej drogi wodnej sprowadzi艂o upadek Kruszwicy, dawnego centra Kujaw a przyczyni膰 si臋 mog艂o do rozwoju W艂oc艂awka jako targowiska i centra ko艣cielnego a Brze艣cia nad Zg艂owi膮czk膮. i Inowroc艂awia jako centr贸w politycznych ziemi kujawskiej. W艂oc艂awek le偶y przytem w punkcie gdzie 偶y偶ne i ludne Kujawy stykaj膮 si臋 z lesistym i b艂otnym obszarem ci膮gn膮cym si臋 wzd艂u偶 lew. brzegu Wis艂y od uj艣cia Bzury po uj艣cie Zg艂owi膮czki. Nieliczna ludno艣膰 tych puszcz wymienia艂a tu produkty swego le艣nego przemys艂u na p艂ody rolniczych zdawna Kujaw. O dawnem zasiedleniu brzegu Wis艂y przy uj艣ciu Zg艂owi膮czki 艣wiadcz膮 napotykane cz臋sto groby z urnami. Istniej膮ca w pobli偶u W. nad Wis艂膮 wie艣, dawniej ksi膮偶臋ca, Korabniki zwana, 艣wiadczy i偶 znaczny ruch na Wi艣le wywo艂a艂 wcze艣nie wytworzenie si臋 osad oddanych specyalnie budowie statk贸w. Przy uj艣ciu Zg艂owi膮czki do Wis艂y istnia艂o tedy oddawna, do艣膰 o偶ywione zapewne targowisko, przy kt贸rym stan臋艂y wcze艣nie bardzo dwie kaplice 艣w. Jana i 艣w. Jerzego. W akcie uposa偶enia klasztoru w Mogilnie z 1065 r. wymieniono w liczbie zamk贸w daj膮cych dziesi臋cin臋 klasztorowi Wladislow, a w liczbie posiad艂o艣ci nadanych klasztorowi ecclesiam s. Johannis in Wlodislaw. O istnieniu kaplicy 艣w. Jerzego kaplice pod tym wezwaniem spotykamy we wszystkich wa偶niejszych osadach nadwi艣la艅skich 艣wiadczy nazwa ulicy Jurskiej, kt贸r膮 zniesiono w r. 1821. Ko艣cio艂ek ten zosta艂 zapewne zniszczony przez Krzy偶ak贸w przy spaleniu miasta i po odbudowaniu otrzyma艂 przy konsekracyi wezwanie 艣w. Stanis艂awa, pod kt贸rym przetrwa艂 do pocz膮tku S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 153. obecnego stulecia. Wedle dawnej tradycyi sta艂 on na miejscu pierwotnego ko艣cio艂ka katedralnego, kt贸ry nie m贸g艂 przecie nosi膰 wezwania 艣w. Stanis艂awa, a prawdopodobnie by艂 po艣wi臋cony 艣w. Jerzemu. Gr贸d ksi膮偶臋cy, wspominany w dok. z XII w. , pilnowa艂 targowiska i poboru op艂at od statk贸w p艂yn膮cych Wis艂膮. Gdy utworzono biskupstwo kujawskie przy ko艅cu XI w. ksi膮偶臋. mo偶e W艂adys艂aw Herman, znany z hojno艣ci dla ko艣cio艂a i dzia艂alno艣ci organizacyjnej, odda艂 gr贸d w艂oc艂awski na rezydency膮 biskupa. Ko艣cio艂em katedralnym pierwotnym by艂a zapewne owa kaplica 艣w. Jerzego ksi膮偶臋ca. Wkr贸tce jednak stanie tu ko艣ci贸艂 drewniany, pierwotnie p. w. Beatae Virginis Mariae, wspominany w akcie r. 1185, kt贸rym Lesco dux nadaje temu偶 ko艣cio艂owi i kanonikom in veteri Vladislavia castrum Slonense, capellam in Gniewco 茅t ecclesiam cum Villa in Kowale et aliam que dicitur Curow. De foro eciam in novo Wladislaw decem marcas argenti, de cellario in veteri Wladislaw decem urnas mellis Kod. dypl. pol. , II, 6. Przy katedrze na gruntach ko艣cielnych powstaje osada, kt贸ra wcze艣nie bardzo otrzymuje organizacy膮 miejsk膮 i zt膮d przy s膮siedztwie z targowiskiem ksi膮偶臋cym wynikaj膮 spory o pob贸r op艂at ksi膮偶臋cych i odbywanie powinno艣ci, do kt贸rych mieszka艅c贸w tej osady poci膮gaj膮 kasztelani, z polecenia ksi臋cia zapewne. W r. 1250 odbywa si臋 s膮d polubowny w Sieradzu, pod prezydency膮 arcyb. gnie藕n. Fulkona, przy udziale biskupa wroc艂awskiego Tomasza. Kazimierz, ks. kujawski, poddaj膮c si臋 decyzyi s膮du przyznaje, i偶 civitas cathedralis Wladeslavia, quantum territorium canonicorum occupat, omnino sit libera a powoz, a prewod eciam militari, podimne, podworove, strosa, itd. , pr贸cz tego woln膮 jest od pos艂ug ksi膮偶臋cych, z wyj膮tkiem udzia艂u w 艂owach na bobry w obr臋bie terytoryum ko艣cielnego. Nast臋pnie nadaje ksi膮偶臋 kanonikom c艂o a foro Zgovendie usque in Wislam ubicunque fluvius Zgovendia transeatur. Jest to wi臋c c艂o pobierane przy przeprawach brodach na Zg艂owi膮czce na przestrzeni od osady t. n. dawniej targowisko dzi艣 folwark i ko艣ci贸艂 na p艂d. od Lubra艅ca a偶 do Wis艂y. Daje im r贸wnie偶 targowe z W艂oc艂awka targowiska ksi膮偶臋cego i c艂o od statk贸w p艂yn膮cych Wis艂膮 i zatrzymuj膮cych si臋 pod targowiskiem W艂oc艂awskiem Ulanowski, Dok, kujaw. , str. 184 i 185, 13. W pi臋膰 lat p贸藕niej ten偶e ksi膮偶臋 na pro艣b臋 biskupa Wolimira in nostrorum remissionem peccatorum nadaje katedrze civitatem theutonicalem ibidem sitam, a wi臋c targowisko ksi膮偶臋ce maj膮ce juz, zapewnie niedawno nadane przed r. 1255, prawo niemieckie. Pr贸cz tego daje m艂yn na Zg艂owi膮czce i prawo 艂owu bobr贸w po obu brzegach Wis艂y i Zg艂owi膮czki w obr臋bie posiad艂o艣ci ko艣cielnych Kod. dypl. pol. , II, 56, 57. Odt膮d naturalnie dwa miasta ko艣cielne i ksi膮偶臋45 ce zlej膮 sie w Jedna ca艂o艣膰. Prawdopodobnie osada ko艣cielna nosi艂a miano ma艂ego W艂adys艂awia czyli W艂adys艂awka. Zt膮d powsta艂a p贸藕niejsza nazwa W艂oc艂awek, rozci膮gni臋ta i na starsza osad臋. Jednocze艣nie na praw. brzegu Wis艂y naprzeciw W. powstaje z fundacyi niejakiego Boguszy, wojew. 艂臋czyckiego, szpital p. w. 艣w. Gotarda, oddany pod zarz膮d cystersom sprowadzonym z Lubi膮偶a. Napady Prusak贸w niszcz膮 t臋 instytucy臋, o kt贸rej maj膮tek toczy si臋 nast臋pnie sp贸r pomi臋dzy bisk. kujawskim a cystersami ob. Szpital i Sulej贸w. W r. 1230 zawarty zosta艂 uk艂ad mi臋dzy Chrystyanem, bisk. pruskim, a zakonem krzy偶ackim o ziemi臋 che艂mi艅sk膮, kt贸rej cz臋艣膰 biskup ust臋puje zakonowi. Biskupi, kt贸rzy p贸藕niej b臋d膮 przesiadywa膰 zwykle w Wolborzu dla 艂atwiejszego komunikowania si臋 z dworem i udzia艂u w zjazdach, odbywaj膮cych si臋 zwykle w grodach pasu pogranicznego mi臋dzy Ma艂opolsk膮 a Wielkopolsk膮, w wieku XIII i XIV rezyduj膮 zwykle w W. i zt膮d zagl膮daj膮 tu cz臋sto ksi膮偶臋ta kujawscy i pomorscy, wys艂a艅cy krzy偶accy, duchowie艅stwo pomorskie. Karol, , de Treveris, w. mistrz krzy偶. , umawia si臋 r. 1307 z W艂adys艂awem, ks. krakow. , w sprawie colloquii super diversis causis tenendi apud antiquam Vladislaviam Ulanow. , Dok. kuj. , 167, Nr. 25. W r. 1326 W艂adys艂aw, kr贸l polski, zawiera tu uk艂ad z Krzy偶akami o Pomorze. Z chwil膮 zagarni臋cia przez Krzy偶ak贸w Pomorza w r. 1309, zale偶no艣膰 tej prowincyi od biskup贸w kujawskich sta艂a si臋 wielce niedogodn膮 dla zakonu, zt膮d niech臋tnym okiem patrzyli na W艂oc艂awek, w kt贸rym siedz膮 biskupi Polacy, parali偶uj膮cy nieraz ich polityk臋 niemieck膮, podczas gdy samo miasto, jako rynek handlowy, zawadza艂o rozwojowi krzy偶ackiego Torunia. Biskup kujawski Gerward jedzie do Awinionu w r. 1321, by Janowi XXII przedstawi膰 krzywdy i gwa艂ty spe艂nione przez Krzy偶ak贸w. W czasie sprawowania tego poselstwa umiera. Nast臋pca Gerwarda, Maciej z Go艂a艅czy Go艂a艅czewski, z rycerskiego rodu z Pa艂uk, towarzyszy r. 1331 kr贸lowi w wojnie z Krzy偶akami, znajduje si臋 pod P艂owcami. W r. 1329 Krzy偶acy pustosz膮c Kujawy zrabowali i spalili W艂oc艂awek wraz z ko艣cio艂ami, kt贸rych odbudowie starali si臋 zapobiedz gro藕nemi zakazami. Wyrok s膮du odbytego w sprawie krzy偶ackiej w Warszawie r. 1339 i potwierdzenie takowego przez Klemensa VI w r. 1342, zapewni艂y spok贸j miastu i Kujawom. Opanowanie dolnej Wis艂y przez Krzy偶ak贸w, kt贸rzy starali si臋 skoncentrowa膰 ca艂y handel wodny i l膮dowy w Toruniu, powstrzyma艂o rozw贸j W艂oc艂awka, kt贸ry teraz by艂 tylko wa偶nym centrem ko艣cielnym, utraci艂 znaczenie targowiska i przystani wa偶nej dla handlu na Wi艣le. Dawny W艂ods艂aw upad艂 a rozwija艂 si臋 powolnie ko艣cielny W艂ods艂awek. W 1340 r. staraniem dzielnego biskupa Macieja z Go艂a艅czy stan臋艂o prezbyteryum okaza艂ej, dot膮d istniej膮cej 艣wi膮tyni katedralnej, kt贸rej dalsz膮 budow臋 prowadz膮 nast臋pcy Macieja. Przy katedrze istnieje szko艂a. Biskup Maciej zak艂ada szpital dla starc贸w, przy kt贸rym buduje r. 1330 ko艣cio艂ek 艣w. Witalisa. W r. 1343 Kazimierz W. zawar艂 z Krzy偶akami ugod臋 w Kaliszu, moc膮 kt贸rej odzyska艂, mi臋dzy innemi, Kujawy. Na ugodzie podpisali si臋 delegaci wa偶niejszych miast, a w tej liczbie i W艂oc艂awka. W 1431 r. ponownie Krzy偶acy pustosz膮 Kujawy, 艂upi膮 miasto i katedr臋 w艂oc艂awsk膮. Na wypraw臋 malborsk膮 z r. 1459 W. dostarcza tylko 6 zbrojnych, gdy poblizki Brze艣膰 Kujawski, centr polityczny Kujaw, wysy艂a 30. Wreszcie pok贸j toru艅ski z r. 1466, przez odzyskanie Pomorza i dolnego biegu Wis艂y, otwiera dla miasta szerokie pole dzia艂alno艣ci handlowej, cho膰 przewa偶ne stanowisko Gda艅ska i Torunia nie pozwoli portowi kujawskiemu rywalizowa膰 z temi staremi rynkami handlowem. Zygmunt I i Zygmunt August przywilejami z r. 1530, 1549 i 1555 uwalniaj膮 mieszczan od ce艂 l膮dowych i wodnych w ca艂em pa艅stwie. Dow贸z zbo偶a na sprzeda偶 i ruch handlowy wywo艂a艂 rozw贸j produkcyi piwa, kt贸rym zas艂yn臋艂o miasto. W r. 1566 p艂aci W. szosu fl. 48, gdy wsp贸艂cze艣nie Brze艣膰 daje 96 fl. , za to czopowe od piwa miejscowego wynosi fl. 206 gr. 8, gdy w Brze艣ciu 138 fl. 6 gr. Czopowe od wina, miodu i piwa gda艅skiego fl. 23 gr. 21. Op艂ata od 艂aszt贸w zbo偶a sp艂awianego do Gda艅ska i od frochtarz贸w fl. 196 gr. 19 1 2, od palenia gorza艂ki fl. 17 gr. 14, od komornik贸w i hultaj贸w fl. 27 gr. 17 1 2, od przekupek gr. 24, od cech贸w rzemie艣ln. 5 1 2 gr. , od rybak贸w fl. 5 gr. 2, od 6 艂an贸w uprawianych przez mieszczan zap艂acono pobor. zapewne po 20 gr. Pawi艅. , Wielkop. , 11, 38. Donios艂e przekszta艂cenie w organizacyi w艂adz miejskich sprowadzi艂a ustawa wydana przez biskupa Stanislawa Karnkowskiego 7 stycz. 1577 r. a zatwierdzona przez Stefana Batorego i nast臋pc贸w. Mia艂a ona na celu ustalenie porz膮dku w mie艣cie, oraz podniesienie dobrobytu mieszka艅c贸w. Wspomina w niej biskup o rurach, kt贸re niedawno miasto w艂asnym kosztem zaprowadzi艂o dla rozprowadzenia wody, pozwa艂a dla ich naprawy u偶ywa膰 drzewa z las贸w biskupich, za opowiedzeniem si臋 staro艣cie. Wciela do terrytoryum miasta niedawno zabudowane przedmie艣cie, Nowe miasto zwane, nadto ogr贸d sw贸j przy przedmie艣ciu Kokoszka i po艂ow臋 w贸jtowstwa, z gruntami przy m艂ynie S艂odowym. Nadaje miastu cegielni臋 urz膮dzon膮 przez mieszczan, pozwalaj膮c do niej bra膰 drzewo z las贸w biskupich, aby budynki miejskie i prywatne ku ozdobie miasta by艂y murowane. Odst膮pi艂 miastu op艂aty ze spichrz贸w, plac贸w i ogrod贸w, tak偶e kary s膮dowe, op艂aty od rze藕nik贸w, postrzygalni i wagi; w sprawach za艣 z biskupami nie chc膮c by膰 sam s臋dzi膮, poddaje siebie i swych nast臋pc贸w s膮dom W艂oc艂awek W艂oc艂awek i prawu magdeburskiemu. Stanowi te偶 porz膮dek w urz臋dzie miejskim, polecaj膮c aby burmistrza i radnych co rok obierano w drugim tygodniu po 艣w. Michale. Na burmistrza miano przedstawia膰 biskupowi czterech m臋偶贸w, z kt贸rych ten偶e, lub jego starosta, jednego zatwierdza艂. Radnych dw贸ch mia艂 obiera膰 biskup ze starszych 艂awnik贸w lub mieszczan, a dw贸ch drugich miasto. Taks臋 na przedmioty handlu ustanawia膰 b臋dzie starosta 艂膮cznie z magistratem. Poniewa偶 najwi臋cej nieporz膮dku czynili rybacy, biskup poleci艂 im ryby sprzedawa膰 na wsp贸lnym rynku, nie po mie艣cie lub na brzegu Wis艂y, a to pod kar膮 utraty ryb i z艂o偶enia kopy grosz贸w do kasy magistratu. 艁odziom mieszczan pozwoli艂 zimowa膰 na rzece Zg艂owi膮czce, lecz za to mieli j膮 oczyszcza膰 i mostek reparowa膰. Miejscowym galarom zapewnia艂 pierwsze艅stwo do zabierania zbo偶a i 艂adunk贸w. Co rok burmistrz i radni sk艂ada膰 powinni byli rachunki przed starost膮, za co naznaczy艂 im konsolacy膮 z kasy miejskiej; burmistrzowi 5 z艂. , radnym po 3 z艂. , pisarzowi miejskiemu 2 z艂. Wreszcie wznowi艂 bractwo strzeleckie. By przypilnowa膰 wykonanie tych rozporz膮dze艅 biskup Karnkowski cz臋sto przemieszkiwa艂 we W. i tu podejmowa艂 Stefana Batorego, gdy szed艂 z wojskiem dla u艣mierzenia zbuntowanego Gda艅ska. Zt膮d wys艂a艂 kr贸l uniwersa艂y 1 kwiet. 1577 r. , zwo艂uj膮ce sejmiki powiatowe Pawi艅ski, Zr贸d艂a dziej. , t. IV, str, 103; tu te偶 w wielki czwartek 4 kwiet. t. r. kr贸l ten w katedrze w艂oc艂awskiej z dworem swoim i senatem uroczy艣cie przyjmowa艂 komuni膮 艣w. Nied艂ugo potem, 1587 r. w pa藕dz. , biskup Rozdra偶ewski przywi贸z艂 z Gda艅ska do kraju Zygmunta III wraz z siostr膮 kr贸lewsk膮 i znacznym pocztem pan贸w szwedzkich i polskich, a potem 1593 w sierpniu podejmowa艂 hojnie w zamku w艂oc艂awskim tego偶 kr贸la gdy p艂yn膮艂 Wis艂膮 do Szwecyi. S膮 to naj艣wietniejsze lata w dziejach W. Miastem zarz膮dza艂 starosta lub ekonom d贸br biskupich, kt贸rym bywa艂 cz艂onek kapitu艂y, sama kapitu艂a nie raz zajmowa艂a si臋 sprawami miasta. Upomina si臋 cz臋sto u biskup贸w o u艂atwienie dowozu 偶ywno艣ci i wolno艣膰 handlu, troszczy si臋 i o moralne sprawy mieszka艅c贸w. Po 艣mierci bisk. Rozdra偶ewskiego wybrany administratorem dyecezyi sufr. Franc. 艁膮cki 18 mar. 1600, zawezwa艂 obywateli, przypomnia艂 ich obowi膮zki, zaleci艂 utrzymanie porz膮dku, a nadto poleci艂 magistratowi kara膰 zgorszycieli i wydali膰 z miasta niewiasty z艂ych obyczaj贸w. Gdy znowu 1600 r. 22 lip. prepozyt Jan Grochowicki odebrawszy fa艂szyw膮 wiadomo艣膰, jakoby wyprawieni przez s膮siednie pa艅stwo wys艂a艅cy przebiegali Polsk臋 by pali膰 miasta, zaniepokoi艂 kapitu艂臋, ta wezwa艂a burmistrza i radnych, zalecaj膮c im ostro偶no艣膰 na w艂贸cz臋g贸w, kt贸rym gospody wzbroniono. Podobne pog艂oski rozchodzi艂y si臋 ju偶 1515 r. i lat innych. Surowe tak偶e postanowienie przeciwko pija艅stwu i nierz膮dom wyda艂 komisarz d贸br biskupich ks. Cypryan Wolicki 1759, kt贸re potem wznowiono 1772 i 1777 r. Miasto wzrasta艂o do wojen szwedzkich, w czasie kt贸rych wojska nieprzyjacielskie zaj膮wszy W. 29 czer. 1657 r. , wiele dom贸w spali艂y, inne zrabowa艂y, 70 os贸b obojej p艂ci zabito, cho膰 mieszka艅cy do tych krwawych czyn贸w najmniejszej pobudki nie dali. W klasztorze reformat贸w zamordowali Szwedzi mansyonarza katedralnego ks. Walentego z Przedcza i zakonnika Paschalisa 艁abiszy艅skiego. Zmniejszenie si臋 ruchu handlowego na Wi艣le, upadek gospodarstw rolnych w kraju niszczonym przez ci膮g艂e wojny i przechody wojsk, zubo偶enie materyalne zar贸wno szlachty jak i ludu wiejskiego, odbi膰 si臋 musia艂o na po艂o偶eniu miast, a zw艂aszcza takiego rynku handlowego jakim by艂 W艂oc艂awek. Z ruchliwej, przemys艂owej osady staje si臋 mie艣cin膮 licz膮c膮 zaledwie 1000 mieszka艅c贸w, zajmuj膮cych biedne drewniane domki. Gruba warstwa b艂ota przykry艂a bruk nieoczyszczonych ulic. Wprawdzie rozporz膮dzenia kapitu艂y i dzia艂alno艣膰 komisyi boni ordinis od r. 1787 pobudza艂y biednych i niedba艂ych mieszka艅c贸w do usuwania b艂ota i 艣mieci z ulic, ale dopiero za rz膮du pruskiego od r. 1796 zacznie si臋 regulowanie i porz膮dkowanie ulic. Rz膮d pruski zaprowadzi艂 urz膮d pocztowy, wystawi艂 r. 1797 sk艂ad na s贸l i ustanowi艂 urz膮d solny na Zazamczu, a w r. 1803 wzni贸s艂 wielki pi臋ciopi臋trowy spichrz, cynkiem kryty. W miar臋 rozwijania si臋 handlu zbo偶owego przybywa艂o spichrz贸w, kt贸rych liczba dosz艂a do 35 w r. 1850 z tych 26 w mie艣cie samem. Ostatni wzniesiono r. 1862. Przeprowadzenie drogi 偶el. warszawskobydgo skiej zmniejszy ruch sp艂awny na Wi艣le i odwr贸ci handel zbo偶owy od drogi wodnej. Miasto straci znaczenie centra handlowego a zacznie si臋 przekszta艂ca膰 na ognisko przemys艂owe, cho膰 zawsze pozostanie wa偶nym rynkiem handlowym dla bogatej w p艂ody rolne ziemi kujawskiej. W r. 1865 urz膮dzony zostanie na Wi艣le most 艂y偶wowy, kt贸ry kosztowa艂 160000 rs. Z tutejszej przystani wodnej wywieziono w r. 1877 oko艂o 280000 pud贸w zbo偶a a przywieziono w臋gla kamiennego 14000 pud. W latach od 1870 do l885 rozwinie si臋 w mie艣cie znaczny ruch budowlany, g艂贸wnie przy ulicy 呕elaznej, prowadz膮cej do stacyi dr. 偶elaznej. W tych czasach zawi膮偶e si臋 stra偶 ogniowa ochotnicza i towarzystwo wio艣larskie. Bank Polski utworzy艂 tu swoj膮 fili膮, kt贸ra przy przekszta艂ceniu tej instytucyi na Kantor Banku pa艅stwa, zosta艂a zwini臋t膮. Bibliografia. Pierwszy opis i history膮 W. skre艣li艂 ks. Politowski, pijar, i pomie艣ci艂 w programacie szkolnym na r. 1824 Popis publiczny uczni贸w szko艂y wydzia艂owej w艂oc艂awskiej, wydany w P艂ocku. Staro偶ytna Polska podaje o W. kr贸tk膮 i ubog膮 w dane historyczne wiadomo艣膰. Opis zabytk贸w sztuki przechowywanych W艂oc艂awek w tutejszych ko艣cio艂ach mie艣ci r臋kopis komisyi wydelegowanej przez rz膮d Kr贸lestwa dla zbadania dawnych zabytk贸w R臋kopis znajduje si臋 w Bibliot. Uniwers. w Warszawie, Katedr臋 opisa艂 pod wzgl臋dem architektonicznym pr. W艂. 艁uszczkiewicz w Czasopi艣mie technicznem Lw贸w, 1883 r. , Nr. V i VI. Tyg. Illustr. poda艂 rysunek i opis katedry w r. 1863 Nr 216 a rysunek grobowca Piotra z Bnina w r. 1871 Nr. 185. Opis miasta z rycinami mie艣ci ksi膮偶ka Oskara Flatta p. t. Brzegi Wis艂y Warsz. , 1854 Tyg. Illustr. z r. 1863 str. 324, 392, 449, zr. 1864 47, 1866 str. 197, i z 1872 r. str. 226 i 1875 r. t. XV, str. 97 tudzie偶 K艂osy t. VI, str. 246 i IX, 148. Klasztoru reformat贸w opis z rycin膮 da艂y Tyg. Illustr. 1863 r. t. VIII, 392, K艂osy z r. 1885, Nr 1066. Szczeg贸艂y tycz膮ce ko艣cio艂贸w podawa艂 te藕 Przegl膮d katolicki z r. 1878 Nr 50, 1884 Nr 28 30 i 1892 Nr 42 i 43. Istniej膮ca we W. szko艂a wydzia艂owa, potem obwodow膮 zwana, og艂asza艂a swe Akty uroczyste w latach 1836 do 1838 w Warszawie. Ziemia kujawska przez M. Boruckiego W艂oc艂awek, 1883 podaje wiadomo艣ci o W. W r. 1882 wydany by艂 w W. Rocznik w艂oc艂awski. Pr贸cz tego kr贸tkie opisy i zarysy dziej贸w W. znajdujemy w Encykl. wi臋ksz. Orgelbranda i w urz臋dowych wydawnictwach Warsz. gubern. wiedomosti z r. 1877, Nr 17 do 19 i Pamiatn. kni偶ka warsz. gub. za r. 1894. Bogate materya艂y do dziej贸w miasta podane zosta艂y w kodeksach dyplomatycznych Muczkowskiego i Rzyszczewskiego, ma艂opolskim Piekosi艅skiego, wielkopolskim Zakrzewskiego i w Zbiorze dokument贸w kujawskich Ulanowskiego. W艂oc艂awski powiat gubernii warszawskiej, utworzony w r. 1867 z po艂owy dawnego powiatu t. n. drug膮 po艂ow臋 stanowi obecny powiat nieszawski, zwany pierwotnie radziejowskim. graniczy od zachodu z pow. nieszawskim, od p艂d. z kolskim i kutnowskim, od wschodu z gosty艅skim, od p艂n. i p艂n. wschodu Wis艂a rozdziela obszar powiatu od gub. p艂ockiej pow. lipnowski. Obszar powiatu wynosi 23, 84 mil kw. Przedstawia on r贸wnin臋 pochylaj膮c膮 si臋 nieznacznie w kierunku od p艂d. ku p艂n. ku Wi艣le. Odr贸偶ni膰 tu mo偶emy cztery odr臋bne obszary pas niziny nadwi艣la艅skiej, od 4 do 6 w. szeroki, bezle艣na r贸wnina kujawska, przerzni臋ta dolin膮 Bachorzy a ci膮gn膮ca si臋 po lew. brzegu Zg艂owi膮czki, lesisty i b艂otny obszar we wschod. cz臋艣ci powiatu, po praw. brzegu Zg艂owi膮czki i wy偶yna jeziorna w p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu. W p艂d. cz臋艣ci, na wsch. p艂d. od Przedcza, pod wsi膮 Dziwie, spotykamy punkt wznies. 439 st. npm. , na p艂d. zach. kra艅cu powiatu mamy 430 st. Wy偶yna jeziorna zawiera si臋 na obszarze, kt贸rego kra艅cowemi punktami s膮 Lubraniec, Lubie艅, Przedecz i Izbica pow. kolski. Jeziora, zajmuj膮ce og贸艂em 0, 20 mil kw. , ci膮gn膮 si臋 w膮zkiemi pasami w kierunku od p艂d. ku p艂n. Wody ich odprowadzaj膮 do Wis艂y rzeczki Zg艂owi膮czka, wyp艂ywaj膮ca z jez. Orlo pow. nieszawski, z dop艂ywami Chodeczk膮 z jez. pod Chodczem, odwadniaj膮c膮 ca艂y szereg jezi贸r, Koci臋c膮 z jez. pod wsi膮 Gr贸jec, Przedpoln膮 Dyabe艂ek, Lubie艅 odlewaj膮c膮 jez. Lubie艅, Bachorz膮, kt贸ra niegdy艣 odprowadza艂a wody Gop艂a. Z obszaru las贸w, b艂ot i jezior wschodniej cz臋艣ci prowadzi wody rzka K艂贸tnia, a opr贸cz niej ma艂e strumienie Zuzelka pod Wistk膮 z bagien ko艂o Murska, Ruda i Tel臋偶yna, we wschod. cz臋艣ci powiatu. Podczas gdy Brze艣膰 Kujawski nad Zg艂owi膮czk膮, odl. oko艂o dwu mil od Wis艂y, wznosi si臋 296 st. npm. , to o 2 w. od Wis艂y w dolinie Zg艂owi膮czki mamy 192 st. wzn. a poziom Wis艂y ko艂o W艂oc艂awka si臋ga 140 st. Naj偶yzniejsz膮 gleb臋 i najg臋stsze zaludnienie m膮 zachodnia po艂owa powiatu, z miastami W艂oc艂awek i Brze艣膰; najubo偶szym w gleb臋 i mieszka艅c贸w jest wschodni obszar, z g艂贸wn膮 osad膮 w Kowalu. W r. 1889 lasy prywatne zajmowa艂y oko艂o 20000, m. w tem by艂o 4157 mr. las贸w nieurz膮dzonych, 10427 mr. urz膮dzonych, 1711 mr. zasianych po wyci臋ciu, 1987 wyci臋tych a niezadrzewionych, 415 mr. las贸w w艂o艣c, 690 mr. nale偶膮cych do osad. Obszar las贸w rz膮dowych nieznany. Og贸lny obszar powiatu wedle wykaz贸w urz臋dowych wynosi艂 w 1880 r. 207852 mr. , w tem 23241 mr. lasu z rz膮dowemi. Z obszaru tego na wi臋ksz膮 w艂asno艣膰 przypada艂o 131287 mr. , donacye rz膮dowe 14050 mr. , osady w艂o艣cia艅skie 60473 mr. , rz膮dowe 1278 mr. , miejska w艂asno艣膰 10764 mr. Rolnictwo zdawna osi膮g艂o tu, zw艂aszcza w cz臋艣ci zach. powiatu dawne Kujawy, wysoki stopie艅 rozwoju uprawa pszenicy. W zwi膮zku z tem zostaje ch贸w byd艂a a zw艂aszcza owiec. Oko艂o r. 1880 by艂o w powiecie 55924 owiec zwyk艂ych, 70204 merynos贸w i 9848 na mi臋so chowanych. Przemys艂 fabryczny ma艂o rozwini臋ty, koncentruje si臋 g艂贸wnie w W艂oc艂awku. W powiecie spotykamy drobne przewa偶nie zak艂ady, jak m艂yny i wiatraki 106, cegielnie, olejarnie 7, garbarnie 5 i dwie gorzelnie wi臋ksze. Ludno艣膰 powiatu z 60704 w r. 1867, wzros艂a w r. 1890 do 92153 44033 m臋偶. , 48120 kob. . Z tego na dwa miasta przypada 22165 a na gminy 69988. Co do wyzna艅, to by艂o 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci, pr贸cz katolik贸w, 209 praw. , 9900 prot. i 10480 偶yd. Katolicy stanowi膮 76 ludno艣ci, 偶ydzi 12, 2. Zak艂ad贸w naukowych wy偶szych ni 艣rednich niema w powiecie, s膮 tylko szko艂y pocz膮tkowe. We W艂oc艂awku dwie 2klas. i dwie lklas. z tych jedna 偶e艅ska. W powiecie r 1883 by艂o 26 szk贸艂 pocz膮tkowych lklas. og贸lnych we wsiach i osadach Chodecz 2 szko艂y, Przedecz 2 szko艂y, Brze艣膰, Lubie艅, Kowal, Rakut贸w, Dziwie, 呕ar贸w, Przysypka, Nowawie艣 Wielka, Lubraniec, K艂obia, Sarn贸w, Wieniec, Kruszyn, 艢mi艂owice, K艂贸tno, 艁ani臋ta, Osiek Wielki, Mi wr W艂oc艂awek chowice, K艂贸bka, D臋by Wielkie, Modzerowo, Brze藕no. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym powiat wchodzi w sk艂ad dekanatu w艂oc艂awskiego dyecezyi t. n. , sk艂adaj膮cego si臋 z 22 parafii Boniewo, Brze艣膰, Choce艅, Chodecz, D膮bie, Grabkowo, K艂贸bia, K艂贸bka, K艂贸tno, Kowal, Kruszyn, Lubie艅, Lubomin, Lubraniec, Przedecz, 艢mi艂owice, Wieniec, Wistka, W艂oc艂awek i Zg艂owi膮czka, po艂o偶onych w pow. w艂oc艂awskim, i parafii Bia艂otarsk i Duninowo w pow. gosty艅skim. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat stanowi jeden okr膮g s膮du pokoju dla W艂oc艂awka i Brze艣cia, tudzie偶 cztery okr臋gi s膮d贸w gminnych Brze艣膰, Kowal, K艂贸bka, Chodecz. S膮dy te nale偶膮 do 2 okr臋gu zjazdu s臋dzi贸w pokoju we W艂oc艂awku. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na dwa miasta W艂oc艂awek i Brze艣膰 Kujawski i 13 gmin Baruchowo, Chodecz, Dobiegniewo, Falborz, K艂贸bka, Kowal, Lubie艅, 艁臋g, Piaski, Pikutkowo, Przedecz, Pyszkowo i Smi艂owice. W sk艂ad gmin wesz艂y dawne miasteczka Kowal, Lubraniec, Chodecz, Przedecz, Lubie艅. Biskupstwo w艂oc艂awskie przedstawia w swych dziejach pocz膮tkowych kilka ciekawych a niedaj膮cych si臋 ze znanych dot膮d 藕r贸de艂 wyja艣ni膰 zagadek historycznych. Pierwsz膮 z nich jest data utworzenia dyecezyi. Pierwsz膮 wzmiank臋 o jej istnieniu spotykamy w bulli Innocentego XI r. 1133, poddaj膮cej polskie biskupstwa pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej. W szeregu dyecezyi spotykamy na ko艅cu Cruciwiz, Mazovia et Ladilaensis, a wi臋c kruszwickie, mazowieckie i kujawskie, W tym偶e roku pojawia si臋 pierwszy znany biskup kujawski, Swidger, kt贸ry wraz z bisk. lubuskim Bernardem po艣wi臋ca klasztor w Strzelnie. Czy jednak by艂 on pierwszym biskupem o tem nie mo偶emy wyrokowa膰. Gorliwo艣膰 jak膮 W艂adys艂aw Herman okazywa艂 dla sprawy ko艣cio艂a, przy organizacyi kapitu艂y krakowskiej, w po艂膮czeniu z wyprawami pomorskiemi, jakie przedsi臋bra艂 w ostatnich latach panowania, pozwala艂yby przypuszcza膰, i偶 on m贸g艂 utworzy膰 biskupstwo kujawskie w celu szerzenia chrze艣cia艅stwa na Pomorzu. Biskupstwo kruszwickie, wed艂ug kroniki Bogufa艂a, mia艂o powsta膰 za Mieszka II, a wi臋c przed 1034 r. W Kruszwicy istnia艂 podobno pierwotnie klasztor monasterium b. Petri w dok. z r. 1185. Klasztor ten kanonik贸w regularnych m贸g艂 niedz przekszta艂ceniu na kollegiat臋. o kt贸rej wspomina akt z r. 1143, wymieniaj膮cy prepozyta Bernarda i pi臋ciu kapelan贸w. Trzeba przypuszcza膰, i偶 biskupstwo to wkr贸tce po za艂o偶eniu upad艂o, a po utworzeniu dyecezyi w艂oc艂awskiej zosta艂o z ni膮 z艂膮czone. Przez pewien czas utrzymywa膰 si臋 b臋d膮 dwie kapitu艂y kruszwicka i w艂oc艂awska. Dziekan kapitu艂y w艂oc艂awskiej wyst臋puje ju偶 przed r. 1161. Obie kapitu艂y spotykamy w akcie z r. 1215 Ulanowski, Dokum. kujaw. , 117, Nr. 2. Nowa dyecezya powsta艂a na obszarze zostaj膮cym pierwotnie pod w艂adz膮 arcybiskup贸w gnie藕nie艅skich. Obj臋to ni膮 pas ci膮gn膮cy si臋 wzd艂u偶 lewego brzegu Wis艂y od Bzury a偶 po Baltyk. Wesz艂o tu wi臋c Pomorze nadwi艣la艅skie, Kujawy i cz臋艣膰 Mazowsza. Z drugiej strony Wis艂y obejmowa艂a dyecezya cz臋艣膰 ziemi dobrzy艅skiej. Biskupi tytu艂owali si臋 w艂oc艂awskimi i pomorskimi Wladislaviensis et Pomeraniae, do czego ich nawet synod prowin. z 1551 zobowi膮za艂. O nale偶eniu do dyecezyi parafii z praw. brzegu Wis艂y, jak Szpital i Bobrowniki, spotykamy 艣wiadectwo z r. 1321; za艣 Ciechocin, Dobrzejowice, Che艂mica, Zaduszniki, Nowogr贸d i Z艂otoryja wymienione r. 1640. Nadto r. 1764, za staraniem bisk. Ostrowskiego, do dyecezyi przy艂膮czono Wolb贸rz i siedm ko艣cio艂贸w parafialnych o艣ciennych, w dobrach bisk. w艂oc艂awskich. Po rozbiorze kraju i nowym podziale dyecezyi w r. 1818 odpad艂o Pomorze i archidyakonat kruszwicki, a natomiast dyecezyi kujawskiej dodano znaczn膮 cz臋艣膰 z archidyecezyi gnie藕n. , kt贸ra wesz艂a w sk艂ad Kr贸lestwa kongresowego, oraz po kilka ko艣cio艂贸w z dyecezyj s膮siednich. Nowa dyecezya ma 344 ko艣cio艂贸w paraf. , a mi臋dzy temi tylko 59 z dawnej dyecezyi kujawskopomorskiej. Otrzyma艂a te偶 nazw臋 now膮, kujawskokaliskiej, i t膮 si臋 tytu艂uje. Stara dyecezya dzieli艂a si臋 na 3 archidyakonaty w艂oc艂awski, kruszwicki i pomorski. Now膮 sk艂adaj膮 3 officyalaty w艂oc艂awski kujawski, kaliski i piotrkowski, do r 1866 podzielone na 24 dekanaty, teraz na 13 dekanat贸w, a mianowicie kaliski, kolski, koni艅ski, sieradzki, s艂upecki, turecki, wielu艅ski w gub. kaliskiej, cz臋stochowski, 艂aski, noworadomski, piotrkowski w obr臋bie gub. piotrkowskiej, w艂oc艂awski za艣 i nieszawski w gub. warszawskiej. Ko艣cio艂y dyecezyi kujawskokaliskiej le偶膮 w guberniach warszawskiej, kaliskiej i piotrkowskiej. Liczba tych偶e ko艣cio艂贸w paraf. w starej dyecezyi by艂a rozmait膮, 艣rednio dochodzi艂a do 250; w nowej mia艂o ich by膰 344, lecz jest dzi艣 tylko 339, oraz 37 filialnych i 153 kaplic; ludno艣膰 za艣 katolicka w r. 1894 obliczona na 1102412 dusz. Mi臋dzy ko艣cio艂ami dawnej dyecezyi by艂a jedna kollegiata w Kruszwicy, przyby艂a p贸藕niej kollegiata Wolborska. W nowej dyecezyi jest kollegiata w Kaliszu, oraz ko艣cio艂y po kollegiatach zniesionych r. 1819, w Wieluniu, Sieradzu, Uniejowie, 艁asku, Choczu i Wolborzu, nadto dwie infu艂acye w 艁asku i Choczu. W dawnej dyecezyi istnia艂y nast臋pne zakony i klasztory kartuzi w Parady偶u czyli Kartuzyi; cystersi w Oliwie, Pelplinie i Koronowie; paulini w Topolnie i Brdowie; franciszkanie w Radziejowie, Inowroc艂awiu, Nieszawie i Smardzewicach; bernardyni w Nowem, Bydgoszczy i 艣wieciu; reformaci w Sztolcembergu przedmie艣cie Gda艅ska, Wejherowie, W艂oc艂awku, 艁abiszynie i Podg贸rzu; pijarzy w Radziejowie; kanonicy laterane艅scy w Lubra艅cu; dominikanie w W艂oc艂awek Gda艅sku, Tczewie i Brze艣ciu; karmelici w Gda艅sku, Bydgoszczy, Markowie i Zakrzewie; zakon Zbawiciela lub 艣w. Brygidy w Gda艅sku; bonifratrzy w Szotlandzie pod Gda艅skiem; jezuici w Gda艅sku na Szotlandzie i w Bydgoszczy; missyonarze 艣w. Wincentego a Paulo w W艂oc艂awku i u 艣w. Wojciecha pod Gda艅skiem; zakonnice norbertanki w 呕ukowie i Strzelnie; benedyktynki w 呕arnowcu i Bys艂awku, brygitki w Gda艅sku; klaryski w Bydgoszczy. W nowej dyecezyi po zniesieniu wielu klasztor贸w w r. 1819, do r. 1864 istnia艂y nast臋puj膮ce paulini w Cz臋stochowie, gdzie mieli trzy ko艣cio艂y, to jest na Jasnej G贸rze dot膮d przez nich posiadany, parafialny 艣w. Zygmunta i 艣w. Barbary z nowicyatem, nadto klasztory w Wielgom艂ynach, Wieruszowie, Konopnicy i Brdowie; dominikanie w Brze艣ciu, Sieradzu, Piotrkowie i Gidlach; franciszkanie w Nieszawie, Pyzdrach, Radomsku, Radziejowie i Kaliszu; bernardyni w Przyrowie, Kaliszu, Piotrkowie, Widawie, Z艂oczewie, Kazimierzu, Kole i Warcie; reformaci w Choczu, Koninie, Wieluniu, Kaliszu, Lutomiersku i W艂oc艂awku; augustyanie w Wieluniu; pijarzy w Radziejowie, Wieluniu i Piotrkowie; zakonnice za艣 maryawitki w Cz臋stochowie; dominikanki w Piotrkowie, zk膮d przeniesione r. 1869 istniej膮 w Przyrowie; bernardynki s膮 w Warcie i Wieluniu; siostry mi艂osierdzia 艣w. Wincentego a Paulo w Kaliszu maj膮 pod swoj膮 opiek膮 szpital dla chorych i przytu艂ek dla starc贸w, oraz szpitale we W艂oc艂awku i Sieradzu. Biskupi w艂oc艂awscy w hierarchii ko艣cio艂a i rzeczypospolitej wysokie mieli znaczenie. Im przyznano prawo przewodniczenia na sejmach i koronowania kr贸l贸w pod niebytno艣膰 prymasa; w senacie drugie miejsce po arcybiskupie gnie藕. zajmowali tylko biskup krak. poprzedza艂 ich w dawaniu g艂osu; dobra mieli liczne po ca艂ym kraju, bo od Gda艅ska a偶 pod Krakow; katedra ich s艂yn臋艂a bogactwem sprz臋tow i aparat贸w, oraz liczb膮 kleru i wystaw膮 nabo偶e艅stwa, kapitu艂a za艣 zast臋pem uczonych i znakomitych rodem pra艂at贸w i kanonik贸w. Miasto W艂oc艂awek odbiera艂o listy od papie偶贸w o prekonizowanych i naznaczanych tu biskupach. Do d贸br biskupich nale偶a艂y miasta W艂oc艂awek, Raci膮偶ek, Wolb贸rz i 艁贸dz, oraz 162 wsi. podzielonych na klucze ekonomiczne w艂oc艂awski wsi 26, ciechoci艅ski w P艂ockiem w. 15, raci膮ski na Kujawach w. 22, wolborski w dawnem wojew. sieradzkiem pod Piotrkowem w. 16, 艂aznowski w. 5, smardzewicki w. 7, grabicki w. 13, czarnoci艅ski w. 6, niesu艂kowski w. 13, subkowski na Pomorzu w. 17, komorski tam偶e w. 5, i pi贸rkowski w Sandomierskiem, z kopalniami rudy w 艁agowie w. 17. Pobierali nadto dziesi臋ciny z 812 wsi. Zamki i rezydencye mieli w W艂oc艂awku, Raci膮偶ku, Sobkowie, Ciechocinie, Wolborzu i Smardzewicach; najwi臋cej jednak przemieszkiwali w Wolborzu. Rz膮d pruski zabra艂 te dobra 1795 r. , wyznaczaj膮c za nie lich膮 kompetency臋. Biskup Malczewski niew艂a艣ciwie zamek w W艂oc艂awku ofiarowa艂 na szko艂y, obieraj膮c sobie rezydency臋 w Wolborzu; po nowej jednak regulacyi dyecezyi 1819 r. , biskupowi w艂oc艂awskiemu naznaczono mieszkanie, i na ten cel kupiono kamienic臋 dwupi臋trow膮 w rynku Kalisza. Tam z pocz膮tku mieszkali biskupi, dopiero bisk. Marszewski pozosta艂 przy katedrze w W艂oc艂awku, zamieszkuj膮c kury臋 pra艂ack膮, a tymczasem czynione przez niego starania o tyle uwie艅czone zosta艂y skutkiem, 偶e mu w W. po艂ow臋 pa艂acu powr贸cono i odpowiednio kosztem rz膮du wyrestaurowano 1861 r. , w drugiej po艂owie pozosta艂y szko艂y. Do pa艂acu tego r. 1894 od frontu przybudowano skrzyd艂o na pomieszczenie konsystorza. Szereg biskup贸w tej dyecezyi podzieli膰 mo偶na na trzy grupy. Kruszwiccy, kt贸rych nazwiska i nast臋pstwo nie stwierdzone przez dokumenty wytworzone zosta艂y przez domys艂y i bezzasadne kombinacye p贸藕niejszych dziejopis贸w, od D艂ugosza pocz膮wszy; grup臋 te tworz膮 Lucidus Jasnoch, zm. r. 993, Maurycy Laurenty, zm. 1014, Marcelli 1035, Wenancy 1055, J臋drzej 1081, Jan Chrzciciel 1097, Paulin 1112, Baldwin 1128. Drug膮 grup臋 tworz膮 znani z dokum. biskupi w艂oc艂awskopomorscy Swidger 1133, Warner 1148, Honold 1160, Rudger 1170, Onolf 1187, Stephanus 1187, Ogerius 1210, Barto 1215, Michael 1227, Wolimir 1253, Albertus 1274, Wislaus 1286, Gerward 1301, Mathias z Go艂a艅czy 1329, , Zbilut z Go艂a艅czy 1367, Trojan Leszczyc 1383, Jan Kropid艂o, ks. opolski, do r. 1389, przeniesiony do Gniezna, Henryk, ks. lignicki 1398, Miko艂aj Kurowski, r. 1402 przeszed艂 do Gniezna; Jan Kropid艂o, powt贸rnie 1421; Jan Pella z Niewiesza 1427, Jan Szafraniec 1433, W艂adys艂aw Oporowski, 1499 do Gniezna, Miko艂aj Lasocki 1450, Jan Gruszczy艅ski, 1463 do Krakowa, Jan Lutek, 1464 do Krakowa, Jan Sieni艅ski, 1473 do Gniezna, Zbigniew Ole艣nicki, 1480 do Gniezna, J臋drzej Oporowski f 1483, Piotr z Bnina Moszy艅ski 1493, Krzes艂aw z Kurozw臋k 1503, Wincenty Przer臋bski 1513, Maciej Drzewicki, 1531 do Gniezna, Jan Karnkowski 1533, 艁ukasz G贸rka 1542, Miko艂aj Dzierzgowski, 1545 do Gniezna, J臋drzej Zebrzydowski, 1551 do Krakowa, Jan Drohojowski 1557, Jakub Ucha艅ski, 1562 do Gniezna, Miko艂aj Wolski 1567, Stanis艂aw Karnkowski, r. 1581 do Gniezna, Hieronim Rozdra偶ewski 1600, Jan Tarnowski, 1603 do Gniezna, Piotr Tylicki, 1607 do Krakowa, Wojciech Baranowski, 1608 do Gniezna, Maciej Pstroko艅ski 1609, Wawrzyniec Gembicki, 1615 do Gniezna, Pawe艂 Wo艂ucki 1622, J臋drzej Lipski, 1631 do Krakowa, Maciej 艁ubie艅ski, 1641 do Gniezna, Miko艂aj Gniewosz 1654, Floryan Kazimierz ks. Czartoryski, 1664 do Gniezna, Jan Gembicki 1675, Stanis艂aw Sar W艂odarski br贸d nowski 1680, Bonawentura Madali艅ski 1691, Stanis艂aw D膮bski, 1699 do Krakowa, Stanis艂aw Szembek, 1705 do Gniezna, Felicyan Konstanty Szaniawski, 1720 do Krakowa, Krzysztof Antoni Szembek, 1738 do Gniezna, Adam Stanis艂aw Grabowski, 1741 do Warmii, Walenty Czapski 1751, Antoni Sebastyan Dembowski 1762, Antoni Kazimierz Ostrowski, 1776 do Gniezna, J贸zef Rybi艅ski 1806, Franciszek Malczewski, r. 1818 przeniesiony na arcybiskupstwo warszawskie. Biskupi kujawskokaliscy s膮, J臋drzej Wo艂艂owicz od r. 1819, zm. 1822, J贸zef Szczepan Ko藕mian 1831, Walenty Tomaszewski 1850, Miko艂aj B艂ocki jako nominat 1851, Jan Micha艂 Marszewski 1867, Wincenty Teofil Popiel r. 1883 przeniesiony do Warszawy, Aleksander Kazimierz Bere艣niewicz od 1883 r. , z sufragana i administratora dyecezyi 偶mujdzkiej. Biskupi miewali do pomocy sufragan贸w, o kt贸rych pierwsze wiadomo艣ci historyczne pochodz膮 dopiero z pocz膮tku XV w. Oko艂o r. 1400 by艂 sufraganem Ulryk, bisk. termopole艅ski, po nim Jan, bisk. taoryne艅ski ok, 1404, Aleksander de Miszin, bisk. margaryte艅ski od 1515, Jan Dziaduski 1540 42, Waleryan de Varclavia, dominikanin ok. 1555, Adam Merchonuski, cysters od r. 1565, Andrzej Blinowski 1574, Maciej Wielicki 1581, Jan Nowowiejski Rozdra偶ewski 1587, Franciszek 艁膮cki 1596, Baltazar Miaskowski 1617, Krzysztof Charbicki 1634, Wac艂aw Paprocki 1639, Piotr Mieszkowski 1643, Stanis艂aw Domaniewski 1655, Piotr Pawe艂 Odrow膮偶 Mieszkowski 1679, J臋drzej Albinowski 1695, Ignacy Bardzi艅ski 1721, Franc. Kobielski 1725, Franc. Kanigowski 1741, Marcin Chyczewski 1796, Feliks 艁ukasz Lewi艅ski 1795, Marcelu Dzi臋cielski 1819, J贸zef Goldman 1838, Tadeusz hr. 艁ubie艅ski 1844, Karol Pollner 1885, Henryk Kossowski od r. 1890. Dla Pomorza dopiero 1755 r. bisk. Ostrowski postanowi艂 sufragana by艂 nim Cypryan Wolicki, bisk. Synopy, po kt贸rym godno艣膰 t臋 piastowali Maciej Garnysz, bisk. larnande艅ski 1776 i Ludwik Stanis艂aw Gorski, bisk. cezaropolita艅ski 1781, Dyecezya mia艂a swoje ustawy, wydawane na synodach, kt贸rych liczba by艂a znaczna. Akta kapitu艂y czyni膮 wzmiank臋 o 46 synodach dyecezyalnych, od r. 1227 do 1641 po r贸偶nych miejscach odbytych. W W艂oc艂awku odprawiano je w latach 1402, 1418, 1478, 1487, 1499, 1516, 1532, 1537, 1539, 1544, 1551, 1568, 1579, 1586, 1590, 1607, 1612, 1613, 1621, 1628, 1634, i ostatni 1641 d. 9 czer. Nie wszystkich jednak postanowienia dosz艂y czas贸w naszych. Staranny zbi贸r wszystkich postanowie艅 synodalnych tej dyecezyi zrobi艂 ks. Zenon Chody艅ski i wyda艂 p. t. Statuta synodalia Dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae Varsav. , 1890. Do艂膮czona do dzie艂a tego mapa pokazuje po艂o偶enie i granice tak dawnej jako i tera藕niejszej dyecezyi w艂oc艂awskiej. Kr贸tka wiadomo艣膰 historyczna o bisk, w艂oc. poda艂, , Przegl. katol. z 1894 28 33. O pocz膮tkach biskupstwa znale藕膰 mo偶na szczeg贸艂y w dziele dr. Abrahama Organizacya ko艣cio艂a w Polsce do po艂owy XII w. Lw贸w, 1890, za艣 ks. Stan. Fia艂ek wyda艂 Ustalenie chronologii biskup贸w w艂oc艂awskich Krak贸w, 1894 r. . K艣. Stan. Chody艅ski Br. Ch. W艂oczewo, w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. Brwilno, par. Proboszczewice, odl. 14 w. od P艂ocka, ma 26 dm. , 8 os. w艂o艣c, 274 mk. , 782 mr. gruntu 630 mr. ornego. Przy folwarku, maj膮cym 315 mr. , wiatrak i karczma. W r. 1827 by艂o 20 dm. 180 mk. W艂oczkowicze, w艣, pow. krzemieniecki. Istnia艂y 1570 r. ; ob. Stepan贸wka 2. W艂oczyszcze, ob. Wo艂oczyszcze. W艂odareckie horodyszcze, uroczysko na obszarze d贸br Nowochwast贸w, wymienione w dokum. z 1545 r. ob. t. VII, 243. W艂odarka, os. , pow. w艂oc艂awski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 14 mk. , 2 mr. W艂odarka, ob. Wo艂odarka. W艂odarski br贸d, miejscowo艣膰 pod Rososzyc膮, w pow. odolanowskim. W艂odawa, miasto powiatowe gub. siedleckiej, nad rz. Bugiem zlew. brzegu, przy uj艣ciu W艂odawki, le偶y pod 51 32 1 szer. p贸艂n. a 41 13 3 d艂ug. wschod. , w punkcie zbiegu granic trzech gubernii siedleckiej, grodzie艅skiej i wo艂y艅skiej. Na przeciwnym brzegu Bugu le偶y os. W艂odawka a na lewym brzegu w pobli偶u osada Orch贸wek, 艂膮czona dawniej z W. w jedn膮 ca艂o艣膰 administracyjn膮. Odl. 209 w. Warszawy, 56 w. od Radzynia, 73 w. od Lublina. Przez W. przechodzi linia kolei 偶elaznej 艂膮cz膮cej Che艂m z Brze艣ciem. Miasto posiada cerkiew paraf. , ko艣ci贸艂 paraf. katol. murowany, synagog臋, s膮d pokuju okr. IV, szko艂臋 2klas. m臋zk膮 i lklas. 偶e艅sk膮, urz膮d powiatowy, magistrat, szpital, urz. poczt. , st. dr. 偶el. G艂o艣nemi niedawno jeszcze by艂y tutejsze jarmarki na byd艂o, konie i owce. Na 艣w. Micha艂 sp臋dzano tu do 20, 000 samych wo艂贸w z Wo艂ynia i Ukrainy. Obecnie jest w W. oko艂o 333 dm. , przewa偶nie drewnianych, i 8132 mk. 艢r贸d zapisanych do ksi膮g sta艂ej ludno艣ci jest 774 prawos艂. , 708 katol i 6704 偶yd贸w. W r. 1827 by艂o 489 dm. , 3162 mk. ; 1857 r. 600 dm. 27 mur. i 6026 mk. 4480 偶yd. . Do miasta nale偶y 2825 mr. ziemi. Cerkiew paraf. erygowa艂 tu r. 1564 Roman Fedorowicz Sanguszko. W r. 1842 wzniesiono murowan膮 艣wi膮tyni臋 Ko艣ci贸艂 par. katol. zosta艂 za艂o偶ony r. 1596 przez ks. Sanguszkow膮. Powstanie parafii by艂o wcze艣niejszem od fundacyi klasztoru paulin贸w, sprowadzonych r. 1694 z Cz臋stochowy przez Ludwika Pocieja, hetmana w. lit. , kt贸ry przy艂膮czy艂 probostwo do klasztoru i uzyska艂 potwierdzenie swej W艂odarka W艂odareckie W艂oczyszcze W艂oczkowicze W艂oczewo W艂odawa W艂oczewo fundacyi na sejmie z r. 1717. Zakonnicy na miejsce dawnego, drewnianego zapewne, ko艣cio艂ka zacz臋li budowa膰 okaza艂a, murowan膮; 艣wi膮tyni臋, kt贸r膮 dopiero po 60 latach uko艅czyli w r. 1780. Budowla ta, w stylu rococo, przypomina ko艣ci贸艂 w Lubartowie. W ko艣ciele wisz膮 portrety Ludwika Pocieja i ks. Adama Czartoryskiego, genera艂a ziem podolskich. Klasztor istnia艂 do r. 1864 i do tego czasu paulini zarz膮dzali parafi膮, i ko艣cio艂em. Ciekawym zabytkiem budownictwa jest synagoga, z ko艅ca XVII w. pochodz膮ca. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1871 z folw. Ro偶anki, August贸w, Stawki, Suszno, Koral贸wka, Gucin, Dobropol, Adamki, Tomaszpol, Adampol, Po艂od, Zosiny, Kap艂onosy, Wyryki, Marysin, Elizin, Suchawa, Ok贸ninka, Irkuck. Og贸lna rozleg艂o艣膰 wynosi mr. 36, 098 w tem las贸w urz膮dzonych mr. 16, 932. Browar piwny, 6 m艂yn贸w wodnych, wiatrak, tartak, folusz, 3 cegielnie. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio miasto W艂odawa os. 596, mr. 2912; miasteczko Orch贸wka os. 144, mr. 3335; w艣 Suszno os. 103, mr. 1989; w艣 Ro偶anka os. 104, mr. 1469; w艣 Szuminka, os. 48, mr. 1049; w艣 Konstantyn os. 13, mr. 560; w艣 Stawki os. 54, mr. 1152; w艣 Koral贸wka os. 99, mr. 1857; w艣 Kap艂onosy os. 106, mr. 2234; w艣 Kras贸wko os. 81, mr. 1908; w艣 Wyryki os. 157, mr. 2738; w艣 Suchawce os. 88, mr. 1952; w艣 呕d偶arki os. 5, mr. 639; w艣 Lubie艅 os. 53, mr. 1382; w艣 呕uk贸w os. 49, mr. 1368; w艣 Iwanki os. 3, mr. 325; w艣 Luta os. 35, mr. 1626; w艣 Ok贸ninka os. 51, mr. 1418. Dobra W. w r. 1507 by艂y w艂asno艣ci膮. Kry艅skich, miasto za艣 osadzone zos艂a艂o nieco p贸藕niej przez kn. Ongulszkowicza, kt贸ry da艂 od siebie nast臋puj膮cy przywilej; Kn. Fedor Andrzejewicz Ongulszkowicz, marsza艂ek wo艂y艅skiej ziemi, ststa w艂odzimirski, daj臋 zna膰 tym moim listem, i偶 jeszcze nieboszczyk ojciec m贸j P. Andrzej Aleksandrowicz Ongulszkowicz, posiada艂 miasto W艂odaw臋, i da艂 by艂 mieszczanom sw贸j list, wed艂ug kt贸rego mieli si臋 sprawowa膰 i rz膮dzi膰; a i偶 oni powiedzieli przedemn膮, i偶 ten list ojca mego u nich zgin膮艂 podczas nas艂ania Bo偶ego ognia, na to wi臋c da艂em im drugi m贸j list. Co ja na ich czo艂obitni膮; uczyni艂em wed艂ug kt贸rego maj膮 si臋 oni rz膮dzi膰 i sprawowa膰 w tem mie艣cie naszem W艂odawie prawem magdeburskiem, tak jako i po innych miastach ksi膮偶臋cych i pa艅skich. I na to da艂em ten list z moj膮 piecz臋ci膮; . Pisan w W艂odawie r. P. 1540, 18 marca. Jednak偶e nigdy to miejsce nie otrzyma艂o przywileju kr贸lewskiego na prawa miejskie, dziedzice tylko utrzymywali raz nadane swobody. Z tych ksi膮偶臋ta Sanguszkowie posiadali j膮. oko艂o r. 1596, potem za艣 W. dosta艂a si臋 Leszczy艅skim, kt贸rzy tu za艂o偶yli zb贸r helweckiego wyznania razem ze szko艂膮. Za dziedzictwa Rafa艂a Leszczy艅skiego, woj. be艂zkiego, odprawili tu kalwini koronni i litewscy 21 wrze艣. r. 1634 zjazd, celem zaprowadzenia jednostajno艣ci w obrz膮dkach. Za czas贸w Chmielnickiego, Kozacy r. 1648 wyci臋li tu kilka tysi臋cy 偶yd贸w, zgromadzonych z ca艂ej okolicy dla bezpiecze艅stwa. W napadzie tym spali艂o si臋 prawie ca艂e miasto, a zarazem i ko艣ci贸艂 reformowany. By艂 w贸wczas pastorem jego Andrzej W臋gierski, autor Historyi ko艣cio艂贸w reformowanych s艂owia艅skich, dziedzicem za艣 d贸br Rafa艂 Buczacki; obaj uj艣膰 zdo艂ali, lecz W臋gierski w tej kl臋sce straci艂 pi臋kny sw贸j ksi臋gozbi贸r. R. 1694 Ludwik Pociej, p贸藕niej hetman w. lit. i wda wile艅ski, naby艂 W. i wiele si臋 do jej pomy艣lno艣ci przyczyni艂. On to na mocy przywileju Augusta II, z 7 sierp. r. 1726 zaprowadzi艂 jarmark na konie, byd艂o i owce. Ale by艂 tu ju偶 w u偶yciu daleko wi臋kszy jarmark na 艣w. Micha艂, nadany przywilejem Jana III; August III za艣 przywilejem 21 listop. 1746 r. ustanowi艂 trzeci jarmark dwutygodniowy, poczynaj膮cy si臋 w dzie艅 艣w. Bart艂omieja. Antoni Pociej, synowiec Ludwika, sprzeda艂 dobra w艂odawskie r. 1745 Jerzemu Flemming, podskarbiemu w. lit. , po kt贸rym odziedziczy艂a je Izabellla Czartoryska, genera艂owa ziem podolskich. Po niej za艣 przesz艂y dobra na Zamoyskich. W. par. , dekanat t. n. dawniej parczewski, 2330 dusz. W. gmina wiejska, nale偶y do s膮du gm. okr. IV we wsi Sobib贸r, graniczy z gm. Wyryki i Sobib贸r, urz膮d gm. we wsi Szuminka, od urz臋d. pow. i st. poczt. we W艂odawie o 4 1 2 w. odl. Gmina ma 28226 mr. i 4989 mk. 4832 praw. , 301 katol. , 7 prot. , 35 偶yd. Wsk艂ad gm. wchodz膮 August贸w, D膮bropol, Hucin, Irkuck, Konstantyn, Koral贸wka, Ok贸ninka, Orch贸wek, R贸偶anka, Stawki, Suszno, Szuminka. Najdawniejszy opis W. og艂osi艂 po 艂acinie Venceslaus W臋gierski Descriptio oratoria Vlodaviae urbis celeberrimae, in fmibus Lithuaniae et Minoris Poloniae sitae. Francofurti ad Viadrum 1634. Tyg. Illust. z r. 1870 str. 6976 poda艂 opis okolic W. a w r. 1871 T. VII, 20 opis miasta. Ant. Wieniarski pomie艣ci艂 w Bibl. Warsz. z r. 1860, T. III, 433 prac臋, , W艂odawa i Ro偶anka. W艂odawski powiat, utworzony w r. 1867 z po艂owy dawniejszego powiatu radzy艅skiego, zajmuje p艂d. wschodni膮 cz臋艣膰 obszaru gub. siedleckiej. Obszar powiatu wynosi 39, 49 mil kw. , co do rozleg艂o艣ci jest on trzecim z 84 powiat贸w Kr贸lestwa. Tylko maryampolski i sejne艅ski maj膮 wi臋kszy jeszcze obszar. Graniczy od p艂n. z pow. bialskim od wschodu rz. Bug oddziela go od pow. kowelskiego, od p艂d. graniczy z pow. che艂mskim i lubartowskim, od zach. z lubartowskim i radzy艅skim. Obszar powiatu przedstawia p艂askowzg贸rze pochylaj膮ce si臋 nieznacznie ku wschodowi i zachodowi, a wi臋c ku dolinom Bugu i Ty艣mienicy. Przez 艣rodek powiatu przechodzi dzia艂 wodny tych rzek. Do Bugu uchodz膮 z obszaru powiatu W艂odawka, Uherka z Gdol膮 i Gark膮 i Zielawa dop艂. Krzny. W艂odawka prowadzi wody z grupy jezior oko艂o Wereszczyna. W艂odawa W艂odki W艂odawka W艂odawka Po艂udniowozachodnia cz臋艣贸 obszaru mie艣ci liczne jeziora, otoczone bagnami. Leniwo odp艂ywaj膮ce wody tych zbiornik贸w zabiera w cz臋艣ci Piwonia, uchodz膮ca do Ty艣mienicy. Z jezior wa偶niejsze s膮 Dratowskie, Wereszczy艅skie, U艣ciwierz, Wielkie, Bikcze, Piaseczno, Brzeziczno, U艣cimowskie, Orzech贸wek. Obszar jezior wynosi 0, 22 mil kw. Obszar w贸d i b艂ot dochodzi podobno 7000 w艂贸k, a wi臋c obejmuje oko艂o po艂owy powierzchni powiatuW takich warunkach wytworzy膰 si臋 tu mog艂a g艂贸wnie wielka w艂asno艣膰. Najwi臋ksza z posiad艂o艣ci, dobra w艂odawskie, obejmuje 36, 098 mr. w tem do 17, 000 mr. lasu, Ha艅sk ma 10, 544 mr. , Stulno 8, 183 mr. , Roman贸w 4. 844 mr. Og贸艂em 23 d贸br posiada przesz艂o 2, 000 mr. , 18 maj膮tk贸w od 1, 000 do 2, 000 mr. Przy niezbyt przyjaznych warunkach dla rozwoju rolnictwa, rozwin膮膰 si臋 tu musia艂a hodowla byd艂a, gospodarstwo rybne i przemys艂 le艣ny. Brak kolei 偶elaznych, dr贸g bitych jedna szosa z Choty艂owa do W艂odawy, utrudnia艂 rozw贸j produkcyi rolnej i przemys艂u fabrycznego. W ostatnich latach dopiero przeci臋艂a obszar powiatu linia kolei 偶elaznej 艂膮cz膮cej Che艂m dr. 偶el. nadwi艣la艅ska z Brze艣ciem litewskim. Bug, jakkolwiek jest sp艂awnym, nie nadaje si臋 do regularnej 偶eglugi z powodu nieuregulowania koryta. W r. 1878 by艂o w powiecie 65 zak艂ad贸w przemys艂owych zatrudniaj膮cych 297 robotnik贸w i produkuj膮cych rocznie za 235, 738 rs. By艂y to przewa偶nie drobne zaklady, zwi膮zane w cz臋艣ci zgospodarstwem rolnem, a mianowicie 9 gorzelni, 7 browar贸w, 10 olejarni, 9 cegielni, 2 smolarnie, tartak, 2 m艂yny parowe, 19 garbarni, mydlarnia, 2 farbiarnie, fabryka ser贸w. Wysiew wynosi艂 4, 106 czetw. pszenicy, 20, 501 cz. 偶yta, 12, 400 cz. owsa, 6, 168 cz. j臋czmienia, 4, 868 cz. gryki, 1, 860 cz. innych ziarn, 28, 974 cz. kartofli. Zbi贸r siana wyda艂 1, 344, 232 pud贸w. 呕yto, owies, kartofle i siano s膮 wi臋c g艂贸wnemi produktami powiatu. Ludno艣膰, wynosz膮ca w 1867 r. 55, 669 dusz, wzros艂a w r. 1890 do 83, 474 w tem 3, 701 niesta艂ych mieszka艅c贸w. W miastach 13, 726 mk. , w gminach wiejskich 69, 748 mk. Co do wyzna艅 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 50, 397 prawos艂. 1, 003 w miastach a 49, 394 w gminach, 15, 290 katol. 3, 254 w miastach, 2, 624 prot. 2, 623 w gminach, 15, 516 偶yd贸w 9, 908 w miastach. Co do g臋sto艣ci zaludnienia zajmuje powiat trzecie miejsce od ko艅ca 艣r贸d 84 powiat贸w Kr贸lestwa. Na 1 klm. kw. przypada 38, 4 mk. , gdy w sejne艅skim i augustowskim tylko 36, a 艣rednio w kraju 73, 7. Zak艂ad贸w; naukowych 艣rednich niema w powiecie, s膮 tylko ni偶sze. Jedna szko艂a pocz膮t. 2klas. m臋zka, szko艂a lklas. 偶e艅ska w miastach i 46 szk贸艂 pocz膮tkowych we wsiach i osadach Brus, Hola, Psia W贸lka, Sosnowica, Wo艂oska Wola, Byty艅, Kossy艅, Uhrusk, Wisznice, Horodyszcze, D臋bica, Polubicze, Wyryki, 呕uk贸w, Kap艂onosy, Kras贸w, Lubie艅, Lute, Suchawa, G艂贸wno, Opole, Zbere偶e, Osowa, Sobib贸r, Zeszczynek, Motwice, Rozwa d贸w, Kode艅, Krzywowierzba, Korol贸wka, Orch贸w, Ok贸nin, Ro偶anka, Suszno, Lejno, Andrzej贸w, Wereszczyn, Za艂ucze, Ostr贸w, Ha艅sk, Ko艂acze, 呕d偶ary, Kulczyn, U艣cim贸w, D臋bowa K艂oda, Par czew. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym wlodawski de kanat, dyec. lubelskiej, sk艂ada si臋 z 8 parafii Opole, Ostr贸w, Parcz贸w, Sosnowica, Uhrusk, Wereszczyn, Wisznice i W艂odawa. W艂odawski de kanat dawnej dyec. che艂mskiej, dzieli艂 si臋 na 22 par. Do艂hobrody, Do艂holiska, Hanna, Ha艅sk, Hola, Holesz贸w, Ho艂owno, Horostyta, Jab艂eczna, Kode niec, Kossy艅, Lubie艅, Mutwica, Opole, Orch贸 wek, Rozwad贸wka, Ro偶anka, S艂awatycze, Sobi b贸r, Uhrusk, W艂odawa i Zbere偶e. Pod wzgl臋 dem s膮dowym powiat sk艂ada si臋 z 1 okr臋gu s膮du pokoju we W艂odawie dla tego miasta i Parcze wa, tudzie偶 z 4 okr臋g贸w s膮d贸w gminnych Wi sznice, Ostr贸w, Wo艂oska Wola, Sobib贸r. Nale偶膮 do zjazdu s臋dzi贸w II okr. w Bia艂y. Pod wzgl臋 dem administracyjnym powiat sk艂ada si臋 z dwu miast W艂odawa i Parczew i 15 gmin Byty艅, D臋bowa K艂oda, Ha艅sk, Horodyszcze, Krzywo wierzba, Opole, Ostr贸w, Roman贸w, Sobib贸r, Tur na, U艣cim贸w, Wereszczy艅ska Wola, W艂odawa, Wo艂oska Wola, Wyryki. W sk艂ad gmin wiej skich wchodz膮 dawne miasteczka Ostr贸w, Wisznica, Horodyszcze, Orch贸wek w gm. W艂o dawa. Br, Ch, W艂odawka, rzeczka, lewy dop艂. Bugu, powstaje z kilku strumieni i odp艂yw贸w jeziornych, 艣r贸d 艂膮k otaczaj膮cych wsi Urszulin, Andrzej贸w i Wytyczne, p艂ynie w kierunku p贸艂nocnowschodnim, pod wsi膮 Iwanki przyjmuje z praw. brz. Krzepiank臋 Krzewiank臋, rozdziela si臋 na boczne koryta i dopiero za wsi膮 Starzyzna, powy偶ej Suchowoli, p艂ynie jednym korytem i pod W艂odaw膮 uchodzi do Bugu. D艂ugo艣膰 biegu wynosi oko艂o 27 w. Pr贸cz Krzewianki przyjmuje kilka strumieni, kt贸re nosz膮 podobno nazwy Skoradnica, Lut贸wka, Tarasienka Enc. Org. , XXIV, 45. W艂odawka, mko i dobra nad Bugiem, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, na samej granicy od kr贸lestwa polskiego na wprost mta powiat. W艂odawy, w 1 okr. pol. , gm. Przyborowo, o 59 w. od Brze艣cia, 980 mk. , cerkiew, dom modlitwy 偶ydowski, 2 szko艂y, 3 jarmarki. Nale偶y do d贸br Przyborowo hr. Tomasza Zamoyskiego. Dekanat prawos艂awny w艂odawski obejmuje 13 parafii, 11, 534 wiernych. W艂odki 1. w艣, pow. soko艂owski, gm. Wyroz臋by, par. Ko偶uch贸wek, ma 25 dm. , 177 mk. , 662 mr. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 117 mk. 2. W. Bia艂obrzegi, w艣 szlach. nad rz. Narwi膮, pow. kolne艅ski, gm. Rogienice, par. Ma艂yP艂ock, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 40 dm. , 293 mk. R. 1578 we wsi W艂odki by艂o 5 cz臋艣ci 14 艂an贸w, 1 zagrod. W艣 by艂a gniazdem W艂odkowskich. 3. W. , pow. przasnyski, ob. W艂odzimierz W艂odzimierka W艂odowska G贸ra W艂odyczka W艂odyka W艂odowice W艂odymir W艂odowice W艂odymirka Kobylaki, W. i. W. , pow. sierpecki, ob. Kruszenica W. 5. W. , pow. mazowiecki, ob. Roszki 1. Br. Ch. W艂odowice, os. miejska, dawniej miasteczko, w g贸rzystem po艂o偶eniu 艣r贸d wy偶yny olkuskiej, pow. b臋dzi艅ski, gm. i par. W艂odowice. Le偶膮 pomi臋dzy 呕arkami a Kromo艂owem, o kilka wiorst na wsch贸dp艂d. od Myszkowa, st. dr. 偶el. warsz. wied, , 艣r贸d wynios艂ego p艂askowzg贸rza, si臋gaj膮cego pod wsi膮 G贸ra, o kilka wiorst na p艂n. od W. , do 1300 st. npm. W pobli偶u W. znajduj膮 si臋 艣r贸d tego p艂askowzg贸rza 藕r贸d艂a Przemszy Czarnej, Warty i Pilicy. 艢r贸d p艂askowzg贸rza w okolicy W. wyst臋puj膮 liczne ska艂y, z艂o偶one z wapienia jurajskiego, kt贸rego pasmo ma tu sw膮 zachodni膮 granic臋 ob. Pami臋t. Fizyogr. , t. III, 170. O wiorst臋 na wsch贸d od W. sterczy g贸ra Grdy艅, naje偶ona ska艂kami wapiennem, nieco dalej za艣 g贸ra G艂owienna, dostarczaj膮ca kamienia do budowy. Osada ma ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gm. , 208 dm. , 1341 mk. , 1931 mr. ziemi do mieszczan nale偶膮cej 1438 mr. ornej, 49 mr. dwor. i 6 ko艣cielnych. W r. 1827 by艂o 170 dm. , 882 mk. ; 1857 r. by艂o 175 dm. 6 mur. , 1159 mk. 185 偶yd. . Ludno艣膰 trudni si臋 rolnictwem. W lasach ci膮gn膮cych si臋 na wsch贸d od W. znajduj膮 si臋 wielkie mogi艂y i czworok膮tne okopy a opr贸cz tego d艂ugie groble, biegn膮ce r贸wnolegle od siebie o kilka staj w kierunku od wschodu ku zachodowi. Jestto dawna osada. W r. 1220 Iwo, biskup krakowski, potwierdzaj膮c nadane przez poprzednik贸w dziesi臋ciny klasztorowi w Mstowie, wymienia w liczbie wsi ksi膮偶臋cych, daj膮cych te dziesi臋ciny W艂odowycze obok Cz臋stochowy, Wilkowiecka i innych Kod. Ma艂op. , II, 27. Klasztor mstowski otrzyma艂 nast臋pnie podobno od Iwona jak膮艣 cz臋艣膰 we W. , kt贸r膮 nast臋pnie zamieni艂 na ksi膮偶臋c膮 wie艣 Komorniki, jak o tem 艣wiadczy akt 艁okietka z r. 1327 Lib. Ben. , III, 158. Zapewne w XIV w. otrzyma艂a osada prawo miejskie i parafi膮, z ko艣cio艂em drewnianym. D艂ugosz L. B. , II, 216 nazywa W. miastem oppidum. Nale偶a艂o ono do rodu Salomon贸w h. 艁ab臋d藕 rajc贸w krakowskich, posiadaj膮cych wszystkie wsi wchodz膮ce w sk艂ad parafii Podleszany, G贸ra, Zd贸w, Parkoszowice, Rudniki, Zag贸rzany. 艁any miejskie dawa艂y biskupowi krakow. dziesi臋cin臋, warto艣ci do 8 grzyw. W r. 1581 miasteczko, w pow. lelowskim, dawa艂o szosu fl. 4 gr. 24; 艂any miejskie 2; rzemie艣ln. 3, komorn. 3. Og贸艂em fl. 8 gr, 27. By艂a to wi臋c uboga i nieludna osada. Jednocze艣nie Cz臋stochowa p艂aci 75 fl. , Olkusz 155 fl. , Mst贸w 78 fl. , Lel贸w 136 fl. Przy miasteczku jest wie艣, kt贸ra p艂aci od 4 1 2 艂an. km. , 2 zagr. bez roli Pawi艅, , Ma艂op. , 73, 157, 436. Od Salomon贸w dobra przesz艂y do W艂odk贸w, Pileckich i znowu W艂odk贸w, od kt贸rych dosta艂y si臋 wraz z Ogrodzie艅cem w r臋ce Boner贸w, bogatych mieszczan krakowskich. Seweryn i Fryderyk Bonerowie przyj臋li protestantyzm i zamienili ko艣ci贸艂 W. na zb贸r, przy kt贸rym od r. 1571 by艂 kaznodziej膮 znany Jakub Sylwiusz. Dopiero gdy dobra przesz艂y w r臋ce Firlej贸w, wtedy r. 1594 Miko艂aj Firlej, wojew. krakowski, powr贸ci艂 ko 艣ci贸艂 katolikom. W r. 1629 po艣wi臋cony zosta艂 nowy ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Bart艂omieja. W cza sie wojen szwedzkich W. zosta艂y spustoszone. Gdy ko艣c. podupad艂, wtedy staraniem proboszcza K臋pskiego stan膮艂 r, 1702 w innym miejscu, przy ulicy Krakowskiej, nowy, murowany, dot膮d stoj膮cy. Przy ko艣ciele wzniesiono czworoboczn膮 dzwonnic臋 z kamienia. Par. W. , dek. b臋dzi艅ski, dawniej lelowski, ma 3400 dusz. Dobra W. sk艂adaj膮 si臋 z folw. W. , Parkoszowice, W艂odawska G贸ra, m艂yn贸w Gruchta, Rak, Stypa i osad le艣n. Grdynia, Kr臋ciwilk, Dyno艂uby, z obszarem 964 mr. w tem 805 mr. roli. Gmina W. nale偶y do s膮du gm. okr. V w os. 呕arki, st. poczt, i dr. 偶el. w Zawierciu. Obszaru ma 19, 877 mr. i 4055 mk. 艢r贸d ludno艣ci zapisanej do ksi膮g sta艂ych jest 334 偶yd贸w. Br. Ch. W艂odowska G贸ra, w艣 i folw. , pow. b臋dzi艅ski, gm. i par. W艂odowice; w艣 ma 42 dm. , 418 mk. , 560 mr. ; folw. 8 dm. , 14 mk. , 700 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br W艂odowice. W po艂owie XV w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 bisk. krakow. , warto艣ci do 7 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 216. W艂odyczka, pole pod Baszkowem, w okolicy Jutrosina, Kobylina i Krotoszyna 艁aski, L. B. , II, 17. W艂odyka, pow. krotoszy艅ski, ob. Baszk贸w. W艂odymir, las w pobli偶u Borszczaj贸wki, pow. skwirski ob. t. VII, 243. W艂odymirka, uroczysko na obszarze d贸br Nowochwastowa, wspomniane w dok. z 1545 r. ob. t. VII, 243, dzi艣 las W艂odymir, w blizko艣ci Borszczaj贸wki, w pow. skwirskim. W艂odzimierka, kol. , pow. nieszawski. Utworzona po r. 1864 na gruntach poko艣cielnych we wsi Ko艣cielna Wie艣. W艂odzimiersk, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. 艁ukowiec, ma 98 mr. w艂o艣c. W艂odzimierz 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Kamie艅sk, ma 26 dm. , 183 mk. , 368 mr. w艂o艣c. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ga艂kowice. 2. W. , ob. W艂odzimierz贸w. W艂odzimierz, mto pow. gub. wo艂y艅skiej, ob. przy ko艅cu lit. W. W艂odzimierz Wladimir, Wladymir nad Kla藕m膮, zwany te偶 IV. Zaleski, mto g艂贸wne gub. w艂odzimierskiej, pod 56 8 p艂n. szer. a 58 5 wsch. d艂ug. , odl. o 781 w. od St. Petersburga a 177 w. od Moskwy, roz艂o偶one na lew. wynios艂ym brz. rz. Kla藕my i obu brzegach rz. 艁ybedi, dziel膮cej rato na dwie cz臋艣ci. Przez mto przechodzi szosa i dr. 偶el. z Moskwy do Ni偶nego Nowgorodu. W 1859 r. by艂o 1, 477 dm, 143 murow. , 259 sklep贸w, 22 cerkwi, monaster 偶e艅 W艂odzimiersk W艂odzimierz ski, 12, 765 mk. w 1888 r. liczba mk. wzros艂a do 20, 709 dusz, gimnazyum, seminaryum, 2 szko艂y powiatowe i 2 paraf. , teatr, 2 szpitale, przytu艂ek dla biednych, dom ob艂膮kanych, ochrona dla dzieci. Do miasta nale偶y 3, 075 dzies. 642 dzies. pod miastem. Dochody w 1860 r. wynosi艂y 15, 972 rs. Przemys艂 fabryczny i r臋kodzielniczy 艣rednio rozwini臋ty. W 1860 r. by艂o tu 750 rzemie艣lnik贸w 290 majstr贸w i 28 zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych rocznie za 116, 728 rs. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 nadto sadownictwem; s艂ynne s膮 zw艂aszcza tutejsze wi艣nie. Handel do艣膰 s艂aby, ogranicza si臋 g艂贸wnie na sprzeda偶y zbo偶a, skupowanego w s膮siednich powiatach oraz gubernii riaza艅skiej i tambowskiej. Jarmark jeden od 21 do 28 maja. Miasto za艂o偶one zosta艂o w XII w. , pod艂ug jednych przez w. ks. W艂odzimierza Monomacha, pod艂ug innych za艣 przez Jerzego W艂odzimierzowicza Do艂gorukiego. W latopisach wyst臋puje po raz pierwszy pod r. 1151, w kt贸rym Andrzej Jerzowicz Bogolubski w czasie walki domowej pomi臋dzy Monomachowiczami, schroni艂 si臋 do W. i obra艂 go sobie za rezydency膮. W艂adaj膮c jednocze艣nie ks. w艂odzimierskiem, suzdalskiem i rostowskiem, w 1157 r. przybra艂 tytu艂 w. ksi臋cia. Z nast臋pc贸w jego zas艂uguj膮 na wzmiank臋 Wszewo艂od III, zw. Wielkie Gniazdo, Jaros艂aw Wszewo艂odowicz i Aleksander Jaros艂awowicz Newski. W. ks. w艂odzimierskie istnia艂o samodzielnie do 1328 r. , w kt贸rym wraz z tytu艂em w. ksi膮偶臋cym przesz艂o w posiadanie ks. moskiewskich. W r. 1708, przy pierwszem podziale Rossyi na gubernie, W. zaliczony zosta艂 do gub. moskiewskiej, od 1719 r. mto prowincyonalne prowincyi w艂odzimierskiej, od 1778 r. mto gubernialne. W艂odzimierski powiat, w 艣rodkowej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 483 mil al. 2338, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu przedzielona jest rz. Kla藕m膮, na dwie nier贸wne cz臋艣ci. W po艂udniowej, mniejszej cz臋艣ci przechodzi r贸wnolegle z biegiem Kla藕my szereg piaszczystych wynios艂o艣ci, zaros艂ych wcz臋艣ci lasem i daj膮cych pocz膮tek niewielkim dop艂ywom Kla藕my i Sudogdy. W tej cz臋艣ci powiatu znajduje si臋 kilka jezior 艣r贸dle艣nych, z kt贸rych najwa偶niejsze Isechra do 6 w. obwodu. B艂ot prawie niema. P贸艂nocna, wi臋ksza cz臋艣膰 powiatu, jest pag贸rkowata. Z rzek wa偶niejsze tu Ma艂a Nerl, Irpe艅, Ko艂oksza i Worszcza. Z jezior wa偶niejsze P艂owucze i Rukaw. Nieliczne b艂ota roz艂o偶one s膮 w dolinie Kla藕my oraz dolnego biegu Ko艂okszy i Nerli, Pod wzgl臋dem gleby pomi臋dzy Kla藕m膮, Nerl膮 i Ko艂oksz膮 znajduje si臋 czarnoziem z glin膮 zmieszany; na wsch贸d od Nerli i na zach贸d od Ko艂okszy gleba jest piaszczystogliniasta, wreszcie na praw. brz. Kla藕my przewa偶a piasek. W lasy powiat jest ubogi; zajmuj膮 one zaledwie 24, 000 dzies. , przewa偶nie na praw. brz. Kla藕my. Cz臋艣膰 le偶膮ca na lew. brzegu rzeki jest wog贸le bezle艣na. W 1859 r. by艂o w powiecie 114, 167 mk. 2060 rozkolnik贸w. Cerkwi w t. r by艂o 94 i 1 monaster m臋zki. 2 powodu ub贸stwa gleby rolnictwo ma艂o rozwini臋te i p艂ody jego niewystarczaj膮 na miejscow膮 potrzeb臋. Pod rol膮 znajduje si臋 do 105, 341 dzies. Uprawa lnu i konopi, r贸wnie jak i ogrodnictwo znajduj膮 si臋 na niskim stopniu, natomiast kwitnie sadownictwo. Pod sadami znajduje si臋 do 400 dzies. Z powodu dostatku 艂膮k do艣膰 rozwini臋ta hodowla byd艂a. W r. 1859 by艂o w powiecie 25, 920 sztuk koni, 26, 612 byd艂a rogat. , 38, 566 owiec. Przemys艂 fabryczny s艂abo rozwini臋ty. W 1860 r. by艂o 43 zak艂ad贸w przemys艂owych 19 olejarni i 27 cegielni, produkuj膮cych w og贸le za 926, 820 rs. , z czego 903, 116 rs. przypada na prz臋dzalni臋 bawe艂ny w Sobinkach. Wielu z mieszka艅c贸w zajmuje si臋 obr贸bk膮 kamieni, ciesielstwem, kryciem dach贸w, sztukatorstwem, bednarstwem i t. d. W艂odzimierska gubernia, jedna z gubernii 艣rodkowych wielkoruskich, graniczy na wsch贸d zgub. ni偶egorodzka, na p艂d, z riaza艅sk膮, na zach贸d z moskiewsk膮, na p艂n. z jaros艂awsk膮 i kostromsk膮 i zajmuje 860, 5 mil al. 41, 638 pod艂ug pu艂k. Strielbickiego 42930, 5 w. kw. , z czego 43, 8 przypada na pola orne, 6, 5 na 艂膮ki, 46, 8 na lasy 12, 9 na nieu偶ytki. Powierzchnia gubernii przedstawia r贸wnin臋 falowat膮; gleba gliniasta, piaszczysta i zwirowata. Pod wzgl臋dem geognostycznym znajdujemy w gubernii wapienie g贸rnej formacyi w pow. kowrowskim, wschodniej cz臋艣ci sudogodzkiego i p艂n. mielenkowskiego; dalej piaskowce i gipsy formacyi permskiej w pow. wia藕nikowskim, gorochowieckim i p艂n. cz臋艣ci muromskiego, gliny formacyi jurajskiej w pow. aleksandrowskim, pokrowskim, w艂odzimierskim i mielenkowskim oraz warstwy wapieni formacyi kredowej w p艂d. cz臋艣ci pow. mielenkowskiego, Z kopalin wydobywaj膮 bia艂膮 glin臋, u偶ywan膮 do fabryk fajansu i szk艂a, gips, rud臋 偶elazn膮 i torf. Wszystkie rzeki gubernii nale偶膮 do systematu rz. Oki, przep艂ywaj膮cej w cz臋艣ci p艂d. wschod. na przestrzeni 125 w. Z dop艂yw贸w Oki najwa偶niejsze Kla藕m膮, nale偶膮ca do gubernii na przestrzeni 385 w. i Tiesza, obie sp艂awne, podobnie jak i Teza, lewy dop艂. Kla藕my. Jezior znaczna liczba, lecz w og贸le nie s膮 one wielkie. Najwa偶niejsze Pleszczejewo al. Perejas艂awskie, do kt贸rego uchodzi rz. Trube偶, wyp艂ywa za艣 Nerl Wielka, dop艂yw Wo艂gi. B艂ota zajmuj膮 do 227, 000 dzies. W 1859 r. by艂o w gubernii 1, 222, 599 mk. w 1885 r. 1, 376, 042 dusz, w tej liczbie 3, 088 jednowierc贸w, 12, 619 rozkolnik贸w, 601 katol. , 229 prot. , 153 偶yd贸w. W t. r. by艂o 1, 193 cerkwi 1, 045 murow. , 27 monasterow, 4 cerkwie jednowierc贸w, 4 domy modl. rozkolnik贸w. Ludno艣膰 zamieszkuje w 14 miastach, 2 osadach, 11 s艂obodach, 918 sio艂ach i 5, 672 wsiach. Zatrudnienia r臋kodzielnicze i przemys艂owe przemagaj膮 nad rolnictwem. W gub. sie W艂odzimierzec W艂odzimierz贸w W艂odzimirce W艂odzimierzowo j膮. 偶yto, owies, tatark臋, len i w malej ilo艣ci pszenic臋, lecz zbiory niewystarczaj膮, na wy偶ywienie mieszka艅c贸w. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta. W 1859 r. by艂o 253, 181 sztuk koni, 304, 822 byd艂a rogatego, 347, 266 owiec, 18, 560 trzody chlewnej i 1, 510 k贸z. W t. r. by艂o w gubernii 1, 132 fabryk i zak艂. przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 71, 061 robotnik贸w i produkuj膮cych za 30, 591, 683 rs. Nadto mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 p臋dzeniem smo艂y, dziegciu i terpentyny, sp艂awem drzewa opa艂owego i malowaniem obraz贸w 艣wi臋tych ikon贸w, kt贸rych rocznie sprzedaj膮 za 1, 200, 000 rs. Kramarstwem w臋drownem trudni si臋 pewna klasa w艂o艣cian, znanych pod nazw膮, ofeni. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 13 powiat贸w w艂odzimierski, aleksandrowski, gorochowski, juryewski, kowrowski, mielenkowski, muromski, perejas艂awski, pokrowski, sudogodzki, suzdalski, szujski i wia藕nikowski. W艂odzimierzec. W艂adimirec, w dokum. W艂adzmierska, Wo艂odimierek, mko, pow. 艂ucki, okr. pol. i gm. W艂odzimierzec, st. poczt. Ko艂ki, o 19 w. od Horodca a 120 w. na p艂n. wsch贸d od 艁ucka, ma 149 dm. , 1083 mk. 443 偶yd贸w, cer kiew paraf. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , 2 domy modli twy 偶ydowskie, 4 jarmarki doroczne. W 1870 r. by艂o tu 4 sklepy, gorzelnia, 10 rzemie艣lnik贸w. W mtku 艣lady zamku i wa艂ow. Ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. w. 艣w. J贸zefa, z muru wzniesiony w 1827 r. przez hr. Krasickiego. Parafia katol. od 1705 r. , dekanatu 艂uckiego, 1561 wiernych. Kaplice w Ho艂uzyi, Rafa艂贸wce, Chinoczy, Serechowiczach i Policach. Okr膮g policyjny obejmuje 4 gminy powiatu W艂odzimierzec, Horodziec, Osowa i Rafa艂贸wka. Gmina, w p艂n. cz臋艣ci po wiatu, graniczy od p艂n. z gub. mi艅sk膮, od p艂n. wschd. z gm. Osowa, od p艂d. wschd. z gm. Ho rodziec, od p艂d. i p艂d. zachd. z gm, Rafa艂贸wka, od zachd. przez Styr z gm. Bialska Wola, obej muje 24 miejscowo艣ci, maj膮ce 954 chat w艂o 艣cia艅skich obok 190 dm. nale偶膮cych do innych stan贸w, 8556 mk. w艂o艣cian 4135 m臋偶. , 4421 kob. , uw艂aszczonych na 14, 823 dzies. ziemi. Stara osada, pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶a艂a do Iwana Kierdeja Mnyszy艅skiego pob贸r niewykazany; ob. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 12, nast臋pnie w艂asno艣膰 Czetwerty艅skich, w ko艅cu hr. Krasickich. J. Krz, W艂odzimierzec, ob. Wolmar. W艂odzimierz贸w 1. kol. , pow. 艂臋czycki, gm. i par. Dalik贸w, odl. od 艁臋czycy 18 w. , ma 4 dm. , 53 mk. 2. W. al. W艂adzimir贸w, kol. , pow. s艂upecki, gm. Kazimierz, par. Gos艂awice, odl. od S艂upcy 18 w. , ma 22 dm. , 178 mk. 3. W. al. W艂odzimir贸w, kol. , pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 19 w. , ma 14 dm. , 95 mk. 4. W. , kol. i os. le艣. , pow. piotrkowski, gm. 艁臋czno, par. katol. Sulej贸w, ew. Piotrk贸w odl. 11 w. ; kol. ma 11 dm. , 89 mk. , 418 mr. ; os. le艣n. 1 dm. , 6 mk. , 1 mr. 5. W. , w艣, pow. 艂aski, gm. 艁ask, par. Miko艂ajewice, ma 23 dm. , 375 mk. , 532 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁ask. 6. W. al. W艂odzimierz, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Radonia, par. D膮browa, odl. od Opoczna 25 w. , ma 9 dm. , 19 mk. , 71 mr. 7. W. , ob. W艂odzimierz, W艂odzimierz贸wka 1. kol, pow. turecki, gm. Piekary, par. Sk臋czniew, odl. od Turka 24 w. , ma 5 dm. Stanowi cz臋艣膰 wsi Sk臋czniew. 2. W. , os. , pow, suwalski, gm. W贸lka, par. Baka艂arzewo, odl. od Suwa艂k 22 w. , ma 2 dm. , 17 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Raczki. W艂odzimierz贸wka l. folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. wasilewickim, gm. Kruki, 10 w艂贸k; w艂asno艣膰 Michalewicz贸w. 2. W. , folw. , pow. horodecki, w 1 okr. pol. , gm. W艂odzimierz贸wka, o 40 w. od Horodka, w艂asno艣膰 sukcesor贸w Dannesterna, 805 dzies. Gmina, po艂o偶ona w zachodniej cz臋艣ci powiatu, graniczy od zachodu z gm. Stru艅 pow. po艂ockiego, od p艂n. z gm. miko艂ajewsk膮 tego偶 pow. , od wschodu z gm. Cho艂omierje, od p艂d. z gm. Koziany, obejmuje 29 miejscowo艣ci, maj膮cych 353 dm. w艂o艣c. obok 24 nale偶膮cych do innych stan贸w, 2073 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 3749 dzies. Zarz膮d gminy we wsi Diud ki. W艂odzimierz贸wka, W艂adimir贸wka, 1. futor, pow. jampolski, gm. Bie艅k贸wka, o 75 w. od Jampola, ma 68 dzies. 2. W. , ferma, pow. winnicki, gm. Brahi艂贸w o 4 w. , ma 5 dm. , 60 mk. W艂odzimierzowo, bia艂orus. W艂adzimirowa, folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, o 38 w. od Borysowa; miejscowo艣膰 le艣na, grun ta lekkie. A Jel. W艂odzimirce, w艣, pow. 偶ydaczowski, 21 klm. na p艂d. wsch. od 呕ydaczowa, 4 klm. na p艂d. zach. od 呕urawna s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶膮 Mazur贸wka i 殴urawno, na p艂n. wsch. 呕urawno, na wsch. Mielnicz, na p艂d. Dubrawka i Lachowice Zarzeczne, na zach. Lachowice Po dr贸偶ne. P艂d. wsch. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa 艢wica od p艂d. zach. na p艂n. wsch. ; cz臋艣膰 p艂n. zach Krech贸wka, dop艂. Dniestru. Po艂o偶enie nizinne W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 270, 艂膮k i ogr. 34 pastw. 473; mr. ; w艂. mn. roli orn. 707, 艂膮k i ogr 475 pastw. 47. W r. 1880 by艂o 109 dm. , 759 mk. mr. w gm. , 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 739 gr. kat. , 15 rzym. kat. ; 747 Rus. , 7 Pol. . Par. rz kat. w 呕urawnie, gr. kat. w miejscu, dek. 偶ura wie艅ski. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. ; kasa po偶. gm. z kapit. 619 z艂r. Lu. Dz, W艂odzimircewo, os. , pow. opoczy艅ski, gm, Opoczno, par. Libiszew, odl. od Opoczna 1 w. ma 43 mr. w艂o艣c. W艂odzimir贸w 1. folw. , pow. s艂upecki, gm. i par. Tr膮bczyn, odl. od S艂upcy 19 w. , ma 1 dm. , 17 mk. 2. W. , ob. W艂odzimierz贸w. W艂odzimirzewo 1. al. W艂adzimierzewo niem. Elisenhof, posiad艂o艣膰, w pow. szubi艅skim, W艂odzimierz贸wka W艂odzimircewo W艂odzimierzec W艂odzimirzewo W艂odzimir贸w W艂oka W艂odzis艂aw st. kol. , poczta i okr. urz臋d. w Kcyni, o 4 klm. na p艂d. na granicy pow. w膮growieckiego. Nale 偶a艂o dawniej do d贸br 呕贸rawia, teraz do gminy t. n. Szko艂a katol. i ewang. w Palmierowie, sad, par. katol. i ewang. w Kcyni; 3 dm. , 301 ha, 90 mk. 58 katol. . O 400 krok贸w ku zachodowi od dworu kopiec, wzniesiony na 113, 6 mt. npm. 2. W. , wybud. , nale偶y do gm. Palmierowa, 2 dm. , 26 mk. 12 katol. . W艂. 艁. W艂odzis艂aw, ob. Wodzis艂aw. W艂oka, za艣c, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Druja o 12 w. , okr. wiejski i dobra, Szauman贸w, Ry偶owszczyzna, 1 dusza rewiz. W艂贸ki 1. pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Bys. 2. W. , w艣 nad rz. P艂onk膮, pow. p艂ocki, gm. Staro偶reby, par. Daniszewo, odl. 30 w. od P艂ocka, ma 15 dm. , 175 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 76 mk. W r. 1886 folw. W艂贸ki rozl. mr. 731 gr. orn. i ogr. mr. 597, 艂ak mr. 57, pastw. mr. 53, nieu偶. mr. 24; bud. murow. 7, drew. 4. W艣 W. os. 28, mr. 125. 3. W. Piaski, folw. , pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 1 2 w. , ma 18 dm. , 203 mk. , 345 mr. obszaru. Folw. W. Piaski lit. B, rozl. mr. 184 gr. orn. i ogr. mr. 20, 艂膮k mr. 160, nieu偶. mr. 4; bud. mur. 2, drew. 3. 4. W. Ma艂e, w艣 nad rz. Sierpienic膮, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 1 2 w, , ma urz膮d gminny, m艂yn wodny i karczm臋, 25 dm. , 390 mk. , 122 mr. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 160 mk. 5. W. Jelonki, pow. ostrowski, ob. Jelonki 4. W艂oki 1. uroczysko do wsi W贸lka Poduchowna, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wie艣. 2. W. al. Podlinkowo, dw贸r, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Linkowo, o 50 w. od Poniewie偶a, w艂asno艣膰 Jana hr. Tyszkiewicza, ma 334 dzies. 68 lasu, 8 nieu偶. . W 1859 r. 12 mk. , wiatrak. 3. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Konstantyn贸w, Zabielscy maja tu 60 dzies. 4. W. Borowe, ob. Wrzosy. 5. W. Nowe, pow. ihume艅ski, ob. Nowe W艂oki, W艂贸ki al. W艂uki, Wlaky, w艣 ko艣cielna na p艂n. zach. Fordonia, wsch贸dp艂n. Koronowa w pow. bydgoskim, okr. urz臋d. 偶o艂臋dowskim Dobrcz, st. kolei i urz膮d poczt. w Kotomierzu Klarheim, szko艂a katol. w miejscu, ew. w Trz臋saczu, paraf. katol. w miejscu, ewang. w Fordoniu, s膮d w Bydgoszczy; 27 dm. , 491 ha. 236 mk. 194 katol, 4 偶yd. Nale偶a艂y do opactwa ko ronowskiego. R. 1580 wymienione mi臋dzy do brami opactwa, maj膮 2 so艂tys贸w, 13 1 2 艂an贸w, 3 zagrody, 1 rzemie艣lnika. W艂. 艁. W艂oki艅skie jezioro, ob. W艂贸kno. W艂okiele, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 27 w. od Szawel. W艂贸kna, W艂贸kno, Wloczna, w艣 nad jeziorem t. n. W艂oci艅skiem, na p艂d. zach贸d od Skok贸w, pow. obornicki, okr. urz臋d. Murowana Go艣lina, st. kol. Rogo藕no, szko艂a, poczta i obie parafie, i s膮d okr. Skoki Schakken, 6 dym. , 103 mk. Na obszarze W. s膮 okopy przedhistoryczne. Jezioro W艂oki艅skie, wzn. 74. 2 mt. npm. , nale偶y do sieci jezior, sp艂ywaj膮cych do We艂nianki, dyp艂ywu We艂ny. Zlewa si臋 na p艂d. z jez. Brzezi艅skiem a na wschodzie odp艂ywa do jez. Maciejaka. Ma 1, 6 klm. d艂ug. a 1, 3 klm. szerok. , zw臋偶a si臋 w jednem miejscu do 0, 25 klm. czyli 200 krok贸w. Na obszarze W. zachowa艂y si臋 nazwy p贸l Ostr贸wek, Ostr贸w, Cwejda, Przedstawa, Frydrych; 艂膮k S艂awskie; jezior Maciejak, Garnek, W艂oknie艅skie; okopu Rejkus, p贸艂wyspu 艢redniek臋py. R. 1235 W艂adys艂aw Odonicz wsi S艂awno i W艂贸kna oddaje ko艣cio艂owi gnie藕nie艅skiemu. Arcybisk. Henryk dobra te nada艂 ko艣cio艂owi 艣w. Wojciecha, ale mu takowe bezprawnie odj膮艂 ks. W艂adys艂aw, bratanek Odonicza. R. 1580 wyst臋puje jako dziedzic W. Jan Zbiszewski. W. 艁, W艂贸knik, niem. Wuknik, Wucknik, jezioro, le偶y na wsch贸d od Frydlandu Marchijskiego, mi臋dzy Nierzeszynem a Hankami, w pow. wa艂eckim. Drugie jezioro t. n. le偶y tu偶 pod Bytyniem, na p艂n. wsch贸d od Tuczna ob. Callier Pow. wa艂ecki w XVI w. , str. 54. K艣. Fr. W艂onice al. Wlonice, w XVI w. Wlanicze, w艣 i os. le艣. , pow. opatowski, gm. O偶ar贸w, par. Bidziny, odl. od Opatowa 18 w. , ma 19 dm. , 238 mk. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 128 mk. W r. 1886 folw. W艂onice rozl. mr. 719 gr. orn. i ogr. mr. 455, 艂膮k mr. 14, lasu mr. 234, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 13, drew. 4; p艂odozm. 9pol. ; las urz膮 dzony, wiatrak. W艣 W. os. 27, mr. 116; w艣 Tominy os. 20, mr. 383. Wed艂ug reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. , w par. Bydzyny, Zag贸rska p艂aci艂a od 1 2 艂anu. Gabryel Piekarski od os. 3, 艂an. 3 4; zagr. z rol膮 2, kom. 2, hult. 1. ; Miko艂aj Wla艅ski od 1 2 艂anu, 1, zagr. 1; kom. Mat. Zaklika od 1 2 艂an. Pawi艅. Ma艂op. , 181, 463. Br. Ch. W艂osa艅, w艣, pow wielicki, w okolicy pag贸rkowatej, urozmaiconej gajami, przy drodze z Mogilan na p艂d. do Sieprawia. Ma szko艂臋 ludow膮. Wraz z obszarem tabularnym liczy 135 dm. i 735 mk. 12 izrael. . Par. w Mogilanach. Pos. tabularna Henr. Bo艂oz Antoniewicza sk艂ada si臋 z 84 mr. roli, 12 mr. 艂膮k, 7 mr pastw. , 37 mr. lasu i 1572 s膮偶. parcel budowl. ; pos. mn. ma 544 mr. roh, 152 mr. 艂膮k i ogr. , 110 mr. pastw. i 287 mr. lasu. Wymieniona w akcie uposa偶enia klasztoru szczyrzyckiego w r. 1252, w liczbie wsi daj膮cych dziesi臋cin臋. Gdy w XIV w. kanonik krakow. Spytko, dziekan ko艣cio艂a 艣w. Floryana przy Krakowie, ro艣ci pretensye do tych dziesi臋cin, s膮d polubowny w r. 1362 rozstrzyga spraw臋 na korzy艣膰 klasztoru Kod. Ma艂op. , I, 49, 352. W 1581 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 43; Wlosziani posiada艂 Spytek Jordan, kaszt. krak. , p艂aci艂 on od 7 i 3 4 艂an. km. , 2 zagr. z rol膮, 2 zagr. bez roli, 3 komor. z byd艂em, 1 komor. bez byd艂a, 4 rzemie艣l. i dudy. Graniczy na p艂n. z Mogilanami, na wsch贸d z Kopaniem i Olszowcem, na p艂d, W艂贸ki W艂oki W艂oki艅skie W艂okiele W艂贸kna W艂osa艅 W艂onice W艂贸knik W艂odzis艂aw W艂o艣cinowo W艂oszan贸w W艂osie艅 z G艂ogoczowem i Krzyszkowicami a na zach. z lasem zwanym Bronaczow膮 i Wol膮 Radziszowsk膮. W艂osaty, urzed. Wolosatyj, futor nad rz. Perejm膮 Sara偶ynk膮, pow. ba艂cki, w 3 okr. pol. Sawra艅, gm. Pieszczana, par. praw. Nowipol, katol. Ba艂ta. X M. O. W艂o艣ciborek, ob. W艂o艣cib贸rz. W艂o艣cib贸rz l. Lo艣cib贸rz, niem. Gr. Lossburg, dok. 1373 艁ossowo, 1546 W艂o艣cibor, 1728 艁o艣cibor, w艣, pow. z艂otowski, st. p. i kol. S臋p贸lno, o 7 km. , par. kat. Wa艂dowo, szko艂a kat. w miej scu; 206 ha 169 roli orn. , 6 艂膮k, 4 lasu; 18 dm. , 25 dym. , 128 mk. , 75 kat. , 57 ew. 2. W. , dobra ryc, tam偶e; 1192 ha 795 roli orn. , 94 艂膮k, 84 lasu; 1885 r. 19 dm. , 57 dym. , 337 mk. , 254 kat. , 83 ew. , z kt贸rych na folw. M臋czychudob臋 Justinenhof przypada 1 dm. i 9 mk. a na folw. W艂o艣ciborek 2 dm. i 41 mk. hodowla by d艂a i owiec, wiatrak. Za czas贸w polskich posia dali dobra te Wa艂dowscy, kt贸rzy si臋 wskutek tego pisali te偶 W艂o艣ciborskimi. Po okupacyi pruskiej napotykamy tu jako dziedzic贸w spokre wnionych z nimi Sadowskich, potem posiada艂 je Lesse z Dro藕dzienicy, r. 1858 Karol Wegner. Niedawno naby艂 w艣 t臋 J贸zef Pr膮dzy艅ski ze Skar py za 585, 000 mrk. Od niego kupi艂a r. 1894 niemiecka komisya kolonizacyjna za 600, 000 mrk. Wizyta Trebnica z r. 1653 donosi, 偶e w W. by艂o 5 p贸艂gbur贸w semicoloni, kt贸rzy mesznego dawali po 1 kor. 偶yta i owsa; dawniej by艂o tu 24 w艂o艣cian, kt贸rych puste w艂贸ki odrabia艂 dw贸r, daj膮c proboszczowi 8 korcy 偶yta i beczk臋 piwa str. 145. W czasie separacyi grunt贸w mia艂o tu 11 w艂o艣cian i dw贸r wolne pa stwiska w Sikorzu; za zrzeczenie si臋 tego prawa dosta艂 dw贸r 125 mr. lasu, w艂o艣cianie za艣 17 mr. i 48 kw. pr臋t贸w. R. 1774 by艂o we wsi tylko 2 ewang, kowal i owczarz. W W艂o艣ciborku by艂o 1766 r. 10 mk. prot. ob. Der Kreis Flatow v. Schmitt, str. 239. K艣. Fr. W艂o艣ciejewka, lasek nad Ma艂pinem, w pow. szremskim. W艂o艣ciejewki 1. w dok. Wlosczegow, W艂osczijewie, w艣 gospod. , w pow. szremskim, par. ewang. , poczta i okr. urz臋d. Ksi膮偶, st. kol. Chocicza Falkstaedt, ko艣ci贸艂 paraf. katol, szko艂a katol. i ewang. w miejscu, s膮d okr. w Szremie, ma 11 dm. 150 ha, 111 mk. katol. 2. W. , w艣 rycerska, tam偶e, ma 16 dm. , 1090 ha, 379 mk. 341 katol. ; czystego dochodu 5653 mk. Do W. nale偶y folw. Mi臋dzyb贸rz i posiad艂o艣膰 W贸jtowstwo. Na obszarze W. zachowa艂y si臋 nazwy p贸l Tomidaj, Smolnyd贸艂, Cmentarzysko; 艂膮k Robaczywa, W膮gr贸dka; wzg贸rz Zamczysko, 艁ysa G贸ra; b艂ot Wilczyk膮t, 呕贸rawiec; jezi贸r Wielkie jezioro, Gluta. Zanim przesz艂y do r膮k niemieckich, by艂y W. w posiadaniu Niegolewskich. 3. W. , le艣nicz贸wka, tam偶e, ma 2 dm. , 15 mk. 4. W. , cegielnia, tam偶e, 1 dm. , 6 mk. 5. W. , Holendry, 43 dm. , 298 mk. Osadzi艂 je w r, 1753 Tadeusz Krzy偶anowski. R. 1382 Dobrogost W艂osczegowski Wloczciowski h. Wczele by艂 na zje藕dzie w Radomsku. Dobrogost z W艂osczejewek jest kasztelanem gdeckim od r. 1391 1411. Ten偶e r. 1390 艣wiadczy艂 w sprawie Wyskoty, w sprawie El偶biety wdowy po Wincentym, wojew. pozn. W r. 1396 zasiada艂 na rokach. Sam kilkakrotnie prawuje si臋 z 偶ydami Danielem i Aronem. W r. 1397 przyznaje, 偶e Aronowi winien 200 grzywien. W tym偶e roku prawuj膮c si臋 z dziedziczk膮 Ksi膮偶a, powierzy艂 spraw臋 sw膮 Piotrowi Nagrudowskiemu, kt贸ry w jego imieniu prawuje si臋 tak偶e z Adamem Kowalskim, W r. 1399 w sprawie Chrzana Je偶ewskiego z Przybys艂awem Golskim, byli konkordatorami Dobrogost gdecki i Miko艂aj Lubiatowski, burgrabia ko艣cia艅ski. W r. 1392 wyst臋puje ten偶e Dobrogost w 艁ucku przy kr贸lu W艂adys艂awie, gdy ten偶e Henrykowi z Zimnej Wody pozwoli艂 wie艣 Zdzie偶 wynie艣膰 do rz臋du miast na prawie niemieckiem. W r. 1395 wyst臋puje w Gnieznie przy boku kr贸la W艂adys艂awa, gdy ten偶e nadaje posiad艂o艣ci w Wschowie Wincentemu Granowskiemu, kasztel. nakielskiemu. W r. 1396 wyst臋puje z S臋dziwojom ze Szubina w Gnie藕nie, przy podziale d贸br Dzierzys艂awa z Goliny. W r. 1400 zasiada na s膮dach wojew贸dzkich. W tym偶e roku wyst臋puje Piotr z W. W r. 1580 maj膮 W. 1 艂an, 1 zagr. , 2 komor. , trzy m艂yny. Ko艣cio艂 istnia艂 tu ju偶 przed r. 1610. Znajduje si臋 w nim nagrobek Tadeusza Krzy偶anowskiego 1813. Przed Niegolewskimi W. posiadali Krzy偶anowscy, a jeszcze dawniej Radoli艅scy. W艂o艣cinowo, ob. W艂oszan贸w. W艂. 艁. W艂osianka al. Bere藕nica, potok, lewy dop艂. Sanu, w pow. liskim; ob. Matyaszowa Wola. W艂osie艅 1. przyl. wsi Kwacza艂a, w pow. chrzanowskim. 2. W. , przyl. wsi Osiek, w pow. bialskim Galicya. W艂osienica, w艣, pow. bialski, przy go艣ci艅cu z O艣wi臋cimia 8, 5 klm. do Zatora, nad potokiem uchodz膮cym z praw. brzegu do Wis艂y. Ma ko艣ci贸艂 rzym. katol. , filialny parafii w O艣wi臋cimie, nieznanej erekcyi, zbudowany w r. 1844 i konsekrowany p. w. 艣w. Micha艂a. Do filii nale偶膮 wsi Monowice, Stawy i Las. W艂. ma 137 dm. i 783 mk. rzym. kat. We wsi szko艂a ludowa, W艂asno艣膰 tabularna nale偶y do probostwa rzym. katol. w O艣wi臋cimie i wynosi 218 mr. roli, 23 mr. 艂膮k, 1 mr. ogrodu, 21 mr. pastw. , 167 mr. lasu, 6 mr. staw贸w, 4 mr. nieu偶. i 1 mr. 713 s膮偶. parcel budowl. , og贸艂em 445 mr. ; pos. mn. 436 mr. roli, 30 mr. 艂膮k i ogr. , 23 mr. pastw. W膮tpliwej autentyczno艣ci dokument z r. 1285 na lokacy膮 wsi Por臋by, wymienia t臋 wie艣 i wspomina o strumieniu t. n. Kod. dypl. pol. , III, 136. W po艂owie XV w. w艣 ta mia艂a ko艣ci贸艂 drewniany, p. w. W. 艢w. Przy zak艂adaniu par. w O艣wi臋cimiu nadano w r. 1470, jako uposa偶enie ko艣cio艂a, wie艣 W. wraz z ko艣cio艂em paraf. i jego docho W艂osianka W艂osaty W艂o艣ciborek W艂osaty W艂osienica W艂o艣cib贸rz W艂o艣ciejewka W艂o艣ciejewki W艂oska Wola W艂ost贸w W艂osienica darni. Odt膮d ko艣ci贸艂 ten sta艂 si臋 filialnym. Wie艣 W. mia艂a lany km. , so艂tystwo z rola i dwie od dzielne osady kmiece wi臋ksze. So艂tys posiada艂 karczm臋 i zagrodnika. Ka偶dy kmie膰 dawa艂 czyn szu plebanowi po florenie, sze艣膰 denar贸w za barankowe na Wielkanoc, przytem jaja, kury, a za dziesi臋cin臋 po mierze owsa i mierze 偶yta, kt贸re sami winni byli zasia膰 na uprawionych ro lach plebana. So艂tys dawa艂 po 4 miary 偶yta i tyle偶 owsa, ale bez obowi膮zku siewa. Kmiecie za艣 so艂tysowi mieli zasiewa膰 po mierze owsa i 偶yta D艂ugosz, L. B. , II, 224. Przy nadaniu W. ko艣cio艂owi w O艣wi臋cimiu zastrze偶ono, by nabo 偶e艅stwo i nadal si臋 tu odprawia艂o ob. t. VII, 746. W 1581 r. Pawi艅ski, Ma艂op. 99. W. mia艂a samodzieln膮 parafi臋; opr贸cz cz臋艣ci probo stwa o艣wi臋cimskiego licz膮cego 19 p贸艂艂ank贸w km. , 3 zagr. bez roli, 3 kora. z byd艂em i tylu偶 bez by d艂a, mia艂 jeszcze cz臋艣膰 Stanis艂aw Por臋bski, sk艂a daj膮c膮 si臋 z p贸艂艂anka km. i komornika z byd艂em. W. graniczy na p艂n. z Dworami, na zach. z Monowicami, na p艂d. z Por臋b膮 Wielk膮, a na wsch贸d z Przeciszowem. Por. Por臋ba. 1. Mac. W艂osienica, dawniej Wlosiennica, niemWloschnitz, w艣 w艂o艣c, pow. kwidzy艅ski, paraf. kat. Lalkowy, st. p. i kol. Twarda G贸ra; 259 ha 225 roli orn. , 7 艂膮k; 1885 r. 15 dm. , 21 dym. , 127 mk. , 110 kat. , 17 ew. Le偶y mi臋dzy Lalkowami i Pieni膮偶kowem. Dawniej w艂asno艣膰 bene dyktynek w Grudzi膮dzu, darowana przoz Ann臋 Konarsk膮, staro艣cin臋 mitawska. Pocz膮tkowo wy dawa艂y j膮 panny w dzier偶aw臋 zwykle na 3 lata, od r. 1751 wydzier偶awia艂y j膮 na czynsz gbu rom, kt贸rzy od w艂贸ki p艂acili 40 z艂. R. 1734 opu 艣ci艂a ksieni dzier偶aw臋 dla przeci膮g贸w r贸偶nych wojsk. R. 1737 wicher obali艂 oko艂o 600 sztuk drzewa w lesie ob. Klasztory 偶e艅skie przez k艣. Fankidejskiego, str. 222. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 wykazuje tu 54 mk. katol. ; w艂贸k by艂o 16. Proboszcz pobiera艂 dawniej 8 korcy 偶yta i tyle偶 owsa, pod贸wczas tylko 5 1 2 korca 偶yta i tyle偶 owsa pag. 42; 1789 r. b. 7 dym. Jeszcze dzi艣 jedno jezioro nazywa si臋 Panie艅skie Nonnensce, tak samo przyleg艂y lasek Nonnen wald. K艣. Fr. W艂osinowo, ob. Wloszan贸w. W艂oska Wola, pow. w艂odawski, ob. Wo艂oska Wola. W艂osk贸w, w XVI w. W艂oskowo, w艣, pow. kutnowski, gm. Kro艣niewice, par. Nowe, ma 7 mk. , 94 mr. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 28 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋ciny z folw. pobiera艂 pleban w Nowem, od kmieci za艣 kustodya 艂臋czycka 艁aski, L. B II, 474. W艂oskowcze, w艣 w dok. z 1549 r. , pow. kamieniecki, ob. Olczydaj贸w. W艂osnowice, w艣 i folw. , pow. stopnicki, gm. Zbor贸w, par. 艢winiary, odl 8 w. od Stopnicy. W 1827 r. by艂o 28 dm. , 172 mk. W r. 1880 folw. W艂osnowice, rozl. mr. 310 gr. orn. i ogr. mr. 193, 艂膮k mr. 20, pastw. mr. 23, lasu mr. 59, nieu偶. mr. 15; bud. drew. 9; p艂odozm. 9pol. Poprzednio nale偶a艂 do d贸br folw. Jan贸w. W艣 W. os. 30, mr. 415; w艣 Solec os. 31, mr. 335. W po艂owie XV w. w艣 mia艂a 4 艂any km. , karczm臋 z rol膮, z kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. dawano pleban. w 艢winiarach. Folw. rycerski dawa艂 pleb. w Solcu, warto艣ci 2 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 427. W r. 1579 w艣 W. w par. Solec, w艂asno艣膰 Andrzeja Zborowskiego, dziedzica okolicznych w艂o艣ci, mia艂a 9 osad. , 1 1 2 艂anu. 1 zagr. , 2 ubog. Pawi艅ski, Ma艂op. , 212. W艂ostki, w艣 gospod. , w pow. gosty艅skim, par. kat. i ewang. , urz. okr. i poczta Poniec Punitz, st. kol. , szko艂a kat. i ewang. w Sarbinowie, s膮d okr. w Bojanowie, 2 dm, 34 mk. W艂ost贸w, w艣, folw. i dobra, pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. W艂ost贸w, odl. od Sandomierza 22 w. , le偶y na wznies. 813 st. npm. , posiada ko艣ci贸艂 paraf. murowany, gorzelni膮, m艂yn wodny, 48 dm. , 613 mk. W 1827 r. by艂o 38 dm. , 332 mk. W r. 1883 mia艂 tu stan膮膰 szpital z funduszu, w ilo艣ci rs. 50, 000 zapisanego przez dziedzica d贸br Micha艂a Karskiego. Dobra W艂ost贸w sk艂ada艂y si臋 w r. 1881 z folw. W艂ost贸w, Gaj, P臋s艂awice, Swojk贸w, attyn. Podgajcze, Buczek i las Skolanowski, rozl. mr. 1933 gr. orn. i ogr. mr. 1209, 艂膮k mr. 60, pastw. mr. 14, lasu mr. 542, zaro艣li mr. 44, wody mr. 10, nie偶. mr. 54; bud. mur. 17, drew. 22; p艂odozm. 11 i 14pol. ; las urz膮dzony. W艣 W. os. 66, mr. 605, w艣 Swojk贸w os. 6, mr. 98. Jestto staro偶ytna osada. Nie spotykamy jej wprawdzie w starszych dokumentach, bo dopiero w akcie z 1362 r. pojawia si臋 Bernard, dziedzic W艂ostowa Kod. Ma艂op. , I, 312, ale wed艂ug tradycyi ko艣ci贸艂 tutejszy ma by膰 za艂o偶ony przez Piotra Dunina i ochrzcony w nim zosta艂 Wincenty Kad艂ubek urodz. r. 1160, kt贸rego wizerunek przechowywa艂 si臋 jakoby w ko艣ciele. W po艂owie XV w. spotykamy tu ko艣ci贸艂 paraf. , murowany z kamienia, p. w. 艣w. Jana Chrzciciela. Dziedzicami wsi s膮 Pe艂ka, Jan Zbank i Iwon, h, Janina. We wsi jest 12 艂an贸w kmiecych, daj膮cych dziesi臋cin臋 archidyakonowi sandomierskiemu, z niekt贸rych p贸l jednak pobiera pleban miejscowy. Do ko艣cio艂a nale偶膮 4 艂any, 艂膮ka, staw i trzy karczmy z rol膮 daj膮ce, dziesi臋cin臋 archidyakonowi D艂ugosz, L. B. , II, 344. Zdaje si臋, 偶e na obszarze wsi mie艣ci艂o si臋 pierwotnie targowisko, czego pami膮tk膮 pozosta艂a nazwa pola Targowiska, zt膮d spotykamy tu trzy karczmy i zt膮d za艂o偶ono tak wcze艣nie parafi膮. Rozw贸j pobliskiego Opatowa odebra艂 znaczenie tej osadzie. W r. 1578 Albert Wielicki p艂aci艂 od 16 osad. , 8 lan. , 11 zagr. z rol膮, 2 zagr. , 12 ubogich komor. , 1 rzem. Pleban od 1 osad. , 1 艂anu. 2 ubog. komor. ; Hubli艅ski od 2 os. , 1 艂anu 4 zagr. z rol膮, 5 ubog. komor. , 1 komor. 1 rzem. ; Pe艂ka Jan od 1 2 艂anu Pawi艅ski, W艂ostki W艂osnowice W艂oskowcze W艂osienica W艂osinowo W艂osk贸w Ma艂op. , 179. W. par. , dek. sandomierski, 1277 dusz. Br. Ch. W艂ost贸w 1. Wielki, folw. pow. krobski go sty艅ski, par. kat. , okr. urz臋d. , st. kolei i urz膮d poczt. w Krobi, szko艂a katol. w Chwa艂kowie, par. ewang. w G贸rce, s膮d okr. w Rawiczu, ma 3 dm. , 65 mk. , obszaru 194 ha. Le偶y na p艂d. zach贸d Krobi pod Chwa艂kowem. W艂asno艣膰 niegy艣 Czac kich. Czystego dochodu 4339 mrk. W r. 1793 dzier偶y W. Leon Kowalski z Chwa艂kowa. 2. W. Ma艂y, w艣 szlach. , tam偶e, s膮d okr臋g. w Gostyniu, ma 2 dm. , 195 ha, 54 mk. 41 katol. . Nale偶a艂 niegdy艣 do W艂ostowskich. Czystego dochodu 3885 mrk. W r. 1793 dzier偶y W. Jakub Poto cki. 3. W. , ob. W艂ostowo. W艂. 艁. W艂ostowice 1. w艣 i folw. nad rz. Bzur膮, pow. 艂臋czycki, gm. Balk贸w, par. Pi膮tek, odl. od 艁臋czycy 20 w. W艣 ma 9 dm. , 45 mk. ; folw. 4 dm. , 15 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 144 mk. W r. 1876 folw. W艂ostowice rozl. mr. 567 gr. orn. i ogr. mr. 191, 艂膮k mr. 126, pastw. mr. 57, lasu mr. 102, zaro艣li mr. 84, nieu偶. mr. 7; bud, mur. 14, drew. 1; p艂odozm. 13pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 19, mr. 68. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. zdawna odr臋bne, dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Pi膮tku, za艣 艂any kra. na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. II, 420 i 510. Dziesi臋ciny z W. dla ko艣cio艂a w Pi膮tku przeznaczy艂 w r. 1433 arcyb. Wojciech Jastrz臋biec. W r. 1576 Albert Szlonkowski p艂aci tu od 1 2 艂anu i 2 zagr. ; Jan Szlonkowski, syn Mateusza, od 1 艂anu, 1 zagr. , karczmy, m艂yna; Szymon W艂ostowski od 1 2 艂anu, 2 zagr. , karczmy, 3 osad Pawi艅ski, Wielkop. , 11, 57. 2. W. , w艣 i fow. , pow. pi艅czowski, gm. Filipowice, par. Koszyce, odl. 33 w. od Pi艅czowa, le偶y pod Koszycami. W 1827 r. by艂o 26 dm. , 183 mk. W r. 1887 r. folw. W艂ostowice rozl. mr. 449 gr. orn. i ogr. mr. 338, 艂膮k mr. 95, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 12; p艂odozm. 5 i 9pol. W艣 W. os. 31, mr. 79. W po艂owie XV w. w艣 ta, w par. Koszyce, nale偶a艂a do Jakuba S艂upowskiego h. Leliwa. By艂o tu 7 艂an. km. daj膮cych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 10 grzyw. , kapitule krakowskiej. Folw. i 4 zagrod. dawa艂y pleban. w Witowie, warto艣ci do 3 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 172, W r. l581 w艣 W. , w par. Wit贸w, pow. proszowicki, nale偶a艂a do Ossoli艅skich. Dzier偶awca Miko艂aj D臋bnicki p艂aci艂 tu od 5 1 2 艂an. km. , 6 zagr. z rol膮, 1 komor. z byd艂em, 3 komor. bez byd艂a, 2 cha艂upnik贸w Pawi艅ski, Ma艂op. , 10. 3. W. , w艣 nad Wis艂膮, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. NowaAleksandrya, par. W艂ostowice, le偶膮 mi臋dzy Pu艂awami a Bochotnic膮. Posiadaj膮 ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkowa, oko艂o 1000 mk. W 1827 r. by艂o 105 dm. , 712 mk. W po艂owie XV w. w艣 ta nale偶y do paraf. Jaroszyn dzi艣 G贸ra Pu艂awska, na przeciwleg艂ym brzegu Wis艂y, posiada kaplic臋 drewnian膮, w kt贸re pleban z Jaroszyna odprawia nabo偶e艅stwo. Dziedzicem wsi by艂 Jan Koni艅ski h. Rawa. We wsi by艂o 11 艂an. km. , karczmy, fol wark, daj膮ce dziesi臋cin臋, warto艣ci do 11 grzyw. , ko艣cio艂owi w Jaroszynie D艂ugosz, L. B. , II, 564. W r. 1531 W. Osiny i Parchowatka w po 艂owie, w艂asno艣膰 Andrzeja T臋czy艅skiego, dawa艂y pob贸r od 15 艂an. 1 m艂yna. Nale偶a艂y do par. Ko艅 skowola. W r. 1676 w艣 ko艣cielna W. daje po g艂贸wne od 245 poddanych i 12 偶yd贸w. Zdaje si臋, 偶e w艣 sta艂a si臋 teraz ma艂ym targowiskiem przy przewozie przez Wis艂臋 Pawi艅ski, Ma艂op. 359 i 48a. Stara kaplica, istniej膮ca ju偶 w XV w. zosta艂a zamieniona na ko艣ci贸艂 parafialny stara niem Opali艅skich w r. 1661. Wyznaczyli oni fundusze na utrzymanie proboszcza. W r. 1801 odbudowali ko艣ci贸艂 z gruntu Czartoryscy. Do ko艣cio艂a tego nale偶y ko艣ci贸艂 filialny w Pu艂a wach. W r. 1656 na obszarze W. stoczy艂 Czar necki walk臋 ze Szwedami. W. par. , dek. nowo aleksandryjski dawniej kazimierski, ma do 4000 dusz. Br. Ch. W艂ostowice, dzi艣 Losswitz, w艣 i dobra, pow. wo艂owski, ko艣oi贸艂 par. kat. w miejscu. W艣 ma 566 ha 435 roli, 12 艂膮k, 95 lasu, 63 dm. , 377 mk. 73 ewang. . Par. ewang. Mondschuetz. Dobra maj膮 261 ha 164 roli, 7 艂膮k, 77 lasu, 4 dm. , 54 mk. 34 ew. . Do r. 1810 w艂asno艣膰 klasztoru w Lubi膮偶u. Wspomniana w dokum. z XII w. W艂ostowo 1. w艣 gospod. nad rzk膮 Maskaw膮 pow. 艣redzki, par. kat. i ewang. , urz膮d okr. , s膮d okr. , st. kol. i urz. poczt. w 艢rodzie, szko艂a katol. i ewang. w Zrenicy. Ma 16 dm. , 229 ha, 148 mk. Le偶y na p艂d. od 艢rody. Nale偶a艂a do kapitu艂y gnie藕n. ju偶 r. 1357. R. 1578 dzier藕awi艂 t臋 wie艣 Janusz Wrzesi艅ski od ks. Magnuszewskiego, a r. 1616 Minicki, kan. gnie藕n. Wykaz dochod贸w z W. i nieistniej膮cych ju偶 Przyk膮t podaje k艣. Korytkowski w dziele Pra艂aci i kanonicy I, 212. Pod W. wykopano popielnice i naczynia malowane, grzechotki dzieci臋ce. 2. W. , w艣 gospod. i kol. nad Gop艂em, od r. 1878 Lostau, pow. inowroc艂awski strzeli艅ski, par. ewang. , urz. okr. i s膮d okr. w Strzelnie, st. kol. w Kruszwicy i Strzelnie, poczta w miejscu Lostau, szko艂a katol. w Chro艣nie, ewang. w miejscu, par. kat. w Ko艣cieszkach. W艣 ma 3 dm. , 66 ha, 54 mk. 45 katol; kol. 9 dm. , 93 ha, 91 mk. 38 katol. . W艣 ta le偶y na p艂d. od Kruszwicy a p艂d. wsch. Strzelna, przy uj艣ciu Rechty do Gop艂a. R. 1145 by艂a w艂asno艣ci膮 klasztoru w Trzemesznie, wraz ze znaczn膮 cz臋艣ci膮 Gop艂a nadana przez komesa W艂osta. Ks. Mieszko potwierdzi艂 to nadanie. R. 1293 W艂adys艂aw, ks. kujawski, wyjmuje W. z pod juryzdykcyi grodu kruszwickiego. R. 1318 kanonicy z Trzemeszna sprzedali W. biskupowi kujawskiemu. R. 1560 wchodzi w sk艂ad ststwa kruszwickiego, ma 2 1 2 艂anu, 1 os. i 2 rybak贸w. W r. 1793 zabrane przez rz膮d pruski wcielone W艂ost贸w W艂ostowice W艂ostowo W艂ost贸w zosta艂o do zarz膮du domeny Strzelno. W now szych czasach rozdzielono W. na dwie cz臋艣ci, z kt贸rych mniejsza zachowa艂a dawna nazw臋, wi臋ksz膮 przezwano Lostau. W艂. 艁. Wiosty 1. pow. ciechanowski, ob. Kozdroje W艂osty. 2. W. Olszanka, w艣 drobnej szlachty, pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. D膮browa Wielka. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 141 mk. 3. W. , pow. p艂ocki, ob. Przedpe艂ce, 4. W. , pow. p艂ocki, ob. Smardzewo W. Wiosty 1. niem. Wlosten, w艣, pow. ja艅 sborski, st. p. Bialla. Zygfryd Flach v. Schwarz burg, komtur baldzki, nadaje r. 1471 Marcino wi, Andrzejowi i Jakubowi W艂ostowcom Flostoffzcin oraz 11u innym, z imion wymienio nym, 34 w艂贸k we W艂ostach na prawie magd. , z wy偶szym i ni偶szym s膮downictwem i obowi膮z kiem trzech s艂u偶b zbrojnych. R. 1533 sprzeda je Fryderyk Heidek Stankowi Karkoszce z So艂dan 2 1 2 w艂贸ki we W艂ostach za 23 k贸p polskich K臋trz. , O ludn. pol. , 428. 2. W. , niem. Floesteni, w艣, pow. go艂dapski, st. p. Grabowen. W艂ostybory, pow. sierpecki, oh. Osiek 24. W艂oszakowice, w dok. Wlossakowice, W艂oszkowice, niem. Luschwitz, w艣 ko艣c. , gospod. i ryc, w pow. wschowskim, urz膮d okr. , poczt. , par. kat. i ew. w miejscu, s膮d okr. i st. kol. we Wschowie Fraustadt. W艣 gospod. ma 102 dm. , 1014 ha, 809 mk. 711 katol. . W艣 ryc ma 4241 ha. Nale偶膮, do niej folw. Jezierzyce Deutsch Jeseritz, Grotuik i Ko艂a Kahle, Frydrykowo Friedrichsthal, NeuAnhalt, Nowe Troski Neusorge, Miastko, Ujazd贸w, Domnice, Bukowiec. Dobra te do podatku grunt. oszaco wane na 26262 mrk dochodu. Nale偶膮 do ksi膮 偶膮t AnhaltDessau. W. le偶膮 na p艂n. Wschowy, I na p艂d. zach. Szmigla. Istnieje dotacya ko艣cio艂a we W. z r. 1409, przez Przebys艂awa Gry偶y艅skiego, 贸wczesnego dziedzica; uwa偶aj膮 j膮 jednak za podrobion膮. Autentyczniejsz膮 dat膮 jest r. 1580, w kt贸rym ko艣ci贸艂 zosta艂 po艣wi臋cony. W po艂owie XVII w. legowa艂 Micha艂 Tarnowiecki 40000 z艂. poL, za kt贸re Jan Karol Opali艅ski wystawi艂 ko艣ci贸艂 murowany obok dawnego dre wnianego. Ten ostatni sta艂 jeszcze w r. 1685. Zamek tutejszy w brew prawid艂om budownictwa i smaku, w tr贸jk膮t zbudowany, wystawi艂 Fr. ks. Su艂kowski w r. 1749 51. Z r膮k ksi膮偶膮t Su艂kowskich ju偶 r. 1782 dobra te przesz艂y do ks. Anhalt. Dnia 6 marca 1785 r. urodzi艂 si臋 tu Karol Kurpi艅ski, kompozytor i dyrektor ope ry polskiej w Warszawie. Wykopaliska miejsco we znajduj膮 si臋 w zbiorach Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Opis zamku z rycin膮 poda艂 Tyg. Illustr. r. 1862, t. VI, 64. W. 艁. W艂oszan贸w al. W艂oszczanowo, w dok. Vlosynow, W艂o艣cianowo, W艂o艣cinowo, W艂osin贸w, w艣 ryc, pow. gnie藕nie艅ski 偶ni艅ski, par. katol. , urz膮d okr. , st. kol. , st. pocz. i szko艂y w Jan贸wcu, s膮d okr. w W膮gr贸wcu. Ma 7 dm. , 462 S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 164. ha, 154 mk. 136 katol. . Czysty doch贸d grunt. 4796 mrk. W. le偶y nad We艂n膮, na zach. Zer nik, p艂n. od Janowca. R. 1479 arcyb. Jakub z Sienna wcieli艂 W. do parafii w Jan贸wcu. W r. 1577 W艂ossynowski posiada cz臋艣膰 Jadownik. W r. 1793 siedzi tu Jan Cie艅ski. Dawniej sie dzieli tu dziedzice h. Leszczyc, pisz膮cy si臋 W艂osinowskimi. Ju偶 r. 1272 wyst臋puje Wojciech de Vlosynow. W r. 1399 Jakusz i Piotr W艂osinowscy zrezygnowali spraw臋 sw膮 Piotrowi z Damas艂awic a nast臋pnie razem z Paskiem z Dzi臋kczyna prawowali si臋 z pani膮 Kozielsk膮. W r. 1499 w grodzie kcy艅skim rozgraniczono W. , Janowiec i inne dobra. R. 1525 z r贸l dzie dzicznych dawano dziesi臋cin臋 snopow膮 prob, w Jan贸wcu i p艂acono altaryi 艣w. Marcina 2 grzyw. czynszu, altaryi 艣w. Doroty w Kieszkowie 1 grzyw. Kmiecie p艂acili po fertonie z 艂anu, da wali po korcu pszenicy i owsa, a karczmarze i zagrodnicy po korcu owsa. W. 艁. W艂oszczan贸w al. W艂oszczon贸w, w艣 nie istniej膮ca obecnie. W r. 1827 le偶a艂a w pow. gosty艅skim, par. Suserz, mia艂a 30 dm. , 199 mk. , by艂a w艂asno艣ci膮 rz膮dow膮. W r. 1299 Boles艂aw, ks. mazow. , nadaje s艂udze swemu Janowi wsi W艂oszczan贸w i Szczawin na w艂asno艣膰, z prawem s膮dzenia w sprawach kryminalnych Kod. Maz. , 34. W r. 1579 w艣 W艂oszczanowo p艂aci od 13 艂an. i 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 197. W tej wsi przemieszkiwa艂 czas jaki艣, jako dzier偶awca, Kasper Miaskowski, kt贸ry upami臋tni艂 sw膮 siedzib臋 wierszem p. t. Waleta w艂oszczonowska. W艂oszczowa, osada miejska, centr powiatu w gub. kieleckiej, le偶y pod 50 51 3 szer. p艂n. i 37 37 4 d艂ug. wschod. od F. , odl. 35 w. na zach. od Kielc, 210 w. od Warszawy, po艂膮czona drogami bitemi z Radomskiem i Kielcami. Najbli偶sze stacye drogi 藕el. w K艂omnicach warsz. wied. i Ch臋cinach d膮browiecka. Le偶y 艣r贸d wy偶yny rozci膮gaj膮cej si臋 na zach. p艂d. od pasma 艁ysog贸r. Wody z okolicy osady prowadz膮 strumienie do Nidy i Pilicy. Posiada ko艣ci贸艂 paraf. murowany i kaplic臋 cmentarn膮, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gminny okr. I, urz膮d powiat. , urz膮d poczt. i tel. , urz膮d gminny z kas膮 zaliczkow膮, oko艂o 308 dm. w po艂owie murowanych i 4536 mk. , w tej liczbie 33 prawos艂. , 3253 偶yd贸w. Ulice w liczbie 14 niebrukowane, o艣wietlone 12 latarniami naftowemi. Jedynemi zak艂adami fabrycznemi s膮 dwie ma艂e olejarnie z produkcy膮 roczn膮 na 1790 rs. W r. 1827 by艂o 162 dm. i 1353 mk. ; r. 1857 by艂o 195 dm. 84 mur. i 2102 mk. 1257 偶yd. . Domy ubezpieczone by艂y od ognia na 46060 rs. a doch贸d kasy miejskiej wynosi艂 383 rs. W osadzie odbywa si臋 6 jarmark贸w rocznie. Jest to jedna z licznych osad mo偶now艂adczych, powsta艂ych 艣r贸d lesistych wy偶yn, zalegaj膮cych obszar wynios艂y, otaczaj膮cy grzbiet 艂ysog贸rski. W pobli偶u W. spotykamy ca艂膮 grup臋 podobnych osad, jakiemi 46 W艂osty W艂oszakowice W艂oszan贸w W艂oszczowa W艂oszczan贸w W艂ostybory W艂oszczowa s膮 Koniecpol, Czarnca, Secemin. W poblizkiej Czarncy osiad艂 wielkopolski r贸d 艁odzi贸w. Secemin nada艂 Jagie艂艂o r. 1401 Piotrowi Szafra艅cowi. Prawdopodobnie i W艂oszczowa by艂a pierwotnie wsi膮 kr贸lewsk膮. O dawno艣ci zaludnienia tego punktu 艣wiadczy cmentarzysko z urnami, o 2 w. od osady si臋 znajduj膮ce, a na p贸艂noc 艣r贸d bagna nasyp grodzisko na kt贸rym p贸藕niej sta艂 dw贸r Szafra艅c贸w. Ko艣ci贸艂 paraf. powsta艂 tu zapewne ju偶 w XIV w. , albowiem pleban tutejszy Jakub, procesuj膮c si臋 przed konsystorzem gnieznie艅skim z plebanem wsi Goleniowy o dziesi臋ciny z Woli pod W艂oszczow膮, wygra艂 spraw臋 na mocy dawnych przywilej贸w swego ko艣cio艂a. Lib. Ben. 艁askiego podaje, jakoby dziedzicami W. na pocz膮tku XVI w. byli Olszty艅scy. Jest to widocznie omy艂ka pisz膮cego czy te偶 wydawcy. Nale偶y czyta膰 Cieszy艅scy. W r. 1540 w艣 Oleszno odl. 10 w. od W艂oszczowy wraz z kilku przyleg艂emi wsiami jest maj膮tkiem posagowym Zofii Szafra艅cowej, kasztelanowej wi艣lickiej. Zapewne by艂a ona z domu Sieni艅ska h. D臋bno. Jednocze艣nie W艂oszczowa i przyleg艂a Wola Wi艣niowa nale偶膮 do Hieronima Szafra艅ca, starosty ch臋ci艅skiego, kt贸ry otrzymuje w r. 1539 przywilej Zygmunta I na lokacy膮 miasta na prawie niemieckiem, przy dziesi臋cioletniej wolno艣ci od podatk贸w. Jednak偶e jeszcze w r. 1540, wed艂ug regestr贸w pobor. W. , jest wsi膮, maj膮c膮 7 kmieci na ca艂ych 艂anach, 8 na p贸艂艂ankach, 4 zagrod. , dwie sadzawki wi臋ksze i trzeci膮 ma艂膮, m艂yn, dw贸r i folwark. 艁膮k by艂o nie wiele, ale bory pi臋kne, obfite w pasieki. Wiele p贸l le偶a艂o od艂ogiem, tak 偶e porasta艂y drzewami. Wraz z Wol膮 Wi艣niow膮 oszacowano W. na 1000 grzyw. Regestra pobor. pow. ch臋ci艅skiego z r. 1573 nie wymieniaj膮 W. w liczbie miast i opuszczaj膮 w spisie parafii. Szafra艅cowie, przyj膮wszy protestantyzm, zamienili ko艣ci贸艂 na zb贸r. Oko艂o r. 1563 by艂 tu kaznodziej膮 Grzegorz z 呕arnowca. Za Zygmunta III katolicy odzyskali ko艣ci贸艂 a kalwini wznie艣li sobie nowy zb贸r drewniany niedaleko dworu dziedzic贸w. Obecny ko艣ci贸艂 murowany wzniesiony zosta艂 z ofiar, p. w. N. P. Maryi, z powodu objawienia si臋 Matki Boskiej w r. 1643. Podobno do r. 1643 ko艣ci贸艂 paraf. sta艂 na obszarze wsi W艂oszcz贸wki. Na cmentarzu stoi ko艣cio艂ek p. w. WW. 艢w. , niewiadomego pocz膮tku. Po艂o偶ona w niedogodnym punkcie, otoczona ca艂膮 grup膮 miasteczek, W. s艂abo si臋 rozwija艂a i tak podupad艂a w ci膮gu XVIII wieku, 偶e wed艂ug, , PostLexikonu Crusiusa z r. 1802 jest tylko wsi膮 o 123 dym. , z ko艣cio艂em. Bykcyonarz Echarda nazywa W. miastem nale偶膮cym do Ma艂achowskich. Dopiero po r. 1815 odzyska艂a urz膮dzenia miejskie, by je zn贸w straci膰 w r. 1867. Po wydaleniu kalwin贸w, zapewne w drugiej po艂owie XVII w. , zacz臋li tu osiada膰 偶ydzi. W. par. , dek. w艂oszczowski dawniej kurzelowski. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. I we W艂oszczowy, tam偶e stacya poczt. Gmina ma 25501 mr. obszaru i 7587 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 38 prot, i 3454 偶yd贸w, g艂贸wnie w samej osadzie. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1890 z fol. Podzamcze, Su艂k贸w i Ewina, nomenklat. Chru艣ciel, miasta W艂oszczowa, rozl. mr. 5797 fol. Podzamcze gr. or. i ogr. mr. 646, 艂膮k mr. 97, past. mr. 188, lasu mr. 1853, w odpadkach mr. 1369, nieu偶. mr. 100; bud. mur. 4, drew. 15; p艂odozm. 9pol. ; fol. Su艂k贸w gr. or. i ogr. mr. 314, 艂膮k mr. 62, past. mr. 19, lasu mr. 770, nieu偶. mr. 104; bud. drew. 12; fol. Ewina gr. or. i ogr. mr. 37, 艂膮k mr. 207, lasu mr. 9, nieu偶. mr. 22; bud. drew. 3; lasy urz膮dzone, pok艂ady torfu, browar piwny, cegielnia, 2 m艂yny, wodne, tartak. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y miasto W. os. 312, mr. 1171; w艣 W艂oszcz贸wka os. 41, mr. 619; w艣 Su艂k贸w os. 34, mr. 395; w艣 Biedaszka os. 9, mr. 58; w艣 Ewina os. 3, mr, 38; w艣 Kuzki os. 14, mr. 237; w艣 Bieliny os. 3. mr. 43. W艂oszczowski powiat, gub. kieleckiej, zajmuje zach. p艂n. cz臋艣膰 obszaru gubernii. Utworzony w r. 1867 z cz臋艣ci zach. pow. kieleckiego 10 gmin i p艂n. cz臋艣ci dawnego pow. olkuskiego 4 gminy. Ma 25, 17 mil kw. rozleg艂o艣ci. Zajmuje on cz臋艣膰 wy偶yny krakowskiej jury i w cz臋艣ci zachodzi na wy偶yn臋 Nidy. Wi臋ksza, zachodnia po艂owa powiatu le偶y w dorzeczu Pilicy, kt贸ra przerzyna obszar powiatu w kierunku od p艂d. od wsi Jasieniec ku p艂n. zach. , a od Koniecpola p艂ynie zach. granic膮. Mniejsza, p艂d. wsch. cz臋艣膰 powiatu nale偶y do dorzecza Nidy, bior膮cej tu pocz膮tek pod Moskorzowem. Wzniesienie wy偶yny dochodzi tu do 1050 st. npm. Podczas kiedy w zach. p艂n. cz臋艣ci powiatu gleba przewa偶nie piaszczysta, kamienista, to w p艂d. cz臋艣ci, w gminach Lel贸w, Irz膮dze, S艂upia i Rokitno, przewa偶a glinka urodzajna, sprzyjaj膮ca uprawie pszenicy. Z og贸lnego obszaru, obliczanego na 118062 dzies. , lasy maj膮 zajmowa膰 blizko po艂ow臋, bo 46688 dzies. W r. 1880 znajdowa艂o si臋 las贸w prywatnych nieurz膮dzonych 36028 mr. , urz膮dzonych 29957 mr. , zasianych po wyci臋ciu 4429 mr. , nie zadrzewionych po wyci臋ciu 5182 mr. , oddanych w艂o艣cianom za s艂u偶ebno艣ci 796 mr. , w艂o艣cia艅skich 438 mr. , do osad miejskich nale偶膮cych 103 mr. Obszar las贸w rz膮dowych wynosi obecnie 4481 dzies. Ziemi ornej znajduje si臋 obecnie 43572 dzies. , 艂膮k 8013 dz. , pastwisk i piask贸w rzadko uprawianych 9252 dz. , w贸d, bagien, dr贸g itp. . nieu偶ytk贸w 7136 dz. , pod budynkami, ulicami, p艂acami 2081 dz. , ogrod贸w 1320 dz. W r. 1880 wedle 艣cis艂ego obliczenia sady dworskie zajmowa艂y 205 mr. , w艂o艣cia艅skie 141 mr. , a w osadach miejskich 20 mr. Cyfra 1320 dzies. 2600 mr. obejmuje widocznie obszar po艣wi臋cone uprawie kapusty i warzyw. Do wi kszej posiad艂o艣ci dwory nale偶y 78277 dzie do w艂o艣cian 39785 dzies. Jak zwykle bywa W艂oszczowice W艂oszcz贸wka W艂oszczowice W艂oszny k贸w, Kurzel贸w, Lel贸w Nowy, Moskarz贸w, Na k艂o, Obiech贸w, Oleszno, Podlesie, Przy艂臋k Szla checki, Rokitno, Secemin, S艂upia, Szczekociny, W艂oszczowa. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat dzieli si臋 na cztery okr臋gi s膮d贸w gminnych W艂oszczowa, Secemin, Dzierzg贸w i Irz膮dze, nale 偶膮ce do zjazdu s臋dzi贸w okr. II w Miechowie. Pod wzgl臋dem administracyjnym rozdziela si臋 powiat na 14 gmin Chrz膮st贸w, Irz膮dze, Klu czewsko, Krasocin, Kurzel贸w, Lel贸w, Moskarz贸w, Oleszno, Radk贸w, Rokitno, Secemin, S艂upia, Szczekociny, W艂oszczowa. W sk艂ad gmin tych wesz艂o pi臋膰 dawnych miasteczek W艂oszczowa, Lel贸w, Kurzel贸w, Secemin, Szczekociny Dane statystyczne do opisu miasta i powiatu zebra艂 na miejscu Edw. Kononowicz. Br. Ch. W艂oszczowice, r. 1257 Wloscevice, 1262 r. Wlostovice, 1316 r. Wlosczeuicze, w艣 i fol. , pow. stopnicki, gm. Maleszowa, par. Piotrkowice. Fol. poduchowny, rozl. 623 mr. , nabyty na licytacyi od rz膮du za 18915 rs. w r. 1881. W 1827 r. by艂o 41 dm. , 234 mk. Boles艂aw, ks. krakow. , nada艂 t臋 wie艣 r. 1257 wraz z innemi w uposa偶eniu klasztorowi w Zawicho艣cie. W r. 1316 otrzyma艂 now膮 wie艣, za艂o偶on膮 na obszarze W. na prawie niem. , w do偶ywotnie w艂adanie od klasztoru Tomis艂aw, kasztel. sandecki, z obowi膮zkiem rozgraniczenia jej od drugich W. starych i Umianowic i zaprowadzenia na jej obszarze uprawy roli i pasiek Kod. ma艂op. , I, 53, 71, 182. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Piotrkowice, mia艂a 16 艂an. km. , nale偶膮cych do klasztoru 艣w. Andrzeja w Krakowie, Wszystkie te 艂any p艂aci艂y kustodyi kieleckiej dziesi臋cin臋, warto艣ci oko艂o 15 grzyw. By艂 tam te偶 folwark duchowny. Klasztor pobiera艂 od km. czynsz po fertonie z 艂anu, jaja i dwa koguty. Ser贸w nie dawano. Rob贸t nie by艂o; tylko jutrzyny orz膮, obsiewaj膮 i sprz膮taj膮 D艂ugosz, L. B. , I, 453, III, 321. W r. 1540 by艂o tu 12 kmieci na 艂anach ca艂ych, 2 na p贸艂艂ankach, 艂an pusty, 6 pustych zagr贸d, kt贸rych role uprawia dw贸r. Dwie karczmy, dw贸r, folwark, gaje, bory, pasieki. Kmie膰 ka偶dy daje kr贸lowi po 3 kor. 偶yta i 3 kor. owsa i tyle偶 roli uprawia, ile potrzeba na zasianie tych ilo艣ci zbo偶a, kt贸re sami zbieraj膮 i odstawiaj膮 do spichrza kr贸lew. w Bogucicach. R贸wnie偶 maj膮 kosi膰 艂膮k臋 jedn膮 i odstawia膰 do spichrza kr贸lew. Oceniano w艣 na 250 grzyw. Widocznie by艂a tu cz臋艣膰 kr贸lewska obok klasztornej Pawi艅. , Ma艂op. , 271, 589. Br, Ch. W艂oszcz贸wka, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. W艂oszczowa. Jest to zapewne stara W艂oszczowa, dawna w艣 pozosta艂a po za艂o偶eniu na jej obszarze miasta, a mo偶e tylko p贸藕niej osadzone przedmie艣cie. W 1827 r. by艂o 32 dm. , 270 mk. W艂oszkowice, ob. Wloszakowice. W艂oszny, za艣c. nad rz. Niemen, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 56 w. od Trok, 5 dm. , 60 mk. katol. lesistych wy偶ynach wododzia艂owych, rozwin臋艂a si臋 tu wielka posiad艂o艣膰 z nada艅 kr贸lewskich. Centra tych d贸br, jak Kurzelow, Lel贸w, Secemin, Szczekociny, W艂oszczowa, sta艂y si臋 osadami targowemi, kt贸re mimo otrzymanych praw miejskich, nie przybra艂y charakteru miast. Wsi istnieje na obszarze powiatu tylko 161 a pr贸cz tego 25 oddzielnych kolonii i osad. W r. 1892 wysiano na obszarze powiatu pszenicy z jara 6705 czetw. zebrano 45675 cz. , 偶yta 9029 cz. zebr. 49659, owsa 14510 cz. 68197, j臋czmienia 6185 cz. 40821, tatarki 240 cz. 730, grochu i prosa 1500 cz. 18000, kartofli 58185 cz. 290925 cz. . Znajdowa艂o si臋 w powiecie 11986 koni, 28804 sztuk byd艂a, 45794 owiec, 14354 艣wi艅, 80 k贸z, 33 mu艂贸w i os艂贸w. Og贸艂em 101051 sztuk. Ogrodnictwo i pszczelnictwo na nizkim stopniu rozwoju. Gospodarstwa rybnego niema. Przemys艂 fabryczny stanowi w艂a艣ciwie tylko ga艂臋藕 gospodarstwa rolnego, kt贸rego produkty przerabia. W r. 1892 by艂o w powiecie 108 fabryk, zajmuj膮cych 344 robotn. i produkuj膮cych rocznie za 491259 rs. Pierwsze miejsce zajmuj膮 gorzelnie w liczbie 8, z produkcy膮 na 172785 rs. , po nich 4 krochmalnie, z prod. na 188487 rs. , 3 m艂yny ameryka艅skie z prod. na 43545 rs. i 59 zwyczajnych, wyrabiaj膮cych za 28414 rs. , 7 tartak贸w dostarcza艂o materya艂贸w drzewnych za 26353 rs. , 2 fryszerki za 10600 rs. , huta szklana 6150 rs. , 2 ma艂e browary 2560 rs. , 7 garbarni 4110 rs. , 2 olejarnie 1790 rs. , bibularnia 520 rs. i 2 miodosytnie 1350 rs. . Rzemie艣lnik贸w by艂o w og贸le 1044 869 majstr贸w i 180 uczni贸w, w tej liczbie 392 szewc贸w i 118 krawc贸w. Handel w r臋ku 偶yd贸w, ogranicza si臋 na zaspakajaniu potrzeb miejscowej ludno艣ci i zbywaniu nadmiaru produkt贸w zbo偶a, okowity i we艂ny. Jarmark贸w nie ma. W osadach bywaj膮 targi tygodniowe i dwutygodniowe. Drogi 偶elazne nie przechodz膮 przez obszar powiatu a z dr贸g bitych dwie tylko go przecinaj膮 z 呕arek do Staszowa 27 w. w powiecie i z Radomska do Opatowa 19 w. w pow. . Ludno艣膰 powiatu z 49791 mk. w r. 1867 wzros艂a do 69835 w r. 1890. W tej liczbie by艂o niesta艂ej ludno艣ci 1516 g艂贸w. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci by艂o 32 prawos艂. , 460 prot. , 8673 偶yd贸w. Katolicy stanowi膮 87, 6 ludno艣ci. Co do p艂ci by艂o 33686 m臋z. i 36149 kob. W r. 1882 istnia艂o w powiecie 20 szk贸艂 pocz膮tkowych w nast臋puj膮cych osadach i wsiach W艂oszczowa, Kurzel贸w, Lel贸w, Secemin, Szczekociny, Bonowice, Wit贸w, Dzierzg贸w, Konieczno, Krasocin, Nak艂o, Chrz膮st贸w, Czarnca, Oleszno, O艂udza, Podlesie, Rokitno, Ropocice, S艂upia, Sokolniki. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym powiat stanowi dekanat w艂oszczowski dyec. kieleckiej, sk艂adaj膮cy si臋 z 26 parafii Bebelno, Chlewice, Chrz膮st贸w, Czarnca, Drochlin, Dzierzg贸w, Goleniowy, Irz膮dze, Kluczewsko, Konieczno, Koss贸w, Krasocin, Kucz W艂oszkowice Wnorowa Wnorowszczyzna Wnory Wnios艂贸wka W艂oszyca W艂oszyca W艂oszyn W艂u偶upki W艂y艅 W艂oszyca al. W艂oszczyca, w r. 1557 Wloszicza, w艣 i fol. nad rz. Wis艂a, pow. nieszawski. gm. i par. Lubanie, odl. 6 w. od Nieszawy, ma 204 mk. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 207 mk. W r. 1886 fol. W. z attyn. Zawirownia rozl. mr. 601 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 438, 艂膮k mr. 19, past. mr. 22, nieu偶. mr. 15; attyn. Zawirownia mr. 107; bud. mur. 12, drew. 5; p艂odozm. 6 i i 12pol. W艣 W. os. 37, mr. 47. W r. 1557 Adryan Thulibowski p艂aci zt膮d od 6 艂an. . 2 zagr. Pawi艅. , Wielkop. , II, 4. Br. Ch. W艂oszyn, folw. d贸br Kwik贸w, w pow. brzeskim Galicya. Wloty, nieistniej膮ca obecnie w艣 w dawnem pow. krzemienieckim, wymieniona w reg. pob. z 1583 r. w liczbie spustoszonych od Tatar贸w wsi w艂o艣ci po艂o艅skiej ks. Konstantego Ostrogskiego, wwdy kijowskiego ob. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 132. W艂u偶upki, osada, pow. wi艂komierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 55 w. od Wi艂komierza. W艂y艅, w XVI w. Wlyny, w艣, fol. i m艂yn, pow. sieradzki, gm. Dzierz膮偶na, par. Kamionacz, odl. 10 w. od Sieradza; w艣 ma 28 dm. , 309 mk. ; fol. 6 dm. , 101 mk. ; os. m艂yn. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. by艂o 33 dm. , 324 mk. , par. Rozsoszyca. W r. , 1886 fol. W. rozl. mr. 2400 gr. or. i ogr. mr. 1009, 艂膮k mr. 220, past. mr. 115, lasu mr. 964, nieu偶. mr. 110; bud. mur. 9, drew. 11; las nieurz膮dzony. W艣 W. os. 40, mr. 636. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, z 艂an贸w folw. ko艣cio艂owi w Zadzimiu 艁aski, L. B. , I, 439. W r. 1553 w艣 Wlyn mia艂a 9 艂an. a 1576 r. 6 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , II, 220. Br. Ch. W艂ynice, w XVI w. Wlinicze, w艣 i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Gidle, odl. 10 w. od Radomska; w艣 ma 13 dm. , 244 mk. ; fol. 4 dm. , 24 mk. , m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 169 mk. W r. 1886 fol. W. i Karol贸w rozl. mr. 1287 gr. or. i ogr. mr. 287, 艂膮k mr. 150, past. mr. 24, lasu mr. 795, nieu偶. mr. 31; bud. mur. 3, drew. 16; las urz膮dzony. W艣 W. os. 19, mr. 306; w艣 Budy os. 11, mr. 51; w艣 Ojrze艅 os. 19, mr. 74; w艣 Chrustowo os. 8, mr. 150. Na po cz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 ka nonii gnie藕nie艅skiej, za艣 dwory szlacheckie i na le偶膮ce do nich role pleban. w Gidlach. W r. 1552 Stan. Kotwi艅ski i cz臋艣ciowi dziedzice p艂a c膮 od 1 os. i 1 艂anu; cz臋艣膰 kasztelana sieradzkie go i Jak. W艂ynickiego z m艂ynem od 1 osad. Pa wi艅. , Wielkop. , II, 279. Br. Ch. Wme艅ka, ruczaj, w pow. orsza艅skim, w gm. Nowy Tuchi艅, wyp艂ywa z b艂ota Weretejskiego. Wn臋trzne, w艣 i fol. , pow. 艂ukowski, gm. Mys艂贸w, par. Wilczyska, odl. 21 w. od 艁ukowa, ma 14 dm. , 232 mk. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 179 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 1433 gr. or. i ogr. mr. 539, 艂膮k mr, 99, past. mr. 79, lasu mr. 692, nieu偶. mr. 24; bud. drew. 18; p艂odozm. 14pol. ; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 33, mr. 533. W r. 1552 w艣 szlachecka Wn臋trzne, w par. Wilczyska, nale偶y do Mys艂ow skich, kt贸rzy p艂ac膮 zt膮d od 15 osad. Pawi艅ski, Ma艂op. , 482. Br. Ch. Wnik贸w, w艣, pow. lity艅ski, ob. Me偶yr贸w, Wnioki al. Wiuki, za艣c, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Sio艂o, o 8 w. od Kowna, w艂asno艣膰 Rodziewicz贸w, ma 53 dzies. 5 1 2 lasu, 6 nieu偶. . Wnios艂贸wka, przyl. Dzikowa, pow. tarnobrzeski. Wnoki, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel, Wnor贸w, w艣 i fol. , pow. sandomierski, gm. i par. 艁oni贸w, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 26 dm. , 155 mk. , 275 mr. dwor. , 209 mr. w艂o艣c. Fol. W. wchodzi w sk艂ad d贸br 艁oni贸w. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 154 mk. W po艂owie XV w. w艣 W. , w par. Lungow 艁oni贸w, nale偶a艂a do Jana Wnorowskiego h. Strzegomia. By艂y tu 艂any km. , karczma, zagrodnik, od kt贸rych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 5 grzyw. , pobiera艂 biskup krakowski; folw. rycerski dawa艂 dziesi臋cin臋 pleb. w 艁oniowie D艂ugosz, L. B. , II, 346. W r. 1578 Jan Gniewosz p艂aci zt膮d od 4 os. , 1 艂anu, 1 ogrod. , 2 kom. ubogich; Jakub Michowski od 2 os. , 1 2 艂anu, 1 ogrod. , 1 kom. , 1 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 167. Wnorowa, w艣 nieistniej膮ca obecnie. W XVI w. le偶a艂a w par. 艁膮koszyn dzi艣 pow. kutnowski. W reg. pobor. pow. 艂臋czyckiego z 1576 r. w艣 Wnory, w par. 艁膮koszyn, nale偶y do Micha艂a Psurskiego Szewlicza, kt贸ry p艂aci od 1 8 艂anu Wnorowszczyzna, przyl. wsi Tymowa, pow. brzeski Galicya. Wnory 1. okolica szlachecka nad rzk膮 Rokitnic膮, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin, odl. 24 w. od Tykocina. W obr臋bie jej le偶膮 wsi Wnory Ku偶ele, W. Pa偶ochy, W. Stare, W. Wandy i W. Wypychy. W r. 1827 W. Ku偶ele mia艂y 28 dm. , 130 mk. ; W. Pa偶ochy par. Kulesze 21 dm. , 122 mk. ; W. Stare 32 dm. , 188 mk. ; W. Wandy 21 dm. , 130 mk. ; W. Wypychy 24 dm. , 112 mk, W r. 1867 fol. W. Pa偶ochy rozl. mr. 657 gr. or. i ogr. mr. 336, 艂膮k mr. 8, past. mr. 2, lasu mr. 28, nieu偶. mr. 282. W艣 W. os. 7, mr. 22. W aktach s膮dow. ziemi bielskiej spotykamy W. Stare ju偶 r. 1456, inne za艣 w ci膮gu XVI w. O staro偶ytno艣ci osad 艣wiadczy grodzisko niegdy艣 oblane jeziorem, dzi艣 zamienionem na 艂膮k臋. Ma obwodu 525 st贸p, za艣 otaczaj膮cy je wa艂 ma 30 do 40 st. wysoko艣ci. Obok znajduje si臋 wzg贸rze, zwane dot膮d 呕ale. Opis poda艂 Tyg. Illustr. z r. 1873 t. XII, 92. 2. W. Wiechy, dawniej Wi臋chy, w艣, pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. Kule Wme艅ka Wn臋trzne W艂ynice Wnik贸w Wnoki Wnioki Wnor贸w Wobole Wobjazda Wobesde Wobenzin Wobelinie Wobekacz Wobbrow Wobazdo Wobaly Wobaliszki Wobalce Wnuki sze. Nale偶y do okolicy szlach. Wnory. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 59 mk. Br. Ch. Wnuczki, w艣 i folw. , pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Dmitrowicze, o 45 w. od Brze艣cia. W艣 ma 87 dzies. ziemi w艂o艣c, folw. nale偶y do d贸br Kamieniec Litewski, Sztark贸w i ma 320 dzies. 16 艂膮k i pastw. , 12 lasu, 35 nieu偶. . Wnuczkowce, pierwotnie nazwa wsi Radziejowce, w pow. lity艅skim. Wnuczkowszczyzna, os. , pow. augustowski, gm. Ho艂ynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 50 w. , ma 2 dm. , 8 mk. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. Wnuczkowszczyzna, uroczysko osiad艂e, pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Uzda, o 104 w. od Ihumenia. A. Jel. Wnuk, nazwa nadawana przez sternik贸w si贸dmemu porohowi Dnieprowemu, t. z. Wo艂nik. Ob. Dniepr II, 47. Wnuk, pustkowie, pow. odolanowski, ob. Ka艂y. Wnuki 1. W艂贸ki w spisie z 1866 r. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Szemetowo o 5 w. , okr. wiejski Ko艂odno, o 46 w. od 艢wi臋cian, 10 dm. , 58 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Oleszki, Mo偶ejk贸w. 2. W. , za艣c. w艂o艣c. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 54 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 5 mk. katol. Wobalce, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Wobaliszki, ob. Wabaliszki. Wobaly 1. w艣, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Telsz. 2. W. , ob. Obaly. Wobazdo dok. , ob. Objazda. Wobbrow niem. , ob. Obrowo. WobbrowSee niem. , jezioro, ob. Obrowo. Wobekacz dok. , ob. Obkos. Wobelinie, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 6 w. od Rossie艅. Wobenzin Gr. i Kl. niem. , ob. Nieb臋dzino i Nieb臋dzinko. Wobesde, ob. Objazda. Wobjazda, ob. Objazda. Woble, w艣 w艂o艣c. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , o 39 w. od 艢wi臋cian, 4 dm. , 52 mk. katol. Wobole 1. w艣 w艂o艣c nad jez. Swejcygis, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 80 w. od Trok, 19 dm. , 115 mk. katol. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Poniewie偶a. 3. W. , w艣, dw贸r i dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 54 w. od Szawel. Buniewiczowie maj膮 tu 23 dzies. , Mondejkowie 120 dzies. , Narakasowie 17 dzies. , Chrz膮stowscy w dw贸ch cz臋艣ciach 373 dzies. 70 lasu, 7 nieu偶. , Juczasowie 72 dzies. 4. W. , dwie wsi i za艣c, pow, telszewski, w 1 okr. pol. , o 467 w. od Telsz. Woboliszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewie偶a. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, par. Szweksznie. Wobolka, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Po艂anki pr. dop艂. Kirszyni, pr. dop艂. Szoi. Wobolneki, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ko艂tyniany. Szymkiewiczowie maj膮 34 dzies. 2 lasu, 14 nieu偶. Wobolniki, 偶mujdzkie Wabalnikaj, mko, za艣c i ferma nad rz. Wobo艂膮, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany, o 42 w. na p艂n. wsch贸d od Poniewie偶a, o 22 w. od st. dr. 偶eL Subocz. Mko posiada ko艣ci贸艂 katol. paraf. , ka plic臋 na cmentarzu, 2 domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂臋 ludow膮, 3 nieznaczne garbarnie, dom przytu艂ku dla biednych, st. poczt. , 122 dm. , 1178 mk. w 1858 r. , w tej liczbie 545 偶yd贸w. Ko艣cio艂 paraf. , p. w. N. M. P. , z muru wzniesio ny w 1618 r. przez sst臋 Wo艂艂owicza. Kaplica cmentarna, p. w. 艣w. Maryi Magdaleny, wymu rowana w 1766 r. przez obywatela Piekarskie go. Parafia katol. , dekanatu poniewieskiego, 14384 wiernych. Filie w Antoszewie, So艂omie艣cin i Dylowie; kaplice w W. , Unciszkach, Pooryu, Sodaliszkach, Jasinkach, Dejkiszkach, Gikonach, Ogi艅cach i Natyszkach, w latach 17161755 przez w艂o艣cian z drzewa wzniesione. Fer ma, w艂asno艣膰 Fermor贸w, ma 313 dzies. 100 lasu, 26 nieu偶. . Za czas贸w Rzplej mtko z przy leg艂o艣ciami stanowi艂o sstwo niegrodowe, po艂o偶o ne w wdztwie trockiem, pow. upickim. Pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z r. 1766 by艂o w tym czasie w posiadaniu Augusta Moszy艅skiego, pu艂 kownika wojsk koronnych, kt贸ry op艂aca艂 kwarty z艂p. 9158 gr. 15, a hyberny z艂p. 2400. Na ob szarach tego sstwa Loewenhaupt, genera艂 szwedz ki za Karola XII, po艂膮czy艂 si臋 z wojskiem litewskiem, dowodzonem przez Sapieh臋, trzymaj膮ce go stron臋 Leszczy艅skiego. J. Krz. Wobo艂a, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂. Toto艂y pr. dop艂. Muszy. Woborki, b艂oto pod Nie艣wiastowicami, w pow. w膮growieckim, wymienione w dokum. z r. 1583. Wobory al. Na Woborach, 艂膮ka we wsi Strzelno, w pow. puckim ob. t. XI, 474. Wob贸zeno kaszub. , ob. Obozin. Wobudka, w艣, pow. hajsy艅ski ob. Moszczana, mylnie, za S艂ob贸dka. Wochenica, rzka, ob. Wakenitz. Wochniewicze, w dokum. Wochnowicze, Wochnowycze, Wohnowicze, w艣, pow. w艂odzimierski, w pobli偶u wsi Wierzba Wierba. Pod艂ug reg. pob. pow. w艂odzimierskiego z 1570 r. Michaj艂o Rusalski z cz臋艣ci swej Wierbey i Wochnowycz p艂aci z 7 dym. , 4 ogr. po 2 gr. W 1577 r. Wasil Mirowicki z cz臋艣ci Wierzbej i Wochniewicz wnosi z 5 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1583 r. Michaj艂o Rozalski z Wierbej i Wohnowicz p艂aci z 6 dym. , 1 ogr. , 4 ogrod. , 1 2 popa a Wasili m Wnuczki Wnuczki Wnuczkowce Wnuczkowszczyzna Wnuk Wochniewicze Wochenica Wobudka Wob贸zeno Wobory Woborki Wobo艂a Wobolniki Wobolneki Wobolka Woboliszki Woble Woda Ko藕la Woda Wroni艅ska Wodacza Wodaje Wodakle ogr. Torfisko, Sperlingsdorf, Grabi艅skie Pole, Grabiny zameczek, Grabiniec i Trutnowskie pole pa艅 skie. R. 1893 liczy艂a parafia, kt贸ra od r. 1885 nale偶y do dek. miejskiego gda艅skiego, 700 dusz. Szko艂臋 kat. utrzymuje stowarzyszenie 艣w. Boni facego i Wojciecha. K艣. Fr, Woc艂awy, ob. Oces艂awy. Woczki, ob. Roszki 1. Woda, nazwa wielu strumieni na Szl膮sku, zw艂aszcza i w Tatrach. 艁膮czy si臋 zawsze z przymiotnikiem okre艣laj膮cym pewne w艂a艣ciwo艣ci danego strumienia, b膮d藕 barw臋 bia艂a, czarna, b膮d藕 ciep艂ot臋 zimna, b膮d藕 miejsce wyp艂ywu. Strumienie te rozmieszczone s膮 w S艂owniku pod艂ug nazw przymiotnikowych. Woda 1. Bia艂a, ma艂e jeziorko, na zapad艂em Polesiu, w艣r贸d moczar贸w kotliny le艣nej Berezyny, w pow. bobrujskim, w gm. Nowe Stepy. 2. W. Gni艂a, uroczysko osiad艂e, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. 艣mi艂owickim, gm. Wierchmie艅, o 43 w. od Ihumenia. 3. W. 艢ciudziona, jezioro, w pow. rzeczyckim, w kotlinie Dniepru, pod wsi膮 艁ukojedy. Z dokumentu z r. 1754 wida膰, 偶e mia艂o jedn膮 to艅 i nale偶a艂o do d贸br Jo艂cza, Wierbski z cz臋艣ci tych wsi z 1 dym. , Jab艂onowski, Wo艂y艅, 20, 75, 119, 125. Wochny, ob. Swiercze 4. Wochose, niem. Nochten, w艣, pow. rozborski, par. ew. w miejscu, ma 1318 ha 175 roli, 95 艂膮k i 935 lasu, 73 dm. , 404 mk. ewang. Do r. 1815 w艣 nale偶a艂a do 艁u偶yc Saskich. Ko艣ci贸艂 par. ewang. mia艂 w 1588 pierwszego kaznodzieje ewang. Szko艂a ewang. , smolarnia. Wochra, rzeka, prawy dop艂yw So偶y, lewego dop艂. Dniepru, Przyjmuje od prawego brzegu Mo艂ochw臋 i Horodnic臋, niegdy艣 rzeczk臋 graniczna. Wociany, w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Janowo. Szlachta Wocia艅cowie maj膮 tu w 3 cz臋艣ciach 117 dzies. 15 1 2 lasu, 9 1 2 nieu偶. , Szymkowscy 93 dzies. 11 lasu, 5 nieu偶. . Wocieszyn, ob, Ocieszyn, W贸cipel kaszub. , ob. Ocepel. Wockendorf, Jelenie, w艣 na Szl膮sku austr. , pow. i okr. s膮d. bruntalski Freudenthal, ma ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋 ludow膮. , 651 mk. Woc艂aw, niem. Wotzlaff, w dok. z r. 1308 Oteslawe, w艣 ko艣cielna na 偶u艂awach gda艅skich, 2 mile na wsch贸d od Gda艅ska, pow. gda艅ski nizinny, agent. poczt. , szko艂a kat. i ew. w miejscu. W艣 zawiera 18 posiade艂 w艂o艣c, i 5 zagrod. , 1015 ha 896 roli, bardzo 偶yznej, 60 艂ak; 1885 r. 47 dm. , 96 dym. , 552 mk. , 179 kat. , 355 ew. , 18 dyssyd. W r. 1308 ks. W艂adys艂aw nadaje w艣 Oteslawe wraz z 8 innemi synom Unis艂awa ob. P. U. B. , V. Perlbach, 660. Ci za艣 sprzedali r. 1310 swoje posiad艂o艣ci Krzy偶akom tam偶e. Nr. 680. Wielki mistrz Luther z Brun艣wiku udzieli艂 osadzie przywilej, kt贸ry r. 1384 w. m. Konrad Zoellner v. Rothenstein odnowi艂, nadaj膮c 60 w艂贸k i 7 1 2 morgi i wolne 4 w艂贸ki dla prob. i 6 dla so艂tysa. Od pierwszych p艂acili w艂o艣cianie po 1 1 2 grz. i 1 funcie pieprzu oh. Land u. Leute des Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 207. W r. 1465 zaci臋偶ne wojska krzy偶ackie spustoszy艂y wie艣. Ko艣ci贸艂 ewang. , kt贸rego patronat dzier偶y magistrat gda艅ski, spali艂 si臋 r. 1729, pozosta艂y tylko mury. Najstarsz膮 cz臋艣ci膮 jest prezbyteryum, pochodz膮ce mo偶e z XIII i XIV w. Organy, z pi臋kn膮 rze藕b膮, pochodz膮 z r. 1738; chrzcielnica z r. 1702. Z wyrob贸w metalowych zas艂uguj膮 na wzmiank臋 paj膮k, r. 1730 ko艣cio艂owi darowany, nadto puszka gotycka. Dzwony zosta艂y oba w przesz艂em stuleciu przelane ob. Bau u. Kunstd. d. Pr. West. Preussen, 1884, str. 145. R. 1869 po艂o偶ono kamie艅 w臋gielny pod nowy ko艣ci贸艂 katolicki. Aktu dokona艂 ks. oficya艂 Hasse. Plebani膮 i szko艂臋 wybudowano ju偶 rok przedtem, R. 1887 zosta艂a tutejsza stacya misyjna wyniesion膮 na parafi膮, do kt贸rej nale偶膮 osady Woc艂aw, Szonowo, Herzberg, Koszwa艂y, Schmerblock, Schoenrohr, Szerzawa, Rychembek, Quadendorf, Dziewi臋cw艂贸k, Mokry Dw贸r, Hochzeit, M. Bystra, L臋dowo i L臋dowskie zaRokickich. Dzi艣 si臋 nazywa Studzino ob. , pewne od ch艂odnej wody wskutek krynic. ob. Woda Anny, strumie艅 g贸rski na Spi偶u, Krzy偶贸wka t. IV, 822. Weisswaskat. i ew. 287 ha, 12 143 dm. , od r. 1770. Woda Bia艂a, Bila Woda, niem. ser, dobra i w艣, pow. rozborski, par. Mu偶ak贸w. W r. 1885 dobra mia艂y dm. , 107 mk. 2 kat. ; w艣 490 ha, 1245 mk. 240 kat. . Szko艂a ewang. Do r. 1815 w艣 wchodzi艂a w sk艂ad 艁u偶yc Saskich. Woda Ko藕la, w艣, pow. noworadomski, gm. Radziechowice, ma 2 dm. , 13 mk. , 44 mr. w艂o艣c; os. karcz. 1 dm. , 2 mr. Woda Wroni艅ska, struga, w pow. kozielskim, dop艂. Odry. Ob. Lancmierz. Wodacza, folw. , pow. newelski, w艂asno艣膰 Aleksandry Krasowskiej, 374 dzies. Wodagi, w艣, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Telsz. Wodaje, przyl. wsi Grabowa, pow. Kamionka Strumi艂owa. Wodakle 1. w艣 i dobra nad rz. Jod膮, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. i st. pocz. Rogowo, par. Wodakle, o 31 w. od Wi艂komierza a 34 w. od st. dr. 偶el. Subocz, 719 dzies. ziemi dworskiej 302 lasu, 60 nieu偶. . Posiada ko艣ci贸艂 paraf. p. w. 艣w. Tr贸jcy, zbudowany w r. 1781 przez Franciszka Bia艂艂ozora, pods臋dka upickiego, kt贸ry przytem 10 w艂贸k na probostwo zapisa艂. Kaplica. Parafia katol. , dekanatu wi艂komierskiego, 3530 wiernych. Dobra by艂y w 1726 r. w艂asno艣ci膮 Bia艂艂ozor贸w, p贸藕niej Chrypcewicz贸w, dzi艣 bar. v. Brunnow. 2. W. , dobra, tam偶e, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 42 w. od Wi艂komie rza, w艂asno艣膰 Michniewicz贸w, 470 dzies. 151 Woc艂awy Woczki Woda Wochny Wochny Wodagi Wochose Wochra Wociany Wocieszyn Wockendorf Woc艂aw Woda Anny Woda Bia艂a Wodianoje lasu, 62 nieu偶. . Zarembowie maj膮 tu 80 dzies. 11 lasu, 10 nieu偶. . J. Krz. Woda艅ce, w艣 skarbowa, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. O艂oty, par. 艢wiado艣cie, o 74 w. od Wi艂komierza. Wodan贸wko, os. nad rz. Pilic膮, pow. kozienicki, gm. Ro藕niszew, par. Mniszew, odl. od Kozienic 37 w. , ma 2 dm. , 22 mk. , 15 mr. W贸dargowo, oh. Odargowo, Wodawa, rzeczka, lewy dop艂. 艢winiuchy, w pow. trembowelskim. Niekiedy naodwrot 艢winiucha uwa偶ana bywa za dop艂. Wodawy, uchodz膮cej do Seretu. Por. 艁adyczyn i Seret. Wod膮ca, kol. w艂o艣c, pow. i艂偶ecki, gm. i par. Sienno, odl. od I艂偶y 22 w. , ma 17 dm. , 111 mk. , 221 mr. Wodejnie Girszyki, w艣, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Tryszki, o 61 w. od Szawel. Wodek, pow. inowroc艂awski, ob. Osiek i Wodzek. Wodeli艅ce. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 18 w. od Nowoaleksandrowa. W艂o艣c. Chrzczonowiczowie maj膮 tu 94 dzies. 6 lasu, 12 nieu偶. . Woderady, ob. Oderady 2. Wodesznia, folw. , pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol. , gm. Rog贸w, o 41 w. od Wi艂komierza. Wodiagi, zapewne Wodziagi, w艣, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Trok, przy dr. 偶eL warsz. petersburskiej, na wsch贸d od Landwarowa, 5 dm, 41 mk. katol. Wodiana al. Wodziana, rzeczka, pr. dop艂yw rzki Hromoklei. Por. Ingu艂, Wodiana Ba艂ka, w艣 nad rzk膮 Wodiana, pow. zie艅kowski gub. po艂tawskiej, gm. Budyszcze Wielkie, 42 dm. , 280 mk. , cerkiew, 2 wiatraki. Wodianaja, rzeczka, prawy doplyw Hromoklei, praw. dop艂. Ingu艂u lew. dop艂. Bohu. Wodiane艅kie, las w dobrach Popudni, pow. lipowiecki. Wodianoj al. Olchowatka, s艂oboda, pow. wo艂cza艅ski gub. charkowskiej, gmina w miejscu, o 45 w. od Wo艂cza艅ska, 389 dm. , 3396 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, st. poczt. , targi, jarmarki. Wodianoje, w艣 nad rzk膮 Udach Udaj, pow. 偶mijewski gub. charkowskiej, gm. Zamo艣cie, 16 dm. , 83 mk. , cerkiew. Wodigehnen, w艣, pow. mor膮ski, st. poczt. Jaeskendorf. Woditurku艂, ob. Wadyturku艂 W贸dka, w艣 i fol. , pow. brzezi艅ski, gm. Dobra, par. Skoszewy. W艣 ma 2 dm. , 17 mk. , 21 mr. ; fol. 1 dm. , 7 mk. , 170 mr. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 23 mk. W贸dka 1. wed艂ug K臋trz, miejscowo艣膰 w pow. brodnickim, w spisach urz臋d. nie zapisana. 2. W. , niem. Woedtke, dobra ryc. w Pomeranii, pow. l臋borski, 731 ha, 13 dm. , 25 dym. , 165 mk. ew. folw. Rexinhof 3 dm. , 24 mk. ; st. poczt. Mierzyno, par. kat. L臋bork. Ob. Sawulino. K艣. Fr. W贸dki 1. niem. Wudki, w XVI w. Wothki, w艣 dworska, w pow. gnie藕nie艅skim Witkow skim. Ma urz膮d okr. w Witkowie, urz. st. cyw. w Miel偶ynie, st. kol. i poczta we Wrze艣ni Wreschen, szko艂臋 w Sobiesierzniu, par. katol. w Grzybowie, s膮dy w Gnie藕nie. Obszaru 309 ha, 4 dym. , 90 dusz 1 ewang. . Wymienia w艣 Lib. Ben. 艁askiego w opisie par. Grzybowo I, 38. W. by艂y nast臋pnie w艂asno艣ci膮 Jaraczew skich i nosi艂y nazw臋 W贸dki Grzybowe. 2. W. , pole na obszarze wsi Grotniki, w pow. wschow skim. W. 艁. Wodminiszki, w艣, pow. rossie艅ski, paraf. Pogromoncie. Wodnicki potok al. Wodniki, dop艂. pot. Kocurowskiego, w pow. bobreckim, uchodz膮cego do Horo藕anki. Wodnik, m艂yn, wchodzi艂 w sk艂ad stswa ko艣cia艅skiego. Wodna, strumie艅, dop艂. pot. Chech艂o, w pow. chrzanowskim. Wyp艂ywa z obszaru wsi t. n. Wodna, w艣, pow. chrzanowski, na przeci臋 ciu si臋 dr贸g z Trzebini do Szczakowy i z Chrza nowa do P艂ok, w okolicy r贸wnej, piaszczystej, zas艂oni臋tej od p艂n. borami sosnowemi. Liczy 71 dm. i 416 mk. 11 izrael. . Pos. tabularna jest attyn. klucza krzeszowickiego hr. Potockich i sk艂ada si臋 z 11 mr roli, 4 mr. 艂膮k, 8 mr. past. , 347 mr. lasu, 1 mr. 1526 s膮偶. stawu, 13 mr. wydm piaszczystych; pos. mn. ma 235 mr. roli, 44 mr. 艂膮k i ogr. i 51 mr. pastw. W spisach pob. z r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 36 jest zapisan膮 w parafii w Trzebini, jako cz臋艣膰 Sierszy. Grani czy na p艂d. wsch贸d z Trzebionk膮, na pld. z Chrzanowem, na zach. z Luszowicami a na p艂n. z Siersz膮 i My艣lachowicami. Odl. od Trzebini 2 8 klm. Mac. Wodniki, osada, wchodz膮ca w sk艂ad par. wrzesi艅skiej, dawnego powiatu pyzdrskiego. Oko艂o r. 1523 by艂y W. osad膮 wy艂膮cznie kmiec膮. W r. 1578 posiada艂a j膮 Anna Ga艂czy艅ska, a r. 1618 Marcin Ga艂czy艅ski. Dzi艣 nic istnieje. Wodniki 1. w艣, pow. b贸brecki, 10 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w B贸brce, tu偶 na wsch. od st. kol. i urz. poczt. w Staremsiole. Na p艂n. zach. le偶y Szo艂omyja, na p艂n. wsch. D藕winogr贸d, na wsch. Kocur贸w, na p艂d. wsch. Hryni贸w, na p艂d. Podmanasterz, na zach. Budk贸w i Staresio艂o. W 艣rodkowej cz臋艣ci obszaru powstaje pot. Wodniki i p艂ynie na p艂n. Dolina potoku podmok艂a. Zabudowania le偶膮 w 艣rodkowej cz臋艣ci obszaru; na p艂n. od nich stoi m艂yn Plich贸w. P艂d. cz臋艣膰 obszaru zajmuje las starosielski. W艂asn. wi臋k. hr. Romana Potockiego ma roli or. 363, 艂ak i ogr. 155, past. 85, 艂asu 518 mr. ; w艂. mn. roli or. 605, 艂膮k i ogr. 382, past. 64 mr. W r. 1880 by艂o 121 dm. , 721 mk. w gm. ; 6 dm. , 44 Woda艅ce Wodiane艅kie Wodianoj Wodigehnen Woditurku艂 Wodminiszki Wodnicki Wodnik Wodna Wodniki Woda艅ce Wodan贸wko Wodawa Wod膮ca Wodejnie Girszyki Wodek Wodeli艅ce Woderady Wodesznia Wodiag Wodiana Wodiana Ba艂ka Wodianaja Wodnikowo mk. na obsz. dwor. 82 rz. kat. , 576 gr. kat. , 102 izr. , 5 innych wyzn. ; 636 Rus. , 20 Pol. , 107 Niem. . Par. rz. kat. w Staremsiole, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja i szko艂a lklas. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br koronnych. W lustracyi z lat 1661 i 1662 Rkp. Ossol. , Nr 2834, str. 75 czytamy W艣 Wodniki i Plichno. Grunt pusty. Tej wsi i gruntu posesorem jest IMPan Gabryel Silnicki, 艂owczy ziemi lwowskiej, za przywilejem Jana Kazimierza danym w Warszawie d. 10 sierpnia 1660. Pokaza艂 przytem jus communitativum IMPani Annie z Zakliczyna, ma艂偶once swej, nadane za przywilejem Jana Kazimierza Warszawa, 4 lutego 1662 r. . Ta w艣 z dawna na 艂anach 7 1 2 zasiad艂a. Poddanych juxta lustrationem a. 1616 osiad艂ych w tej wsi by艂o 23; teraz osiad艂ych, kt贸rzy na 膰wierciach siedz膮, jest 7. Czynszu p艂aci膰 powinni z艂p. 122 gr. 9. Owsa przychodzi p贸艂miark贸w 42, po gr. 15 21 z艂. ; pszenicy p贸艂miark贸w 21, po 1 z艂. 15 gr. 31 z艂. 15 gr. ; kap艂on贸w 14, po go. 6 2 z艂. 24 gr. ; jajec za z艂. 12 gr. 9. Robi膰 powinni wed艂ug dawnego zwyczaju; prz膮艣膰 z 膰wierci 7 艂okci powinni. Str贸偶臋 nocna kolej膮. Pow贸z do Lwowa za dzie艅. Zagrodnik贸w jest 3. Ci powinni robi膰 3 dni w lecie, a 2 w zimie. Dziesi臋ciny pszczelnej dosta艂o sie pni贸w 3, po z艂. 2 6 z艂. Pop daje z roli czynszu na rok z艂. 5; kap艂on贸w 5, po gr. 6 1 z艂. ; kur prostych 5, po gr. 3 15 gr. M艂yn jest na Krynicy o jednem kole; czyni rocznie z艂. 50. Ta wie艣 ma wybra艅ca tego, kt贸ry w Stokach mieszka, daje na ka偶dy rok pewn膮 kwot臋, to jest z艂. 12. Temu偶 si臋 przyk艂adaj膮 z Lubczy i z Gaj贸w na pacho艂ka, a on ju偶 powinien pacho艂ka ze wszystkim rynsztunkiem do obozu wyprawi膰. Karczma w tej wsi pusta zostawa. Summa prowentu facit 119 z艂. 24 gr. Urodzaj folwarku Wodnickiego 偶yta k贸p 100, pszenicy 30, j臋czmienia 46, owsa 64, tatarki 70, grochu 20. Siana stog贸w 2 w s膮偶ni 3. Summa prowentu z folwarku 224 z艂. 10 gr. Summa prowentu ze wsi Wodnik i Plichowa 343 z艂. 29 gr. Na urz臋dnika idzie z tego 16 z艂. 29 gr. . Dokumentem wydanym w Krakowie dnia 25 sierpnia 1595 r. zatwierdza Zygmunt III kontrakt dzier偶awny zawarty przez Andrzeja Bolek i 偶on臋 jego Ann臋 z Piotrkowic z Stanis艂awem Rzeczyckim, pisarzem grodz. lwowskim, o dzier偶aw臋 wsi kr贸l. Wodnik i Plegowa Arch. kr. we Lwowie, C, t. 394, str. 1518. Dnia 25 lut. 1600 r. ustanawia Zygmunt III przykomorek myta glinia艅skiego przy karczmie w Wodnikach 1. c. , t. 354, str. 3039. Dnia 18 grudnia 1620 r. daje Zygmunt 111 wie艣 Wodniki Adamowi Kalinowskiemu 1. c. , C. , t. 374, str. 947. W Grodnie dnia 11 marca 1679 nadaje Jan III kasztela艅stwu kamienieckim Gabryelowi i Annie Silnickim wsi Wodniki i Plich贸w 1. c. , C. , t. 439, str. 444. W Wysocku d. 8 pa藕dz. 1690 nadaje Jan III Stanis艂awowi Szczuce wie艣 W. do偶ywociem 1. c. , C. , t. 458, str. 2075. Dnia 20 lipca 1699 r. pozwala August II Antoniemu na Szczuczynie i Radzynie Szczuce, referendarzowi kor. , na od st膮pienie do偶ywocia na wsi W. , w wojew. ru skiem, ziemi lwowskiej, Krzysztofowi Hundorffowi, pu艂k. , i jego 偶onie Krystynie z Kurcz贸w 1. c. , C. , t. 478, str. 1407. Wed艂ug lustracyi z r. 1765 by艂a w艣 w posiadaniu ksi臋cia Czarto ryskiego, wojew. i genera艂a ziem ruskich przy lustr. nie wykazano przywileju, z prow. 3190 z艂p. 2 gr. , z czego kwarta 759 z艂p. Wedle kon traktu z r. 1776 nabyli t臋 wie艣 Stanis艂aw i Iza bela Lubomirscy za cen臋 15440 z艂p. ob. Czemery艅ski, Dobra koronne, str. 169. 2. W. , w艣, pow. stanis艂awowski, 22 klm. na p艂n. wsch. od Stanis艂awowa, 9 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Haliczu, 6 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. w Maryampolu. Na p艂n. zach. le偶膮 Du bowce, na p艂n. wsch. 艁any, na p艂d. wsch. Ma ryampol, na p艂d. zach. Jezupol. Wzd艂u偶 granicy zach. i p艂d. p艂ynie Dniestr. Na lew. jego brzegu le偶膮 zabudowania. Zach. cz臋艣膰 obszaru przebie ga kolej Iwowskoczerniowiecka, przechodz膮c przez most na Dniestrze. 艢rednie wzn. obszaru wynosi 215 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 70, 艂膮k i ogr. 14, past. 5, lasu 123 mr. ; w艂. mn. roli or. 273, 艂膮k i ogr. 13, past. 81, lasu 9 mr. W r. 1880 by艂o 48 dm. , 289 mk. w gm. 28 rz. kat. , 247 gr. kat. , 14 izr. . Par. rz. kat. w Maryam polu, gr. kat. w Dubowcach. We wsi jest cer kiew p. w. Narodzenia Chr. P. i szko艂a jedno klasowa. Lu. Dz. Wodnikowo G贸rne i Dolneniem. Woidnikowe Nieder i Ober, dobra i w艣, pow. mielicki, par. ew. G膮tkowice, kat. Strzebicko. W r. 1885 W. Dolne, dobra, mia艂y 446 ha, 6 dm. , 117 mk. 6 kat. ; w艣 181 ha, 62 dm. , 322 mk. 26 kat. . W. G贸rne, dobra, mia艂y 310 ha, 4 dm. , 76 mk. 25 kat. ; w艣 90 ha, 33 dm. , 197 mk. 17 kat. . Wodnoga, ob. Odnoga. Wodny M艂yn 1. niem. Wassermuehle, os. m艂y艅. , w pow. pleszewskim jaroci艅skim, na Fabianowie, 1 dm. , 5 mk. 2. W. , os. , pow. mi臋dzyrzecki, le偶y pod Mi臋dzyrzeczem, ma 2 dm. , 23 mk. 3. W. , pow. szamotulski, na Dobrojewie pod Ostrorogiem. Wodny R贸w, niem. Wassergraben, lewy do p艂yw M膮tawy pod Komorskiem, pow. 艣wiecki. Z lewej strony wpada do rowu m艂y艅ska struga. Wodociek, osada stra偶y le艣nej, pow. nowo gr贸dzki, w 3 okr. pol. i gm. Nowa Mysz, o 49 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wodokaczka, uroczysko, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm. Czarna Wie艣, o 28 w. od Sok贸艂ki, 18 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 6 艂膮k i pastw. , 1 2 nieu偶. . Wodokle, dw贸r, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Remigo艂a, w艂asno艣膰 Ma艂eckich, ma 282 dzies. 94 lasu, 47 nieu偶. . Wodokle Wodnikowo Wodnoga Wodny M艂yn Wodokaczka Wodny R贸w Wodociek Wodomyjka Wodoksta, niem. Waddaks, rzeczka na pograniczu gub. kowie艅skiej i kurlandzkiej, prawy dop艂yw Wenty al. Windawy. Bierze pocz膮tek w wynios艂ej cz臋艣ci okr臋gu tukumskiego, na p艂n. zach. od folw. AltAuz i wsi Frauenburg, w pobli偶u jeziora Auce艅skiego, przerzyna wy偶yn臋 frauenburska al. grossauce艅sk膮. od mka Wegiery p艂ynie lini膮 graniczna a偶 do swego uj艣cia poni偶ej folw. Lackowa, pod dworem Gre偶e. D艂uga oko艂o 30 w. Prawy, kurlandzki brzeg W. jest wynios艂y, miejscami stromy, lewy za艣 niski, pokryty 艂膮kami, polami i lasami sosnowemi. Z prawych dop艂yw贸w wa偶niejsze Awiksne, Melluppe i Esser, z lewych za艣 Jeglona i Aszwa. Wodokty, fol. nad rz. Wis艂膮, pow. nowomi艅ski, gm. Otwock, par. Karczew, odl. 25 w. od Mi艅ska, ma 360 mr. obszaru, w tem 312 mr. 艂ak i 48 mr. nieu偶. S膮 to wi臋c 艂膮ki nadwi艣la艅skie. Nale偶a艂 do d贸br Duda, wchodz膮cych w sk艂ad d贸br Otwock. W r. 1888 od艂膮czony hipotecznie od d贸br Duda. Wodokty 1. dw贸r, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Krakin贸w, o 20 w. od Poniewie藕a, w艂asno艣膰 dawniej Bitowt贸w, obecnie Ludkiewicz贸w, kt贸rzy maj膮 w W. i Jasnog贸rce 659 dzies. 199 lasu, 13 nieu偶. . 2. W. , 偶mujdzkie Wodakte, dw贸r nad Niewia偶膮, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Nowe Miasto. o 24 w. od Poniewie偶a, w艂asno艣膰 dawniej Zawisz贸w, obecnie Kopa艅skich, ma 749 dzies. 351 lasu, 39 nieu偶. . Ko艣ci贸艂 katol. , p. w. N. M. P. , r. 1697 z drzewa wzniesiony przez J贸zefa Jodkiewicza a odrestaurowany r. 1880 przez Kopa艅skich, filialny krakinowski. 3. W. , dw贸r, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel, w艂asno艣膰 Kolcowa, ma 110 dzies. 33 lasu, 2 nieu偶. . Wodole, w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki o 5 w. , okr. wiejski Wodole, o 40 w. od Oszmiany a 24 w. od Dziewieniszek, 28 dm. , 208 mk. katol. w 1865 r. 93 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br lwie, hr. Zamoyskich. W sk艂ad okr. wiejskiego wchodz膮 wsi Baradynie, Galimszczyzna, Chilewicze, Sakowicze, Wasilewicze, Wiguszki, Wodole, Zab艂o膰 al. Kis艂y oraz za艣c. Jakunka, w og贸le w 1865 r. 397 dusz rewiz. Wodolen贸w, ob. Odolan贸w, Wodo艂aga 1. Nowa, s艂oboda nad rzk膮 Wodo艂a偶k膮, pow. walkowski gub. charkowskiej, gm. w miejscu, o 25 w. od Wa艂ek, 1159 dm. , 6767 mk. , 4 cerkwie, szko艂a, przytu艂ek, st. poczt. , 4 jarmarki, targi tygodniowe w niedziele. Mieszka艅cy zajmuj膮 sio garncarstwem i sadownictwem. W. Nowa za艂o偶ona zosta艂a oko艂o 1675 r. przez pu艂k. Grzegorza Do艅ca. W 1693 r. zosta艂a zniszczona przez Tatar贸w. Cerkiew murowana istnia艂a ju偶 w 1724 r. 2. W. Stara, w艣 nad rzk膮 M偶膮, tam偶e, gm. W. Stara, o 17 w. od Wa艂ek, 195 dm. , 1089 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, jarmark 1 pa藕dziernika, cegielnia. Wodo艂agi, w艣, pow. sumski gub. charkowskiej, gm. Bia艂owody, 71 dm. . 595 mk. Wodo艂ysy, tak inaczej nazywa si臋 w艣 艁ysewody, w pow. kamienieckim. Wodomyjka, rzeczka, w pow. olhopolskim, lewy dop艂yw Dniestru. Ma 藕r贸d艂a powy偶ej wsi Waladynki, p艂ynie z p艂n. ku po艂udniowi i pod Raszkowem ma uj艣cie. Od lewego brzegu zabiera rzk臋 Buchark臋. Wed艂ug Pola W. uchodzi do Kamionki, uchodz膮cej do Dniestru pod miastem Kamionka. Por. Kamionka, miasto i Kamionka, rzeka t. HI, 780 i 793. Wodop贸j 1. karcz. , pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , o 6 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. 偶yd贸w. 2. W, karczma nad jez. Mi艂oszowce, pow. dzisie艅 ski, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Dzisny, 1 dm. , 3 mk. 偶yd. 3. W. , w艣 nad rz. Wo艂m膮, pow. mi艅 ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostro偶yce, o 20 w. od Mi艅ska, ma 4 osady; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na. 4. W. al. Wodopoj艂o, za艣c, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. leni艅skim, gm. 呕ytkowice, o 132 w. od Mozyrza a 42 w. od Lenina. A. Jel. Wodopoje, w艣, w pow. lepelskim, z kaplic膮 katolick膮 parafii Bieszenkowicze, w艂asno艣膰 Spasowskich, 524 dzies. ziemi dworskiej. Wodostecz, potok, w pow. drohobyckim, uprowadza wody ze wzg贸rza lesistego Jaworynki 724 mt. do Rybnika dop艂. Stryja. Wodotyje, w艣 na pr. brzegu Zdwi藕a, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, o 35 w. od Radomy艣la a o 8 w. od Brusi艂owa, ma 1715 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 1770 mk. prawos艂. i 42 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 672 dusz rewiz. i 41 dusz jednodworc贸w dawnej szlachty, uw艂aszczeni zostali na 1815 dz. , ocenionych na 30672 rs. , ze sp艂at膮 po 1945 rs. 10 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, uposa偶on膮 42 dzies. i wzniesion膮 w 1792 r. , na miejscu poprzedniej, p. t. Arehan. Micha艂a, istniej膮cej ju偶 w 1746 r. W艣 W. w 1415 r. nale偶a艂a do katedry 艣w. Zofii w Kijowie. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. w艂asno艣膰 艁ukasza Modliszewskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 3 dym. , 1 ogr. , 2 ubogich Jab艂onowski, Ukraina, I, 86. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian, z 3185 dzies. nale偶a艂a do braci Bojarskich, po 艣mierci najstarszego z kt贸rych kupi艂 Bernard G艂uchowski 1297 dzies. ziemi u偶ytk. , 507 lasu i 10 nieu偶. . Od niego w 1878 r. naby艂 Miko艂aj Sethofer 225 dzies. W 1888 r. 艁awrentiew naby艂 od G艂uchowskiego 500 dzies. , p艂ac膮c po 90 rs. za dzies. , reszt臋 za艣 kupili w艂o艣cianie, w cenie od 60 do 100 za dziesi臋cin臋 ob. Kraj, 1888, 47. Do par. praw. nale偶y chutor Edward贸w o 1 1 2 w. , maj膮cy 19 mk. , 70 dzies. roli, 22 lasn i 2 nieu偶. , w艂asno艣c Oktawiana G艂uchowskiego. Wodowicze, dobra nad Tury膮, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze, o 90 w. od Rzeczycy a 20 w. od Mozyrza, w艂asno艣膰 niegdy艣 Wodowicze Wodotyje Wodostecz Wodopoje Wodop贸j Wodo艂ysy Wodo艂agi Wodo艂aga Wodolen贸w Wodole Wodokty Wodoksta Wodoksta Wawrzeckich, nast臋pnie Oskierk贸w h. Murdelio. We dworze archiwum, zbi贸r pami膮tek, bibliote ka. Wielkie W. w艂贸k 115; Ma艂e W. w艂贸k 225. Miejscowo艣膰 r贸wna, bogata w dary natury, zie mia wyborna namu艂owa, 艂膮k obfito艣膰, lasy, smo larnie, m艂yny wietrzne i wo艂owe. A Jel. Wodryckie, w艣, pow. drysie艅ski, par. O艣艣wiej. Wodtke niem. , ob. W贸dka. Woduhnkeim, w艣 i os. le艣. , pow. frydl膮dzki, st. p. Schippenbeil. Wodwa 1. w艣 i dobra nad rz. 艁ochw膮, pow. mohylewski, gm. To艂pieczyce o 4 w. , 41 dm, , 288 mk. , cerkiew paraf. murow. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Dobra, od 1842 r. w艂asno艣膰 Miko艂aja Rakuzo, maj膮 1175 dzies. 72 roli, 60 艂膮k, 650 lasu; sad. Cz臋艣膰 nadana w r. 1881 Bazylemu Rakuzo ma 1000 dzies. 20 roli, 600 lasu. 2. W. 艁otwa, w艣, tam偶e, 19 dm. , 130 mk. Wody, osada pod Rakoniewicami, wspomniana w dok. z r. 1426. Wodyca, chutor do wsi G贸rki, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol, gm. Odry偶yn. Wodyca, rzeczka, dop艂yw Dniepru z praw. strony, mi臋dzy Irpieniem a 艁ebiedziem. Wodyczki 1. w艣, pow. ostrogski, gm. Siemion贸w, par. praw. Tychoml o 4 w. , ma 44 dm. , 353 mk. Posiada cerkiew cmentarn膮, p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1883 r. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego nale偶y do d贸br Fedora Sieniuty Lachowieckiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1583 ten偶e p艂aci zt膮d z 4 dym. , 7 ogr. Jab艂onowski. Wo艂y艅, 28, 136. 2. W. , w dokum. Wodziczki, w艣 nad rzk膮 P艂osk膮 dop艂. Bohu, kt贸ra tworzy tu du偶y staw, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , par. katol. i st. dr. 偶el. Czarny Ostr贸w o 9 w. , st. poczt. Fulsztyn o 10 w. , o 22 w. od Proskurowa, ma 179 dm. , 868 mk. , 647 dzies. ziemi w艂o艣c, 624 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesion膮 w 1828 r. , obszerny dw贸r pi臋trowy, sad owocowy na 7 dzies. , m艂yn wodny. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. w艂asno艣膰 pani Piaseckiej, kt贸ra p艂aci od 2 p艂ug贸w; w 1583 r. p艂aci od 2 p艂ug贸w i 1 ogrodnika Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 191, 300. Obecnie w艂asno艣膰 Zaleskich. Wodynia al. Wodynka, rzeczka, wyp艂ywa w okolicy wsi Wodynie, w pow. siedleckim, a uchodzi do 艢widra z praw. brzegu pod Latowiczem. Wodynie, w艣 i fol. nad rzk膮 Wodyni膮, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, odl. 26 w. od Siedlec, maj膮 ko艣ci贸艂 par. drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gminny, 34 dm. , 312 mk. W 1827 r. by艂o 33 dm. , 261 mk. Fol. W. z awulusem Strojnik rozl. mr. 1372 gr. or. i ogr. mr. 832, 艂膮k mr. 78, lasu mr. 434, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 14, drew. 12; p艂odozm. 6 i 10pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣. W, os. 25, mr. 614; w艣 Brodki os. 14, mr. 476; w艣 Serocka Wola os. 11, mr. 329; w艣 Helen贸w os. 6, mr. 58; w艣 Budy Wody艅skie os. 6, mr. 49. Jest to dawna osada, w ziemi czerskiej le偶膮ca. R. 1476 siedzi tu nobilis Stanislaus de Wodynie, posia daj膮cy pr贸cz W. jeszcze Wol臋 Kod. Mazow. , str. 276. W r. 1576 p艂ac膮 tu od 7 艂an. i w Woli od 7 1 3 Pawi艅ski, Mazowsze, 223. Parafia za艂o偶ona tu by艂a w 1445 r. przez Stefana z Wo dy艅, proboszcza kolegiaty warszawskiej. Obecny ko艣ci贸艂 drewniany wystawiono w 1776 r. Na cmentarzu stoi grobowiec Jana Filipa Carosi ego, uczonego mineraloga, urodz. w Rzymie 1744 r. a zmar艂ego w Woli Wody艅skiej w r. 1799. Dy kcyonarz Echarda w dope艂nieniach nazywa W. miastem, w pow. wareckim. W. par. , dek. siedlecki, 3145 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. III we wsi Skurzec, st. pocz. i dr. 藕el. Siedlce. Gmina ma 21150 mr. obszaru i 4949 mk. 艣r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 1 praw. , 7 prot. , 434 偶yd贸w. W sk艂ad gm. wchodz膮 wsi Ada m贸wka, Borki, Brodki, Budy, Czajk贸w, Donulin, Emilian贸wka, Helen贸w, Jedlin, Kamieniec, Ko艂o dzi膮偶, Ku艂ak, Lucyn贸w, 艁omnica, M艂ynki, Ole 艣nica, Olszyc, Olszycka Huta, Osiny, Ruda, Ru da Szostkowska, Seroczyn, SerockaWola, Strojnik, Szostek, Trzciniec, Wodynie, Wody艅ska Wola, Zielonka i 呕ebrak. Br. Ch. Wodynis, jezioro, pow. sejne艅ski, o 3 w. na p艂d. od jez. Kuknielno i wsi Iwaszki. Ma brzegi lesiste i wzg贸rzyste. Wody艅ska Wola, w艣 i folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, odl. 20 w. od Siedlec, ma 24 dm. , 250 rak. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 292 mk. W r. 1863 fol. Wola Wody艅ska rozl. mr. 2132 gr. or. i ogr. mr. 494, 艂膮k mr. 161, past. mr. 14, wody mr. 6, lasu mr. 1407, nieu偶. mr. 50; bud. mur. 2, drew. 20; las urz膮dzony, pok艂ady rudy, m艂yn wodny. W艣 Wola Wody艅ska os. 35, mr. 615; w艣 Ruda os. 3, mr. 63; w艣 M艂ynki os. 13, mr. 206. Wie艣 ta istnia艂a ju偶 dawniej w ziemi czerskiej r. 1478. W r. 1576 ma 7 1 2 艂an. Zapewne przez omy艂k臋 pisz膮cego podano w reg. pobor. z r. 1576 jako Wola Rodinska Pawi艅. , Mazowsze, 222. Wody艅szczyzna, pow. drysie艅ski, ob. Lachowszczyzna. Wodyrady, pow. 艂ucki, ob. Oderady 2. Wodzek, niem. Wodek, w艂a艣ciwie Wosiek, Osiek, nadle艣nictwo, pow. inowroc艂awski, okr. urz臋d. i st. kol. w Gniewkowie, poczt. i szko艂y w miejscu, par. katol. w P艂onkowie, ew. w Rojewie Gruenkirch, s膮d w Inowroc艂awiu. Obszaru lasu 9142 ha, U dym. , 69 dusz 3 kat. . 2. W. Wielki, niem. Gross Wodek, w艣 gospod. , tam偶e. Obszaru 578 ha, 44 dym. , 357 dusz ew. 3. W. Ma艂y, w艣 gospod. , tam偶e, ma 96 ha, 33 dym. , 216 dusz 215 ewang. . 4. W. Nowy, os. , tam偶e, ma 2 dym. , 24 dusz. Por. Osiek 7. Wod藕giry, w艣, dawniej miasteczko, i dobra, Wodryckie Wodyczki Wodynia Wodynie Woduhnkeim Wodwa Wody Wodyca Wodynis Wody艅ska Wola Wody艅szczyzna Wodyrady Wodzek Wod藕giry Wodtke Wopdryckie Wodzica Wodziczna Wodziczno Wodzierady Wodziacin Wodziaciny Wodziana Wodzianiki Wodziacin cz臋艣ciowo skupili wi臋ksi posiadacze i w艂a艣cicielka najwi臋kszej cz臋艣ci ks. Honorata Lubomirska 1800 dzies. . Dalej maj膮. tu cz臋艣ci Kobielscy 120 dzies. , Wielhorscy 100 dzies. , Ernestowa Kobielska 100 dzies. , Prochorowa 20 dzies. , Tarkowscy 30 dz. i Siewrukowa 12 dzies. . Opr贸cz tego do skarbu nale偶y 21 dzies. W W. urodzi艂 si臋 1852 r. znany poeta Stanis艂aw Grudzi艅ski 1884 r. . Wodzianoje, folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr, poL rzeczyckim, gm. Cho艂mecz, o 39 w. od Rzeczycy; w艂asno艣c Jasie艅skich, ma 7 1 2 w艂贸k. Wodziany, w艣 i dwa folw. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi o 2 w. , okr. wiejski Pilwingi, par. Merecz, o 70 w. od Trok. Jeden z folw. ma 1 dm. , 19 mk. katol. , drugi 1 dm. , 6 mk. t. wyz. , w艣 za艣 15 dm. , 90 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra W. sk艂ada艂y si臋 z folw. i 2 wsi, mia艂y 610 dzies. ziemi dworskiej. Nale偶a艂y do Godaczewskich. Wodzica 1. stra偶 le艣na, pow. kobry艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Oziaty, o 23 w. od Kobrynia. 2. W. , w艣, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostro藕yce, o 21 w. od Mi艅ska, ma 2 osady; miej scowo艣膰 do艣膰 le艣na, falista. A. Jel. Wodziczna al. Wodziczno, w dok. z r. 1340 vocziczna, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Ryka艂y, par. Mogielnica odl. 4 w. , 236 mk. , 942 mr. fol. , 10 os. , 256 mr. w艂o艣c. Fol. wchodzi w sk艂ad d贸br Dylew. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 130 mk. , par. Goszczyn. R. 1340 nadaje t臋 w艣, 艣wie偶o za 艂o偶on膮; , ks. Trojden wraz z innemi niejakiemu Pakos艂awowi. W r. 1576 w艣 Wodziczna, w par. Przybyszewo, mia艂a cztery cz臋艣ci. Andrzej Wodzicze艅ski p艂aci艂 od 6 艂an. km. i 1 艂anu na fol wark obr贸conego. Inne trzy cz臋艣ci, nale偶膮ce do r贸偶nych Wodzicze艅skich, mia艂y po 1 艂anie Pa wi艅ski, Mazowsze, 235. Br, Ch. Wodziczno, w艣 gospod. , pow. ostrzeszowski kempi艅ski, okr. urz臋d. Opat贸w, st. kol. Costau, par. katol. i urz膮d poczt. Trzcinica Strenze, szko艂a ewang. tam偶e, katol, w miejscu, par. ew. w Laskach, s膮d okr. w Kempnie. Obszaru 596 ha, 122 dym. , 814 dusz 684 katol. . Wodzierady, w艣 i fol. nad rz. Pisi膮 al. Plisi膮, pow. 艂aski, gm. Wodzierady, par. Miko艂ajewice, odl. 14 w. od 艁asku, maj膮 urz膮d gm. , szko艂臋 pocz膮tkow膮. W艣 ma 12 dm. , 249 mk. ; fol. 6 dm. , 63 mk. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 161 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 721 gr. or. i ogr. mr. 531, 艂膮k mr. 47, past. mr. 10, lasu mr. 106, wody mr. 4, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 11; p艂odozm. 10pol. , las urz膮dzony, pok艂ady torfu, W艣 W. os. 29, mr. 130; w艣 Nowy艣wiat os. 13, mr. 173; w艣 Apolonia os. 11, mr. 162; w艣 Alfons贸w os. 13, mr. 179; w艣 J贸zef贸w os. 9, mr. 145; w艣 Teodor贸w os. 11, mr. 166. W stronie p贸艂nocnej wsi W. pole nosi nazw臋 Kalinowa, na p艂n. wschod. Przegorzalka, na zach. Derl贸wka, na wsch贸d Wola, pozosta艂o艣膰 po wspo pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szymkajcie, par. Er偶wi艂ek, o 18 i 19 w. od Rossie艅. W艣 ma 15 dm. , 327 mk. , ko艣ci贸艂 filialny p. w. 艣w. J贸zefa, 偶 drzewa wzniesiony w drugiej po艂owie zesz艂ego wieku i kaplic臋 p. w. 艣w. Tr贸jcy. Dobra, w艂asno艣膰 dawniej Wojtkiewicz贸w, obecnie Sylwestrowicz贸w, maj膮 837 dzies. 180 lasu, 10 nieu偶. Wodziacin al. Wodziaszyno, w艣, pow. nowo gr贸dzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 70 w. od Nowogr贸dka; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, nizinna. A. Jel. Wodziaciny, w艣 nad lesistobagnist膮 kotlin膮. Szczary, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Nied藕wiedzica, o 98 w. od S艂ucka, ma 11 osad. A. Jel. Wodziana, w艣 nad bezim. ruczajem, uchodz膮cym do rz. To艂macz, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. pol. , gm. Szpo艂a, o 42 w. od Zwinogr贸dki, ma 2466 mk. W 1863 r. pod艂ug Pochilewicza by艂o tu 884 mk. prawos艂. i 29 katol. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesion膮; w 1808 r. i uposa偶on膮 44 dzies. W艣 ta nale偶a艂a do dobr z艂otopolskich Lubomirskich, nast臋pnie Potemkina, potem przesz艂a do 艁opuchinych, od kt贸rych naby艂 Stefan Monasterski. W epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian dziedzicami byli W艂adys艂aw Rojecki 87 dusz rewiz. i 767 dzies. , Wojciech Kami艅ski 72 dusz i 570 dzies. , Faustyn Kami艅ski 58 dusz i 563 dzies. , Franciszka Czachurska 62 dusz i 389 dzies. i Ludwik Hanulewicz 39 dusz i 317 dzies. . Pod艂ug podania w艣 otacza艂o do 20 staw贸w, zk膮d posz艂a nazwa Wodzianiki, w艣 nad bezim. ruczajem, uchodz膮cym o 10 w. dalej pod wsi膮. Nemoro偶 do Tykicza Gni艂ego, pow. zwinogr贸dzki, w 2 okr. pol. , gm. Nemoro偶, par. katol. Zwinogr贸dka odl. o 15 w. , ma 1837 mk. W 1741 r. by艂o tu tylko 24 sadyb, w 1863 r. za艣 1562 rak. prawos艂. i 20 katol. W pobli偶u wsi ci膮gnie si臋 od p艂n. wschodu na p艂d. zach贸d wynios艂o艣膰, z kt贸rej wytryskuj膮 liczne ruczaje i 藕r贸d艂a, zraszaj膮ce t臋 cz臋艣膰 powiatu. W艣 otoczona jest okopem, kt贸ry mia艂 s艂u偶y膰 mieszka艅com za ochron臋 od nieprzyjaciela Tatar贸w. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, wzniesion膮 w 1737 r. na miejsce dawniejszej i uposa偶on膮. 36 dzies. ziemi. W cerkwi znajduje si臋 s艂yn膮cy cudami obraz Bogarodzicy. Kaplica katol. par. Zwinogr贸dka. Pod艂ug podania dawniej mia艂y si臋 we wsi znajdowa膰 jeszcze dwie cerkwie, 艣w. Micha艂a wewn膮trz okopu, spalona przez Tatar贸w, i Wniebowzi臋cia N. M. P. , za okopem, rozebrana p贸藕niej z powodu zmniejszenia si臋 ludno艣ci. W 1661 r. nale偶a艂a do d贸br Konstantego Wyhowskiego ob. Lisianka, t, V, 304. W zesz艂ym wieku W. wchodzi艂y w sk艂ad sstwa 艂ysia艅skiego Lisianka, nast臋pnie nale偶a艂y do Kazimierza Ro艣ciszewskiego, od syna kt贸rego kupi艂 Grudzi艅ski, od niego za艣 znaczn膮, cz臋艣膰 naby艂a drobna szlachta, od tej za艣 Wodzianoje Wodziany Wodzi艂ki Wodzi艂贸wka Wodzimin Wodzin Wodzirady Wodziradz Wodziska Wodzisko Wodzis艂aw Wodzi艂ki minanej w aktach Szadkowskich z wieku XV Woli Wodzieradzkiej. Na drodze do Chorzeszowa le偶y wielki kamie艅, z wykut膮 stop膮. Wed艂ug podania ludowego wycisn臋艂a j膮 艣w. Dorota w czasie swego odpoczynku. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Miko艂ajewicach, kmiece kolegiacie 艂臋czyckiej. Kol臋dy dawano plebanowi po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 383. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 w艣 Wodzyrady, w par. Miko艂ajewice, mia艂a 15 os. , 3 1 2 艂an. Pawi艅. , Wielkp. , II, 237. W ko艅cu XVIII w. W. nale偶a艂y do Dzierzbickich, potem do Mniewskiego, wojskiego sieradzkiego, z c贸rk膮 Teodora Mniewskiego przesz艂y w posiadanie Franc. Bajera a w 1840 za c贸rk膮 Bajera do Hipolita Parczewskiego. Od 1868 r. w艂asno艣膰 Kulczyckich. W r. 1840 obszar W. wynosi艂 06 w艂贸k 19 w艂. lasu, do wsi nale偶a艂y kolonie Teodor贸w i Nowy 艢wiat, zasiedlone pocz膮tkowo przez Niemc贸w, kt贸rych z czasem zast膮pi艂a ludno艣膰 polska. Po r. 1850 przyby艂y trzy nowe kolonie Apolonia, J贸zef贸w i Alfons贸w. W r. 1861 Hipolit Parczewski uwolni艂 w艂o艣cian od pa艅szczyzny i odda艂 im grunta. Za艂o偶ono te偶 wtedy szko艂臋 pocz膮tkow膮. Pozosta艂 dot膮d dawny starej budowy dw贸r, z dachem o dwu kondygnacyach. W podw贸rzu wielka grusza, maj膮ca 6 艂okci obwodu. Przy domu ogr贸d obfituj膮cy w stare pi臋kne drzewa. M. Parcz. Wodzi艂ki, w艣, pow. suwalski, gnu Paw艂贸wka, par. G艂臋boki R贸w, odl. od Suwa艂k 19 w. , ma 45 dm. , 338 mk. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 171 mk. , par. Jeleniewo. Wodzi艂贸wka, w艣 i uroczysko, pow. bia艂ostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obr臋bniki, o 23 w. od Bia艂egostoku; w艣 ma 190 dzies. ziemi w艂o艣c, uroczysko nale偶y do d贸br Knyszyn hr. Krasi艅skich. Wodzimin, ob. Wodzymin. Wodzin, Wodzinek, ob. Wudzyn, Wudzynek, Wodzirady 1. w dokum. Wodyerady, dzi艣 Oderady, w艣 nad rzk膮 Putyliwni膮, pow. dubie艅ski, na p艂n. zach. od O艂yki. Pod艂ug rewiz. zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 kn. Fedora Ostro偶eckiego i jego potu偶nik贸w Jab艂onowski, Rewizye, 38. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1577 r. w艂o艣膰 zamku o艂yckiego ks. Micha艂a Czartoryskiego, ssty 偶ytomierskiego, kt贸ry wnosi zt膮d z 1 dym. na w艂贸ce. 2. W. , dzi艣 Oderady, w艣 nad dop艂. Po艂onki, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od 艁ucka. Pod艂ug reg. pob. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci w艂adyk贸w 艂uckich i ostrogskich, kt贸rzy z W. i z przysio艂k贸w wnie艣li pob贸r z 20 dym. , 15 ogr. , 8 komor. , 2 k贸艂 waln. , 4 bojar贸w Jab艂onowski, Wo艂y艅, 92. Por贸w. Oderady. Wodziradz, w艣 nad rz. Kamionn膮, pow. opatowski, gm. Cz臋stocice, par. Szewno, odl. od Opatowa 18 w. Na obszarze wsi pok艂ady glinki ogniotrwa艂ej. W艣 ma 9 dm. , 71 mk. , 140 mr. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 61 mk. Wodziska, pole i 艂膮ka na obszarze wsi Soko艂owo, w pow. ko艣cia艅skim Szmigielskim. Wodzisko, w艣 gospod. , pow. wrzesi艅ski, okr. urz臋d. , par. ewang. , st. kol. w Mi艂os艂awiu, poczta w Pogorzelicy, szko艂a katol. i ewang. w Nowej Wsi Podg贸rnej Neudorf am Berge, par. katol. w Wszemborzu, s膮d okr. w Wrze艣ni, ma 3 dm. , 28 mk. Wodzis艂aw, dawniej W艂odzis艂aw, osada, przed r. 1867 miasteczko, pow. j臋drzejowski, gm. i par. Wodzis艂aw, odl. 20 w. od J臋drzejowa, przy trakcie bitym z Kielc do Krakowa. Le偶y w rozleg艂ej dolinie, pomi臋dzy dwoma rzeczkami Mozgaw膮 i Mierzaw膮, kt贸re 艂膮cz膮c si臋 w Paw艂owicach, uchodz膮 pod Pi艅czowem do Nidy. Osada ma ko艣ci贸艂 paraf. murowany, synagog臋 murowan膮, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm. okr. II, urz膮d gm. , urz膮d pocztowy, cztery ulice brukowane Krakowska, Kielecka, 呕arnowska, Pi艅czowska, oko艂o 350 dm. i do 4000 mk. , w tej liczbie przesz艂o 3000 偶yd贸w. W r. 1827 by艂o 191 dm. , 1760 mk. W r. 1857 by艂o 321 dm. 121 mur. i 2081 mk. , w tem 1463 偶yd贸w. Domy ubezpieczone by艂y od ognia na 42310 rs. a doch贸d kasy miejskiej wynosi艂 549 rs. 15 kop. G艂贸wn膮 ozdob膮 osady jest ko艣ci贸艂 murowany, blach膮 kryty, z kopu艂膮 i facyat膮 zdobn膮 dwoma pos膮gami 艣wi臋tych i zegarem. Otoczony doko艂a murem, z bram膮 偶elazn膮. Przy ko艣ciele, odnowionym r. 1865, wynios艂a dzwonnica. W ko艣ciele dwa okaza艂e nagrobki Lanckoro艅skich z marmuru, z napisami 艂aci艅skiemi. W podziemiach przechowa艂y si臋 staro偶ytne trumny metalowe. 艢r贸d osady stoi figura 艣w. Jana Nepomucena, wzniesiona przez Macieja Lanckoro艅skiego r. 1720. 呕ydzi wystawili sobie okaza艂膮 synagog臋. W r. 1865 po偶ar zniszczy艂 ca艂膮 niemal osad臋. Janko z Czarnkowa opowiada, 偶e kr贸l Kazimierz powr贸ciwszy w ko艅cu pa藕dziernika r. 1370 z Przedborza i czuj膮c sio chorym, sporz膮dzi艂 3 listopada testament, kt贸rym, mi臋dzy innemi, zapisa艂 Zbigniewowi, Przedborowi i Pakos艂awowi, synom Zbigniewa, miasto W艂odzis艂aw. Dokument odnosz膮cy si臋 jakoby do tej darowizny, pomieszczony w Kod. ma艂op. Piekosi艅skiego, jest sfa艂szowany w wielu ust臋pach. By膰 mo偶e, i偶 zapis ten przez Ludwika i Elzbiet臋 nie zosta艂 wykonany, jak wi臋ksza cz臋艣膰 zapis贸w Kazimierza W. Widocznie jednak W. musia艂 ju偶 by膰 wtedy miastem kr贸lewskiem, kt贸rego za艂o偶enie odnie艣膰 wypadnie do czas贸w 艁okietka. D艂ugosz jakkolwiek opisuje szczeg贸艂owo ko艣cio艂y okoliczne i podaje akt erekcyi ko艣cio艂a paraf. w przyleg艂ych Mieronicach, pomija milczeniem W艂odzis艂aw i jego parafi膮. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1578 w sk艂ad parafii wchodz膮 wsi 艁any, Zielonki, Klemencice, Laskowo, stanowi膮ce w艂asno艣膰 Wodzis艂awskich, widocznie dziedzic贸w samego miasta, kt贸re w Wodzyn Wodzis艂aw Wodzno Wod藕ki Wodzis艂awka Wodzis艂aw XVI w. nosi ju偶 nazw臋 Wodzis艂aw. P艂aci ono w r. 1581 szosu 16 fl. ; od 3 艂an. miejskich, 1 ko艂a m艂yn. , 8 komorn. , 2 krawc贸w, 2 ku艣nierzy, 4 tkacz贸w, 5 szewc贸w, 2 kowali, 2 rze藕nik贸w, 1 bednarza, 1 ko艂odzieja, 1 miecznika, 4 piekarzy, 1 balwierza. Og贸艂em fl. 35. Jest to wi臋c ma艂a osada, rzemie艣lnicza przewa偶nie. Dziedzice miasta W艂odzis艂awscy nosz膮 te偶 w relacyach sp贸艂czesnych nazw臋 Lanckoro艅skich. Rod Zador贸w, wywodz膮cy si臋 z Brzezia, przybra艂 nast臋pnie od dwu g艂贸wnych posiad艂o艣ci nazwy Wodzis艂awskich i Lanckoro艅skich. Ta druga przewa偶y艂a w rodzinie. Jan dziedzic W. w r. 1551 odda艂 ko艣ci贸艂 miejscowy kalwinom i osadzi艂 tam kaznodziej臋. On podobno wyp臋dzi艂 te藕 z Kurozw臋k proboszcza. Marcin Krowicki mia艂 by膰 jaki艣 czas kaznodziej膮 w W. Dopiero Samuel Lanckoro艅ski t 1638, kasztelan wi艣licki, wr贸ciwszy do katolicyzmu, zni贸s艂 zb贸r a wybudowa艂 nowy ko艣ci贸艂 murowany dla katolik贸w. Po usuni臋ciu si臋 z osady protestant贸w zacz臋li 艣ci膮ga膰 tu 偶ydzi. Po spaleniu ko艣cio艂a w r. 1746 odbudowa艂 go r. 1787 dziedzic d贸br Maciej Lanckoro艅ski. W ko艣ciele mieszcz膮 si臋 groby tej rodziny. Murowany zamek za miastem wzni贸s艂 Jan Lanckoro艅ski 1561. Przerobiony p贸藕niej na pa艂ac. W. parafia, dekanat j臋drzejowski, ma do 2000 dusz. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1866 z folwark贸w Brzezie, 艢wi膮tniki, Droblin, 艁ony, Sielec, Klemencice, Mieronice, P艂omie艅czyk i Zielonki, z obszarem mr. 4726, w tem grunta orne i ogrody mr. 2468, 艂膮k mr. 152, past. mr. 614, lasu mr. 1162, nieu偶. mr. 330. W szczeg贸lno艣ci za艣 fol. Brzezie ma mr. 857, Swi膮tniki mr. 276, Droblin mr. 165, 艁ony mr. 401, Sielec mr. 774, Zielonki mr. 784, Klemencice mr. 415, P艂omie艅czyk mr. 625, Mieronice mr. 330, w os. m艂yn. i karczem. mr. 99. M艂yn parowy o 9ciu kamieniach, przerabiaj膮cy rocznie do 50000 kor. zbo偶a, 2 m艂yny wodne, tartak, 2 gorzelnie, browar i cegielnia. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y miasto Wodzis艂aw os. 343, mr. 1337; w艣 Laskowy os. 42, mr. 437; w艣 艁ony os. 116, mr. 280; w艣 Mieronice os. 37, mr. 259; w艣 Sielec os. 19, mr. 144; w艣 Zielonki os. 51, mr. 438; w艣 Klemencice os. 50, mr. 451; w艣 艢wi膮tniki os. 19, mr. 199; w艣 Ludwin贸w os. 10, mr. 136; w艣 P艂omie艅czyk os. 10, mr. 118 w艣 Droblin os. 5, mr. 76. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. II w osadzie Wodzis艂aw tam偶e urz膮d gm. i poczta. Ma obszaru 15264 mr. i 9228 mk. w tem 323 mk. niesta艂ych. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 14 praw. i 3543 偶yd. , g艂ownie w osadzie Wodzis艂aw mieszkaj膮cych. Br Ch. Wodzis艂aw, niem. Loslau, miasto nad rzk膮 Wodzis艂awk膮, na Szl膮sku pruskim, w pow. rybnickim, odl. 14 mil na p艂d. p艂d. wsch. od Opola, a 3 mile na wsch贸d od Rybnika, 2 mile od Bogumina Szl膮sk austr. , na stokach wzg贸rza, wzn. 753 st. n. p. m. Do r. 1817 le偶a艂o w pow. pszczy艅skim. Posiada ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋 katol. , ko艣ci贸艂 par. ewang. , szpital dla kobiet, synagog臋, urz膮d okr. , urz膮d poczt. , 686 ha 438 roli, 75 艂膮k, 94 lasu, 219 dm. , 569 gospodarstw, 2536 mk. 130 prot. , 302 偶yd. . W r. 1843 by艂o 1990 mk. 87 prot. , 321 偶yd. . Mury opasuj膮ce miasto zosta艂y rozebrane. Ju偶 w r. 1843 by艂y tylko 艣lady fos i mur贸w. Istnia艂 tu dawniej klasztor franciszkan贸w minoryt贸w, kt贸rego zabudowania u偶yte zosta艂y na pomieszczenie urz臋du miejskiego i innych w艂adz rz膮dowych. Po spaleniu si臋 miasta w r. 1822 odbudowano je na nowo; domy murowane przewa偶nie. Ko艣ci贸艂, kt贸ry utraci艂 wtedy swe dokumenty, zosta艂 na nowo odbudowany. O staro偶ytno艣ci osady 艣wiadczy nazwa Grodzisko, utrzymuj膮ca si臋 dot膮d dla wsi zwanej dzi艣 Wodzis艂aw Stary. Par. W. , dek. t. n. , mia艂a 1869 r. 5817 katol. , 153 ewang. , 320 izr. Dekanat wodzis艂awski dyecezyi wroc艂awskiej mia艂 27258 katol, 895 ewang. , 447 izr. w 10 parafiach God贸w, Gorzyce Wielkie, Jod艂ownik, Wodzis艂aw, Dolna Mszanna, G贸rny Jastrz膮b, Po艂omia, Psz贸w, Rupt贸w, Skrzysz贸w. Ludno艣膰 przewa偶nie polska. Wodzis艂awka, niem. Muelbach, rzeczka, w pow. rybnickim, p艂ynie pod Jod艂ownikiem i Wodzis艂awiem, uchodzi z praw. brzegu do Olzy dop艂. Odry. Wod藕ki, w艣 i fol. , pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 27 w. od Bielska; w艣 ma 88 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 10 1 2 艂膮k i pastw. , 3 nieu偶. ; folw. , w艂asno艣膰 Nowi艅skich, 94 dzies. Wodzno al. Wadzyno, jezioro przy dobrach Mezowie, w pow. kartuskim, wzn. 162 mt. npm. , 1 4 mili d艂ugo艣ci, 1 20 mili szer. Od wsch. brzegu wysuwa si臋 p贸艂wysep lasem poros艂y ob. Kassubei u. Tuchler Haide von Pernin, str. 36. Nad jeziorem le偶a艂a dawniej w艣 Wadzyno ob. . Dawniej by艂o jezioro w艂asno艣ci膮 norbertanek w 呕ukowie ob. Klasztory 偶e艅skie p. k艣. Fankidej skiego, str. 61. K艣. Fr. Wodzymin al. Wodzimin, r. 1570 Vodzimino, w艣 i fol. , pow. p艂ocki, gm. Rogozino, paraf. Radzanowo, odl. 10 w. od P艂ocka, ma 15 dm. , 127 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 108 mk. , par. Rogotworsk. Jest to staro偶ytna osada, odwieczna posiad艂o艣膰 katedry p艂ockiej. W r. 1570 podano tu 13 艂an贸w. Fol. Wodzymin, w r. 1872 oddzielony od d贸br Boryszewo, rozl. mr. 288 gr. or. i ogr. mr. 236. 艂膮k mr. 8, past. mr. 37, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 7. Do w艂o艣cian nale偶y 270 mr. Wodzyn Rz膮dowy i Prywatniy, dwie wsi, pow. 艂贸dzki, gm. 呕eromin, par. Srock. W. rz膮d. ma 9 dm. , 79 mk. , 175 mr. w艂o艣c; W. pryw. 25 dm. , 153 mk. , 365 mr. Wie艣 rz膮d. wchodzi艂a w sk艂ad donacyi rz膮d. Czarnocin. W 1827 r. W. rz膮d. 7 dm. , 38 mk. ; W. pryw. 13 dm. , 72 mk. Dziesi臋cin臋 z W. pobierali na pocz膮tku XVI w. Wodzymin Woellferode Woellwitz Wodzynek kolejno jednego roku pleban ze Srocka, drugiego pleban z G贸rki. 艁an贸w kmiecych tu nie by艂o, lecz siedzia艂a tylko cz臋艣ciowa szlachta 艁aski, L. B. , I. 379, II, 171. Wed艂ug reg. pob. pow piotrkowskiego z r. 1552 w艣 W. , w par. Srocz ko, mia艂a 8 os. , 4 1 2 艂an. Cz臋艣膰 biskup. kujaw skich 3 osad. , 2 lan. W. minor dzi艣 Wodzynek mia艂a wielu drobnych w艂a艣cicieli Pawi艅ski, Wielkop. , II, 262. Br. Ch. Wodzynek, w艣 i fol. , pow. 艂贸dzki, gm. 呕eromin, par. Srocko, odl. 30 w. od 艁odzi, sk艂ada sie ze wsi, kolonii i kilku drobnych folwark贸w. W. Majoratowy. w艣 w艂o艣贸. , ma 7 dm. , 79 mk. , 175 morg. wlo艣c; W. Szlachecki, kol, ma 28 dm. , 201 mk. , 165 morg. cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli; W. Cz膮stkowy, w艣, ma 26 dm. , 253 mk. , 365 mr. wlo艣c, fol. za艣 ma 3 dm. , 78 mk. , 300 mr. Wreszcie odr臋bny folw. ma 3 dm. , 16 mk. , 193 mr. , a os. wlo艣c. 1 dm. , 7 mk. , 176 mr. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 191 mk. Wodzy艅ska Wola, w艣 i os. , pow. ciechanowski, gm. Ojrze艅, par. Sochocin, odl. 18 w. od Ciechanowa, posiada dom modlitwy, szkol臋 pocz膮tkow膮, m艂yn konny, 35 dm. , 579 mk. , 1207 mr. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 105 mk. , par. Kraszewo. Spisy poborowe z XVI w. nie podaj膮 tej wsi. Nie ma te偶 i nie by艂o w okolicy 偶adnego Wodzynia. Woecklitz al. Wecklitz ob. Weklice, w艣 wlo艣c, pow. elbl膮ski, st. p. i kol. Gueldenboden, 2 mile od Elbl膮ga. Zawiera 10 posiade艂 gbur. i 5 zagr贸d, razem 604 ha 391 roli orn. , 97 艂膮k, 74 lasu; 36 dm. , 66 dym. , 329 mk. , 322 ew. , 5 dyssyd. , 2 偶yd. ; szk. ew. w miejscu. R. 1321 nadaje mistrz ziemski Fryderyk v. Wildenberg Prusakowi Konradowi za wierne us艂ugi 2 rad艂a wolne od dziesi臋cin i t艂oki naprawie dziedzicznem, z obowi膮zkiem s艂u偶by konnej I pomagania przy budowlach warownych. R. 1377 nadaje komptur Ulryk Fricke Jakubowi 3 rad艂a i Prusakowi Wissemeyer 1 radio pod temi samemi warunkami ob. Der Elbingen Kreis v. Rhode, str. 46. W 1789 r. 23 dym. ; 1867 r. 35 dm. , 60 dym. , 325 mk. , 134 koni, 138 sztuk byd艂a, 203 owiec WoedtkerBach, strumie艅, dop艂. rz. Regi w Pomeranii. Voeglers, w艣 rybacka na Mierzyi, nad zatok膮 艢wie偶膮, o 9 mil od Gda艅ska, pow. gda艅ski nizinny, st, p. Kahlberg, paraf. kat. Fuerstenwerder; 5 ha 1 roh orn. , 1 艂膮k, 10 zagr. W 1885 by艂o 17 dm. , 31 dym. , 157 mk. ewang. K艣. Fr. Woelfel, rzeczka, prawy dop艂. Nissy K艂adzkiej. Wyp艂ywa ze stok贸w g贸ry Schneeberg na Szl膮sku. Woelfelsdorf, dobra i w艣, pow. bystrzycki, par. kat. w miejscu, ew. Bystrzyca. W r. 1885 dobra mia艂y 658 ha, 13 dm. , 80 mk. W艣 2046 ha, 312 dm. , 1683 mk. 7 ew. . Ko艣ci贸艂 par. stoi na szpiczasto zako艅czonej g贸rze wzn. 1130 st. n. p. m. , za艣 plebania 1228 st. wzn. . Ko艣ci贸艂 ten, p. w. 艣w. Jerzego, istnia艂 ju偶 1384 r. , w 1516 r. wzniesiono nowy z kamienia, w latach 1745 do 1755 ozdobiony freskami wykonanemi przez Fr. Bartscha. W pobli偶u wsi na g贸rze Spitzberg 5349 st. stoi s艂ynna z cudownego obrazu kaplica N. M. Panny 艢nie偶nej, zbudowana z kamienia 1782 r. Na obszarze d贸br pi臋kny zamek, wzniesiony w latach 1700 do 1708 i okaza艂y park. Woelfelsgrund, w艣 i obr臋b le艣ny nad rzek膮 Woelfel, pow. bystrzycki, par. Ebersdorf, ew. Bystrzyca. W r. 1885 obr臋b le艣ny mia艂 1990 ha, 5 dm. , 34 mk. 5 ew. ; w艣 409 ha, 110 dm. , 559 mk. 5 ew. . Wie艣 le偶y na wzn. 1518 st. n. p. m. , po nad wodospadem rzki Woelfel, najpi臋kniejszym w Sudetach. Rzeczka p臋dzi tu nurtem szerokim na 10 st贸p i rzucaj膮c si臋 w w膮w贸z, po nad kt贸rym wzniesiono most 偶elazny, tworzy wodospad 49 st. wysoki i odp艂ywa dalej ciasnem 艂o偶yskiem, po nad kt贸rem stercz膮 艣ciany skaliste na 100 st贸p wzniesione. Woelken 1, w艣, pow. licbarski, st. p. Gutstadt. 2 W. , posiad艂o艣膰, pow. brunsberski, st. p. Packhausen. Woellferode niem. , ob. Karczewko. Woellwitz niem. , ob. Wielowicz. Voelschow niem. , w艣 w Pomeranii, pow. dymi艅ski, agent. pt. w miejscu; 1885 r. 533 mk. Voeltzendorf, dawniej Quarzau, ob. Chwa rzno, dobra szl. na Kaszubach, pow. wejherow ski, st. p. M. Kaczki, par. kat. Kolebki, filia do Chwaszczyna; 439 ha 367 roli orn, 3 艂膮k, 64 lasu; 1885 r. 6 dm. , 14 dym. , 87 mk. , 63 kat. , 24 ew. ; w艂asno艣膰 braci Voelty, od kt贸rych przy bra艂y now膮 nazw臋; dawniej posiadali je Przebendowscy ob. Goldbecka topografi膮 z r. 1789, str. 181. K艣. Fr. Voelzer, rzeczka w Pomeranii, p艂ynia przez obszar powiatu Naugard, uchodzi do Odry z praw. brzegu. Woenicken, w艣, pow. ostr贸dzki, st. poczt. Locken. Woennokirrik, ob. Wendau. V枚r枚sAlma w臋g. , ob. Czerwenica. V枚r枚sKlastrom w臋g. , ob. Czerwony klasztor. V枚r枚sto, ob. Czerwony staw Kiezmarski. V枚r枚stocsucs, ob. Czerwonostawia艅ski szczyt al. Ko艂owy szczyt V枚r枚sVagas, ob. Czerwenica 2. Woerth 1 niem. , ob. Chwa艂k贸wko. 2 W. , ob. Uboga, . Woessupchen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p. Willuhnen. Woessupoehlen, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. p, Willuhnen. Woeterkeim 1 w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Uderwangen. 2 W. , dobra ryc i dworzec dr. 偶el. , pow. frydl膮dzki, st. p. w miejscu. Woga, dawna nazwa rz. Oger ob. . Woessupoehlen Woeterkeim Woerth Woenicken Woennokirrik Woessupchen Wodzynek Wodzy艅ska Wola Woecklitz Woedtker Woelfel Woelfelsdorf Woelfelsgrund Woelken Wogan Wogan, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Zabrodzie, ma 60 mk. , 121 mr. Wogary, w艣 wlo艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile o 11 w. , 16 dusz rewiz. Wogau 1 posiad艂o艣膰, pow. i艂awkowski, st. p. Pr. Eylau. 2 W. Posmahlen, posiad艂. , pow. i艂awkowski, st. p. Creuzburg. Vogelgesaug 1 1260 Mechnik, Meznicowo, 1316 Meznyc, 1360 Fogelgesang, dobra i w艣, pow. niemczy艅ski, par. kat. i ew. Niemczyn. W r. 1885 dobra mia艂y 142 ha, 3 dm. , 45 mk. 15 kat. ; w艣 31 ha, 25 dm. , 195 mk. 23 kat. . Stoi tu stary zamek, otoczony wa艂ami. Znaleziono w pobli偶u ruin z艂ote naczynia i pier艣cie艅. 2 V. w艣, pow. kamionog贸rski, parafia ewang. Konradswaldau, kat. Gottesberg. W r. 1885 mia艂a 67 ha, 20 dm. , 99 mk. 8 kat. W po艂owie XIV w. rycerz Konrad Czasta艂owic otrzyma艂 od Agnieszki, ks. 艣widnickiej, obszar lasu, kt贸ry wyci膮艂, za艂o偶y艂 wie艣 na prawie niem. i zbudowa艂 zamek, kt贸rego szcz膮tki przechowa艂y si臋 na obszarze przyleg艂ej wsi Konradswaldau. Ober. 3 V. , dobra i w艣, pow. ole艣nicki, par. ew. Bernstadt, kat. Klein Zoellnig. W r. 1885 dobra mia艂y 174 ha, 1 dom. , 11 mk. 2 kat. ; w艣 68 ba, 28 dm. , 153 mk. 8 kat. . Vogelgreif 1. wyb. do Omni, pow. gda艅 ski g贸rny, st. p. Orunia; 21 dm. , 249 mk. 2 V. , karczma do Czatk贸w nale偶膮ca, pow. tczewski, st. p. Tczew, 1 dom, 14 mk. K艣. Fr. Vogelheerd, kolonia, w pow. bolkowickim, ob. Kunzendorf 20. . Vogelsang 1 maj臋tno艣膰 prywatna, p贸艂 mili od Elbl膮ga, nad rz. Homul膮, pow. elbl膮ski, st. p. i par. kat. Elbl膮g; 118 ha 15 roli orn. , 3 艂膮k, 94 lasu; 1885 r. 4 dm. , 3 dymy, 22 mk. , 4 kat. , 18 ew. R. 1801 naby艂 t臋 posiad艂o艣膰 radzca Abegg, wystawi艂 dw贸r, za艂o偶y艂 ogr贸d. R. 1803 przypad艂y mu pograniczne dobra Kl. Roebern, na kt贸rych obszarze r. 1810 wybudowa艂 restauracy膮. Odt膮d jest ta malownicza miejscowo艣膰 miejscem wycieczek dla ludno艣ci elbl膮skiej ob. Der Elbinger Kreis t. Rhode, str. 130. 2 V. , w艣 rybacka na 艢wie偶ej nierzei, nad zatok膮 艢wie偶膮, pow. gda艅ski nizinny, agentura pocztowa w miejscu, parafia kat. Fuerstenwerder; 216 ha roli orn. . W 1886 r. 36 dm. , 74 dym. , 354 mk. , 2 kat. , 352 ew. Stara ta osada nale偶a艂a za czas贸w krzy偶ackich do komturstwa elbl膮skiego; r. 1439 wystawia nadszpitalnik zakonu przywilej dla karczmy tutejszej. Zdaje si臋, 偶e Krzy偶acy pobudowali tu zamek warowny, kt贸rego ruiny s膮 zasypane. Ale r. 1890 odkryto tu przy morzu mur gruby, kt贸ry musi by膰 bardzo stary ob. rozpraw臋 Schumana w Preuss. Prov. Bl. , 1858. Na wybrzezach napotyka si臋 jeszcze bursztyn w obfito艣ci ob. Land u, Leute d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 233. 3 V. , w艣 do Malborka nale偶膮ca, 1 8 mili od miasta, pow. malborski, st. p. i par. kat. Mal bork, zawiera 3 gburstwa i 17 zagr贸d, 36 ha 23 roli orn. ; 1885 r. 21 dm. , 35 dym. , 179 mk. , 68 kat. , 111 ew. Za艂o偶ona na gruntach r. 1470 miastu nadanych. R. 1470 nadaje bisk. che艂 mi艅ski i administrator pomeza艅ski Wincenty, wiernemu Miko艂ajowi Eiben, so艂tysowi w V. , i je go s膮siadom tam偶e 31 m贸rg na prawie che艂m. ; od ka偶dej morgi maj膮 p艂aci膰 1 grzyw. pruskiej monety i po 2 kury do zamku malborskiego i to po艂ow臋 na 艣w. Marcin, a po艂ow臋 na Bo偶e Nar. , ale jeden rok maj膮 by膰 od tego wolni. T艂oka na zamku ma by膰 potr膮cona od czynszu. Nadto do dajemy p贸艂 morgi na pastwisko i zezwalamy, 偶e byd艂a 4 sztuki pa艣膰 si臋 mog膮 na folw. ka艂dowskim razem z byd艂em pa艅skiem, ale skotarza win ni sami trzyma膰 i op艂aca膰. Przywilej ten, po nie miecku pisany, przechowuje si臋 w archiwum miejskim w Malborku. R. 1520 zastrzeg艂 kr贸l Zygmunt dochody tutejsze miastu ob. Gesch. des Kr. Marienburg v. Dormann, II, str. 40 i Woel ky Urkund. Buch des Bist. Culm, str. 547. 4. V. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. Gdynia. 5. V. , wyb. do Oliwy, pow. gda艅ski g贸rny, st. p. Oliwa. 6. V. , pierwszy, dzi艣 ju偶 nie istnie j膮cy zamek krzy偶acki na lew. brzegu Wis艂y, naprzeciw dzisiejszego Torunia. Wystawi艂 go dla Krzy偶ak贸w r. 1230 ksi膮偶臋 mazow. Konrad. 7. V. , tak zwa艂a si臋 pierwotnie w艣 ryc. Foldr膮g niem. Folsong, w pow. toru艅skim. Ju偶 za czas贸w krzy偶ackich pod wp艂ywem polskiej lu dno艣ci wiejskiej nazwa si臋 spolszczy艂a, tak ze nawet w rejestrach krzy偶ackich spotykamy ju偶 tylko nazw臋 Folsong ob. K臋trz. , O ludn. pol. , str. 51. 8. V. , ob. Lubowie艣. Ks. Fr. Vogelsdorf 1. w艣, pow. kamionog贸rski, par. kat. i ew. Kamionog贸ra. W r. 1885 mia艂a 549 ha, 75 dm. , 753 mk. 197 kat. 2. V. , 1374 Fogelsdorf, dobra i w艣, pow. luba艅ski, par. kat. Greiffenberg. W r. 1885 dobra mia艂y 155 ha, 3 dm. , 18 mk. 4 kat. ; w艣 169 ha, 73 dm. , 337 mk. 2 kat. . Vogelseifen Alt i Neu, dwie wsi, pow. i okr. s膮d. bruntalski, na Szl膮sku austr. V. Neu ma szko艂臋 ludow膮, 355 mk. ; Y. Alt ko艣ci贸艂 par. kat. , szko艂臋 ludow膮 i 825 mk. Ob. Neudoerfel. Wogenabskampe niem. , wyb. do Doerbeck, pow. elbl膮ski wiejski. Wogenap 1. Gross, dobra, pow. elbl膮ski, st, p. i par. kat. Elbl膮g o 7 klm. odl. ; 138 ha 108 roli orn. , 2 艂膮k, 11 lasu; 1885 r. 4 dm. , 8 dym. , 33 mk. , 8 kat. , 25 ew. ; owczarnia, sprzeda偶 mleka. 2. W. Klein, dobra tam偶e; 136 ha 81 roli orn. , 26 艂膮k, 7 lasu; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 89 mk. , 17 kat. , 72 ew. , cegielnia, hodowla byd艂a i owiec. Dobra W. istnia艂y ju偶 przed przybyciem Krzy偶ak贸w, gdy偶 r. 1332 o艣wiadcza w. m. Luther v. Braunschweig, 偶e jego poprzednik nadal 13 w艂贸k w Wogenapp Henrykowi v. Horden, kt贸re potem posiada艂 syn jego Piotr, Po Wogan Wogenap Wogenabskampe Vogelseifen Kreis Rhode V Vogelh Vogelgreif Mechnik Wogau Wogary Wohlau Wohlfahrt Wohnsdorf Wohnwitz Wohy艅 Woidehnen Woiditten Woidnig Woiduszen Wognoten Vogtei Vogtenthal Wogra Wogram Wogojnie jego 艣mierci powsta艂 mi臋dzy jego potomkami sp贸r, kt贸ry w. mistrz w ten spos贸b rozstrzygn膮艂, 偶e Lupertowi Bransberg nada艂 polowe d贸br, a druga bratu i siostrom Piotra. Ka偶dy z dziedzic贸w by艂 zobowi膮zany do s艂u偶by konnej w lekkiej i zbroi i do pomagania przy budowaniu warowni. Klein W. naby艂o p贸藕niej miasto Elbl膮g, kt贸re je r. 1566 nada艂o Micha艂owi Friedewaldt, potem Fe liksowi Fidler. R. 1701 sprzeda艂o miasto t臋 posiad艂o艣膰 Micha艂owi Horn za 8500 z艂. , z prawem I wolnej rybitwy w zatoce dla w艂asnego sto艂u i wolnej paszy dla byd艂a na terytoryum miejskiem ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 46 i 86 i Cod. Dipl. Warmiens I, 434. K艣. Fr. Wognoten al. Lauken, w艣, pow. sto艂upia艅ski, st. p. Sodargen. Wogojnie, w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki. W艂o艣cianie Balczunas i Czernis maja 47 dzies. Wogra, rzeczka, lewy dop艂yw Damicy, wpadaj膮cej do Pro艣nicy Persante; oblewa miasto Po艂czyn ob. ., Powiat wa艂ecki przez Calliera, str. 55. Wogram, w艣, pow. fyszhuzki. st. p. Pillau. Le偶y na mierzei fryskiej, obok wsi Alt Pillen. Vogtei niem. , w艣, pow. malborski, st. p. Brunowo, par. kat. Baerwalde, filia do Fuerstenwerder; zawiera 3 posiad艂a che艂mi艅skie, ma 109 ha 38 roli orn. , 25 艂膮k; gleba 偶yzna. W 1885 r. 6 dm. , 6 dym. , 52 mk. , 2 kat. , 25 ew. , 25 dyssyd. Posiada przywilej z r. 1756. K艣. Fr. Vogtei Che艂m, dobra i w艣, pow. pszczy艅ski, par. kat. Che艂m Wielki, ew. Ho艂dan贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 110 ha, 3 dm. , 7 mk. 3 kat. ; w艣 201 ha, 51 dm. , 361 mk. 1 ew. . Vogtenthal, folw. do Kamie艅ca, pow. suski, st. p. Altchristburg; 8 dm. , 104 mk. ; szko艂a ew. Wohlan, w艣, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Lichtenfelde. Wohlau, miasto na Szl膮sku, ob. Wo艂贸w. Wohlfahrt, folw. d贸br pryw. Ellei, w okr. mitawskim, pow. doble艅ski, par. Sessau Kurlandya. Wohnsdorf, nazwa dawana w 艣rednich wiekach wschodniej cz臋艣ci pruskiej ziemi Natangii. Wohnsdorf Gross i Klein, dobra ryc. i folw. , pow. frydl膮dzki, st. p. Friedland Ostpr. Wohnwitz 1351 Wonowicz, 1361 Woynowicz, dobra i w艣, pow. nowotarski Szl膮sk, par. kat. Nippern, ew. Belkau. W r. 1885 dobra mia艂y 349 ha, 5 dm. , 61 mk. 31 kat; w艣 41 ha, 30 dm. , 154 mk. 67 kat. Wohy艅, osada miejska, dawniej miasteczko, i dobra nad rz. Piwoni膮, w pow. radzy艅skim, gm. Lisia W贸lka, par. Wohy艅, odl. 10 w. od Radzynia, 130 w. od Warszawy. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 2 kl. m臋zk膮, cerkiew, dom przytu艂ku dla starc贸w, 240 dm. , 2480 mk. , 5194 mr. ziemi. W r. 1827 by艂o 228 dm. , 1181 mk. ; 1864 r. 264 dm. , 2145 mk. Domy drewniane. W r. 1881 po偶ar zniszczy艂 100 dom贸w. Jestto stara osada, od kt贸rej otrzyma艂 nazw臋, , trakt wohy艅ski, zaliczony w r. 1576 do Korony, podczas gdy Litwini uwa偶ali go za przynale偶no艣膰 Litwy. W r. 1576 W. jest dzier偶aw膮 kr贸lewsk膮. W r. 1690 rozgraniczono dobra Wohy艅 i Radzy艅. Wohy艅 zaliczono do wojew. brzeskiego a Radzy艅 do ziemi 艂ukowskiej. Kiedy przeszed艂 W. na w艂asno艣膰 prywatn膮, niewiadomo, mo偶e dopiero w XVIII w. Po艂o偶ona w pobli偶u Parczewa, osada otrzyma艂a prawo miejskie zapewne w XVI w. , mo偶e wsp贸艂cze艣nie z za艂o偶eniem parafii przez Zygmunta I, w r. 1537. Data za艂o偶enia cerkwi nieznana. Jan Kazimierz wyda艂 dla niej w r. 1661 przywilej na posiadanie nadanego gruntu. Nale偶a艂a do dekanatu wisznickiego. Ko艣ci贸艂 paraf. , pierwotnie drewniany, sp艂on膮艂 r. 1794; tera藕niejszy murowany stan膮艂 kosztem parafii w r. 1844. Dobra W. by艂y w ostatnich czasach w艂asno艣ci膮 Brzozowskich, poprzednio Celi艅skich i D膮browskich. W r. 1827 w贸jtowstwo wohy艅skie stanowi艂o odr臋bn膮 osad臋, maj膮c膮 17 dm. , 99 mk. W. par. , dek. radzy艅ski 1638 dusz. Dobra W. maj膮 4819 mr. obszaru. Woidballen al. Kupischken, posiad艂o艣膰, pow. ragnecki, st. p. Mischwill. Woidehnen, w艣, pow. ragnecki, st. pocz. Ragnit. Woiditten, folw. , pow. 艣wi臋tosiekierski, st. poczt. Zinten. Woidnig, zapewne Wodniki, 1444 Wodnig, w艣 i le艣nictwo, pow. g贸rski Szl膮sk, par. kat. i ew. W膮sosz. W r. 1885 le艣nictwo obejmowa艂o 3383 ha lasu, mia艂o 8 dm. , 57 mk. 10 kat. ; w艣 325 ha, 36 dm. , 271 mk. kat. 26. Woiduszen al Skudden, w艣, pow. k艂ajpedzki, st. poczt Plicken. Voigtsdorf 1 dobra i w艣, pow. lwowski Szl膮sk, par. kat. i ew. w miejscu. W r, 1885 dobra mia艂y 126 ha, 3 dm. , 18 mk. 8 ew. ; w艣 1000 ha, 228 dm. , 1087 mk. 219 kat. . W艣 le偶y w pobli偶u zak艂adu k膮pielowego Warmbrun. Ko艣ci贸艂 par. katolicki, w wynios艂em punkcie zbudowany, by艂 zapewne w XVI w. zaj臋ty przez protestant贸w i dopiero w r. 1654 zwr贸cony katolikom. Ewangielicki ko艣ci贸艂, pierwotnie w r. 1742 dom modlitwy, w 1752 z kamienia zbudowany. Ludno艣膰 trudni si臋 wyrobom p艂贸tna. Do r. 1810 by艂 w艂asno艣ci膮 klasztoru w Gryziborze. 2 V. , 1343 Voytsdorf, pow. kamionog贸rski, par. kat. i ew. Schoemberg. W r. 1885 w艣 mia艂a 295 ha, 68 dm. , 396 mk. 8 ew. . 3 V. bei Habelschwerdt, w艣, pow. bystrzycki. par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 mia艂a 544 ha, 96 dm. , 544 mk. kat. Le偶y na wzn. 2353 st. par. , nad pot. Kressenbach. 4. V. bei Landeck, w艣, pow. bystrzycki, par. ew. i kat. Landeck. W r. 1885 mia艂a 490 ha, 34 dm. , 186 mk. 1 ew. . 5. V. , 1315 Advocati villa, 1375 Voystdorff, dobra i w艣, pow. grotkowski, par. kat. Hohen Wognoten Wohlan Woinothen Woischau Woischnik Woischwitz Woiselwitz Woisselsdorf Woisk Woislowitz Woitekaten Woistrasch Woitinell Woitkaten giersdorf. W r. 1885 dobra mia艂y 258 ha, 3 dm. , 68 mk. 13 ew. ; w艣 33 ha, 17 dm. , 91 mk. kat. Woinothen, w艣, pow. wystrucki, st. poczt. Norkitten. Woischau, w艣, pow. g艂ogowski, par. kat. Wilkau, ew. Weisholz. W r. 1885 dobra mia艂y 174 ha, 37 dm. , 79. mk. 12 kat. . Woischnik, ob. Wo藕niki. Woischwitz, zapewne Wojszyce, 1249 Woysici, 1283 Wiskowicz, 1338 Woyschisz, w艣, pow. wroc艂awski, par. kat. Oltaszyn, ew. we Wroc艂awiu. W r. 1885 dobra mia艂y 582 ha, 37 dm. , 629 mk. 179 kat. . Dawna w艂asno艣膰 klasztoru 艣w. Katarzyny we Wroc艂awiu. Woiselwitz, 1416 Woyslawicz, w艣 i dobra nad rz. Olaw膮, , pow. strzeli艅ski. Le偶a艂y tu偶 pod Strzelnem i zapewne wesz艂y w sk艂ad miasta. W spisie z r. 1885 nie podane. W r. 1843 by艂o tu 43 dm. , 321 mk. 50 kat. M艂yn, zwany; Weidemuehle, ju偶 w r. 1369 nale偶a艂 do Strzelna. Na obszarze osady tej stal do r. 1834 dom, w kt贸rym Fryderyk W. w czasie wojny 7letniej mia艂 kwater臋. Wtedy to baron t. Warkotach poblizka wie艣 uplanowa艂 sw膮 zdrad臋. Woisselsdorf, 1315 Woysli Villa, 1368 Woyslendorf, w艣, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Grotk贸w. W r. 1885 mia艂a 712 ha, 91 dm. , 433 mk. 13 ew. . Ko艣ci贸艂 par. kat. z grobowcami z r. 1630. W艣 nale偶a艂a przed r. 1810 do wikaryusz贸w i mansyonarzy wroc艂awskich. Szko艂a katol. Par. W. , dek. grotkowskiego, 1869 mia艂a 451 katol. , 7 ew. Woisk, w艣, cz艂uchowski, st. poczt. Reckow. Woislowitz, 1371 Weislicz, dobra i w艣, pow. niemczy艅ski, par. kat i ew. Niemczyn. W r. 1885 dobra mia艂y 137 ha, 3 dm. , 82 mk. 10 kat. ; w艣 8 ha, 6 dm. , 61 mk. 10 kat. . W艣 le偶y na g贸rze Spitzberg, o 1 4 mili na p艂d. wsch贸d od Niemczyna, Woistrasch, w艣, pow, niemodli艅ski, par. kat. Przychod dzi艣 niem. Psychod, pow. pr膮dnicki. W r. 1885 mia艂a 145 ha, 30 dm. , 161 mk. Woitekaten, w艣, pow. pi艂ka艂owski, st. poczt. Lasdehnen. Woitinell, w艣, pow. radowiecki na Bukowinie, par. gr. nieun. w miejscu, urz膮d poczt. Wik贸w, ma 966 mk. WoitkatenMatz Ginnuth, w艣, pow. szy艂okarczemski, st. poczt. Jugnaten. WoitkusSzardwethen, w艣, pow. tyl偶ycki, st. poczt. Szameitkehmen. Woitnicken, w艣, pow. fyszhuzki, st. poczt. Pobethen. Woitschecke al Woischecke, w艣, pow. zielonog贸rski, par. ew. Rothenburg, nad Odr膮. . W r. 1885 mia艂a 128 ha, 24 dm. , 142 mk. 1 kat. . Woitschinberg, dobra, pow. zielonog贸rski, par. ew. Rothenburg nad Odr膮, kat. Gross Lessen. W r. 1885 mia艂y 249 ha, 3 dm. , 55 mk. ew. Woitsdorf, 1386 Woyczichsdorff, dobra i w艣, S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 164. pow. z艂otoryjskohajnowski, par. kat. Wilkau, ew. Woitsdorf. W r. 1885 dobra mia艂y 585 ha, 10 dm. , 256 mk. 85 kat. ; w艣 512 ha. 64 dm. , 381 mk. 16 kat. . Woitz, zapewne Wojcice, 1418 Woyczycz, dobra i w艣, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Odmuch贸w. W r. 1885 dobra mia艂y 97 ha, 4 dm. , 26 mk. kat. ; w艣 1028 ha, 181 dm. , 1247 mk. 11 ew. . We wsi ko艣ci贸艂 par. katolicki, patronatu kr贸lewskiego i biskupiego. Cz臋艣膰 wsi nale偶a艂a dawniej do biskup贸w wroc艂awskich. Szko艂a katolicka. Woitz, ob. Waitz. Woitzdorf, ob. W贸jtowice. Woja, za艣c, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol gm. Kurkle, o 29 w. od Wi艂komierza. Wojabo艂o, za艣c, pow. kowie艅ski, w 3 okr. po; , o 78 w. od Kowna. Wojacino, w艣 pryw. nad rz. Dzisienk膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , o 91 w. od Dzisny; 4 dm. , 34 mk. starow. Wojaczewo, w dok. Wogaczewo, Wogeczewo, Wogaszewo, os. , niegdy艣 wchodz膮ca w sk艂ad par. bni艅skiej dzi艣 pow. 艣redzki. Le偶a艂a pu stkami mi臋dzy r. 1578 a 1618. Nazwa jej po jawia si臋 jeszcze w regestrach pobor. z r. 1618 1620. W r. 1388 wyst臋puje Przybys艂aw z Wyaszewa, kt贸ry w r. 1391 pisze si臋 de Wogeszewo. W r. 1388 wyst臋puje on w gronie szlachty z Rogalina pod Mosin膮, Ociosny pod Zaniemy 艣lem, P艂aszek czyli P艂aszkowic tam偶e i z Szlachcina pod 艢rod膮; , a wr. 1397 艣wiadczy w spra wie Sp艂awskiego ze Sp艂awna p od Poznaniem, wsp贸lnie z wikarym sp艂aw skim i innymi. We d艂ug reg. pob. pow. pyzdre艅skiego w r. 1578 w艣 Wojaczewo le偶a艂a pustk膮. Pawi艅ski, Wiel kop. , I, 197. W艂. 艁. Wojakiszki, za艣c, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Kowna. Wojakowa, w艣, pow. brzeski, w okolicy pag贸rkowatej, wzn. 313 mt. npm. , nad pot. Wojakowskim, dop艂. Uszwicy, przy drodze gminnej. Ma parafi膮 rzym. kat. i szko艂臋 ludow膮. Ko艣ci贸艂, niewiadomej erekcyi, jest murowany, ma jednak wie偶臋 drewnian膮. Metryki przechowuj膮 si臋 od r, 1609. Nale偶y do dyec. tarnowskiej, dekan. brzeskiego i obejmuje wsi Por膮bk臋 Iwkowsk膮, Dru偶k贸w Pusty, Dobrocierz, Po艂om Ma艂y i K膮ty. W艣 jest rozrzucon膮 po wzg贸rzach. Wraz z obszarem tabularnym Adama Dunikowskiego ma 112 dm. i 739 mk. 10 izrael. . Obszar wi臋k. ma 499 mr. roli, 42 mr. 艂膮k, 1 mr. ogr. , 16 mr. past. , 391 mr. lasu i 1 mr. nieu偶. i parcel budowlanych; pos. mn. wynosi 487 mr. roli, 54 mr. 艂膮k i ogr. i 70 mr. pastw. W XVI w. by艂a W. kollokacy膮, po czem pozosta艂 艣lad dotychczas w nazwach folwark贸w G贸rny, Dolny, Dzia艂ek i K膮ty. W 1581 by艂y cz臋艣ci Marcina Wojkowskiego, Ma艂gorzaty wdowy, Miko艂aja Wojakowskiego, Otfinowskiego, Katarzyny Kr臋towskiej, Sebastyana Iw47 Wojakowa Wojakiszki Wojaczewo Wojacino Wojabo艂o Woitzdorf Woitz Woitsdorf Woinothen Woja Woitschinberg Woitschecke Woitnicken Woitkus Wojaliszki kowskiego, Brze艅skiego, Stanis艂awa Lisseka i Krzeczowskich, z kt贸rych najwi臋ksze mia艂y po lanie, inne po p贸艂艂anku Pawi艅. , Ma艂op. , 138. Takie same stosunki istnia艂y w ca艂ej parafii. W. graniczy na p艂n. z Iwkow膮, na zach. z Rajbrotem i Kamionk膮, na pld. z Dobrocierzem a na wsch贸d z Po艂omem Ma艂ym. Mac. Wojaliszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Wojamontowicze, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 60 w. od Szawel. Wojanowo, niem. Woyanow, dobra ryc, pow. gda艅ski g贸rny, st. pocz. 艢wi艅cz, kol. Pruszcz, 4, 5 klm. odl. , par. kat. 艣w. Wojciech. Razem z fol. Hardlinern i 2 przyleg艂o艣ciami obejmuj膮 568 ha 309 roli or. , 41 艂膮k, 96 lasu; 1885 r. 17 dm. , 31 dym. , 204 mk. , 117 kat, 87 ew. ; hodowla byd艂a, sprzeda偶 mleka. W ko 艣ciele wsi Wojciech 艣w. ob. s膮 dwa nagrobki dawniejszych w艂a艣cicieli W. , pochodz膮ce z r. 1533 i 1587. Wed艂ug taryfy pobor. z r. 1648, gdzie uchwalono pob贸r podw. a akcyz臋 potr贸j n膮, p艂aci艂 tu P. v. Embden z Bartlina, Jagatowa i Rusocina 93 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Dawniej istnia艂 tu ko艣ci贸艂 filialny p. w. iw. Miko艂aja, murowany, prywatnego patronatu. Do prob. nale偶a艂y po dobno 2 w艂贸ki. Uratowa艂a go dla katolik贸w Ka tarzyna Wojanowska, w艂a艣cicielka d贸br, kt贸ra wysz艂a za Marcina Borzewicza, przedtem kan clerza Stefana Batorego w Siedmiogrodzie. Ten gorliwy protestant, b臋d膮c starost膮 starogardz kim i osieckim, pozajmowal dla protestant贸w wiele ko艣cio艂贸w w obu starostwach. Po jego 艣mierci atoli wr贸ci艂y te ko艣cio艂y za staraniem jego ma艂偶onki w r臋ce katolik贸w. Gdy W. dosta 艂o si臋 p贸藕niej w r臋ce innowierc贸w, ko艣ci贸艂 tutej szy podupad艂. W r. 1710 le偶a艂 ju偶 w gruzach ob. Utrac. ko艣c. p. k艣. Fankidejskiego, str. 185. Wed艂ug wizyty Rybi艅skiego z r. 1780 by艂o tu w贸wczas 86 kat. i 11 akat. Mesznego pobiera艂 prob. zt膮d 13 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. str. 319. K艣. Fr. Wojasie, w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 42 w. od Wi艂komierza. Wojasz贸wka, w XVI w. Woyaschowka, w艣, pow. jasielski, na lew. brzegu Wis艂oka, przy go艣ci艅cu z Korczyny do Frysztaka 7, 5 klm. , par. rz. kat. w 艁膮czkach. Liczy 105 dm. i 620 mk. rz. kat. pr贸cz 18 izrael. . Pos. tabularna ma 18 mr. roli, reszta zosta艂a rozparcelowan膮 i do艂膮czon膮 do posiad艂o艣ci mniejszej, maj膮cej 689 mr. obszaru. W skorowidzu Pilata zapisano t臋 wi臋艣 pod nazw膮; Wojacz贸wka Zawierzbie. W r. 1508 Pawi艅ski, Ma艂op. , 249 do 1536 ibid. , 519 i 524 by艂a W. w艂asno艣ci膮 Jana Giebo艂towkiego; mia艂a 11 kmieci siedz膮cych na nier贸wych rolach, 6 zagrod. i 艂any praedium szlaheckie. Szacowano j膮 na 300 grzyw. a wraz z Potokiem i Borkiem na 1300 grzyw. W 1581 ibid. , 469 by艂a w艂asno艣ci膮 Bobka Gruszy艅skiego. Stosunki zmieni艂y si臋 cokolwiek, liczono bowiem tylko 8 kmieci, 3 zagr. z rol膮, 2 komor. bez byd艂a i 2 rzemie艣l. W. graniczy na zach贸d z Chrz膮st贸wk膮 i Niep艂膮, na p艂n. z Przyb贸wk膮, na p艂d. z Bajdami, na wsch贸d za艣 oddziela j膮 od Wojak贸wki i 艁膮czek rzeka Wis艂ok. Mac. Wojaszyszki, w艣 skarbowa nad jez. Akmenis, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Tyltyszki, par. So艂oki, o 27 w. od Nowoaleksandrowska, 2 dm. , 22 mk. , ko艣ci贸艂 filialny drewniany, w polowie zesz艂ego wieku fundowany przez w艂a艣cicieli wsi Dawidson贸w. Wojbuniszki, trzy za艣c, pow. trocki, par. Wysokidw贸r. W 1850 r. jeden nale偶a艂 do Wiszniewskich 41 dzies. , drugi do Rudelewicz贸w 44 dzies. , trzeci do Osi艅skich 20 dzies. . Wojchanie Stare al. Nowa Wie艣, w艣, pow. horodecki, gm. Wojchanie, o 12 w. od Horodka, 11 dm. , 80 mk. , zarz膮d gminy, m艂yn wodny. O 2 w. pohost Wojchanie, z cerkwi膮 paraf. Wojcianka, rzka, w pow. wile艅skim, przep艂ywa pod wsiami Czepurniszki, Murowanka, Nowosio艂ki, Obli偶anka, Szynkapole. W贸jcice 1. w艂a艣ciwie Wojcice al. Wojczyce, w艣, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Blaszki, odl. od Sieradza w, 20 1 2, ma 15 dm. i wraz z wsiami 呕elislaw, D臋biniec, Janowice liczy 584 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 107 mk. 2. W. Wielkie i Ma艂e. w XVI w, Voyuczyce duplex, dwa folw. i w艣 nad strum. Usi膮c膮, pow. kaliski, gm. i par. B艂aszki, odl. od Kalisza 28 w. Pierwszy fol. ma 2 dm. , 42 mk. ; drugi fol. 1 dm. , 6 mk. ; w艣 ma 9 dm. , 174 mk. W r. 1873 fol. W. Wielkie i Ma艂e rozl. mr. 353 gr. or. i ogr. mr. 312, 艂膮k mr. 22, past. mr. 6, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 7; p艂odozm. 13pol. , cegielnia. W艣 W. os. 20, mr. 92. Nast臋pnie folw. uleg艂 rozparcelowaniu na 15 kolonii, maj膮cych od 12 do o 1 mr obszaru. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w B艂aszkach. Wed艂ug reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1653 w艣 W. Wojuczyce M膮jus i Minus mia艂y 4 艂an. a w r. 1576 艂an. 5 1 2, pr贸cz tego 1 2 艂ana bez kmieci Pawi艅. , Wielkop. , 219. W r. 1734 w艣 zosta艂a zniszczon膮 przez wojska Augusta III Wojcice 1. al Kamienie, niem. Steindorf, 1362 Steynerdorf, w艣, pow. olawski, par. ewang. i kat. Minken. W艣 ma 649 ha 516 roli, 93 艂膮k, 146 dm. , 1071 mk. 91 katol. . Ludno艣膰 trudni si臋 upraw膮 lnu. pszczelnictwem, p艂贸ciennictwem. 2. W. , ob. Woitz. Wojciech, w艣, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna, odl. 5 w. od Augustowa, ma 9 dm. , 83 mk. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 57 mk. Wojciech 艢w. 1. niem. St. Albrecht, przedmie艣cie gda艅skie, pow. miejski gda艅ski, 7 klm, na p艂d. od miasta, nad Raduni膮, szos膮 i kolej膮 Wojaliszki Wojamontowicze Wojanowo Wojasie Wojasz贸wka Wojaszyszki Wojbuniszki Wojchanie Stare Wojcianka W贸jcice Wojcice Wojciech Wojciech 艢w gda艅sk膮, ma st. poczt. i szko艂臋 symultann膮; r. 1828 do miasta przy艂膮czone; 1885 r. 92 dm. , 1119 mk. Bywa tu jarmark zwany Albertus Markt. 2. W 艢w. , niem. St. Albrecht Pfardorf, w艣 ko艣c. , tam偶e; 1865 r. do miasta przy艂膮czona. W 1885 r. 57 dm. , 492 mk. Tera藕niejszy ko艣ci贸艂 murowany wybudowa艂 biskup kujawski Stanis艂aw Karnkowski r. 1575. Stary spali艂 si臋 r. 1537. Wie偶a pochodzi z r. 1680, wkr贸tce potem zosta艂y dobudowane dwie kaplice. Przechowa艂 si臋 tu, cho膰 bardzo ju偶 uszkodzony, o艂tarz rze藕biony, ze starego ko艣cio艂a i statua 艣w. Wojciecha z marmuru. Organy o 14 rejestrach pochodzi z r. 1741. Opr贸cz tego s膮 w ko艣ciele 2 nagrobki jeden Leonarda Dameraw z Wojanowa 1533, a drugi jego syn贸w Feliksa 1572 i Piotra 1578. Du偶y dzwon sprawi艂 r. 1668 proboszcz 艢miglewski. Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 wspomina o trzech relikwiarzach, pierwszy zawiera艂 cz臋艣ci 艣w. Krzy偶a, co aprobowa艂 r. 1754 k艣. sufr. Wybicki, kanonik wlodawski. W drugim by艂y relikwie 艣w. Wojciecha, w trzecim 艣w. Wincentego a Paulo. Parafia tutejsza, dekanatu gda艅skiego miejskiego, tyt. 艣w. Wojciecha, jest patronatu rz膮dowego i biskupiego, kolej膮 miesi臋cy. Istnieje przy ko艣ciele bractwo 艣w. J贸zefa od r. 1731. W sk艂ad parafii wchodz膮 艢w. Wojciech, Arciszewo, B臋dzieszyn, Bor臋cin, Borgfeld, Ja艣ki, Go艂膮bkowo, Gute Herberge, Hundertmark, Jankowo, Jagatowo, Kowale, Komnaty, Ma膰kowy, Mueggenthal, Migowo, Nobel, Pruszcz, Pr臋dzieszyn, Recino, Boszkowo, Rusocin, Rotmanki, Scharfenort, 艁ostowice, Straszyn, 艢wi艅cz, 艢winieg艂owy, G艂臋bokie, Wojanowo, Cieplewo, opr贸cz tego Scharfenberg czyli Bystra, Mokry Dw贸r, Wi艣lina Hochzeit, LandauerBruch i Kr臋piec. R. 1893 liczy艂a parafia 3272 dusz, R. 1780 by艂o w 艢w. W. 449 kat. i 112 akat, w ca艂ej parafii za艣 1054 kat. , 811 komunikant贸w, 698 akatol. ; 偶yd贸w nie by艂o. W艣 sama nale偶y do najstarszych osad na Pomorzu. U艣wi臋cona pobytem 艣w. Wojciecha, od niego te偶 przybra艂a sw膮 nazw臋. Wed艂ug starej bowiem tradycyi 艣w. Wojciech ci膮gn膮c do Prus tu pod starym d臋bem g艂osi艂 nauk臋 chrze艣cia艅sk膮. Tu te偶 podobno po jego 艣mierci m臋cze艅skiej przez 3 lata spoczywa艂o cia艂o, a偶 je kr贸l polski przeni贸s艂 najprz贸d do Trzemeszna a potem do Gniezna. Dla tego ju偶 r. 1222 tu na cz臋艣膰 tego aposto艂a Pras za艂o偶y艂a ko艣ci贸艂 ks. Miros艂awa, matka ks. Barnima, i Ingarda, jego ciotka ob. Borck Echo sepulchralis, I, 388. Biskupi oddali go benedyktynom z Mogilna, gdy偶 艣w. Wojciech przez pewien czas nosi艂 habit tego zakonu. R. 1541 zamieni艂 opat Andrzej 艁opie艅ski z Mogilna posiad艂o艣ci klasztoru swego pod Gda艅skiem, mianowicie wie艣 艢w. Wojciech, na dziesi臋ciny biskupie z Opatowic. R. za艣 1711 osadzi艂 tu biskup kujawski Szaniawski misyonarzy, kt贸rzy pracowali tu a偶 do kassacyi konwentu w r. 1818. Staro偶ytna kaplica 艣w. Wojciecha, z kamieni polnych zbudowana, stoi na wzg贸rzu niedaleko ko艣cio艂a. Do niej odbywa si臋 jeszcze dzi艣 co rok w dzie艅 艣w. W. uroczysta procesya. Wizyta Rybi艅skiego z r. . l782 opiewa, 偶e pod贸wczas odprawia艂a si臋 tam msza 艣w. nietylko w dzie艅 艢w. Wojciecha, lecz i w dni krzy偶owe. Lustracya biskpich maj膮tk贸w z r. 1760 opiewa, 偶e w艣 艣w. Wojciech, stanowi膮ca trzeci膮 jurysdykcy膮, liczy艂a 37 dom贸w i kilka plac贸w. Mia艂a w贸jta i dw贸ch 艂awnik贸w, kt贸rzy podatki odbierali i do kasy Szotlandu wnosili. Podatku gruntowego p艂acili z艂. 82 gr. 15, szynkowego z艂. 90, od warzenia piwa z艂. 292 gr. 15 ob. Maj膮tki biskupie przez k艣. Kujota, str. 61. R. 1772 po艂膮czy艂 kr贸l pruski 4 wsi, mianowicie Szotland, Stolzenberg, 艢w. Wojciech i Szydlice w jedno kr贸lewskie miasto Stolzenberg, aby rywalizowa艂o z Gda艅skiem. R. 1789 wykazuje tu topografia Goldbecka 110 dym. K艣. Fr. Wojciech贸w 1. kol. , pow. nowomi艅ski, gm. i par. Siennica. 2. W. , kol. nad rz. Bia艂膮, pow. koni艅ski, gm. Rzg贸w, par. Grabienice, odl. od Konina 19 w. , ma 26 dm. , 256 mk. , 26 os. , 350 mr. Powsta艂a na obszarze d贸br Grabienice. 3. W. , kol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Umienie, odl. 14 w. od Ko艂a, ma 4 dm. , 37 mk. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 40 mk. 4. W. , w艣, pow, sieradzki, gm. Dzierz膮zna Wielka, par. Kamionacz, odl. od Sieradza 14 w. , ma 5 dm. , 85 mk. , 12 os. , 45 mr. Nale偶a艂a do d贸br Kamionacz. 5. W. , kol. , pow. turecki, gm. Kowale Pa艅skie, par. Tokary, odl. od Turka 13 w. , ma 24 dm. , 213 mk, 34 os. , 320 mr. Nale偶a艂a do d贸br Siewieruszki. 6. W. , w艣, pow. turecki, gm. Biernacice, par. Niewiesz, odl 27 w. od Turka, ma 15 dm. , 116 mk. 7. W. , przyl. d贸br Kobiele Ma艂e, w pow. noworadomskim. 8. W. , kol. nad rz. Radomk膮, pow, radomski, gm. Koz艂贸w, par. Wola, odl od Radomia 9 w. , ma 7 dm. , 88 mk. , 135 mr. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 9 mk. 9. W. , kol. , pow. radomski, gm. i par. Potwor贸w, odl. od Radomia 31 w. , ma 7 dm. , 17 mk. , 250 mr. Powsta艂a z rozparcelowania cz臋艣ci obszaru d贸br Jab艂onna 呕ydy. 10. W. , fol. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 22 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 93 mr. 11. W. Osiemborowskif fol. , pow. kozienicki, gm, Ro偶niszew, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 28 w. , ma 1 dm. , 3 mk. , 450 mr. 12. W. , kol. , pow. konecki, gm. G贸ry Mokre, par. Pilczyca, odl. od Ko艅skich 32 w. , ma 15 dm. , 93 mk. , 305 mr. 13 W. , fol. , pow. i艂偶ecki, gm. Tarczek, par. D臋bno, odl. od I艂偶y 34 w. , ma 1 dm. , 132 mr. 14. W. , os. g贸rnicza, pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Pierzchnica. Odlewnia 偶elaza i fabryka wyrob贸w 偶elaznych, posiadaj膮ca wielki piec. Za motor s艂u偶y ko艂o wodne i maszyna parowa o sile 12 koni. Rudy dostarczaj膮 kopalnie Napie艅k贸w i Kud贸w. Zbyt na miejscu. 15. Wojciech贸w Wojciech贸w Wojciech贸w Wojciech贸w W. , w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. Krasocin, ma 27 os. , 274 wr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Gruszczyn. W r. 1573 w艣 Woicziech贸w nora, w艂asno艣膰 arcyb. gnie藕n. w kluczu kurzelowskim, p艂aci od 1 艂anu, 3 zagr. z rol膮, 1 rybaka Pawi艅. , Ma艂op. , 273. 16. W. , w艣, pow. j臋drzejowski, gm. i par. Mstycz贸w, ma 12 os. , 90 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krzel贸w. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 03 mk. Spis z tego roku podaje drug膮 wie艣 t. n. , w par. Tarnawa, mia艂a 15 dm. , 75 mk. W po艂owie XV w. dziedzicem wsi by艂 Jan Skrzelowski. Dziesi臋cin臋, warto艣ci do 6 grzyw. , dawano plebanowi w Mstyczowie D艂ugosz, L. B. , II, 91. 17. W. , fol. , pow. pi艅czowski, gm. Dobies艂awice, par. Kazimierza Wielka, odl. 30 w. od Pi艅czowa. W 1827 r. by艂o 32 dm. , 264 mk. Pol. W. , w r. 1874 oddzielony od d贸br Dobies艂awice, rozl. mr. 336 gr. or. i ogr. mr. 276, 艂膮k mr. 46, lasu mr. 3, nieu偶. mr. li; bud. mur. 1, drew. 8; p艂odozm. 10pol. W艣 W. ma 14 os. , 445 mr. W XIII w. dawa艂a dziesi臋ciny klasztorowi tynieckiemu. W po艂owie XV w. dziedzicem wsi jest Stanis艂aw Ostoja i Jan Ulima. Wie艣 ma 8 艂an. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 7 grzyw. , bisk. krakow. Dwa folw. rycerskie i karczma dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci do 6 grz. , pleb. w Kazimierzy D艂ugosz, L. B. , II, 143. W r. 1581 w艣 W. , w par. Kazimierza, sk艂ada艂a si臋 z trzech cz臋艣ci Winarski mia艂 1 艂an. D臋bicki i Wojciechowski 1 艂an km. , 1 zagr. z rol膮, kom. bez byd艂a. Cz臋艣膰 Wojciechowskich w dzier偶awie Scislica mia艂a 3 艂any km. , 4 zagr. z rol膮, 2 kom. z byd艂em, 3 kom. bez byd艂a, 1 rzemie艣l Pawi艅ski, Ma艂op. , 12. 18. W. , w艣 i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Wojciech贸w, odl. 21 w. od Lublina a 5 w. od Na艂臋czowa st. dr. 藕el. nadwi艣la艅. . Posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, urz膮d gm. , 78 dm. , 807 mk. w r. 1882, 1268 mr. ziemi ornej folw. , 82 mr. 艂膮k, 32 ogr. i zabud. , 641 mr, lasu wysokopiennego a 200 mr. zalesionych, 75 mr. zaro艣li, 17 mr. staw贸w, 65 mr. past. i dr贸g, 8 mr. do probostwa nale偶膮cych, 1806 mr. w艂o艣cia艅. , 210 mr. lasu pod s艂u偶ebno艣ciami. Fol. Ignac贸w ma dm. , 22 mk. , 707 mr. ornej ziemi. Do d贸br przedtem nale偶a艂y wsi Maszki 42 dm. , 383 mk. , 1107 mr. w艂o艣c; Gaj du偶y 8 dm. , 92 mk. , 72 mr. ; Gaj ma艂y 9 dm. , 82 mk. , 188 mr. W r. 1827 w艣 W. mia艂a 63 dm. , 549 mk. S膮 tu zwaliska zamku, wystawionego w zesz艂ym wieku przez Morskich. W naro偶niku budowli zamkowej mie艣ci si臋 budynek nier贸wnie dawniejszy, kt贸ry podobno w XVI w. stanowi艂 zb贸r arya艅ski. Obecnie s艂u偶y za 艣pichlerz i lamus. Opis budowli tej z rycin膮 poda艂 Tyg. Illustr. z r. 1869 t. IV, 16. W po艂owie XV w. istnia艂 tu ju偶 ko艣ci贸艂 paraf. ; dziedzicem wsi by艂 Jan Szczekocki h. Odrow膮偶 D艂ugosz, L. B. , II, 575, W r. 1531 w艣 ko艣cielna W. , ze wsiami Baski Batki, Maski i Palikije, p艂aci od 32 艂an. i 4 k贸艂. R. 1676 Pawe艂 Orzechowski p艂aci pog艂贸wne od siebie, dwojga dzieci, 4 kobiet szlachcianek, 6 krewnych, 62 dworskich, 237 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 358, 3a. W. par. , dek. lubelski, 2854 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. I, st. poczt. w Be艂偶ycach. Gmina ma 12913 mr. obszaru i 3114 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 1 praw. , 9 prot. , 3 偶yd. W sk艂ad gminy wchodz膮 Chmielnik Gajnowy i Stary, G贸ra, Ignat贸w, Maszki, Mi艂ocin, Palikije, Sworniak, Wojciech贸w. 19. W. , fol. i os. fabr. , pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. Surh贸w. Pol. ten, nale偶膮cy do d贸br Kro艣niczyn, ma 11 bud. mur. , 6 drew. , 515 mr. 295 mr. roli. Za艂o偶on膮 tu zosta艂a przed r. 1880 fabryka mebli gi臋tych, kt贸rej materya艂u dostarczaj膮 okoliczne lasy li艣ciaste, bukowe przewa偶nie. Fabryka ta, pocz膮tkowo w艂asno艣膰 hr. Polety艂艂y, posiadacza d贸br Kro艣niczyn, przesz艂a nast臋pnie na w艂asno艣膰 sp贸艂ki. W r. 1880 pracowa艂o tu 210 robotnik贸w a sprzeda偶 roczna przynosi艂a oko艂o 200000 rs. Lasy okoliczne nale偶膮 do d贸br ordynackich. Na obszarze W. jest do艣膰 rozleg艂e jezioro. Ob. K艂osy z r. 1883, 958. 20. W. al. Zakrzy偶e, fol, pow. krasnostawski, gm. 呕贸艂kiewka, par. Krzczon贸w, odl. 28 w. od Krasnegostawu. Pol ten, oddzielony od d贸br Sobieska Wola w r. 1883, rozl mr. 380 gr. or. i ogr, mr. 276, 艂膮k mr. 14, pastw, mr. 15, lasu mr. 57, nieu偶, mr. 17; bud. drew. 8; p艂odozm. 9pol, pok艂ady wapienia. 21. W. , w艣 i fol, pow. janowski, gm. Brzoz贸wka, par. Modliborzyce, odl. od Lublina w. 60, od Janowa w. l0, od Modliborzyc w. 4. W. le偶y na wynios艂em wzg贸rzu, obfituj膮cem w 艂omy kamienia wapiennego. W艣 ma 17 dm. , 812 mk. , gr. or. 317 mr. , oraz za s艂u偶ebno艣ci otrzyma艂a lasu 72 mr. Folw. W. , obecnie rozparcelowany mi臋dzy kolonist贸w, kt贸rzy w 1891 r. kupili takowy z pomoc膮 Banku w艂o艣cia艅skiego, za wy艂膮czeniem obszaru 84 mr. 142 pr臋t. pozosta艂ych przy dworze pod nazw膮 Wojciech贸w A. B. Koloni艣ci nabyli og贸艂em 642 mr. , w tem gr. or. 549 mr. , lasu 83 mr. , nieu偶, 10 mr. Gleba gliniasta, urodzajna. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 185 mk. Ludno艣膰 wiejska utrzymuje sady wi艣niowe i jab艂kowe, daj膮ce do艣膰 znaczny doch贸d. Oko艂o r, 1874 istnia艂 tu piec wapienny. 22. W. , w艣, pow. w艂odawski, gm. i par. Ha艅sk, 31 dm. , 23 os. , 188 mk. , 465 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kulczyn. Br. Ch. Wojciech贸w, ob. Wojciechowo. Wojciech贸w 1. niem, Albrechtsdorf, w艣 i dobra, pow. olesi艅ski, par. kat. i ew. w Ole艣nie. W艣 le偶y o 3 klm. na p艂n. zach. od Ole艣na, nad Stobraw膮, ma 393 ha 255 roli, 33 艂膮k, 57 lasu, 78 dm. , 150 gospodarstw, 606 mk. 25 ew. . Dobra maj膮 1086 ha 355 roli, 43 艂膮k i 643 lasu, 21 dm. , 251 mk. 46 prot. . Do d贸br nale偶y pi臋膰 m艂yn贸w. Huta cynkowa istnia艂a tu r, 1843. We wsi szko艂a katol 2. W. , nim. Albrechtsdorf, 1336 Villa Alberti, 1360 Albrechts Wojciechowce-Bielice Wojciechowe Wojciechowice dorff, w艣 i dobra, pow. wroc艂awski, par. ew. Rankau, kat. Wirrwitz. W艣 ma 142 ha 116 roli, 6 艂膮k, 53 dm. , 85 gospodarstw, 376 mk. 17 katol. ; dobra 353 ha 311 roli, 21 艂膮k, 8 lasu, 8 dm. , 92 mk 11 kat. . WojciechoweBielice al Bielice, w艣 i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Kro艣niewice, odl. 17 w. od Kutna. W r. 1878 folw. W. Bielice rozl. mr. 398 gr. or. i ogr. mr. 356, past. mr. 24, wody mr. 2, lasu mr. 3, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 10, drew. 6; p艂odozm. 8pol. , pok艂ady torfu. W艣 Bielice os. 10, mr. 10; w艣 Pniewo A. os. 10, mr. 227; w艣 Pniewo B. os. 17, mr. 22 Wojciechowice 1. kol, pow. 艂owicki, gm. Bielawy, par. Oszkowice. Utworzona na obszarze Borowa Starego. 2. W. Du偶e i Ma艂e, dwie wsi, pow. kutnowski, gm. Krzy偶an贸wek, par. 艁膮koszyn, odl. 4 w. od Kutna. W. Du偶e maj膮 8 dm. , 83 mk. , 340 mr. ; W. Ma艂e 8 dm. , 75 mk. , 249 mr. Mieszka tu drobna szlachta, maj膮ca osady, z kt贸rych najwi臋ksza liczy 64 mr. obszaru. W 1827 r. W. Du偶e mia艂y 12 dm. , 92 mk; W. Ma艂e 11 dm. , 64 mk. Na pocz膮tku XVI w. W. Du偶e dawa艂y z 艂an. dwor. dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w 艁膮koszynie a z kmiecych wikaryuszom kollegiaty 艂臋czyckiej, za艣 W. Ma艂e mia艂y tylko cz臋艣ci szlacheckie, z kt贸rych dziesi臋cin臋 dawano do 艁膮koszyna 艁aski, L, B. , II, 483. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 w艣 Woczechowice mia艂a 艂an. 3 1 2, zagr. 4, osad. 7, karczm臋, m艂yn, rze藕nika i rzemie艣lnika Pawi艅. , Wielkop. , 11, 84, 85, 140. 3. W. , w艣 i folw. , pow. opatowski, gm, i par. Wa艣ni贸w, odl. od Opatowa 20 w. , ma 10 dm. , 88 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 54 mk. Fol. W. Jeleniowskie w r. 1884 rozl. mr, 220 gr. or. i ogr. mr. 205, 艂膮k mr. 11, nieu偶. mr. 4; bud. drew. 15; p艂odozm. 14pol. , wiatrak, pok艂ady wapienia. W艣 W. ma 15 os. , 76 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Jeleni贸w. W po艂owie XV w. posiadali tu folwarki rycerskie G艂膮b i Zaklika Czaj臋ccy. Klasztor w膮chocki mia艂 jeden 艂an kmiecy a dwaj dziedzice tak偶e posiadali 艂any kmiece D艂ugosz, L. B. , II, 472. 4. W. Wielkie, w艣 i fol, pow. opa towski, gm. Wojciechowice, par. Miku艂owice, odl od Opatowa 14 w. , ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, urz膮d gm. , 21 dm. , 220 mk. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 185 mk. Dobra W. Wielkie sk艂ada艂y si臋 w r. 1870 z fol W. i Koszyce z nomenklat. Str贸偶a, rozl mr. 1421 fol W. gr. or. i ogr. mr. 600, 艂膮k mr. 37, past, mr. 10, lasu mr. 243, wody mr. 2, os. le艣. mr. 8, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 23; p艂odozm. 16pol; fol Koszy ce gr. or. i ogr. mr. 222, 艂膮k mr. 60, past. mr. 12, lasu mr. 211, wody mr. 1, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 14, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, wia trak. W艣 W. Wielkie os. 25, mr. 104; w艣 Ko szyce os. 12, mr. 89. W艣 ta posiada艂a parafi膮 z ko艣cio艂em murowanym, za艂o偶onym podobno w r. 1362 przez Wojs艂awa, kanon. sandom. wed艂ug D艂ugosza, Wojszyk, kanon. krakowski Ko艣ci贸艂 by艂 p. w. 艣w. Wojciecha. . Dziesi臋cin臋 z 12 艂an. km. , warto艣ci do 12 grzyw. , pobiera艂 biskup krakowski. Cztery folw. rycerskie, dwie karczmy, czterech zagrodn. z rol膮 dawali w po艂owie XV w. dziesi臋cin臋 miejscowemu plebanowi D艂ugosz, L. B. , II, 498. W r. 1578 s膮 tu cztery dzia艂y Rzuchowski ma 1 zagr. z rol膮; Mietelska 1 2 艂anu, 1 osad. , 5 zagr. z rol膮, 1 ubog. komor. ; Bia艂aczowskiego dzia艂 wydzier偶awiony ma 1 2 lan, 2 zagr. z rol膮; Katarzyna Mietelska 4 os. , 1 艂an, 2 zagr. z rol膮. Przyleg艂a wie艣 Miku艂owice, nieznana jeszcze D艂ugoszowi, musia艂a teraz dopiero wydzieli膰 si臋 jako odr臋bna ca艂o艣膰 z obszaru Wojciechowic. Dodawszy sum臋 艂an贸w w obu wsiach Wr. 1578 otrzymamy 9, podczas gdy za D艂ugosza same W. mia艂y 12. Ot贸偶 jakkolwiek ko艣ci贸艂 w艂膮czony zosta艂 do Miku艂owic, to parafia nosi dalej nazw臋 pierwotn膮. Dopiero w ostatnich czasach, przy nowem rozgraniczeniu przyleg艂ych parafii Bidziny i Gierczyce, zmieniono nazw臋 parafii na Miku艂owice. W r. 1632 Tymoteusz Ligenza, podskarbi kor. , wystawi艂 kaplic臋 z kopul膮, przy ko艣ciele, a pod ni膮 urz膮dzi艂 groby dla swej rodziny. W kaplicy znajduje si臋 staro偶ytny obraz M. Boskiej na drzewie malowany. W. gm. ma 4756 mr. 418 w艂o艣cia艅. i 4340 mk. 10 prot. i 69 偶yd. . S膮d gm. okr. V w os. 膯miel贸w o 8 w. , st. pocz. O偶ar贸w. W sk艂ad gra. wchodz膮 Bidziny, Choroch贸w, Drygulec, Gaj贸wkaZielonka, Gierczyce, Grochocice, Hultajka, Jasice, Julian贸w, Kaliszany Koszyce, Kunice, Lis贸w, 艁opata, 艁ukawka, 艁ugi, Maryan贸w, Mierzanowice, Miku艂owice, Podgajcze, SmugiSpoczynek, 艢r贸dborze, Stodo艂y, Str贸偶a, Wojciechowice, Zielonka 5. W. , w艣 i fol, pow. j臋drzejowski, gm. Prz膮s艂aw, par. Krzci臋cice, odl. 12 w. od J臋drzejowa. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 39 mk. W r. 1889 fol W. , oddzielony od d贸br Deszno, rozl mr. 591 gr. or. i ogr. mr. 317, 艂膮k mr. 4, past. mr. 21, lasu mr. 207, nieu偶. mr. 42; bud. drew. 6; p艂odozm. 10pol; las nieurz膮dzony. W艣 W. ma 9 os. , 133 mr. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 Jakuba Kuli h. Jastrz臋biec, mia艂a 4 zagr. z rol膮, folw. rycerski, daj膮cy dziesi臋cin臋 plebanowi w Krzci臋cicach D艂ugosz, L. B. , II, 69. 6. W. , os. , pew. ostro艂臋cki, gm. i par. Ostro艂臋ka, le偶y o 4 w. na p艂n. wsch贸d od Ostro艂臋ki, przy szosie do 艁om偶y. Br. Ch. Wojciechowice, po rus. Utichowyczi, w艣, pow. przemy艣la艅ski, 12 klm. na p艂d. p艂d. zach. od s膮du pow. i urz. pocz. w Przemy艣lanach. Na p艂n. le偶膮 Rz臋dowice i Osta艂owice, na wsch. Brzuchowice, na pld. Korzelice i Dobrzanica, na zach. Tuczne al. Tuszno. Wzd艂u偶 granicy p艂n. p艂ynie pot. Lehinie ob. , prawy dop艂. Gni艂ej Lipy. Zach. cz臋艣膰 lesista. Wznies. dochodzi 402 mt. na zach. Najni偶szy punkt 299 mt. w dolinie pot. Lehinie. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 299, 艂膮k i ogr. 36, past. 22, lasu 185 mr. ; w艂. mn. Wojciech贸wka roli or. 373, 艂膮k i ogr. 82, past. 11, lasu 24 mr. W r. 1880 by艂o 78 dm. , 446 mk. w gm. , 2 dm. , mk. na obsz. dwor. 436 gr. kat. , 10 rz. kat. , 8 izr. , 10 innych wyzn. ; 432 Bus. , 13 Pol. , Niem, . Far. rz. 艂at. w Firlejowie, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. Bo par. nale偶膮 Tuczno i Rz臋dowice. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a i szko艂a lklas. Lu. Dz. Wojciechowicze, okolica szlachecka, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdan贸w o 20 w. , gdzie te偶. i st. poczt. , gm. Rubie偶ewicze, o 65 w. od Mi艅ska. Maj膮 tu w艂asno艣ci Dziangowie 2 1 2 w艂贸ki, 呕ywiccy 1 3 4 w艂贸ki, Downarowie 1 w艂. i 膯wirkowie 1 1 2 w艂. . Miej scowo艣膰 falista, grunta szczerkowe, 偶ytnie. Wojciechowi臋ta Sikory, ob. Sikory, 8. Wojciech贸wka 1. przysio艂ek nad rz. Szpik贸wk膮, dop艂. Bohu, pow. brac艂awski, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpik贸w, par. praw. i poczta Tork贸w, par. kat. Kopij贸wka, o 18 w. od Brac艂awia, przy dr. poczt. z Bachen do Brac艂awia, ma 52 dm. , 265 mk. Nale偶y do Zabokrzycza, 2. W. , w艣 nad S艂ucz膮, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Nowo Sielica, par. praw. Tyranowka o 3 w. . 3. W. , futor, pow. proskurowski, okr. pol. Czarny Ostr贸w, gm. Malinicze, par. prawos艂. Ro偶yczna, katol. Proskur贸w, przy dr. z Ro偶yczny do Rososz膮. Nale偶y do Malinowskich. Wojciech贸wka B臋dkowska, folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, odl. 21 w. od Olkusza, ma 100 mr. obszaru 52 roli, 10 艂膮k, 33 lasu. Oddzielony od d贸br Budkowice. Wojciechowo 1. ob. Wojciech贸w. 2. W. , w艣 i fol. , pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. 27 w. od Sierpca. W艣 ma 19 dm. , 137 mk. , 337 mr. Pol. W. wchodzi w sk艂ad d贸br 艁aszewo. Wojciechowo 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Wa偶y艅skich, Olany, o 14 w. od Oszmiany, 11 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . 2. W. , folw. nad rzk膮 Wamiank膮, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , o 97 w. od Oszmiany, dm. , 39 mk. katol. 3. W. , za艣c. nad potokiem, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol. , o 42 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. W. , za艣c. pryw. w le艣nem uroczysku, pow. wilejski, w 3 okr. poL, dawna gm. Gaby, o 64 w. od Wilejki, dm. , 9 mk. katol. 5. W. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. H艂usk, o 47 w. od Bobrujska, w艂asno艣膰 Brzozowskiej, ma 1747 dzies. 6. W. , w艣, pow. orsza艅ski, gm. Dobromy艣l, 2 dm. , 15 mk. 7. W. , w艣, pow. drysie艅ski, par. Zabia艂y. Wojciechowo 1. w dokum. Wocziechowo, Woyczechow, Woyczechovicze, w艣 gospod. i dworzec kolei nad rz. Obr膮, pow. szremski jaroci艅ski, s膮d i okr. urz臋d. Jarocin, st. kol. w miejscu, poczta w Jaraczewie, szko艂y obydw贸ch wyzna艅 w miejscu, par. katol. w Chytrowie, ewang. w Borku. Obszaru 197 ha, 40 dym. , 243 dusz katol. 2. W. , w艣 szlach. , tam偶e, 418 ha. W r. 1887 rozkolonizowana przez komisy膮 kolonizacyjn膮. Osadnicy przybyli z okolic Frankfurtu i ze Szl膮ska. W 1396 r. Czelc de 艁obez otrzyma艂 rok na Marcinie z W. o 10 grzyw. i艣cizny i 2 grzyw. procent贸w. E. 1398 Przybys艂aw z Marcinem ze Skok贸w mieli w zastaw da膰 2 艂any w W. za 20 grzyw. i dwa denary Celtom de Lobez. A gdyby nie zastawili, mieli by膰 winni 20 grz. w got贸wce. W r. 1400 toczy si臋 sprawa mi臋dzy podstolim Przybys艂awem i Marcinem z W. z jednej strony a pani膮 Gorazdowsk膮. W r. 1418 cz臋艣膰 obszaru W. odst膮piona 艁ow臋cicom. W r. 1450 toczy si臋 sprawa graniczna mi臋dzy W. a 艁ow臋cicami, W r. 1504 ugoda co do granic i pastwisk mi臋dzy W. , Skokowem i Gol膮. W r. 1510 ugoda o wr臋b. W r. 1578 Jan Jastrz臋bski posiada w W. 9 艣l. os. , 3 zagr. , 2 komoro. W r. 1620 ma tam偶e Jerzy Cielecki 6 1 2 艣l. os. i 膰wier膰 a 3 艣l. i 膰wier膰 puste, ko艂o korzeczne i zagrodnika. 4. W. , tak zwa艂 si臋 niegdy艣 Odrow膮偶, w pow. gnie藕nie艅skim. 5. W. , niem. Georgsdorf, w艣 gospod. , w pow. w膮growieckim, okr. urz臋d. Skoki, st. kol. i poczta w Rogo藕nie, szko艂y obu wyzn. w miejscu, paraf. katol. w Pru艣cu, ewang. w Rogo藕nie, urz膮d cywil. w Siernikach, s膮d okr. w W膮growcu. Obszaru 163 ha, 15 dym. , 143 dusz 22 kat. . Le偶y na p艂n. od Kcyni Exin, pod Rozwark膮, zt膮d nazwano W. Rozwareckie. Kolonia za艂o偶ona w r. 1797 przez J贸zefa Radzimi艅skiego, woj. gnie藕n. 6. W. al. 艢w. Wojczech, Wocziech, Villa ecclesie s. Adalberti, Villa Alberti, w艣 ko艣cielna, w pow. mi臋dzyrzeckim, s膮d, urz膮d okr. , urz膮d stanu cywil. , st. kol. i poczta, szko艂y i parafie obu wyzna艅 w Mi臋dzyrzeczu. Obszaru 1354 ha, 27 dym. , 286 dusz 195 kat. . Wspominana ju偶 pod r. 1259. Na schy艂ku zesz艂ego wieku w艂o艣cianie wojciechowscy w miejsce starego wystawili nowy ko艣ci贸艂 W r. 1793 by艂a w艣 w艂asno艣ci膮 bisk, pozn. , 7. W. , folw. mi臋dzy Wolsztynem a Babimostem, w pow. babimojskim, na p艂d. Zb膮szynia, urz. okr. Hammer, urz. st. cywil. i pocz. w Chobienicach Koebnitz, szko艂a i ko艣ci贸艂 ewang. i st. kol. w Babimo艣cie, par. katol. w Zb膮szyniu, Ma 2 dym, . 38 dusz. W r. 1793 w posiadaniu J贸zefa Miel偶y艅skiego na Chobienieach, wojew. pozn. W. 艁. Wojciechowszczyzna, dobra, pow. grodzie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Ma艂a, o 48 w. od Grodna, w艂asno艣膰 Korybut Daszkiewicz贸w, maj膮 z folw. Ojcowo al. Zamojdzie i Milatycze oraz urocz. Zamczysko i Wisieniec 1381 dzies. 799 pod zabud. i roli, 243 艂膮k i pastw. , 77 lasu, 262 nieu偶. . Wojciechuny, w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol. , o 84 w. od Kowna. Wojciechy, w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 42 w. , okr. wiejski Ho艂 Wojciechowicze Wojciechy Wojciechuny Wojciechowszczyzna Wojciechowo Wojciechowicze Wojciechowi ta Wojciech贸wka B臋dkowska Wojcieszek Wojciekiszki Wojciele Wojcie艂owo Wojcieniszki Wojciesze Wojcieszk贸w Wojcieszkowa Wola Wojcieszkowice Wojcieszyce Wojcieszyn bieja, o 84 w. od Dzisny, 9 dm. , 79 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Wojciekiszki, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Towiany, o 5 w. od Wi艂komierza. Wojciele, w艣 i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasne al. Krasnesiolo o 10 w. , okr. wiejski Usza, 10 dusz rewiz. w cz臋艣ci Klemontowicz贸w i 6 w cz臋艣ci Lackich; folw. nale偶a艂 do Lackich. Wojcie艂owo al. Wojciulewo, w艣 skarbowa, w pow. drysie艅skim, z kaplic膮 katolick膮 parafii Przydrujsk, fundacyi Matern贸w. Niegdy艣 w艂asno艣膰 ks. Sapieh贸w, attyn. hr. drujskiego. W 1779 r. ks. Franciszek Sapieha sprzedaje W, Ignacemu Maternie, stoln. grabowickiemu. Wojcieniszki, za艣c. rz膮d. nad Wili膮, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Wojciesze, w艣 i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Krasne al. Krasnesio艂o o 6 w. , okr. wiejski U艂anowszczyzna, o 43 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wika do Mi艅ska. Folw. ma 1 dm. , 4 mk. ; w艣 5 dm. , 72 mk. , prawos艁 w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Kononowicz贸w. Wojcieszek, os. mly艅. , pow. rawski, gm. i par. Lubochnia, ma 1 dm. . 6 mk. , 20 mr. Wojcieszk贸w, w艣, folw. i dobra nad rz. Bystrzyc膮, pow. 艂ukowski, gra. i par. Wojcieszk贸w, odl. 18 w. od 艁ukowa, posiadaj膮 gorzelni膮 przerabiaj膮c膮 do 24000 kor. kartofli, cegielni膮, tartak i m艂yn. W spisie z r. 1827, mylnie nazwany Woyniszk贸w, mial 35 dm. , 272 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol W. , Nowinki, Zofi贸wka i D膮browa, rozl mr. 3674 fol W. gr. or. i ogr. mr. 781, t膮k mr. 181, pastw. mr. 4, lasu mr. 368, nieu偶. mr. 47; bud. mur. 12, drew. 28; p艂odozm. 11pol. ; fol. Nowinki gr. or. i ogr. mr. 341, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 4; fol Zofi贸wka gr. or. i ogr. mr. 748, 艂膮k mr. 82, past. mr. 8, lasu mr. 158, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 8; folw. D膮browa gr. or. i ogr. mr. 544, 艂膮k mr. 59, pastw. mr, 3, lasu mr. 315, nieu偶. mr. 9; bud. drew. 3; lasy nieurz膮dzone. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 32, mr. 212; w艣 Starawie艣 os. 49, mr. 196; w艣 Wola Burzecka os. 39, mr. 378; w艣 Wola Bystrzycka os. 52, mr. 607; w艣 Wola Bobrowa os. 13, mr. 227; w艣 Szcza艂b os. li, mr. 188; w艣 Oszczepalin os. 37, mr. 524; w艣 Nowinki os. 13, mr. 16. W po艂owie XV w. istnia艂 ju偶 tu ko艣ci贸艂 par. drewniany, p. w. 艣w. Tr贸jcy i 艣w. Barbary, za艂o偶ony przez Zbigniewa Ole艣nickiego, bisk. krak. , i uposa偶ony rol膮 i 艂膮kami. By艂 on fili膮 ko艣cio艂a w Tuchowiczu. Dziedzicem wsi by艂 wtedy Piotr Cio艂ek Bieli艅ski. Dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. , pobiera艂 biskup krakowski D艂ugosz, L. B. , II, 560. Ko艣ci贸艂 i parafi膮 erygowali podobno w r. 1437 bracia Berezi艅scy, dziedzice wsi. Obecny, drewniany, pochodzi z r. 1769. Dykcyonarz Echarda nazywa W. mia stem. PostLexikon Crusiusa z r. 1802 podaje W. jako targowisko Marktflecken z ko艣cio艂em i zamkiem. W. par. , dek. 艂ukowski, 3166 dusz. W. gmina, graniczy z gm. Gu艂贸w, Serokomla i Bia艂obrzegi, ma 21626 mr. obszaru i 4767 mk. , 艣r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 40 prot. i 134 偶yd贸w. S膮d gm. okr. V w os. Adam贸w o 5 1 2 w. , st. pocz. i dr. 藕el. 艁uk贸w o 17 w. W sk艂ad gminy wchodz膮 Bobrowa Wola, Bu偶ec, Bu偶ecka Wola, Bystrzyca, Bystrzycka Wola, Filipina, Jadwiga, Jasnosz, Nowinki, Osowi艅ska Wola, Oszczepa lin, O. Suchy, Siedliska, Starawie艣, Szcza艂b i Wojcieszk贸w. Br. Ch. Wojcieszkowa Wola al. Wojcieszkowska W贸lka, w艣 nad Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciech贸w, odl. 18 w. od Kozienic, ma 20 dm. , 158 mk. , 206 mr. Nale偶a艂a do d贸br St臋偶yca. Wojcieszkowice Wielkie i Ma艂e, niem. Woitsdorf Gross i Klein, w r. 1416 Foytzdorff, w艣 i dobra, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syc贸w. W r. 1885 W. Wielkie, dobra, mia艂y 507 ha, 10 dm. , 155 mk. 28 kat. ; w艣 177 ha, 38 dm. , 256 mk. 28 kat. . W. Ma艂e, dobra, 22 ha, 2 dm. , 39 mk. 18 ew. ; w艣 76 ha, 23 dm. , 197 mk. 87 ew. . Do nich nale偶膮 osady B艂otnik, B膮klawe i Niwki al. G贸ry Garbarskie. Wojcieszuny 1. folw. , pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, 54 mk. katol. Nale偶a艂 do bar. Lefort贸w. 2. W. , w艣 nad Mereczank膮, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki o 14 w. , okr. wiejski Jaszuny, o 25 w. od Wilna, 11 dm. , 71 mk. katol, 4 偶yd. w l861r. 52 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Kiejdzie, Naborowskich. Wojcieszyce, w艣 i folw. , pow. sandomierski, gm. 艁oni贸w, par. Sulis艂awice, odl. od Sandomierza 22 w. ; ma 14 dm. , 76 mk. , pok艂ady wapienia. W r. 1876 istnia艂 tu piec wapienny. W r. 1827 by 艂o 16 dm. , 108 mk. W r. 1871 fol W. rozl 213 mr. 182 mr. gr. or. i ogr. , 10 mr. 艂膮k, 17 mr. past. , 4 mr. nieu偶. ; bud. mur. 7, drew. 4. W艣 W. 9 os. , mr. 76; w艣 Kr贸lewice G贸rne os. 10, mr. 148. W po艂owie XV w. byli tu dziedzicami Jan ze Strzegomi, Piotr ze Strzegomi i Mateusz Hauszlowicz. 艁any kmiece, zagrodnicy, karczmy, folwarki dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Sulis艂awicach D艂ugosz, L. B. , II, 349. W r. 1578 z cz臋艣ci po Jakubie Gorzkowskim p艂acono od. 3 os. , 1 1 2 艂anu. , 4 ogr. z rol膮, 1 rzem. ; Sebastyan Gorzkowski od 2 ogr. z rol膮, 1 ubog. komor. ; Jan Deszniski od 1 ogr. z ogrodem, 2 pustek Pawi艅. Ma艂op. , 168. Br. Ch. Wojcieszyn 1. w r, 1580 Wocieszino, zapewne Ocieszyno, w艣, pow. warszawski, gm. O偶ar贸w, par. Borz臋cin, ma 345 mk. , 890 mr. W 1827 r. 41 dm. , 292 mk. Jest to staro偶ytna osada, nadana kaplicy 艣w. Jerzego w Warszawie, wraz z Koczargami. W r. 1580 Jan Lewicki, Wojciekiszki Wojcieszyszki prze艂o偶ony klasztoru 艣w. Jerzego w Warszawie p艂aci艂 tu od 7 lan. Pawi艅. , Mazowsze, 283. Zt膮d pochodzi艂 艢wi臋tos艂aw z W. , dokt贸r dekre t贸w, dziekan kollegiaty warszawskiej, zajmuj膮cy zapewne jaki艣 urz膮d na dworze ks. Boles艂awa mazow. , dla kt贸rego przed r. 1448 prze艂o 偶y艂 na j臋zyk polski statut wi艣licki. Prze k艂ad ten og艂osi艂 naprz贸d Lelewel w r. 1824, a nast臋pnie Helcel w Pomnikach prawa polskie go. 2. W. , folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Pass, par. Grodzisk, odl. 7 w. od B艂onia. W r. 1881 folw. W. , oddzielony od d贸br Zab艂otnia, rozl. mr. 87 gr. or. i ogr. mr. 80, 艂膮k mr. 4, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 1. 3. W. , folw. d贸br Matczyn, w pow. lubelskim, ma 374 mr. obszaru. Br. Ch. Wojcieszyn, ob. Ocieszyn. Wojcieszyn, w艣, pow. s艂onimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski o 76 w. od S艂onima, 550 dzies. ziemi wlo艣c. 284 艂膮k i pastw. . 20 lasu, 81 nieu偶. . Wojcieszyszki, za艣c. szlach nad rz. Wili膮, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , o 52 w. od Wilna, 2 dm. , 8 mk. kat. W贸jcik, os. m艂yn. nad rz. Widawk膮, pow. noworadomski, gm. i par. Dobryszyce, ma 1 dm. , 84 mr. Nale偶a艂a do wsi Kletnia. W贸jciki 1. w dok. Wojcziki, ob. Pos膮g贸w3. 2. W. , folw. nale偶膮cy w XVI w. do miasta 艁臋czycy 艁aski, L. B. , II, 350. Jestto dawne w贸jtow stwo 艂臋czyckie. W lustracyi z r. 1569 czyta my M艂yn nad rz. Bzur膮, podle w艂贸k w贸jtow skich Lanczickich na Starem mieszczie, Wojcziki rzeczone. O grunta te na starem mie艣cie prata et ejus utilitates in antiqua civitate pozywa w r. 1395 do grodu 艂臋czyckiego mie szczan totam civitatem Lancicien. Michno Wojczik prudens vir. Musia艂y one z cza sem przej艣膰 na w艂asno艣膰 miasta, skoro 艁臋czyca, przyci艣ni臋ta potrzeb膮, zastawia je za 700 grzyw. klasztorowi norbertanek Lustracya ststwa 艂臋 czyckiego z r. 1765. M. R. Wit. Wojcikowski, m艂yn pod Zdunami w Wielkopolsce, istnia艂 oko艂o r. 1597. W贸jcin 1. folw. i w艣, pow. nieszawski, gm. i par. Piotrk贸w, odl. 32 w. od Nieszawy. Folw. ma 111 mk. , w艣 ma 146 mk. W 1827 by艂o 13 dm. , 121 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 385 gr. orn i ogr. mr. 240, 艂膮k mr. 91, past. mr. 44, nieu偶 mr. 10; bud. mur. 8, cegielnia. W艣 W. os. 73, mr. 212. Obszar folwarczny uleg艂 parcelacyi na drobniejsze cz臋艣ci, maj膮ce jednak po 136 i 90 mr. Wed艂ug reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 w艣 W. , w par. Piotrkowo, mia艂a 艂an. 4 1 2, zagr. 3 Pawi艅. , Wielkop. , II, 29. 2. W. , w dok. z r. 1229 Vonceci, 1308 Voiczino a wi臋c Wojczyno, w艣, folw. i dobra, pow. opoczy艅ski, gm. Wielka Wola, par. W贸jcin, le偶y przy szosie piotrkowskokiele ckiej, mi臋dzy Sulejowem a Paradyzem, odl. od Opoczna 21 w. , posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, s膮d gm. okr, V, ma 77 dm. , 615 mk. wraz ze wsi膮 W. Poduchowny. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 422 mk. Bobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1874 z folw. W. i Iren贸w, rozl. mr. 1348 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 236, 艂膮k mr. 29, lasu mr. 142, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 16; p艂odozm. 14 poL; folw. Iren贸w gr. orn. i ogr. mr. 287, 艂膮k mr. 25, pastw. mr. 4, lasu mr. 294, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 4, drew. 10, lasy nie urz膮dzone, cegielnia, pok艂ady wapienia. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 74, mr. 783; w艣 Krasik os. 32, mr. 175; w艣 Bogus艂aw贸w os. 9, mr. 18; w艣 Hieronim贸w os. 4, mr. 10. W艣 W. Poduchowny ma 106 mr. obszaru, Jestto stara osada, kt贸rej pierwotna nazwa Wojczyno nie pozwala domy艣la膰 si臋 w niej osady w贸jtowskiej, do czego upowa偶nia艂oby dzisiejsze brzmienie nazwy. Zapewne zaraz; po za艂o偶eniu klasztoru w Sulejowie, a wi臋c przy ko艅cu XII w. , nadan膮 zosta艂a cystersom, jak o tem 艣wiadcz膮 akty z r. 1229 i 1308. W. r. 1365 opat sulejowski zastrzega dla tej wsi prawo pasania byd艂a i trzody chlewnej w lesie d臋bowym na obszarze przyleg艂ej D膮browy Kod. ma艂op. , I, 336, II, 42 i 213. Wcze艣nie bardzo za艂o偶y艂 tu klasztor ko艣ci贸艂 i urz膮dzi艂 parafi膮. W opisie z pocz膮tku XVI w. ko艣ci贸艂 ten, p. w. 艣w. Andrzeja, przedstawiony jest jako stara drewniana budowla zrujnowana, ze z艂ym dachem. Ch贸r tylko nowo zosta艂 przybudowany. Prawo patronatu posiada艂 klasztor. Pleban utrzymywa艂 wikaryusza, zakrystyana i kleryka. Posiada艂 o艣m odr臋bnych kawa艂k贸w roli, 艂膮k臋, sadzawk臋, dwu ogrodnik贸w z rol膮, odrabiaj膮cych po 1 dniu pieszym w tygodniu. Karczm臋 w贸jtowsk膮, dan膮 plebanowi, zaj膮艂 nast臋pnie klasztor sulejowski. 艁any kmiece dawa艂y plebanowi po 1 1 2 kor. 偶yta i tyle偶 owsa jako meszne i kol臋d臋 zapewne po groszu z 艂anu, kt贸r膮 dawali te偶 zagrodnicy. W贸jtowskie 艂any dawa艂y dziesi臋cin臋 艁aski, L. B. , I, 625, 626. Wie艣 by艂a osadzona na prawie niemieckiem, zt膮d istnia艂o tu w贸jtowstwo. W r. 1577 dzier偶awca wsi Ders艂aw Strzembosz p艂aci od 10 艂an. , 4 zagr. z rol膮, 3 zagr. bez roli. Rakusz So艂tys od 1 1 4 艂ana Pawi艅. , Ma艂op. , 292. Zapewne dopiero w XVII w. drog膮 zamiany czy kupna przesz艂a wie艣 na w艂asno艣膰 kr贸lewsk膮 i stanowi w r. 1765 cz臋艣膰 starostwa opoczy艅skiego. Obecny ko艣ci贸艂 murowany stan膮艂 kosztem Glasser贸w, dzier偶awc贸w wsi w r. 1826 na miejscu drewnianego. W. , par, , dek. opoczy艅ski, 2200 dusz. 3. W. , w艣 i os. m艂yn. nad rz. Prosn膮, stanowi膮c膮 tu granic臋 od Szl膮ska, pow. wielu艅ski, gm. Dzietrzkowice, par. W贸jcin, odl. 20 w. od Wielunia. W艣 ma 118 dm. , 1034 mk. ; os. 5 dm. , 48 mk. ; os. ko艣cielna 2 dm. , 2 mk. ; w艣 W. Poduchowny ma w dwu cz臋艣ciach 153 mk. W r. 1827 by艂o 69 dm. , 466 mk. W r. 1891 folw. W. z attyn. Ludomierz rozl. mr. 430 gr. orn. i Wojcikowski Wojcieszyn Wojcieszyn ogr. mr, 897, 艂膮k mr, 22, nieu偶. mr. 11; bud. mr. 6, drew. 8. W艣 W. os. 111, mn 1348; w艣 Gola os. 25, mr. 312. Jestto dawna w艣 kr贸lew ska, nale偶膮ca do starostwa boles艂awieckiego. Ko 艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Katarzyny, fundacyi kr贸 lewskiej, powsta艂 zapewne w XIV w. , jakby mo 偶na o tem wnosi膰 z do艣膰 znacznej ilo艣ci apparat贸w i ksi膮g, wymienionych w opisie z pocz膮tku XVI w. Mi臋dzy innemi by艂y tu dwa msza艂y a trzeci z antyfonami, psa艂terz pergaminowy, agen da drukowana dyecezyi wroc艂awskiej. Cz臋艣膰 ko艣cio艂a od ch贸ru i zakrystyi by艂y murowane, tylna nawa z ch贸rem drewniane z bali. Wido cznie ju偶 wtedy rozszerzono pierwotn膮 szczu p艂膮, budowl臋. Pleban mia艂 dwa lany, ogrody i plac. Folwark kr贸lewski dawa艂 dziesi臋cin臋, war to艣ci do 5 grzyw. , a 艂any osiad艂e meszne po kor cu owsa i tyle偶 偶yta, za艣 m艂ynarz i zagrodnicy po groszu 艁aski, L. B. , II, 143. Wed艂ug lu stracyi z r. 1564 by艂o tu kmieci os. 24 艂an 9 1 2, karczmarz, ogrodn. 6 z rol膮 i 2 bez roli, so艂tys na 1 艂anie, m艂yny dwa. Doch贸d wynosi艂 z艂. 114 gr. 18 den. 10, z folw. z艂. 219 gr. 10, z inwen tarza z艂. 34 gr. 22 Lustr. , V, 160. W r. 1831 przybudowano do presbiteryum naw臋 murowan膮. Obecnie s膮 tu cztery o艂tarze; jeden z nich 艣w. Bart艂omieja, przeniesiony z ko艣cio艂a w 呕d偶arach. Jeszcze w r. 1700, August II nadaje or gani艣cie rol臋 przewlek艂owsk膮. P贸藕niej w艣 prze chodzi na w艂asno艣c prywatn膮; . W. par. , dek. wielu艅ski, 2020 dusz. Br. Ch. Wojcin, w dok. Woycin, Wojczyn, Woycino, Wonczino, w艣 szlach. i gospod. nad jeziorem, w pow. inowroc艂awskim strzeli艅ski, s膮d i okr. urz. w Strzelnie, urz膮d stanu cywilnego w Siedlimowie, poczta w miejscu, st. kolei w Mogilnie i Strzelnie, szko艂y obu wyzna艅 i par. kat. w miejscu, ew. w Jeziorach Grosssee. W艣 gosp. ma 888 ha, 36 dym. , 427 dusz 371 kat. , 11 偶yd. . Dominium ma 421 ha, z czystym dochodem 4119 mk. Le偶y na zachod. p贸艂n. od Skulska, przy trakcie z Wilczyna do Strzelna. Obecnie szosa, prowadz膮ca ze Strzelna do Wron贸w, przed艂u偶a si臋 do Wojcina. W艣 nazywana by艂a W. Klasztornym, gdy偶 nale偶a艂a do klasztoru w Mogilnie, nadana w. r. 1065, potwierdzona w r. 1193. R. 1358 opat Bo偶ys艂aw potwierdza rozgraniczenie tej osady od posiad艂o艣ci klasztoru strzelnde艅skiego. W r. 1359 kr贸l Kazimierz pozwala opatom z Mogi艂y za艂o偶y膰 wie艣 w lesie Nieborzu pod W贸jcinem. Arcyb. Jaros艂aw przekazuje klasztorowi w Strzelnie dwie grzywny czynszu, sk艂adanego przez kmieci wojci艅skich, a nast臋pnie tego偶 jeszcze roku zwraca je klasztorowi w Mogilnie, kt贸ry za to i za inne nadania zrzeka si臋 praw swych do Chwal臋cina. Wr. 1360 wyst臋puje Pawe艂, probosz wojci艅ski. Ko艣ci贸艂, p. w. 艣w. Jana Ewangielisty i Chrzciciela, istnia艂 ju偶 przed r. 1560. W sk艂ad par. wchodzi艂y Gaj i Nowa Wie艣. P贸藕niej przyby艂y Bartodziejewice, Pomiany i W臋grzyn贸w. Za czas贸w arcyb. 艁askiego nale偶a艂y do probostwa dwa 艂any z 艂膮kami i dworzysko z ogrodami. 艁any kmiece sk艂ada艂y mesznego po 3 miary pszenicy i owsa. Dzisiejszy ko艣ci贸艂 drewniany wystawi艂 w r. 1734 Jan Rostkowski, opat mogilnicki. W r. 1873 odnowi艂 go rz膮d wraz z parafianami. W r. 1580 sk艂ada艂 si臋 W. z 9 1 2 艂an贸w, 4 zagr. , 2 komorn. i 1 p贸艂艂anka. W r. 1678 p艂aci艂 W. podatku. 7 z艂p. 24 gr. od 7 艂an贸w osiad艂ych, 1 pustego, od 1 komor. i 3 zagr. 2. W. Kapitulny, w dok. Wucin, w艣 gospod. nad jez. Ptur, w pow. szubi艅skim 偶ni艅skim, okr. urz. i urz膮d stanu cywil. w 呕ninie, st. kol. , poczta i par. ew. w Barcinie Bartschin, szko艂a i par. kat. w Szczepanowie, szko艂a ewang. w miejscu, sad okr. w 艁abiszynie. Obszaru ma 582 ha, 50 dym. , 561 dusz 404 kat. . W. by艂 odwieczna w艂asno艣ci膮 kapitu艂y gnie藕n. , potwierdzon膮 przywilejem kr贸la Kazimierza z r. 1357. W r. 1373 Miko艂aj z Ko偶uchowa, prob. gnie藕n. , odda艂 W. w r臋ce kanonika Jaranda. W r. 1577 by艂o 6 1 2, 艣l. os. i 3 zagr. W 1579 1620 podano 7 1 2 艣l. . os. , 3 zagr. i 2 komor. , karczm臋 i m艂yn o 1 kole. By艂 tu niegdy艣 ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. Narodzenia N. M. Panny. Istnia艂 ju偶 w XV w. Znajdowa艂 si臋 w nim s艂ynny cudami obraz N. M. Panny, kt贸ry nast臋pnie przeniesiono do Szczepanowa. Ko艣ci贸艂, zbudowany podobno przez Krzy偶ak贸w, sta艂 pustkami kilka wiek贸w a parafia przeniesion膮 zosta艂a ju偶 przed r. 1523. Probostwo posiada艂o tu folwark, z ogrodem przy ko艣ciele i 2 艂any roli z 艂膮kami Dziesi臋cin臋 snopow膮 pobiera艂 pleban miejscowy, so艂tys p艂aci艂 p贸艂 grzywny rocznie, m艂ynarz dawa艂 korzec m膮ki pszennej, kmiecie dawali kolend臋 po groszu z 艂anu. Znajdowano tu groby skrzynkowe z czas贸w przedhistorycznych a podanie niesie, 偶e w 偶alach spoczywaj膮 rycerze, z kt贸rych co noc wyje偶d偶a jeden na koniu w 偶elaznej zbroi, a napoiwszy konia w tutejszem jeziorze, wst臋puje do mogi艂y. W. 艁. W贸jcina, w r. 1581 Woyczyna, w艣, pow. d膮browski. Ma艂a ta osada wraz z obszarem tabularnym ma 31 dm. i 195 mk. 4 izrael. ; le偶y w nizinie podmok艂ej, wzn. 173 mt. n. p. m. , na prawym brzegu Wis艂y. Dawniej attyn. Dalastowie, po rozparcelowaniu w艂asno艣ci tabularnej oko艂o r. 1875, jest dosy膰 zamo偶n膮 gmin膮, posiadaj膮c膮 330 mr. roli, 79 mr. 艂膮k i ogr. , 73 past. i 74 mr, lasu. Parafia w Szczucinie. W 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 234 by艂a w艂asno艣ci膮 Fryderyka Bonara, mia艂a tylko 7 zagr. z rol膮 i 4 komor. bez byd艂a. Graniczy na wsch贸d z Dalastowicami, na p艂n. z Odm臋tem, na zach. z Kupieninem i M臋drzechowem a na p艂d. z Wol膮 M臋drzechowsk膮. Wojcinek 1 fol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par, Broniszewo, odl. 56 w. od Nieszawy, ma 3 bud. mur. , 10 mk. , 118 mr. 109 roli. 2. W. , w艣 i folw. nad rz. Sw臋drni膮, pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. 28 w. od Ka Wojcinek Wojcin Wojcin Wojczuliszki Wojczice Wojcze Wojciszki Wojczany Wojcza Wojckuniszkl Wojcyn Wojckuniszki Wojckuny Wojciszki Wojciukliszki Wojciuliszki Wojcieluszki Wojciuniszki Wojckieluny lisza, ma 5 dm. , 55 mt. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 70 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 255 gr. or. i ogr. mr. 233, 艂膮k mr. 12, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 9, pok艂ady torfu. W艣 W. ob. 7, mr. 4. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y pleban. w Chlewie po 2 kor. owsa i tyle偶 偶yta 艁aski, L. B. , II, 61. Wed艂ug reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579, w艣 Wojczynko w par. Chlewo, mia艂a 4 艂an. i 1 so艂tysi. Br. Ch. Wojciszki 1. folw. nad Straw膮, pow. trocki, w 4 okr. pol, par. Merecz, o 69 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. W r. 1850 w艂asno艣膰 Mi cha艂owskich, mia艂 60 dzies, 2. W. , w艣 w艂o艣c. i dobra skarbowe, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 19 w. , okr. wiejski Sipowicze, 49 dusz rewiz. 3. W. , folw. i za艣c, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyd艂贸w, o 18 w. od Rossie艅. Wojciukliszki, w艣 w艂o艣c. nad rz. Szwinte艂k膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , o 12 w. od 艢wi臋cian, 8 dm. . 75 mk. 69 kat. , 6 偶yd. . Wojciuliszki, ob. Wojczuliszki. Wojcieluszki 1. dw贸r, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 22 w. od Wi艂komierza. Wojciuniszki, w艣 wlo艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 24 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bia艂uny, 3 dusz. rewiz. Wojckieluny, dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Widze, w艂asno艣膰 Pizanich, ma 173 dzies. 24 nieu偶. . Wojckuniszkl, w艣, pow. sejne艅ski, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 50 w. , ma 2 dm. , 12 mk. Wojckuniszki 1. w艣 i folw. nad potokiem Samark膮, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. i par. Hanuszyszki o 4 w. , okr. wiejski i dobra Krzywob艂ockich Romanowo, o 35 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 18 mk. katol. ; w艣 5 dm. 53 mk. tego偶 wyzn. w 1865 r. 4 dusze rewiz. . W 1850 r. do dworu nale偶a艂o 359 dzies. 2. W. , trzy za艣c, pow. trocki, par. Butryma艅ce. W r. 1850 nale偶a艂y do Jab艂o艅skich 30 dzies. , Iljasiewicz贸w 50 dzies. i Szaguniewicz贸w 20 dzies. . Wojckuny, w艣 nad rz. Sor膮, pow. 艣wi臋cia艅 ski, w 1 okr. pol. , gm, . 艢wi臋ciany, okr. wiejski W贸jtowstwo Sudaty, o 18 w. od gminy, 8 dm. , 52 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Antesary. I Wojcyn mylnie, ob. Wojcina. Wojcza, w艣, folw. i dobra, pow. stopnicki, gm. Wojcza, par. Biech贸w, odl. 6 w. od Stopnicy. Le偶y niedaleko od Wis艂y. Na obszarze wsi jezioro, maj膮ce do 28 morg. obszaru. Odkryto tu w ostatnich czasach 艣lady nafty. W艣 ma s膮d gm. okr. IV i szko艂臋 pocz膮tkow膮. Na folw. gorzelnia i cegielnia. W r. 1827 by艂o 64 dm. , 408 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1887 z folw. W. i Wojeczka, Chrzan贸w, Biech贸w G贸rny i Dolny, Wola i Le艣ny, rozl. mr. 3028 folw. W. i W贸jeczka gr. or. i ogr. mr. 513, pastw. mr. 15, lasu mr. 142, wody mr. 10, nieu偶. mr. 35; bud. mr. 14, drew. 13; p艂odozm. 7 i 14 pol. ; folw. Chrzan贸w, gr. or. i ogr. mr. 518, pastw. mr. 24, wody mr. 2, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 4, drew. 7; folw. Biech贸w G贸rny i Dolny gr. or. i ogr. mr. 397, 艂膮k mr. 293, pastw. mr. 280, lasu mr. 1, wody mr. 19, nieu偶 mr. 65; bud. mur. 6, drew. 6; p艂odozm. 7 pol. ; folw. Wola Bie, chowska gr. or. i ogr. mr. 167, 艂膮k mr. 21, pastw. mr. 75, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 5; folw. le艣ny gr. or. i ogr. mr. 305, 艂膮k mr, 23, pastw. mr. 41, nieu偶. mr. 25; bud, mur. 2, drew. 9; p艂odozm. 8 pol. , lasy urz膮dzone. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 W. os. 56, mr. 518; w艣 Wojeczka os. 37, mr. 315; w艣 Biech贸w os. 63, mr. 497; w艣 Chrzan贸w os. 10, mr. 107; w艣 Wola os. 38, mr. 140; w艣 Podwale, os. 7, mr. 61. Fulko, Mak. krakow. dziesi臋ciny z wsi, , Woecha nadaje r. 1207 klasztorowi w Busku. Voyszyk de Woycza, komornik kr贸lewski, obecny jest przy akcie z r. 1363 Kod. dypl. pol. , I, 181, 225. Albertus de W. asystuje przy akcie spisanym w Opatowie r. 1379 Kod. ma艂op. , I, 413. W po艂owie XVI w. Wojcza, w par. Biech贸w, nale偶y do Jana z Rytwian i Jana Wojszyka Wojczyka. Dziesi臋cin臋 z 12 艂an. km. , warto艣ci do 12 grzyw. , pobiera艂 klasztor w Busku. Dwa folw. rycerskie dawa艂y ko艣cio艂owi w Biechowie. Istnia艂a ju偶 wtedy Wojeczka ma艂a Wojcza, nale偶膮ca do Jana z Rytwian i Stanis艂awa Piestrzeckiego. Cztery 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci do 5 grzyw. , ko艣cio艂owi w Zborowie, za艣 folw, rycer. pleban. w Biechowie D艂ugosz, L. B. , II, 454 i III, 95. W r. 1579 Wojcza i Wojeczka nale偶膮 wraz z okolicznemi wsiami do Fryderyka Bonara, kt贸ry p艂aci z W. od 21 os. na l0 1 2 艂an. , 4 zagr. z rol膮, 4 komor, 7 ubog. , z Wojeczki za艣 od 12 os. , 6 艂an. , 1 zagr. z rol膮. , 1 kom. , 3 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. 230. W. gmina, nale偶y do s膮du gm. , okr. IV w Wojczy, urz膮d gm. w Biechowie, st. poczt. w Stopnicy. Gmina ma 9420 mr. obszaru i 4255 mk. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 38 偶yd. Wojczany 1. w艣 pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Wojcze, ob. Mierzejewo. Wojcze 1. w艣, pow. rossie艅ski; w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 63 w. od Rossie艅. 2. W. , pow. rossie艅ski, ob. Wajcie, Wojczice, w臋g. Vecse, w艣, w hrab. ziemne艅skiem Zemplin, ma ko艣ci贸艂 par. gr. kat. , 799 mk. Wojczuliszki al. Wojciuliszki, w艣, pow. suwalski, gm. Andrzejowo, par. Pu艅sk, odl. 24 w. od Suwa艂k, ma 28 dm. , 228 mk. Obr臋b le艣ny W. stanowi艂 cz臋艣膰 d贸br rz膮d. Krasnowo, mia艂 1203 mr. obszaru. Wojczyki, ob. W贸jciki, Wojczyki Wojdatany Wojda Wojda Wojdaciszki Wojdagi Wojdaginie Wojdakimie Wojdal Wojdale Wojdaty Wojdale艅ce Wojdmi艅ce Wojdminy Wojdotany Wojdy Wojdy艂y Wojdzbuniszki W贸jeczka Wojdzgolany Wojdzie Wojdzieliszki Wojdzienie Wojdziewicze Wojdzini臋ta Wojdziszki Wojdziuny Wojda al. Cheist贸w, m艂yn, nale偶膮cy do d贸br D臋bska Wola, w pow. j臋drzejowskim. Wojdaciszki, folw. nad stawem, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 2 dm. , 26 mk. 15 prawos艂, 8 katol. , 3 偶yd贸w; gorzelnia. By艂a tu dawniej kaplica katol parafii Bystrzyca, fundacji Korsak贸w. W艂asno艣膰 niegdy艣 Korsak贸w, dalej Swi臋cickich, wreszcie Bronis艂awa Kulwi艅skiego. Wojdagi okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 33 w. od Lidy, 11 dm. , 134 mk. Wojdaginie, dw贸r, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Poniewie偶a. Wojdakimie, w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Butryma艅ce o 10 w. , okr. wiejski Kru偶u艅ce, o 67 w. od Trok, 15 dm. , 146 mk. katol i 6 偶yd贸w w 1865 r. 61 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Punie. Wojdal, w艣 ryc, w pow. inowroc艂awskim, s膮d okr. i urz臋d. w Inowroc艂awiu, urz膮d stanu cywil w Gniewkowicach, st. kol 偶el i poczta w Z艂otnikach Gueldenhof, par. kat. , szko艂a kat. i ew. w D藕wierzchnie Kaisertreu, par. ew. w Barcinie; obszaru 341 ha, 7 dm. , 81 mk. 59 kat. . Pod r. 1583 W. podany w par. D藕wierzno jako m艂yn. Wojdale, cz臋艣膰 lasu w Dulinowie, pow. czarnkowski. Wojdale, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 53 w. od Lidy a 18 w. od Ejszyszek, 8 dm. , 58 mk. katol, 5 偶yd. A. T. Wojdatany 1. w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 55 w. od Kowna. Nale偶y do d贸br Datn贸w, dawniej Brzostowskich, nast臋pnie Szczytt贸w, obecnie Chrapowickich. 2. W. , dobra i okolica, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, par. Stulgie, o 34 w. od Rossie艅. Dobra, w艂asno艣膰 dawniej Chrapowickich, dzi艣 Butler贸w, maj膮 716 dzies. 104 lasu, 20 nieu偶yt. . Kielczewscy maj膮 tu 40 dzies. 3 nieu. , Walentynowiczowie 43 dzies. 4 lasu, mieszczanie 呕adeccy 23 dzies. 1 nieu偶. , Rodowiczowie 53 dzies. 20 lasu, 1 nieu偶. , Stankiewiczowie 32 dzies. 5 lasu, 1 nieu偶. . Wojdaty 1. w艣 nad Wili膮, pow, wile艅ski, w 6 okr, pol, gm. Rudomino o 12 w. , okr. wiejski i dobra 艁臋skich, Waka Bia艂a, o 11 w. od Wilna, 37 dm. , 60 mk. prawos艂. , 270 katol w 1865 r. 110 dusz rewiz. ; dwa m艂yny wodne. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile; Iwankiewiczowie maj膮; 199 dzies. 35 nieu偶. . Wojdale艅ce os. karcz. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. Wojdmi艅ce, w艣 r贸偶nych w艂a艣cicieli, pow. nowoaleksandrowski, par. Nowoaleksandrowsk. Wojdminy, folw. , pow. szawelski, w 3 okr. pol; gra. 呕agory, o 52 w. Szawel Wojdotany, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr pol, gm. Pojurze, o 34 w. od Rossie艅. Wojdy 1. w艣, pow. warszawski, gm. i par. Niepor臋t, ma 36 mk. , 93 mr. 2. W. Radziejewo, w艣 i fol, pow. szczuczy艅ski, gm. Przestrzele, par. Rajgr贸d, odl 32 w. od Szczuczyna. W, 1827 by艂o 8 dm. , 56 mk. W r. 1873 fol W. Radziejewo rozl mr. 481 gr. orn. i ogr. mr. 118, 艂膮k mr. 180. pastw. mr. 76, lasu mr. 76, nieu偶, mr. 32; bud. mur. 1, drew. 8; pok艂ady torfu. W艣 W. Radziejewo os. 15, mr. 85. Wojdy, za艣c, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 59 w. od Poniewie偶a. Wojdy艂y 1 os. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. D膮br贸wka, 2. W. , pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. Wojdy艂y 1. w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol, o 85 w, od Kowna. 2. W, dw贸r, w艂asno艣膰 ks. Wasilczykowa, pow, rossie艅ski, par. Taurogi. 3. W. , dw贸r, pow. rossie艅ski, par. 呕wingi, w艂asno艣膰 Wasilczykowa. Wojdzbuniszki, folw. , pow. wy艂kowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wy艂kowyszek 16 w. , ma 7 dm. , 156 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 810 gr. or. i ogr. mr. 577, 艂膮k mr. 170, pastw. mr. 44, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 19, drew. 7; p艂odozm. 9 pol, pok艂ady torfu. Poprzednio na le偶a艂a do niego w艣 Chomicze, os. 8, mr. 302. W贸jeczka, w艣, pow. stopnicki, gm. W贸jcza, par. Biech贸w. W r. 1827 by艂o 36 dm. , 201 mk. Ob. W贸jcza. Wojdzgolany, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, o 36 w. od Szawel Wojdzie 1. w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol, gm. i par. Kielmy. Mieszcz. Saks ma tu 112 dzies. 12 lasu, 10 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, o 32 od Rossie艅. Wojdzieliszki al Wojdziuliszki, folw. i w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. Gie艂wany, o 57 w. od Wilna, 11 dm. , 103 mk. katol; w艂asno艣膰 ks. 呕agiel贸w. Wojdzienie, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm Wojstom o 12 w. , okr. wiejski Hanuta, o 83 w. od 艢wi臋cian, 15 dm. , 139 mk. prawos艂. i 3 kat. w 1865 r. 52 dusz. rewiz. , w艂asno艣c Szafkowskich i Stefanowskich. Wojdziewicze 1. os. , pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol, gm. Samarowicze, 78 1 2 dzies. 5 艂膮k, 2 lasu, 1 nieu偶. . 2. W. , w艣, tam偶e, gm. Krzemienica, o 18 w. od Wo艂kowyska, 111 dzies. ziemi w艂o艣c i 47 nale偶膮cej do r贸偶nych w艂a艣cicieli. Wojdzini臋ta, w艣 nad rz. Wili膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, o 82 w. od 艢wi臋cian, 22 dm. , 165 mk. 162 praw. , 3 kat. . Wojdziszki, uroczysko, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol, gm. Zdzi臋cio艂. Wojdziuny, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 37 w, od Poniewie偶a. Wojejkowo Wojel Wojele Wojencze Wojenna Dolina Wojerecy Wojewicze Wojewoda Wojewodczy艅ce Wojew贸dka Wojew贸dki Wojewodowszczyzna Wojewody艅ce Wojewodza Wojewodziele Wojewodzin Wojewodzina Wojewodzino Wojewodziszki Wojewodzk Wojdziuszki 1, 2 i 3, trzy za艣c. nad jez. Boosze, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. dobra skarbowe 艁yngmianj o 8 w. , okr. wiejski Antolkiema, o 35 w. od 艢wi臋cian, 5 dm. , 34 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. . Wojehoszcze, w dokum. Woihoszcze, Woichoszcze, w艣 nad rzka Olesia, pow. kowelski, gm. Kamie艅 Koszyrski, 65 dm. , 459 mk. , cerkiew, m艂yn wodny i wiatrak. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego w 1577 r. nale偶y do Niesuchoje藕y kn. Romana Sanguszki, kt贸ry wnosi zt膮d z 19 dym. p贸ldworzysz. , 4 ogr. po 4 gr. W r. 1583 p艂aci od tylu偶 dym. i ogr. a nadto od 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 65, 113. Wojejcie, za艣c. i w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 34 i 35 w. od Nowoaleksandrowska. Wojejkowce 1 i 2gie, dwie wsi, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 9 w. , okr. wiejski Szejbakpol, o 48 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek. W. 1 w 1865 mia艂y 10 dusz. rewiz. i nale偶a艂y do d贸br Lebiodka Iwanowskich; W. 2gie 27 dusz. rewiz. , nale偶a艂y do d贸br Szlachtowszczyzna Wo艂kowych. Pod艂ug spisu zr. 1866 obie mia艂y 8 dm. , 83 mk. kat. Wojejkowicze al. NowaPlanta, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol, i gm. Horodyszcze, o 44 w. Nowogr贸dka. A. Jel. Wojejkowo, w艣, pow. wiaziemski gub. smole艅skiej, o 13 w. od Wia藕my, ma 6 dm. , 89 mk. , fabryka zapa艂ek, Wojel, uroczysko, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Worocewicze, o 65 w. od Kobrynia. Wojele, w艣 w艂o艣c. nad pot. 艁aukinis, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkaryszki, o 431 2 w. od 艢wi臋cian, 9 dm. , 59 mk. katol. Wojencze, okolica, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 59 w. od Bielska, 130 dzies. 4 艂膮k i pastw. , 4 lasu, 2 nieu偶. . Wojenna Dolina, uroczysko, ob. Kos贸wka pow. skwirski. Wojerecy, ob. Wojrowice. Wojewicze, w艣 przy uj艣ciu rz. Suszy do Olsy, pow, bobrujski, w 4 okr. pol. 艣wis艂ockim, gm. i par. praw. Bacewicze, o 43 w, od Bobruj ska, ma 20 osad, cerkiewk臋 艣w. Jerzego, funda cyi Barbary Zabie艂艂owej. Nale偶a艂a za podda艅 stwa do domin, Olsa, Zabie艂l贸w. A Jel. Wojewoda, os. m艂yn. , w pow. stopnickim, ob. Czy偶贸w 4. Wojewodczy艅ce, w艣 nad rzk膮. Der艂膮, dop艂 Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. Jarysz贸w, gm. i par. kat. Ozarzy艅ee, s膮d, st. poczt. i dr. 偶el. Mohyl贸w o 12 w. , ma 212, dm. , 1093 mk. , 733 dzies. ziemi w艂o艣c, 1356 dworskiej z Skazi艅cami, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1874 r. W艂asno艣膰 dawniej Kossakowskich, Komar贸w, dzi艣 Rafa艂owicz贸w. Dr, M, Wojew贸dka al. Wojew贸dki, w艣, pow. sie艅ski, gm. Ostrowno, o 1 w. od jez. Hosznia. Wojew贸dki G贸rne i Dolne, dwie wsi, pow. soko艂owski, gm. Kudelczyn, par. Soko艂贸w, W. G贸rne maja 18 dm, , 188 mk. , 790 mr. ; W. Dolne 41 dm. , 320 mk, ; 1011 mr. W 1827 r. W. G贸rne mia艂y 33 dm. , 194 mk. ; W. Dolne 21 dm. , 136 mk. By艂o to gniazdo Wojew贸dzkich. Zt膮d pochodzi艂 Wojew贸dzki Jakub, obro艅ca Smole艅ska w r. 1633. Wojewodowszczyzna, okolica szlachecka, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Samochwa艂owicz臋, o 46 w. od Mi艅ska, do niedawna by艂a w艂a sno艣ci膮, rodziny Pi膮tkowskich, teraz Wojn贸w, ma 2 osady, 71 2 w艂贸k. A. Jel Wojewody艅ce cz臋艣膰 Horodnicy, w pow. husiaty艅skim. Wojewodza al. Wojewodza Wie艣, w艣, pow. 艂owicki, gm. Bielawy, par. Chru艣lin, odl. 17 w. od 艁owicza, 3 1 2w. od Chru艣lina, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮 od r. 1865, 15 dm. , 135 mk. , 240 mr. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 119 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i w贸jtowskie dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Chru艣linie 艁aski, L. B. , II, 347. W r. 1728 w艣 by艂a w艂asno艣ci膮 Marcina Walewskiego, kaszt. brzezi艅skiego. Wojewodziele, w艣 i dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Pniewy, o 3 i 4 w. od Poniewie藕a. W艂o艣c. Giejgo ma tu 110 dzies. 10 lasu, 51 2 nieu偶. . Wojewodzin, w艣 przy 藕r贸d艂ach rzki Undegi dop艂. Dyb艂y, uchodz膮cej do E艂ka, pow. szczuczy艅ski, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 1692 mr. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 104 mk. Wojewodzina, os. m艂yn. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce ma 1 dm. , 7 mk. , 37 mr. W r. 1827 by艂 1 dm. , 6 mk. Wojewodzino, w艣 i folw. , pow. szczuczy艅ski, ob. Wierzbowo, Wojewodziszki 1. w spisie z 1865 r. Wowojdziszki w艣, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm, Rzesza o 20 w. , okr. wiejski Zameczek, o 12 w. od Wilna, 9 dm. , 114 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br Bujwidziszki hr. Tyzenhauzen贸w. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 9 w, okr. wiejski Traszkuny, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 19 mk, katol. w spisie z r. 1865 9 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Giejany, 3. W. , w艣 i dobra nad Wili膮, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Janowo o 7 w. , o 38 w. od Kowna, w艂asno艣膰 Bolcewicz贸w, ma 733 dzies. 154 lasu, 63 nieu偶, gorzelnia, m艂yn wodny. 4. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. O艂oty, par. Szaty, o 30 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 w 1787 r. Micha艂a Kuszelewskiego, mostow, upickiego, dzi艣 Montwi艂艂贸w. Wojewodzk, s艂oboda, pow. starobielski gub Wojejkowce Wojejcie Wojehoszcze Wojdziuszki Wojdziuszki Wojejkowicze Wojkowce Wojkowa Wojk贸w Wojkontany Wojka艂y Wojgieta Wojgiany Wojganiszki Wojganiszki charkowskiej, gm. Wojewodzk, o 38 w. od Starobielska, 75 dm. , 587 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew. Wojganiszki, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki obw. , okr. wiejski Micha艂owo, 17 dusz rewiz. Wojgiany, folw. szl. nad rzk膮 Poltank膮, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Oszmiany. 1 dm. , 26 mk. katol. Wojgieta 1. folw. szl. nad bezim, potok. , pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Oszmiany, 1 dm. , 23 mk. katol. 2. W. , karczma, przy trakcie z Oszmiany do Wilna. Wojka艂y, w艣 wlo艣c, nad rzk膮. Spusz膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lack, o 3 w. od gminy a 12 w. od Szczuczyna, 7 dm. , 40 mk. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bo偶anka. Vojkocz, ob. Wajkowce, Wojkontany, w艣 w艂o艣c. nad rzk膮 Du艣miank膮. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 10 w. , okr. wiejski Wojkontany, o 49 w. od Trok, 14 dm. , 129 mk. kat. w 1765 r. 44 dusz. rewiz. . Okr. wiejski obejmuje jedn膮 tylko w艣 Wojkontany. Wojk贸w, w艣 i folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojk贸w, odl. od Sieradza 23 w. , posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, 35 dm. , 288 mk. W r. 1827 by艂o 22 dm. , 176 mk. Mo偶naby, si臋 domy艣la膰, 偶e wie艣, kt贸r膮 r. 1323 s膮d ziemski kaliski przys膮dza ko艣cio艂owi gnie藕n. , odrzucaj膮c 偶膮danie Jana, syna Sulis艂awa, roszcz膮cego do niej prawa, jestto Wojk贸w, dawna w艂asno艣膰 arcyb. gnie藕nie艅skich, wspominana w dok. z r. 1357 Kod. Wielk. , 1354. Arcybiskupi za艂o偶yli tu parafi臋 i ko艣ci贸艂, wspominany w dokum. z pocz膮tku XVI w. Ko艣ci贸艂 ten, p. w. 艣w. Ma艂gorzaty, mia艂 na pocz膮tku XVI w. doch贸d szacowany na 30 grzyw. Uposa偶enie w ziemi stanowi艂y dwa 艂any, trzy ogrody, trzy sadzawki. W艣 dawa艂a pleban. tylko meszne po groszu od g艂owy rodziny. Przy ko艣ciele by艂a szko艂a. W r. 1646 arcyb. Maciej 艁ubie艅ski wzni贸s艂 nowy ko艣ci贸艂, kt贸ry w r. 1756 zosta艂 przebudowany i r. 1762 konsekrowany 艁aski, L. B. , II, 55 i przypisy. W. par. , dek. sieradzki, 5272 dusz. Br. Ch. Wojk贸w, w艣, pow. bielski, w gub. grodzie艅skiej, ob. Mielnik. Wojk贸w, w艣, w pow, mieleckim, par. rzym. kat. w Padwie, le偶y w nizinie podmok艂ej, wzn. 162 mt. n. p. m. , na praw, brzegu Wis艂y, na zach贸d od go艣ci艅ca z Mielca do Baranowa odl. 7 klm. . Wie艣 jest zabudowana nad du偶ym stawem. Wraz z ma艂膮 w贸lk膮, zwan膮 Sikory 5 dm. i obszarem wi臋kszej posiad艂o艣ci liczy 107 dm. i 479 mk. 233 m臋偶. , 246 kob. , z kt贸rych 443 rzym. kat. a 39 izrael. Pos. tabularna Siegl贸w i Kroc dzieli si臋 na dwie cz臋艣ci Annopol o obszarze 204 mr. i Wojk贸w 675 mr. Role i 艂膮ki stanowi膮 przewa偶n膮 cz臋艣膰 obszaru, na stawy odpada 12 a na nieu偶ytki 14 mr. Gleba nap艂ywowa i urodzajna. Pos. mniejsza ma 387 mr. roli, 53 mr. 艂膮k i ogr. i 20 mr. pastw. Wymieniony w li czbie wsi daj膮cych dziesi臋ciny klasztorowi ty nieckiemu, w pierwotnem nadaniu. Wydawca Kod. ma艂opol. domy艣la si臋, ze wie艣 Boykow, kt贸r膮 Boles艂aw, ks. krakow. , nadaje r. 1260 Hensirowi i Piotrowi, dziedzicom wsi Dubie Dupe, jest dzisiejszym Wojkowem. Kod. ma艂op. , I, 95. W r. 1508 posiada艂 t臋 wie艣 wraz ze siedmiu in nymi Andrzej Kurozw臋cki Pawi艅, , Ma艂op. , 457 w 1578 Andrzej Leszczy艅ski. By艂o w niej 28 kmieci, 8 艂an. , 5 zagr. , 4 komor. ib. , 200. Do r. 1717 nale偶a艂 W. do par. w Dymytrowie Wiel kim i dopiero po zniesieniu ko艣cio艂a przez po w贸d藕 przydzielono W, do Padwy. Graniczy na zach. z Majdanem Wielkim i K艂臋bowem, na p艂d. z Padw膮, na wsch贸d z Go艂ego Wol膮, na p艂n. z Domaczynami. Mac. Wojkowa, uludu Wojtkowa, w艣, pow. s膮decki, w zwartej dolinie pot. t. n. , dop艂. Muszynki, wzn. 662 mt. n. p. m. Od po艂d. zas艂ania wiosk臋 szczyt Beskidu Barwinek 796 mt. , kt贸rego grzbietem przechodzi granica Galicyi i W臋gier, od wscho du Wysokie Berestie 895 mt. , od zach. Stupny 868 i 771 mt. . Chaty wsi tworz膮 d艂ug膮 uli c臋 po obu brzegach potoku, w srodku stoi cer kiew paraf. drewniana, nale偶膮ca do dekanatu muszy艅skiego. Obok cerkwi jest szko艂a ludo wa. W艣 liczy 60 dm. i 374 mk. 372 gr. kat. a 2 izrael. . Niegdy艣 nale偶a艂a w艣 do biskupstwa krakow. , teraz do skarbu pa艅stwa. Posiad艂o艣膰 tabularna ma wog贸le 504 mr. , prawie wy艂膮cznie lasu; pos. mn. 768 mr. roli, 206 mr. 艂膮k i ogr. , 211 mr. pastw i nieu偶. i 70 mr. lasu. Uposa 偶enie probostwa gr. kat. sk艂ada si臋 z 40 mr. ro li, 3 mr. 艂膮k, 2 mr. pastw. , 9 mr. lasu i dodatku do kongruy w kwocie 152 z艂r. Pierwszy raz spotykamy nazw臋 wsi w spisie z r. 1674 Pa wi艅. , Ma艂op. , 54a, co wskazuje, 偶e dopiero w XVII w. zosta艂a za艂o偶on膮 Graniczy na p艂n. z Powro藕nikiem, na wsch贸d z Maszynk膮 i granic膮 W臋giersk膮, na p艂d. z Dubnem, a na zach. z Mu szyn膮. Mac. Wojkowce, niem Vojkensdorf, w臋g. Vojk贸cz al. Vojkfalva, w艣, w hr. spiskiem, pow. lewoc kim. W r. 1890 by艂o 45 dm. , 237 mk. , 232 S艂owak贸w, 2 Niemc贸w i 3 Madyar贸w religii rz. kat. i 307 mr. obszaru. Par. rz. kat. w S艂otwinie Szlatvin, s膮d pow. w Podegrodziu Spiskiem, urz膮d podatk. w Lewoczy Leutschau, st. p. we W艂ochach. W. wymienione s膮 ju偶 w dok. z r. 1290. W. H. Wojkowice 1 Ko艣cielne, w艣 i folw. nad rz. Czarn膮 Pszemsz膮, pow. b臋dzi艅ski, gm. i par. Wojkowice, odl. 12 w. od B臋dzina, posiadaj膮 ko艣ci贸艂 par. murowany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, dom przytu艂ku dla 2 ubogich, urz, gm. , m艂yn. W艣 ma 90 dm. , 582 mk. , 1529 mr. ; folw. 7 dm. , 27 mk. , 434 mr. ; os. prob. 5 dm. , 3 mk, , 8 mr. ; m艂yn 2 dm. , 15 mk. , 47 mr. W. Poduchowne, kol, ma Wojkowice Wojksztomie Wojkowice Wojkowicze Wojk贸wka Wojkowo Wojksztajcie Wojkszta艅ce Wojksztany Wojkucie Wojkuciszki 12 dm. , 93 mk. , 103 mr. W r. 1827 by艂o 99 dm. , 588 mk. Dobra rz膮d. W. sk艂ada艂y si臋 wr. 1855 ze wsi i folw. W. , wsi War臋偶yn, wsi i folw. D膮bie, folw. Warnie i wsi Ku藕nica War臋ska. W. s膮 star膮 osad膮. Ju偶 w po艂owie XV w. nosz膮 nazw臋. ,, Ko艣cielnych, maj膮 ko艣ci贸艂 par. murowa ny, p. w. 艣w. Marcina, uposa偶ony ziemi膮. Dzie dzicami wsi s膮 Jan Dzia艂ecki w po艂owie a w drugiej Mateusz, Andrzej i Miko艂aj D艂ugosz, L. B. , II, 188. Kiedy w艣 sta艂a si臋 w艂asno艣ci膮 kr贸lew sk膮, niewiadomo. Mo偶e przesz艂a pierwej na w艂a sno艣膰 bisk, krakow, a z ich dobrami do rz膮du. W. par. , dek. b臋dzi艅ski, 3220 dusz. W. gmi na, nale偶y do s膮du gm. okr. II w miejscu, ma 13, 717 mr. obszaru i 6014 mk. 艢r贸d sta艂ej lu dno艣ci, 7 prot. i 59 偶yd. 2. W. Komorne, w艣 nad rz. Brynic膮, pow. b臋dzi艅ski, gm. Bobrowni ki, par. Czelad藕. W艣 ma 93 dm. , 722 mk. , 1091 mr. ; 2 os. m艂yn. 2 dm. , 6 mk. , 31 mr. , os. karcz. 1 dm. , 9 mk. , 34 mr. Na obszarze wsi kopalnia w臋gla kamiennego, galmanu i rudy o艂o wianej. W r. 1827 by艂o 48 dm. , 320 mk. , par. Targoszyce. W po艂owie XV w. w艣 ta nale偶a艂a do par. Siewierz i by艂a w艂asno艣ci膮 biskup贸w krakow. Trzy lany km. dawa艂y za dziesi臋cin臋 biskupowi po fertonie. By艂 te藕 jeden zagrod nik. So艂tystwo na dwu 艂anach, z m艂ynem i 1 zagr. , dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Mys艂owi cach, warto艣ci 2 flor. Jeden 艂an nale偶a艂 do ko 艣cio艂a w Siewierza i p艂aci艂 mu grzywn臋 czynszu, dziesi臋cin臋 za艣, w ilo艣ci 1 fertona, pobiera艂 biskup D艂ugosz, L. B. , II, 201, 205. Br. Ch. Wojkowice, po rus. Wujkowyczi, w艣, pow. mo艣ciski, 7 klm. na wsch. od urz臋du poczt. w Mo艣ciskach, 10 klm. nazach. od s膮du pow. w S膮dowej Wiszni. Na p艂n. zach. , na p艂n. i na wsch. le偶y Twierdza, na p艂d. Zawad贸w, na p艂n. zach. Lipniki. Wschodni膮 cz臋艣膰 wsi przep艂ywa pot. M艂yn贸wka, dop艂. Wiszni. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 4, 艂膮k i ogr. 46, pastw. 3, lasu 27 mr. ; w艂, mn. roli or. 375, 艂膮k i ogr. 56, pastw. 108, lasu 1 mr. W r. 1880 by艂o 87 dm. , 405 mk. w gm. 307 obrz. rzym. kat. , 90 gr. kat. , 8 dys. ; 352 Pol. , 63 Rus. . Par. rzym. kat. w Stoja艅cach, gr. kat. w Twierdzy. L. Dz. Wojkowice, pow. wroc艂awski, ob. KriebloWojkowice, czesk. Vojkovice, niem. Woikowitz w艣, nad pot. Rybi膮, kt贸ry po艂膮czywszy si臋 z Praszywk膮, tworzy pot. Hulczyn臋, dop艂. 艁u czyny, na Szl膮sku austr. , w pow. cieszy艅skim, 15 klm. na p艂d. zach. , od Cieszyna, przy go艣ci艅 cu do Frydka. W r. 1880 by艂o 848 mr. obszaru i 473 mk. , 402 kat. , 56 prot. i 15 izr. ; 452 Cze ch贸w, 4 Polak贸w i 15 Niemc贸w. W. nale偶膮 do par. rz. kat. Dobra Dobra, Dobrau, ew. Lgota. Szko艂a ludowa w miejscu, Jestto w艣 morawska, na granicy obszaru polskiego. Katolicy m贸wi膮 tu po morawsku, ewangielicy po polsku. Por. Noszowice. W. H. Wojkowicze, w艣 nad rzk膮 艢winorojk膮, pow. w艂odzimierski, gm. Chor贸w, 48 dm. , 293 mk. , cerkiew, m艂yn wodny. Pod艂ug, reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1570 i 1573 r. w艂asno艣膰 p. Wasilowej Zaborowskiej, kaszt. brac艂awskiej, i ks. Maruszy Zbaraskiej, Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 34, 114. Wojkowice czy Wojnowiec, os. , pow. j臋drzejowski, gm. Sobk贸w, par. 艁ukowa, Le偶y na p艂d. od wsi Siedlce, 艣r贸d las贸w, ma 5 dm. Wojk贸wka, w艣, pow. kro艣nie艅ski, na prawym brzegu Wis艂oka, przy go艣ci艅cu z Korczyny do Frysztaka odl 10, 5 klm. Wie艣 jest zabudowana na Porzeczu, na wschodzie jednak ma wzg贸rza lesiste, si臋gaj膮ce 334 mt. Liczy 76 dm, i 400 mk. rzym. kat. Paraf, w 艁膮czkach. Pos. tabularna J贸z Wiktora ma 186 mr, roli, 19 mr. 艂膮k, 3 mr. ogrodu, 9 mr. pastw. , 142 mr. lasu; pos. mn. 331 mr, roli, 33 mr, t膮k i ogr. , 57 mr. pastw. i 5 mr. lasu. W r. 1536 nale偶a艂a W, do par, w Szebnie i by艂a dziedzictwem Marcina Kamienieckiego, wojew, podolskiego, jako attyn. Kamie艅ca zamku odrzyko艅skiego. Dzier偶awi艂 j膮 Baltazar D膮browski, dziedzic s膮siedniej Moder贸wki. Mia艂a 13 kmieci p艂ac膮cych 6 grzyw. 14 gr. i daj膮eych pr贸cz tego 28 1 2 kor. owsa kury, jaja, sery. Nadto odrabiali pa艅szczyzn臋 na gruntach 艁膮czek. So艂tys mia艂 lan roli, karczm臋 i sz贸sty denar z czynszu pa艅skiego Pawi艅. , Ma艂op. , 523, 525. W r. 1571 by艂o tylko 9 kmieci na 6 艂an. , 4 zagr. , 2 komor, z byd艂em i 2 bez kyd艂a. W. graniczy na pln. z 艁膮czkami, na wsch. z W臋gl贸wk膮 a na p艂d. z Bratk贸wka. Mac. Wojkowo, w艣, w par. G艂uszyn dzi艣 pow. pozna艅ski. Rozgraniczane oko艂o r. 1508 z Tacza艂ami i W艣cieklicami, istnia艂o jeszcze r, 1570. Le偶a艂o po prawym brzegu Warty, na p艂d. od Po znania, w okolicy Daszowie, Piotrowa i Kamio nek, zwanych pierwotnie Kamieniowicami. Z tego W. pisa艂 si臋 w r. 1398 Miros艂aw Woykowski, prawuj膮cy si臋 z s膮siadem, Jaryszem Kamieniewskim. W. 艁. Wojksztajcie, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szyd艂贸w, o 14 w, od Rossie艅, w艂asno艣c Witkiewicz贸w, ma 210 1 2 dzies. 6 lasu, 6 1 2 nieu偶. . Wojkszta艅ce, w艣 w艂o艣c, nad jez. Sznoris, pow, wile艅ski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Wilna, 4 dm. , 66 mk. katol. Wojksztany, za艣c. rz膮d. , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 7 rak. katol. Wojksztomie, za艣c, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. Szumsk o 6 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kosina, 5 dusz rewiz. Wojkucie, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 11 w. od Nowoaleksandrowska. Wojkuciszki, w艣, pow, trocki, w 3 okr. pol, o 53 w. od Trok, 2 dm. , 20 mk. 11 katol, 9 mahom. . Wojkowice Wojnekany Wojnajcie Wojnapol Wojnarowa Wojnar贸wka Wojnarowicze Wojnarowo Wojnary Wojnaryszki Wojnasz贸wka Wojnatyszki Wojnejki Wojnachy Wojku艅ce, w艣 wlo艣c, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Radu艅 o 6 w. , 70 dusz rewiz. Wojkuny, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 86 w. od Wi艂komierza. Wojkutany, za艣c, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 66 w. od Wi艂komierza. Wojliszki, za艣c, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 41 w. od Nowoaleksandrowska. Woj艂oby, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, par. Widukle, o 15 w, od Rossie艅. Woj艂owo, w艣, pow. borysowski, w 2 okr. pol 艂ohojskim, gra. M艣ci藕e, o 56 w. od Borysowa. A. Jel. Woj艂yczkowce, cz臋艣膰 wsi Repisko, w pow. mag贸rza艅skim hr. spiskie. W贸j艂yszki, mylnie ob. Le艣nictwo, t. V. , 161, za W贸jtyszki. Wojmadyszki w spisie z r. 1827, ob. Wojwodyszki. Wojmica, w dokum. Wennicu, Wojnica, Ujmica Paw艂owicka, w艣, pow. w艂odzimierski, na pln. od mka 艁okacze. Wojmutyszki, dw贸r, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, w艂asno艣膰 Franeuzowicz贸w, 132 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. . Wojna al. Wojni艅ce, pow. berdyczowski, ob. Machn贸wka t. V, 878. Wojnachy, w艣, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol, gm. Kamionka, o 7 w. od Sok贸艂ki, 212 dzies. ziemi wlo艣c Wojnajcie, w艣 nad rz. Sauzdraw膮, pow. telszewski, okr, pol sa艂ancki, o 38 w. od Telsz, 14 dm. , 169 mk. , m艂yn wodny 1859. Wojnapol, za艣c rz膮d. nad rzk膮. Narocz, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, o 81 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 7 mk. prawos艂. Wojnarowa, w艣, pow. grybowski, odl 68 klm. od Bobowy, w okolicy podg贸rskiej, malowniczej, nad pot. Sp贸lnikiem, uchodz膮cym z lew. brzegu do Bia艂y, dop艂. Dunajca, naprzeciw Je偶owa. Wie艣 rozrzucona, dzieli si臋 na sze艣膰 w贸lek Mosteczna, Rzeki, Sikornik, So艣nie, Zabrze偶 i Wojnarowa. Maj膮 one razem 109 dm. i 693 mk. 340 m臋偶. , 353 kob. ; pos. tabularna dzieli si臋 na 艢redni folwark, Wy偶szy i Ni偶szy folwark i Wygod臋, razem 7 dm. i 80 mk. Par. rz. kat. w Wilczyskach. Posiad艂o艣膰 tabularna ma 707 mr. roli, 20 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. , 22 mr. pastw. , 262 mr. lasu, 1 mr. 1494 s膮偶. parcel budowl Pos. mn. wynosi 549 mr. roli, 34 mr. 艂膮k i ogr. , 118 mr. pastw. i 62 mr. lasu. Jest to stara osada, gniazdo Strzemie艅czyk贸w. Do wsi przytyka fol Zamczysko ob. Je偶贸w, a na g贸rze Trzeblin znajduj膮 si臋 szcz膮tki starych budowli. W polowie XV w. dziedzicem wsi by艂 Jan h. Strzemi臋. 艁any km. dawa艂y dziesi臋cin膮, warto艣ci do 20 grzyw. , biskupowi krakow. , folw. rycerski pleb. w Wilezyskach D艂ugosz, L. B. , U, 253. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , III by艂a W. w艂asno艣ci膮 Byliny i mia艂a 8 kmieci, 6 zagrod. bez roli i 6 kom. bez byd艂a. Graniczy na wsch贸d z Wilczy skami, na pld. z Je藕owem, mianowicie cz臋艣ci膮 Zamczysko, na p艂d. z Chodorow膮 a na zach贸d z Nicewi膮. Mac. Wojnar贸wka 1. zachodnia cz臋艣膰 wsi Strym, w pow. radomyskim. 2. W. al Wojnar贸w, nieistniej膮ce sio艂o, w s膮siedztwie Czopowicz i Meleni, t. j. w p艂n. zach. zak膮tku dzisiejszego pow. radomyskiego, po lew. brzegu rz. Irszy, prawdopodobnie w pobli偶u wsi J贸zef贸wki w pow. owruckim. 3. W. , u Pochilewicza Winar贸wka, w艣 nad rzk膮 Tarha艅, pow. taraszcza艅ski, w 2 okr. pol, gm. Stawiszcze o 6 w. , o 35 w. od Taraszczy, ma 1100 mk. w 1863 r. 955 mk. , w trzeciej cz臋艣ci b. szlachty polskiej. W艂o艣cianie uw艂aszczeni zostali na 514 dzies. , ocenionych pierwotnie na 20608 rs. Posiada cerkiew p. w. 艣w, Jana Bogos艂owa, wzniesion膮 w pierwszej polowie zesz艂ego wieku, na miejsce dawniejszej, istniej膮cej p. t. 艣w. Parascewii. W艣 nale偶y do d贸br Stawiszcze hr. Branickich. Wojnarowicze, w艣 i folw. , pow. mi艅ski, par. kat. So艂omerecze, ma 17 dm. , 48 dusz, 180 dzies. , kaplic臋 katol p. wez. Wniebowst膮pienia Nale偶y do d贸br So艂omerecze ob. t. XI, 61. Wojnarowo al Winorowo, w艣 nad rzk膮 Pientryc膮, dop艂. Berezyny, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. berezy艅skim, gm. Brodziec, przy go艣ci艅cu z mka Bohuszewicz do Bo偶yna, ma 12 osad; miejscowo艣膰 le艣na, z dobr膮 gleb膮 z powo du kultury i 艂膮k obfitych. A. Jel. Wojnary, w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, o 14 w. od Rossie艅. Wojnary al Wojnasze, niem. Woynassen, w艣, pow. olecki, st. p. Gr. Czymochen. Wojnaryszki, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 63 w. od Kowna. Wojnasz贸wka, w艣, pow. mohylowski, okr. pol, par. kat. , s膮d, st. poczt. i dr. 藕el. Bar o 4 w. , gm. Tereszki, o 69 w. od Mohylowa, ma 42 dm. , 236 mk. , 188 dzies, ziemi w艂o艣c, 302 dworskiej. W艂asno艣膰 dawniej Jastrz臋bskich, nast臋pnie Ostolskich. Wojnatyszki, w艣 i dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. i par. Szyd艂贸w, o 23 w. od Rossie艅. Dw贸r, w艂asno艣膰 dawniej Godwojsz贸w, obecnie Przeciszewskich, ma 149 dzies. 40 lasu. We wsi maj膮 posiad艂o艣ci Panfi艂ow 88 dz. 2 lasu, 9 nieu偶. i w艂o艣c Wyboras 20 dzies. Wojnejki, dw贸r i w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, gm. Ju偶ynty, par. Komaje, o 60 w. od Nowoaleksandrowska, w艂asno艣膰 Parczewskich, dawniej Rudomin贸w, ma 224 dzies. 76 lasu, 6 nieu偶. . Na polach wsi znajduje si臋 mn贸stwo mogi艂 przedhistorycznych. Wojnekany, okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gm. Skrobaciszki. Maj膮 tu, wlo艣c Ka Wojkuny Wojmica Wojmadyszki Wojku艅ce Wojku艅ce Woj艂yczkowce Woj艂owo Woj艂oby Wojliszki Wojkutany Wojmutyszki Wojna Wojnekupis Wojniaczyn Wojniaki Wojnia艂gowo Wojniany Wojnica Wojnice Wojnickie Wojnicz zenas 24 dzies. , szlachta Minginowie w W. i Sabanach 137 dzies. 4 lasu, Plewakowie 62 dz. 6 lasu, 4 nieu偶. , Proniewscy 30 dzies. 3 lasu, 4 nieu偶. , Tomkiewiczowie 271 2 dzies. 21 2 lasu, Frejtagowie 25 dzies. 3 lasu, 1 nieu偶. , Szpakiewiczowie 50 dzies. , Ejsymontowie 160 dzies. 36 lasu, 9 nieu偶. . Wojnekupis, strumie艅, w gub. kowie艅skiej, lewy dop艂yw Okmiany, Wojniaczyn, ob. Woniaczyn. Wojniaki, za艣c. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Mi臋dzyrzecze o 14 w. , o 6 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. . Wspomniany w dok. z r. 1409. Ob. Troki, Wojnia艂gowo, w艣 w艂o艣c, i ferma rz膮dowa, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom o 41 2 w. , okr. wiejski Ruskie Sio艂o, 12 dusz rewiz. Wojniany, dw贸r rz膮dowy, pow. rossie艅ski, par. Szyd艂贸w. Wojnica, w艣 nad rz. Ikw膮, pow. dubie艅ski, gm. Kniahynin, par. praw. Bokujm o 1 2 w. , ma 46 dm. , 347 mk. , cerkiew filialn膮 p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniesion膮 w 1884 r. i uposa偶on膮 54 dzies, ziemi, m艂yn wodny. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 pani Dachnowej ob. Jab艂onowski, Rewizye, 35 i in. . Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 pani Klementowej. Pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1583 r. Andrzej Bohowityn Koziradzki p艂aci zt膮d z 12 dym. , 9 ogr. , 6 ogrod. , 1 ko艂a Jab艂onowski, Wo艂y艅, 17, 110. Ob. 艁ysin. Wojnice, w艣 nad rzk膮 艁ukosz贸wk膮, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Cho膰ki, 261 dm. , 1418 mk. , cerkiew, 39 wiatrak贸w. Wojnickie kana艂, odprowadza wody jez. Wojnieskiego Wojnie艣膰 do Obry, na po艂udnie Ko艣ciana. Wojnicz, w dok, z r. 1217 Woynicze, 1224 Woyniz, 1232 Woynic, 1259 Woynicz, miasto, w pow. brzeskim, le偶y w r贸wninie 207 mt. npm. , na skrzy偶owaniu si臋 go艣ci艅c贸w z Brzeska do Tarnowa, z zachodu na wsch贸d, i z Zakluczyna do Rad艂owa, z po艂udnia ku p贸艂nocy. Odl. od Brzeska 15 klm. , od Tarnowa 12 klm. , a prawie tyle偶 od Zakluczyna i Radiowa. Posiada parafi膮 rz. kat. , s膮d powiatowy, urz膮d podatkowy, poczt臋, telegraf i szko艂臋 ludow膮. Tworzy艂o niegdy艣 z kilkoma wsiami starostwo niegrodowe i kasztelani膮, dzi艣 bardzo podupad艂e. Zabudowane prawie samemi drewnianemi domami, niema teraz 偶adaych zabytk贸w pomimo swej staro偶ytno艣ci, sk艂ada si臋 z 294 dm. i 1683 mk. 777 m臋偶. , 906 kob. , mi臋dzy kt贸rymi jest 1483 rz. kat. i 200 izrael. Mieszka艅cy 偶yj膮 przewa偶nie z uprawy roli, rzemios艂 i z drobnego handlu. Ubogie to miasteczko nale偶y jednak do liczby staro偶ytnych osad. Zamek, z kt贸rego nawet 艣ladu nie pozosta艂o, sta艂 podobno w p艂d. cz臋艣ci miasto, na ma艂em wzniesieniu; wed艂ug tradycji miejscowej mieli go zburzy膰 Szwedzi w r. 1655 czy 1702. W. jest staro偶ytn膮 osad膮, kt贸rej znaczenie handlowe i polityczne polega艂o na po艂o偶eniu w punkcie zetkni臋cia si臋 trzech r贸偶nych co do warunk贸w kultury obszar贸w i przeci臋cia si臋 wa偶nych trakt贸w handlowych. Le偶y on mianowicie w pobli偶u lewego brzegu Dunajca, kt贸ry, opu艣ciwszy krain臋 g贸rsk膮 podkarpack膮, wchodzi tu na rozleg艂膮 nizin臋 dorzeczy Wis艂y i Sanu. Obszar z wy偶sz膮 kultur膮, na rolnictwie, handlu i przemy艣le g贸rniczym opart膮 Krak贸w, Bochnia, Wieliczka dochodzi艂 tu do lew. brzegu Dunajca, podczas gdy od prawego poczyna艂y si臋 rozleg艂e, b艂otniste puszcze, towarzysz膮ce praw. brzegowi Wis艂y a偶 po San. Ludno艣膰 g贸ralska dolin podkarpackich, nieliczni mieszka艅cy puszcz 艣rodkowej niziny, rolnicy i przemys艂owcy okolic Krakowa, wreszcie kupcy d膮偶膮cy zar贸wno z Rusi ku zachodowi Lw贸w Krak贸w, jak z W臋gier i miast podg贸rskich Biecz, Jas艂o, S膮cz ku p贸艂nocy, spotykali si臋 w Wojniczu i wymieniali swe produkty i towary. Brak wsi narocznik贸w w okolicy W. 艣wiadczy, i偶 gr贸d tutejszy nie mia艂 znaczenia strategicznego, ale powsta艂 dla nadzoru nad targowiskiem. Przy grodzie tym, czuwaj膮cym nad bezpiecze艅stwem targ贸w i poborem op艂at od przywo偶onych produkt贸w, powsta艂 w odleg艂ych czasach ko艣cio艂ek 艣w. Leonarda, kt贸ry mia艂 ju偶 istnie膰 w r. 1209. W r. 1217 pojawia si臋 w dokumentach pierwszy znany kasztelan Symil de Woynicze, wyst臋puj膮cy przy boku Leszka, R. 1239 spotykamy w W. ksi臋偶n臋 Grzymis艂aw臋, kt贸ra przybywa tu z synem Boles艂awem na spotkanie nadje偶d偶aj膮cej z W臋gier kr贸lewny Kunegundy, dla po艣lubienia ks. Boles艂awa. W tym czasie zapewne targowisko wojnickie otrzymuje prawo miejskie 艣redzkie. W akcie z r. 1278 W. nazwany ju偶 miastem. Ksi臋偶na Kunegunda uwalnia w r. 1278 mieszczan S膮cza od p艂acenia ce艂 w miastach Wojnicz, Opatowiec i Korczyn. Kr贸l Kazimierz W. uwalnia r. 1363 mieszczan z Biecza od c艂a w W. , a w r. 1367 poleca poborcy c艂a w W. uwalnia膰 od op艂at mieszczan Biecza, Jas艂a, Osieka, D臋bowca i Pilzna. O znacznych rozmiarach ruchu handlowego na targowisku wojnickim w wieku. XIV 艣wiadczy ustanowienie tu naczelnego poborcy ce艂, kt贸rym jest niejaki Ploczko, tytu艂uj膮cy si臋 dominus ac miles necnon senior districtus woinicensis, kt贸ry w dok, wydanym w Bieczu r. 1375 poleca fidelibus nostris theleonatoribus vel vices corum gerentibus, by uwalniali od op艂at mieszczan z Biecza. W r. 1381 kr贸l Ludwik przenosi miasto z prawa 艣redzkiego na magdeburskie. O znaczeniu W. 艣wiadczy, mi臋dzy innemi, akt Ludwika z r. 1374, wkt贸rym wyliczaj膮c castra et civitates regni de quibus honores et judiciales sedes procedunt, wymienia w ziemi Wojnekupis krakowskiej, obok Krakowa, miasta Biecz, Sandacz, Wi艣lic臋 i Wojnicz. Jak w Wi艣licy tak i w W. starostwo otrzymuj膮 z kolei przedstawiciele najznakomitszych rod贸w ma艂opolskich T臋czy艅scy, Tarnowscy i inni. Wp艂ywa to na rozw贸j miasta, kt贸re staje si臋 centrem interes贸w dla ca艂ej okolicy. W r. 1388 dnia 30 czerwca bawi tu Jagie艂艂o i potwierdza akt sprzeda偶y so艂tystwa w Tarchowie in terra wojnicensi. Znaczeniu miasta odpowiada膰 b臋dzie rozw贸j instytucyi ko艣cielnych. Obok pierwotnego ko艣cio艂ka 艣w. Leonarda, zapewne stoj膮cego po za miastem, przy grodzie, powstanie nowy, z kamienia i ceg艂y wzniesiony ko艣ci贸艂 paraf, p. w. 艣w. Wawrzy艅ca i 艣w. Ma艂gorzaty, przy kt贸rym w r. 1456 Jan Pniewski, archidyakon krakow. , pleban wojnicki, ufunduje prepozytur臋, scholastry膮, kustody膮 i czterech mansyonarzy, czem wyniesie ko艣ci贸艂 do stopnia kollegiaty. Przy mie艣cie powsta艂o przedmie艣cie, zwane Zamo艣cie, zaludnione przez mieszczan rolnik贸w. Zaludnienie obszar贸w mi臋dzy Dunajcem a Sanem i rozw贸j poblizkiego Tarnowa, pozbawi膮; W. charakteru g艂贸wnego centru handlowego dla rozleg艂ego obszaru, Utorowanie nowych trakt贸w z po艂udnia ku p贸艂nocy odwr贸ci nap艂yw kupc贸w. Ju偶 w XVI w. miasto zacznie upada膰 i ubo偶e膰. Wed艂ug lustracyi z r. 1564 by艂o w W. 10 jatek rze藕niczych, daj膮cych kwartalnie po 6 gr. i kamie艅 艂oju z ka偶dej, z czego bra艂 altarzysta 3 kam. , dzier偶awca op艂at 41 2 a 21 2 sz艂o na wosk i pogrzeby cz艂onk贸w cechu. Piekarze p艂acili co kwarta艂 po 12 gr. a szewcy 24 gr. Targowego rze藕nicy dawali od jatek po 6 den. a na wolnicy od wo艂u i krowy 9 den. , wieprza 6 den. , barana 3 den. Na stacy膮 kr贸lew. dawali mieszczanie 20 grzyw. , do czego przyczynia艂a si臋 wie艣 艁opa艅 艁opunia, daj膮ca 1 grzyw. 24 gr. Cech garncarski by艂 wolny od op艂at. W r. 1581 szosu p艂acono 64 fl. w Bieczu 224 fl. 艁any miejskie 3, ko艂o zakupne 1, piekarek 6, rze藕nicy 3, szewc贸w 5, kowale 2, garncarze 2, krawcy 2, komornik贸w 16. Suma fl. 83 gr. 15. S膮cz Nowy jednocze艣nie p艂aci 489 fl. 27 gr. , Stary S膮cz 94 fl. 11 gr. , Bochnia 225 fl 15 gr. Tak szybko przemin臋艂a dawna 艣wietno艣膰 Wojnicza, kt贸ry zeszed艂 na podrz臋dne stanowisko w rz臋dzie miast podkarpackich. Los W. podzieli tak偶e i Wi艣lica. Z lustracyi 1660 r. okazuje si臋, i偶 chleb ka偶demu piec wolno, pod obowi膮zkiem p艂acenia grzywny w贸jtowi. Targ odbywa si臋 w poniedzia艂ek, pr贸cz tego jest 5 jarmark贸w. Na koronacya kr贸la tera藕niejszego zap艂acili mieszczanie z艂. 32, a pieni臋dzy podwod. 1649 r. z艂. 96. Pokazali regestr wydatk贸w na pos艂a tatarskiego 1650 r. i za艣wiadczenie Dzianameta Murzy 1654r. , gdy udawa艂 si臋 w poselstwie do marsza艂ka w. kor. W 1655 r. pobi艂 Karol Gustaw w pobli偶u W. oddzia艂 Stanis艂awa Lanckoro艅skiego i zmusi艂 wojsko kwarciane do z艂o偶enia przysi臋gi wiernoS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 154. 艣ci. Przy tem z艂upiono miasto. W tym czasie odbywa艂y si臋 w W. targi w poniedzia艂ki i 5 jarmark贸w rocznie. Parafia, istniej膮ca ju偶 zapewne w XIII w. , zosta艂a w r. 1456 staraniem Jana z Pniowa zamienion膮 na prepozytur臋, ze scholastykiem, kustoszem i 4 mansyonarzami, p贸藕niej na kolegiat臋, kt贸ra dopiero w 1775, z powodu braku fundusz贸w, zosta艂a zniesion膮. Tera藕niejszy ko艣ci贸艂 murowany wzniesiono w r. 1773. Metryki przechowa艂y si臋 od r. 1675. Pr贸cz parafialnego istnia艂 jeszcze w mie艣cie drewniany ko艣ci贸艂 艣w. Leonarda, pod艂ug tradycyi z r. 1209, teraz za艣 jest drewniana kaplica na Zamo艣ciu i murowana na cmentarzu. Do parafii nale偶膮 wsi Zamo艣cie, Biadoliny, Grabno, 艁臋towice, D臋bina 艁臋towicka, 艁opa艅, 艁ukanowice, Miko艂ajewice, Sierachowice, Mil贸wka, Ratnawy, Rudka, Wielkawie艣, Wi臋ckowice, Zakrz贸w i D臋bina Zakrzowska. W r. 1800 urodzi艂 si臋 w W. Teofil 呕ebrawski, matematyk i archeolog, profesor uniwersytetu krakowskiego 1887 Dobra wojnickie w obecnem stuleciu przesz艂y w r臋ce rodziny D膮bskich, kt贸rzy na przedmie艣ciu Zamo艣ciu zbudowali pi臋kny dworzec a oko艂o r. 1874 du偶y browar. Obecnie w艂asno艣膰 tabularna Wandy Chwalibogowskiej, zaliczona do Zamo艣cia, wynosi 300 mr. , przewa偶nie dobrej roli; pos. mn. ma 707 mr. roli, 111 mr 艂膮k i ogr. i 144 mr. past. Mto otaczaj膮 wsi od p艂d. Zawodzie, Wielkawie艣 i Wi臋ckowice, od zach. Radnawy, Sufczyn i 艁opa艅, od p贸艂nocy Zakrz贸w a od wschodu 艁ukanowice. S膮d powiatowy obejmuje dwa ma艂e miasta Wojnicz i Zakluczyn, 40 gmin administracyjnych i 39 obszar贸w dworskich. Na tym obszarze jest 4237 dm. mieszkalnych i 24814 mk. rz. kat. , pr贸cz 1286 izrael, mieszkaj膮cych przewa偶nie w obu miastach. Kasztelania wojnicka jedna z najg艂贸wniejszych w Ma艂opolsce, by艂a wa偶nym posterunkiem, pierwotnie obronnym punktem przy zbiegu krzy偶uj膮cych si臋 tu licznych dr贸g, 艣r贸d szerokiej niziny ci膮gn膮cej si臋 od wschodu po sam niemal Krak贸w, nast臋pnie ruchliwym targowiskiem wymagaj膮cem obrony i nadzoru. Gdy obszary wielkich puszcz zalegaj膮cych nizin臋 mi臋dzy Sanem a Wis艂膮 zostan膮 rozdane przez kr贸l贸w kilku rodom ma艂opolskim, kasztelania wojnicka zawsze b臋dzie oddawana przedstawicielom tych rod贸w mo偶nych. Ole艣niccy, T臋czy艅scy i Tarnowscy b臋d膮 j膮 na przemian otrzymywa膰. Szereg znanych kasztelan贸w do po艂owy XVI w. stanowi膮 Symil 1217 r. , Dirscicray 1224, Sudo l232, Petrus 1255 i 56, Jacobus 12591272, comes Scarbimirus 1277, Andreas 128687, Varsius 13291341, Johannes Jasko 13511361, Petrus 13621368, Zavissa 13661376, Johannes z T臋czyna 13781396, Nicolaus 14011406, Dobieslaus z Ole艣nicy 14171433, Domaratus z Kobylan 1434, Joannes z Tarnowa 1470 1475, Andreas z T臋czyna 1494 48 Wojnicz Wojniech贸w Wojniekany Wojnierany Wojnie艣膰 Wojniewicze Wojnih贸w Wojni艂贸w 1501, Andreas z T臋czyna 1494 1501, Jacobus z Siekluk 1505, Andreas z Ko艣cieka 1513, Joannes z Tarnowa 1526. Wojnickie starostwo niegrodowe, w wojew. krakowskiem, pow. czchowskim, pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z r. 1764 obejmowa艂o miasto Wojnicz i wsi Zamo艣cie, 艁oponie, Ratan贸w. Od r. 1746 posiadali je Franciszek i Teresa z Olszewskich Laszewscy, op艂acaj膮c ze艅 kwarty z艂p. 1178 gr. 28, a hyberny z艂p. 1146 gr. 2. Zaj臋te przez rz膮d austryacki d. 1 kwietnia 1778 r. , sprzedane zosta艂o w r. 1780 Stadnickiemu Opis i dane statystyczne skre艣li艂 Mac, history膮 i spis kasztelan贸w poda艂 Br. Ch. . Wojnicze, w艣 wlo艣c. i dobra skarbowe nad rzk膮 Ponark膮, pow. oszmia艅ski, w 2 okr. poL, gm. Krewo o 4 w. , okr. wiejski Popielewicze, o 24 w. od Oszmiany, 7 dm. , 36 mk. praw. , 34 kat. w 1765 r. 31 dusz rewiz. . Wojnidani臋ta, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm. Dubot贸wka o 10 w. , okr. wiejski Daniuszewo, 73 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br 艢wietlany. Wojnica w艣, pow. rossie艅ski, par. Szweksznie. Wojniech贸w, w dok. Woinyeyow, zaginione sio艂o, w pow. krzemienieckim, w pobli偶u Lachowiec, Kasznyniec i Warywodziniec, t. j. w po艂udniowym zak膮tku dzisiejszego pow. ostrogskiego. W 1570 r. w艂asno艣膰 Fedora Sieniuty Lachowieckiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1583 r. ten偶e p艂aci z W. mylnie nazwane Zwojnichow z 19 dym. , 6 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 28, 136. Wojniechowo, w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. miejski Gontowniki, o 6 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Wokan贸wka. Wojniekany, okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 41 w. od Poniewie偶a. Wojnierany, w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Poniewie藕a Wojnie艣膰, ob. Wonie艣膰, Wojniewicze 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Kucewicze o 10 w. , okr. wiejski Olany, o 7 w. od Oszmiany, 4 dm. , 37 mk. kat. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. ; nale偶y do d贸br Nowosi贸艂ki, Czapskich. By艂a tu kaplica katol. parafii Oszmiana. 2. W, chutor, pow. s艂onimski, w 4 okr. poL, gm. Koz艂owszczyzna, o 19 w, od S艂onima, 5 dm. , 51 mk. , cerkiew, 80 dzies. ; nale偶y do wsi Chorobrowicze. 3. W. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. poL, gm. Biskupice, o 12 w. od Wo艂kowyska, 61 dzies. ziemi w艂o艣c. Wojnih贸w, ob. Unij贸w, Wojni艂贸w, miasteczko, w pow. ka艂uskim, 16 klm. na p艂n. wsch. od Ka艂usza, pod 49 8 p艂n. szer. a 42 10 wschod, d艂ug. od F. , s膮d pow. i urz膮d poczt. w miejscu. Na p艂d. wsch. le偶y Medynia, na p艂d. Przewoziec i S艂ob贸dka, na zach. Do艂pot贸w i Tomaszowce, na p艂n. Si贸艂ko i Seredne, na wsch. Siedliska i Temerowce obie w pow, stanis艂awowskim. Wzd艂u偶 granicy zach. i przez p艂n. zach. kraw臋d藕 obszaru p艂ynie Siwka, dop艂. Dniestru. Od p艂d. ku pln. p艂yn膮 prawe dop艂. Siwki pot. Moczarny i Petrykowce z Baran贸wk膮 od praw. brz. . Zabudowania le偶膮 na p艂n. ; na p艂d. od nich folw. Postruski. Wzn. dosi臋ga 354 mt. na p艂d. wsch. , najni偶szy punkt 257 mt. na zach. 艢rodkiem obszaru idzie go艣ciniec z Ka艂usza do Bursztyna. W艂asn. wi臋k. Postruskich ma roli or. 334, 艂膮k i ogr. 200, pastw. 41, lasu l254 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 925, 艂膮k 1 ogr. 996, pastw. 63, lasu 386 mr. W r. 1880 by艂o 340 dm. , 2176 mk. w gm. , 18 dm. , 127 mk. na obsz. dwor. 1013 gr. kat. , 245 rzym. kat. , 1075 izr. ; 1149 PoL, 1022 Bus. , 31 Niem. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. dolinia艅ski. Parafi膮 fundowa艂a w r. 1610 El偶bieta z Lesznie Sieniawska. Do parafii nale偶膮; Babin, B艂udniki, 膯witowa, D膮browa, Do艂ha, Do艂pot贸w, Do艂偶ka, Doroh贸w, Dubowicza, Julian贸wka, Kulisz贸wka, Ko艂odziej贸w, Kulinki, 艁uka, Medyni膮, Niegowce, Ostr贸w, Perekosy, Protesy, Pukasowce, Przewoziec, Seredne, Siedliska, Si贸艂ko, S艂ob贸dka, Sta艅kowa, Temerowce, Tomaszowce, Zbora. W miasteczku jest ko艣ci贸艂 murowany, konsekrowany w r. 1868, p. w. 艣w. Tr贸jcy, Par. gr. kat w miejscu, dek. ka艂uski. Do parafii nale偶膮 Do艂pot贸w, Si贸艂ko i S艂ob贸dka, Cerkwie s膮 trzy jedna parafialna p. w. 艣w. Miko艂aja, a dwie filialne p. w. Bo偶ego Narodzenia i p. w. Zwiastowania N. M. P. Jest tu szko艂a mieszana 2klas. , kasa po偶. gm. z kapit. 569 z艂r. i m艂yn. Gminy nale偶膮ce do s膮du wojni艂owskiego podano przy opisie pow. ka艂uskiego t. III, str. 724. Przywilejem z r. 1552 pozwala Zygmunt August, a偶eby Prokop Sieniawski, stolnik lwowski, za艂o偶y艂 nad rzeczk膮 Si贸艂k膮, inaczej Wojni艂贸wk膮 zwan膮, miasto Prokop贸w. Osiadaj膮cych uwalnia kr贸l na lat 15 od wszelkich pobor贸w publicznych, wyj膮wszy od nowego c艂a pogranicznego, a od czopowego na rok tylko; obdarza prawem magdeburskiem, uchylaj膮c na zawsze prawa i zwyczaje powszechne polskie i ruskie; ustanawia nakoniec targ i dwa jarmarki do roku. Nazwa Prokop贸w, nadana przez za艂o偶yciela, nie utrzyma艂a si臋 Czy nazwa Wojni艂贸w by艂a pierwotnem mianem osady, trudno orzec. Cz臋艣贸 nadbrze偶na, nad Siwk膮, nosi nazw臋 Czetwertyny, kt贸ra mo偶e jest dawniejszem mianem ca艂o艣ci. Dnia 23 wrze艣nia 1676 r. pobi艂 Jan III pod W. Turk贸w. Zwyci臋ztwo to tak opisa艂 w swym li艣cie do kr贸lowej Nie mog膮c mie膰 偶adnym sposobem j臋zyka, gdzie si臋 obraca nieprzyjaciel, i je艣li pu艣ci艂 zagony, z samych dorozumiewa艂em si臋 ogni贸w, kt贸re pod wszystkiemi nieci艂 g贸rami. Ruszy艂em si臋 tedy zt膮d t. j. z pod 呕urawna, gdzie sta艂 obozem o p贸艂nocy wczora pod Wojni艂贸w z samym tylko komunikiem, mil dwie od obozu tureckiego, a mil臋 prawie tylko od kosza ba艅skiego. Naprz贸d, Wojnicze Wojnicze Wojnidani臋ta Wojnica Wojniechowo Wojni艂owszczyzna skoro 艣wit, potkawszy si臋 z r贸偶nemi partyami Tatar贸w, poznali艣my idu Potem zastawszy kilka tysi臋cy Turk贸w, dobywaj膮cych zameczku w Wojni艂owie, gdzie si臋 tylko sami zaparli ch艂opi, i tych na g艂ow臋 wy艣cinali艣my, kt贸rych si臋 kilka tysi臋cy rachowa艂o, i za kt贸rymi nasi zaganiali si臋 a偶 po same obozy tureckie i ha艅skie. Czem nas ledwo nie zgubili, bo czekaj膮c na nich z wojskiem, powinni艣my si臋 byli doczeka膰 wszystkiej pot臋gi. B贸g Jednak dal z laski swej, 藕e ordy w r贸偶ne tropy porozbiega艂y si臋 by艂y, kt贸re zwabiaj膮c, i znak albo has艂o im daj膮c, kilkadziesi膮t zaraz i oraz han wsi zapali膰 kaza艂, 偶e to gorza艂o kolo nas, jako Etna jaka albo Mont Gibel. A tymczasem wyprawi艂 syn贸w swych dw贸ch ze wszystk膮 ord膮, kt贸r膮 mia艂 przy sobie i cz臋艣膰 Turk贸w; a drudzy Turcy w wielkiej konfuzyi i strachu w swym zostawali obozie. Ci tedy synowie na naszych zagnanych mocno byli wsiedli a偶 pod wojsko i ju偶 nas nie jeden za zgubionych s膮dzi艂. Wytrzymawszy im jednak ich impet, d艂ugo tylko samemi my艣my ich bawili harcami. Ale widz膮c, 偶e nazad niepowracaj膮 i 藕e owszem coraz ich wi臋cej przybywa艂o, a 藕e jeszcze z gro藕b膮 nam odpowiadali, 偶e za przyj艣ciem ha艅skiem mieli艣my u nich by膰 wszyscy na wieczerzy co gdy nam i j臋zycy zgodnie obiecywali, skoczyli艣my na nich i tak przy lasce Bo偶ej rozgromili, nasiekli i moc niema艂膮 偶ywcem nabrali. Chor膮gwi kilka i murz贸w znacznych bardzo wzi臋to. Trupa by艂o z p贸艂tora tysi膮ca, ale wi臋cej tureckiego jak tatarskiego Listy Jana Sobieskiego do 偶ony wyda艂 A. Z. Helcel, Krak贸w, 1860, str. 282. Miasteczko by艂o niegdy艣 obronne i mia艂o zamek, jak 艣wiadcz膮 szcz膮tki wa艂贸w i okop贸w. Za miastem s膮 艣lady obozu tureckiego. Wykopywano tu kule dzia艂owe i inne przedmioty. Cellarius pisze Descripito Poloniae, str. 336 Woinlovia, oppidum munimentis militaribus circumdatum et in dextra Siwkae fluvioli parvo inde spatio in Tyram illabentis ripa situm. Po Sieniawskich dziedziczyli W. Potoccy, p贸藕niej Kopysty艅scy a od r. 1857 Postruscy. Kr贸tki opis W. poda艂o S艂owo Lw贸w, 1864 73 i Wremennyk Stauropigialny 1872, str. 129. Pod wzgl臋dem geologicznym bada艂 miejscowo艣膰 prof. M. 艁omnicki Kosmos. , t. VI, str. 181 i 182. O garncarzach pisa艂 Bohrer w dziele Bemerkungen auf der Reise durch GaliLu. Dz. zien st. 178. . Wojni艂owce 1. w艣, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Iszczo艂no, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br Czarnowszczyzna Radziwanowskich. 2. W. , okolica, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Pokrowsk Sobaki艅ce, o 9 w. , okr. wiejski Chodzi艂onie, o 40 w. od Lidy a 6 w. od Wasiliszek, 6 dm. , 2 mk. praw, 45 kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Wasiliszki. 3. W. , w艣 i dobra, pow. s艂onimski, w 3 okr. poL, gm. Kury艂owicze, o 39 w. od S艂onima, na p艂n. zach. od Dereczyna. W艣 ma 341 2 dzies. ziemi wlo艣c. 881 2 艂膮k i pastw. , 46 nieu偶. ; dobra 666 1 2 dzies. 220 艂膮k i pastw. , 160 lasu, 31 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Nowickich. Wojni艂owicze 1. w艣, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Hrebionka, o 9 w. od Ihumenia, ma 9 osad; gr. lekkie. 2. W. , w艣 poradziwi艂艂owska w pobli偶u rz. Uszy, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kle ckim, gm. 艁a艅, o 30 w. na p艂d. od Nie艣wie偶a a o 63 w. od S艂ucka, ma 20 osad; grunta urodzajne, miejscowo艣膰 bezle艣na. A Jel. Wojni艂贸wka, folw. oddzielony od d贸br. Borz al. Bielicha, w pow. radomskim, gm. Zakrzew, par. Cerekiew, odl. 4 w. od Radomia, ma 90 mr. obszaru. Wojni艂贸wka, za艣c. nad rzek膮 Jasienk膮, dop艂. Wo艂czanki, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. par. kat. i gm. 艢wis艂ocz, o 30 w. od Bobrujska. Wojni艂owo, osada skarb. nad rzk膮 Spiahlic膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. , o 81 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 3 mk. praw, Wojni艂owszczyzna 1. za艣c. nad Is艂ocz膮, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty o 12 w. , o 106 w. od Oszmiany, 2 dm. , 25 mk. katol. , 30 偶yd w 1865 r. . 3 dusze rewiz. . 2. W. , w艣, pow mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec o 65 w. od Mi艅ska. Wojni艂y, w艣 i folw. , pow. czauski, gm. Holeniewo; w艣 ma 60 dm. , 342 mk. ; folw. , od r. l878 w艂asno艣膰 Nieczajewych, 1927 dzies. 140 roli, 75 艂膮k, 1225 lasu; 3 karczmy daj膮 240 rs. Wojnin, w艣 i dobra nad rzk膮 Chochl膮, pow. m艣cis艂awski, gm. Lubawicze, 26 dm. , 112 mk. ; cerkiew paraf. drewniana. Dobra, od 1873 r. w艂asno艣c Szelleg贸w, 646 dzies. 166 roli, 64 艂膮k, 319 lasu; 2 m艂yny wodne daj膮 300 rs. Wojnin, w艣 skarb. , pow. w艂odzimierski, gm. 艢winiuchy, 46 dm. , 301 mk. , cerkiew paraf. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z r. 1570 w艂asno艣膰 Balcera Gniewosza. Pob贸r oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 Gniewosz Oleksowski p艂aci zt膮d z 8 dym. , 3 ogr. , 2 ogr. , 4 komor. Jab艂onowski, Woly艅, 22, 122. Wojniowce, w艣, pow. sok贸lski, w 1 okr. pol, gm. Zubryca, o 13 w. od Sok贸艂ki, 409 dzies. ziemi w艂o艣c. 56 艂膮k i pastw. , 101 lasu, 29 nieu偶. . Wojniszki 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 6 w. , okr. miejski Adamejciszki, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸brskarbowykh J臋czmieniszki. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 106 w. od Wi艂komierza. 3. W. , za艣c, tam偶e, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wi艂komierza. 4. W. , dw贸r, pow. wi艂komierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, par. Skopiszki, w艂asno艣膰 J贸zefa Tura, ma 284 dzies. 101 lasu, 6 nieu偶. Wojnity, niem. Woynitt, w艣, pow. brunsberski, st. p. Mehlsack. Wojni艂owce Wojni艂owce Wojni艂owicze Wojni艂贸wka Wojni艂owo Wojni艂y Wojnin Wojniowce Wojniszki Wojnity Wojnopole Wojnotraki Wojnoty Wojn贸w Wojnowe Wojnowce Wojnowice Wojniuniszki Wojniuny Wojniwka Wojnocie Wojniu艅ce Wojniu艅ce, w艣 nad jeziorem t. n. , pow. sejne艅ski, gm. i par. Kopciowo, odl. 29 w. od Sejn, ma 20 dm. , 151 mk. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 55 mk. Jezioro W. 艂膮czy strumie艅 z jez. Bagarys. Wojniu艅ce, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr, pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. Wojniuniszki, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel. Czerwi艅scy m膮j膮 tu 168 dzies. 30 lasu, 10 nieu偶. , w艂o艣c. Rymbunasy w dw贸ch dzia艂ach 30 dzies. 4 lasu, 6 nieu偶. , Skieberdysowie 82 dzies. 5 lasu, 1 nieu偶. , Stanianisowie 10 dzies. 27 lasu. Wojniuny, w艣 nad rzk膮; Serejk膮, pow. sejne艅ski, gm. i par. Sereje, od od Sejn 36 w, , ma 28 dm. , 273 mk. W 1827 r. 20 dm. , 145 mk. Wojniuny 1. w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , dobra, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Poszwity艅, o 35 w. od Szawel. 4. W. , w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Radziwiliszki, o 49 w. od Szawel. 5. W. , folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 50 w. Szawel, nale偶y do g贸br Skatajcie, W艂adys艂awa Komara, b. marsza艂ka szlachty pow. poniewieskiego, maj膮jcych wraz z W. i Bejsago艂膮. 3686 dzies. 1338 艂asu, 201 nieu偶. . 6. W. , w艣 skarbowa, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, par. Uszpole, o 58 w. od Wi艂komierza. Wojniwka al, Wojni贸wka, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. 艁uczaj o 6 w. , okr. wiejski i dobra Mostowskich Stary Dw贸r, o 82 w. od od Wilejki, 9 dm. , 6 mk. prawos艂. , 39 katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wojnocie, w艣, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, o 59 w. od Szawel. Wojnopole, folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Lidy a 22 1 2 w. od Wasiliszek, 11 mk. prawos艂. , 9 katol. ; w艂asno艣膰 ks. Ogi艅skich. Wojnotraki Pogiermo艅skie i W. Ro偶el skie, , dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Poniemo艅 Po偶aj艣cie, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 51 w. W. Pogiermo艅skie maj膮 40 dm. , 140 mk. , 44 os. , 679 mr. , wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Pogiermo艅; W. Ro藕elskie 12 dm, , 158 mk. , 12 os. , 574 mr. , wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Ro偶ele. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 178 tok. Wojnoty, niem. Woynothen, w艣, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Wojn贸w 1 fol, pow. stopnicki, gm. i par. Ole艣nica, odl. 7 w. Stopnicy. W r. 1870 folw. oddzielony od d贸br Ole艣nica, rozl. mr. 198 gr. or. i ogr. mr. 166, 艂膮k mr. 16, pastw. mr. 9, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 4. 2. W. , w艂a艣ciwie Skolim贸w Wojn贸w, w艣 i folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 22 dm. , 168 mk. Ob. Skolim贸w 2. . Istnia艂a ju偶 w XVI w. p. n. Skolimowo WoJnowe. Ob. Mordy. 3. W. , ob. Wojnowo. Wojnowe, jezioro, ko艂o wsi Rytele Olechny, w pow. soko艂owskim. Przyjmuje wody dw贸ch mniejszych I odp艂ywa do Bugu pod wsi膮 Rybaki. Wojnowce, w艣, pow. sok贸lski, w 1 okr, poL, gm. Kruglany, o 16 w. od Sok贸艂ki, 295 dzies. ziemi w艂o艣c, Wojnowice 1. w艣 i folw. , pow. noworadom ski, gra. i par. Gidle, odl. 16 w. od Radomska; w艣 ma 43 dm. , 424 mk. , folw. 6 dm. , 127 mk. Jestto folw. rz膮dowy, puszczony w wieczyst膮 dzier偶aw臋 a nast臋pnie, po sp艂aceniu czynszu, pry watna w艂asno艣膰. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 119 mk. W r. 1880 W. folw. W. rozl. mr. 513 gr. or, i ogr. mr. 285, 艂膮k mr. 181, pastw. mr, 30, nieu偶. mr. 17; bud. drew. 17, pok艂ady torfu. Do w艂o艣cian nale偶y 699 mr. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 kapitule gnie 藕nie艅skiej 艁aski, L. B. , I, 518. W r. 1552 Jan Stobiecki p艂aci tu od 4 os. na 11 2 艂an. Pawi艅 ski, Wielkop. , II, 279. Anna D膮browska, ka sztelanowa wielu艅ska nada艂a t膮 wie艣 w r. 1615 dominikanom w Gidlach. Por. Gidle, 2. W. Ma艂e, w艣 i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Mo dliborzyce, odl. od Opatowa 13 w. , ma 18 dm. , 145 mk. , 380 mr. dwor. i 124 w艂o艣c. W r. l827 by艂o 13 dm. , 67 mk, W po艂owie XV w. 艂any km. , zagrodnicy, karczmy i folwarki dawa艂y dzie si臋cin臋 pleb. w Modliborzycach D艂ugosz, L. B. , II, 330. W r. 1570 Adam Rzuchowski p艂aci tu od 8 osad. , 11 2 艂ana. 3. W. , w艣, pow. opatow ski, gm. 膯miel贸w, par. Wojciechowice Miku艂o wice, odl. od Opatowa 14 w. , ma 37 dm. , 286 mk. , 534 mr. w艂o艣c. i 1 mr. dwor. W r. 1827 by艂o 31 dm. , 250 mk. W r. 1578 w艂asno艣膰 ksi臋 cia Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci od 14 os. , 7 艂an. , 4 zagr. z rol膮, 4 ubog. komor. , 1 smolarza Pawi艅. , Ma艂op. , 182. Br. Ch. Wojnowice 1. niem. Klein Woynity, Woynowitz, w艣, w pow. wschowskim leszczy艅skim, okr. urz臋d. , urz. poczt. i par. ew. Osieczna, s膮d i st. kolei w Lesznie Lissa, szko艂y obydw贸ch wyzna艅 w miejscu, par. kat. w Czerwonej Wsi Rothdorf. Obszaru 166 ha, dym. 25, dusz 214 kat. 209. 2. W. , w艣 ryc. tam偶e, ma obszaru 609 ha. Czysty doch贸d oceniony na 4392 mrk. Fabryka m膮czki. Dym. 8, dusz 153 kat. 108. W r. 1793 w艂a艣cicielem W. by艂 J贸zef Malczewski z Miaskowa. 2. W. , w艣 gospod. i ryc, w pow. bukowskim grodziskim, le偶y mi臋dzy Opalenic膮 a Bukiem, okr. urz. , st. kol. i poczt. i obie parafie w Buku, szko艂y obydw贸ch wyzna艅 w miejscu, s膮d okr. w Grodzisku. W艣 gospod. ma 274 ha obszaru, 218 dym. , 327 dusz, z tych 221 kat. W艣 ryc. ma obszaru 2651 ha z folw. 艁agwy. Koz艂owo, Michalino i Szewce. W r. 1450 dziedzicem W. by艂 Stanis艂aw Ostror贸g a 1580 r. Zofia Ostrorogowa posiada艂a 11 艂an. , 7 zagrod. Karczmarz mia艂 1 4 艂ana i 40 owiec. Wojniu艅ce Wojnowice Wojn贸wka Wojnowo Wojnowice W r. 1793 by艂y W. w艂asno艣ci膮 Pil. Baczy艅skie go, obecnie nale偶膮 z Dakowami Mokremi do d贸br Bol. Potockiego z B臋dlewa. W r. 1352 S臋dzi w贸j z W. staje w Poznaniu z Wierzbi臋t膮, staro st膮 wielkopol, przy sprawie Miko艂aja, so艂tysa na Je偶ycach. W r. 1393 Krystyna, 偶ona Tomasza, utrzymuje si臋 przy swojem wianie na 艁agwach. R. 1396 Jost z W. Wojnowicki prawuje si臋 z Andrzejem na ulicy Wroc艂awskiej w Poznaniu, r. 1398 z Miko艂ajem, s臋dzi膮 kaliskim. W r. 1399 zap艂aci艂 2 kary, poniewa偶 nie stan膮艂 Januszowi 艁agiewnickiemu. 呕ona jego Jostowa r. 1392 prawuje si臋 z kasztelanem starogrodzkim i syna mi jego o 20 grzywien. W r. 1393 nagani艂a Janowi Wilkowskiemu herbu Czasza al. Kor czak. Prawuje si臋 tak偶e z Wac艂awem z Latalic i Janem z Kuropatnic. W, 艁. Wojnowice 1. 1416 Woynowicz, Woimwitz, dobra i w艣, pow. raciborski, par. kat. Wojnowice. , ew. Raciborz. W r. 1885 dobra mia艂y 494 ha, 6 dm. , 207 mk. 15 ew. ; w艣 251 ha, 102 dm. , 734 mk. 14 ew. . Zamek. W pobli偶u W. schodz膮 si臋 rzeczki Troja z Zinn膮 P艣cin膮 Ko艣ci贸艂 par. kat. , wzniesiony 1795. Dziesi臋ciny w艣 dawa艂a ko艣cio艂owi w Jod艂owniku pow. rybnicki. W ko艣ciele zaprowadzono w r. 1884 trzy razy w tygodniu nabo偶e艅stwo niemieckie. Szko艂a katolicka. Par W. , dek. raciborskiego, 1869 r. mia艂a 688 kat. , 16 ewang. Na obszarze wsi jest st. kol. 偶eL na linii z Raciborza do Karniowa, odl 48 klm. od Karmowa. 2. W. , niem. Wanowitz, pow. g艂upczycki, par. kat. w miejscu, ew. G艂upczyce. W r. 1885 w艣 mia艂a 1294 ha, 227 dm. , 1505 mk. 130 ew. , ko艣ci贸艂 par. katolicki i szko艂a. Wojn贸wka, w艣 nad jeziorem Staro, pow. m艂awski, gm. Kosiny, par. M艂awa odl. 41 2 w. , posiada ko艣ci贸艂 drewniany, filialny, szko艂臋 po cz膮tkow膮, m艂yn wodny, cegielni臋, karczm臋, 24 dm. , 210 mk. , 344 mr. W艣 nale偶a艂a do d贸br Podkrajewo. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 64 mk. W r. 1578 w艣 ta jest cz臋艣ci膮 tylko wsi Podkrojewo Podkrajewo, w kt贸rej odr贸偶niano P. Wojnowe by艂o 3 艂any, 2 zagr. bez roli, m艂yn, P, 艁azy 1 艂an, 3 zagr. bez roli i P. Ecclesiastica, w kt贸rej. kasztelan p艂ocki mia艂 1 2 艂anu Pawi艅 ski, Mazowsze, 59. We wsi istnia艂a parafia, kt贸ra z czasem od miana cz臋艣ci wsi przybra艂a nazw臋 Wojn贸wka. W r. 1754 wcielon膮 zosta艂a do par. M艂awa. Br. Ch Wojn贸wka 1. w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. pol. , gm. Wierzchowicze, o 50 i 52 w. od Brze艣cia. W艣 ma 449 dzies. ziemi w艂o艣c. 25 艂膮k i past. , 185 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Wo艂yncewicz贸w 567 dzies. 50 艂膮k i past. , 315 lasu, 43 nieu偶. . 2. W. , za艣c, pow. mi艅ski, gm. i par. katol. Kojdan贸w. 3. W. , ma艂e mtko, pow. pi艅ski, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Wola Kuchecka, o 80 w. od Pi艅ska, przy drodze ze wsi Sudcze do W贸lki Bere藕niackiej, ma 20 osad; nale偶y do domin. Sudcze, Czarneckich. Miejscowo艣膰 poleska, grun ta lekkie. J. Krz, A. Jel, Wojnowo, w艣 i fol. nad jeziorem zw. Jeziorko, w malowniczem, wzg贸rzystem po艂o偶eniu, przy trakcie z Rypina do Zb贸jna, pow. rypi艅ski, gm. Soko艂owo, par. Ru偶e, odl. 16 w. od Rypina, ma 14 dm. , 170 mk. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 183 mk. Na obszarze wsi mia艂o istnie膰 jezioro, z obszarem do 34 mr. , przy g艂臋boko艣ci do 30 st. si臋gaj膮cej. Obecnie sa tylko dwa mniejsze stawy. Ob. Jeziorko 2. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 746 gr. or. i ogr. mr. 548, 艂膮k mr. 92, past. mr. 18, lasu mr. 58, wody mr. 11, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 7, drew. 8; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 26, mr. 58. Floryan de Woynowo wyst臋puje w dok. z r. 1347 Ulanowski, Dok. kujaw. , 315, 30. Wr. 1434 znany jest Nicolaus de W. Wed艂ug reg. pob. pow. rypi艅skiego z r. 1564 w艣 W. mia艂a 10 kmieci, m艂ynarza, szewca, ku艣nierza, karczmarza, 6 zagr. , poddanych Z臋bowskiego; Miko艂aj Trzci艅ski 6 艂an. , 3 zagr. ; Albert Wojnowski 6 艂an. , 2 zagr. P艂acono 12 fl. 2 solid. Pawi艅. , Wielkop. , I, 294. R. 1789 jest W. w艂asno艣ci膮 Ostrowskich, kt贸rzy wysiewaj膮 70 kor. 偶yta, 9 kor. pszenicy i pobieraj膮 552 z艂p. czynszu. Br. Ch. Wojnowo, fol. nad Niemnem, pow. nowo gr贸dzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. , paraf. praw. i st. poczt. Lubcz, o 22 w. od Nowogr贸d ka, przy go艣c. pomi臋dzy miasteczkami Delaty cze i Lubcz. Obszar folw. ma oko艂o 15 w艂贸k, w glebie pszennej; 艂膮ki obfito. Cerkiew filialna p. w. N. M. P. Od lat kilkudziesi臋ciu w艂asno艣膰 ro dziny Nargielewicz贸w. Ostatni z rodu Jan 1886 r. , zawo艂any biblioman, zgromadzi艂 tu wiel k膮 bibliotek臋, licz膮c膮 przesz艂o 20000 tom贸w wy艂膮cznie prawie z literatury polskiej dawnej i sp贸艂czesnej. A. Jel Wojnowo 1. w艣 ryc, w pow. obornickim, okr. urz臋d. i obie paraf. w Murowanej Go艣linie, szko艂y obu wyzn. i urz膮d poczt. w D艂ugiej Go艣linie, st. kol i s膮d okr. w Rogo藕nie. Obszaru 969 ha, czysty doch. grunt. 7604 mrk. Gorzelnia parowa. W r. 1325 Jan, bisk. pozn. , funduj膮c parafi膮 Ga膰, do niej zaliczy艂 W. R. 1372 S臋dziwoj z W. wyst臋puje przeciwko udzieleniu wsi Kamie艅ca komornikom kr贸lewskim. R. 1580 ma tam udzia艂 Jan Paprocki. Posiadali W. Trezerowie, Korytowscy, ostatecznie Kolski sprzeda艂 j膮 hr. J, Tyszkiewiczowi. Na obszarze W. zachowa艂y si臋 nazwy pole Ol臋derki, 艂膮ki Jeziorko, Czajcze, Grabarz, Tykwin, 艢mierdz膮ca, Blade B艂oto, uciekaj, Porset, Ziele艅, Abertyna, las Dziki, wzg贸rze Pieczarki. 2. W. , folw. nale偶膮cy do Lednog贸ry, w pow. i okr. urz臋d. gnie藕nie艅skim, st. koi. i urz膮d poczt. w Chwa艂kowie Weissenburg, szko艂a katol. i paraf. w Imielnie, ewang. w Johannesgarteu, par. ewang. w Czerniejewie, s膮d i urz膮d st. cywil, w Gnie Wojnowskie Wojnutyszki Wojny Wojpmany Wojponie Wojponiszki Wojra Wojrowice Wojnowo nie, 3 dym. , 40 dusz. W. razem z Lednog贸r膮 przedane przez Brudzewskich komisyi koloniza cyjnej. W r. 1793 posiadali je Mia艂kowscy z Lednog贸ry. W. 艁. Wojnowo, niem. Eckertsdorj, kol. , pow. z膮dzborski, st. pocz. AltUkta Ukta Stara. Wojnowska Wola, dzi艣 W贸lka, w艣, pow. opatowski, gm. i par. 膯miel贸w, odl. 14 w. od 0patowa, ma 18 dm. , 206 mk. , 247 mr. dwors. , 249 mr. w艂o艣c. Wchodzi w sk艂ad d贸br Wojnowice. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 106 mk. Wojnowskie G贸ry, uroczysko, pow. sok贸lski, w 1 okr. pol. , gm. Zubryca, w艂asno艣膰 W艂odzimierza Ody艅cewa, 150 dzies. nieu偶. Wojnuta, 偶mujdzkie Wajnutas, mko rz膮d. nad Szysz膮. i Wojnutel膮, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 95 w. na zach. od Rossie艅, ma 68 dm. , 333 mk. , ko艣ci贸艂, dom mo dlitwy 偶ydowski, szko艂臋 pocz膮tkow膮, 7 sklep贸w, 3 jarmarki. Ko艣ci贸艂 katol. para艂, pod wez. 艣w. Jana Chrzciciela, pierwotnie wzniesiony zosta艂 r. 1606 przez biskupa 偶mujdzkiego ks. Melchiora Giedrojcia, przy pomocy Zygmunta III. Przy ko艣ciele za艂o偶on膮 zosta艂a szk贸艂ka parafialna, 0becny ko艣ci贸艂 fundowa艂 z drzewa bisk. Jan 艁o paci艅ski. Uposa偶enie parafii stanowi艂o 17 w艂贸k ziemi i 45 dusz rewiz. Parafia katol. , dekanatu retowskiego, 3931 wiernych. Przy mku posia daj膮 Rautenowie folw. , maj膮cy 213 dzies. 45 lasu, 18 nieu偶. . Mko posiada艂o prawo magde burskie, potwierdzone przez Stan. Augusta w 1792 I. Za czas贸w Rzpltej W. stanowi艂a sstwo niegrodowe, po艂o偶one w ks. 偶mujdzkiem, pow. po jurskim. Pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z r. 1766 obejmowa艂o ono mtko W. i wsi Degucie i Zwin cie, kt贸re wraz z sstwem rossie艅skiem posiada艂 Jerzy Billewicz, op艂acaj膮c kwarty z艂p. 3266 gr. 10. Na sejmie zr. 1773 1775 Stany Rzpltej nada艂y te dobra narodowe wraz z sstwem chwejda艅skiem Micha艂owi Ronikierowi, cze艣nikowi w. ks. lit. , w posiadanie emfiteutyczne. Na tym偶e sejmie z powodu d艂ugoletnich spor贸w o granice tego sstwa, wyznaczono szczeg贸艂ow膮 komisy臋 z 10 urz臋dnik贸w dla ostatecznego ich okre艣le nia. Sstwo to nazywano niekiedy ciwu艅stwem pojurskiem. J. Krz, Wojnutyszki, dwor i w艣, pow. rossie艅ski, par. Szweksznie. Dw贸r nale偶a艂 do Jumaszowa. Wojny 1. okolica szlach, na Podlasiu, w dzisiejszym pow. mazowieckim, obejmowa艂a pierwotnie rozleg艂y, kilkana艣cie wiorst kwadr. obejmuj膮cy obszar na praw. dorzeczu Nurca, pomi臋dzy Wysokiem Mazowieckiem na p艂n. a Ciechanowcem na p艂d. kra艅cu. Ju偶 w akcie potwierdzenia posiad艂o艣ci bisk. p艂ockich z r. 1203 wymieniono Wojnowo cum villis attinentiis w liczbie osad nale偶膮cych do ko艣cio艂a w Zuzeli. Z czasem obszar ten pokry艂 si臋 wsiami szlacheckiemi, kt贸re rozdzielono mi臋dzy trzy p贸藕niej utworzone parafie Wyszonki, Kuczyn i D膮br贸wka. W aktach s膮d. ziemi bielskiej spotykamy ju偶 w r. 1455 odr臋bno nast臋pne cz臋艣ci Wojny Kr贸le, Baka艂arze, Krupy, Piotrowce, Izdebnik. D膮br贸wka, Piecki, Pogorzel, Wawrzy艅ca. Obe cnie istniej膮 a Wojny al. W. Szuby, w艣 szlach. i w艂o艣c, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. W r. 1827 by艂o 33 dm. ; 231 mk. , par. D膮br贸wka. W r. 1867 fol W. Szuby lit E. rozl. mr. 421. W艣 W. Szuby os. 22, mr. 212. b W. Krupy, c W. Pietrasze, d W. Wawrzy艅ce, wsi, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Kuczyn. W 1827 r. W. Krupy mia艂y 10 dm. , 66 mk. ; W. Pietrasze 14 dm. , 79 mk. ; W. Wawrzy艅ca 12 dm. , 77 mk. e W. Piecki W. Pogorzel i g W. Izdebnik, wsi szlach. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. D膮br贸wka Ko 艣cielna. W r. 1827 W. Piecki mia艂y 14 dm. , 87 mk. ; W. Pogorzel 29 dm. , 183 mk. ; W. Izdebnik 7 dm. , 57 mk. W r. 1867 fol W. Pogorzel rozl. mr. 196 gr. or. i ogr. mr. 142, 艂膮k mr. 10, past. mr. 10, lasu mr. 4, zaro艣li mr. 10, nieu偶. mr. 20. W艣 W. Pogorzel os. 15, mr. 50; w艣 Wojdy 艂y os. 2, mr. 24; w艣 Pu艂azie Swie偶e os. 2, mr. 2. 2. W. , w艣, pow. p艂o艅ski, gm. Za艂uski, par. Kroczewo, odl. 18 w. od P艂o艅ska, ma 12 dm. , 56 mk. , 293 mr. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 94 mk. Br. Ch. Wojny, niem. Woynen, w艣, pow. ja艅sborski, st. pocz. Bialla. Wojny, fol. , pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol. horodyszcza艅skim, o 20 w. od Nowogr贸dka. Na le偶y do d贸br Miratycze. A. Jel. Wojpmany, ob. Wolmany. Wojponie, w艣, pow. suwalski, gm. Andrze jewo, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 24 w. , ma 14 dm. , 103 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kadaryszki. W 1827 r. by艂o 7 dm. , 72 mk. , par. Jeleniewo. Wojponiszki, w艣, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 30 w. , ma 23 dm. , 228 mk. , 770 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krasnowo. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 186 mk. , par. Kalwarya. Wojra, le艣nictwo i dwor rz膮d. nad rz. Wak膮, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. prawos艂. Wojrowice al. Wojerecy, niem. Hoyerswerda, miasto powiatowe na Szl膮sku pruskim, mi臋dzy dwoma ramionami Czarnej Elstery, odl. 28 mil na zach. od Wroc艂awia, 7 mil na p艂n. wsch. od Drezna, 4 mile na p艂n. od Budziszyna, przy linii dr. 偶el. z Wroc艂awia do Drezna wiod膮cej, posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , st. dr. 偶el. , urz膮d pocz. i tel. , urz臋d okr臋g. , szko艂y ewang. , 663 ha ziemi 429 roli, 148 艂膮k i 14 lasu, 334 dm. , 719 gospodarstw, 2720 mk. w tem 92 katol. i 6 偶yd. . Nadle艣nictwo kr贸lewskie ma 7980 ha 38 roli, 28 艂膮k i 7703 lasu. Zamek kr贸lewski s艂u偶y za siedzib臋 w艂adz rz膮dowych. Ludno艣膰 zajmuje si臋 tkactwem, prz臋dzeniem we艂ny, wy Wojnowo Wojnowska Wojnuta Wojsak Wojsiaty Wojr贸wka Wojsko Wojska Wojsiuny Wojsiatyszki robem po艅czoch, szewctwem. Istniej膮 tu fabryki zegar贸w wie偶owych i sikawek. Jest to dawna 艂u偶ycka osada. Ko艣ci贸艂 parafialny obecny pochodzi z XIV wieku. By艂o to zapewne targowisko dla nielicznej ludno艣ci okolicznych las贸w i bagien i centr zarz膮du las贸w pa艅stwowych. Do r. 1815 nale偶a艂a osada do pow. budziszy艅skiego w Saksonii. Po przej艣ciu pod w艂adz臋 Pres nale偶a艂a do powiatu SprembergHoyerswerda w regencyi frankfurckiej. Od r. 1825 zosta艂y W. centrem odr臋bnego powiatu wcielonego do regencyi lignickiej na Szl膮sku. Szko艂a ewang. istnia艂a ju偶 w XVII w. , w obecnem stuleciu rozwini臋t膮 zosta艂a przez utworzenie klas wy偶szych dla ch艂opc贸w i dziewcz膮t. Nowa ustawa miejska wprowadzon膮 tu by艂a w r. 1833. Wojerecki powiat maj膮cy 15 1 2 mil kwadr. , zajmuje zachodni kraniec obszaru Szl膮ska pruskiego, cz臋艣膰 dorzecza g贸rnego biegu Czarnej Elstery i Szprewii. Jest to r贸wnina obfita w wody, rzeki, jeziora i bagna, pokryta w po艂owie lasami, z gleb膮 ubog膮, piaszczyst膮, s艂abo zaludniona. Jedynie dolina Czarnej Elstery ma gleb臋 藕yzniejsz膮. Wr. 1885 obszar og贸lny wynosi艂 86801 ha, w tem 21717 ha roli, 8866 艂膮k i 45977 lasu. Z tego przypada艂o na gminy miejskie 3008 ha 1536 roli, 740 艂膮k, 536 lasu, wiejskie 48160 15577 roli, 6352 艂膮k, 20706 lasu, wi臋ksz膮 w艂asno艣膰 35633 ha 4604 roli, 1774 艂膮k i 24735 lasu. W powiecie by艂o 3 miasta, 89 gmin wiejskich, 42 d贸br, 227 osad pojedynczych, 5797 dm. , 7019 gospodarstw, 33061 mk. Wed艂ug wyzna艅 by艂o 29007 ewang. , 4045 katol. , 8 偶yd. Co do narodowo艣ci to wi臋ksz膮 po艂ow臋 ludno艣ci stanowi膮 Serbowie 艂u偶yccy. W r. 1840 r. liczono ich 15228, w r, 1860 by艂o 18713 a 1880 r. 17468. W mie艣cie Wojerecy wzros艂a ich liczba z 422 w 1840 r. do 600 w r. 1880 a w Kulowie Wittichenau z 810 w r. 1840 do 1000 w r. 1880. Br. Ch. Wojr贸wka, bia艂orus. Wojrauka, w艣 nad rzk膮 Piask贸wk膮, dop艂, Ptycza, pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Dudzicze, ma 11 osad. Za podda艅stwa nale偶a艂a do domin. Samuel贸w. Grunta szczerkowe, urodzajne, 艂膮ki dobre. A. Jel. Wojryszki, w艣, pow. rossie艅ski, par. Kro偶e. Wojrzan贸w, pisany te偶 Wyerzanowo Lib. Ben. 艁askiego, II, 374, Wyrzanow reg. pobor. z r. 1576, w艣, w par. Ka艂贸w dzi艣 pow. 艂臋czycki, jest to niew膮tpliwie dzisiejsza wie艣 Dzier偶an贸w w par. Be艂d贸w pow. 艂贸dzki, le偶膮ca na polowie drogi mi臋dzy Ka艂owem a Be艂dowem. Wojsa, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, jedno z szeregu jezior, s艂u偶膮cych za po艂膮czenie pomi臋dzy jez. Dry艣wiaty a jez. Snudy. 艁膮czy si臋 za po艣rednictwem w膮zkiego odp艂ywu od p艂n, z jez. Strusty, od zachodu z jez Bolejcie, od p艂d. z jez. Niespi偶a. D艂ugie 3 1 2 w. , szerokie 21 2 w. Wojsac, jezioro, w pow. trockim, ob. Rakowa Noga. Wojsady, uroczysko, pow. kobry艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 19 w. od Kobrynia. Wojsak, niem. Woysack, folw. , pow. lecki, st. pocz. Loetzen. Wojsiatowszczyzna, uroczysko osiad艂e, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdan贸w o 40 w. , gm. Zasule, o 78 w. od Mi艅ska. Wojsiaty, okolica szlachecka, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Lidy a 12 w. od Ejszy szek, 4 dm. , 20 mk. katol. A. T. Wojsiatyszki, dwa za艣c. nad jez. Niedzingi, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 69 w. od Trok. Jeden ma 1 dm. , 3 mk. katol. , drugi 1 dm. , 6 mk. t. wyzn. Wojsiuny, w艣, pow. rossie艅ski, par. Szyd艂贸w. Wojska, w XVI w, Woyska i Wola Woyska, w艣 i fol. , pow. rawski, gm. Wa艂owice, par. Wysokienice, odl. 6 w. od Rawy, maj膮 szko艂臋 pocz膮tkow膮, 25 dm. , 180 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 186 mk. W r. 1882 fol W. rozl. mr. 604 gr. or. i ogr. mr. 562, 艂膮k mr. 20, past. mr. 6, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 7, drew. 9; p艂odozm. 6 i 12pol. , pok艂ady torfu. W艣 W. os. 29, mr. 322. Wojciech Jastrz臋biec nadaje r. 1433 dziesi臋ciny z tej wsi, do sto艂u arcyb. nale偶膮ce, kollegiacie 艂owickiej. Na pocz膮tku XVI w. kmieciep艂ac膮 plebanowi tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 301, 509. W r. 1579 w艣 Wola Woyska mia艂a cztery cz臋艣ci Jan p艂aci艂 od 1 1 2 艂anu, 1 rzem. ; Andrzej i Jan Gry藕niowie od trzech 膰wierci; Trzci艅ski od trzech 膰wierci i rze藕nika; Walenty od l1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 166. Wojska, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojska, o 47 w. od Brze艣cia. W艣 ma 13 dm. , 152 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew i szko艂臋, 147 dzies, ziemi wlo艣c. 21 艂膮k i pastw. , 194 dzies. ziemi cerkiewnej 7 艂膮k, 1 nieu偶. , 144 dzies. 7 艂膮k nale偶膮cej do Terpi艂owskich i Rogozi艅skiego i 362 do r贸偶nych w艂a艣cicieli 22 艂膮k i past. , 6 lasu. Dobra, w艂asno艣膰 Bogus艂awskich i Bubn贸w, 192 dzies. 13 艂膮k i past. , 19 lasu, 2 nieu偶. . Gmina W. , po艂o偶ona w p艂n. wsch. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. wschodu z gm. Dymitrowicze, od p艂d. wschodu z gm. Kamieniec Litewski, od pld. zachodu z gm. Ratajczyce, od p艂n. zach. z gm. Wysokie Litewskie i Wierzchowicze, obejmuje 35 miejscowo艣ci, maj膮cych 394 dym. w艂o艣c, obok 17 nale偶膮cych do innych stan贸w, 3790 w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 6094 dzies. Wojska, przys. d贸br Imielin, w pow. pszczy艅skim. Wojsko, dawna nazwa folw. Odyn, w pow. ihume艅skim. Wojsko, niem. Woisk al. Woysk, w艣, pow. cz艂uchowski, st. pocz. Rekowo w pow. bytowskim, paraf. kat. Borzyszkowy, szko艂a katol. w Wojr贸wka Wojryszki Wojrzan贸w Wojsa Wojsac Wojsady Wojsiatowszczyzna miejscu; 1562 ha 387 roli orn. , 3 艂膮k, 4 艂asu; 1789 r. 15 dym. ; 1868 r. 23 dm. , 196 mk. , 192 kat. , 4 ew. ; 1885 r. 32 dm. , 45 dym. , 252 mk. , 248 kat. , 4 ew. Wizyta Trebnica z r. 1653 wykazuje tu 2 w艂o艣cian, kt贸rzy mesznego dawali po kor. 偶yta i tyle偶 owsa. So艂tys贸w by艂o 2, ka偶dy dawa艂 tak偶e po 1 kor. 偶yta i tyle偶 owsa, karczmarz tak偶e tyle. P贸艂gbur贸w liczono 2, od kt贸rych prob. pobiera艂 po p贸艂 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. str. 77. K艣. Fr. Wojsko 1. wr. 1283 Wocsiche, dobra w trzech cz臋艣ciach, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Wy藕nice, ew. Tarnowiec. W r. 1885 cz臋艣贸 I i II mia艂a 212 ha, 4 dm. , 46 mk. 11 ew. ; cz臋艣膰 III 360 ha, 12 dm. , 93 mk. 1 ew. . 2. W. , cz臋艣膰 wsi B艂a偶ejowic, w pow. toszeckogliwickim. Wojskowszczyzna al. Laskowszczyzna, za艣c. szlach. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol. , o 29 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 13 mk. katol. Wojs艂aw z Rzysk膮, Smoczk膮 i Por臋bami Wojs艂awskiemi, w艣, w pow. mieleckim, le偶y na praw. brzegu Wis艂oka, 3 klm. na p艂d. od Mielca. Ob szar wsi przecina go艣ciniec z D臋bicy do Mielca a zt膮d do Baranowa nad Wis艂膮 i tor kolei 偶el. z D臋bicy do Nadbrzezia. Okolica r贸wna, wzn. 183 mt. npm. , zas艂oni臋ta od wschodu du偶emi bo rami, resztk膮 puszczy sandomierskiej. Grunta nad Wis艂okiem s膮 urodzajne nap艂ywowe, dalej za艣 ku wschodowi lotne piaski. Wszystkie osa dy maj膮 198 dm. i 901 mk. 443 m臋偶. , 458 kob. , obszar tabul. 19 dm. i 185 mk. Mieszka艅cy s膮 rz. kat. wyzn. , pr贸cz 28 izrael. Pi臋kny dw贸r znajduje si臋 w Rzysce. Pos. tabularna Aleks. S臋kowskiego wynosi 454 mr. roli, mniejsza 795 mr. roli. W艣 nale偶y do par. w Mielcu. Dawna w艂asno艣膰 klasztoru 艣w. Krzy偶a. 呕egota miles w艣 sw膮 Woislaw zamienia r. 1269 na Grzegorzewice w艣 nale偶膮c膮 do klasztoru na 艁ysej G贸rze Kod. , Ma艂op. , J, 94. Opat Micha艂 z Lipia zamieni艂 j膮 na wie艣 Paw艂贸w z Janem Paw艂owskim h. Godziemba, dop艂aciwszy mu 200 grzyw. w r. 1471 D艂ugosz, L. B. , II, 484. W 1578 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 202 by艂 W. w艂a sno艣ci膮 Hieronima Mieleckiego; liczy艂 24 kmieci na 9 lanach, 2 zagr. z rol膮, 2 kom. i 2 rzem. Graniczy na p艂n. z Mielcem, na po艂udnie z Rzochowem. Mac, Wojs艂awie, w艣, w dawnej ziemi liwskiej. Wymieniona w dok. z r. 1476 Kod. Maz. , 271. W r. 1563 nale偶y do par. Niwiska dzi艣 pow. siedlecki, ma 6 艂an. szlach. , 2 rze藕n. Obecnie nie istnieje pod t膮 nazw膮. Wojs艂awice 1. w XVI w. Wogyslawycze, w艣 i fol. przy 藕r贸d艂ach rzki Brodni, pow. sieradzki, gm. Wojs艂awice, par. Korczew, odl. 12 w. od Sieradza, ma 32 dm. , 376 mk. , m艂yn wodny. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 229 mk. W r. 1892 dobra W. sk艂ada艂y si臋 z folw. W. , Stradzew i Rembieskie, rozl. mr. 2442 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 401, 艂膮k mr. 37, past. mr. 29, lasu mr. 1039, nieu偶. mr. 155; bud. mur. 12, drew. 15, las urz膮dzony; fol. Stradzew gr. i ogr. mr. 314, 艂膮k mr. 17, past. mr. 19, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 5; fol. Rembieskie gr. or. i ogr. mr. 262, 艂膮k mr. 19, past. mr. 7, nieu偶. mr. 122; bud. mur. 2, drew. 9. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W. os. 51, mr. 286; w艣 W贸lka Woj s艂awska os. 23, mr. 309; w艣 Rembieskie os. 33, mr 190; w艣 Pratk贸w os. 54, mr. 904; w艣 Zam艂ynie os. 35, mr. 572; w艣 Annopole os. 23, mr. 320. Na pocz膮tku XVI w. w艣 kr贸lewska W. , w par. Korczew, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an贸w folw. ko艣cio艂owi w M臋ce, z 艂an贸w km. ko艣cio艂owi w Kazimierzu. Pleban w Korczewie otrzymywa艂 tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 392, 481. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1652 w艣 W. mia艂a 10 osad. , 8 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , U, 230. W. gmina, nale偶y do s膮du gm, okr. IV w Szadku, st. pocz. w Zdu艅skiej Woli. Ma 12991 mr. obszaru i 4551 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 4 praw. , 858 prot. i 5 偶yd. 2. W. , fol. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. 25 w. od Kalisza, ma 3 dm. , 54 mk. , 325 mr. 294 roli or. , 20 艂膮k i 11 nieu偶. . W 1827 r. by艂o 6 dm. , 41 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an. kra. i folw. pobiera艂 pleban w Chlewie 艁aski, L. B. , II, 60. Wed艂ug reg. pob. pow. kaliskiego z r, 1579 w艣 W. mia艂a 6 w艂a艣cicieli, posiadaj膮cych razem 11 2 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , I, 112. 3. W. , w艣 i fol, pow. b臋dzi艅ski, gm. Kozieg艂owy, par. Kozieg艂贸wki. W艣 ma 65 dm. , 458 mk. , 779 mr. ; fol. 1 dm. , 2 mk. , 221 mr. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 254 mk. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br rz膮d. Kozieg艂贸wki. Wymienione w spisie wsi ksi臋stwa siewierskiego z r. 1443. Wed艂ug D艂ugosza L. B. , U, 192 dziedzicem wsi by艂 Jan Kozieg艂owski. 艁any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Kozieg艂owach. 4. W. , w艣 i fol, pow. radomski, gm. Kuczki, par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w, ma 37 dm. , 335 mk. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 100 mk. W r. 1870 fol W. rozl mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 388, 艂膮k mr. 58, past, mr. 2, lasu mr. 71, zaro艣li mr. 20, wody mr. 2, nieu偶 mr. 21; bud. drew, 16, wiatrak. W艣 W. os, 29, mr. 384. W po艂owie XV w. dziedzicami wsi s膮 Jakub Przekuleja h. Doliwa, Miko艂aj Dobiesz i Marek. Cztery 艂any km. i 3 zagrod, dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 4 grzyw. , prepozyturze sandomierskiej. Jeden fol dawa艂 ko艣cio艂owi w Skaryszewie D艂ugosz, L. B. , I, 306 i II, 528. W r. 1569 Marcin Przekuleja p艂aci tu od 2 p贸艂艂an, i 膰wierci a Jan od 21 2 lan. Pawi艅. , Ma艂op. , 298. 5. W. , w艣 i fol. nad rzk膮 t. n. , pow. pi艅czowski, gm. Nag贸rzany, par. Gorzk贸w, odl 35 w. od Pi艅czowa. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 156 mk. W r. 1885 fol W. rozl mr. 428 gr. or. i ogr. mr. 374, 艂膮k mr. 33, lasu mr. 11, nieu偶. mr. 10, bud. mur. 2, drew. 8; p艂odozm. 13pol W艣 W, Wojsko Wojsko Wojskowszczyzna Wojs艂aw Wojs艂awie Wojs艂awice Wojstom Wojs艂awice Wojs艂awka Wojs艂awice 08. 33, mr. 161. Tych to W. dziedzicem by艂 za pewne Jan, po kt贸rym pozosta艂a wdowa sprze daje r. 1442 cz臋艣膰 sw膮 w Mik艂uszowicach Pio trowicz Cikowic Kod. dypl. pol. , III, 421. W r. 1581 p. Czikowski p艂aci tu od 8 p贸艂艂an, km. , 4 czynsz, , 4 zagr. bez roli, 3 kom. z byd. , 2 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 12. 6. W. , w艣, pow. pi艅czowski, gm. i par. Chroberz, ma 59 os. , 569 mr. Wchodzi艂a wsk艂ad d贸br Chroberz. W 1827 r. by艂o 41 dm. , 255 mk. W r. 1508 p艂aci tu Anna Marcinowska 1 grzyw. 19 gr. 9 den. Pawi艅. , Ma艂op. , 489. 7. W. , w r. 1508 Swojs艂awice, w艣, pow. w艂oszczowski, ob. Ojs艂awice. W po艂owie XV w. by艂 tu dziedzicem Jan Moskorzowski h. Pilawa. Lany km. dawa艂y dzie si臋cin臋 prepozyturze krakowskiej, karczma, trzy folw. rycerskie i zagrodnicy dawali pleb. w Dzierzgowie D艂ugosz, L. B. , I, 25. 8. W. , osada miejska i w艣, pow. che艂mski, gm. i par. Wojs艂awice, odl. 77 w. od Lublina, 22 w. od Che艂ma, posiada ko艣ci贸艂 paraf, murowany, cer kiew, dom modlitwy 偶ydowski, dom przytu艂ku dla starc贸w, urz膮d gm. , szko艂臋 pocz膮tkowa, urz. poczt. , aptek臋, 6 jarmark贸w, fabryk臋 maszyn i narz臋dzi rolniczych, browar, gorzelnia, 145 dm. , 2323 mk, w tem 1633 偶yd. . W r. 1827 by艂o 114 dm. , 678 mk, W艣 W. mia艂a 1827 r. 62 dm. , 338 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1889 z fol. W. , Tartak, Witold贸w, nomenkl Zarowie i osady Wojs艂awice, rozl mr. 5615 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 1044, 艂膮k mr. 91, past. mr. 59, 艂asu mr. 3388, nieu偶. mr. 102; bud. mur. 40, drew. 66, p艂odozm. 10pol, lasy urz膮dzone; fol. Tartak gr. or. i ogr. mr. 431, 艂膮k mr. 141, past. mr. 10, nieu偶. mr. 33; bud. mur. 4, drew. 23; fol Wi told贸w gr. or. i ogr. mr. 256, 艂膮k mr. 56, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 21. W dobrach istnie j膮 2 gorzelnie, browar, 3 m艂yny, 2 wiatraki, ce gielnia, piec wapienny, garbarnia, olejarnia, fa bryka narz臋dzi rolniczych. W sk艂ad d贸br po przednio wchodzi艂y miasteczko W. os. 144, mr. 557; w艣 W. os. 77, mr. 864; w艣 Huta al Placydopol os. 42, mr. 647; w艣 Rozi臋cin al Ponik艂y os. 26, mr. 335; w艣 Stary Majdan os. 38, mr. 739; w艣 Nowy Majdan os. 79, mr. 1422; w艣 Pop艂awy os. 5, mr. 70. Jest to do艣膰 dawna osada. Ko艣ci贸艂 paraf istnia艂 ju偶 w XVI w. Oko艂o r, 1680 W. nale偶a艂y do Stefana Czarneckiego, pi sarza koron. , synowca wodza. Mo偶e on za艂o偶y艂 to miasteczko. W ostatnich czasach nale偶a艂o do hr. Polety艂艂贸w. W. gmina nale偶y do sadu gm. okr. IV we wsi 呕mud藕, st. pocz. i urz. gm. w Wojs艂awicach. Ma 17212 mr. obszaru i 7766 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 2669 praw. , 18 prot. i 1828 偶yd. W sk艂ad gm. wchodz膮 os. Wojs艂awice i wsi Alojz贸w, Huta, Krasne, Maj dan Nowy i Stary, Pop艂awy, Putnowice, Rozi臋cin, Tartak, Teresin, Turowiec, Wojs艂awice, W贸lka Putnowska, Wygna艅ce. 9. W. , ob. Fajs艂awice, Br. Ch. Wojs艂awice, w艣, pow. sokalski, 10 klm. na p艂n. zach. od Sokala s膮d pow. i urz膮d poczt. . Na p艂n. zach. le偶膮 Tudorkowice, na p艂n. Staro gr贸d i Pieczyg贸ry, na wsch. Pieczyg贸ry i Horo d艂owice, na p艂d. Ciel膮藕 i Chorobr贸w, na zach. Mianowice. Wody sp艂ywaj膮 strugami na p艂n. wsch. do Bugu. Na zach. wzg贸rze Mogi艂a 241 mt. . W艂asn. wi臋k. ma roli or. 703, 艂膮k i ogr. 213, past. 4, lasu 14 mr. ; w艂. mn. roli or. 1484, Iak i ogr. 339, past. 6 mr W r. 1880 by 艂o 157 dm. , 970 mk. w gm. , 19 dm. , 205 mk. na obsz. dwor. 821 gr. kat. , 292 rz. kat. , 62 izr. ; 958 Rus. , 210 Pol, 7 Niem. . Par. rz. katol w Uhrynowie, gr. kai w miejscu, dek. war臋ski. Do parafii nale偶膮 Mianowice i Pieczyg贸ry. We wsi jest cerkiew i szko艂a lklas. Gorzelnia i ce gielnia. Tu urodzi艂 si臋 r 1811 poeta Tomasz Olizarowski. Lu. dz. Wojs艂awice, 1405 Woyslowicz, Woislawitz, dobra i w艣, pow. kluczborski, par. ew. Roszkowiec, kat. Byczyna. W r. 1885 dobra mia艂y 270 ha, 1 dm. , 14 mk. 7 ew; w艣 117 ha, 20 dm. , 193 mk. 50 kat. . W miejscu ko艣ci贸艂 ew. filialny. Wojs艂awice, dawna nazwa wsi G贸rki w Pomezanii. Wojs艂awka, rzeczka, prawy dop艂. Wieprza, ob. Kalin贸wka, Wojs艂awska Wola, w XVI w. Wola Wogislawska, w艣, pow. sieradzki, gm. Wojs艂awice, par. Korczew, odl 16 w. od Sieradza, ma 14 dm. , 190 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 pieni臋偶n膮 z 艂an. km. , po 8 gr. , dawano na st贸艂 arcybiskupi. Por. Wojs艂awice. Wojs艂awskie Por臋by, ob. Por臋by 14. Wojs艂awy 1. w艣 szlach. , pow. szczuczy艅ski, gm. Szczuczyn, par. W膮sosz, ma 667 mr. Wr. 1827 W Du偶e mia艂y 10 dm. , 53 mk. a W. Male 3 dm. , 14 mk. W r. 1577 Miko艂aj, Walenty i Melchior Wois艂awscy p艂ac膮 tu od 2 艂an. km. , 3 zagr. z rol膮. W spisie wsi szlachty zagrodowej podano Woislawi Utraque Thomas et alii mans. 6 mr. 21 2 Pawi艅. , Mazowsze, 361, 363. 2. W. Porosi, pow. mazowiecki, ob. Poro艣l. Wojstom, dawniej Uszakowem zwany, mko na praw. brzegu Naroczy, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i par. katol Wojstom, odl o 94 w. od Wilna a 84 od 艢wi臋cian, ma 17 dm. , 189 mk. , zarz膮d gminy, ko艣ci贸艂 paraf. , przytu艂ek dla biednych szpital, szko艂臋, st. pocz. Kr贸l Micha艂 w 1672 r. ustanowi艂 tu targi, co August III w 1740 potwierdzi艂 Ko艣ci贸艂 paraf. , p. wez. 艣w. Tr贸jcy, pierwotnie fundowany czy te偶 uposa偶ony przez Stefana Radziwi艂艂a, na nowo z drzewa wzniesiony w 1774 r. przez ks. Jana Twardowskiego. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol, dekanatu 艣wirskiego, 4868 wiernych. Kaplice w Ruskiem Siole, Hanucie i Hru偶dzienicy. Na cmentarzu miejscowym spoczywa Wojs艂awska Wojs艂awskie Wojs艂awy Wojszac Wojsy Wojszajcie Wojszczuki Wojszczyce Wojstomska Woj艣wiliszki j膮 zw艂oki Ignacego Chod藕ki, autora Obraz贸w litewskich, zmar艂ego w 1861 r. wDziewi臋tni. Okr膮g wiejski obejmuje mka W. i 呕odziszki; wsi Dybu艅ki, Dzierwiele. Juryzdyka, Katarzynowo, Ko艂pieja, Krunie, Kulesze, Nowosio艂ki, Ostr贸w, Pogorzelszczyzna, Racewicze, Szczanie, Sielco, Sieliszcze, Szostaki, Trylesina, Ukropianka, Uszywcc, Wielkopole, Zamo艣膰 i Zawiei; za艣c Brzozowik, Okuszko i Uszakowo; okolice szlach. Czernienty i Rodziewicze, w og贸le w 1865 r. 1026 dusz rewiz. b. w艂o艣c, skarb. , 38 osadnik贸w w. ruskich, 8 偶yd贸w rolnik贸w. Gmina sk艂ada si臋 z 4 okr臋g贸w starostw wiejskich W. , Ruskie Sio艂o, 艁okacze i Hanuta, obejmuje 69 miejscowo艣ci, maj膮cych 710 dym. , 8574 mk. , w tem 7829 w艂o艣cian w 1865 r. 2997 dusz rewiz. i 1661 w艂o艣c. skarb. , 1284 w艂o艣c. uw艂aszczonych, 44 osadn. w. rus. , 8 偶yd贸w rolnik贸w, uw艂aszczonych na 13770 dzies. ziemi 6109 ornej. Nadto w obr臋bie gminy znajdaje si臋 5761 dzies. ziemi nale偶膮jcej do w艂a艣c. prywatnych, 25 skarbowej, 244 ko艣cielnej i miejskiej. Jest to staro偶ytna posiad艂o艣膰 ks. Radziwi艂艂贸w Wojstomskich, kt贸rzy wyga艣li niepozostawiwszy w dziejach 偶adnego po sobie wspomnienia. Niewiadomo nawet, czy nale偶eli do tego samego pnia, kt贸ry wyprowadzony p贸藕niej na widowni膮 przez Micha艂a, wwd臋 wile艅skiego i kanclerza litew. , zaja艣nia艂 w XVI w. ogromnym blaskiem. Jeden z Radziwi艂艂贸w Wojstomskich, Stefan Andruszkowicz Jado艂gowicz al. Radziwi艂艂, dziedzic Uszakowa al. Wojstomia, b臋d膮ce w podesz艂ych leciech a bezpotomnie schodz膮c ze 艣wiata, dwor sw贸j nowozbudowany przekaza艂 braciom, dwie za艣 w艂贸ki z poddanymi zapisa艂 na altary膮 w ko艣ciele wojstomskim 艣w. Jerzego. Odno艣ny urywek jedynego dokumentu 艣wiadcz膮cego o istnieniu tego domu, brzmi Ego nobilis Stefanus Andruszkowicz Jato艂gowicz alias Radziwi艂艂 in Uszakowo in provecta aetate mea saecolo carere, quae decessum meum in bonis meis haereditaris, diligenter hoc considerabam quo milli misericordiam Dei consequerer. Ita nunc volens lucrari salutem animae meae, relicta fratribus meis aula mea in Uszakowo noviter aedificata hominesque na Rusi et Oszmiano do et ascribo ecclesiae S. Georgij in uszakowo alias Ffoystom collationis meae fratrumque meorum etc Akta Dyecez. Wilen. ks. 2, p. 45. Do powi臋kszenia funduszu ko艣cielnego przyczynili si臋 nast臋pnie Maciej Andruszkiewicz, nadaj膮c r. 1494 jednego poddanego, Zofia Butwi艂owiczowa jednego poddanego we wsi 艢wiranki; Micha艂 Raczewicz darowa艂 r. 1490 jednego poddanego, gruntu na 5 beczek wysiewu i siano偶臋ci na 2 stogi siana; Stefan Radziwi艂艂 Jado艂gowicz r. 1491 czterech ludzi i gruntu na 50 beczek zasiewu; Zofia ks. 艢wiraka r. 1519 ziemi臋 Borkowszczyzn臋 i jednego poddanego; Abraham G贸rski Andruszkiewicz Jago艂dowicz przekaza艂 niekt贸re dobra swoje r. 1509 na fundacy膮 ko艣cio艂a farnego; Jakub Jakoszewicz 1494 r. dw贸ch ludzi nada艂; Jakub Jurjewicz r. 1489 nadal poddanego i 艂膮k臋 pod Brzozami; Stanis艂aw Jurjewicz r. 1496 jednego poddanego; Miklasz r. 1540 siano偶臋膰; Stefan Olechnowicz r 1501 niw臋 jedn膮; Stanis艂aw Jan Zenowicz z ma艂偶onk膮 sw膮 r. 1555 dziesi臋cin臋 z paszni Bielskiej; Ostafiusz Sadowski r. 1624 dwie w艂贸ki gruntu; J贸zef Horain r. 1645 niw臋 jedn膮; k艣 G艂臋bocki r. 1704 zapisa艂 na szpital wojstomski 290 z艂p. ; wreszcie Ignacy Burzy艅ski, ssta bras艂awski, r. 1783 na dw贸ch wikaryusz贸w przeznaczy艂 20000 z艂p. Z licznej zbiorowej kollacyi ko艣cio艂a, sprawowanej r. 1789 przez okolicznych obywateli, okazuje si臋, 偶e klucz wojstomski Radziwi艂艂贸w rozpad艂 si臋 na cz臋艣ci. Po Radziwi艂艂ach W. by艂 w posiadaniu Korejw贸w, kt贸rzy fundowali sw贸j sklep grobowy w ko艣ciele. Oko艂o 1669 r. dziedzicem jest Pawe艂 Korejwa, 艂owczy oszmia艅ski. dalej w艂asno艣膰 Teofila chrapowieckiego, od r. 1740 do 1764 wposiadaniu Stanis艂awa i Maryanny z Kopci贸w Burzy艅skich, instygator贸w litewskich a p贸藕niej kasztelan贸w smole艅skich; od 1764 do 1776 przechodzi sukcesyjnie na syna ich Tadeusza, wwd臋 mi艅skiego, o偶enionego z J贸zef膮 z Plater贸w, od 1776 r. Ignacego Burzy艅skiego, ssty bras艂awskiego, po bezpotomnym jego zej艣ciu na siostr臋 Kazimier臋 Chrapowick膮, wreszcie drog膮 wiana Karola hr. Prze藕dzieckiego. Po 1830 r. przeszed艂 na skarb. A. K. 艁. Wojstomska Plebania, dobra skarbowe, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol. W sk艂ad d贸br wchodz膮 wsi Juryzdyka Jurzdyka, Puka艂y i Racewicze w gm. Wojstom, oraz wsi Owieczki i Poni偶any w gm. Dubot贸wka. Wsi te stanowi艂y prawdopodobnie dawniej uposa偶enie plebana wojstomskiego. Woj艣wiliszki, pustk. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 37 w. od Wi艂komierza. Wojsy. fol, pow, kalwaryjski, gm. i paraf. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w. , ma 7 dm. , 32 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Wojsy, w艣 nad jeziorem t. n. , pow. dzisie艅ski, gm. Druja o 9 w. , okr. wiejski i dobra Zab艂ockich Pouczany, o 50 w. od Dzisny, 7 dra, 72 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . Wojszac, jezioro, w pow. trockim, pod folw. Stelmaniszki. Wojszajcie, dw贸r, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, w艂asno艣膰 Norejk贸w, ma 297 dzies. 60 lasu, 24 nieu偶. . Wojszczuki, w艣, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 9 w. , okr. wiejski Glinicze, odl. o 86 w. od Lidy, ma 8 dm. , 73 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Gajki hr. Potockich. Wojszczyce, mylnie Wojszyce, w艣 i fol. , pow. p艂onski, gm. B艂臋d贸wko, par. Kroczewo, odl. 18 w. od P艂o艅ska, ma 5 dm. , 115 mk. , 366 mr. , w Wojstomska Plebania Wojszkany tem 282 dwor. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 45 mk. W r. 1576 w艣 Woysczicze daje pob贸r od 31 2 艂an. , 6 zagr. , 3 kom. Mieszka tu szlachta zagrodowa Pawi艅. , Mazowsze, 311. Wojszczyno, za艣c, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Kaczanki, o 10 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Wo艂kowszczyzna. WojszeMierzejewo, w艣 szlach, nad rz. Orzyc, pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Czerwin. W 1827 r, by艂o 20 dm. , 138 mk. Wr. 1578 w艣 Mierzejewo Wojsze p艂aci艂a od 4 lan. Wojsze, w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bieniakonie, 20 dusz rewiz. Wojszkajcie 1. w艣, pow. , rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. 艁abardzie. G艂adkowscy maj膮 tu 47 dzies. 1 lasu, 22 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany; o 27 w. od Szawel. Wojszkany 1. w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Pokroje, o 60 w. od Poniewie藕a. 2. W. , fol. , pow. wi艂komierski, w 1 okr. poL, gm. i par. Pogiry, o 20 w. od Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Bieli艅skich, ula wraz z folw. Aleksandrowo i Wiwa艅ce 886 dzies. 168 lasu, 39 nieu偶. . 3. W. , dw贸r, pow. wi艂komierski, w 1 okr. poL, gm. i par. Pogiry, o 36 w. od Wi艂komierza. Gintowtowie maj膮; tu 52 dzies. 10 lasu, Romanowscy w W. wraz z za艣c Planie 260 dzies. 87 lasu, 8 nieu偶. . Miejsce urodzenia 26 lutego 1821 r. k艣. Aleksandra Gintowta, metropolity mohylewskiego 1889. 4. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w okr. pol. , gm. Szaty, o 25 w. od Wi艂komierza. D. 22 grudnia 1684 r. z grodu wi艂komierskiego wypis intromisyi do d贸br Wojszkan Kuran, z poddanemi we wsi O艂anty al Mo藕ele od Maryanny z Or艂owskich Jakubowej Bia艂艂ozorowej, cze艣nikowej m艣cis艂awskiej. Wojszki 1. w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Paw艂y, o 20 w. od Bielska, 1086 dzies, ziemi w艂o艣c 111 艂膮k i pastw. , 138 nieu偶. . 2. W. , dobra, pow. bia艂ostocki, gm. Przytulanka, o 35 w. od Bia艂egostoku, wraz z folw. U艣cianek i Zucielec 231 dzies. 42 艂膮k i pastw, , 6 lasu, 10 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Niecieckich. 3. W. i W. Bramu艂a, dobra, tam偶e, o 43 w. od Bia艂egostoku, w艂asno艣膰 Niewiarowskich, 2151 2 dzies. 76 艂膮k i pastw. , 32 lasu, 8 nieu偶. . 4. W. , ob. Wojtki. Wojszkielewszczyzna, osada nad jez. Ika藕艅, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, o 83 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. kat. Wojszkuny 1. w艣 w艂o艣c nad jez Bojduk, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe 艢wi臋ciany, o 5 w. od gminy, 13 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Gie艂wany o 6 w. , okr. wiejski Bogus艂awiszki, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br Zubliszkci Trzeciak贸w. 3. W. , w艣 i fol, tam偶e, 14 dusz rewiz. w cz臋艣ci Krzywc贸w a 5 dusz w cz臋艣ci Koplewskich. Wojsz艂awki, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 45 w. od Szawel Wojsznago艂a Ma艂a i Wielka, dwie wsi, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Podubis, o 26 w. od Szawel. Wojsznary, os. , pow. sejne艅ski, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 34 w. , ma 1 dm. , 8 mk. Wojsznaryszki 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Oszmiany, 6 dm. , 67 mk. 22 prawos艂, 45 katol. . 2. W. , w艣 w艂o艣c i dobra skarbowe nad rzk膮 Zygiank膮, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Grau偶yszki o 4 w. okr. wiejski Wojsznaryszki, o 14 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol. , w艣 za艣 18 dm. , 143 mk. t. wyzn. W 1865 r. wraz ze wsiami Woskresienka i B艂otkowszczyzna by艂o 63 dusz rewiz. Wsk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi B艂otkowszczyzna, Dor偶e, Huta, Podgaje, Szczepanowicze, Wojsznaryszki i Woskresienka oraz za艣c Pisar贸wka, w og贸le w 1865 r. 64 dusz rewiz, w艂o艣cian uw艂aszczonych i 87 b. w艂o艣cian skarbowych. 3. W. , w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Holszany o 8 w. , okr. wiejski Rogincieni臋ta, o 14 w. od Oszmiany, 6 dm. , 58 mk. katol, w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br BemejMszki, Salmonowicz贸w. 4. W. , folw. nad stawem, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Polany, okr. wiejski Dziegieniewo, o 16 w. od Oszmiany, 1 dm. , 12 mk. katol; w 1865 r. w艂asno艣膰 Raczy艅skich. 5. W, , w艣, pow. nowoaleksandrowski, nad granic膮; 艣wi臋cia艅sk膮. . Wojsznic, w艣 rz膮d. , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 38 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, 6 dm. , 71 mk. katol. A. T. Wojszniewo, w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Postawy o 45 w. , okr. wiejski Ho艂bieja, o 76 w. od Dzisny, 2 dm. , 21 mk. prawos艂. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Wojszniuny 1. w艣 wlo艣c nad jez. Drynga, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe 艁yngmiany o 14 w. , okr. wiejski Antolkiena, o 28 w, od Swi臋cian, 8 dm. , 71 mk. katol, w 1865 r. 29 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, par. Owanta, uw艂aszczona z d贸br Szwabiszki. Wojsztany, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta; w艂o艣c Pratkunas ma 341 2 dzies. 2 lasu, 771 2 nieu偶. . Wojsztortany, dwa za艣c, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Trok, Jeden ma 1 dm. , 8 mk. katol. , drugi za艣 1 dm. , 9 mk. t. wyzn. Wojsztowicze, w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Oszmiany, 29 dm. , 218 mk. 120 prawosl, 80 katol. , 18 偶yd贸w. Wojszu膰ki, w艣 pow. oszmia艅ski, w 3 okr. Wojszczyno Wojsze Wojszkajcie Wojszki Wojszkielewszczyzna Wojszkuny Wojsz艂awki Wojsznago艂a Wojsznary Wojsznaryszki Wojsznic Wojszniewo Wojszniuny Wojsztany Wojsztortany Wojsztowicze Wojszu膰ki Wojszczyno Wojtachy Wojtakuny Wojtal Wojszwidowo Wojszwidze Wojszwilce Wojszwiliszki Wojszwi艂ajcie Wojszwi艂y Wojszutysze Wojszyce Wojszyn Wojszuny Wojszutyszki pol. , gm. Dziewieniszki o 6 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 25 w. od Oszmiany, 5 dm. , 35 mk. katol; nale偶y do d贸br Gie艂o偶e, Umiastowskich. Wojszuny, folw. , pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Owanta, w艂asno艣膰 ks. Giedrojci贸w, ma wraz z pustk. Ma膰kiany 124 dzies. 80 lasu, 17 nieu偶. . Wojszutysze, folw. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 57 w. od Wi艂komierza. Wojszutyszki i w艣. pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Owanta. Dobu偶y艅scy maj膮 tu 90 dzies. 11 lasu, 9 nieu偶. 2 W. , dw贸r, pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol, gm. i par Onikszty, o 35 w Wi艂komierza, w艂asno艣膰 Francuzowicz贸w, ma 138 dzies. 4 lasu, 19 nieu偶. . Por贸w. Wojmutyszki. 3. W. , tam偶e, w艂asno艣膰 Szwejkowskich. Wojszwidowo, folw. , pow. maryampolski, gm. i par. Poniemo艅 Po偶aj艣cie, odl. od Maryampola 55 w. , ma 7 dm. , 193 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Marwa. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 89 mk. W 1886 r. fol W. z attyn. Wicie rozl mr. 602 gr. i ogr. mr. 497, 艂ak mr. 79, pastw. mr. 2, lasu mr. 7, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 10; p艂odozm. 9po艂. Wojszwidze, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Poniewie偶a. Wojszwilce 1. w艣 i okolica, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Nowe Miasto, o 8 i 10 w. od Poniewie偶a. Maj膮 tu cz臋艣ci Bogdanowiczowie 65 dzies. 19 lasu, 14 nieu偶. , Downarowiczowie 25 dzies. , Kobialisowie 30 dzies. , Kowalewscy 39 dzies. . Walentynowiczowie 28 dzies. , Wiapsztas 38 dzies, Witortowie w dw贸ch cz臋艣ciach 278 dzies. 2 nieu偶. , Skruzdzisowie 28 dzies. , Stefanowiczowie 34 dzies. , Taruszko 33 dzies. , Tomaszunas 28 dzies. 2 nieu偶, Ejdrygiewiczowie w W. i Maryampolu 636 dzies. 230 lasu, 170 nieu偶. , Jaroszunas 40 dzies. . 2. W. , w艣, pow poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Pniewy; w艂o艣c. Kabalis ma 80 dzies. Wojszwiliszki 1. folw, pow. rossie艅ski, w 1 okr. pol, gm. Kielmy, par. Lale, o 25 w. od Rossie艅, w艂asno艣膰 OlendzkiegoJanuszewicza, ma 140 dzies. 50 lasu, 4 nieu偶. . 2. W. , okolica, pow. rosie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Kro偶e, o 47 w. od Rossie艅. 3. W, , olw. , pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, o 21 w. od Rossie艅. 4. W. , w艣 i folw. , pow. wi艂komierski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 28 i 30 w. od Wi艂komierza. Folw. nale偶y do d贸br Rogalszczyzna, Chmielewskich. Wojszwi艂ajcie, os. , pow. wy艂kowyski, gm Kibarty, par. Wierzbo艂贸w, odl 16 w. od Wy艂kowyszek, ma 1 dm, , 22 mk. Wojszwi艂y 1. w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Szy艂gale, par. W艂adys艂aw贸w, odl od W艂adys艂awowa 12 w. , ma 3 dm. , 29 mk, 151 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kidule. W 1827 r. by艂o 3 dm, 23 mk. 2. W. , w艣 i fol, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Pojewo艅, odl od Wy艂kowyszek 15 w. W艣 ma 18 dm. , 177 mk. Jedna osad w艂o艣cia艅skich ma 99 mr. obszaru 77 mr. roli i 17 mr. 艂ak. Wojszwi艂y, w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Botoki. W艂o艣c. Szymajtis ma 84 4 dzies. 1 3 4 nieu偶. Wojszyce, w艣i fol, pow. kutnowski, gm. Woj szyce, par. Bedlno, odl 12 w. od Kutna, o 6 w. od Pniewa st. dr. 偶el, le偶y przy szosie z Ku tna do Kalisza, ma 14 dm. , 398 mk. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 142 mk. , par. Wojszyce. W r. 1891 folw. W. i Szewce Owsiane rozl mr. 1621 gr. or. i og. mr. 1267, 艂膮k mr. 56, pastw. mr. 159, lasu mr. 76, nieu偶. mr. 63; bud. mur. 16, drew. 19; p艂odozm. 13 i 14 pol. ; dwa wiatra ki. W艣 W. os. 13, mr. , mr. 30; w艣 Kr臋cieszki os. 11, mr. 183; w艣 Szewce Owsiane os. 10, mr. 205; w艣 Tarnowoos. 7, mr. 115. Na pocz膮tku XVI w. by艂y tu przewa偶nie cz臋艣ci szlacheckie, kt贸re dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Bedlnie 艁a ski, L. B. , II, 493. Wed艂ug reg. pob. pow. or 艂owskiego z r. 1576 W. w艣 major, w pow. Bedl no, mia艂a 24 posiadaczy, przewa偶nie Wojszyckich, na drobnych cz膮stkach Pawi艅. , Wielkop. , II, 105 i 145. W. , gmina, nale偶y do s膮du gm. okr. I w 呕ychlinie, st. poczt. i dr. 偶el w Pniewie. Gmi na ma 13894 mr, obszaru i 3934 mk. 艢r贸d lu dno艣ci sta艂ej jest 30 prot. i 30 偶yd贸w. Przez 艣rodek gminy p艂ynie rzka Ochnia dop艂. Bzury i przechodzi szosa z 呕ychlina do Pi膮tku i w cz臋 艣ci szosa z Kutna do Kalisza. Br. Ch. Wojszyn, w艣 i folw. nad rz. Wis艂a, pow. ko zienicki, gm. Oblasy, par. Janowiec, odl od Ko zienic 38 w. Przy wsi przysta艅 na Wi艣le. W艣 ma 59 dm. , 436 mk. , 495 mr. dwor. , 43 os. i 927 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 291 mk. W r. 1873 folw. W. i Trzcianki, oddzielony od d贸br Kazimierz, rozl mr. 1549 gr. or. i ogr. mr. 545, pastw. mr. 40, zaro艣li mr. 771, wody mr. 94, nieu偶. mr. 91; bud. mur. 4, drew, 8. Pok艂ady wapienia. W r. 1660 wchodzi艂a w艣 w sk艂ad d贸br ststwa kazimierskiego. R. 1676 ks. Lubomirska p艂aci tu pog艂贸wne od 1 osoby ze s艂u 偶by i 63 poddanych. Br. Ch. Wojtachy Folwarczne i W. Karczemne, dwie wsi w艂o艣c, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol, gm. Ostra G贸ra, o 35 w. od Sok贸艂ki, maj膮 216 dzies. 40 艂膮k i pastw. , 1 lasu, 44 nieu偶. . Wojt膮jcie, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. B艂agowieszcze艅sk, nale偶y do d贸br Poromocze, Norejk贸w. Wojtakuny, za艣c. nad potokiem, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, o 22 w. od Oszmiany, 5 dm. , 42 mk. katol Wojtal 1. niem. Woithal, w艣 w艣r贸d bor贸w tucholskich, nad Czarn膮 Wod膮 i szos膮 chojnickogda艅sk膮. , pow. ko艣cierski, st. poczt. Czarna Woda, agent, poczt. i szko艂a ew. w miejscu, par. Wojszuny Wojtka艅ce Wojtki Wojtkiewicze Wojtkiszki kat. Stara Kiszewa. W艣 zawiera 7 posiade艂 w艂o艣c, i 4 zagrody, razem 257 ha 131 roli or. , 3 艂ak, 51 lasu; 1885 r. 24 dm. , 45 dym. , 224 mk. , 106 kat, , 118 ew. Dawniej by艂a tu tylko karczma z przywilejem zr. 1743. W 1869r. 149 mk. , 103 ew. , 33 kat. , 13 偶yd. , 12 dm. Lustracya z r 1570 opiewa W. , parafii wielewskiej; karczm臋 dziedziczn膮 dzier偶y Maciej Gwiazdowski, p艂aci 20 gr. , czopowego 30 gr. P贸藕niej nale偶a艂a do jezuit贸w w Chojnicach. 2. W. , niem. Woythal, le艣n. , tam偶e, 1 dm. , 8 mk. K艣. Fr. Wojtaniszki, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, gm. Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Micha艂owo, o 24 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 14 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dawiliszki. Wojtasie al Dreni, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol. snowskim, , gm. Darewo, o 68 w. od Nowogr贸dka. A. Jel. Wojtas贸wka, cz臋艣膰 wsi Kamesznicy ob. . Wojtasze, w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze o 4 w. , okr. wiejski Skirdziuny, o 20 w. od Oszmiany, 4 dm. , 41 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Nowosi贸艂ki, Czapskich. Wojtaszkl, grupa chat nad pot. Wojtaszkowym, w pow. 偶ywieckim, ob. Lachowice, Wojtaszk贸w, potok, w pow. 偶ywieckim ob. Lachowice. Wojtasz贸w, pow. radomyski, ob. Olesz贸w. Wojtasz贸wka, w艣 nad rzk膮 Wili膮, , pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, par. praw. Wilna, o 20 w. od Radomy艣la, przy starej dr. poczt. z Kijowa przez Korostyszew do 呕ytomierza, ma 274 mk. W 1783 r. by艂o tu 55 mk. a w 1863 r. 115 mk. praw. i 65 kat. W艂o艣cianie, w liczbie 16 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 167 dzies. , ze sp艂at膮 po 45 rs. 50 kop. rocznie. Nale偶y do d贸br Korostyszewskich, dawniej Olizar贸w. Pod艂ug reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. w艂asno艣膰 艁ukasza Witowskiego, podczaszego kijowskiego, w zastawie, p艂aci z 2 dym. , 2 ogr. , rzemie艣l Jab艂onowski, Ukraina, I, 66. Wojtczany, w艣 w艂o艣c, nad rzk膮 Dumiek, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Trok, 10 dm. , 115 mk. 110 kai, 5 偶yd. . Wojteczki, w艣, pow. opatowski, gm. Remb贸w, par. Ocies臋ki, odl od Opoczna 32 w. , ma 12 dm. , 61 mk, 119 mr. Wr. 1827 by艂o 5 dm. , 30 mk. , par. Bardo. Wojtekunie, okolica, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, o 34 w. od Kowna. Wojtele 1. w艣 i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 43 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mi艅ska. W艣 ma 2 dm. , 12 mk. praw. ; folw. , w艂asno艣膰 Czekatowskiego, 1 dm. , 5 mk. 2. W, w艣, pow. telszewski, gm. Gorzdy, o 80 w. od Telsz. 3. W. al Nielubowszczyzna, folw. w pow. mi艅skim, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zas艂aw, odl o 49 w. od Mi艅ska a 18 w. od Rakowa, w艂asno艣膰 mieszczanina Alek sandrowa, ma przesz艂o 31 4 w艂贸k. A. Jel Wojtele, niem. Woytellen, w艣, pow. ja艅sborski, st. poczt. Gr, Rosinsko. Wojteliszkl 1. w艣 wlo艣c, pow. wile艅ski, w okr. pol. , o 63 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. kat. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, o 13 w. od Wi艂komierza. Wojteniany al. Wojtyniany, w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, par. Szy艂ele, o 56 w. od Rossie艅. W贸jte艅ki, w艣, pow. mgli艅ski gub. czernihowskiej ob. Iwajtenki, Wojtkajcie 1. w艣, pow. rossie艅ski, gm. Aleksandrowsk, par. Nowe Miasto, o 99 w. od Rossie艅. 2. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Szyd艂贸w, o 32 w. od Rossie艅. 3. W. , dobra, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. 艁abardzie, o 70 w. od Rossie艅. Wojtkiewiczowie maj膮 tu 20 dzies. 5 nieu偶, , Ukrynowie w W. i Szawlajciach 130 dzies. 2 lasu, 41 2 nieu偶. . 4. W. Jawgieliszki, w艣, tam偶e. Pietkiewicz ma 16 dzies. 2 nieu偶. , Wojtkiewicz ma 15 dzies. 5. W. , dw贸r, pow. szawelski, w 2 okr. pol. gm. Kurszany, w艂asno艣膰 Tomkiewicz贸w, ma 210 dzies. 2 lasu, 1 nieu偶. ; Piorowie maj膮 20 dzies. 6. W. , ob. Wojtka艅ce. Wojtka艅ce al Wojtkajcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr pol. , gm. Wornie, o 49 w. od Telsz. Maj膮 tu 艁awrynowicz 30 dzies. 4 nieu偶. . Szyd艂owscy 16dzies. , JawgielowieiMonstowiczowie 44 dzies. 51 2 lasu, 4 nieu偶. , Jakubowscy 60 dzies. 4 nieu偶. Woitkaten, ob. GinnuthMatz. Wojtki 1. mylnie Wojszki, w艣, pow. bielski, gub. grodzie艅skiej, w okr. pol. , gm. Aleksin, o 27 w. od Bielska, 425 dzies. ziemi w艂o艣c. 2. W. , osada, pow. drysie艅ski, gm. O艣wiej o 1 3 w. , gorzelnia, cegielnia, m艂yn wodny i wiatrak. Wojtkiewicze, w艣 i dobra, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, o 10 w. od Wo艂kowyska. W艣 ma 402 dzies. ziemi w艂o艣c; dobra, w艂asno艣膰 Jaroszenk贸w, 1000 dzies. 50 艂膮k i pastw. , 350 lasu, 254 nieu偶. Gorzelnia, 2 m艂yny wodne. By艂a tu kaplica katol par. Wo艂kowysk Wojtkiewicze, w艣 nad rz. P艂aw膮, pow. owrucki, gm. Jurowa, par. praw. 呕ur偶ewicze o 12 w. , par. kat. Olewsk, ma 49 dm. , 377 mk. , cerkiew filialn膮 p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1878 r. i uposa偶on膮 219 dzies. ziemi 186 dzies. las贸w i zaro艣li, kaplic臋 kat. , dwa m艂yny wodne. Pod艂ug aktu rozgraniczenia pow. owruckiego z pow. mozyrskim z 1622 r. sio艂o W. nale偶a艂o do kapitu艂y wile艅skiej Jab艂onowski, Ukraina, I, 91. Wojtkiszki 1. w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 7 w. , okr. wiejski 艁ajbiszki, o 28 w. od Wilna, 3 dm. , 50 mk. katol w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸brskarbowych 艢wirany. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, Wojtaniszki Wojtasie Wojtas贸wka Wojtasze Wojtaszkl Wojtaszk贸w Wojtasz贸w Wojtasz贸wka Wojtczany Wojteczki Wojtekunie Wojtele Wojteliszkl Wojteniany Wojtkajcie Wojtaniszki Wojtk贸wka Wojtkowice Wojtkowce Wojtkowa w 6 okr. pol. gm. G贸ry o 24 w. , okr. wiejski 艁ajbiszki, 4 dusze rewiz, 偶yd贸w rolnik贸w. Wojtkobole, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. Wojtkobole, par. Gra偶yszki, odl. od Wy艂kowy szek 26 w. , ma 22 dm. , 150 mk. Jedna z wi臋k szych osad wlo艣c, ma 108 mr. 70 roli, 33 艂膮k. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 107 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br. rzad. Kalwarya. W. , gmina nale偶y do s膮du gm. okr. III w os. Bartniki, st. poczt. Kalwarya. Gmina ma 14513 mr. obszaru i 4493 mk. 艣r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 2 praw. , 1340 prot. i 73 偶yd. W sk艂ad gm. wchodz膮 Auksztokalnie, w艣 i folw. , Bierzyny, Bombieniki, Detoniszki, w艣 i folw. , Ej艣ciszki, Garmudziszki, Grau偶yny, Gra偶yszki, Gry偶yszki, Kreg藕dzie, Kowniszki, Lepo艂aty, 艁ankupiany, Nowosady, Poszyrwinty, Rogo偶e, Skordupiany, Strozdynie, Trydonie, Tupiki, Wartele, Widgiry, Wigrole, Wojt kobole i Zaserwinie. Br. Ch. Wojtkowa, z Netrebka, w艣, pow. dobromil ski, 21 klm. na zach. od Dobromila, 15 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Birczy, urz膮d poczt. w miejscu. Na p艂n. le偶y Gr膮ziowa, na p艂n. wsch. Jamna G贸ra, na p艂d. wsch. Kwaszenina i Wojtk贸wko, na p艂d. zach. Nowosielce Kozickie, na p艂n. zach. Trzcianiec. 艢rodkiem wsi p艂ynie od pld. wsch. na p艂n. zach. Wiar i przyjmuje w obr臋bie wsi dop艂ywy, z kt贸rych znaczniejsze z lew. brz. pot. Sienkowiec i Klim贸w. Wzd艂u偶 granicy p艂n. wsch. p艂ynie Mszaniec, prawy dop艂. Wiaru. Zabudowania le偶膮 w dolinie Wiaru. W dolinie jednego z praw. dop艂yw贸w le偶y folw. Tu sze. Wzn. si臋ga na p艂d. Son do 537 mt. , naj ni偶szy punkt w dolinie Wiaru wzn. 383 mt. W艂asn, wi臋ksza ma roli or. 218, 艂膮k i ogr. 29, past. 52, lasu 315 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 759, 艂膮k i ogr. 68, pastw. 110, lasu 360 mr. W r. 1880 by艂o w W. i N. 89 dm. , 564 mk. w gmin. , 24 dm. , 160 mk. na obsz. dwor. 477 gr. kat. , 182 rzym. kat. , 65 izrl, 182 Pol 477 Rus. , 65 Niem. . Par. rzym. kat. w Nowosielcach, gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemyska. Do parafii nale偶膮 Jureczkowa i Se艅kowa. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. , tudzie偶 tartak o jednym gatrze i 12 pi艂ach zwyczajnych. Prze rabia on rocznie oko艂o 1200 metr. sze艣膰, drzewa jod艂owego i 艣wierkowego, a produkuje 800 mt. sze艣c, desek, 艂at i brus贸w. Lu. Dz. Wojtkowa Wie艣 al. Wojtkowiec, w艣 i folw. , pow. ciechanowski, gm. Ojrze艅, par. Kraszewo, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 16 dm. , 152 mk. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 16 mk. Folw. W. wchodzi w sk艂ad d贸br Ojrze艅; w艣 ma 17 os. , 254 mr. W r. 1567 Woytkowa wie艣, w par. Krasowo Kraszewo, nale偶y do Jana Ojrze艅skiego, kt贸ry p艂aci tu od 13 4 w艂. , 3 zagr. , 1 w艂. , 2 ogr. , 1 2 w艂. Pawi艅. , Mazowsze, 325. Wojtkowce, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, ob. Wojtkowice. Wojtkowce, mylnie W贸jtowce, ob. Rychty i Witkoiwce, urz臋d. Widkowcy, w艣 nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. poL Lanckoro艅, gm. Rychta, par. katol. 呕waniec, s膮d w Kamie艅cu o 26 w. , st. poczt. Isakowce o 8 w. , ma 118 dm. , 656 mk. , 380 dzies. ziemi w艂o艣c. , 452 dworskiej, 35 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Krzy偶a, wzniesion膮 w 1805 r. , szk贸艂k臋 ludow膮, posterunek stra偶y pogranicznej. Stara osada po obu stronach Zbrucza, cho膰 po prawej stronie nosi nazw臋 Boryszkowiec. W r. 1530 obie mia艂y 6 艂an贸w a w 1542 po 3 艂any ka偶da. Nadto w W. by艂y 3 ko艂a m艂yn. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. nale偶a艂y do Strusia, kt贸ry wnosi pob贸r od 12 p艂ug贸w, 1 popa, 2 k贸艂 m艂y艅skich doroczn. W r. 1569 wsi te p艂aci艂y od 13 p艂ug贸w i 2 k贸艂 m艂y艅. W r. 1577 Strusowie p艂ac膮 z samych W. od 5 p艂ug贸w, 1 ko艂a m艂y艅. 24 gr. i 1 ko艂a st臋pnego 15 gr. a w 1583 r. od 6 p艂ug贸w, popa, ko艂a m艂y艅sk. i ko艂a st臋pnego Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 161, 194, 225, 299. W r. 1583 drog膮 wiana wsi te przesz艂y do Kalinowskich, do klucza 偶wanieckiego, z kt贸rym wsp贸lne dzieli艂y losy. W r. 1843 Komar sprzeda艂 w艣 Bednarowskiemu, c贸rka kt贸rego wnios艂a j膮 Wo艂oszynowskiemu. Dr. M. Wojtkowice al Wojtkowce 1. Dady, w艣 i osada przy uj艣ciu Nurca do Bugu, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 3 okr. pol. , gm. Skurzec, o 56 w. od Bielska. Osada ma 70 dzies. 11 艂膮k i pastw. , 5 艂asu, 2 nieu偶. . 2. W. Glinne, w艣 i dobra, tam偶e, o 57 w. od Bielska. Obie wsi razem maj膮 90 dzies, ziemi w艂o艣c. 123 4 艂膮k i pastw, 2 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Narcyza Obryckiego, 306 dzies. 85 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 100 nieu偶. . 3. W. Stare, okolica, tam偶e, o 55 w. od Bielska, 114 dzies. 4 艂膮k i pastw. , 31 lasu, 2 nieu偶. . Ob. Pierlejewo. Wojtkowice, niem. Woigwitz, 1309 r. Woytkowice i Woikowicz, 1492 Woytkewitz, w艣, pow. wroc艂awski, par. kat. Pe艂cznica, par. ew. K膮艂y. W r. 1885 mia艂a 330 ha, 53 dm. , 359 mk. 40 ew. . Dawna w艂asno艣膰 klasztoru 艣w. Wincentego we Wroc艂awiu. Ju偶 w r. 1356 istnia艂 tu ko艣ci贸艂 filialny do Pe艂cznicy. W r. 1465 przy艂膮czono do wsi folw. Gantzko. Szko艂a katol zdawna istniej膮ca. Wojtkowiec, ob. Wojtkowa Wie艣. Wojtk贸wka, szczyt g贸rski 687mt. , na obszarze gm. Granastowa, w hr. spiskim, ob. Ruski Potok 3. Wojtk贸wka, w艣, pow. dobromilski, 19 Mm. na zach. od Dobromila, 17 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Birczy, tu偶 na p艂d. wsch. od urz. poczt. w Wojtkowej. Na zach. le偶膮 Nowosielce Kozickie i Wojtkowa, nap艂n. wsch. Kwaszenina, na p艂n. wsch. Netrebka, na p艂d. zach. Ropienka w pow. liskim. 艢rodkiem obszaru p艂ynie Wiar od p艂d. wsch. na p艂n. zach. Zasilaj膮 go z obu bok贸w drobne dop艂ywy. Zabudowania le偶a w dolinie Wiaru. Na zach. od nich Wojtkobole Wojtkobole Wojtkowiec Wojtkuny Wojtkupie Wojtkuszki grupa dom贸w Jerzypol. Wzn. na p艂d. zach. si臋 ga przesz艂o 650 mt. , w dolinie Wiaru 410 mt. W艂asn. wi臋k. ma roli ornej 264, 艂膮k i ogr. 49, past. 18, lasu 478 mr. ; w艂asn. mn. roli ornej 196, 艂膮k i ogr. 20, pastw. 18 mr. W r. 1880 by艂o 23 dm. , 163 mk. w gmin. , 13 dm. , 93 mk. na obsz. dwor. 225 gr. kat. , 17 rzym. kat. , 13 izr. ; 76 Pol. , 236 Rus. , 23 Niem. . Par. rzym. kat. w Nowosielcach, gr. kat. w miejscu, dek. dobro milski. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Wojtkowo 1. w艣 nad. jez. Kocio艂owo, pow. I dzisie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Mirskich, Kocio艂owo, o 40 w. od Dzisny a 38 w. od st. dr. 偶el dynwitebskiej Balbinowo, ma 8 dm. , 94 mk. w 1865 r. 27 dusz. rewiz. . W艂o艣cianie do艣膰 zamo偶ni. 2. W. , za艣c. szlach. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. poL, 35 w. od Dzisny, 2 dm. , 22 mk. 3. W. , za艣c. rz膮d. na bezim. rzk膮, tam偶e, o 351 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. kat. Wojtkowszczyzna 1. w艣, pow. mi艅ski, w艂 okr. pol. , gm. Bia艂orucz, o 20 w. od Mi艅ska. 2. W. , za艣c. nad bezim. dop艂. Wo艂my, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec o 4 w. , o 61 w. od Mi艅ska, ma 4 os; miejscowo艣膰 lek ko falista. A. Jel. Wojtku艅ce, w艣 w艂o艣c, pow wile艅ski, w 3 okr. poL, gm. Podbrzezie o 13 w. , okr. wiejski Adamejciszki, o 35 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol 7 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych J臋czmieniszki. Wojtkuny 1. w艣 w艂o艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski 艁yntupy o 10 w. , 50 dusz rewiz. 2. W. , w艣, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dw贸r, okr. wiejski Scypioniszki, o 40 w. od Trok, 14 dm. , 125 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 3. W. , za艣c. nad rz. Muss膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Mu艣niki o 2 w. J, o 39 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 1 dusza rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dukszty. 4. W. , w艣, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija, Matuszewiczowie maj膮. 22 dzies. 5. W. , w艣, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakinowo, o 39 w. od Poniewie偶a. Zakrasewscy maj膮 tu 55 dzies. 4 nieu偶. 6. W. , w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 30 w. od Poniewie偶a. 7. W. , w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Poniewie偶a 8. W. , w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Poniewie偶a9. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 6 w. od Wi艂komierza. 10. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 50 w. od Wi艂komierza. 11. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 5 okr, pol. , gm. Onikszty, o 63 w, od Wi艂komierza. 12. W. , w艣, tam偶e, o 98 w. od Wi艂komierza. Wojtkupie al. Wojtekupie, w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm, Szy艂gale, par. Syntowty, odl. od W艂adys艂awowa 20 w. , ma 8 dm. , 91 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 89 mk. Wojtkuszki 1. za艣c. szl. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. poL, o 18 w. od Swi臋cian, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , za艣c. nad rzka Noczewalk膮, pow. wile艅ski, w 2 okr poL, gm. Szyrwinty o 13 w. , okr. wiejski Rubika艅ce, o 64 w. od Wilna, 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Szeszole. 3. W. , dw贸r nad rzk膮, Michaliszki, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Rymszany, o 22 w. od Nowoaleksandrowska, w艂as. Romualda Tynkhauza, ma 335 dzies. 155 lasu, 30 nieu偶. . M艂yn wodny. 4. W. , dw贸r, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Smo艂wy. W 1797 r. w艂asno艣膰 J贸zefa Kossakowskiego, podczaszego kowie艅skiego, dzi艣 Ronczewskich, ma wraz z za艣c Gaj 326 dzies. 101 lasu, 251 2 nieu偶. . 5. W, mko i folw. w pobli偶u rz. 艢wi臋tej, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, par. Pobojsk, odl o 4 i 5 w. od Wi艂komierza. W mku znajduje si臋 ko艣ci贸艂 filialny, p. w. Zbawiciela, z muru wzniesiony w 1789 r. przez Micha艂a, wwd臋 witebskiego, i Barbar臋 z Zyberg贸w Kossakowskich. Stanis艂aw Szcz臋sny Kossakowski pokry艂 ko艣ci贸艂 blach膮. Na folw. jest zamek, w stylu gotyckim, z wie偶膮, wzniesiony 艣r贸d rozleg艂ego i pi臋knego parku w latach 1857 do 1862 r. przez hr. Stanis艂awa Szcz臋snego Kossakowskiego, prezesa heroldyi kr贸lestwa polskiego, wed艂ug jego planu. Mie艣ci si臋 w nim archiwum, obejmuj膮ce przesz艂o 1000 fascyku艂贸w, biblioteka, licz膮ca do 12500 tom贸w, galerya obraz贸w. Przy zamku kaplica. Dobra, w艂asno艣膰 obecnie hr. Stan, Kossakowskiego, maj膮 wraz z folwarkami 1963 dzies. 695 lasu, 83 nieu偶. . Pod艂ug miejscowego podania mia艂 tu na wynios艂em wzg贸rzu istnie膰 dworzec w. ks. 艢widrygaj艂艂y. O dawno艣ci osady 艣wiadcz膮 znalezione w 1796 r. przy sadzeniu topoli obok dawnego dworu, sztabki srebra z herbami i nazwiskami r贸偶nych os贸b; by艂a to dawna moneta litewska, zwana rublami. W p贸藕niejszych czasach dobra nale偶a艂y do Skorulskich, od kt贸rych w 1761 r. naby艂 Micha艂 Kossakowski, wwda witebski. W 1799 r. syn jego J贸zef, 艂owczy w. ks. lit. , za zezwoleniem cesarza Paw艂a I fundowa艂 na Wojtkuszkach komandory膮 malta艅sk膮, z prawem starsze艅stwa w m臋zkiej linii. W razie wyga艣ni臋cia potomk贸w po mieczu dobra wracaj膮 w stan pierwotny, t. j. zostaj膮 dobrami dziedzicznemi. Od r. 1820 pole dzia艂alno艣ci filantropijnej br. Stanis艂awa Kossakowskiego, kt贸ry zak艂ada艂 tu szk贸艂ki, ochrony, szpitale, kasy po偶yczkowe, zaprowadzi艂 samorz膮d gminny, zni贸s艂 daremszczyzny i ograniczy艂 pa艅szczyzny. W 1858 r. hr. Stanis艂aw Kossakowski uzyska艂 pozwolenie na utworzenie ordynacyi z d贸br wojtkuskich, 艂膮cznie z innemi dobrami dziedzicznemi. Widok pa艂acu z kr贸tkim opisem poda艂y K艂osy z 1869 r. Wojtkowo Wojtkowo Wojtkowszczyzna Wojtku艅ce Wojtokiemie t. IX, 210. Gmina, po艂o偶ona w po艂udniowej cz臋艣ci powiatu, graniczy od pld. i wschodu z gub. wile艅sk膮, od p艂n. wschodu z gm. 呕mujdki, od pln. zach. z gm. Konstantyn贸w, obejmuje 71 miejscowo艣ci, maj膮cych 745 dm. wlo艣c, obok 19 nale偶膮cych do innych stan贸w, 5290 mk wlo艣c, uw艂aszczonych na 7747 dzies. ziemi. Nadto w obr臋bie gminy znajduje si臋 9886 dzies, nale偶膮 cych do w艂a艣cicieli prywatnych i 350 dzies, skarbowych. 6. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty. J. Krz. Wojtokiemie, w艣, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 28 w. , ma 50 dm. , 510 mk. W 1827 r. by艂o 29 dm, 173 mk. Wojtop贸l. fol. , pow. maryampolski, gm Freda, par. Godlewo, odl od Maryampola 45 w. , ma 3 dm. , 92 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Mazuryszki. W贸jt贸w, w艣, w par. Jad贸w, ob. W贸jty. W贸jt贸w Most, uroczysko, pow. wo艂kowyski, w 3 okr. pol. . gm. Bojary, o 26 w. od Wo艂kowyska, 281 2 dzies. ; nale偶y do wsi Nowosi贸艂ki. W贸jtowa, potok, bior膮cy nazw臋 od wsi W贸jtowa, prawy dop艂 Libuszanki, do kt贸rej uchodzi na obszarze Libuszy, w pow. gorlickim. W贸jtowa, w艣, w pow. gorlickim, w okolicy podg贸rskiej, nad pot t. n. , dop艂 Libuszanki dop艂 Ropy. W艣 roz艂o偶y艂a si臋 po obu brzegach potoka, w dolinie zas艂oni臋tej od wschodu g贸r膮 艢wierzem 438 mt. , od p艂n. 艁ys膮 g贸r膮 350 mt. a od p艂d. dzia艂em wodnym tego偶 potoka i Libuszanki. We wsi jest ekspozytura rz. kat. z drewnianym ko艣cio艂em i szko艂a ludowa. Nie wiadomo w kt贸rym roku zbudowano i konsekro wano ko艣ci贸艂, jednak ju偶 w XVI w. by艂a tu pa rafia, kt贸r膮 16 czerwca 1611 r. przydzielono do Lipinek jako fili膮. W艣 ma 199 dm. i 1216 mk. 608 m臋偶. , 608 kob. rz. kat. , pr贸cz 33 izr. Pos. tabularna H. Klimontowicza wynosi 128 mr. roli, 11 mr Iak, 3 mr. past. , 51 mr. lasu i 1256 s膮偶. parcel bud. ; pos. ran. 1344 mr. roli, 134 mr. 艂膮k, 177 mr. past. i 90 mr. lasu. Znaj duj膮 si臋 tu pok艂ady nafty. W r. 1880 by艂y czyn ne cztery szyby dobywaj膮ce rop臋. Nale偶a艂a do starostwa bieckiego. W 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 124 mia艂a osobn膮 parafi膮. Liczy艂a 16 艂an km, 8 kom z byd艂em, 7 kom. bez byd艂a i 1 rzem. W. graniczy na p艂n z Korczyn膮 przedmie艣ciem bieckiem Byln膮 i G艂臋bok膮, na wsch贸d z Harklo wa, na p艂d. z Pogorzyn膮 i Libusz膮, a na zach. z Libusz膮. Mac. W贸jtowa Wie艣, niem. Vogtsdorf, 1471 Voytsdorff, 1532 Foytschdorf, w艣, pow. opolski, par. kat. i ew. Opole. W r. 1885 mia艂a 666 ha, 122 dm. , 926 mk. 4 ew. . W贸jtowa Wola, ob. Ru偶yn t. X, 49 W贸jtowce, w艣 i fol. , pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Ho偶a Sylwanowce, odl. od Augustowa 61 w. , ma 25 dm. , 164 mk. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 116 mk. W r. 1884 r. fol. W. rozl. mr. 357 gr, or. i ogr. mr. 227, 艂ak Jur. 32, past. mr. 24, lasu mr. 67, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 8, pok艂ady torfu, W艣 W. os 18, mr. 430. W贸jtowce 1. w艣, pow. bia艂ostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obr臋bniki, o 32 w. od Bia艂egosto ku, wraz ze wsi膮 Chobotki ma 420 dzies. ziemi w艂o艣c. 42 艂膮k i pastw. , 3 nieu偶. . 2. W. , za艣c. poradziwi艂艂owski, pow. mi艅ski, w gm. i par. kat. Kojdan贸w, ma 3 osady. Zdaje si臋 偶e w r. 1740 zwa艂y si臋 Wojdanowicze i nale偶a艂 do domin. Ro dzica. A. Jel. W贸jtowce 1. mylnie W贸jt贸wka, w艣 nad rz. Sobkiem, dop艂. Sobu, pow. braclawski, na pograniczu pow. hajsy艅skiego, okr. pol. i s膮d Woronowica, gm. Obodne, par. kat. i st. poczt. Niemir贸w o 18 w. , st. dr. 偶el. Winnica o 39 w. , o 45 w. od Brac艂awia, ma 254 dm. , 1563 mk. , 1307 dzies, ziemi w艂o艣c, do 3000 dworskiej z Wo艂odowcami i Potokiem, 52 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , wzniesion膮 w 1750 r. W艂asno艣膰 dawniej Potockich, dzi艣 Grocholskich. Pod艂ug rewizyi zamku brac艂awskiego z 1545 r. zdawna nale偶a艂a do zamku i sz艂a na utrzymanie w贸jta, w tym za艣 czasie trzyma艂 je Wasyl Romanowicz Jab艂onowski, Rewizye, 123. W 1609 r. Bohdan Obode艅ski sprzedaje cz臋艣膰 dziedzicznej wsi swej W. Hrehoremu Bajbuzie, pisarzowi Winnickiemu, za 400 z艂p. W 1618 r. w posiadaniu Odoli艅skiego ob. Jab艂onowski, Ukraina, II, 305, 539, 553. For. Kuna t. IV, 874. 2. W. , w艣, pow. latyczowski, okr. pol. Dera藕nia, gm. W. , par. kat. , s膮d i st. pocz. Latycz贸w o 8 w. , st. dr. Wo艂kowi艅ce o 15 w. , ma 204 dm. , 1071 mk. , 1040 dzies. ziemi w艂o艣c. 692 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada zarz膮d gminy, cerkiew z 1820 r. , m艂yn, 4 fabryki sztyft贸w do but贸w. W艂o艣cianie trudni膮 si臋 garncarstwem i wyrobem k贸艂. W sk艂ad gminy wchodz膮 W贸jtowce, Bieleckie, Bochny, Holeniszcz贸w, Huta Stara i Nowa, Kozackie, Majdan, Majdan Starozakrzewski, Rosochy, Rudnia, 艢nit贸wka, Ter艂贸wka, Warenka, Wo艂kowi艅ce z Majdanem i Zharck, w og贸le 24 starostw wiejskich. 1414 osad, 9559 mk. w艂o艣cian. uw艂aszczonych na 9136 dzsies. 6039 ornej. Opr贸cz tego w obr臋bie gminy zamieszkuje 1897 os贸b innych stan贸w, posiadaj膮cych 22589 dzies. 5008 ornej. Ca艂y wi臋c obszar gminy obejmuje 31725 dzies. 11047 ornej, z ludno艣ci膮 11456 dusz. W艣 nale偶a艂a do sstwa latyczowskiego, darowanego w 1795 r, przez ces. Katarzyn臋 Morkowowi; dzi艣 Natalii Morkowej. 3 W. , w艣, pow. lity艅ski, okr. pol Stara Sieniawa, gm. Kaczan贸wka, par. katol. Kumanowce, s膮d i st. pocz. Chmielnik o 10 w. , st. dr. 偶eL Kalin贸wka o 35 w. , odl. o 40 w. od Lityna, ma 170 dm. , 1065 mk. , 575 dzies. ziemi w艂o艣c, 1152 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew Wojtokiemie Wojtop贸l p. w. 艣w. Tr贸jcy, wzniesion膮 w 1788 r. Mi臋dzy W. a s膮siedni膮; wsi膮, Kaczan贸wk膮. znajduje si臋 fabryka cukru, zwana LewaszowoW贸jtowiecka, za艂o偶ona na akcyach w 1858 r. , posiadaj膮ca 10 dyfuzor贸w, mieszcz膮cych 1715 wiader, 12 maszyn parowych. Przerabia do 150000 berkowc贸w burak贸w i zatrudnia do 600 ludzi. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad sstwa chmielnickiego, nadanego przez ces. Katarzyn臋 hr. Kuszelewowi Bezborodko, nast臋pnie droga sukcesyi Kanszyna i Lewaszowa. 4. W. , w艣, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Hordyj贸wka, par. praw. Mele艅ce o 2 w. , par. katol Lubar, ma 38 dm. , 306 mk. , 383 dzies, ziemi w艂o艣c; cerkiew filialn膮 drewnian膮, p. w. 艣w. Parascewii, niewiadomej erekcyi, uposa偶on膮 44 dzies, ziemi. Nale偶y do d贸br romanowskich, dawniej Ili艅skich, nast臋pnie Steckich. W 1683 r. nale偶a艂a do Paw艂oczy i by艂a zupe艂nie opustosza艂膮 Arch. J. Z R. , cz, VII, t. 1, 509. Por贸w. te藕 Pawo艂ocz t. VII, 918. 5. W, w艣, pow. ostrogski, gm. P艂u藕ne, par. Bielczyn o 3 w, o 35 w. na p艂d. wsch贸d od Ostroga, w r贸wninie po艂o偶ona, zasiedlona wy艂膮cznie szlacht膮 czynszow膮. Gleba czarnoziemna, z podk艂adem glinki, urodzajna. W艂asno艣膰 pierwotnie ks. Ostrogskich, nast臋pnie Koniecpolskich, potem ks. Jab艂onowskich, od kt贸rych oko艂o 1840 r. naby艂 Gor艂ow. Obecny w艂a艣ciciel poodbiera艂 szlachcie grunta orne, zostawuj膮c ich tylko przy ogrodach, nadto podwy偶szy艂 czynsz, w skutek czego szlachta wytoczy艂a mu proces, kt贸ry zupe艂nie ich zrujnowa艂. 6, W. , mylnie W贸jtowina, w艣 nad rzk膮 W贸jtowin膮, dop艂. Bohu, pow. proskurowski, okr. pol, gm. , par. katol, st. pocz. i dr. 偶el Czarny Ostr贸w o 4 w. , o 18 w. od Proskurowa, ma 114 dm. , 564 mk. , 583 dzies. ziemi w艂o艣c. Nale偶y do klucza czarnoostrowskiego, dawniej ks. Wi艣niowieckich, obecnie z hr. Prze藕dzieckich Walewskiej. Pod艂ug reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. w艂asno艣膰 pani Piaseckiej, kt贸ra p艂aci zt膮d od 2 p艂ug贸w. W 1578 r. nale偶y do Czarnegoostrowa i jest w posiadaniu Wojew贸dzkich. W 1583 r. p艂aci od 4 p艂ug贸w, 1 rzemie艣ln. , 1 komorn. Jab艂onowski, Wolyn i Podole, 185, 301. 7, W, w艣 u 藕r贸de艂 rz. Unawy, pow. skwirski, w 2 okr. pol, gm. Browki, par. katol Chodork贸w, o 40 w. od Skwiry, na p艂d. wschd od Kotelni, 1104 mk. W 1741 r. by艂o 60 dm. , w 1863 r. 923 mk. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesion膮 w 1790 r. , na miejsce dawniejszej z 1725 r. Wraz z le偶膮c膮 o 3 w, wsi膮 Sokolcz膮 w epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian nale偶a艂a do hr. El偶biety Lambert. Na pocz膮tku XVII w. nale偶a艂a do ks. Ru偶y艅skich, w 1618 r. w zastawie u Nadarzy艅skiego Jab艂onowski, Ukraina, II, 40, 175, 264. 8. W. al Pisar贸wka, w艣, pow, starokonstantynowski, gm. Manaczyn, par. katol Kupin, ma 165 dm. , 1331 mk. , cerkiew, 2 szko艂y, m艂yn wodny i wiatrak. Na gruntach jej st. dr. 偶el S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 154. odeskowo艂oczyskiej, mi臋dzy Czarnym Ostrowem o 20 w. , a Wo艂oczyskami a 18 w. , odl. o 134 w. od Zmierzynki a 495 w. od Odessy. 9. W. , ob. W贸jtowiec, 10. W. , oh. Wojtkowce, Wojtowce 1. w艣 nad rzk膮 Alt膮, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Skopce, 425 dm. , 2254 mk. , cerkiew, szko艂a, 41 wiatrak贸w. 2. W. , w艣 nad Supojem, pow. piraty艅ski gub. po艂tawskiej, gm. Jahotyn, 248 dm. , 1265 mk. , cerkiew, 32 wiatrak贸w. W贸jtowe Sio艂o, w艣 na zach. brz. jez. Chryskiego, pow. s艂onimski. W spisie urz臋d. nie podana. W 1766 r. wchodzi艂a w sk艂ad sstwa soko艂owskiego Soko艂贸w, Zdzit贸w, Niwa, W贸jtowe Sio艂o. Wojt贸weczka, strumie艅, w pow. olhopolskim, pr. dop艂yw Bernardynki, bierze pocz膮tek powy偶ej wsi Wojt贸wki, i po kr贸tkim biegu ma uj艣cie. W贸jt贸wek, os. , pow. w艂odawski, gm. Dobiegniewo, ma 5 mk. , 13 mr. W贸jtowiec, czesk. Vojtovice, niem. Woitzdorf, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. frywa艂dzkim, na p艂d. od Jawornika, w w膮偶kiej kotlinie g贸r Reichenstein, nad pot. M艂y艅skim, tu偶 przy gra nicy pruskiej. W r. 1880 mia艂y W. 47 dm. i 258 mk. rz. kat. , narad. niemieckiej. W. tworz膮 razem z wsiami Berg贸w Bergov, Bergau, No wa Wioska Nova Ves, Neudoerfel, Niederwald, Pilzberg i Wilczyce Vlcice, Wildschuetz jedn臋 gmin臋. W miejscu jest szko艂a ludowa. W. nale 偶膮 do par. Wilczyce, odl. 4 klm. W. H. W贸jtowicze 1. w艣, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. 呕yrmuny o 16 w. , okr. wiejski Dworzyszcze, o 18 w. od Lidy, 7 dm. , 88 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz, ; nale偶y do d贸br Trokiele, Wolskich. 2. W. , w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol, gm. i dobra hr. Chreptowicz贸w Wiszni贸w o 3 w. , okr. wiejski W贸jtowicze, 99 dusz rewiz, W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi W贸jtowicze, Huta, Ignacowo, Jukowce, Kolinikowszczyzna, Lutosz, Milkini臋ta, Milkowszczyzna, Nowosio艂ki, Pieciowszczyzna, Rogale wszczyzna, Skodorwa, Widziejkowszczyzna, Zacisze, w og贸le w 1865 r, 535 dusz rewiz, w艂o艣c, uw艂aszczonych. 3. W. , w艣 nad rz. Serwecz, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Klukowskich, Klemensowo, o 71 w, od Wilejki, 7 dm. , 30 mk, prawos艁 i 28 katol w 1865 r. 24 dusze rewiz. . W贸jtowicze 1. grupa dom贸w w Bo艂durach, pow. brodzki. 2. W. , girupa dom贸w w Bordulakach, pow. brodzki. 3. W. , cz臋艣膰 Huty Obedy艅skiej, w pow. rawskim. W贸jtowiec al Wojtowce, w艣 nad strum. Dystryk, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol, gm. Czerniawka Ma艂a, na p艂n. zach. od Ru偶yna, o 42 w. od Berdyczowa, ma 1087 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 778 mk. prawos艂, i 90 katol; 1261 dzies. Przez wie艣 przechodzi 49 Wojt贸weczka Wojtowce Wojtowce Zapust W贸jtowski W贸jtowina W贸jtowizna W贸jt贸wka W贸jt贸wka W贸jtowo W贸jtowo W贸jtowo W贸jtowo W贸jtowska G贸ra W贸jtowski M艂yn trakt pocztowy ze Skwiry do Berdyczowa, prze prowadzony w 1822 r. Posiada cerkiew p. w. Przemienienia Pa艅skiego, z drzewa wzniesion膮 w 1849 r. na miejsce dawniejszej z 1759 r. i uposa偶ona 55 dzies, ziemi. Do par. praw. nale偶y w艣 Wolnopol odl o 5 w. . Dawniej istnia艂a cer kiew p. w. Archan. Micha艂a, wzniesiona w 1728 r. na urwisku zwanem 艁ys膮 G贸ra, kt贸ra uleg艂a zni szczeniu w 1759 r. W艣 ta po ruinie nale偶a艂a do ks. Lubomirskich, od 1789 r. cze艣nika 艁ukasza Malinowskiego, nast臋pnie brata Jego chor膮偶ego Andrzeja, poczem jego syna Leonarda a w ko艅cu od 1831 wnuka Cezarego. Uroczyska we wsi nosz膮 nazw臋 Jar贸w Korbuta i Malyszewskiego, pod艂ug podania od osiad艂ych tu na pocz膮tku ze sz艂ego wieku rodzin szlacheckich tego偶 nazwi ska, J. Krz, W贸jtowina, rzzczka, w pow. proskurowskim, prawy dop艂yw Bohu, bierze pocz膮tek z pod podolskiego grzbietu we wsi Dzieli艅cze Zieli艅ce, p艂ynie z zachodu na wsch贸d na przestrzeni 16 w. , mija wsi Kisil贸wk膮. , Rydkoduby, Pedosy, W贸jtowce, Martyn贸wk臋 i poni偶ej wsi Hruszowice ma uj艣cie. Odlewa 8 staw贸w. X M. O. W贸jtowina 1. w艣 nad bezim. dop艂. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. , s膮d, par. kat. i st. pocz. Satan贸w o 3 w. , gm. Jury艅ce, o 62 w. od Proskurowa, ma 61 dm. , 440 mk. , 426 dzies. ziemi wlo艣c. Nale偶y do klucza Satanowskiego, obecnie z hr. Potockich Tyszkiewiczowej. W艣 ta nadana by艂a w贸jtom Satanowskim na czas ich urz臋dowania, zt膮d jej nazwa. 2. W. , pow. proskurowski, ob, W贸jtowce. Dr. M. W贸jtowizna, fol, pow. b艂o艅ski, gm. Pass, par. B艂onie odl. 1 w. , ma 250 mr. 226 roli, 20 艂膮k, 3 bud. mur. i 12 drew. W贸jt贸wka 1. os. , pow. kutnowski, gm. i par. D膮browice. 2. W. , fol. , pow, w艂oc艂awski, gm. i par. Kowal, ma 20 mk. , 150 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br Kowal. 3. W. , fol. , pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa odl, 3 w. , ma 3 bud. mur. , 1 drew. , 123 mr. 118 roli. 4. W. , os. wieczystoczynszowa w dobrach Kiko艂, pow. lipnowskim, ma 130 mr. obszaru. 5. W. , kol w dobrach Dobrzy艅, pow. lipnowski, ma 4 os. , 116 mr. 6. W. , fol. nad rzk膮 Baranich膮, pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par. S艂upia Nowa, odl. od Opatowa 21 w, , ma 1 dm. , 38 mk. , 218 mr. 7. W. Stru偶ewo, w艣 i fol, pow. nieszawski, gm. i par. Byto艅, ma 55 mk, , 264 mr. dwors. , 13 mr. w艂o艣c. W贸jt贸wka, za艣c, pow. mi艅ski, w gm. i par. katol. Kojdan贸w. A. Jel. W贸jt贸wka 1. w艣 u 藕r贸de艂 rzki Kilcz贸wki, dop艂. Tyman贸wki, pow. brac艂awski, okr. poL, s膮d i st. poczt. Tulczyn o 6 w. , gm. i st. dr. 偶eL 呕urawl贸wka o 5 w. , par. kat. Kopij贸wka, o 23 w. od Brac艂awia, ma 416 dm, 2070 mk. , 2928 dzies. ziemi w艂o艣c, 91 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1869 r. z 1880 parafianami. W艂asno艣膰 dawniej Potoc kich, sprzedana apana藕om. Szcz臋sny Potocki darowa艂 j膮 偶onie swej Zofii na szpilki. 2. W. , w艣 rz膮d. nad bezim. ruczajem, pow. huma艅ski, gm. i par. kat, Huma艅 o 6 w. , ma 297 mk. Pochilewicz podaje w 1863 r. 921 mk. Posiada cerkiew drewnian膮, p. w. 艣w. Parascewii, nie wiadomej erekcyi, uposa偶on膮 35 dzies. 3. W. , w艣 nad W贸jtoweczk膮, dop艂. Bernardynki, pow. olhopolski, okr. pol. , gm. i st. pocz. Berszada o 7 w. , par. katol Czeczelnik, s膮d Ba艂aban贸wka, st. dr. 藕el Tro艣cianiec o 18 w. , o 32 w. od Ol hopola, ma 432 dm. , 3960 mk. , 2707 dzies. zie mi w艂o艣c, 2249 dworskiej, 31 cerkiewnej. Po siada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesion膮 w 1872 r. , z 3239 parafianami; m艂yn parowy. Na le偶a艂a do Moszy艅skich, dzi艣 Jurjewicz贸w. 4. W. , ob. W贸jtowce. Dr, M. W贸jtowo 1. w艣 nad rzk膮 Spingl膮, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Olkieniki, okr. wiejski W贸jtowo, o 20 w. od Trok, 8 dm. , 118 mk. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Domona艅ce, Ko艂a艅ce, Koniuchy, Puszkarnia i W贸jtowo, w og贸le w 1865 r. 330 dusz rewiz. 2. W. , w艣, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, 42 dusz rewiz. W贸jtowo, w艣 na lew. brz. Ta艣miny, pow. czehry艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Adam贸wka, o 10 w. na wsch贸d od Czehrynia, ma 737 mk. W 1741 r. by艂o tu 60 sadyb, w 1808 z s膮siedni膮 wsi膮 Huczewk膮 55 dm. , 435 mk. , a w 1863 r. 1105 mk. Posiada cerkiew Wozdwi偶e艅sk膮, z drzewa wzniesion膮 w 1764 r. w miejsce poprzedniej z 1729 r. i uposa偶on膮 37 dzies, ziemi. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa czehry艅skiego, obecnie nale偶y do d贸br pa艅stwa. W贸jtowo, w艣 nad rzk膮 Niedr膮, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Wojtowo, o 52 w. od Perejas艂awia, 382 dm; 1758 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, m艂yn wodny, 27 wiatrak贸w, 2 olejarnie. W贸jtowo, niem. Fittigadorf al Woytowo, w艣, pow. olszty艅ski, st, poczt. Allenstein. W贸jtowska G贸ra, przedmie艣cie Drohobycza. W贸jtowski M艂yn 1. os. nad rz. Rak贸wk膮, pow. piotrkowski, gm. 艁臋kawa, 1 dm. , 7 mk. , 20 mr. 2. W. M艂yn os. , pow. i艂偶ecki, gm. i par. I艂偶a, ma 4 dm. , 55 mk. , 35 mr. W贸jtowski Zapust, uroczysko na gruntach Horochowa, w pow. w艂odzimierskim. W贸jtowskiej w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. 艢mi艂owice, par. W艂oc艂awek, ma 52 mk. , 98 mr. W贸jtowskie g贸ry, wzg贸rze w po艂udniowej czy艣ci pow. suraskiego. W贸jtowskie jeziora, w艣, pow. w艂odawski, gm. i par. Kowal Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kowal, ma 6 os. , 163 mr. W贸jtowskie jezioro, niem. Schulmmee, 艂a W贸jtowina W贸jtowina W贸jt贸wka W贸jtowskie W贸jtowskie W贸jtowskie W贸jtowskiej W贸jtowskie W艂贸ki W贸jtowstwo W艂贸ki W贸jtowskie cha, na lew. brz. Warty, w pow. mi臋dzychodzkim, o 51 2 klm. na zach. p贸艂n. od Skwierzyny. W贸jtowskie W艂贸ki, os. , pow. augustowski, gra, i par. August贸w odl. 4 w. , ma 3 dm. , 23 mk. W贸jtowstwo 1. Dawne, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice. 2. W. Inow艂odz, os. , pow. rawski. Le偶y nad rz. Pilic膮, przy osadzie Inow艂odz, obejmuje 4 mr. Jest to naturalnie cz膮stka dawniejszego folwarku w贸jtowskiego, 3. W. Rokicie, w艣 nad rz. Ner, pow. 艂贸dzki, ob. Rokicie 2. 4. W. Szczukwin, pow. 艂贸dzki, ob. Czarnocin, 5. W. Tuszynek, pow. 艂贸dzki, ob. Czarnocin. 6. W. Wolborz, fol nad rz. Moszczank膮, pow. piotrkowski, gm. Bogus艂awice, par. Wolborz, ma 2 dm. , 64 mr. dwor. 7. W. Sulejowskie, w pow. piotrkowskim, wesz艂o w sk艂ad wsi 艁臋czno, rozdzielone mi臋dzy w艂o艣cian. 8. W. , pow. noworadomski, gm. i par. Paj臋czno. W 1827 r. stanowi艂o wiosk臋, maj膮c膮 6 dm. , 47 mk. 9. W. Sieradzkie, w艣 i fol. , pow. sieradzki. W 1827 r. by艂o 7 dm. . 48 mk. W r. 1868 fol. W贸jtowstwo Sieradzkie i Zalesie rozl. mr. 559 gr. or. i ogr. mr. 315, 艂膮k mr. 53, past. i zaro艣li mr. 136, lasu mr. 13, nieu偶. mr. 42. W艣 W. Sieradzkie os. 6, mr. 19; w艣 Wiechucice os. 43, mr. 293. 10. W. , dwa fol. nad rz. Wart膮, pow. s艂upecki, gm. D艂usk, par. Pyzdry, odl. od S艂upcy 20 w. , maj膮 9 dm. , 83 mk. W r. 1885 fol. W. Pyzdrskie, oddzielony w r. 1882 od d贸br Rataje, rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 111, 艂ak mr. 44, past. mr. 66, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 4, drew. 1, m艂yn wodny, pok艂ady torfu. 11. W. Jarmu偶贸wka al. Jarmuszewek, fol, pow. s艂upecki, gm. Emilienheim par. Zag贸r贸w, ob. Jarmuszewek. Wr. 1886 fol. W. Jarmu偶贸wka rozl. mr. 171 gr. or. i ogr. mr. 106, 艂膮k mr. 36, past. mr. 19, lasu mr. 7, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 7, drew. 3, pok艂ady torfu. 12. W. Cz臋stochowa, fol. nad rz. Wart膮, pow. cz臋stochowski, gm. Grab贸wka, par. Cz臋stochowa odl. 2 w. , ma 9 dm. , 36 mk. , 227 mr. 13. W. Kuk贸w, 08. , pow. cz臋stochowski, gm, Ku藕niczka, par. Krzepice; 29 mr. ziemi cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli. 14. W. Olsztyn, 08. , pow. cz臋stochowski, gm. i par. Olsztyn, 1 dm. , 3 mk. . 23 mr. 15. W, Przyr贸w, fol. , pow. cz臋stochowski, gm. i par. Przyr贸w, ma 2 dm. , 9 mk. , 42 mr. 16. W. Siedlec, kol nad rz. Wart膮, pow. cz臋stochowski, ob. Siedlec 3. 17. W. Skrajnica, fol, pow. cz臋stochowski, ob. Skrajnica, Fol. ten ma 179 mr. 150 roli, 22 zaro艣li, 4 艂膮k, 3 nieu偶, . 18. W, Wierzchowisko, fol. , pow. cz臋stochowski, ob. Krasice i Wierzchowisko. 19. W. Zbrojeiwskie, fol, pow. cz臋stochowski, gm. Lipie, par. Dank贸w, odl 34 w. od Cz臋stochowy. W r. 1893 fol. W. Zbrojewskie rozl. 447 gr. or. i ogr. mr. 367, 艂膮k mr. 17, past. mr. 7, lasu mr. 34, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 4, drew. 5. W艣 Brzoska os. 10, mr. 78; w艣 Zbrojewsko os. 18, mr. 159. 20. W. Jastrz臋bskie, fol. , pow. radomski, gm. Ro g贸w, par. Jastrz膮b, odl. od Radomia 25 w. , ma 7 dm, , 5 mk. , 150 mr. 21. W, pod D膮br贸w k膮, w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 12 dm. , 133 mk. , 159 mr. w艂o艣c. 22. W. pod Kozienicami, w艣, pow. kozienicki, gm, i par. Kozienice, ma 41 dm. , 774 mk. , 48 mr. W r. 1827 by艂o 44 dm. , 317 mk. 23. W. Poduchowne, w艣, pow. kozienicki, gm. i par. Ko zienice, ma 11 dm. , 129 mk. , 231 mr. wlo艣c. 24. W. pod Zwoleniem, pow. kozienicki, gm. Tcz贸w, par. Zwole艅. 25. W. , os. , pow. kone cki, gm. i par. Radoszyce, odl. od Ko艅skich 19 w. , ma 24 dm. , 120 mk. , 2 mr. w艂o艣c. 26. W. al. D臋bina, fol d贸br Dzierzkowice, w pow. jano wskim. 27. W. , 9 pow. hrubieszowski, gm. i par. Hrubiesz贸w. 28. W. , w艣, pow. zamojski, gm. i par. Skierbiesz贸w, w pobli偶u rzki Wotyki, w p艂n. wsch, stronie powiatu, odl. od Zamo艣cia w. 20, ma 4 dm. , 34 mk, 44 mr. Po艂o偶enie fali ste 艣r贸d las贸w. 29. W. , attyn. d贸br 艁aska rzew, w pow. garwoli艅skim. 30. W. , w艣, pow. 艂ukowski, gm. i par. 艁uk贸w. 12 dm, 147 mk. , 212 mr. , ob. 艁uk贸w t. V, 882. 31 W. al. Zg贸rznica, fol. nad rz. 艢wider, pow. 艂ukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, odl. 29 w. od 艁uko wa. Dwa m艂yny wodne, 158 mr. obszaru 121 roli, 17 艂膮k, 11 艂asu, 9 nieu偶. , 12 bud. drewn. 32. W. Wohy艅, w艣, pow. radzy艅ski, gm. Lisia W贸lka, par. Wohy艅, ma 15 dm. , 145 mk. , 376 mr. 33. W, Ostrowiec, fol. , pow. bialski, gm. i par. Huszlew, odl. 20 w. od Bia艂y, ma cegielni膮, 292 mr. 184 roli, 50 艂膮k, 51 past. 34. W. Podg贸rze. pow. p艂ocki, ob. Podg贸rze 23. 35. W. Wyszogr贸d, fol. nad Wis艂膮, pow. p艂ocki, gm. Rembowo, odl. 39 w. od P艂ocka, ma 127 mr. 125 roli, 9 bud. drew. 36. W. Sochocin, pow. p艂o艅ski, gm. Sarbiewo, par. Sochocin. 37. W. Zakroczym, pow. p艂o艅ski, gm. i par, Pomiecho wo. 38. W. Przasnysz nad rz. W臋gierk膮, ob. Przasnysz, 39. W. Rypin, ob. Rypin 1. 40. W. , fol. , pow. lipnowski, gm, i par. Bobrowniki. 41. W. M艂awa, w艣, pow. m艂awski, gm. D臋bsk, par. M艂awa, ma 12 dm. , 113 mk, , 76 mr. 42. W. P艂ocochowo, w艣, pow. pu艂tuski mylnie P艂owitowo, ob. G贸rki 43 i P艂ocochowo. 43. W, Serock, fol. nad Bugiem i Narwi膮, pow. pu艂tuski, gm. Serock, par. Zegrze, ma 121 mr. , 8 bud. drew. 44. W. al. Chodorki, w艣 nad rz. Ro spuda, w pow. augustowskim, gm. Dowspuda, par. Jan贸wka ob. Chodorki. Nale偶a艂a do d贸br Dowspuda hr. Pac贸w. 45 W. , os m艂yn, tam 偶e. Posiada m艂yn wodny o 3 kamieniach, 2 dm, 15 mk. Br. Ch. W贸jtowstwo, w艣 i osada, pow. bia艂ostocki, w 3 okr. pol, gm. Przytulanka, o 48 w. od Bia艂egostoku. W艣 W. Goni膮dzkie ma 133 dzies, ziemi w艂o艣c, osada 30 dzies. 4 艂膮k nale偶y do d贸br hr. Krasi艅skich. W贸jtowstwo, przys. Bochni, tworz膮cy gmi Wojtowstwo W贸jtowstwo Kleckie n臋, ma 42 dm. i 370 mk. 166 m臋偶. , 204 kob. , 282 rz. kat. , 55 ewang. a 33 偶yd. Le偶y na p艂d. wsch贸d od Bochni. Osada za艂o偶ona w ostatnich latach XVIII w. jako kolonia niemiecka, wypo sa偶ona gruntami i budynkami, r贸偶ni艂a sie od s膮 siednich wsi schludno艣ci膮 dom贸w, zamo偶no艣ci膮 i j臋zykiem mieszka艅c贸w. Obecnie stracili potom kowie przybysz贸w cechy niemieckie i tylko pro testanci uwa偶ani s膮 za Niemc贸w. W nowszych spisach ludno艣ci przyznali si臋 wszyscy do naro dowo艣ci polskiej. Mac. W贸jtowstwo 1. posiad艂, nad Wart膮, na wsch. Szremu, pow. i okr. urz臋d. szremski, szko艂y, parafie, s膮d, st. kol. i urz膮d pocz. i urz膮d stanu cyw. w Szremie. Obszaru ma 157 ha, 4 dym, 81 dusz. W r. 1783 nale偶a艂o do ststwa szremskiego. 2. W. , wybud, pod Rogo藕nem, w pow, obornickim, urz膮d st. cyw. , st. kol, poczta, szko艂y i s膮dy w Rogo藕nie. Dym. 19, dusz 174. Ob. Rogo藕no. 3. W. , folw. pod 呕ychlewem, w pow. krobskim gosty艅skim, w pobli偶u Krobi, utworzony z 3 osad kmiecych przez bisk. pozn. , do kt贸rych nale偶a艂o 呕ychlewo. Nadany by艂 Teodorowi Baczy艅skiemu. 4. W. pod Gnieznem, mia艂o 1580 r. 38 zagrodn. , 10 rzemie艣ln, i 2 rybak贸w. W cz臋艣ci nale偶膮cej do proboszcza przy ko艣c. 艣w. Wawrzy艅ca by艂o 3 zagrod. W r. 1793 nale偶a艂o do ststwa gnie藕n. 5. W. os. nad Cybina, na pld. Pobiedzisk, w pow. 艣redzkim. W r. 1793 nale偶a艂o do ststwa Pobiedziskiego, nast臋pnie do domeny Swarz臋dz. 6. W os. tu偶 pod K艂eckiem. Wr. 1793 posiada艂 j膮 Antoni Mieros艂awski z Chorbowa. 7. W. Kcy艅skie, niem. Herzberg, os. pod Kcyni膮 Exin w pow. szubi艅skim, okr. urz臋d. , st. kol, urz. pocz. i urz. st. cywil. , szko艂y, obie parafie i s膮d okr. w Kcyni. Obszar 269 ha, 6 dym. , 92 dusz 65 katol. . W r. 1577 mia艂o 7 艣lad. , w 1579 r. 14 艣lad. , 7 zagrod. i 3 rataj贸w. W r. 161830 by艂o 14 艣l pustych, 2 osad. , 3 zagr. i m艂yn. W r. 1793 nale偶a艂o do ststwa kcy艅skiego. 8. W. , niem. Schliepershof, w艣 dominialna, w pow. wyrzyskim, urz. okr. , s膮d, urz. st. cywil. , st. koi, urz. pocz. , szko艂y i paraf, w Nakie. Obszaru ma 100 ha, 2 dym, , 27 dusz 1 kat, . 9. W. , pole pod Mikstatem. 10. W. , ob. Sarbinowo, 呕nin. W贸jtowstwo 1. posiad艂o艣膰lema艅ska do Szydlic, pow, ko艣cierski; . st. pocz. i paraf. kat. Ko艣cierzyna; 1885 r. 6 dm. , 49 mk. Wydane na w艂asno艣膰 1719 r. , zawiera 109, 75 mr. magd. 2. W. , wyb. do Skarszew, pow. ko艣cierski. W贸jtowstwo 1. przedmie艣cie Stryja. 2. W. , cz臋艣膰 Radycza, w pow. turcza艅skim. 3. W. , nadle艣nicz贸wka i karczma w Miko艂ajowie, pow. 偶ydaczowski. 4. W. , cz臋艣膰 Firl膮jowa, w pow. rohaty艅skim, W贸jtowstwo Kleckie. W XVI w. , gdy Zygmunt Stary pu艣ci艂 swej ma艂偶once Bonie w dzier偶aw臋 r贸偶ne kr贸lewszczyzny na Litwie, a mi臋dzy innemi ks. pi艅skie i kleckiej znajdujemy w opisie tych d贸br pod r. 1552 1555 W贸jtowstwo Kleckie, jedno z pi臋ciu w powiecie kleckim, kt贸 re si臋ga艂o od Kiecka a偶 w obr臋b dzisiejszego po wiatu pi艅skiego, w okolice gm. 艢wi臋ta Wola, Telechany i Chotynicze, tudzie偶 do po艂udniowowschodniego kra艅ca dzisiejszego powiatu S艂o nimskiego, za wie艣 Wiado nad jeziorem Bobro wickiem, stanowi膮c膮 z attynenciami Wiadzk膮 wo艂o艣t. Ob. Piscewaja kniga pinsk, i kleck. knia藕. A. Jel. W贸jtowstwo Sudata, dobra skarbowe, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. 艢wi臋ciany, okr. wiejski W. Sudata. Wsk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Czynczuki, Dzietyniany, Grzyby, 艁osiszki, 艁owki, Marguniszki, Melegiany, Mie偶any, Niemenezyniany, Pokrowka, Rogowszczyzna, Wierzkale, 呕a艂oby, oraz za艣c Gra偶ulany, Jakubieniszki, Johanpol, Junodary, Lulin, Mamieliszki, Plauszki, Pog艂usze, Popieliszki, Popienigi, Rudaszyszki, Stary Szlak, Sudata, Sutryszki, Uszwarojstwienia, Wojekuny i 呕yrnieliszki, w og贸le w 1865 r. 493 dusz rewiz. b. w艂o艣c, skarb. , 18 osadn. w. rus. , 6 jednodworc贸w. W贸jtowszczyzna, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Simno, odl od Kalwaryi 31 w. , ma 8 dm. , 41 mk. W贸jtowszczyzna 1. w艣, pow. s艂onimski, na p艂n. zach. od wsi Piaski. W spisie urz臋d, niepodana. 2. W. , osada, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, 91 2 dzies. ; nale偶y do Piotrowskich. 3. W. , uroczysko osiad艂e, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. S艂uck, o 7 w. od S艂ucka. W贸jtowszczyzna, uroczysko nad rz. Su艂膮. W贸jtowszczyzna 1. grupa dom贸w w Li sich Jamach, pow. cieszanowski. 2. W. , cz臋艣膰 Rodatycz, w pow. gr贸deckim. 3. W. , cz臋艣膰 Pirszny, w pow. lwowskim. 4. W. , cz臋艣膰 Cykowa, pow. przemyski. 5. W. , cz臋艣膰 Potylicza, pow. rawski. 6. W. , cz臋艣膰 Bia艂ego Ka mienia, pow. z艂oczowski. 7. W. folw. w Jeziernej, pow. z艂oczowski, 8. W. , przedmie艣cie Zborowa, w pow. z艂oczowskim. Lu. Dz. W贸jtu艂, potok, praw. dop艂yw Prutu, powy偶ej Worochty. Wojtuokiszki w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Seifert贸w, Zab艂ociszki o 4 w. , 34 dusz rewiz. W贸jty 1. al W贸jt贸w, w艣 przy uj艣ciu rzki Nabor贸wki do Ossownicy, pow, radzymi艅ski, gra. i par. Jad贸w, ma 16 os. , 137 mk. , 440 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Jad贸w. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 107 mk. W艣 ta, zwana dawniej Zawady, wchodzi艂a w sk艂ad ststwa ro偶a艅skiego. Ob. Jad贸w. 2. W. , w艣, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl od Maryampola 21 w. , ma 6 dm. , 67 mk. W 1827 r. by艂o 4 dm. , 69 mk. 3. W. Trojany, folw. , pow. pu艂tuski, gm. Kleszewo, par. Szwelice, odl. 10 w. od Pu艂tuska. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 37 mk. W r. 1873 folw. ten Sudata W贸jtowszczyzna W贸jtu艂 Wojtuokiszki W贸jty Wojtynella Wojutyn Wojtyniany Wojtyni贸w Wojtyszki W贸jty rozl. mr. 233 gr. or. i ogr. mr. 155, pastw. mr. 10, lasu mr. 24, zaro艣li mr. 36, nieu偶. mr. 8; bud. drew. 7. 4. W. Zamo艣cie, w艣 i folw. , pow. p艂o艅ski, gm. W贸jty Zamo艣cie, par. P艂o艅sk odl. 1 w. , ma 4 dm. , 91 mk. , 60 mr. , wiatrak. W t. 1827 by艂o 8 dm. , 58 mk. W r. 1880 folw. W贸jty Zamo艣cie lit. B. rozl mr. 71 gr. or. i ogr. mr. 63, 艂ak mr. 1, pastw. mr. 2, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 10. W. Z. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. II, ma l4056 mr. obszaru, 228 dm. , 4024 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci 34 prot. i 48 偶yd. W gm. znajduj膮 si臋 1 browar, cegielnia, 10 wiatrak贸w, 5 karczem. W sk艂ad gm. wchodz膮 Arcelin, B膮ki, Brody, Dalanowo, Dalan贸wko, Jasku艂owizua, Je偶ewo, Ilinko, Ilino, Kluczewo, Michalinek, Po艣wi臋tne, Poczernin, Pilitowo, Rakowo, Skarzyn, Skrzynki, Strach贸wko, Siedlin, Siekluki, Szeromin, Szerominek, Wilamowice, W贸jty, Zamo艣cie, Wygoda, Wygoda D臋biny. W贸jty, za艣c, pow, nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. Wojtynel, rum. Woitinell, w艣 nad pot. Wojtynella, w pow. radowieckim, na Bukowinie, par. gr. nieun. w miejscu, urz, poczt. w Witkowie odl. 2 klm. , par. rzym. kat. w Radowcach. Wie艣 le偶y w g贸rzystej okolicy, w pobli偶u Putny ob. t. IX, 320, ma 966 mk. , stanowi w艂asno艣膰 funduszu religijnego. Nadana r. 1490 klasztorowi w Putnie. W pobli偶u W. le偶y os. Misteczyn, ze stadnin膮 koni. Wojtynella, potok na Bukowinie, dop艂. Suczawy. Przyjmuje w gm. Wojtynell z lew. brz. pot. Slatyn臋. Uchodzi do Suczawy na obszarze Putny. Wojtyniany, ob. Wojteniany, Wojtyni贸w, w艣 przy uj艣ciu rzki Kamelska do Kamienny, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrow膮偶, odl. od Ko艅skich 27 w. , ma 26 dm. , 153 mk. , 162 mr. wlo艣c, i 4 dwor. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 111 mk. W艣 ta wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Blizin Bli偶yn. Istnia艂a tu ku藕nica 偶elazna. Wojtyszki 1. pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. W贸jk贸w, wchodzi w sk艂ad Br膮szewic. 2. W. , w艣, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl 8 w. , ma 11 dm. , 85 mk. W r. 1827 by艂o 9 dm. 49 mk. 3. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par, Godlewo, odl od Maryampola 50 w. , ma 1 dm. , 10 mk. 4. W. , w艣, pow. w艂adys艂awowski, gm. Le艣nictwo, par. W艂adys艂aw贸w odl 5 w. , ma 6 dm. 75 rak. W 1827 r. 6 dm. , 51 mk. Wojtyszki, w艣 i dobra skarbowe nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno o 19 w. , okr. wiejski Sipowicze, o 66 w. od Trok, 21 dm. , 122 mk. 1 prawos艂, i 121 katol. Spis z 1865 r. podaje 49 dusz rewiz. Wojutycze, w艣, pow. samborski, 8 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Samborze, z urz. poczt. w miejscu. Na p艂n. zach. le偶膮 Lutowiska, na p艂n. Rakowa i Brze艣ciany, na wsch. Wyloty i Biskowice, na p艂d. D膮br贸wka i Humieniec, na zach. Nadyby i S膮siadowice. P艂d. wsch. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Strwi膮偶 od pld. zach. nap艂n. wsch. , cz臋艣膰 p艂n. lewy dop艂. Strwi膮偶a, pot. Piekliska, powstaj膮cy na p艂n. zach. i p艂yn膮cy a偶 do uj艣cia. Kraw臋d藕 p艂d. przep艂ywa pot. Jasienica al Jaruga, prawy dop艂. Strwi膮偶a. Zabudowania le偶膮 w dolinie pot. Piekliska; grupa chat le偶y na praw. brz. Strwi膮偶a, za艣 na lew. brz. przys. Jaz. Wznies. obszaru si臋ga 349 mt. w p艂n. zach. lesistej cz臋艣ci. Przez wie艣 idzie droga z Sambora do Chyrowa i kolej naddniestrza艅ska. Stacya kolei jest na samej granicy Nadyb. W艂asn. wi臋k. ma roh orn. 814, 艂膮k i ogr. 147, past. 21, lasu 388mr. ; w艂. mn. roli or. 1386, 艂膮k i ogr. 186, pastw. 312 mr. W r. 1880 by艂o we wsi i w przysi贸艂kach D贸艂, G贸ra, Jaz, Stro艅sk, Zarzecze, Zwierzyniec 356 dm. , 2011 mk. w gm. 546 rzym. kat. , 1406 gr. kat. , 59 izrael; 648 Pol, 1363 Rus. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. O pierwotnej fundacyi parafii nie wiemy nie pewnego, z akt贸w konsystorskich okazuje si臋, 偶e istnia艂a ona ju偶 w r. 1484. W r. 1598 wznowi艂 dotacy臋 Jan Tomasz Drohojewski, ststa przemyski. Za jego staraniem po艂膮czy艂 Wawrzyniec Go艣licki, biskup przemyski, parafi膮 w W. z Rybotyczami. a parochowi z Wojutycz przyzna艂 godno艣膰 zwierzchnika. W nast臋pnym wieku rozdzielono je znowu. W pocz膮tkach XVII w. , gdy w艂a艣cicielem W. by艂 Stanis艂aw Stadnicki z 艁a艅cuta, kalwin, poni贸s艂 ko艣ci贸艂 szkody w dochodach. Mi臋dzy r. l714 a 1719 wzni贸s艂 Jan Franciszek ze 呕migrodu Stadnicki ko艣ci贸艂 murowany, p. w. 艣w. Katarzyny, Do wyko艅czenia budowy dostarczy艂 materya艂u ze swego zniesionego zamku w Rakowy J贸zef z Wielkich Ko艅czyc Mniszech. Konsekracya ko艣cio艂a odby艂a si臋 w r. 1743. Dokona艂 jej bisk. Wac艂aw Sierakowski. Do parafii nale偶膮 Bara艅czyce Wielkie i Ma艂e, Brze艣ciany, Chlewiska, Lutowiska, Nadyby, Rakowa, Wola Baraniecka al Wolica i Wykoty. Par. gr. kat. w miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska Do par. nale偶膮 Nadyby. We wsi jest cerkiew. Wed艂ug wizytacyi z r. 1732 uszkodzili Szwedzi podczas napadu obraz Chrystusa i Matki B. , znajduj膮ce si臋 w tej cerkwi Erekcyjny dokument pochodzi od Olbrachta Rozny, dziedzica wsi oblatowany w r. 1642, zatwierdzi艂 go Leopold Andrzej z Wielkich Ko艅czyc Mniszech, wojewodzic wo艂y艅ski, w zamku laszeckim d. 1 kwietnia 1700 r. We wsi jest szko艂a lklas. Na folw. gorzelnia, wiatrak. Lu. Dz. Wojutyn, w艣, pow 艂ucki, gm. Torczyn, par. katol Skurcze, 59 dm. , 452 mk. , cerkiew, m艂yn wodny i wiatrak. Nale偶a艂a do sze艣ciu w艂a艣cicieli, pomi臋dzy kt贸remi mia艂a cz臋艣膰 Ewa Feli艅ska, matka k艣. Zygmunta Szcz臋snego Feli艅skiego, arcybiskupa warszawskiego. Pod艂ug rewi Wojutycze Wojtynel Wokowice Wojweryszki zyi zamku 艂uckiego z r. 1545 w艂asno艣膰 Semena i Hawry艂a Wojuty艅skich, kt贸rzy wesp贸艂 z innymi byli zobowi膮zani do opatrywania trzech ho rodni zamkowych ob. Jab艂onowski, Rewizye, 37, 39, 42. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶y w cz臋艣ci do Awry艂y Wojuthi艅skiego, kt贸ry p艂aci z 8 dym. , 8 ogr. po 4 gr. , 5 ogr. po 2 gr. , 1 karcz, i 1 ko艂a m艂yn. , w cz臋艣ci do Siemiona W. , p艂ac膮cego z 8 dym. , 7 ogr. po 4 gr. , 8 ogr. po 2 gr. i ko艂a m艂yn. Posiada艂 te偶 cz臋艣膰 Falilej Rogoszi艅ski. 1577 r. 艁ukaszowa Wojuty艅ska p艂aci z cz臋艣ci W. z 4 dym. po 20 gr. , 2 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. ; Wa sil Wojuty艅ski z 4 dym. po 10 gr. , 6 ogr. po 2 gr. i od 1 ko艂a wiesn. 12 gr. ; Pawe艂 Kozi艅ski z 3 dym. po 10 gr. , 3 ogr. po 2 gr. W r. 1583 nale偶y w cz臋艣ci do Fiedora Wojutynskiego, kt贸 ry wnosi z 13 dym. , 7 ogr. , w cz臋艣ci do Wasila W. , p艂ac膮jcego z 4 dym. , 6 ogr. i 1 ko艂a, wre szcie w cz臋艣ci do Piotra W. , kt贸ry p艂aci z 4 dym. , 6 ogr. , 1 ko艂a Jab艂onowski, Wo艂y艅, 6, 9, 10, 59, 62, 98. J Krz. Wojweryszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 10 w. , okr. wiejski Wazguny, 7 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Szeszole. Wojwodiasa, potok, dop艂 Suczawicy, na obszarze gm. Putny, na Bukowinie. Wojwody 1 ws skarbowa, pow. dryssie艅ski, par. Przydrujsk. 2. W. , pow. rze偶ycki, ob. Wojwody. Wojwodyszki al. Bartupie, folw. i os. , pow. w艂adys艂awowski, gm. B艂ogos艂awie艅stwo, par. Gie艂gudyszki, odl. 32 w. od W艂adys艂awowa. Fol. Bartupie ma 1 dm. , 46 mk. , os. le艣. Wojwodyszki 1 dm. , 2 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Gie艂gudyszki Dolne. W spisie z r. 1827 podano mylnie Wojmadyszki al. Bar艂upie, 3 dm. , 21 mk. Wojzbuniszki, folw. prywatny nad rz. Wer soczk膮, pow lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek, 9 mk. katol. , 4 偶y d贸w. A. T. Woj偶gi, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. 艢milgi, o 28 w. od Poniewie偶a. W艂o艣c. Dejlidonis ma 22 dzies. Wojzgirdy, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gru藕dzie, o 27 w. od Szawel. Wokan贸wka, dobra skarbowe, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski Gontowniki. W贸kalece, ob. Okalice. W贸karpie, ob. Okarpice. Wobellen, posiad艂o艣膰, pow. i艂awkowski, st, poczt. Pr. Eylau. Wokiszkieie, w艣, pow. wy艂kowyski, gm. i par. Wy艂kowyszki odl. 2 w. , ma 7 dm. , 78 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 80 mk. Wokoiyewoj ob. Okuniewo. Wokowice, w艣, pow. brzeski, w piaszczystej r贸wninie, nad Uszwi膮, dop艂. Wis艂y, przy drodze z Biadololin 3 klm. do Rad艂owa. Par. rzym. kat. w Szczepanowie. W艣 ma 121 dm. i 639 mk. 284 m臋偶. , 346 kob. , 619 rzym. kat. . 1 i izrael. Pos. tabularna Stan. Gniewi艅skiego wynosi 81 mr. roli, 7 mr. 艂膮k, 2 mr. ogr. 3 mr. pastw. , 2 mr. lasu, 1 mr. nieu偶, i 1594 s. parcel. budowl; pos. mn. 351 mr. roli, 58 mr. 艂膮k i ogr. , 157 mr. pastw, i 13 mr. lasu. Dawniej nale偶a艂y W. do d贸br rad艂owskich bisk. krakowskich. W po艂owie XV w. by艂o 41 2 艂an. km. , jeden wolny osadnik maj膮cy 1 1 2 艂anu z m艂yn. , karczma z rol膮, zagrodnicy. 艁any so艂tysie zabrano na folwark. Dziesi臋cin臋 w cz臋艣ci wsi pobiera艂 bisk. krakowski D艂ugosz, L. B. , II, 269. Reg. pobor z r. 1536 Pawi贸ski, Ma艂op. , 493 tak opisuj膮 wie艣 Vokowicze, w艣 biskupa krak. , nale偶膮ca do Rad艂owa. Jest w niej cztery i p贸艂 艂ana, na kt贸rych siedzi 10 kmieci, uprawiaj膮cych nie r贸wne role; p艂ac膮 czynszu rocznie 41 2 grzyw. , po 4 kor, owsa z 艂anu, po 2 koguty, po 2 sery i po 20 jaj. Jest tam so艂tys maj膮cy p贸艂tora 艂ana, sadzawk臋, m艂yn na sw贸j u偶ytek, karczm臋 i zagrod臋. Lasy i bory wsp贸lne z Rad艂owem. W 1581 ibid. , 260 podano 10 kmieci na 5 lan. , 2 zagrody, 2 kom. bez byd艂a i so艂tysa na 艂anie. W. granicz膮 na p艂d. z Maszkienicami, na wsch. z Biadolinami i Bielcz膮, na p艂n. z 艁臋kami a na zach. ze Szczepanowem. Mac. Woksza, rzeczka, lewy dop艂yw Wilii, uchodzi poni偶ej Podmoszu, Wokszaj za艣c. szlach. , pow. wile艅ski, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 2 dm. , 10 mk. kat. Wola 艂ac. libera vllla, libertas, nazwa dawana wsiom rolniczym, pojawiaj膮cym si臋 ju偶 w pierwszej po艂owie XIII w. i stanowi膮cym, w stosunku do innych, odr臋bn膮 kategorya osad, ze wzgl臋du na ludno艣膰 u偶ywan膮 do zasiedlania takowych i nadawane jej swobody. Potrzeba zu偶ytkowania pustych obszar贸w le艣nych nale偶膮cych do ksi膮偶膮t, duchowie艅stwa i rycerstwa, obok wzrostu liczebnego klasy ludzi wolnych, ustania handlu niewolnikami i zmniejszenia nap艂ywu je艅c贸w wojennych, wywo艂a艂a zak艂adanie wsi z ludno艣ci膮 woln膮, b膮d藕 przybywaj膮c膮 z obcych kraj贸w, Niemiec przewa偶nie, b膮d藕 krajowa. Osadnikom tym dawano dzia艂y ziemi z uwolnieniem na pewn膮 liczb臋 lat do 20tu od wszelkich czynsz贸w, op艂at i podatk贸w a przytem po wi臋kszej cz臋艣ci odr臋bne urz膮dzenia i prawa niemieckie. 呕e istnia艂y wolne wsi Wole na prawie polskiem, 艣wiadczy fakt przenoszenia ich na prawo niemieckie. Tak np. w艂adys艂aw, ks. dobrzy艅ski, nadaje r. 1328 Woli i innym wsiom w ziemi dobrzy艅skiej prawo che艂mi艅skie Kod. dypl. pol II, 658. Kr贸l Kazimierz przenosi r. 1363 wsi Chothow i Wola, w艂asno艣膰 Krzes艂awa, z prawa polskiego na 艣redzkie Kod. Ma艂op. , III, 168. O lu dno艣ci u偶ywanej do zasiedlania tych wsi daje wa偶n膮 wskaz贸wk臋 akt, kt贸ry Bolizlavus dux Polonie r. 1255 wydaje dla klasztoru w L膮dzie inter fluvium qui Wirbec vocatur et claustrum ipsorum contulimus libertatem novam villam locandi quem Liberum villam appellarunt atque populandi eandem de Theutonicis sive liberis Polonis pleno jure Theutonico Kod. Wielkop. , Nr. 331, 600, W dok. z r. 1325 wies ta zwana jest Wolany al Villa Gerlaci. Dowiadujemy si臋 tu, 偶e za艂o偶on膮 zosta艂a na obszarze wsi Dolany i zaludnion膮 przez osadnik贸w Wokszaj Woksza Wojweryszki Wojwodiasa Wojwody Wojwodyszki Wojzbuniszki Woj偶gi Wojzgirdy Wokan贸wka Wokiszkieie Wokoiyewoj Wola Wola niemieckich. W akcie uposa偶enia klasztoru w Krzy偶anowicach z r. 1255 wymienion膮, jest Volia que vulgariter Grochovisko nuncupatur Kod. dypl. pol. , I, 75. Spotykamy te偶 Wol臋 w akcie uposa偶enia kla sztoru w Zawicho艣cie z r. 1257. Na Szl膮sku i w przyleg艂ych cz臋艣ciach Wielkopolski i Ma艂opolski osady takie zwano Lgotami Ligota. Akt z r. 1369 wymienia ko艂o siebie Wole i Ligot臋, w okolicy 呕araowca Kod. Ma艂op. , III, 229. Najliczniej wyst臋 puj膮, Wole w ci膮gu XIV w. na obszarach p贸艂nocnej i wschodniej cz臋艣ci Ma艂opolski, na wschodnich kresach Wielkopolski, nast臋pnie w XV w, na Mazo wszu, Podlasiu i Rusi Czerwonej, wreszcie dosi臋gn膮 obszar贸w Wo艂ynia. Nazwa Wola niejednokrotnie znika ust臋puj膮c miejsca pierwotnej nazwie obszaru albo te偶 zmienia swoja drug膮 cz臋艣膰wraz ze zmlan膮 w艂a艣ciciela albo 艂膮czno艣ci przyleg艂a osad膮. Gdy stopniowo zatr膮 si臋 r贸偶nice mi臋dzy ludno艣ci膮 wolni膮; a przytwierdzona do gleby, nazwa Wola znaczy膰 b臋dzie tyle co 艣wie偶o za艂o偶ona a zt膮d wol na na pewien czas od podatk贸w osada, tyle co No wa Wie艣. W tem te偶 znaczeniu u偶ywan膮 b臋dzie na zwa W贸lka. Br. Ch. Wola 1. dawniej Wielka Wola, r. 1368 Magna Vola Warszowiensis, w艣 i przedmie艣cie Warszawy, le偶y w stronie p艂d. zach. od miasta, na obszarze rozleg艂ego plaskowzg贸rza, pokrytego 偶yzn膮 gleb膮 gliniast膮, pow. warszawski, gm. Czyste, par. Wola. Posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, dwie szko艂y pocz膮tkowe, cerkiew i cmentarz prawos艂awny. Obszar wsi zajmuje przewa偶nie liczne osady m艂ynarskie wiatraki i kolonie ogrodnik贸w, uprawiaj膮cych warzywa i owoce, tudzie偶 kilka fabryk. Wola ma 667 mr. w艂o艣cia艅skich i 142 dworskich. Obecnie gmina Czyste, w sk艂ad kt贸rej wchodzi Wola, Czyste i dwie mniejsze osady Ko艂o i Ochota, ma 16280 mk. w tej liczbie 9644 niesta艂ej ludno艣ci. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 59 praw. , 310 prot. , 1017 偶yd贸w. W r. 1827 w艣 Wola mia艂a tylko 19 dm. , 133 mk. Wie艣 ta powsta艂a na obszarze las贸w ksi膮偶臋cych zapewne na pocz膮tku XIV w. O dawnem bardzo zaludnieniu tego obszaru 艣wiadczy podany przez kalendarz Du艅czewskiego fakt wykopania w r. 1672 na Woli urn mieczem obwini臋tych ob. F. M. Sobieszcza艅ski, Wycieczka archeologiczna, str. 41. W dok. z r. 1367 wymieniona Wola w liczbie wsi daj膮cych dziesi臋ciny ko艣cio艂owi w Zegrzu nad Narwi膮. Wskutek rozstrzygni臋cia sporu o te dziesi臋ciny w艣 ta, zwana w dok. z r. 1368 Magna Vola Warszoviensis ma placi膰 dziesi臋cin臋 bisk. pozna艅skiemu, po 6 gr. z 艂anu Kod. Wielkp. , Nr 1584 i 1601. Wzrost Warszawy wp艂ywa艂 na zaludnienie okolicy i karczowanie poblizkich obszar贸w le艣nych. W akcie ks. Janusza z 1425 r. wspomniany jest folw. Pustola, le偶膮cy przy drodze do B艂onia retro villam nostram Wola. Widocznie okolice Warszawy do艣膰 szybko si臋 zaludnia艂y, skoro w XVI w. spotykamy tak liczne parafie podmiejskie. W r. 1580 maj膮 ko艣cio艂y parafialne Powsin, Milan贸w Wilan贸w, Wielka Wola, Wawrzyszew, Babice, Raszyn Wed艂ug reg. pobor. z r. 1580 we wsi kr贸lewskiej Wielka Wola p艂aci Jan Pietrzejewski, szlachcic, w贸jt dziedziczny, od 1 艂anu, 3 zagr. z rol膮; Jan Umiastowski, szlachcic, z cz臋艣ci Malchera od 1 艂anu; Jadwiga Bolemowska od 1 艂anu; Bart艂omiej Zaliwski, chor膮偶y liwski, dzier偶awca kr贸lewski, od 13 lan. , 2 zagr. z rol膮 Pawi艅. , Mazowsze, 269. Lustracya starostwa warszawskiego z r. 1660 podaje Wie艣 Wielka Wola ma troje pole, funditus przez nieprzyjaciela spalona. Jest w tej偶e wsi w艂贸k 13 i p贸艂, mi臋dzy kt贸rymi znajduje si臋 w艂贸k, kt贸re w dawnych lustracyach specificantur, 10 i z w贸jtowsk膮 1, wolnych; na ten czas znajduje si臋 w艂贸k osiad艂ych, kt贸re fruktyfikuj膮 Nr 3 i p贸艂. Robocizny by艂y cztery dni w tygodniu z w艂贸ki, stra偶 nocna kolejna do Warszawy, do zbo偶a w nocy leci膰 powinni, czynszu po z艂. 1 na rok, 偶yta 13 kor. , owsa 26 kor. , 2 kap艂ony, 30 jaj i g臋艣 dawa膰 obowi膮zani. Ogrodnik贸w i dworskich budynk贸w nie by艂o wtedy. Miko艂aj Konstanty Gissa, sekretarz i oberszter gwardyi Jego Kr贸l. Mo艣ci, mia艂 przywilej z r. 1652 na folwark w tej wsi 3 i p贸艂 w艂贸ki obejmuj膮cy, nadany mu i 偶onie do偶ywotnio. Pr贸cz tego trzyma艂 oddzielnie p贸艂w艂贸czek z roli, z kt贸rego p艂aci艂 kwart臋. Drugi folwark, 艣wie偶o spalony, trzyma艂a za przywilejem kr贸lewskim z r. 1662 Urszula Szperlingen Hekierowa, wdowa po aptekarzu kr贸lewskim. By艂y te藕 dwie w艂贸ki wybranieckie. Prawo patronatu nad ko艣cio艂em mia艂 dziekan warszawski. Dziesi臋cina ze wsi nale偶a艂a do mansyonarz贸w warszawskich. Og贸lny doch贸d wynosi艂 z艂. 190 gr. 16 den. 9. Po ks. Czartoryskim woj. ruskim, obj膮艂 starosstwo warszawskie w r. 1750 dwunastoletni Fryderyk Bruehl, p贸藕niej genera艂 artyleryi. Urz膮dzi艂 on tu 艣wietn膮 dla siebie rezydency膮 i przyczyni艂 si臋 wiele do zabudowania i zaludnienia obszar贸w ststwa, wchodz膮cych w sk艂ad Warszawy. W r. 1785 sprzeda艂 on starostwo kt贸re naby艂 Poni艅ski. Pa艂ac w Woli zosta艂 spalony r. 1794 przez Prusak贸w. Zniszczyli te偶 oni ko艣ci贸艂 paraf, kt贸ry na miejscu dawniejszego wzni贸s艂 r. 1611 ks. Jan Raciborski. Odnowiony w r. 1807 znowu uleg艂 zniszczeniu w r. 1831 a od 1834r. przesta艂 istnie膰. Nabo偶e艅stwo odprawiano w domu prywatnym przy ulicy Wolskiej do r. 1860. Na wynios艂ej i suchej r贸wninie Woli, g贸ruj膮cej po nad Warszaw膮, odbywa艂y si臋 elekcye kr贸l贸w, od Batorego w r. 1575 pocz膮wszy. Miejsce na ten akt wyznaczone by艂o otoczone rowem i opasane wa艂em. Bo wn臋trza prowadzi艂y trzy bramy, przeznaczone dla przedstawicieli Wielkopolski, Ma艂opolski i Litwy. W 艣rodku ogrodzonego placu sta艂a szopa drewniana, z dachem z desek, okrywana w razie potrzeby z bok贸w oponami. Szopa s艂u偶y艂a dla senator贸w, doko艂a stawa艂o ko艂o rycerskie, t. j. pos艂owie. Szlachta z dobrej woli przybywaj膮ca mia艂a wytkni臋te przez marsza艂ka miejsca w pewnem oddaleniu. Grupowa艂a si臋 wed艂ug wojew贸dztw. Wola Obozowa艂a przewa偶nie pod namiotanoi na zewn膮trz okopu. W czasie elekcyi r. 1587 spalono szop臋, w r. 1669 strzelano do senator贸w obraduj膮cych pod szop膮. . Okop mia艂 kszta艂t pod艂u偶nego czworoboku. D艂ugo艣膰 ocenia Verdum na donios艂o艣膰 strza艂u muszkietowego. Przedostatnia elekcya, Augusta III, odby艂a si臋 podobnie jak i Walezego w Kamieniu nad Wis艂a, pod Prag膮, Ostatni obi贸r Stanis艂awa Augusta na polach Woli w r. 1764. W r. 1794, podczas obl臋偶enia Warszawy przez Prusak贸w, zachodzi艂y tu kilkakrotne walki. Przy szturmie Warszawy we wrze艣niu r. 1831 Wola ze wzniesionemi tu obwarowaniami stanowi艂a punkt, w kt贸rym g艂贸wnie koncentrowa艂y sie usi艂owania obu stron walcz膮cych. W miejscu najzaci臋tszego boju, przy murach dawnego ko艣cio艂a, urz膮dzono nast臋pnie cmentarz prawos艂awny. Ko艣cio艂ek zamieniony zosta艂 na cerkiew. Nowy ko艣ci贸艂 paraf. , p. w. 艣w. Stanis艂awa i Wawrzy艅ca, wzniesiony zosta艂 w r. 1860. Wzrost Warszawy zamieni艂 obecnie Wol臋 w przedmie艣cie, zamieszkiwane przez ludno艣膰 wyrobnicz膮, ogrodnik贸w i m艂ynarzy. Wynios艂e i otwarte po艂o偶enie sprzyja urz膮dzaniu wiatrak贸w, kt贸rych spotykamy tu znaczn膮 ilo艣膰. 2. W. , pow. stopnicki, ob. Wola Biechowska. 3. W. , w艣, pow. pi艅czowski, par. Chroberz, ob. Wola Chroberska, 4. W. , w艣, pow. miechowski, gm. i par. Ksi膮偶 Wielki, ob. Wola Mianocka, 5. W. , w XVI w. Wola Gaszczy艅ska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Konary, ma 15 os. , 99 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Konary. W r. 1576 p艂aci tu Adam Mniszewski od 2 艂an. 6. W. , dawniej Ka艂kowa Wola, w艣, pow. 艂owicki, gm. Bielawy, par. Sobota odl. 4 w. , ma 244 mk. Na pocz膮tku XVI w. lany km. daj膮 dziesi臋cin臋 kollegiacie 艂臋czyckiej a folw. pleban. w Sobocie 艁aski, L. B. , II, 504. W r. 1576 w艣 Kalkowa Wolia nale偶y do Aleksandra Wolskiego, kt贸ry p艂aci od 5 1 2 艂an. . 4 zagr, , karczmy, rze藕nika, rybaka, karczmy dziedzicznej; puste by艂y 3 osady rybak贸w i komornika jedna. 7. W. , os. w艂o艣c, pow. b臋dzi艅ski, gm. G贸rnicza, ma 9 dm. , 72 mk. , 102 mr. 8. W. , dawniej Wola Kuczkowska, w艣, pow. w艂oszczowski, gra. Secemin, par. Kuczk贸w, ma 42 os. , 383 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chrz膮st贸w. W r. 1827 by艂o 32 dm. , 194 mk. W r. 1581 nale偶y z Kuczkowem i Wolic膮 Kuczkowsk膮 do Kuczkowskich. Stanis艂aw ma 2 1 2 艂an. km. , Krzysztof 2 1 2 艂an Pan Sendomirski 2 1 2 艂an, i 3 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 75. 9. W. , w 1581 r. Tcze艅ska Wola, w艣. Pow, j臋drzejowski, gm, Nag艂owice, par. Rakoszyn. W r. 1581 w艣 Tcze艅ska Wola ma w cz臋艣ci Tworowskiego 1 2 艂anu, 1 zagr. bez roli, w cz臋艣ci dzier偶awionej przez Borka 1 2 艂anu. 10. W. , w艣, pow. bi艂gorajski, gm. Puszcza Solska, par. Bi艂goraj. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 98 mk. 11. W. , w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. p艂o艅ski, gm. Sielec, par. Czerwi艅sk, odl 27 w. od P艂o艅ska, ma 21 dm, , 210 mk. , 768 mr. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 142 mk. 12. W. w艣, pow. lipnowski, gm. Oss贸wka, par. Wola Trutowo, odl. 12 w. od Lipna, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, browar, gorzelni膮, 33 dm. , 249 mk. Bobra Wola Wymys艂y sk艂ada艂y si臋 w r. 1891 z fol. Wola, Wymys艂y i Swoboda rozl. mr. 2907 fol Wola gr. or. i ogr. mr. 734, 艂膮k mr. 60, past. mr. 20, nieu偶. mr. 66; bud. mur. 16, drew. 8; p艂odozm. 6 i 12pol; fol. Wymys艂y gr. or. i ogr. mr. 230, 艂膮k mr. 9, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 5; fol. Swoboda gr. or. i ogr. mr. 94, 艂膮k mr. 5, past. mr. 2, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 1, drew. 6, lasu urz膮dzonego mr. 1654, cegielnia i m艂yn wodny. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 Wola Wymys艂y os. 32, mr. 45; w艣 Wawrzonkowo os. 18, mr. 555; w艣 Makowisko os. 14, mr. 651; w艣 Kie艂pin os. 38, mr. 824; w艣 Wyzendorf Stary os. 18, mr. 180; w艣 Wyzendorf Nowy os. 13, mr. l48. Do r. 1835 istnia艂a tu parafia, z ko艣cio艂em drewnianym. R. 1328 W艂adys艂aw, ks. dobrzy艅ski i 艂臋czycki, nadaje W. i innym wsiom prawo che艂mi艅skie Kod. dypl pol, II, 658. W r. 1564 w艣 le偶y w ziemi dobrzy艅skiej, pow. rypi艅skim. Stanis艂aw 呕elski p艂aci od 20 poddanych siedz膮cych na 14 艂anach, 2 karczem, 7 zagrod. , kowala. Og贸艂em fl 9 gr. 3 sol 1 Pawi艅. , Wielkop. , I, 317. Ii. 1789 dziedzic Wojciech Trzci艅ski wysiewa艂 tu 92 kor. 偶yta i 27 kor. pszenicy. Wizyty dzieka艅skie z r. 1825 i nast臋pnych opiewaj膮, 藕e ko艣ci贸艂 by艂 erygowany r. 1538, akt erekcyi znajduje si臋 w archiwum kapitu艂y p艂ockiej. R. 1609 by艂a ponowion膮 erekcya a 1779 r. 8 maja od艣wie偶on膮 przez komplanacy膮 mi臋dzy 贸wczesnym dziedzicem Szym. Zieli艅skim, chor膮偶ym ziemi nurskiej, z jednej, a k艣. Krzyszt. Piszczatowskim, prob. kikolskim, komendarzem ko艣cio艂a w W. , z drugiej strony, i nast臋pnie ta偶 komplanacya w Bobrownikach d. 31 maja zosta艂a utwierdzon膮, z wymienieniem uposa偶enia do ko艣cio艂a nale偶膮cego. Akta metryczne par. Wola zaczynaj膮 si臋 od r. 1754, podpisa艂 je pierwszy k艣. Raf. Bloch ze zgromadzenia dominikan贸w pozna艅skich, czasowo tu przebywaj膮cy. W wizytach dzieka艅skich spotykamy ci膮g艂e skargi na wiolency膮 kollator贸w. W r. 1757 dziedzic wszystkie grunta pleba艅skie i 艂膮ki modo chapativo w艂膮czy艂 do swych posiad艂o艣ci, przez co ko艣ci贸艂 pozbawiony zosta艂 funduszu i utrzymania dla plebana. Skutkiem czego ko艣ci贸艂 ten nieb臋d膮c podtrzymywany przez nikogo, chyli艂 si臋 coraz bardziej do upadku, a偶 w ko艅cu popad艂 w zupe艂n膮 ruin臋 i urz臋downie d. 2 grudnia 1835 r. przez k艣. Zawadzkiego, dziekana lipnowskiego, zosta艂 zapiecz臋towany, parafi膮 za艣 przeniesiono do s膮siedniego ko艣cio艂a karmelit贸w w Trutowie. Prze艂o偶ony tego偶 k艣. Kajetan Sehroeter od w艂adzy dyecezyalnej otrzyma艂 pierwszy z karmelit贸w, curam animarum Przegl katol z r. 1888, Nr 44. Wola 13. W. Abramowska, pow. zamojski. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 140 mk. Ob. Abram贸w, 14. W. Adamowa, w r. 1557 Wolia Ademowa, r. 1827 W贸lka Adamowa, w艣 i folw. , pow. w艂oc艂awski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, odl. 20 w. od W艂oc艂awka. W r. 1882 folw. rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 464, 艂膮k mr. 17, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 15, drew. 2. W艣 Wola Adamowa os. 24, mr. 45; w艣 Holendry W贸leckie os. 14, mr. 132. W r. 1557 Scibor Wolski p艂aci od 2 艂an. , 2 zagr. Kmieci tu niema. W艣 nazwana Wolia Ademowa Pawi艅. , Wielkop. , II, 23. W spisie wsi z r. 1827 podane s膮 dwie wsi z nazw膮 W贸lka Adamkowa, w par. Chodecz. Pierwsza ma 11 dm, 90 mk. , druga 10 dm. , 64 mk. 15. W. , Adamowa, w艣, pow. p艂o艅ski, gm. Szumlin, par. Joniec, odl. 17 w. od P艂o艅ska, ma 9 dm. , 57 mk. , 222 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 42 rak. 16. W. Aleksandra, w艣, pow. warszawski, gm. i par. Niepor臋t, ma 53 mk. , 74 mr. w艂o艣c. i 4 mr. dwor. 17. W. Bach贸rna, w艣 i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. S臋dzin, ma 126 mk. , 670 mr. dwor. i 37 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 86 mk. W r. 1557 w艣 Wolia Bachorna, w pow. brzeskim, w艂asno艣膰 Feliksa Wolskiego, ma 9 艂an. , 7 zagr. , 1 komor. Pawi艅. , Ma艂op. , II, 6. 18. W. , Bachorska, w艣 i folw. , pow. 艂aski, gm. i par. Buczek, odl 14 w. od 艁asku. W艣 ma 4 dm. , 88 mk. ; folw. 5 dm. , 30 mk. W r. 1552 istnieje tylko w艣 Bachorzyno, maj膮ca 16 osad. na 5 艂an. W r. 1885 fol. W. Bachorska rozl. mr. 398 gr. or. i ogr. mr. 312, 艂膮k mr. 5, pastw. mr. 48, lasu mr. 19, nieu偶. mr. 14; bud. drew. 6. W艣 Wola Bach. os. 10, mr. 15. 19. W. Bagnowa, w par. Mnin 艁aski, L. B. , II, 595, b臋dzie to dzisiejsza W贸lka w pow. koneckim gm. Pijan贸w. 20. W. , Ba艂ucka, w艣 i fol. nad rz. Pilica, pow. 艂aski, gm. Ba艂ucz, par. Borszewice, odl. 5 w. od 艁asku. W艣 ma 8 dm. , 31 mk. , 101 mr. ; fol. 3 dm. , 44mk. W 1827r. 13 dm. , 55 mk. Fol. Wola Ba艂ucka rozl. mr. 438 gr. or. i ogr. mr. 304, 艂膮k mr. 29, pastw. mr. 63, lasu mr. 29, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 7. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 dawano na st贸艂 arcybiskupi, plebanowi za艣 tylko kol臋d臋 po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , 1, 444. 21. W, Batorska, w艂a艣ciwie Botorska, w艣, pow. janowski, gm. Chrzan贸w, par. Batorz. W spisie z r. 1531 podana tylko w艣 ko艣cielna Bothorz 7 艂an, kra. i m艂yn. Ob. Batorz. 22. W. Belska, w par. 艁臋czeszyce, pow. gr贸jecki, ob. Wola Pogroszewska. 23. W. Bezathowa 艁aski, L. B. , II, 364 ob. Wola Bezdziadowa. 24. W. Bezdziadowa, w艣, dzi艣 W贸lkaBezdziadowa, w par, Wartkowice, pow. 艂臋czycki, dawniej w par. Chod贸w Lib. B. 艁askiego mylnie j膮 nazywa Wola Bedzathowa. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 dziekanowi kollegiaty 艂臋czyckiej, dworskie i zagrodnicy plebanowi w Chodowie. W r. 1576 Szymon Wolski p艂aci od 1 2 艂anu i 1 os. , Stanis艂aw Zaleski od 1 tanu, 1 艂an pusty. Pr贸cz tego p艂aci Szymon Wolski od 1 1 2 艂anu bez kmieci i 1 zagr. , a Anna, wdowa po Idzikowskim od 1 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , II, 68, 125. 25. W. , Bilina al. Beli艅ska Lib. Ben. 艁askiego, II, 252, w par. Boguszyce pow. rawski, sk艂ada艂a si臋 z samych 艂an贸w km. , daj膮cych dziesi臋cin臋 wikaryuszom kollegiaty 艂owickiej. W reg. pobor. z r. 1579 wie艣 ta nosi nazw臋 Ksi臋偶a Wola. By艂a tu regalis pars plebani i 3 lany km. Pawi艅. , Mazowsze, 166. Oh. Ksi臋偶a Wola. 26. W. B臋dkowska, w艣 i folw. , pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin, odl. 18 w. od Sieradza. Folw. rozparcelowany ma 4 dm. , 42 mk. , w艣 30 dm. , 320 mk. W nowszych spisach nazywany W贸lka B臋dkowska. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 127 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Banthkowska Wolla dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. na st贸艂 arcybiskupi, z folw. plebanowi w Burzeninie. Kmiecie dawali plebanowi za kol臋d臋 po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , 1, 428. 27. W. , Bia艂ecka, ob. W贸lka Bia艂ecka. 28. W. Biechowska, w XVI w. Wola Jurkowska, w艣. i folw. , pow. stopnicki, gm. Wojcza, par. Biech贸w. Folw. ma 294 mr. , wchodzi w sk艂ad d贸br Wojcza, w艣 38 os. , 140 mr. W r. 1827 by艂o 22 dm. , 133 mk. W r. 1579 w艣 Wola Jurkowska, podobnie jak Biech贸w i okoliczne wsi, nale偶a艂a do Fryderyka Bonara, kt贸ry zt膮d p艂aci艂 od 8 osad. , 4 艂an. , 3 zagr z rol膮, 4 ubog. , 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 230. 29. W. Biejkowska, w艣 i folw. nad rz. Pilic膮, pow. gr贸jecki, gm. i par. Promna, odl. 20 w. od Gr贸jca. Dobra te sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. i Julian贸w wsi W. Biejk. . rozl. m. 1137 fol. W. Biejk. gr. or. i ogr. mr. 416, 艂膮k mr. 128, past. mr. 220, lasu mr. 11, nieu偶. mr. 66; bud. mur. 8, drew. 9; p艂odozm. 8 pol. ; fol. Julian贸w gr. or. i ogr. mr. 197, lasu mr. 99, nieu偶. mr. 1; bud, drew. 2; las nieurz膮dzony. W艣 W. Biejk. os. 28. mr. 152. Ob. Biejk贸w, 30. W. Bielska, ok Wola Bilska, 31. W. , Bierwiecka, fol, pow. radomski, gm. Jedli艅sk, odl. od Radomia 17 w. , ma 13 dm. , 107 mk. , 304 mr. 172 roli, 24 艂膮k, 35 lasu, Ob. Bierwce, 32. W. Bilska, fol. i kol. nad rz. Pilic膮, pow. piotrkowski, gm. 艁臋czno, par. Sulej贸w, odl. . 18 w. od Piotrkowa. Kol, ma 21 dm. , 178 mk. ; fol. 5 dm. 32 mk. ; os. le艣. 1 dm. W r. 1885 fol W. Bilska rozl. mr. 560 gr. or. iogr. mr, 320, 艂膮k mr. 2, past. mr. 2, lasu mr. 221, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 13. Las nieurz膮dzony. Do fol. nale偶a艂y poprzednio w艣 W. Bilska os. 31, mr. 326, w艣 Adelin贸w os. 14, mr. 225, w艣 Klemementyn贸w os. 31, mr. 405, w艣 Karolin贸w os. 20, mr. 237, w艣 Salkowszczyzna os. 8, mr. 150, w艣 Dorot贸w os. 8, mr. 28, w艣 Miko艂aj贸w os. 4, mr. 75, w艣 Piotr贸w os. 8, mr. 136. Na pocz膮tku XVI w w艣 Wola Bielska dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an贸w km. na st贸艂 arcybiskupi, pleban. za艣 w Sulejowie kol臋d臋 po p贸艂 gr. z; 艂anu 艁aski, L. B. , II, 187. 33. W, Biskupia, w艣. pow. 艂贸dzki, gm. i par. Czarnocin, ma 60 dm. , 518 mk. , 1055 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 1 mr. W r. 1827 by艂o 48 dm. , 308 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Czarnocinie, za艣 艂any folwarczne i role kmiece, zwane Murzyny, Podniwiszcze i Zadworyszcze, ko艣cio艂owi w Nag贸rzycach. Pole zw. Zale艣ne dawa艂o kolejno obu ko艣cio艂om 艁aski, L. B. , II 185, 229. 34. W. Biskupska, w par. Jeziorsko. Istnia艂a w XVI w. Dzi艣 pod t膮 nazwa nie ma wsi w tej parafii pow. turecki. Ob. 艁aski, Lib. Ben. , L 408. 35. W. Blakowa, w艣 i fol. pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, odl. 18 w. Radomska, sk艂ada si臋 z wielu cz臋艣ci, maj膮cych razem 485 mk. W r. 1827 by艂o 36 dm. , 279 mk. Fol. lit. A. C. al. Antoniew mia艂a w 1877 r. 255 mr. 172 mr. roli, 77 lasu, fol. lit B. mia艂 618 mr. 387 roli, 116 lasu; w艣 w艂o艣c. 20 os. , 305 mr. ; fol lit. D. wr. 1886 mia艂 318 mr. 254 roli; w艣 lit. D. os. 18, mr. 139; fol. lit. E. w r. 1886 mia艂 379 mr. 226 roli, 71 lasu; w艣 lit. E. 18 os. , 156 mr. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 p艂aci w艣 Wola kapitule gnie藕n. , plebanowi za艣 tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 492. 36. W. Blizocka, w艣, pow. 艂ukowski, gm. Serokomla, par. 艁ysobyki, ma 44 dm. , 338 mk. , 751 mr. , szko艂臋 pocz膮tkow膮. W r. 1827 by艂o 34 dm. , 254 mk. Por. Podlod贸w i Radom t. IX, 408. 37. W. B艂臋dowa, w XVI w. Blandowa Wola, Bledowska Wola, w艣 i fol. , pow. brzezi艅ski, gm. Bratoszewice, par. Waliszew, odl 14 w. Brzezin. W艣 ma 23 dm. , 248 mk. ; fol. 5 dm. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 139 mk. W r. 1885 fol. Wola B艂臋dowa i Woliska rozl. mr. 1411 gr. or. i ogr. mr. 108, lasu mr. 853, nieu偶. mr. 40; bud. mur. 3, drew. 13; p艂odozm. 4 i 11 poL; las nieurz膮dzony. Fol. ten w r. 1884 zosta艂 oddzielony od d贸br Bratoszewice. W艣 ma 348 mr. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Brzezinach, role folw. ko艣cio艂owi w Strykowie, za艣 swemu pleb. w Bratoszewicach dawali kmiecie kol臋d臋, po p贸艂 grosza z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 394, 406. 38. W. B艂臋dowska, w艣, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 29 w. od Przasnysza, ma 19 dm. , 153 mk. , 19 os. , 665 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krasnosielc. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 93 mk. 39. W. Bl臋dowska, w艣, pow. p艂o艅ski, gm. B艂ed贸wko, par. Cieksyn, odl 22 w, od P艂o艅ska, ma 11 dm. , 147 mk. , 306 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 98 mk. 40. W. B艂otna, w艣 wchodz膮ca w sk艂ad starostwa korczy艅skiego, jestto dzisiejsza B艂otnowola ob. , w pow. stopnickim. W r. 1579 w艣 ta, kr贸lewska, p艂aci od 13 osad. , 3 1 4 艂an. . 8 zagr. , 1 kom. , 3 ubogich Pawi艅. , Ma艂op, 212. Zdaje si臋, 偶e ta sama wie艣 jest wymieniona przez D艂ugosza w opisie par. Ostrowce Lit. Ben. , IL 429 p. n. Breskowska Wola, 41. W. Bobrowska al Bobrownicka, w艣 i fol. , pow. konecki, gm. Dobromierz, par. Stanowiska, odl, 50 w. od Ko艅skich. W r. 1886 Wola Bobrowska rozl mr. 647 gr. or. i ogr. mr, 275, 艂膮k mr. 47, pastw. mr. 38, lasu mr. 271, nieu偶. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 3; p艂odozm. 7 pol. , las nieurz膮dzony. W艣 Wola Bobr. os. 10, mr. 109. Na pocz膮tku XVI w. w艣 daje dziesi臋cin臋 z r贸l wszystkich pleb. w Stanowiskach a za konopne po 2 gr. z 艂anu. Warto艣膰 dziesi臋ciny si臋ga 3 grzyw. 艁aski, L. B. , I, 615. Zapewne do tej wsi odnosi sie to, co podaje 艁aski w innym miejscu L. B. , I, 555 o wsi Wola Borkowa, w par. Stanowisko, i偶 dziesi臋ciny z 艂an. km. dawano kollegiacie kurzelowskiej. 42. W. Bobrowa, w艣, pow. 艂ukowski, ob. Bobrowa Wola, W r. 1827 by艂o 8 dm. , 64 mk. 43. W. Bogda艅ska al. W贸lka, w艣 nad rzk膮 b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdan贸w. W艣 ma 8 dm. , 69 mk. , 90 mr. , os. le艣. 1 dm. , 6 mk. , 12 mr. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 74 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋ciny ze wsi id膮 na st贸艂 arcybiskupi, pleban dostaje tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 220. 44. W. Boglewska, w r. 1368 Liberias grodensis w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Jasieniec, par. Boglewice, odl. 6 w. od Gr贸jca, ma 267 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 131 mk. W r. 1886 fol. Wola B. rozl. mr. 1077 gr. or. i ogr. mr. 536, 艂膮k mr. 113, pastw. mr. 3, lasu mr. 385, nieu偶. mr. 40; bud. mur. 9, drew. 7; p艂odozm. 10 poL, ks urz膮dzony, wiatrak. W艣 Wola B. os. 38, mr. 43. Wie艣 ta, ksi膮偶臋ca, za艂o偶ona w 1345 r. , zwana pocz膮tkowo Wola Grodziecka, na mocy postanowienia ks Ziemowita z r. 1368 Kod. Wielkop. , 601 p艂aci艂a za dziesi臋cin臋 bisk. pozn. po 6 gr. z 艂ana; mia艂a w r. 1576 pow. warecki trzy cz臋艣ci, nale偶膮ce do Boglewskich. Miko艂aj mia艂 1 2 艂anu, Jan 1 2 艂anu, Maksymilian 1 3 4 艂an. km. 45. W. Boguszowa, w par. Reg贸w pow. kozienicki. Jest to dzisiejsza Bogusz贸wka ob. . W r. 1569 Jan Bogusz, podkom. lubelski, p艂aci tu od 3 艂an. 46. W. Bojarska al. W贸lka, w艣, pow. soko艂owski, gm. i par. Koss贸w, ma 9 os. , 321 mr. , wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Nowa Wie艣. 47. W. Bolowiecka, w艣, pow. pi艅czowski, gm. Boszczynek, par. Pa艂ecznica. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ma艂osz贸w, ma 6 os. , 49 mr. Spis z r. 1581 podaje tylko Bol贸w i Bolowiec w par. Pa艂ecznica, w艂asno艣膰 Prospera Prowanny, kt贸ry ma 11 lan. km. , 1 zagr. z rol膮, 2 zagr. bez roli, 1 kom. z byd艂. Pawi艅, , Ma艂op. 14. 48. W. Boniecka, w艣, pow. krasnystawski, gm. Czajki, par. Bo艅cza. Nale偶y do wsi Bo艅cza. 49. W. Borowa, pow. opoczy艅ski, par. Klw贸w. ob. Borowa Wola, W r. 1569 maj膮 tu Suligostowscy 1 4 艂anu i Rzuchowski 1 2 艂anu Pawi艅. , Ma艂op. , 314. 50. W. Borowa, w艣, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Le艣nictwo, w pow. w艂adys艂awowskim. Dzi艣 nie istnieje pod t膮 nazw膮. 51. W. , Branecka, w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Promna, ma 144 mr. ; wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Brank贸w. W r. 1827 by艂o 5 dm. , Wola Wola 40 mk. , par. Wrociszew. W艣 ta za艂o偶ona zosta艂a w po艂owie XV w. W r. 1576 siedz膮 tu Braneccy z Brankowa maja we trzech 2 lany. W艣 nale偶y do par. Wrociszewo Pawi艅. , Mazowsze, 240. 52. W. , Branicka, w艣 i fol. nad rz. Moszczanica, pow. brzezi艅ski, gm. Bia艂a, par. Gieczno. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 255 mk. Zapewne nazywa艂a si臋 Brachowicka Wola, od wsi Brachowice. 53. W. , Brudnowska, pow. radomski, par. Wieniawa. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 warto艣ci, do 4 grzyw. , pobierali wikaryusze ko艣cio艂a w Wieniawie 艁aski, L. B. , I, 689. Ob. Brudnowska Wola. 54. W. Brwile艅ska al. W贸lka, w艣, pow. gosty艅ski, gm. 艁膮ck, par. Dunin贸w, ma 151 mk. , 332 mr. ; ob. Bnwilno, W r. 1570 Wolka Brwili艅ska stanowi艂a w艂asno艣膰 proboszcza ko艣cio艂a 艣w. Micha艂a za murami P艂ocka. By艂o w niej 5 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 128. 55. W. Brzeska, w艣, pow. radomski, gm. i par. Stromiec. Nazw臋 nosi od wsi Brze艣cie nad Pilic膮. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶a艂a do par. Jasionna. 艁any folw. uprawiane przez zagrodnik贸w, dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci do 5 gr. pleb. w Jasionnie 艁aski, L. B. , I, 668. W r. 1576 Brze艣cie i Wola Brzeska le偶a艂y w pow. wareckim, par. Stromiec. Wola Brzeska mia艂a czterech w艂a艣cicieli Ko偶uchowscy 1 1 2 艂anu dwie cz臋艣ci Brzeskich po 3 4 艂anu i Wielebnowski 3 4 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 243. Ob. Brzeska Wola, 56. W. Brzezi艅ska, w艣, pow. sieradzki, gm. i par. Brze藕no, odl. od Sieradza 15 w. , ma 13 dm. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 45 mk. Ob. Brze藕no. 57. W. Brz贸zka, pow. kozienicki, przy wsi Brz贸za. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa radomskiego. Ob. Brz贸zka Wola, 58. W. , Brzozowa, w艣, pow. tomaszowski, gm. i par. Komar贸w. W 1827 r. by艂o 49 dm. , 319 mk. Ob. Brzozowa Wola. 59. W. Buczkowska, kol. , fol. i w艣, pow. 艂aski, gm. i par. Buczek, odl. 7 w. od Lasku; kol. ma 12 dm. , 177 mk. , 179 mr. ; fol 2 dm. , 13 mk. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 162 mk. W r. 1885 fol Wola Buczkow, rozl. mr. 227 gr. or. i ogr. mr. 176, 艂膮k mr. 11, past. mr. 7, lasu mr. 23, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 9. Ws Wola Buczk. os. 2, mr. 28. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleban. za艣 tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu. Pleban mia艂 we wsi tej dwie 艂膮ki. Jedna z nich w lesie zwa艂a si臋 Jewina 艂膮ka 艁aski, L. B. , I, 450. 60. W. Bukowska, pow. miechowski, ob. Bukowska Wola. Wymieniona w dok. z r. 1354 w liczbie posiad艂o艣ci klasztoru miechowskiego. Przy akcie z r. 1373 obecny jest Albert, w贸jt de villa dicta Wola Bukowska Kod. Ma艂op. , III, 93 i 271. W r. 1581 we wsi tej prepozyt miechowski p艂aci od 5 艂an. km. , 3 kom. z byd艂em, 5 kom. bez byd艂a, 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 92. 61. W. Burzecka, w艣 i fol, pow. 艂ukowski, odl 16 w. od 艁utowa. W 1569 r. nosi nazw臋 Wolia Wipnicha lecz ma wsp贸lnych w艂a艣cicieli ze wsi膮, , Burzecz Bu偶ec. Ob. Burzecka Wola, Wr. 1879 fol Wola Burzecka z awulusem Miko艂ajew al Szcza艂b, w r. 1879 oddzielony od d贸br Wojcieszk贸w rozl mr. 1631 gr. or. i ogr. mr. 693, Iak mr. 288, past. mr. 109, lasu mr. 508, nieu偶. mr. 33; bud. drew. 11, las nieurz膮dzony. W艣 ma 39 os. , 378 mr. 62. W. Bychawska, w艣 i fol. nad rzka Kosarz, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl 21 w. od Lublina. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 162 mk. W r. 1877 fol Wola Bych. rozl mr. 1172 gr. or. i ogr. mr. 964, 艂膮k mr. 42, past. mr. 141, wody mr. 4, nieu偶. mr. 21; bud. drew. 16, m艂yn wodny i pok艂ady wapienia. Do folw. nale偶a艂y poprzednio w艣 Wola Wielka os. 14, mr. 288; w艣 Olszowiec os. 30, mr, 772; w艣 Le艣nicz贸wka os. 6, mr. 8. Spisy pobor. z r. 1531 nie podaj膮 tej wsi. W r. 1676 w艣 Wola Bychowska al. Zadubie daje pog艂贸wne od 44 poddanych. 63. W. Bykowska, podobno w XVI w. Pyeklova Volya, fol, pow. piotrkowski, gm. Szyd艂贸w, par. Srocko, odl 5 w. od Piotrkowa, ma 4 dm. , 20 mk. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. W r. 1890 fol Wola Byk. rozl mr. 462 grunt or. 426, 艂ak mr. 16, past. mr. 2, nieu偶. mr. 18; bud. mur. 4. drew. 13. W艣 Karlin os. 18, mr. 224. Na pocz膮tku XVI w. we wsi Pyeklova Wola lany km. daj膮 dziesi臋cin臋 kapitule gnie藕n. , karczma dworska pleb. w Srocku. Folwarku niema 艁aski, L. B. , II, 172. 64. W. Bystrzycka, fol, pow. 艂ukowski, gm. i par. Wojcieszk贸w, odl 19 w. od 艁ukowa, 37 dm. , 361 mk. , 3216 mr. ziemi W r. 1879 fol Wola Bystrz. z awulusem Otylin, oddzielony w r. 1874 od d贸br Wojcieszk贸w, rozl mr, 1191 gr. or. i ogr. mr. 958, 艂ak mr. 147, past. mr. 37, nieu偶. mr. 49; bud. drew. 19; p艂odozm. 9pol, pok艂ady torfu. W艣 Wola Bystrz. ma 52 os. , 607 mr. W r. 1531 w艣 Wola Bistrziczka ma 1 2 艂anu i 1 m艂yn. R. 1552 siedz膮 tu na drobnych dzia艂ach Go艣ccy al Gojscy pisz膮 ich Gosczsky i Goysczki, maj膮cy 21 osad. Siedz膮 oni te藕 w Bystrzycy i Siedliskach Pawi艅. , Ma艂op, , 379, 402, 409. 65. W. Cesarska, os. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. M膮koszyn, ma 40 mk. , 62 mr. wlo艣c. Jest to 艣wie偶o utworzona po r. 1864 osada w艂o艣cia艅ska. 66. W. Cesarska, w艣, pow. radomski, gm. i par. B艂otnica, odl od Badomia 24 w. , ma 2 dm. , 14 mk. , 88 mr. wlo艣c. Utworzona po r. 1864 przy uw艂aszczaniu w艂o艣cian. 67. W. Cha艅kowska al Haunkowska, fol i kol, pow. cz臋stochowski, gm. R臋dziny, par. Cz臋stochowa odl. 6 w. ; kol. ma 3 dm. , 44 mk. fol 4 dm, , 23 mk. W r. 1885 fol Wola Chan. rozl mr. 284 gr. or. i ogr. mr. 251, 艂膮k mr. 25, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 5, drew. 6; p艂odozm. 8pol, pok艂ady wapienia. W艣 Wola Cha艅. os. 3, mr. 51. W r. 1581 we wsi Hankowska Wola Jakub Potka艅ski mia艂 1 lan. km. Pawi艅. , Ma艂op. , 78. 68. W. Chodkow ska al. Chotkowska, w艣 nad rz. Radomk膮, pow. kozienicki, gm. 艢wierze G贸rne, par. Ryczyw贸艂, odl. od Kozienic 16 w. , ma 42 dm. , 330 mk. , 1333 mr. W r. 1569 w艣 Wolia Chothkowska w艂asno艣膰 Jana Wolskiego, dziedzica Wilczkowic, mia艂a 7 艂an. km. Pawi艅. , Ma艂op. , 321. W XVIII w. wchodzi w sk艂ad d贸br ststwa ryczywolskiego. 69. W. , Chojdakowa. pierwotna nazwa wsi Grab贸w, w pow. garwoli艅skim, ob. Nowodw贸r 2. 70. W. Chojnata, w XVI w. Koprzywie艅ska, w艣 i fol, pow. rawski, gm. Stara Wie艣, par. Bia艂a, odl. 20 w. od Rawy, ma gorzelnia, wiatrak. Dobra Wola Chojn. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol. Wola Chojnata i Stanis艂aw贸w, rozl. mr. 1624 fol. Wola Choj. gr. or. i ogr. mr. 615, 艂ak mr. 55, lasu mr. 247, odpadki mr. 29, nieu偶. mr. 47; bud. mur. 16, drew. 23; p艂odozm. 10pol; fol. Stanis艂aw贸w gr. or. i ogr. mr. 357, 艂膮k mr. 4, lasu mr. 250, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 3, drew. 3, las nieurz膮dzony. W艣 Wola Choj. os. 33, mr. 342; w艣 Stanis艂aw贸w os. 12, mr. 14; w艣 Koprzywna os. 8, mr. 179. W r. 1579 w艣 Wola Koprzywie艅ska, w par. Bia艂a, mia艂a w cz臋艣ci Paw艂a Chojnackiego 1 3 4 艂anu, 1 zagr. , 1 rzem. ; Jan mia艂 7 8 艂anu, 1 zagr. ; Papli艅ski 7 8 艂anu. Istnia艂a wtedy w pobli偶u Wola Chojnacka od wsi Chojnata nazwana, kt贸ra nast臋pnie zmieni艂a nazw臋 na. Wol臋 Turow膮 Pawi艅. , Mazowsze, 168, 170. Ob Chojnata Wola. 71. W. , Chomejowa al. Chomiejowa, w艣 i folw. , pow. radzy艅ski, gm. Bia艂a, par. Ulan, odl. 10 w. od Radzynia. Dobra Wola Chomiejowa sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol. Wola Chom. , Olszewnica i Broncin, nomenklatur Ruda i Borowe, rozl. mr. 3263 fol. Wola Chom. gr. or. i ogr. mr. 186, 艂膮k mr. 66, past. mr. 57, lasu mr. 606, nieu偶. mr. 24; bud. drew. 15; fol. Olszewnica gr or. i ogr. mr. 573, 艂膮k mr. 117, past. mr. 126, lasu mr. 498, nieu偶. mr. 51; bud. mur. 4, drew. 14; p艂odozm. 9pol. ; fol. Broncin gr. or. i ogr. mr. 300, lasu mr. 647, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 3, lasy nieurz膮dzone. W dobrach jest gorzelnia, dwa m艂yny wodne z foluszem, pok艂ady torfu. W艣 Wola Chom. os. 31, mr. 621; w艣 Olszewnica os. 27, mr. 561; w艣 Ruda os. 4, mr. 15. Ob. Chomejowa Wola. 72. W. Chotkowska, ob. Wola Chodkowska, 73. W. Chroberska, w艣, pow. pi艅czowski, gm. i par. Chroberz, ma 24 os. , 319 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chroberz. W 1827 r. mia艂a 19 dm. , 99 mk. W po艂owie XV w. w艣 ta, w par. Chroberz, w艂asno艣膰 Jana z T臋czyna, kaszt. krakow. , mia艂a 12 艂an. km. , karczm臋, 4 zagr. Dziesi臋cin臋, warto艣ci 8 grzyw. dawano mansyonarzom krakowskim. Folw. rycerski dawa艂 dziesi臋cin臋 pleb. w Chrobrzu D艂ugosz, L. B. , I, 268. W r. 1579 w艣 ta, w艂asno艣膰 bisk. krakowskiego, mia艂a 11 os. , 5 1 2 艂an. , 1 kom. , 2 rybak贸w, 1 rzem. , 1 艂an pusty Pawi艅. , Ma艂op. , 218. 74. W. Chru艣ci艅ska, w XVI w. Chrosczyenska Volya, w艣 i kol. , pow. kutnowski, par. Groch贸w. Na pocz膮tku XVl w. w艣 ta sta艂a pustk膮. Role poros艂y krzakami. Dziesi臋ciny z cz臋艣ci uprawianych pobiera艂 pleban w Grochowie. Ob. Chro艣ci艅ska Wola. 75. W. Chuda, folw. , pow. gr贸jecki, par. Wor贸w, ob. Chudowola 1. 76. W. , Chuda, w艣 i fol, pow. lubartowski, par. Rudno, ob. Chudowola 2. W r. 1676 p艂aci tu pog艂贸wne Jan Czapli艅ski od 3 dwor. i 15 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 42a. 77. W. Chynowska, ws i fol. , pow. gr贸jecki. W r. 1576 w艣 ta ma trzy cz臋艣ci. Jan i Piotr 艁ascy p艂ac膮 od 2 1 2 艂an. ; Pawe艂 syn Hieronima od 1 1 4 艂anu; Walenty i Krzysztof od 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 215. Ob. Chynowska Wola, 78. W. Ciechomska, pow. 艂ukowski, ob. Ciechomie. 79. W. Cieciszewska, w艣 w par. Cieciszewo dzi艣 S艂omczyn, w okolicy Warszawy, obecie nie istnieje pod t膮 nazw膮. Ziemowit, ks. mazow. , nadaje r. 1363 w Warszawie, Stanis艂awowi, podstolemu czerskiemu, prawo osadzenia na prawie niemieckim wsi zw. Wola Oieciszowska na obszarze gaju merica, przyleg艂ego do Cieciszowa i nadanego przez ksi臋cia Ulanowski, Dok. kujaw. , 331 40. W spisie z r. 1576 niema tej Woli ale jest Cieciszewo Minor. , b臋d膮ce zapewne t膮 Wol膮. 80. W Cisia, ob. Cisia Wola i Wola Mianocka. 81. W. Cisowska, w XVI w. Czysowska Volya, w艣 dawniej w par. Piotrk贸w, zapewne utworzona przy wsi Cisowa dzi艣 w par. Gomulin, pow. piotrkowski. Dawa艂a dziesi臋ciny klasztorowi Witowskiemu. W r. 1515 by艂o 3 4 艂anu km. Spis z r. 1552 nie podaje ju偶 tej wsi. 82. W. Cygowska, pow. radzymi艅ski, gm. R臋czaje, par. Cyg贸w, odl. 22 w. od Radzymina. W r. 1887 fol. Wola Cyg. rozl. mr. 1051 gr. or. i ogr. mr. 457, 艂膮k mr. 100, past. mr. 60, lasu mr. 399, nieu偶. mr. 35; bud. mur. 7, drew. 21; p艂odozm. 10 i 13pol. W艣 Wola Cyg. os. 32, mr. 231; w艣 Papiernia os. 4, mr. 12. W r. 1580 w艣, , Czigowo Major, w par. Cygowo, w艂asno艣膰 Stan. Skulskiego, mia艂a 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 254. Ob. Cygowska Wola. 83. W. Cyrusowa, w艣 i fol. , pow. brzezi艅ski, gm. Dmosin, par. Ko艂acinek, odl. 7 w. od Brzezin. W艣 ma 25 dm. , 320 mk. ; fol 7 dm, 40 mk. W 1827 r. by艂o 27 dm. , 225 mk. W r. 1886 fol. Wola Cyr. rozl mr. 777 gr. or. i ogr, mr. 463, 艂膮k mr. 53, past. mr. 4, lasu mr. 235, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 20; p艂odozm. 12pol, las nieurz膮dzony. W艣 Wola Cyr. os. 43, mr. 642. Powsta艂a zapewne w ko艅cu XVI w. Spisy pobor. ziemi rawskiej z r. 1579 nie podaj膮 tej wsi. 84. W. Czarnyska, w艣 i kol. nad rzk膮 Pisi膮, pow. 艂aski, gm. Wodzierady, par. Kwiatkowice. W艣 ma 19 dm. , 88 mk. ; kol. 9 dm. , 56 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 80 mk. W r. 1867 fol. Wola Czar. rozl. mr. 348 gr. or. i ogr. mr. 226, 艂膮k mr. 12, past. i zaro艣li mr. 62, nieu偶. mr. 48. W艣 Wola Czarn. os. 16, mr. 21. Obecnie folw. zosta艂 rozparcelowany na kolonie. 艁any kmiece i folw. Wola dawa艂y dziesi臋cina pleb. w Kwiatkowicach, pr贸cz tego kol臋d臋 po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , L, 384. W艣 ma 6 os. i 1 1 2 Um km. 85. W. , Czaryska, w艣, pow. w艂oszczowski, ob. Czary偶. W spisach pobor. z r. 1579 podano tylko wie艣 Czary偶, w艂asno艣膰 Szafra艅ca. W 1827 r. by艂o 20 dm. , 140 mk. 86. W. Czeni臋cka ob. W贸lka Czerni臋cka. 87. W. Czo艂nowska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. i par. Baran贸w. Nosi nazw臋 od wsi Czo艂na ob. . W r. 1676 daje pog艂贸wne od 24 poddanych. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 160 mk. 88. W. Czosnowska, pow. warszawski, gm. Cz膮stk贸w, par. 艁omna. Istnieje ju偶 w r. 1580 jako przyl. Czosnowa Wielkiego. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 185 mk. , par. Kazu艅. 89. W. Czu艂czycka pow. che艂mski, ob. W贸lka Czu艂czycka. 90. W. Czy偶owska pierwotna nazwa wsi Grzymalina Wola, w pow. piotrkowskim. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola Czy偶owska nale偶y do par. Kami艅sk i nosi nazw臋 sw膮 od przyleg艂ej wsi Czy偶贸w. Dziesi臋ciny id膮 dla kapitu艂y gnie藕nie艅skiej. W r. 1552 Miko艂aj Wolski ma tu 11 osad. na 6 艂an. Ob. Wola Grzymalina. 91. W. Daleszewska, w艣, w par. W贸jcin dzi艣 pow. opoczy艅ski. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 625. Dzi艣 nie znana. 92. W. Der臋藕nia艅ska, pow. bi艂gorajski, gm. i par. S贸l. Le偶y przy wsi Dere藕nia. 93. W. D臋biana, Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. na obszarze dzisiejszego pow. w艂oszczowskiego, ob. Pilczyca 2. 94. W. D臋bna, dzi艣 D臋bnowola, fol, , pow. gr贸jecki, gm. Konary, par. Ostro艂臋ka. Wchodzi w sk艂ad d贸br Konary ob. j. W r. 1576 we wsi Wola D臋bna p艂aci艂 Jan Wolski z 1 2 艂anu w贸jtowskiego i kanonik warszawski od 10 艂an. 95. W. D臋bska, pow. j臋drzejowski, par. Brzeziny w pow. kieleckim, zwa艂a si臋. w 1540 r. Wolia Deprzska, od wsi Deprz, dzi艣 nie istniej膮cej. W r. 1540 dziedzicem obu wsi by艂 Feliks Trzaska. Wola Deprska mia艂a 2 kmieci na ca艂ych 艂anach, 10 na p贸艂艂ankach, 2 p贸艂艂anki puste, karczm臋, role folwarczne, lasy i pasieki wsp贸lne ze wsi膮 Deprz. Obie oszacowane by艂y na 360 grzyw. Nale偶a艂y do par. Kielce Pawi艅. , Ma艂op. , 586. Ob. D臋bska Wola. 96. W. D臋bska, w艣 i fol. 艣r贸d wy偶yny, nad bagnami Niemyje, pow. m艂awski, gm. D臋bsk, par. Szyd艂owo, odl. 9 w. od M艂awy, ma 8 dm. , 83 mk. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 57 mk. Ob. D臋bsk Pol. rozl mr. 440 gr. or. i ogr. mr. 143, 艂膮k mr. 129, past. mr. 60, lasu mr. 105, nieu偶. mr. 3 bud. drew. 4. W艣 ma 11 os. , 173 mr. 97. W. al. Dlugowola, w r. 1368 Bantkowska Wola, w r. 1576 D艂uga Wola, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Ryka艂y, par. Goszczyn. Pierwotnie w艣 ksi膮偶臋ca, wymieniona w akcie ks. Ziemowita z r. 1368, naznaczaj膮cym za dziesi臋ciny bisk. pozn. po 6 gr. z 艂anu Kod. Wielkop. , 1601. W r. 1576 p艂acono tu od 30 艂an. i 12 zagrod. W 1855 r. wchodzi w sk艂ad d贸br rz膮d. Goszczyn. Ob. D艂ugowola 1. 98. W. D艂uga, w艣, pow. i艂偶ecki, par. Lipsko, ob. D艂ugowola 2 i Paw艂owice 4. 99. W. D艂uga, w艣, pow. garwoli艅ski, par. Paw艂owice, ob. D艂ugowola 3 i Paw艂owice 7. W r. 1569 w艣 Wola D艂uga, w par. Wargocin, pow. st臋偶yckim, w艂asno艣膰 Gostomskiego, ma 8 艂an. km. , 5 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 334. 100. W. D艂uska, w艣, pow. radomski, par. Potwor贸w, ob. D艂ugie 9. W r. 1569 Stefan W臋drogowski p艂aci tu od 2 艂an. i 2 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 313. 101. W. D艂u偶ewska, w par. Ko艂biel. Istnia艂a w r. 1576, stanowi艂a jedn膮 ca艂o艣膰 z D艂u偶ewem. Ob. W贸lka D艂u偶ewska, 102. W. D艂u偶niewska, w r. 1578 Wola Sarbiewska, w艣 i fol. , pow. p艂o艅ski, gm. i par. Sarbiewo, odl. 13 w. od P艂o艅ska, ma 41 dm. , 352 mk. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 74 mk. W r. 1868 fol. Wola D艂u偶n. rozl. mr. 1128. W艣 Wola D艂u偶n. os. 15, mr. 258; w艣 Wysi贸艂ki os. 8, mr. 150; w艣 Radzyminskie Budy os. 13, mr. 194. W r. 1578 w艣 ta nosi艂a jeszcze pierwotn膮 nazw臋 Wola Sarbiewska. Mieszka艂 tu Zavisius D艂u偶niewski, kt贸ry p艂aci艂 od 5 艂an. , 2 zagr. z rol膮, 1 1 2 艂anu pustego; Jan S臋kowski mia艂 1 艂an km. Pawi艅. , Mazowsze, 99. 103. W. , Dobromirowa, w艣 w par. Petrykozy, pow. opoczy艅ski 艁aski, L. B. , 1, 710 ob. W贸lka Dobromirowa, 104. W. Domaszewska, pow. 艂ukowski, ob. W贸lka Domaszewska. 105. W. Droszewska, w艣 i fol nad rz. Prosn膮, pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza 15 w. ; w艣 ma 26 dm. , wraz z os. K臋pie i Zwyci臋ztwo 488 mk. ; fol. 8 dm. , 10 mk. W r. 1827 by艂o 35 dm. , 320 mk. W r. 1887 fol Wola Drosz. rozl. mr. 777 gr. or. i ogr. mr. 559, 艂膮k mr. 45, past. mr. 61, lasu mr. 59, nieu偶. mr. 53; bud. mur. 8, drew. 7. Wie艣 Wola Drosz. os. 61, mr. 283; w艣 Kakawy os. 64, mr. 302; w艣 Holendry Kakawskie os. 30, mr. 305. Wie艣 ta wyst臋puje w dok. z r. 1377. Zapewne za艂o偶y艂 j膮 jeden z Droszewskich, z poblizkiego Droszewa. Na pocz膮tku XVI w. daj膮 kmiecie plebanowi po mierze owsa i 偶yta. Dziesi臋ciny zapewne id膮 na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , II, 54. 106. W. Drzazgowa, w艣 i fol. nad rz. Wolbork膮, pow. brzezi艅ski, gm. i par. B臋dk贸w, odl. 28 w. od Brzezin. W r. 1889 fol. Wola Drzazgowa rozl mr. 820 gr. or. i ogr. mr. 510, 艂膮k mr. 67, past. mr. 16, lasu mr. 202, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 8, drew. 8; p艂odozm. 6 i 10pol, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 Wola Drz. os. 22, mr. 49; w艣 Cieniawy os. 6, mr. 3; w艣 Krzy偶an贸w os. 10, mr. 161; w艣 Ewcin os. 25, mr. 322. Na pocz膮tku XVI w. w艣 nale偶a艂a do par. w Rososze wcielonej do B臋dkowa, dziesi臋cin臋 z 艂an. km. pobiera艂 scholastyk 艂臋czycki, a pleban tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu. 艁any folw. daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Rososze 艁aski, L. B. , II, 232. 107. W. Drzewiecka, w艣, pow. skierniewicki, gm. S艂upia, par. Lipce, le偶y w pobli偶u wsi Drzewce, ma 354 mk. , 1078 mr. W 1827 r. by艂o 13 dm, , 116 mk Wola Wola Na pocz膮tku XVI w. lany kmiece dawa艂y pleb. w Lipcach meszne po 3 kor. 偶yta i 3 owsa i na kol臋d臋 po trzy chleby lub trojaka. So艂tys p艂aci艂 za dziesi臋cin臋 6 gr. 艁aski, L. B. , II, 338. W r. 1579 Wola Drzew. , w艂asno艣膰 arcyb. gnie藕n. , w kluczu skierniewickim, mia艂a 8 lan. , 1 w贸jtowski, 3 kom. , 1 rzem. Pawi艅. , Mazowsze, 178. 108. W. Ducka, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Glinianka, ma 146 mk. , 294 mr. W r. 1576 w艣 Wola Ducka D艂uga, w par. Karczew, ma l 1 2 艂anu a D膮br贸wka Duckich ma 2 1 2 艂anu. Zapewne za艂o偶yciele pochodzili ze wsi Duki, w par. Tarczyn. 109. W. Ducka, w艣 i fol, pow. kozienicki. Na pocz膮tku XVI w. istnia艂a ju偶 i nale偶a艂a do par. Stromiec 艁aski, L. B. , I, 669. W r. 1576 Stan. Staniszewski p艂aci tu od 2 艂an. 110. W. Dziankowska, fol. i w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. Lubie艅, par. Bia艂otarsk, odl. 28 w. od W艂oc艂awka, ma 80 mk. W r. 1873 Wola Dziank. rozl. mr. 309; gr. or. i ogr, mr. 278, 艂膮k mr. 24, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 10; p艂odozm. 12pol. Spisy poborowe z r. 1566 podaj膮 Dziank贸w Ma艂y i Wielki lecz Woli nie zamieszczaj膮. 111. W. Dziba艂towska, w艣, wchodzi艂a wr. 1765 w sk艂ad ststwa radoszyckiego, Za艂o偶ona zapewne przy ko艅cu XVI w. przez jednego z Dziba艂towskich z Dziba艂towa, w par. Ko艅skie. Dzi艣 nie istnieje. 112. W. Dzierli艅ska, w艣 i folw. nad strum. Mesznik, pow. sieradzki, gm. i par. Char艂upia Ma艂a, odl. od Sieradza 4 w. ; w艣 ma 13 dm. , 282 mk. ; fol 4 dm. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 210 mk. , par. Sieradz. W r. 1833 fol mia艂 990 mr. w艣 21 os. , 152 mr. W r. 1496 w par. Char艂upia Ma艂a wykazan膮 jest wie艣 Wola, maj膮ca 7 1 2 艂an. , podczas gdy Dzierlin ma 13. W r. 1518 ta偶 Wola ma 6 艂an. i m艂yn pustka stoj膮cy Pawi艅. , Wielkop. , II, 171, 181. 113. W. Dzika, w艣, pow. b艂o艅ski, par. Izdebno, ob. Dzika Wola, W r. 1580 Dzika Wola, w par. 呕ukowo, mia艂a kilka cz臋艣ci nale偶膮cych do Cichosz贸w K艂odzie艅skich, og贸艂em 2 1 2 艂an. km. i 1 4 艂anu km. zaj臋tego na folwark Pawi艅. , Mazowsze, 277. 114. W Flaszczyna, w艣 i fol, pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Zadzim, odl od Sieradza 22 w. ; w艣 ma 17 dm. , 160 mk. ; fol 6 dm. , 27 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 161 mk. W r. 1886 fol Wo艂a Flaszczyna rozl mr. 552 gr. or, i ogr. mr. 420, 艂膮k mr. 30, pastw. mr. 55, lasu mr. 25, nieu偶. mr. 22; bud. mur, 3, drew. 11; p艂odozm. 9pol, las nieurz膮dzony. W艣 Wola Flasz. os. 23. mr 101; w艣 Hilar贸w os. 2, mr. 15; w艣 Pietrychy os. 5, mr. 35; w艣 Wola Sypi艅ska os. 9, mr. 172. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 kollegiacie uniejowskiej, fol pleb. w Zadzimiu. Kmiecie dawali pleb. tylko kol臋d臋 po groszu 艁aski, L. B. , I, 346, 386, 115. W. Flakowa, w艣, w par. Bogdan贸w pow. piotrkowski, podana w opisie par. Bogdan贸w Lib. Ben. 艁askiego, II, 219. Nie pomieszczona w spisach poborowych. 116. W. Ga艂ecka, pow. opoczy艅ski, par. Nieznamierowice. Istnieje na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I. 653. 117. W. Ga艂臋zowsk膮, w艣 i fol nad rzk膮 Samic膮 dop艂. Bystrzycy, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl 30 w. od Lublina, ma pok艂ady wapienia i kamienia budowlanego, wiatrak, smolarni膮, 54 os. , 700 mk. W r. 1827 by艂o 38 dm. , 239 mk. W r. 1885 fol Wola Gal rozl. mr. 1491 gr. or. i ogr. mr. 1056, 艂膮k mr. 30, past. mr. 68, lasu mr. 290, nieu偶. mr. 48; bud. mur. 11, drew. 21; p艂odozm. 9 i 10pol, las nieurz膮dzony. W艣 Wola Gal. os. 55, mr. 1021. W spisach pobor. z r. 1676 w艣 Ga艂臋zow, zamieszka艂a przez drobn膮 szlacht臋, podan膮 jest w par. Targowisko a druga cz臋艣膰, zapewne p贸藕niejsza Wola, w par. Bychawa. Zofia Silnicka p艂aci tu pog艂贸wne od 3 os贸b szlach. , 7 dworskiej s艂u偶by, 64 poddanych i 2 偶yd贸w; Jan Rucki od 3 os贸b i Jan D膮browa od 3 os贸b z rodziny i 7 dworskich Pawi艅. , Ma艂op. , 10a. 118. W. Gardzienicka, w艣, pow. krasnostawski, ob. Gardzienice. 119. W. Gaszczy艅ska, w par. Konary, dzi艣 Wola ob. , w pow. gr贸jeckim. 120. W. Gawartowa, w艣 i folw. , pow. b艂o艅ski, gra. Pass, par. Paw艂owice, odl 7 w. od B艂onia. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 158 mk. W r. 1885 fol Wola Gawar. rozl mr. 446 gr. or. i ogr, mr. 432, past. mr. 5, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 9, drew. 21; p艂odozm. 14pol W艣 Wola Gaw. os. 14, mr. 201. W r. 1579 Jan Wolski ma 4 艂any km. , 2 zagr. ; Stan. Wolski 8 zagr. Dwie cz臋艣ci szlach, bez kmieci maj膮 Jan Wolski 1 1 2 艂anu i Paskowski 1 4 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 145, 158. Ob. Gawartowa Wola. 121. W. G臋sia, w艣, pow. 艂ukowski, par. Okrzeja. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 mia艂a 7 dm. , 61 mk. 122. W. G臋sia, pow. tomaszowski, ob. Wola Szlaty艅ska. 123. W. Gieraszowska, pow. radomski, par. 艁oni贸w, ob. W贸lka Gieraszowska. 124. W. G艂oskowska, pow. gr贸jecki, ob. G艂sk贸w. W spisach pobor. z XVI w. nie ma tej Woli w par. Jazgarzew, za to podana jest nieznana dzi艣 Mroczkowa Wola ob. , kt贸ra po przy艂膮czeniu do G艂oskowa mog艂a zmieni膰 nazw臋. 125. W. G艂upia, dzi艣 Glupianka, w艣, pow. nowomi艅ski, par. Ko艂biel W r. 1576 maj膮 Suszczy艅scy z Suszczyna Sufczyn trzy dzia艂ki, og贸艂em 1 3 4 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 225. 126. W. Giupicka, w艣, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Dru偶bice, ma 11 dm. , 105 mk. , 256 mr. W r. 1827 w艣 rz膮dowa, mia艂a 10 dm. , 66 mk. Zapewne t臋 sam膮 wie艣 p. n. G艂upice Ma艂e Minor wymieniaj膮 regestra pobor, z r. 1552 jako w艂asno艣膰 biskupa kujawskiego. By艂o tu 6 osad. i 2 1 2 艂an. 127. W. Golkowska, w艣 i fol, pow. gr贸jecki, gm. i par. Jazgarzew, odl. 27 w. od Gr贸jca. W r. 1580 by艂o tu pi臋膰 dzia艂贸w nale偶膮cych do Go艂kowskich i obejmuj膮cych po 1 1 10 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 295. W r. 1887 fol Wola Go艂k. rozl mr. 651 gr. or. i ogr. mr. 468, 艂ak mr. 61, past. mr. 16, lasu mr. 97, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 5, drew. 10; p艂odozm. 4, 7 i 14pol. W艣 Wola Go艂k. os. 35, mr. 321; w艣 W艂adys艂aw贸w os. 23, mr. 503. 128. W. Go艂臋biowska Stara i Nowa, dwie wsi, pow. radomski, gm. i par. Radom odl. 6 w. . W polowie XV w. w艣 ta, w par. Badom Nowy, nale偶a艂a do miasta i dawa艂a dziesi臋cina z lan. km. warto艣ci do 24 grzyw, , klasztorowi w膮chockiemu. 艁an贸w folw. i karczmy nie by艂o. Przyleg艂a w艣 Go艂臋bi贸w by艂a dawn膮 w艂asno艣ci膮 klasztoru w膮chockiego. W r. 1569 w艣 Go艂臋bi贸w i Wola Go艂臋biowska nale偶膮 do miasta Radomia i rz膮dz膮 si臋 prawem magdeburskiem Pawi艅. , Ma艂op. , 329. 129. W. Go艂uchowska, pow. stopnicki, par. Kije, ob. W贸lka Go艂uchowska, 130. W. Go艂ymi艅ska, w艣, pow. ciechanowski, ob. Go艂ymi艅ska Wola. W r. 1567 we wsi Wola Golinski Kasper Goli艅ski mia艂 5 w艂. , 3 ogr. ; Jan Goli艅ski 5 w艂. , 4 ogr. Pawi艅. , Mazowsze, 328. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 125 mk. 131. W. G贸rna, w XVI w. Rzepiszewska Wola, w艣, pow. sieradzki, ob. G贸rna Wola 2. 132. W. , G贸rna, w XVI w. Wola Nag贸rna al. G贸rzna, w艣, pow. radomski, par. Jankowice. Na pocz膮tku XVI w. pleban z Jankowie posiada艂 tu, jako uposa偶enie, trzy 艂any roli i 艂膮ki. Kmiecie dawali pleban. tylko kol臋d臋 po groszu z 艂anu i 艣wi臋topietrze po denarze od osoby 艁aski, L. B. , I, 676, ob. G贸rna Wola 2. 133. W. G贸rna, dzi艣 G贸rnowola, w艣, w pow. stopnickim, par. Ostrowce. W po艂owie XV w. dziedzicem by艂 Jan Nasion h. Top贸r. Dziesi臋ciny ze wsi bral w cz臋艣ci biskup krakow. , w warto艣ci 1 grzyw. , w cz臋艣ci pleban w Ostrowcach, warto艣ci dwu seksagen D艂ugosz, L. B. , Ii, 429. W 1579 r. jest to wie艣 kr贸lewska, maj膮ca 18 osad. , 8 lan. , 3 kom. , 3 ubog. , 1 rzem. i 艂an so艂tysi. W r. 1602 wchodzi w sk艂ad ststwa korczy艅skiego. Ob. G贸nowola. 134. W. Gory艅ska Stara i Nowa, w艣 i fol, pow. radomski, ob. Gory艅ska Wola. W r. 1892, po dokonaniu nowego rozdzia艂u obszaru d贸br, fol. Wola Gor. Stara lit. C. mia艂 219 mr. za艣 w艣 23 os. , 420 mr. Nale偶a艂y poprzednio wsi Spezya os. 3, mr. 15 i Olszowa os. 13, mr, 169. PoL Wola Gor. Nowa mia艂 211 mr. oraz Wola Gor. lit. B. mr. 605. Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. i karczmy pr贸cz jednej dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 1 grzyw. , pleb. w Goryni 艁aski, L. B. , I, 672. W r, 1569 we wsi Wola Gory艅ska Jerzy Charzy艅ski p艂aci艂 za Zb膮skiego od 11 p贸艂艂ank贸w, 4 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 303. 135. W. Gos艂awska, w艣, pow. 艂owicki, gm. Bielawy, par. Waliszew, ma 132 mk. , 152 mr. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 125 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. daj膮 dziesi臋cin臋 kollegiacie 艂臋czyckiej, folw. za艣 pleb. w Waliszewie 艁aski, L. B. , II, 426. W r. 1576 Stan. Bykowski p艂aci tu od 8 艂an. , 2 zagr. , 1 karczmy, 2 osad. 136. W. Gozdowska, w XVI w. Wola Gozdzka, w艣, pow. radomski, gm. i par. B艂otnica, odl od Radomia 14 w. , ma 3 dm. , 20 mk. , 173 mr. Powsta艂a przy wsi G贸zd ob. Guzd. Na pocz膮tku XVI w. lany km. i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 1 grzyw. , pleb. w B艂otnicy 艁aski, L. B. , I, 678. W r. 1569 siedz膮 tu G贸jscy z Gozdu, wi臋c Gozdzcy w艂a艣ciwie, maj膮 pi臋膰 cz臋艣ci, po 1 2 艂anu ka偶da. 137. W. Grabina, w艣 i fol, pow. 艂贸dzki, gm. 呕eromin, par. Srocko, odl. 27 w. od 艁odzi. W艣 ma 28 dm. , 220 mk. ; fol. 4 dm. , 16 mk. W r. 1877 fol. Wola Grab. rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 406, 艂膮k mr. 39, past. mr. 3, lasu mr, 174, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 6, drew. 11; p艂odozm. 10pol, las nieurz膮dzony, wiatrak. Wie艣 Wola Grab. os. 38, mr. 216. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i folw. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Srocku 艁aski, L. B. , II, 171. W r. 1552 Wojciech, chor膮偶y sieradzki, p艂aci tu od 16 osadn. 138. W. Grabowska al. Komorniki, fol. , pow. kozienicki. W r. 1576 Hieronim Grabowski mia艂 tu 2 艂any a Jan ze Stanis艂awem 1 1 2 艂anu. W r. 1885 fol. Wola Grab. al. Komorniki rozl mr. 902 gr. or. 1 ogr. mr. 555, 艂膮k mr. 2, lasu mr. 326, nieu偶. mr. 19 bud. mur. 2, drew. 10; p艂odozm. 7 i 12pol, las urz膮dzony. Fol ten oddzielony zosta艂 od d贸br Grab贸w. Ob. Grab贸w i Grabowska Wola, 139. W. Grabowska, pow. radomski, gm. Potwor贸w, paraf. Wrzeszcz贸w, Istnia艂a ja藕 na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 660. W r. 1508 nale偶a艂a do d贸br starosty radomskiego. 140. W. Gr膮becka, pow. sierpecki, ob. Gr膮biec, W r. 1578 Wolia Grembecka w cz臋艣ci Paw艂a i Piotra Je偶ewskich mia艂a 1 艂an, 1 zagr. z rol膮, w cz臋艣ci Ziemska 1 2 艂anu Pawi艅ski, Mazowsze, 42. 141. W. Gr贸decka, w艣, pow. tomaszowski, ob. Gr贸decka Wola, W 1827 r. by艂o 30 dm. , 161 mk. 142. W. Gr贸dzka al Gr贸dzkowola, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Kobylin, par. Gr贸jec. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Goszczyn. W r. 1576 we wsi Wola Groczka p艂aci w贸jt od 2 艂an. 143. W. Gr贸jecka, w r. 1578 Wolia Grodzka, w艣, pow. opatowski. W r. 1578 Piotr Zborowski p艂aci od 7 osad. , 7 艂an. , 2 kom. ubog. Grodziec nale偶y do ks. Ostrogskiego Pawi艅. , Ma艂op. , 188. 144. W. Grotkowa, w艣, w par. Bukowno dzi艣 pow. radomski. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. Zapewne jest to dzisiejsza wie艣 Grotki ob. . 145. W. Grzybowa, w par. Che艂mo pow. noworadomski. Jest to dzisiejsza wie艣 W贸lka ob. . 146. W. Grzybowa al Grzybowska, fol i w艣, pow. warszawski, gm. i par. Okuniew. Fol ma 1038 mr. , wiatrak; w艣 ma 7 os. , 26 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Okuniew. Spisy pob. z r. 1580 nie podaj膮 tej wsi. By膰 mo偶e, i偶 jest to 贸wczesna W贸lka Duchnowska, kt贸ra po spaleniu sta艂a pustk膮 w r. 1580 Pawi艅. , Mazowsze, 252. W spisie z r. 1827 podana p. n. Grzybowu, mia艂a 3 dm, , 20 mk. W nowszych Wola Wola spisach pomini臋ta. 147. W. Grzymalina, w XVI w. Wola Czy偶owska, w艣 i fol. nad rzk膮 Widawk膮, pow. piotrkowski, gm. Kleszcz贸w, par. Wola Grzymalina. W艣 ma 38 dm. , 394 mk. ; fol. 10 dm. , 5 mk. We wsi ko艣cio艂 parafialny. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 184 mk. Dobra Wola Grzym. sk艂ada艂y sie w r. 1871 z fol. Wola Grzym. , D膮browa i Ludzin, nomenklatury Stok, rozl. mr. 2492 fol. Wola Grzym. gr. or. i ogr. mr, 108, Iak mr. 92, past. mr. 109, lasu mr. 1620, zaro艣li mr. 150, nieu偶. mr. 206; bud. mur. 3, drew. 15; fol. D膮browa z przyl. Stok gr. or. mr. 80, nieu偶. mr. 1, os. m艂yn. mr. 26; bud. drew. 9; fol. Ludzie gr. or. i ogr. mr. 99, nieu偶. mr. 1; bud. drew. 3, las nieurz膮dzony, m艂yn wodny, pok艂ady torfu. Ws Wola Grzym. os. 37, mr. 479. Ob. Grzymalina Wola i Wola Czy偶owska, 148. W. Grzymkowa, w艣 i fol. , pow. 艂贸dzki, gm. R膮bie艅, par. rz. kat. Kazimierz, ew. Aleksandr贸w, odl. 11 w. od 艁odzi. W艣 ma 14 dm. , 96 mk. ; fol. 4 dm. , 32 mk. W 1827 r. by艂o 10 dm. , 173 mk. W r. 1888 fol. Wola Grzym. rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 355, 艂膮k mr. 74, past, mr. 11, lasu mr. 34, nieu偶. mr. 49; bud. mur. 3, drew. 12. W艣 Wola Grzym. os. 15, mr. 200; w艣 Budy Wolskie os. 11, mr. 156; w艣 Stawki os. 22, mr. 299; w艣 Placyd贸w os. 10, mr. 98. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleban. w Kazimierzu tylko po groszu z 艂anu na kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 380. W r. 1576 Katarzyna Wolska, wdowa, p艂aci tu od 5 艂an. , 1 zagr. , 1 karczmy, 9 os. Pawi艅. , Wielkop. , II, 65. 149. W. Gu艂owska, w艣, pow. 艂ukowski, ob. Gu艂owska Wola, Wymieniona w spisie z r. 1508 obok Gutowa. W reg. pobor. pow. st臋偶yckiego z r. 1509 w艣 ta, w par. Wojcieszk贸w z Adamowem, w艂asno艣c Rusieckiego, ma 13 p贸艂艂ank贸w Pawi艅. , Ma艂op. , 338 i 477. W r. 1548 Hieronim Rusiecki, chor膮偶y sandomierski, wystawi艂 tu ma艂y ko艣cio艂ek drewniany, a raczej kaplice i utrzymywa艂 przy niej kap艂ana zakonnego. Oko艂o r. 1660 nowi dziedzice d贸br Krasi艅scy obok dawniejszej kapliczki wznie艣li okaza艂膮 艣wi膮tyni臋 murowan膮. W bardzo pi臋knym wielkim o艂tarzu umieszczono obraz Boga Rodzicy, s艂ynny cudami, przeniesiony z kaplicy. Nadto fundatorowie za po艣rednictwem bisk. krak. Andrzeja Trzebickiego erygowali tu konwent k艣. karmelit贸w, dawnej obserwancyi, z nowicyatem dla m艂odych zakonnik贸w. Parafia zostawa艂a tak偶e pod zarz膮dem tych偶e karmelit贸w, ale jako kapelan贸w przysy艂anych z Krakowa z konwentu na Piaskach. Dnia 28 list. 1864 r. nast膮pi艂a suppressya klasztoru. Dnia 11 kwiet. 1869 r. ko艣ci贸艂 przemieniony zosta艂 na parafialny ob. Przegl. Katol, Nr. 41 z 1886 r. . 150. W, Gutowska, w艣, pow. radomski, ob. Gutowska Wola i Jedlonka. Jest to osada utworzona przy dawnem targowisku, przeniesionem widocznie do poblizkiego Jedli艅ska. W po艂owie XV w. w艣 ta, w par. Jankowice, nale偶y do Jana Gutowskiego h. P贸艂koza, ma 17 lan. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋 kollegiacie sandomierskiej, warto艣ci od 12 do 20 grzyw. By艂o te偶 10 karczem z rol膮 daj膮cych dziesi臋cin臋 in gonithwam, 3 zagrod. Folw. dawa艂 pleban. w Jankowicach D艂ugosz, L. B. , I, 392. Wed艂ug reg. pobor. z r. 1569 w艣 ta, nosz膮ca te偶 nazwy Wola 呕abia al. Jankowska, mia艂a w cz臋艣ci Andrz. Kroczowskiego 7 lan. , 2 kom. , w cz臋艣ci Wolskiego 2 1 2 艂an. , 1 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 302, 471. 151. W. Guzowska, w艣 i fol, pow. radomski, ob. Guz贸w 2. 152. W. Hajownicka. Istnia艂a w XVI w. i nale偶a艂a do ko艣cio艂a w Uchaniach. Zapewne zla艂a si臋 w jedn膮 ca艂o艣膰 ze wsi膮 Hajowniki, w pow. zamojskim. Ob. Ha jowniki i Uchanie. 153. W Hankowska, ob. Wola Chankowska, 154. W. Helszczyna, ob. Wola 艁aznowska. 155. W. Idzikowska, w艣, pow. krasnostawski, ob. Idzikowska Wola. W 1827 r. by艂o 44 dm. , 268 mk. 156. . W. Jackowa al. Jackowska, dawniej Jachowa i Jachnowa, w艣, pow. kielecki, gm. G贸rno, par. Daleszyce. W r. 1827 w艣 rz膮dowa, g贸rnicza, ma 58 dm. , 267 mk. W po艂owie XV w. w艣 Jachowa Wola nale偶y do bisk. krak, ma 12 艂an. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. , biskupowi. So艂tys z dwu 艂an贸w daje pleb. w Daleszycach, warto艣ci 2 grzyw. D艂ugosz, L. B. , II, 459. W spisach pobor. z r. 1540 Jachowa Wolia i Jachnowa Wola, w艂asno艣膰 bisk. krakow. , w kluczu kieleckim, ma 6 艂an. w tej liczbie 2 puste. Pr贸cz tego 2 艂any w贸jtowskie, ma艂y folwark i sadzawka. W r. 1573 ma 4 艂any i 2 w贸jt. Pawi艅. , Ma艂op. , 277, 584. Zapewne po zaj臋ciu cz臋艣ci d贸br biskupich, w ko艅cu XVIII w. przesz艂a na w艂asno艣膰 skarbu. 157. W. Jagielczyna, w par. Krzemienica, ob, Jagielszczy艅ska W贸lka, Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleban. tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 304. W r. 1579 jest tu 1 艂an km. i 1 zagr. 158. . W. Jajkowa, w par. Mogielnica ob. 艁aski, L. B. , II, 294, ob. Wola Tr臋baczowska i Jajkowice, 159. W. Jajkowska, w XVI w. Wolia Jaykowa, w艣 i fol, pow. noworadomski, odl. 21 w. od Radomska, ob. Jajkowska Wola. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 179 mk. Na pocz膮tku XVI w. dawano w miejsce dziesi臋ciny z 艂an. km. i folw. plebanowi w Paj臋cznie po 7 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 530. W r. 1552 siedzi tu drobna szlachta Zbroszkowie, Kule i inni, maj膮 nieca艂e trzy 艂any km. Pawi艅. , Wielk. , II, 282. 160. W. Jaworska, pow. i艂偶ecki, ob. Jaworska Wola, 161. W. Jedli艅ska, dawniej Wola Jedle艅ska od wsi Jedlno, w艣 i fol. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Jedlno, odl. 9 w. od Radomska, ob. Jedli艅ska Wola. W 1827 r. by艂o 29 dm. , 179 mk. Dobra Wola Jedl. sk艂ada艂y si臋 w r. 1890 z fol. i wsi t, n. i fol. Ludwin贸w, rozl. mr. 1540 Wola gr. or. i ogr. mr. 862, 艂ak mr. 300, past. mr. 126, lasu mr. 206, nieu偶. mr. 46; bud. mur. 5, drew, 14, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 Wola Jedl. os. 50, mr. 558. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y pleb. w Jedlnie za dziesi臋cin臋 po 6 gr. z 艂anu a za kol臋d臋 po groszu 艁aski, L. B. , 1, 488. W r. 1552 Piotr Jedli艅ski p艂aci zt膮d od 13 osad. , 11 艂an. i karczmy z rol膮. Pawi艅. , Wielkop. , II, 284. 162. W. Je偶owa, pow. radomski, ob. Je偶owa Wola. Spisy pobor. z XVI w. nie podaj膮 tej wsi w paraf. Kowala. 163. W. Jurkowa, w艣 i kol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. 艢wierczyn, odl. 40 w. od Nieszawy, ma 111 mk. Fol. Wola Jurkowa w r. 1889 rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 388, 艂膮k mr. 48, nieu偶. mr. 27; bud. mur. 11, drew. 4. W r. 1557 Wola Jurkowa, w par. Chalno, ma 3 1 2 lan. km. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawi艅. , Wielk. , II, 10. 164. W. Jurkowska, w par. Biech贸w, ob. Wola Biechowska. 165. W. Kad艂ubska, w艣, pow. radomski, ob. Kadlubska Wola. Na pocz膮tku XVI w. role folw. dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci do p贸艂 grzyw. , pleb. w B艂otnicy 艁aski, L. B. , I, 678. W r. 1569 Katarz. Dzikowa p艂aci tu od I61 2 艂an. km. i 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 310. 166. W. Kalinowska, w XVI w. Szafra艅cza, w艣, pow. olkuski, gm. Su艂oszowa, par. S膮sp贸w. W艣 ta w po艂owie XV w. nosi艂a nazw臋 Wola. Dziedzicami jej byli Krzysztof i Stanis艂aw Szafra艅cowie h. Stary ko艅. By艂y ta lany kmiece D艂ugosz, L. B. , II, 63. Ta sama wie艣 nosi艂a w r. 1581 nazw臋 Wola Szafrancza, mia艂a wtedy 5 1 2 艂an. km. , 1 komor. z bydl. , 2 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 30. W 1827 r. by艂o 48 dm. , 368 mk. 167. W. Kalska, w艣 i fol. , pow. 艂贸dzki, ob. Kalska Wola, Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋ciny z 艂an贸w km. folw. nie by艂o dawano ko艣cio艂owi w Wolborzu, za艣 pleb. w Czarnocinie tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 178, 230. W r. 1511 w艣 ma 6 艂an. i karczm臋; w r. 1552 Spinek ma 2 os, z karczm膮, Potocka i El偶bieta Zwirzchowska 2 osad. , kasztelan rozpierski 5 osad. W r. 1553 jest 6 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , II, 199 i 266. 168. W. Ka艂kowa, w艣 i fol. nad rz. Bzur膮, pow. kutnowski, odl. 24 w. od Kutna, ob. Kalkowa Wola. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 170 mk. Dobra Wola Kalkowa sk艂ada艂y si臋 w r. 1892 z fol. Wola Ka艂. , Wiewierz i Podlasie, rozl. mr. 1061 gr. or. i ogr. mr. 663, 艂膮k mr. 132, past. mr. 20, lasu mr. 199, nieu偶. mr. 47; bud. mur. 8, drew. 14, las nieurz膮dzony, wiatrak. W艣 Wola Ka艂. os. 21, mr. 21. W r. 1576 Aleks. Wolski p艂aci tu od 5 1 2 艂an. 4 zagr. , karczmy, rze藕nika, rybaka, karczmy dziedzicznej; 3 rybak贸w, rzemie艣lnik i komornik zbiegli. Osadnik贸w by艂o 17 Pawi艅. , Wielkop. , II, . 107. 169. W. Ka艂kowska, w par. Sobota, ob. Wola, pow. 艂owicki. 170. W. Ka艂uska al. Szlachecka, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Kuflew, par. Ka艂uszyn, ma 17 dm. , 214 mk. , 315 mr. S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 154. W spisach z XVI w. nie podana. W r. 1827 mia艂a 9 dm. , 58 mk 171. W. Kamienna, w艣, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza. W reg. pob. z r. 1577 jest wie艣, , Wola Iwowa w par. Ko艅skie z kt贸rej wydzielono parafi膮 Miedzierza. Nale偶a艂a ona do wdowy po Stanis艂awie Iwo, za艂o偶yciela zapewne tej woli Pawi艅. , Ma艂op. , 285. Wie艣 ta przesz艂a nast臋pnie na w艂asno艣膰 kr贸lewsk膮 i wchodzi艂a w sk艂ad ststwa radoszyckiego. Zwana te偶 by艂a Zatorowska Wola. Ob. Kamienna Wola 1. 172. W. Kamienna, w艣, pow. opoczy艅ski, par. Petrykozy. W r. 1577 reg. pobor. podaj膮 wie艣 Kamie艅, nale偶膮c膮 do Baltazara P艂ozy, kt贸ry ma 5 艂an. , 4 zagr. z rol膮. Dzi艣 wie艣 nie istnieje Pawi艅. , Ma艂op. , 285. Ob. Kamienna Wola 2. 173. . W, Kamienna, r. 1520 Wola Kamyen, w r. 1577 Wolta Kamie艅ska, pow. opoczy艅ski, par. Odrzyw贸艂. Na pocz膮tku XVI w. rolo dworskie daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Odrzywole 艁aski, L. B. , I, 654. W r. 1577 Odrzywolscy p艂ac膮 ta od 2 lan. , 2 zagr. z rol膮 Pawi艅. , Ma艂op. , 282. Ob. Kamienna Wola 3. 174. W. Kamienna, pow. lubartowski, ob. Kamiennowola, 175. W. Kamienowa, pow. siedlecki, par. Zbuczyn, ob. Kamienowa W贸lka. W r. 1531 Camya Wola ma 1 艂an. ; r. 1552 Camyona Volia ma 8 osad. , nale偶膮cych do drobnych dzia艂贸w szlacheckich; r. 1580 Wola Kamina, z艂膮czona ze wsi膮, , Iwanow Kwaszy, nale偶y do Iwanowskich Pawi艅. , Ma艂op. , 378, 395, 419. 176. W. Kamocka, pow. piotrkowski, par. Srocko, ob. Kamocka Wola. W r. 1552 mieszkaj膮 tu Kamoccy, maj膮cy w 4 dzia艂ach 10 osad. a 1533 podano 1 lan. Pawi艅. , Wielkop. , II, 263. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 127 mk. 177. W. Kanigowska, w 1578 Kangowska Wolia, fol. , pow. m艂awski, gm. i par. Unierzyrz. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. by艂o 13 dm. , 158 mk. W r. 1868 fol. Wola Kan. rozl. mr. 1121 gr. or. i ogr. mr. 507, 艂膮k mr. 86, past. mr. 180, lasu mr. 80, zaro艣li mr. 238, nieu偶. mr. 30. W艣 Maryanowo os. 6, mr. 180. W r. 1577 Miko艂aj i Stanis艂aw p艂ac膮 od 3 1 2 艂an. , 2 zagr. z rol膮. Wdowa po Andrzeju od 2 艂an. , 6 zagr. z rol膮, 1 rzem. Pawi艅. , Mazowsze, 116. Ob. Kanigowska Wola. 178. WKarczewska, w艣 i fol, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Glinianka, ma 176 mk. , 401 mr. W r. 1576 w艣 Wola Karczewskich al Karczowek mia艂a dwa dzia艂y po 艂anie km. Pawi艅. , Mazowsze, 226. 179. W. Kaszowska, w艣 i fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Kasz贸w, odl 17 w. od Radomia. W r. 1885 fol. Wola Kasz. z attyn. Marylin, w r. 1845 oddzielone od d贸br Kasz贸w, rozl mr. 578 gr. or. i ogr. mr. 454, 艂膮k mr. 15, past. mr. 24, lasu mr. 79, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 15, las nieurz膮dzony. W艣 Wola Kasz. os. 49, mr. 330. Ob. Kasz贸w. W po艂owie XV w. w艣 Kaschowska Wolya, w par. Kaszow, w艂asno艣膰 Jana Kaszowskiego h. Janina, mia艂a 20 50 lan. km. , d膮j膮cych dziesi臋cin臋 kolegiacie sandomierskiej, warto艣ci 16 do 20 grzyw. Nie by艂o wtedy folw. ni karczmy D艂ugosz, L. B. , I, 392. W r. 1569 s膮. tli cztery dzia艂y Stan. Kaszowski ma dwa dzia艂y, ka偶dy po 6 1 2 艂an. Stan. W膮sowicz 5 p贸l艂ank贸w i Andrzej Kroczewski 5 p贸艂艂an. Pawi艅. , Ma艂op. , 301. 180. W. Kaw臋czy艅ska al. Kaw臋cka, w艣, pow. j臋drzejowski, gm. Rak贸w, par. Mokrsko, ma 13 os. , 77 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Mokrsko. W 1827 r. by艂o 12 dm. , 00 mk. W r. 1540 Kawianczinseu Wolia Kawianczinska, w艂asno艣膰 Jakuba Secygniowskiego, kaszt. buskiego, ma 4 kmicci na 艂anach, 2 na p贸艂艂ankach. Pr贸cz tego dwa 艂any ca艂e i trzy p贸艂艂anki puste. Bo wsi nale偶y brzeg Nidy i 艂膮ki Pawi艅. , Ma艂op. , 558. 181. W. Kazubowa, w XVI w. i r. 1827 Wola Kozubowa, w艣 i fol. , pow. 艂贸dzki, gm. G贸rki, par. Tuszyn, odl. 21 w. od 艁odzi. W艣 ma 19 dm. , 153 mk. ; fol. 3 dm. , 26 mk, W r. 1827 by艂o 11 dm. , 89 mk. W r. 1885 fol. Wola Kaz. rozl mr. 472 gr. or. i ogr. mr. 367, 艂膮k mr. 23, lasu mr. 73, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 17; p艂odozm. 6 i 7pol. , las nieurz膮dzony. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an. km. i folw. pobiera艂 pleban w Tuszynie 艁aski, L. B. , II, 166. W r. 1552 mieszka tu drobna szlachta, maj膮ca po 1 4 艂ana km. w swych dzia艂ach. 182. W. K膮tecka, w艣, pow. zamojski, ob. K膮tecka Wola i K膮ty 43. 183. W. Kiedrzy艅ska, kol, pow. cz臋stochowski, ob. Kiedrzy艅ska Wola. 184. W. Kie艂czowa, dawna nazwa wsi Kie艂cz贸wka ob. , w pow. piotrkowskim, w par. Wolborz. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, w par. Wolborz, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. pleb. w Moszczenicy, warto艣ci do 8 grzyw. , z innych za艣 r贸l pleb. w Bia艂obrzegach 艁aski, L. B. , I, 631 i II, 174. W r. 1553 p艂acono tu pob贸r od 9 艂an. km. 185. W. Kie艂czy艅ska w艣, pow. opatowski, ob. Kie艂czy艅ska Wola. W r. 1578 Andrzej Niedzwieki, dziedzic Kie艂czyny, p艂aci tu od 8 os. , 2 lan. , 5 zagr. z rol膮, 2 kom, ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 174. Wr. 1827 by艂o 11 dm. , 85 mk. 186. W. Kie艂pi艅ska, w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Zegrze. Podana ju偶 w spisach pobor. pow. zakroczymsko nowomiejskiego z r. 1576. W 1827 r. mia艂a 1 dm. , 7 mk. 187. W. Kienczewska al. Kenczewska, w艣, pow. m艂awski, gm. Turza, par. Lipowiec. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 97 mk. W XVI w. istnieje w艣 Kenczewo ale Woli nie podaj膮 spisy. Ob. Kienczewo. 188. W. Kisielska, w艣, pow. 艂ukowski, par. Stoczek. Ob. Kisielska Wola. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 22 dm. , 135 mk. Jest to dawna posiad艂o艣膰 bisk. pozna艅skich. Wr. 1576 ma w艣 9 lan. 189. W. Klasztorna, dawniej Wola Sieciechowska i 艢wi臋cica, w艣, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciech贸w, ob. Klasztorna Wola. W polowie XV w. w艣 Wola Sieciechowska, zwana przedtem Podolszany i 艢wi臋cica, w艂asno艣膰 klasztoru sieciechowwskiego, mia艂a 12 lan. km. z kt贸rych dawano po fertonie, 30 jaj, 2 kury, 2 kor. owsa, jeden dzie艅 robocizny. So艂tys mia艂 dwa lany wolne od czynszu. Karczma bez roli, w艂asno艣膰 so艂tysa, dawa艂a mu 18 gr. Dw贸ch zagrod. bez roli odrabiali po jednym dniu. Ka偶dy kmie膰 i komornik dawa艂 po korcu chmielu. Dziesi臋ciny, warto艣ci 8 grzyw. , pobiera艂 klasztor D艂ugosz, L. B. , III, 262. Reg. pobor. z r. 1569 podaj膮 t臋 wie艣 p. n. 艢wi臋cica, ma ona 12 lan. , 2 kom. , 2 lany wojt. , 2 karczmy Pawi艅. , Ma艂op. , 321 190. W. Kleszczowa, w艣, pow. 艂aski, ob. Kleszczowa W贸lka. W r. 1553 p艂acono od 1 2艂an. km. 191. W. Klewkowa, dzi艣 Klewk贸w ob. , w pow. 艂owickim, par. 艁owicz. Wymieniona w akcie uposa偶enia kollegiaty 艂owickiej przez arcyb. Wojciecha Jastrz臋bca w r. 1433 艁aski, L. B. , II, 512. W r. 1579 w艣 Klewkow, ko艣cielna, nale偶膮ca do zamku 艂owickiego, ma 10 lan. , 2 rzem. , 2 lany w贸jt. Pawi艅ski, Mazowsze, 206. 192. W. Klonowa, w艣, pow. gr贸jecki, gm, Konary, par. Ostro艂臋ka, ma 11 os. , 258 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Konary. Zapewne ta sama wie艣 nosi艂a dawniej nazw臋 Wola Ostro艂臋cka. W r. 1576 p艂ac膮 z niej od 3 lan. km. Pawi艅. , Mazowsze, 240. 193. W. Klwowska, pow. opoczy艅ski, ob. Klwowska Wola, Istnia艂a ju偶 na pocz膮tku XVI w. Stan. Zb膮ski p艂aci tu od 3 lan. , 4 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 313. 194. W. Knyszy艅ska, mylnie Krzyszy艅ska, w r. 1581 Wola Knyszy艅ska, w艣 i fol, pow. pi艅czowski, gm, i par. Sancygni贸w. W艣 ma 22 os. , 211 mr. , fol. Knyszyn 206 mr. Nale偶y do d贸br Sancygni贸w. W 1827 w艣 Wola Krzyszy艅ska mia艂a 24 dm. , 221 mk. D艂ugosz wspomina w艣 Knyszyn L. B. , II, 73 jako przyleg艂膮 do Sancygniowa. Reg. pobor. pow. ksi膮skiego z r. 1581 nie znaj膮 tej wsi ale za to podaj膮 Wol臋 Knyszy艅sk膮, jako wie艣 z ko艣cio艂em parafialnym. Mia艂 tu dzia艂 jeden Sancygniowski 2 1 2 艂an. km. , 1 zagr. , 1 kom. bez byd艂a a drugi Bartlom. Saszowski, p艂ac膮cy od 2 lan. km. , 1 czynsz. , 1 zagr. z rol膮, 2 zagr. bez roli, 2 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 93. Parafia istnia艂a tu do r. 1608. 195. W. Kocera艅ska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Konie, par. Rembert贸w. W r. 1827 w艣 Kocierany ma 19 dm. , 125 mk. Wola istnia艂a przy wsi Kocerany. W r. 1580 w艣 Koczerany, w par. Rembert贸w, nale偶y do Stan. i Hieron. Parys贸w, kt贸rzy maj膮 tu 2 艂any km. Woli niema wtedy Pawi艅. , Mazowsze, 292. 196. . W Kodr膮bska, w par. Kodr膮b, ob. Wola Pytowska. 197. W. Kolchowska, w艣, przy wsi Kolechowice, w pow. w艂odawskim. Nadana by艂a r. 1548 na w艂asno艣c miasta Ostr贸w ok. 198. W Konarska, w艣, pow. sandomierski, ob. Konarska Wola. Istnia艂a ju偶 w po艂owie XV w. D艂ugosz, L, B. , II, 349. W r. 1578 Jan S艂upecki, dziedzic Konar, p艂aci zt膮d od 4 osad. , 1 艂anu. 199. W. Koni艅ska, ob. Koh Wola Wola skowola, 200. W. Konkowa, w r. 1557 Kunkowa Wola, w艣, pow. wlodawski, par. D膮bie, ob. Konkowa Wola, W r. 1557 Erazm z Kretkowa, kasztel. gnie藕n. p艂aci tu od 8 1 4 艂an. , 2 艂any so艂tysie; Chlewicki ma 8 1 4 艂an. Drugie so艂tystwo 4 艂any i 1 komor. Pawi艅. , Wielkop. , II, 11. W 1827r. by艂o 24dm. 211 mk. 201. W. Konopnicka al. Konopi艅ska, w艣, pow. rawski, par. Kurzeszyn. Obecnie nie istnieje. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Godzianowie, Folw. nie by艂o. Pleban w Kurzeszynie pobiera艂 tylko kol臋d臋; po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 286, 292. W r. 1579 mia艂 Jerzy Konopi艅ski 2 1 2 艂an i 1 rzem. , Stan. Helasowicz 1 4 艂anu, Samson 2 艂any, Mat. Kurzeski 1 4 艂anu, Hieronim Andrzejkowicz 1 2 艂anu. By艂y te偶 dwa dzia艂ki szlach, bez kmieci Pawi艅. , Mazowsze, 167, 189. 202. W. Kopcowa al. Kopciowa, w艣, pow. kielecki, par. Kielce. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Kielce, W r. 1573 wie艣 biskupia, ma 5 艂an. km. , 2 艂any w贸jtowskie Pawi艅. , Ma艂op. , 277. 203. W. Koprzywie艅ska, ob. Wola Chojnata, 204. W. Koryutowa, w艣 i fol. nad rzk膮, Mogilnica, pow. che艂mski, gm. Siedliszcze, par. Paw艂贸w, odl 28 w. od Che艂ma. W 1827 r. by艂o 35 dm. , 182 mk. W 1871 r. fol. Wola Koryb. rozl. mr. 1234 gr. or. i ogr. mr. 366, 艂膮k mr. 184, pastw. mr. 160, lasu mr. 466, zaro艣li mr. 20, wody mr. 11, nieu偶. mr, 27; bud. drew. 20; las urz膮dzony, m艂yn wodny. W艣 Wola Kor. os. 40, mr. 1175; w艣 Borowo os. 5, mr. 54. Dobra te w r. 1865 oddzielone zosta艂y od d贸br Siedliszcze. 205. W. Korycka, w艣 i fol. , pow. garwoli艅ski, par. Korytnica, odl 21 w. od Garwolina. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 205 mk. W r. 1509 w艣 Wola Korycka, w pow. st臋偶yckim, mia艂a trzy dzia艂y, nale藕膮ce do 6 wsp贸艂w艂a艣cicieli. Jeden dzia艂 mia艂 5 p贸艂艂ank贸w, drugi 1 2 艂anu, trzeci 4 艂any Pawi艅, , Ma艂op. , 336 i 476, ob. Korycka Wola, W r. 1873 fol. Wola Kor. rozl. mr. 219 gr. or. i ogr. mr. 128, 艂膮k mr. 28, pastw. mr. 28, lasu mr. 25, w osad. mr. 3, nieu偶. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 10; p艂odozm. 9pol. W艣 Wola Kor. os. 92, mr. 1720. 206. W. Korytnicka, dawniej Wola Korycka, w艣 i fol, pow. w臋growski, gm. i par. Korytnica, odl 12 w. od W臋growa, ma 30 dm. , 326 mk. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 125 mk. W r. 1879 fol Wola Kor. , oddzielony od d贸br Korytnica, rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 350, 艂膮k mr. 88, pastw. mr. 36, lasu mr. 53, nieu偶. mr. 13; bud, mur. 1, drew. 18, W r. 1563 w艣 Wola Korycka, w ziemi liwskiej, nale偶膮ca do ststwa liwskiego, ma z w贸jtowstwem 19 艂an. , 1 rze藕nika Pawi艅. , Mazowsze, 414. 207. W. Korzeniowa, pierwotnie Szyd艂owiecka, w艣, pow. konecki, gm. i par. Szyd艂owiec. W po艂owie XV w. Wola Szyd艂owiecka al. Korze艅, w艂asno艣膰 Stan. Szyd艂owieckiego, mia艂a 艂any km. , daj膮ce dziesi臋cin臋 bisk. krakow. D艂ugosz, L. B. , II, 525. W r. 1569 we wsi Korze艅 Jan Kieszkowski p艂aci od 5 艂an. , 1 zagr. Pawi艅. , i Ma艂op. , 309. 208. W. Kostkowska, os. , pow. olkuski, par. Kroczyce. W r. 1581 istnieje tylko wie艣 Kostkowice, w kt贸rej siedzi 3 zagr. z rol膮. Woli niema. 209. W. Koszutska al Koczucka, w艣 i fol. , pow. s艂upecki, par. Kowalewo, le偶y na p贸艂n. wsch贸d od L膮du, ob. Koszutska Wola. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 108 mk. Dobra Wola Kosz. , oddzielone od d贸br rz膮d. Koszuty, kt贸re w r. 1836 nadane zosta艂y jako majorat gen. Starczenko, sk艂adaj膮 si臋 z folw. Wola Koszutska i Kowale Opackie, wsi Wola Koszutska, Kowalewo Opackie i Piotrowo, maj膮 1347 mr. obszaru. W艣 Wola Kosz. os. 37, mr. 934; w艣 Kowalewo Opackie os. 28, mr. 893; w艣 Piotrowo os. 12, mr. 258. Reg. pobor. z XVI w. nie podaj膮 tej wsi. 210. W. Kotkowska, w艣, pow. noworadomski, gm. Przer膮b, par. Gorzkowice, ma 35 dm. , 234 mk. , 606 mr. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 167 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece daj膮 dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcyb. , za艣 pleban, w Gorzkowicach tylko kol臋d臋 po groszu 艁aski, L. B. , II, 217. W r. 1552 siedz膮 tu Kotkowscy i p艂ac膮 od 14 osad. na 4 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , II, 254. 211. W. Kotkowska, w艣 wchodz膮ca w sk艂ad ststwa ryczywolskiego, jestto w艂a艣ciwie Wola Chodkowska. 212. W. Kowalska, kol, pow. turecki, gm. i par. Kowale Pa艅skie. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 56 mk. , par. Dobra. W r. 1553 w艣 ta nale偶a艂a do par. Psary, mia艂a 2 艂any Pawi艅. , Wielkop. , II, 254. 213. W. Kowalska, pierwotna nazwa miasteczka Wolan贸w, w pow. radomskim. 214. W, Kozie艂kowa, w艣, w par. Brudzewice, w pow. opoczy艅skim. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 647. W r. 1577 Ders艂aw Odrzywolski p艂aci艂 tu od 2 lan. Dzi艣 nie istnieje. 215. W. Ko藕la, w艣, pow. gr贸jecki, wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Goszczyn w r. 1855. Zapewne b臋dzie to dawniejsza Wola Turowska, maj膮ca w r. 1576 dwa p贸艂艂anki, nale偶膮ce do kilku w艂a艣cicieli. Nowsze spisy nie podaj膮 wsi pod t膮 nazw膮. 216. W, Kozubowa, ob. Wola Kazubowa, 217. W. Ko藕niewska, w XVI w. Wola Ko艣niowska, w艣 i dobra, pow. noworadomski, gm. Wielgom艂yny, par. Niedo艣pielin, odl 20 w. od Radomska. W艣 ma 10 dm. , 93 mk, 105 mr. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 80 mk. Dobra Wola Ko藕niewska sk艂ada艂y si臋 w r. 1871 z fol Odrow膮偶 i Radzynia, rozl mr. 1273 fol Odrow膮偶 gr. or. i ogr. mr. 358, 艂膮k mr. 159, pastw. mr. 20, lasu mr. 546, wody mr. 2, w osad. mr. 2, nieu偶. mr. 18; bud. drew. 17; p艂odozm. 6 i 8polowy; las nieurz膮dzony; fol. Radzynia gr. or. i ogr. mr. 115, 艂膮k mr. 24, pastw. mr. 16, lasu mr. 14, wody mr. 1. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Koschnyewska wolya, zwana te偶 Kosnyowska, mia艂a dwa folwarki szlacheckie, daj膮ce dziesi臋cin臋 pleb. w Niedospielinie; 艂any kmiece dawa艂y na st贸艂 arcybiskupi, za艣 pleb. po groszu z 艂anu za kol臋d臋 Laski, L. B. , II, 213. W r. 1552 w艣 Wola Ko藕n. , w par. Me do艣pielin, mia艂a w cz臋艣ci pani Mleczkowy 5 os. , a Jana Wolskiego 1 os. , og贸艂em 2 1 2 艂an. 218. W. Ko偶uchowska al. Radli艅ska, tak偶e W贸lka, w艣, pow. radomski, gm. Bia艂obrzegi, par. Wy艣mierzyce, odl. od Radomia 30 w. , ma 6 dm. , 69 mk. , 205 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 67 mk. R. 1576 w艣 Wola Ko藕. , w par. Jasiona, pow. wareckim, w艂asno艣膰 Stan. Ko偶uchowskiego, mia艂a 5 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 244. 219. W. Krakowia艅ska, w艣, pow. b艂o艅ski, gm. M艂och贸w, par. Tarczyn, ma 88 mk. , 472 mr. W 1827 r. 10 dm. , 73 mk. W r. 1580 we wsi tej by艂o 5 dzia艂k贸w szlach. , obejmuj膮cych og贸艂em 3 lany km. i m艂yn o 1 kole Pawi艅. , Mazowsze, 290. 220. W. Krasieni艅ska, w艣, pow. lubartowski, gm. Samokl臋ski, par. Krasienin. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krasienin, ma 19 os. , 421 mr. W r. 1676 p艂acono pog艂贸wne od 23 poddanych. 221. W. Krobowska, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Kobylin, par. Gr贸jec, ma 14 os. , 95 mk. , 433 mr. dw. , 37 wlo艣c. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Krob贸w. W r. 1576 maj膮, tu dwaj Krobowscy, Stanis艂aw i Jerzy, 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 231 222. W. Krokocka, w艣 i fol. , pow. sieradzki, par. Ma艂y艅, ob. Krokocka Wola. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 163 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z lan. km. dawano pleb. w Podd臋bicach, za艣 z fol. pleb. w Ma艂yni 艁aski, L. B. , I, 375. 223. W. Kr贸lowa al. Kr贸lewska, w艣 i kol, pow. rawski, gm. Lubochnia, par. Inow艂od藕. W艣 ma 36 dm. , 259 mk. , 570 mr. wlo艣c. ; kol. 24 dm. , 140 mk. , 540 mr. kolon. ; karcz. 1 dm. , 6 mk. , 2 mr. dwor. W r. 1827 w艣 rz膮d. Kr贸lowa Wola ma 26 dm. , 175 mk. Na pocz膮tku XVI w. dawano dziesi臋ciny na st贸艂 arcybiskupi, pleban. za艣 tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , II, 317. W r. 1576 w艣 Kr贸lowa Wola, nale偶膮ca do grodu w Inow艂odzu, ma 25 lan. km. Pawi艅. , Wielkop. , II, 89. 224 W. Kruszy艅ska, dawniej Wola Kruszna, w艣 i fol, pow. piotrkowski, par. 艁obudzice, odl. 25 w. od Piotrkowa, ob. Kruszy艅ska Wola. W r. 1652 Jakub Politalski ma tu 4 osad. 225. W. Kryska, w艣, pow. p艂o艅ski, ob. Kryska Wola, Nie podana w spisach pobor. z XVI w. 226. W. Krzykowska, ob. W贸lka Krzykowska. , 227. W. Krzysztoporska, w艣, fol. i dobra, pow. piotrkowski, gm. Krzy偶an贸w, par. Bogdan贸w, odl 12 w. od Piotrkowa, ob. Krzysztoporska Wola, W 1827 r. by艂o 21 dm. , 121 mk. Lib. Ben. 艁askiego w opisie par. Bogdan贸w nie podaje tej wsi. Wed艂ug spis贸w pobor. z r. 1552 Piotr Krysztoporski p艂aci艂 od 7 osad. , 1 艂an Pawi艅. , Wielkop. , II, 256. Dobra Wola Krzyszt. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol. Wola i Kr臋偶na, rozl. mr. 1868 fol Wola Krz. gr. or. i ogr. mr. 466, 艂膮k mr. 85, pastw. mr. 194, nieu偶. mr. 26; p艂odozm. 10 i 13polowy; fol. Kr臋偶na gr. or. i ogr. mr. 479, Iak mr. 29, pastw. mr. 12, lasu mr. 563, nieu偶. mr. 14; p艂odozm. 10 i 13polowy; bud. mur. 20, drew. 26; las urz膮dzony. W dobrach gorzelnia przerabiaj膮ca 50 kor. 偶yta i 10 kor. j臋czmienia dziennie, fabryka dro偶d偶y prasowanych. W艣 Wola Krz. os. 42, mr. 241; w艣 Kr臋偶na os. 25, mr. 235; w艣 Wygoda os. 7, mr. 50. 228. W. Krzyszy艅ska, mylnie, ob. Wola Knyszy艅ska. 229. W. Krzy偶owa, w XV w. Krzy偶anowa Wola i Krzyszowa Wola, w艣, pow. i艂偶ecki, pat. W膮chock. W po艂owie XV w. w艣 ta mia艂a 2 艂any km. i so艂tystwo na 2 艂anach, daj膮ce dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. , klasztorowi w膮chockiemu. W drugim opisie podaje D艂ugosz, i偶 w艣 mia艂a ku藕nic臋 偶elaza i m艂yn, daj膮ce 18 grzyw. czynszu. Czynsz z 艂anu km. wynosi艂 fertona, 30 jaj, 2 kury, sery, powab臋 odbywano i osep dawano L. B. , II, 478, III, 414. W r. 1578 opat w膮chocki p艂aci zt膮d od 4 os. , 2 艂an. km. , 1 zagr. z rol膮, 1 kom. 230. W. Ksi臋偶a w XVI w. , dzi艣 Ksi臋zowola ob. , pow. gr贸jecki, par. Rembert贸w. W r. 1580 Jan Lesnowolski, syn Jakuba, p艂aci od 5 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 292. 231. W. Ksi臋偶a, kol, pow. rawski, gm. i par. Boguszyce, ob. Ksi臋偶a Wola. Na pocz膮tku XVI w. 艂any kmiece dawa艂y za dziesi臋cin臋 po 6 gr. z 艂anu a si贸dmy na kol臋d臋. W r. 1579 regalis pars plebani wynosi 3 艂any Pawi艅. , Mazowsze, 166. 232. W. Kuczkowska, par. Kuczk贸w, ob. Wola, pow. w艂oszczowski. Na pocz膮tku XVI w. we wsi tej pleban z Kuczkowa mia艂 obszar roli, niekiedy uprawiany przez tamtejszych kmieci, co przynosi艂o grzywn臋 dochodu, 艂膮ki, b贸r i pasiek臋. Kmiecie z tej wsi dawali pleban. tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 562. 233. W. Kuligowa, w艣, w par. Brudzewice, pow, opoczy艅ski. Wymieniona w Lib. Ben. 艁askiego I, 647, b臋dzie zapewne jedn膮 z trzech W贸l wymienionych og贸lnie w reg. pobor. z r. 1577 jako Wolle tres regales brudzewskie Pawi艅. , Ma艂op. , 282. B臋dzie to zapewne dzisiejsza W贸lka Kuligowska, w par. Studzianna. Jeszcze w r. 1827 istnia艂a w艣 rz膮dowa Kuligowiec w par. Brudzewice, maj膮ca 7 dm. , 58 mk. Ob. Kulikowska W贸lka, 234. W. Kiinkowa, ob. Wola Konkowa. 235. W. Kuroszowa, w XVI w. Ninkowska Wola, w艣, pow, konecki, par. Borkowice. W 1827 r. by艂o 3 dm. , 71 mk. D艂ugosz nie wymienia tej wsi w opisie par. Borkowice. W r. 1569 we wsi Ninkowska Wola od wsi Ninkowa p艂aci Hieronim Kuros od 3 p贸艂艂an, , 6 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 315. 236. W. Kutowa, kol, pow. 艂贸dzki, par. Czarnocin, ob. Kutowa Wola, Spisy pobor. z XV w. nie podaj膮 tej wsi. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 114 mk. , par. Kurowice. 237. W. Ku藕niewska, ob. Wola Ko藕niewska. 238. W. Laskowa, w r. 1569 Lyaslowa Wolia, fol. i w艣, pow. radomski, par. Mniszek, ob. Laskowa Wola. W r. 1569 we wsi Lyaslowa Wolia Bart艂. Laszcz, s艂u偶ebnik ks. opata w膮choc, p艂aci od 5 p贸艂艂an. , za艣 Wawrzyniec Woyth od 1 艂anu Pawi艅. , Ma艂op. , 317. W 1827 r. by艂o 7 Wola dm. , 57 mk. 239. W. Laskowa, w XVI w. Olszowe Laski al. 呕ydowa Wola, w艣, pow. radomski, gm. Potwor贸w, par. Bukowno, odl 29 w. od Radomia, ma 3 dm. , 26 mk. , 38 mr. W r. 1827 Wola 呕ydowska mia艂a 13 dm. , 150 mk. W r. 1569 Jerzy Wolski ma 1 lan i Krzysztof Wolski 1 艂an Pawi艅. , Ma艂op. , 312. 240. W. L膮dzka, w艣 nie istniej膮ca obecnie, za艂o偶ona by艂a na obszarze wsi Dolany pod L膮dem pow. s艂upecki, gm. Ci膮偶e艅. Boleslavus dux Polonie wydaje r. 1255 dla klasztoru w L膮dzie przywilej inter fluvium gue Wirbez vocatur et claustrum ipsorum contulimus libertatem novam villam locandi quem Liberam villam appellarunt atque populandi eandem de Theutonicis sive liberis Polonia pleno jure Theutonicorum dod. Wielk. , N. 331, 600. Jednak偶e za艂o偶on膮 zosta艂a znacznie p贸藕niej, jak tego dowodz膮 powt贸rne przywileje ks. Przemys艂awa, jeden bez daty a drugi z r. 1289, nadaj膮cy 20 lat wolno艣ci wsi klasztornej pod L膮dem, za艂o偶onej na obszarze D膮browy. W dok. z r. 1325 wie艣 ta zwan膮 Jest Wolany al villa Gerlaci Kod. Wielkop. , 1055. W spisach pobor. z r. 1507 podano Wole w par. L膮dek; p贸藕niejsze spisy nie podaj膮 ju偶 tej wsi. Mo偶e zespoli艂a si臋 w jedn膮 ca艂o艣膰 z L膮dkiem lub Dolanami. 241. W. Lechowska, w艣, pow. rawski, par. Boguszyce. Jestto wie艣 zwana Dziurdzio艂y ob. . Istnia艂a w r. 1579 i mia艂a 2 1 2 艂ankm. Pawi艅. , Mazowsze, 166. 242. W. Lepieniecka al Lipienicka, w XVI w. Lepinya Wolia, w艣, pow. radomski, par. Jastrz膮b, ob. Lipienicka Wola, Nale偶a艂a do klucza i艂偶eckiego d贸br bisk. krakow. W r. 1569 p艂acono tu od 5 1 2 艂an. Pawi艅. , Ma艂op. , 322. W 1827 r. by艂o 24 dm. , 190 mk. 243. W. Lesiowska, w艣, pow. radomski, par. Wsola. W r. 1569 Bartosz Lesiowski p艂aci艂 od 1 艂anu, a Jakub Kotecki od 2 艂an. W r. 1827 w艣 duchowna, ma 9 dm. , 64 mk. 244. W. Le艣na, pow. warszawski, par. Piaseczno, ob. Lesznowola 1. . W r. 1580 Le艣na Wola, w艣 kr贸lew. , p艂aci tu Andrzej Soko艂owski od 5 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 273. 245. W. Le艣na, w艣, pow. gr贸jecki, par. Wor贸w, ob. Lesznowola 2. . W r. 1580 we wsi Le艣na Wola, w par. Wor贸w, w pow. warszawskim, Miko艂aj Uliniecki za Jana G贸rskiego, syna Stanis艂awa, pods臋dka czerskiego, p艂aci od 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 299. 246. W. Libertowska, w dok. Wola, w艣 i majorat rz膮d. nad rz. Pilic膮, pow. olkuski, gm. 呕arnowiec, par. Kid贸w. W 1827 r. by艂o 60 dm. , 285 mk. , par. 呕arnowiec. Dobra Wola Lib. nadane zosta艂y w r. 1838 gener. Uszakow jako majorat. Sk艂adaj膮 si臋 z fol Wola Libertowska, Bia艂acz贸w, Barycz, 呕ebro, os. m艂yn. Scholast贸w, z obszarem mr. 5030, do kt贸rej to przestrzeni w艂膮czone by艂y i obszary wsi w艂o艣cia艅skich nast臋pnych w艣 Wola Lib. os. 83, mr. 1384; w艣 Kleszczowy os. 62, mr. 1364; w艣 Wierzbica os. 77, mr. 1220. Wspomniana w akcie uposa偶enia klasztoru w Zawicho艣cie r. 1257 i w p贸藕niejszych nadaniach klasztoru Kod. Ma艂op. , I, 53, 69, 74. Wed艂ug dokument贸w tych le偶y w艣 nad rzk膮 Krztynia. W polowie XV w. w艣 Wola, w pow. 呕arnowiec Stary przedmie艣cie Nowego, w艂asno艣膰 kr贸lewska, mia艂a lany km. , zagrod. , karczmy, daj膮ce dziesi臋cin臋 klasztorowi 艣w. Andrzeja w Krakowie D艂ugosz, L. B. , II, 97, 209. W r. 1581 w艣 Wola nale偶y do zamku w 呕arnowcu, ma 15 1 2 艂an. km. , 1 2 nowo wykop. , 2 zagr. z rol膮, 3 komor. z byd艂em, 2 kom. bez byd艂a, rze藕nika, 1 rzem. , 1 przekupnia, 1 dudka, 1 piekarza Pawi艅. , Ma艂op. , 91. Ob. Libertowska Wola. 247. W. Linowska, w艣, w par. Zawichost. Jestto dzisiejszy Lin贸w Nowy, w pow. opatowskim. 248. W. Lipska, w艣, pow. zamojski, gro. Mokre, par. Lipsko. Nie podana w nowszych spisach urz臋d. Stanowi przyl Topornicy. W r. 1827 by艂o 32 dm. , 162 mk. 249. W. Lisowska, w艣, pow. lubartowski, gm. 艁uck, par. Lubart贸w. Powsta艂a przy wsi Lis贸w. Spisy pobor. z r. 1676 nie podaj膮 tej wsi w par. Lubart贸w. Lis贸w w艣 ma 50 poddanych. 250. W. Litwinowa. w par. Jasionna pow. warecki, wspomniana w Lib. Ben. 艁askiego I, 668, jest to zapewne Wola Suska ob. . 251. W. Luba艅ska, pow. stopnicki, par. Chmielnik, ob. Wola Sucha, 252. W. Lubecka, w艣, pow. j臋drzejowski, gm. i par. Nawarzyce, ma 15 os. , 162 mr. Nale偶a艂a do d贸br Lubcza. W r. 1581 w艣 Wola Lubecka, w par. Lubcza, mia艂a 14 p贸艂艂an. km. , 3 kom. z bydl. , 11 bez byd艂a, 1 rzem. , 1 2 艂anu karcz. W 1827 r. by艂o 18 dm. , 110 mk. 253. W. Lubiank贸wska, w艣, pow. 艂owicki, gm. Lubiank贸w, par. Domaniewice, odl. 20 w. od 艁owicza, ma 8 dm. , 153 mk. z kol Wymys艂贸w i 75 mr. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 83 mk. Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, plebanowi za艣 kolend臋 艁aski, L. B. , II, 345. Ob. Wola Pe艂czyna. 254. W. Luborzycka, w艣, pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 126 mk. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣膰 bisk. krakow, , mia艂a 12 lan. km. , karczm臋 z rol膮, dawa艂a dziesi臋cin臋, warto艣ci 12 grzyw, , biskupom D艂ugosz, L. B. , II, 153. W r. 1581 biskup. p艂aci tu od 3 艂an. km. , 1 czynsz. , 1 kom. z byd艂em, 2 kom. bez byd艂a, 1 rzem. , 3 4 roli. 255. W. 艁abu艅ska, al W贸lka, w艣 i fol nale偶膮cy do d贸br 艁abunie. Odl na po艂ud. od Zamo艣cia 10 w. , ma 5 dm. dwor. , 67 w艂o艣c, 4 mk. praw. , 473 kat. , 6 偶yd. , razem mk. 483 i 526 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 49 dm. , 340 mk. Pod koniec XVI w. istnia艂a ju偶 i le偶a艂a na p艂d. zach. granicy ziemi che艂mskiej, pow. krasnostawskiego. 256. W. 艁adowska, w艣, pow. sochaczewski, ob. 艁adowska Wola. 257. W. 艁agowska, w艣, pow. opatowski, gm. i par. 艁ag贸w. Zapewne jestto ta sama wie艣, kt贸r膮 D艂ugosz opisuje p. n. Paw艂owa Wola w par. 艁ag贸w. By艂a w艂asno艣ci膮 bisk. kujawskiego, kt贸ry tu Wola Wola mia艂 8 1 2 艂an. km. karczm臋 z rol膮, 3 zagr. Dziesi臋cinc, warto艣ci do 6 grzyw. , dawano biskupowi. Dwa 艂any so艂tysie dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci 1 grzyw. , pleb. w 艁agowie D艂ugosz, L. B. , II, 467. W r. 1578 bisk. kujawski p艂aci tu od 4 osad. , 4 艂an. , 4 zagr. z rol膮, so艂tys od 1 艂anu Pawi艅. , Ma艂op. , 189. 258. W. 艁apczyna, w艣 i fol. , pow. konecki, par. Stanowiska. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 209 mk. Ob. 艁apczyna Wola. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, zw. 艁apka al. 艁apczyna Wola, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. dwor. pleban. w Stanowiskach. W r. 1540 Borkowa Wola al. 艁apczyna Wola, w艂asno艣膰 Jana Rozenkowskiego 艁apki, mia艂a 8 kmieci na p贸艂艂ankach, 2 zagr. , dw贸r, folwark, 3 sadzawki, m艂yn domowy, bory i pasieki, 艂膮ki. Oceniona by艂a na 250 grzyw. W r. 1573 podano tu 1 2 艂anu km. i 1 zagr. Pawi艅ski, Ma艂op. , 275, 581. 259. W. 艁asiecka, w XVI w. 艁asicka Wola, w spisie z r. 1827 艁aziecka W贸lka, w艣, pow. 艂owicki, par. Niebor贸w. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 125 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola 艁asicka daje dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleban. za艣 tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 271. W r. 1539 Wola 艁asicka ma 4 dzia艂y szlach. , maj膮ce razem 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 141. 260. W. 艁aska, w艣 i fol. , pow. 艂aski, gm. i par. 艁ask. W艣 ma 10 dm. , 157 mk. , 107 mr. ; fol. 2 dm. , 12 mk. , 1170 mr. Wr. 1827 by艂o 14 dm. , 115 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w 艁asku, kt贸ry mia艂 tu sw贸j 艂an roli, ogrod i 艂膮ki w o艣miu miejscach, mi臋dzy 艂膮kami kmieci 艁aski, L. B. , I, 448. W r. 1552 jest 16 osadnik贸w. 261. W. 艁askarzewshka, w艣 i fol, pow. garwoli艅ski, gm. i par. 艁askarzew, ma 24 dm. , 240 mk. Fol. wchodzi w sk艂ad d贸br 艁askarzew, w艣 ma 24 os. , 478 mr. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 150 mk. W r. 1569 w艣, w艂asno艣膰 bisk. pozn. , mia艂a 14 艂an. Ob. 艁askarzew. 262. W. 艁aszczowa, w艣 i fol. , pow. koni艅ski, s艂awice, ma 15 dm. , 239 mk. Wola. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 1579 we wsi Wola 艁aszczowa Wolski od 9 艂an. , 6 zagr. bez roli gm. 1 par. GoOb. 艁aszczowa 79 mk. W r. p艂aci Andrzej, 1 kom. z byd艂em i 1 bez byd艂a Pawi艅. , Wielkop. , I, 227. 263. W, 艁aszewska, w r. 1578 Lesewska Wolia, w艣 i fol. , pow. m艂awski, gm. Ratowo, par. Unieck, odl. o 30 w. od M艂awy, ma 13 dm. , 177 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 73 mk. , par. Gradzanowo. Bobra Wola 艁asz. sk艂ada艂y si臋 z fol. Wola 艁asz. i Goszczk, rozl. mr. 979 fol. Wola 艁asz. gr. or. i ogr. mr. 430, 艂膮k mr. 29, lasu mr. 194, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 14; fol. Goszczk gr. or. i ogr. mr. 200, lasu mr. 108 nieu偶. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 3; las nieurz膮dzony. W艣 Wola 艁asz. os. 18, mr. 53; ws Goszczk os. 4, mr. 6. W r. 1578 Lesewska Wola ma 2 艂any Pawi艅. , Mazowsze, 85. 264. W. 艁aznowska, w XVI w. Helszczyna Wola, kol. i os. , pow. brzezi艅ski, par. 艁azn贸w, ob, 艁aznowska Wola, Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola Helszczyna, w par. 艁azn贸w, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. pleb. w B臋dkowie, a z folw. ko艣cio艂owi w Mierzynie, za艣 pleb. w 艁aznowie tylko kol臋d臋, po groszu z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 232, 235. W r. 1576 Anna Rudnicka, wdowa, p艂aci od 9 艂an. km. , 6. zagr. 3 z byd艂. po 4 gr. , 3 bez byd艂a po 2 gr. , karczmy, m艂yna, 18 osad. Pawi艅ski, Wielkop. , II, 97. 265. W. 艁膮cka, w艣, pow. gosty艅ski, par. Gombin. W r. 1827 w艣 rz膮d. , 12 dm. , 99 mk. W r. 1579 by艂o 10 艂an. km. i 1 zagr. Ob. 艁膮cka Wola. 266. W. 艁臋czeska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Belsk, par. 艁臋czeszyce, ma 132 mk. , 384 mr. w艂o艣c. i 10 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 95 mk. 267. W. 艁臋kawska, w艣 i fol. , pow. piotrkowski, par. Grocholice. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 108 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. daj膮 dziesi臋cin臋 arcyb. gnie藕n. , za艣 pleban dostaje tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 459. W r. 1552 Anna Spinkowa p艂aci tu od 7 os. na 3 1 2 艂an. Jest ku藕nica 偶elazna o 3 ko艂ach i dwa m艂yny Pawi艅. , Wielkop. , II, 260. 268. W. 艁obudzk膮, pow. sieradzki, par. Ma艂y艅, ob. 艁obudzka Wola, Wspomniana w Lib Ben. 艁askiego I, 274. W r. 1552 ma 10 osad. , 4 艂any Pawi艅. Wielkop, II, 236. 269 W. 艁ochowsk膮, w艣, pow. rawski, par. 呕elechlin, ob. Wolica. 270. W. 艁okotowa, w XVI w. Wola Smi艂owa i 艁okotowa, w艣 i fol. , pow. brzezi艅ski, par. Je偶贸w, odl. 14 w. od Brzezin. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 124 mk. Dobra Wola 艁okotowa sk艂ada艂y si臋 w r. 1891 z fol Wola 艁ok. i Zam艂ynie, rozl mr. 906 gr. or. i ogr. mr. 617, 艂膮k mr. 44, pastw. mr. 36, lasu mr. 178, w os. mr. 12, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 5, drew. 13; p艂odozmian 13polowy; las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. W艣 Wola 艁ok. os. 17, mr. 194; w艣 Taur贸w os. 17, mr. 299. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Je偶owie, kmiecie za艣 tylko kol臋d臋, a dziesi臋cin臋 arcyb. gnie藕n. 艁aski, L. B. , II, 335. W r. 1579 w艣 ta zapisana w reg. pobor. jako Smilowa Wola, ma trzy dzia艂y, maj膮ce 2 1 4 艂an. km. i 1 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 164 271. W. 艁omska, w艣 i fol, pow. m艂awski, par. M艂awa. Nie podana w spisach pobor. z XVI w. Wie艣 艁omia nale偶a艂a wtedy do par. Kuklin. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 138 mk. , par. Wojn贸wka. 272. W. 艁ugow膮, w艣, pow. gr贸jecki, par. Promna, ob. 艁ugowa Wola 1. . W r. 1576 w艣 Wielki 艁uk al 艁ugowa Wola ma 2 艂any, nale偶膮ce do Biejkowskiego i dwa Wysoki艅skich Pawi艅. , Mazowsze, 235. 273. W. 艁ugowa, w艣, pow. kozienicki, par. Policzna, ob. 艁ugowa Wola i 艢wietlikowa Wola, 274. W. 艁ychowska al. Koziebrody, fol i w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. Jasieniec, odl. 14 w. od Gr贸jca, ma 146 mk. W r. 1884 fol Wola 艁ych. rozl. mr. 779 gr. or. i ogr. mr. 602, 艂膮k mr. 63, pastw. mr. 8, lasu mr. 94, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 8, drew. 17; p艂odozm. 6, 8 i 10polo Wola wy; las niurz膮dzony, wiatrak. W艣 wlo艣c. ma 40 mr. W r. 1576 we wsi Wola Lichowska Stan. Wolski p艂aci od 2 1 2 艂an. a Zygm. Staniszewski od 1 1 2 艂an. km. i 1 tanu zaj臋tego na folwark Pawi艅. , Mazowsze, 233. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 121 mk Ob. 艁ych贸w. 275. W. 艁yszkowska, w XVI w. Wola 艁yskowska i Rozworzyna Wolia, w艣 i fol, pow. turecki, gm. I par. Niemys艂贸w, odl. od Turka 30 w. W艣 ma wraz z W贸lk膮 Smolon膮 7 dm. , 134 mk; fol 2 dm. , 47 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y pleb. w Niemys艂owie meszne po 2 kor. 偶yta i 2 kor. owsa z 艂anu, m艂ynarze za艣 z tej wsi i z Woli Lubiszowskiej po korcu m膮ki. W r. 1552 ta sama zepewne wie艣, p. n. Rozworzyna Wola, p艂aci od 1 艂anu i m艂yna dziedzicz. o 1 kole Pawi艅. , Wielkop. , II, 231. 276. W. Magierowa, w艣 i fol, pow. gr贸jecki, ob. Magierowa Wola, W r. 1576 s膮; dwa dzia艂y Boguszkowskich 1 2 i 3 4 艂anu i dzia艂 Adama Mniszewskiego maj膮cy 11 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 240. 277. W. , Magnuszewska, w艣, pow. kozienicki, par. Magnuszew. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 140 mk. R. 1576 podano tu 3 lany km. Ob. Magnuszewska Wola. 278. W. Makowska, w艣, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Mak贸w, ma 342 mk. i 1393 mr. wlo艣c. W r. 1827 w艣 rz膮d. , mia艂a 36 dm. , 361 mk. Wincenty Kot, arcyb. gnie藕n. , funduj膮c parafi臋 w Makowie r. 1446, wciela do niej, mi臋dzy innemi, wie艣 Wolya Krzyschcowa, kt贸ra p贸藕niej zmieni艂a nazw臋 na Wola Makowska. 艁any w贸jtowskie w Woli mia艂y dawa膰 dziesi臋cin臋 plebanowi 艁aski, L. B. , II, 279. 279. W. Malkowska, w XVI w. Malikowska, w艣, pow. opatowski, par. Kie艂czyna. W r. 1578 p艂aci tu p. Zborowska od 10 os. , 2 1 2 艂an. , 4 kom. ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 175. 280. W. Malowana, w艣 i kol. , pow. noworadowski, gm. Dmenin, par. Kodr膮b, ob. Malowana Wola. Wie艣 ta nie podana w spisach pobor. z XVI w. Mo偶e jest to Kyemlina Wola, w par. Kodr膮b, wymieniona w Lib. Ben. 艁askiego I, 505. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 139 mk. 281. W. Ma艂a, w XVI w. Wola Ma艂a Czerniewska, w艣 i fol. , pow. rawski, par. Czerniewice, ob. Ma艂a Wola 1. . W r. 1579 Wola Minor Czerniewska mia艂a 3 艂an. km. , 2 rzem. Pawi艅. , Mazowsze, 177. 282. W. Ma艂a, pow. lubelski, ob. Ma艂a Wola 2. . 283. W. Ma艂a, pow. bi艂gorajski, ob. Mala Wola 3. . 284. W. Ma艂ecka, w艣, tak zwana od wsi Ma艂cz Ma艂ecz. , ob. Wola Tarnowska. 285. W. Ma艂oszowska, pow. pi艅czowski, gm. Boszczynek, par. Mo艂osz贸w. Zapewne b臋dzie to inna nazwa wsi Wola Bolowiecka ob. . 286. W. Markowa, w艣, pow. kozienicki, par. Reg贸w, ob. Markowa Wola, W r. 1569 Jan Bogusz, podkom. lubel, p艂aci tu od 3 艂an. km. 287. W. Marze艅ska, w艣 i fol. , pow. 艂aski, par. Marzenin. W r. 1827 r. by艂o 8 dm. , 20 mk Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 ze wszystkich r贸l pobiera艂 pleb. w Marzeninie 艁aski, L. B. , II, 483. W reg. pobor. z r. 1552 niema tej Woli w par. Marzenin, jest za to nieznana przedtem ni p贸藕niej Wolia Dziekczyowa, mo偶e zmieniona nazwa Woli Marze艅skiej. 288. W. M膮kolska al. M膮kolicka, w艣, pow. 艂owicki, gm. Lubiank贸w, par. M膮kolice, ma 398 mk. , 1303 mr. obszaru. W r. 1827 w艣 rz膮d. , 58 dm. , 310 mk. Ob. M膮kolska Wola, Jest to dawna w艂asno艣膰 arcyb. gnie藕n. , w pow. 艂臋czyckim po艂o偶ona. W r. 1449 wcielona do nowoutworzonej parafii w M膮kolicach. Dziesi臋ciny p艂aci艂a ko艣cio艂owi w Bielawach 艁aski, L. B, II, 407, 428. W. r. 1576 arcybiskup p艂aci tu od 14 lan. km. , 1 karczmy, 24 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II. 53. 289. W. M臋cka, w艣 i fol, pow. sieradzki, par. M臋ka, ob. M臋cka Wola. . Na pocz膮tku XVI w. w艣, mia艂a 12 艂an. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋 pleb. w M臋ce, po 4 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 32. W r. 1553 podano tu 5 艂an. km. w reg. pobor. Ob. M臋cka Wola. Dobra Wola M臋cka sk艂ada艂y si臋 w r. 1892 z fol Wola, Trzebiczno i Moczelnik z nomenklatura Mokre, rozl. mr. 3256 fol. Wola gr. or. i ogr. mr. 455, l膮k mr. 31, pastw. mr. 10, lasu mr. 3022, nieu偶. mr. 467; bud. mur. 11, drew. 16; las urz膮dzony; fol. Trzebiczno gr. or. i ogr. mr. 231, 艂ak mr. 15, pastw. mr. 2, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 4; fol. Moczelnik gr. or. i ogr. mr. 85, pastw. mr. 1; bud. drew. 7; przyl Mokre bud, drew. 4; m艂yn wodny. W艣 Wola M臋cka os. 46, mr. 416; w艣 Zborowskie os, 52, mr. 757. 290. W. Mianocka, w艣, pow. miechowski, par. Ksi膮偶 Wielki, ob, Cisia Wola. W r. 1581 w艣 Wola Czissa, , w艂asno艣膰 Bonara, miala 6 1 2 艂an. km. , 1 kom. bez byd艂a, 1 kom. z bydl. , 1 dud臋. 291. W. Miastkowska, w艣 i fol. , pow. 艂ukowski, ob. Miastk贸w i Miastkowska Wola. W r. . l827 by艂o 25 dm. , 173 mk. R. 1576 Jan Lasocki p艂aci艂 od 13 艂an. km. i 5 lan. km. zaj臋tych pod folwark. W艣 le偶a艂a w pow. czerskim Pawi艅. , Mazowsze, 221. W r. 1885 fol. Wola Miast. , r. 1876 oddzielony od d贸br Miastk贸w Ko艣cielny, rozl mr. 1045 gr. or. i ogr. mr, 442, 艂膮k mr. 71, pastw. mr. 2, lasu mr. 515, nieu偶. mr. 13; bud. drew. 11; las urz膮dzony. W艣 ma 20 os. , 455 mr. 292. W. Michowka al. Michowa, ob. Michowa Wola. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa mrzyg艂odzkiego. Ob. Mrzyg艂贸d t. VI, 772. 293. W. Mieczkowa al Mieczykowa, w艣, w par. Mileszki dzi艣 pow. 艂贸dzki. Obecnie pod t膮 nazw膮 nie istnieje. Wymienia j膮 Lib. Ben. 艁askiego II, 384. W r. 1576 Jakub Stokowski, 艂owczy 艂臋czycki, mia艂 3 艂any, 2 1 2 艂an. pustych, 17 osad. ; Stanis艂aw Stokowski 3 1 2 艂an i 3 puste Pawi艅. , Wielkop. , II, 98. By艂a to wi臋c do艣膰 znaczna wie艣. 294 W. Mieczys艂awska, pow, lubartowski, gm. 艁uck, ob. Mieczys艂awska Wola. 295. W. Miedniewska, w艣 i fol, pow. b艂o艅ski, gm. Guz贸w, par. Wiskitki, odl. 21 w. od Grodziska, ma 414 mk. Fol Wola Miedn. , r. 1873 oddzielony od d贸br Guz贸w, rozl. mr. 718 gr. or. i ogr. mr. 507, 艂膮k mr. 57, lasu mr. 124, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 4, drew. 16; p艂odozm. 12pol; las nieurz膮dzony. W艣 ma 28 os. , 294 mr. W r. 1579 p艂acono tu od 19 艂an. km. , 10 zagr. , 12 kom. , 1 rze藕nika, 5 lan. w贸jtowskich Pawi艅. , Mazowsze, 140. 296. W. Miedzy艅ska, w艣, pow. w臋growski, gm. i par. Miedzno, ob. Miedzy艅ska W贸lka, Ma 33 os. , 456 mr. , wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Orzesz贸wka. W 1827 r. by艂o 14 dm. , 126 mk. 297. W. Miejska, ob. Wola Opoczy艅ska. 298. W. Mikorska, kol, pow. piotrkowski, par. Parzno, ob. Mikorska Wola, Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta dawa艂a dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, tylko karczma z rol膮 i cz臋艣膰 pola od strony Domiechowic dawa艂a plebanowi w Parznie 艁aski, L. B. , I, 463. W r. 1552 w艣 ta, wraz z Mikorzycami mia艂a 31 osad. , 13 艂an. , 3 karczmy. 299. W. Mikowska, w艣 i M. , pow. turecki, par. Jeziorsko, odl. 24 w. od Turka, ma 20 dm. , 86 mk. na folw. , ludno艣贸 wsi niepodana w wykazie urz臋d. , m艂yn, ob. Milkowska Wola. W 1827 r. by艂o 17 dm. , 185 mk. Wymieniona w liczbie wsi wchodz膮cych w sk艂ad par. Jeziorsko na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 407. W r. 1553 podano tu 1 艂an km. Pawi艅. , Wielk. , II, 223. 300. W. Mirowska, dzi艣 Mirowska Wie艣 w艣, pow. gr贸jecki, par. Pra偶m贸w, ob. Mirowice. W r. 1580 s膮 tu trzy dzia艂y Mirowskich, dwa po 3 1 8 艂anu trzeci ma 1 3 4 艂an. , 1 zagr. W艣 le偶y w par. Worowo Pawi艅. , Mazowsze, 299. W. M艂ocka, pow. ciechanowski, par. Przasnysz, ob. M艂ocka Wola, Mieszka tu drobna szlachta i koloni艣ci Niemcy. R. 1578 p艂aci tu Pawe艂 od 2 1 2 艂an. i 1 8 艂anu, Hieron. Garwaski od 5 1 2 艂an. , 1 zagr. z rol膮; Pawi艅. , Mazowsze, 116. W艣 ta nale偶a艂a jeszcze w r. 1827 do par. Malu偶yn. W. Mokrzeska, w艣 i fol. , pow. cz臋stochowski, par. 呕uraw, oh. Mokrzesz. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 167 mk. W r. 1581 we wsi Wola Mokrzeska, w par. 呕orawie, pow. lelowskim, p艂aci p. K艂obukowska od 6 pol 艂an. , 1 4 艂anu m艂yn. 302 W, Mokrzecka, w艣, pow. radomski, par. Potwor贸w, ob. Mokrzec. Istnieje na pocz膮tku XVI w. w par. Potwor贸w 艁aski, L. B. , I, 659. W r. 1569 Wojciech Rokicki, imieniem G贸rskiej p艂aci tu od 4 lan. , 2 kora. Pawi艅. , Ma艂op. , 313. W r. 1827 jedna cz臋艣贸 wsi ma 17 dm. , 113 mk. i nale偶y do par. Wrzeszcz贸w, druga ma 7 dm. , 70 mk. i nale偶y do Potworowa. 303 W. Morawicka, w艣, pow. kielecki, par. Brzeziny, ob. Morawica i Morawicka Wola. W r. 1540 Jan Morawicki ma 6 km. na 艂anach, 1 aa p贸艂 艂anie, 1 p贸艂艂an pusty, 1 ogr贸d pusty, lasy i barcie wsp贸lne z Morawic膮. Obie wsi ocenione by艂y na 500 grzyw. W r. 1573 obie wsi maj膮 trzy dzia艂y, og贸艂em 3 1 2 艂an. i 4 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 270 i 585. 304 W. Moszczenicka, w艣, pow. piotr艂owski. Ob. Moszczenica 2 i Moszczenicka Woka. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 139 mk. 305 W. Mroczkowa w par. Jazgarzewo dzi艣 pow. gr贸jecki. Istnia艂a w r. 1580, mia艂a 4 dzia艂y szlach. , og贸艂em 3 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 295, Dzi艣 nie znana. 306 W. Mrokowska, w艣, pow. b艂o艅ski, par. Tarczyn, ob. Mrokowska Wola. W r. 1580 p艂aci tu dzier偶awca i opiekun ma艂oletnich Nadarzy艅skich od 7 艂an. a Prokop Pilitowski od i 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 288. 307 W. Murowana, pow. kielecki, par. Ch臋ciny, ob. Murowana Wola, W r. 1827 w艣 rz膮d. , 45 dm. , 153 mk. Na pocz膮tku XVI w. ju偶 istnieje, nale偶y do ststwa ch臋ci艅skiego. W r. 1573 ma 12 艂an. , 1 zagr. , 2 lany so艂tysie Pawi艅. , Ma艂op. , 277 i 561. 308 W. Mysiakowa, w艣, w par. Brudzewice 艁aski, L. B. , I, 647. Jest to dzisiejszy Mysiakowiec w pow. opoczy艅skim. 309 W. Mys艂owska, w艣 i fol. , pow 艂ukowski, par. Wilczyska. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 169 mk. W r. 1885 folw. Wola Mys艂. al. G贸rki, w r. 1882 oddzielony od d贸br. Mys艂贸w, rozl. mr. 618 gr. or. i ogr. mr. 291, 艂膮k mr. 136, pastw. mr. 28, lasu mr. 148, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 1, drew. 10; p艂odozm. 12 pol, las urz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 ma 35 os. , 106 mr, Ob. Mys艂贸w i Mys艂owska Wola. W r. 1531 w艣 Wola Mys艂. , w par. Wilczysko, pow. lubelskim, ma 7 lan. ; r. 1552 w艂asno艣膰 Morawc贸w i Mys艂owskich, ma 23 os. Pawi艅. , Ma艂op. , 380, 402. 310 W. Mystkowska, pow. pu艂tuski, gm, Somianka, par. Pniewo, odl. 18 w. od Pu艂tuska. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 111 mk. W r. 1885 fol. Wola Mystk. rozl. mr. 573 gr. or. i ogr. mr. 427, 艂膮k mr. 50, past. mr, 64, lasu mr. 14, nieu偶. mr. 19; bud. drew. 8. W艣 Wola Myst. os. 32, mr. 216. W r. 1578 w艣 Mistkowiecz cz臋艣膰 jedna i Wolka nale偶膮 do szlachty zagrodowej, p艂ac膮cej zt膮d od 8 艂an. km. i 2 zagr. W艣 le偶y w par. Barcice, pow. nurskokamienieckim Pawi艅. , Mazowsze, 411. 311 W. Nadrybska, ob. W贸lka Nadrybska. 312 W. Nakonowska, w艣 i fol. , pow. w艂oc艂awski, par. Kowal, odl. 12 w. od W艂oc艂awka. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 48 mk. , par. Kruszyn. W r. 1885 fol. Wola Nak. rozl. mr. 700 gr. or. i ogr. mr. 647, 艂膮k mr. 32, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 6, drew. 5. W艣 Wola Nak. os. 16, mr. 170. R. 1346 kr贸l Kazimierz sprzedaje Markowi zw. Pomorka so艂tystwo we wsi kr贸lewskiej Wola, za 60 kop. groszy pragskich. So艂tys otrzymuje pi臋膰 艂an贸w wolnych, trzeci denar z kar s膮dowych, karczm臋, trzech zagrodnik贸w, o艣m morg贸w 艂膮k w 艁agiewnikach, okopanych rowem, prawo po艂owu ryb w Zg艂owi膮czce z obu brzeg贸w, z rybakiem. So艂tys winien stawa膰 na wojn臋 konno w zbroi. Z las贸w kowalskich ma prawo bra膰 drzewo na budynki i potrzeby domowe Kod. dypl. poL, II, 273 i powt贸rnie 701 703. W r. 1557 w艣 ta, w par. Go艂aszewo, w艂asno艣膰 Krzysztofa Kostki, mia艂a 15 艂an. , 1 zagr. , 1 kom. Pawi艅. , Wielk. , II, 15. 313 W. Naropi艅ska, w艣, pow. rawski, par. Zelechlinek, ob. Naropi艅ska Wola. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 67 mk. W r. Wola Wola 1579 pars notarii ma 3 4 艂anu i pars Podlesny te藕 3 4 艂ana, Pawi艅. , Mazowsze, 165. 314 W. Niechcicka, w艣, fol i kol, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, ob. Niechcicka Wola. Reg. pob. z XVI w. nie podaje tej wsi, tylko Niechcice, w艂asno艣膰 kr贸lowej w臋gierskiej Izabelli, siostry Zygmunta Augusta. 315 W. Nied藕wiedzia, w艣 i fol. , pow. 艂臋czycki, par. Wartkowice, ob. Nied藕wiedzia Wola. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 96 mk. W r. 1885 fol Wola Niedz. rozl. mr. 632 gr. or. i ogr. mr. 518, 艂ak mr. 55, pastw. mr. 31, lasu mr. 2, w odpad. mr. 6, nieu偶. mr. 20; bud, mur. 8, drew. 5; p艂odozm. 17 pol. W艣 Wola Niedz. os. 4, mr. 3; w艣 Starzynki os. 3, mr. 8. W r. 1576 Jan Pieskowski Margosz p艂aci tu od 15 lan. , 1 zagr. , Jan Pieskowski od 3 4 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , U, 69. 316 W. Niemcowa al. Dobroszowa, w艣, wchodzi w sk艂ad ststwa nurskiego w XVII w, W spisach XVI w. nie pomieszczona. Dzi艣 nie znana ob. t. VII, 312. 317 W. Niemiecka, w艣, pow. lubartowski, par. Dys, ob. Niemiecka Wola, R. 1676 p艂acono tu pog艂贸wne od 37 poddanych. W r. 1827 by艂o 43 dm. , 274 mk. , par. Bystrzyca. 318 W. Nosowa, w艣, pow. konecki, par. Ko艅skie, ob. Nosowa Wola. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 47 mk. , par. Gowarcz贸w. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 warto艣ci oko艂o 2 grzyw. , dawano pleb. w Gowarcowie, a za konopna p艂acono po 2 gr. z 艂anu. Wie艣 nale偶a艂a do par. Gowarcz贸w 艁aski, L. B. , I, 696. W r. 1577 Kasprowa Smigielska p艂aci tu od 1 艂anu, 2 zagr. , a Stefan B臋bnowski od 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Ma艂op. , 284. 319 W. Nowa, w艣, pow. warszawski, par. Piaseczno, ob. Nowa Wola 1. Podana w reg. pobor. z r. 1580 jako Nowa Wie艣, kr贸lewska Pawi艅. , Mazowsze, 273. 321 W. Nowa, kol. , pow. 艂aski, par. Wygie艂z贸w, ob. Nowa Wola. 322 W. Nowa, w艣, pow. radomski, par. Jedli艅sk, ob. Wola Nowa 3. W r. 1569 Stan B臋bnowski p艂aci z Woli od 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Ma艂op. , 303. 323 W. Nowa, w艣, pow. kozienicki, par. G艂owacz贸w, ob. Nowa Wola 4. W r, 1576 p艂aci tu Anzelm Gostomski, dziedzic Le偶enie od 5 艂an. km. W艣 le偶y w pow. wareckim Pawi艅. , Mazowsze, 244. 324 W. Nowa, w艣, pow. p艂o艅ski, par. Cieksyn, ob. Nowa Wola. 325. W. Nowa, pow. kalwaryjski, par. Lubow, ob. Nowa W贸la 6, 325 W. Nowa, fol, pow. wy艂kowyski, par. 艁ankieliszki, ob. Nowa Wola 7. 327 W. Nowa, w艣, pow. wy艂kowyski, par. Gi偶e, ob. Nowa Wola 8. 328 W. Nowa, fol, pow. wy艂kowyski, par. Wierzbo艂贸w, ob. Nowa Wola 9. 329 W. Nowodworska, ob. Nowodworska W贸lka. 320. W. Nowska, w艣, pow. kutnowski, par. Nowe, odl. 18 w. od Kutna a 2 w. od Kro艣niewic. W r. 1885 fol. Wola Nowska rozl. mr. 579 gr. or, i ogr. mr. 367, 艂膮k mr. 5, 艂asu mr. 172, nieu偶. mr. 34; bud. mur. 9, drew. 11; p艂odozm. 13 pol. ; las urz膮dzony. Na pocz膮tku XVI w, 艂any folw. daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Nowem, kmiece za艣 kustodyi 艂臋czyckiej 艁aski, L. B. , II, 474. W r. 1576 by艂o 6 dzia艂贸w szlach. Puczek p艂aci od 1 艂anu, Krzysz. Pawlikowski od 2 1 2 艂an. , 10 osad. , Andrzej Jarochowski z dzia艂u po Wolskiej, od 1 1 2 艂anu i 1 艂anu pustego, Goliszewski po Wolskiej, z 1 艂anu, Andrzej Wysocki od 1 2 艂anu, 2 os. , ten偶e z bratem Kasprem od 1 2 艂an i 5 os. By艂 te偶 dzia艂ek szlach. Wysockich, bez kmieci 1 2 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , II, 85, 138. 331 W. Obsza艅ska, w艣 i fol. , pow. bi艂gorajski, gm. Babice, par. 艁ukowa, r. g. Obsza. Le偶y w p艂d. cz臋艣ci powiatu, w pobli偶u granicy od Galicyi. Ob. Obsza. W r, 1827 by艂o 116 dm. , 722 mk. 332 W. Okrzejska, w艣 i fol. , pow. 艂ukowski, par. Okrzeja. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 208 mk. Ob. Okrzeja i Okrzejska Wola. 333 W. Oleszy艅ska, ob. Wola 艢widzi艅ska. 334 W. Olszowa, w r. 1579 Wola 呕elezi艅ska, w艣 i fol. , pow. rawski, gm. i par. Lubania. W r, 1579 w艣 Wola 呕elezi艅ska w par. Lubania od wsi 呕elazna, ma 1 艂an, 2 zagr. 335 W. Olszowa, w艣 i fol. , pow. w艂oc艂awski, gm. i par. Lubie艅, odl. 32 w. od W艂odawka. Wr. 1827 by艂o 18 dm. , 128 mk. W r. 1886 folw. Wola Olsz. rozl. mr. 793 gr. or. i ogr. mr. 597, 艂膮k mr. 73, pastw. mr. 63, lasu mr. 31, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 10; pok艂ady torfu, wiatrak. W艣 W. Olszowa os. 20, mr. 60. W r. 1557 w艣 Olsewa Wolia, w par. Pi贸rowa Wola, mia艂a w cz臋艣ci 艁ukasza Lubienski 14 艂an. , w dziale St臋pczynskiego 2 艂any Pawi艅. , Wielkop. , II, 17. 336 W. Oludzka al. W贸lka, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. Rokitno. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br O艂udza, ma 446 mr. Reg. pobor z XVI w. nie podaj膮 tej wsi tylko sam膮 O艂udza. W r. 1827 W贸lka O艂udzka, w艣 rz膮d. , 22 dm. 134 mk. 337 W. Opoczy艅sk a al. Miejska, ob. Wola Zale偶na. 338 W. Orzeszowska, w艣, pow. w臋growski, gm. i par. Miedzna, ma 20 dm. , 198 mk. W r. 1827 by艂o 22 dm. , 144 mk. Por. Orzesz贸wka, 339 W. Osi艅ska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. 呕yrzyn, par. Ko艅sko Wola. W r. 1676 w艣 ta, w par. Ko艅skowola, daje pog艂贸wne od 19 poddanych. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 209 mk, par. W艂ostowice. 340 W. Osowa, w艣, pow. stopnicki, ob. Osowa Wola i Wola 呕abna. 341 W, Ossowi艅ska, w艣, fol. i dobra, pow. 艂ukowski, gm. i par. Wojcieszk贸w, odl. 21 w. od 艁ukowa, ma 56 dm. , 412 mk. W r. 1827 by艂o 39 dm. , 248 mk, par. Kock. Dobra Wola Ossow, sk艂ada艂y si臋 w r, 1885 z folw. Wola Ossow, i Oszczepalin, przyleg艂o艣ci Filipiny i Jadwiga rozl. mr. 2591; folw. Wola al. Filipina gr. or. i ogr. mr. 911, 艂膮k mr. 105, past. mr. 54, lasu mr. 435, nieu偶. mr. 34; bud. mur. 14, drew. 25; p艂odozm. 7 i 8 pol. ; fol. Oszczepalin z przyl. Jadwiga gr. or. i ogr. mr. 655, 艂膮k mr. 76, lasu mr. 266; nie u偶. mr. 42, obszar sporny mr. 13; bud. mur. 15, drew. 9; p艂odozm. 9 poL, lasy nie urz膮dzone, pok艂ady torfu. W艣 Wola Ossow. os. Wola 79, mr. 736; w艣 Oszczepalin os. 64, mr. 569. W r. 1531 w艣 Wola Ossow, w par. Kock, p艂aci艂a od 1 2 艂anu. R. 1552 p艂aci zt膮d wojewoda ruski. R. 1581 daje Pawel Klebowski od 10 p贸艂w艂贸czk贸w osiad艂ych fi. 5 Pawi艅. , Ma艂op. , 379, 392, 425. 342 W. Ossowska, pow lubelski, gm. Bychawa, par Bychawka Nie podana w spisach pobor. z XVI i XVII w. i w spisie z r 1827. 343 W. Ostaszewska i Ra艅cza, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Koz艂owo, par. Szyszki, ma 33 os. , 201 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ostaszewo. W r. 1567 Wola Ra艅cza ma 1 w艂. , 3 zagr. i 2 dzia艂y po 3 4 w艂. a Czernie Ostaszewo 2 dzia艂y po 3 4 w艂. i 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 325. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 48 mk. 344 W. Ostrowska, w艣 w par. Markuszew pow. lubartowski. W spisach pobor. z XVII w. nioznana, nie pomioszczona te偶 w nowszych spisach urz臋dow. W r. 1827 by艂o 10 dm, 52 mk. 345 W. Ostro偶e艅ska, pow. garwoli艅ski, par. Go艅czyce, ob. Ostro偶e艅ska W贸lka. 346 W. Owadowska. w艣 nad rz. Radomk膮, pow. radomski, gm. Koz艂贸w, par. Wsola, odl. od Radomia 9 w. , ma 18 dm. , 173 mk. , 338 mr. W r. 1827 Owadowska W贸lka ma 10 dm. , 40 mk. W r. 1559 Barbara Owadowska p艂aci tu od 7 p贸艂艂an. i 3 kom. 347 W Owsiana, w XVI w. Wolia Major, w艣, pow. kutnowski, gm. i par. Opor贸w, ma 13 dm. , 266 mk, 408 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 99 mk. R. 1576 we wsi Wolia Major, w dziale Aleksego Kempalskiego de sorte Owsiani by艂y 4 艂any, 2 zagr, , wiatrak, rze藕nik, rzemie艣lnik, 6 osad. W cz臋艣ci Kaspra Wolskiego 1 艂an. , 1 zagr. , karczma pusta, 1 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 105. 348 W. Pachnina, par. Jaroszyn, ob. Pachnowola, 349 W. Pacierkowska, pow. cz臋stochowski, gm. Przystaj艅, par. Truskolasy. W spisie z r. 1827 jest tylko w艣 rz膮d. Pacierniki, maj膮ca 5 dm. , 27 mk. W nowszych spisach urz臋d. nie ma tej wsi ani te藕 Woli Pacierkowskiej, pomieszczonej w wykazach z r. 1867. 350 W. Pacy艅ska, w XVI w. Slankowska Wola, w艣 i fol. , pow. gosty艅ski, gm. I par. Pacyna, odl. 21 w. od Gostynina, ma 32 dm. 4 mur. , 334 mk. Ob. Pacynska Wola. W r. 1892 folw. Wola Pac. rozl. mr. 525 gr. or. i ogr. mr. 499, 艂膮k mr. 14, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 11; p艂odozm. 10 pol. W艣 Wola Pac. os. 53, mr. 189. W r. 1579 we Woli Stankowskiej Stan. Dobrzykowski mia艂 6 艂an. , 1 zagr. ; kasztelan gosty艅ski 3 1 2 艂an. Nazw臋 mia艂a od wsi Slank贸w dzi艣 S艂omk贸w. 351 W. Palczewska, w艣, pow. gr贸jecki, par. Wrociszew, ob. Palczewska Wola. W 1827 r. 10 dm. , 71 mk. W r. 1569 Palczewscy maj膮 tu trzy dzia艂y, jeden 1 1 2 艂ana km. , dwa po 1 4 艂anu. 351 W. Paprocka, w艣 w par. G艂owacz贸w, ob. Paprocka Wola, 353 W. Paprotna, w艣, w par. Wargocin pow. garwoli艅ski, jestto dzisiejsza wie艣 W贸lka Paprocka w par. Paw艂owice. W r. 1569 Gostomski p艂aci tu od 4 1 2 艂an. Istnia艂a ju偶 w r. 1508 Pawi艅. , Ma艂op. , 334, 479. 354 W. Paprotnia, w艣, w par. Pilczyca, ob. W贸lka Paprotnia. 355. W. Paruszewa al. Paruszewska, w艣, pow. w艂oc艂awski, par. K艂obia. W r. 1827 mia艂a 7 dm. , 73 mk. , par. Boniewo. Por. Paruszewo, 356. W. Porzybocka, w par. Odrow膮偶 dzi艣 pow. konecki. Podana w spis. pobor. z r. 1577 b臋dzie zapewne dzisiejsza W贸lka Zychowa ob. . 357. W. Paskowa, w spis. pobor. z r. 1508 Pawi艅. , Ma艂op. , 478, jestto Wola Pasztowa, 358. W. Pasztowa, pow. i艂偶ecki, ob. Pasztowa Wola, Jestto wie艣, podana w spisach pobor. z r. 1508 jako Paskowa Wola a w r. 1569 jako Parsthowa Wola Pawi艅. , Ma艂op. , 332, , 477. 359. W. Paprotnia, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Kuflew. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 16 mk. 360 W. Pasiko艅ska, w艣, pow. sochaczewski, par. Zawady. W r. 1579 w艣 Wola Pasiko艅ska, w par. Kapinos, mia艂a 4 dzia艂y Jan Jab艂ocki, skarbnik, 2 艂any km. , Piotr Zab艂ocki 2 艂any, Jan Grziwa 1 1 2 艂an. , 2 zagr. , Kasper Pasiko艅ski 6 艂an. , 1 zagr. , rze藕nik. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 156 mk. 361. W. Paw艂owska, w艣 i fol. pow. i艂偶ecki, gm. i par. Paw艂owice, ob. Paw艂owska Wola, W r. 1827 by艂o 45 dm. , 430 mk. W r. 1569 w艣 Wola Paw艂. , w par. Chlewiska, w艂asno艣膰 Jana Chlowi艅skiego, mia艂a 8 p贸艂艂an. i 6 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 314, 468. 362 W. Paw艂owska, w艣, pow. ciechanowski, par. Lekowo, ob. Paw艂owska Wola 2. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 81 mk. 363. W. Pe艂czyna, w艣, w par. Ko艂acinek pow. brzezi艅ski. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i dwor. daj膮 dziesi臋cin臋 pleb. w Ko艂acinku 艁aski, L. B. , II, 340. Wydawca Lib. Ben. domy艣la si臋, 偶e jestto dzisiejsza Cyrusowa Wola. Zapewne t膮 sam膮 w艣 podaj膮 reg. pob. z r. 1569 w par. Dmosin. S膮 tu 3 dzia艂y, obejmuj膮ce 5 艂an. km. Wed艂ug obja艣nienia wyd. reg. pob. Pawi艅. , Mazowsze, 162 ma to by膰 dzisiejsza Wola Lubiankowska. 364. W, P臋c艂awska, w艣 w par. Olbierzowice pow. sandomierski. Jestto zapewne Wola Witowska wymieniona w opisie par. Olbierzowice przez D艂ugosza L. B. , II, 347. W r. 1578 siedz膮 tu Wolscy i maj膮 og贸艂em 1 1 2 艂anu. Dzi艣 nie istnieje. 365. W. P臋koszewska, w艣 i fol. , pow. skierniewicki, par. Jeruzal, odl. 20 w. od Skierniewic. W r. 1579 by艂o tu 9 艂an. , 1 rzem. W 1827 r. 28 dm. , 218 mk, par. Chojnata. Dobra Wola P臋k. sk艂ada艂y si臋 w r. 1873 z fol. Wola P臋k. , P臋koszew, Nowiny, nomenklatury Kokoszka, rozl. mr. 3166 fol Wola P臋k. gr. or, i ogr. mr. 628, 艂膮k mr. 92, lasu mr. 1900, nieu偶. mr. 86; bud. mur. 14, drew. 23; p艂odozm. 7 pol; fol. P臋koszew gr. or. i ogr. mr. 220, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 3, drew. 5; fol. Nowiny gr. or. i ogr. mr. 213, 艂膮k mr. 7, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 1, drew. 3; las urz膮dzony, gorzelnia, cegielnia, m艂yn wodny i tartak. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 Wola P臋k. os. 57, mr 691, w艣 P臋koszew os. 28, mr. 67, w艣 Wola Huta Zawadzka os. 24, mr. 25, w艣 W贸lka Jeruzalska os. 7, mr. 262, w艣 Borszyce os. 6, mr. 159, w艣 Budy pod Zatorem os. 10, mr. 77. 366. W. Piasecka, w XVI w. Piasecka Wie艣, w艣 i fol, pow. gr贸jecki, gm. i par. Jazgarzew, ob. Piasecka Wola. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 163 mk. , par. Piaseczno. W r. 1580 Piasecka Wie艣, w par. Piaseczno w艣 kr贸lewska, ma 20 lan. i 2 1 2 艂an. w贸jtowskich. Zarz膮dza wsi膮 Jakub Poradowski Pawi艅. , Mazowsze, 273. 367. W. Piasecka, folw. oddzielony od d贸br Piasek Wielki w pow. stopnickim, gm. Radzan贸w, odl. 14 w. od Stopniej, rozl 183 mr. 163 mr. roli, 10 艂膮k. 368. W. Piasecka, w艣 i fol, pow. lubelski, gm. i par. Piaski, odl 21 w. od Lublina. W r. l827 by艂o 20 dm. , 173 mk. W r. 1887 fol. Wola Pias. rozl mr. 993 gr. or. i ogr. mr. 742, 艂膮k mr. 28, past. mr. 63, lasu mr. 139, nieu偶. mr. 21; bud. mur, 7, drew. 17; p艂odozm, 9 i 11 pol; las nieurz膮dzony, pok艂ady kamienia budowlanego i wapiennego. W艣 Wola Pias. os. 34, mr. 490. 369. W. Piaseczna, w艣 w par. Sochaczew. Wymieniona w reg. pob. z 1579, b臋dzie to zapewne dzisiejsze Piaseczno w par. Broch贸w pow. sochaczewski. 371. W, Pieczyska, fol i w艣, pow. gr贸jecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska, odl 10 w. od Gr贸jca. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 138 mk. W r. 1880 folw. Wola Piecz. , oddzielony od d贸br Pieczyska, rozl mr. 310 gr. or. i ogr. mr. 106, 艂膮k mr. 42, past. mr. 2, zaro艣li mr. 153, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 5. W艣 ma 31 os. , 380 mr. W r. 1576 Adam Mniszewski p艂aci z tej wsi od 2 艂an. 370. W. Piekarska, w艣, pow. turecki, par. Sk臋czniew, ob. Piekarska Wol膮, 372. W. Pieklowa, ob. Wola Bykowska, 373. W. Pienicka, w艣 i fol, pow. makowski, gm. Sielc, par. Krasnosielc, odl 14 w. od Makowa, ob. Pienicka Wola. Dobra Wola Piennicka w r. 1840 mia艂y obszaru 1200 mr. W艣 Wola Pien. os. 27, mr. 166; w艣 Nowinki os. 4, mr. 30. W r. 1883 fol Wola Pien. rozl mr. 95 gr. or. i ogr. mr. 62, 艂膮k mr. 21, lasu mr. 11, nieu偶. mr. 11; bud. drew. 6, W r. 1567 w艣 Wolia Pieniczka, w par. Sieleckiej, mia艂a 2 w艂. km. , 1 ogr. 1 2 w艂, 1 kowala, 3 ogrod. Pawi艅ski, Mazowsze, 348. 374. W. Pierdo艂贸w, w par. Odrow膮偶, podana w reg. pobor. zr. 1577, jestto dzisiejsza wie艣 Pardo艂贸w ob. . 375. W. Piesia al Piesza, w艣, pow. w艂odawski, ob. Piesia Wola, 376 W. Pijarska, pow. 艂owicki, ob. Wola Zbro偶kowa, 377. W. Pilowska, w艣, wod艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552, w艣 ta, w艂asno艣膰 Wincentego Przerembskiego, mia艂a 8 osad. Pawi艅, Wielkop. , 11, 274. S膮 to dzisiejsze Lipowczyce, w pow. noworadomskim. 378 W. , Pi贸rowa al. Pierowa, w艣 i fol nad rzk膮 0chm膮, pow. kutnowski, par. Lubie艅, odl 16 w. od Kutna, ma 18 dm, 193 mk. , ob. Pi贸rowa Wola. Posiada ko艣ci贸艂 murowany filialny z XVII w. By艂a tu poprzednio oddzielna parafia, istniej膮ca ju偶 w XVI w. W r. 1887 fol Wola Pier. rozl. mr. 655 gr. or. i ogr. mr. 441, 艂膮k mr. 111, past. mr. 81, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 7, drew. 12; p艂odozm. 12 pol Do w艂o艣cian nale偶y 323 mr. Fol wchodzi w sk艂ad d贸br Kro艣niewice. W r. 1557 w艣 ko艣cielna Pi贸rowa Wola, w pow. kowalskim, nale偶y do 艁ukasza Lubie艅skiego, kt贸ry p艂aci od 7 艂an. , 6 zagr. Pawi艅. , Wielkop. , II, 17. 379 W. Pliska, w艣. , pow. sandomierski, par. Osiek, ob. Pliskowola, W r, 1578 Wola Plyska, w艣 kr贸lew. , mia艂a 71 osad. , 28 艂an. , 4 kom. , 17 kom. ubogich, 4 rzem. Pawi贸ski, Ma艂op. , 168. 380. W. P艂owiecka, w par. Z艂otk贸w. Wed艂ug reg. pob. pow. koni艅skiego z r. 1579, w艂asno艣c Piotra 艁膮kockiego mia艂a 1 艂an. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Wielkop. , I, 241. Jestto dzisiejsza Sp艂awiecka Wola ob. . 381. W. Pobiedzi艅ska, dawniej Pobiednia, w艣, pow, rawski, gm. G贸ra, par. Nowo Miasto, le偶y na wzg贸rzu, o 1 w. od Gostomi, p贸艂 wiorsty od Pobiednej, 1 1 2 w. od Nowego Miasta. Ma 70 dm. , 400 mk. , 37 os. , 661 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Nowe Miasto. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 221 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z lan. km. dawano ko艣cio艂owi w 艁臋gonicach, a pleb. w Nowem Mie艣cie tylko kol臋d臋 i dziesi臋cin臋 z folwarku 艁aski, L. B. , II, 308, 313. Wr. 1579 pars subdapiferi lan. 5 8 pars pincernae lan 5 8 pars Hieronimi lan. 5 8 382. W. Podczasza, w艣, pow. opoczy艅ski, par. Klw贸w, ob. Podczasza Wola i Rzeszotkowa Wola, 383. W. Podlaskowa, w艣, wchodzi艂a w sk艂ad ststwa opoczy艅skiego ob. t. VII, 557 i IX, 462. Dzi艣 nie znana. 384. W. Podle艣na, w艣, pow. miechowski, par. Miech贸w, ob. Podle艣ne Wola. W r. 1827 by艂o 37 dm. , 216 mk. W r. 1363 przenosi t臋 wie艣 wraz z Chodowem kr贸l Kazimierz z prawa polskiego na sredzkie Kod. Ma艂op. ,III, 168. Na obszarze wsi st. dr. 藕el. d膮browieckiej Miech贸w. W r. 1581 prepozyt miechowski p艂aci艂 tu od 7 lan. km. , 1 zagr. bez roli, 2 kom. z bydl. i 1 2 艂nu karcz. Pawi艅. , Ma艂op. , 92. 385. W. Podle艣na w par. Chod贸w, pow. 艂臋czyckim. Wedle domys艂u wydawcy Lib. Ben. 艁askiego U, 364 ma to by膰 dzisiejsza Wola Nied藕wiedzia, 386. W. Pod艂臋偶na, w艣 i fol, pow. koni艅ski, par. Morzys艂aw. Co do po艂o偶enia ob. Konin t. IV, 337. Por. Pod艂臋偶na Wola, W r. 1827 by艂o 18 dm. , 179 mk, Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawawa艂y pleb. w Morzys艂awiu za dziesi臋cin臋 po 10 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 237. W r. 1578 Katarz. Przyjemska, kasztel l膮dzka, p艂aci艂a tu od 3 1 2 艂an. km. , 2 zagr. bez roli. 387. W. Podmiejsk膮, w艣, pow. miechowski, par. Miech贸w, ob. Podmiejska Wola, W r. 1581 ze wsi tej prepozyt miechowski p艂aci od 10 p贸艂艂an. km. , 1 zagr. z rol膮, 1 zagr. bez roli Pawi艅. , Ma艂op, , 92. W r. 1827 by艂o 35 dm. , 215 mk. 388. W. Pogroszewska, dawniej Wola Belska, w艣 i fol, pow. Wola gr贸jecki, par. Belsk, odl. 8 w. od Gr贸jca. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 121 mk. Fol. Wola Pogr. w r. 1885 rozl. mr. 812 gr. or. i ogr, mr. 737, 艂膮k mr. 4, lasu mr. 57, nieu偶. mr. 14; bud. mur. drew. 8; p艂odozm. 16 pol. W艣 Wola Pogr. os. 13, mr. 19; w艣 Daszewice os. 16, mr. 206. Zapewne ta sama w艣, p. n. Wola Belska, nale偶a艂a w r. 1576 do par. 艁臋czeszyce. Kozie艂kowski p艂aci艂 tu od 2 1 2 艂anu a N. Pobroszewski Pogroszewski z Pogroszewa od 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Mazowsze 231. 389. W. Polewna, w艣 i fol, pow. pu艂tuski, gm. i par. Lubiel. W r. 1827 by艂o 6 dm. 34 mk. W r. 1879 fol. Wola Fol. oddzielony od d贸br Bielino, rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 282, 艂膮k mr. 102, lasu mr. 18, nieu偶. mr. 18; bud. mur. 1, drew. 11; pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y w艣 Wola Pol. os. 21, mr. 16; ws Wincentowo os. 24, mr. 797; w艣 J贸zefowo os. 16; mr. 393; w艣 Zontowo os. mr. 78; w艣 Go艂ystok os. 8, mr. 101. W reg pobor. z r. 1578 podana jest w艣 Polewnya, w艂asno艣膰 Jana Cieksy艅skiego, kt贸ry p艂aci艂 tu od 6 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 410. 390. W. Polska, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Rudzienko, par. Wi艣niew, ma 139 mk. , 167 mr. 391. W. Pomianowa, w艣 i fol. , pow. turecki, par. Dru偶bin, odl. 30 w. od Turka, ob. Pomianowa Wola, W r. 1827 by艂o 16 dm. , 142 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i fol. dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Drurzbinie, na kol臋d臋 kmiecie z 艂anu po korcu owsa a zagrodnicy po p贸艂 grosza 艁aski, L. B. , I, 397. W r. 1889 fol. Wola Pom. rozl mr. 425 gr. or. i ogr. mr. 384, past. mr. 4, lasu mr. 22, nieu偶. mr. 15 bud. mur. 4, drew. 11. W艣 Wola Pom. os. 29, mr. 99; w艣 Antonin os. 17, mr. 213. 392. W. Ponikiewska al W贸lka, w艣, pow. krasnostawski, gm. Zakrz贸w, par. Targo wisko. W r. 1827 w艣 W贸lka Ponikowska mia 艂a 17 dm. , 109 mk. Spisy pobor. z XVII w. nie podaj膮 tej wsi. 393. W. Popowa, w艣, pow. kutnowski, gm. i par. 呕ychlin. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, w艂asno艣膰 plebana w 呕ychlinie, mia艂a 7 艂an. , lecz sta艂a pustkami Przedtem kmiecie dawali pleb. po 32 gr. czynszu z 艂anu i odrabiali po 3 dni w tygodniu, a pr贸cz tego da wali mu dziesi臋cin臋. Nie maj膮c kmieci, pleban wydzier偶awia艂 rocznie cz臋艣ci roli 艁aski, L. B. , II, 496. 394. W. Popowska, w艣, w par. Pi臋cz niew pow. turecki. Na pocz膮tku XVI w. sta艂a pustk膮. Siedzia艂 tu jeden kmie膰 i by艂 艂an so艂 tysi 艁aski, L. B. , I, 396. Potem znika ze spi s贸w. 395. W. Potocka, w艣 i fol, pow. janow ski, gm. i par. Potok Wielki. W艣 ma 14 dm. , 130 mk. , 360 mr. Fol, obecnie rozkolonizowa ny posiada艂 395 mr. w r. 1868. Ob. Potok Wiel ki. 396. W. Pracka, w艣, pow. gr贸jecki, par. Jazgarzew, dawniej Tarczyn, ob. Pracka W贸lka. R. 1580 p艂aci tu Fran. Pracki od 1 艂anu. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 29 mk. , par. Tarczyn. 397. W. Pra偶mowska, w艣, pow. radzymi艅ski, par. Jad贸w, ob. Pra偶mowska Wola 1. 398. W. Pra偶mowska w艣, pow. gr贸jecki, par. Pra偶m贸w, ob. Pra偶mowska Wola 2. W r. 1576 Marcin Pra偶mowski p艂aci tu od 8 艂an. R 1827 by艂o 18 dm. . 170 mk. , par. Pieczyska. 399. W. Prosperowa, fol i w艣, pow. kutnowski, par. Opor贸w, odl 9 w. od Kutna, ob. Prosperowa Wola. W spisach pobor. z XVI w. spotykamy w par. Opor贸w pi臋膰 W贸l, nosz膮cych nazwy dzi艣 nie znane, kt贸ra z nich oznacza Wol臋 Prosperowa trudno orzec. 400. W. Proszewska, w艣, wymieniona w dok. z r. 1476 jako wie艣 w ziemi liwskiej Kod. Maz. , 270, jestto dzisiejsza W贸lka. Ob. Proszewska W贸lka, 401. W. Pr贸szkowska, w艣 i fol nad rz. M艂awk膮, pow. m艂awski, gm. D膮browa, par. Szre艅sk, odl 18 w. od M艂awy, ma 15 dm. , 104 mk. , 440 mr, Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Proszkowo. Folw, nale偶y do d贸br Grotkowo. W r. 1578 w艣 Wola, w par. Szre艅sko zapewne Wola Proszkowska, ma 3 艂any km. , 4 zagr. z rola Pawi艅. , Mazowsze, 53. 402 W. Prymusowa, r. 1520 Premuschowa Wola, zwana te藕 Przymusowa, w艣, pow. opoczy艅ski, par. S艂awno, ob. Prymusowa Wola, Por. 艁aski, Lib. Ben. I, 633. 403. W. Przatowska, w艣, fol i os. m艂yn. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek odl. 21 w. ob. Przatowska Wola. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 119 mk. W r. 1886 Wola Przat. rozl. mr. 222 艂膮k mr. 15, lasu mr. 8, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 3. W艣 Wola Przat. os. 28, mr. 90, w艣 Remiszew os. 47, mr. 431, w艣 Piaski os. 16, mr, 209. 404. W. Przec艂awska, w艣, w par. 呕arn贸w pow. opoczy艅ski. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. Lib. Ben. 艁askiego, I, 599. Potem znik艂a. 405. W. Przec艂awska, istnia艂a r. 1442 w ziemi czerskiej. Potem nieznana. 406. W. Przedborska, fol nad rz. Pilic膮, pow. konecki, gm. i par. Przedb贸rz, ob. Przedborska Wola. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 12 mk. 407. W. Przedmiejska, w XVI w. Wolia Templi al Ko艣cielna, w艣, pow. turecki, par. Uniej贸w, ob. Przedmiejska Wola i Ko艣cielnica. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta stanowi膮ca g艂贸wne uposa偶enie kanonii, zwanej Chebdowsk膮 przy kollegiacie uniejowskiej, mia艂a 17 1 2 艂an. km. , 2 艂any puste, 2 so艂tysie. Kmiecie dawali z 艂anu za czynsz i dziesi臋cino po 6 kor. pszenicy, 12 偶yta i 12 kor. owsa i 8 groszy, tudzie偶 po 2 kap艂ony, 20 jaj i zw贸zk臋 dwu woz贸w drzewa z boru wskazanego przez kanonika, bo przy wsi nie by艂o lasu. Miara mia艂a by膰 w korcach uniejowska. So艂tys obowi膮zany by艂 chodzi膰 do Warty, odbiera膰 tam maldraty kanonikom i dziesi臋cin臋 w Chwalibogowicach 艁aski. L. B. , 1, 347. 408. W. Przedmiejska, w par. Miech贸w, ob. Wola Podmiejska. 409. W. Przer臋bska, w XVI w. Wola 呕arska i Bartodziejska, w艣, pow. noworadomski, par. B臋czkowice, ob. Przer臋bska Wola. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. w Woli 呕arskiej dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Rzujewicach a pleb; w B臋czkowicach otrzymywa艂 Wola tylko kol臋d臋 艁askie L; B. , II, 196 i 215. W r. 1518 by艂o 4 1 2 艂an km. i karczma; r. 1552 cze艣nik sieradzki ma 7 osad. na 4 1 2 lan. Pawi艅. , Wielkop. , II, 201, 285. 410. W. Przybys艂aw ska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, par. Garb贸w. W r. 1676 p艂acono tu pog艂贸wne od 60 poddanych. Do wsi tej wcielono druga Wol臋 w tej偶e parafii istniej膮ca Pawi艅. , Ma艂op. , 18a, ob. Przybys艂awska Wola. 411. W. Przymusowa, ob. Wola Przymusowa. 412. W. Przypkowska, w r. 1580 Wola Prepositalis, w艣, pow. gr贸jecki, par. Tarczyn, ob. Przypkowska Wola. W r. 1580 w艂asno艣膰 ko艣cielna. Stan. Rycharski, rz膮dzca wszystkich wsi ko艣cielnych w par. Tarczyn, p艂aci tu od 4 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 287. 413. W. Psarska w par. Waliszewo pow. 艂owicki ob. Psary 3. . 414. W. Pszcz贸艂ecka, w艣 i fol, pow. 艂aski, gm. i par. Wygie艂z贸w, odl. 16 w. od 艁asku. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 202 mk. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 w cz臋艣ci Baltazara by艂o 3 osad. , 5 1 4 艂an. m艂yn o 1 kole; cz臋艣贸 Mojka mia艂a 2 osad. dwa m艂yny. M艣cichowie mieli 1 艂an bez kmieci a Jaworski 1 2 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , II, 240 i 247. W r. 1889 fol. Wola Pszczo艂, rozl. mr. 1039 gr. or. i ogr. mr. 382, 艂膮k mr. 66, past. mr. 9, lasu mr. 569, nieu偶. mr. 13; bud. drew. 14; las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. W艣 Wola Pszczo艂, os. 27, mr. 239; w艣 Faustyn贸w os. 42, mr. 402, w艣 Sikawica os. 14, mr. 51. 415. W. Puczniewska, w艣 nad rz. Ner, pow. 艂贸dzki, par. Ma艂y艅, ob. Puczniewska Wola i Puczniew, W r. 1827 by艂o 14 dm. , 133 mk. Na pocz膮tku XVI w. dawano zt膮d dziesi臋ciny na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , I, 375. 416. W. Pukarzowska, pow. tomaszowski, ob. Pukarz贸w i Pukarzowska W贸lka. 417. W. Pytowska, dawniej Wola Kodr膮bska, w艣, pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodr膮b, ma 30 os. , 190 mr. Istnia艂a ju偶 na pocz膮tku XVI w. W r. 1552 Miko艂aj Kodr臋bski p艂aci od 7 osad. na 3 1 2 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , II, 274. 418. W. Raciborowa, w艣, w par. Grocholice pow. piotrkowski. Dzi艣 nie znana pod t膮 nazw膮. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleb. tylko kol臋d臋 po groszu 艁aski, L. B. , I, 459. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552, w艣 ta mia艂a 6 osad. , 3 艂any km. Pawi艅. , Wielkopolska, II, 260. 419 W. Raciborowska al Raciborska, w艣 i fol. , pow. kutnowski, gm. S贸jki, par. G艂ogowice, odl. 5 w. od Kutna, ma 17 dm. , 204 mk. Ob. Raciborowska Wola. W r. 1579 w艣 Racziborowo minor wola mia艂a 1 艂an. w cz臋艣ci Zygm. Zaborowskiego Pawi艅. , Mazowsze, 195. 420. W. Raci膮偶ek, kol. , pow. nieszawski, gm. i par. Raci膮偶ek, ma 109 mk. , 134 mr. 421. W. Radli艅ska, ob. Wola Ko偶uchowska. 422. W. Radoryska, pow. 艂ukowski, ob. Radoryska W贸lka. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 34. mk. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂ukowskiego z r. 1531, w艣 Radorziska Wola, w par. Tuchowicz, mia艂a 2 lany. W r. 1552 Gabryel Radorzyski mia艂 3 os. , wdowa Radorziska 4 osad. W r. 1580 p. Piotr Goisczki wnosi od p贸艂 w艂贸czka osiad艂ego, p. Andrzej Mis艂owski od p. Zebrzydowskiego od p贸艂sz贸sta w艂贸k osiad艂ych fl. 5 gr. 15. Suma fl 6 Pawi艅. , Ma艂op. , 378, 394, 430. 423. W. Radwa艅ska, pow. opoczy艅ski, ob. Radwan i Straszowa Wola. 424. W. Radziemska, w艣, pow. miechowski, gm. Pa艂ecznica, par. Wrocimowice. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 11, mk. 425. W. Radzi臋cka, w艣 i fol. , pow. zamojski, par. Radzi臋cin, ob. Radzi臋cka Wola. Wed艂ug reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, w艣 Radziecka Wola w par. G贸raj mia艂a 12 lan. i m艂yn Pawi艅. , Ma艂op. , 355. 426. W. Rafa艂owska, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Kuflew. Zapewne b臋dzie to dawniejsza Ruska Wola Rudzka Wola od wsi Ruda, w kt贸rej r. 1576 Adam Oborski mia艂 3 艂any Pawi艅. , Mazowsze, 222. 427. W. Rakowa al. Rakowska, w艣 i fol, pow. 艂贸dzki, par. Kurowice, ob. Rakowa Wola. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, zwana Rakowska Wola, nale偶a艂a do par. Tuszyn, mia艂a tylko lany km. daj膮ce dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Rzgowie 艁aski, L. B. , II. 166. Dziesi臋ciny te nada艂 ko艣cio艂owi w Rzgowie Jan Gruszczy艅ski, arcyb. gnie藕n. , r. 1469. Wed艂ug reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 w艣 Rakowska Wola, w par. Tuszyn, nale偶膮ca do starosty krakowskiego, mia艂a 33 osad. , 18 lan. , 7 karczem z rol膮, 2 szynkarzy Pawi艅. , Wielkp. , II, 265. 428. W. Ra艅cza, Ostaszewska, w艣, pow. pu艂tuski, par. Szyszki, ob. Ostaszewo i Ra艅 cza Wola. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 52 mk. 429. W. Rasztowska, w艣 i fol. , pow. radzymi艅ski, gm. i par. Klemb贸w. Ob. Rasztowska Wola. W r. 1827 by艂o 28 dm. , 255 mk. W r. 1892 folw. Wola Raszt. rozl. mr. 754 gr. or. i ogr. mr. 513, 艂膮k mr. 40, past. mr. 31, lasu mr. 110, os. wieczyste czynsz. mr. 35, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 7, drew. 41; pok艂ady torfu. W艣 Wola Raszt. os. 41, mr. 423. W r. 1578 w艣 Rastowska Wola nale偶y do par. D膮browa. Mat. Chaj臋cki i Stan. Woli艅ski p艂ac膮 zt膮d od 8 1 2 艂an Pawi艅. , Mazowsze, 408. 430. W. Rogowska al. Reg贸w pow. kozienicki. Ob. Wysokie Kolo. Wed艂ug reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 w艣 Reg贸w, Wola, Wysokie Ko艂o, w艂asno艣膰 Stanis艂awa z Regowa, p艂aci艂y poboru 2 grzyw. 3 gr. W r. 1569 Miko艂aj Rogowski p艂aci ze wsi Wola Rogowska al. Wysokie Ko艂o od 2 1 4 艂an. , 3 kom. , 3 rzem. Pa. wi艅. , Ma艂op. , 319, 475. 431. W. R臋bkowska al. Rembkowska, w XVI w. Repkowska Wola, w艣 i fol, pow. garwoli艅ski, gm. Wola R臋bkowska, par. Garwolin odl. 4 w, , ma 47 dm. , 334 mk. , 1039 mr. We wsi urz膮d gm. i szko艂a pocz膮tkowa od r. 1871. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 30 dm. , 108 mk. Ob. Rembkowska Wola. W r. 1576 Jan Pilichowski, podstaro艣ci garwoli艅ski, p艂aci we Woli Repkowskiej od 29 3 4 Wola 艂an. i 4 zagr. Pawi艅, , Mazowsze, 210. Wie艣 le偶y w ziemi czerskiej. Wola R臋bkowska gmina, graniczy z gm. Osieck, G贸rzno i Pszonka, ma 10793 mr, obszaru i 4955 mk. , w tej liczbie 5 praw. , 21 偶yd. Sad gm. okr. I w Aleksandrowie, urz. poczt. w Garwolinie. W sk艂ad gm. wchodz膮 Budzin, Ewelin, Jagody, Leszczyny Nowe, L. Stare, M臋tne, Michal贸wka, Niecieplin, O艣niackie Budy, Puzn贸w Stary, P. Nowy, R臋bk贸w, R臋bkowska Wola, Stoczek, Tr臋bki z fabr. szkla Czechy, U艣niaki, Wilkowyje, W艂adys艂aw贸w, W艂ady s艂awowska Wola, Wyszczynki i Zwir贸wka. 432. W. R臋czajska, w艣 i fol, pow. radzymi艅ski, par. Cyg贸w, ma 314 mk. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 159 mk, Ob. R臋czajska Wola, Spisy z XVI w. nie podaj膮 tej wsi. 433. W. Rgilewska, w艣, w par. K艂odawa. Jest to dzsisiejsza W贸lka Czepowa, Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola, w par. K艂odawa, dawa艂a dziesi臋cin臋 j swemu plebanowi 艁aski, L. B. , II, 453. Na wsi tej ubezpieczony by艂 zapis 5 grzyw. dla altaryi. 艣w. Miko艂aja w ko艣ciele grzegorzewskim 艁aski, I, 220. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 we wsi Rgielewska Wola Mateusz Rgielewski posiada艂 wsp贸lnie z bratem 10 艂an. , 2 zagr. , 9 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 78. 434. W. Rogozi艅ska, w艣 nad rz. Moszczenic膮, pow. 艂臋czycki, gm. Rogo藕no, par. Gieczno, odl. 20 w. od 艁臋czycy, ma 38 dm. , 222 mk. W r. 1827 by艂y dwie cz臋艣ci, jedna mia艂a 14 dm. , 107 mk. , druga 14 dm. , 118 mk. Ob. Rogozi艅ska Wola. Wed艂ug reg. pob. pow. 艂臋czyckiego z r. 1576 Jadwiga Sobocka mia艂a tu 2 艂any, 1 karczm臋, 3 puste 艂any, 8 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 60. 435. W. Rokszycka, par. Piotrk贸w, ob. W贸lka Rokszycka. 436. W. Roszkowa, w XVI w. Wo la Roskowa, w艣 i fol, pow. rawski, par. 艁臋goni ce. Ob. Roszkowa Wola 1. . Na pocz膮tku XVI w. 艂any folw. , na kt贸rych cz臋艣ci osadzeni byli kmiecie, dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w 艁臋gonicach, za艣 艂any km. na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , II, 311. W r. 1579 s膮. tu trzy dzia艂y Ziemniccy maj膮 trzy 艂any, Stan. Jarzyna 2 艂any, 3 zagr. , 1 kom. , Piotr Jarzyna 2 艂any, 1 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 174. 437. W. Roszkowa, w艣 i fol, pow. noworadomski, par. Niedospielin, ob. Roszkowa Wola 2. , Wola Rosz. ma 36 dm. , 208 mk. 438. W. Rotmistrzowa, , w艣, w par. Bratoszewice. Wed艂ug reg. pob. pow. brzezi艅 skiego z r. 1576 mia艂a w cz臋艣ci Andrzeja Bratoszewskiego 1 艂an, Mateusz Bratoszew ski 1 lan, Jaros艂aw Bratoszewski 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Wielkop. , II, 90. Zapewne b臋dzie to dzisiejsza wie艣 Woliska, w gm. Bratoszewice. 439. W. Rowska, w艣, pow. garwoli艅ski, ob. Rowska Wo la W r. 1579 w艣 ta mia艂a dwa dzia艂y. Stan. Bowski mia艂 1 1 2 艂anu, Adam Podleski 艂an Pawi艅. , Ma艂op. , 338. Leza艂a w pow. st臋偶yc kim. 440. W. Rozostowa, w XVI w. Wola, fol nad rzk膮, b. n. , pow. kolski, gm. i par. Brudzew, odl. od Ko艂a 16 w. , ob. Rozostowa Wola. Wymieniona ju偶 w dok. z r. 1288 i 1290 Jako wie艣 daj膮ca dziesi臋ciny klasztorowi byszewskiemu, zamienione za dziesi臋ciny sto艂u arcybisk. w kasztelanii nakielskiej Kod. Wielk. , 618, 656. Na pocz膮tku XVI w. lany km. dawa艂y dziesi臋cin臋 warto艣ci, do 1 2 grzyw. , kollegiacie uniejowskiej, folw. pleban. w Brudzewie 艁aski, L. B, , I, 253, 352. Spisy pobor. z r. 1579 podaj膮, fol. Wol臋 w par. Brudzew Pawi艅. , Wielkop. , I, 223. Dobra Wola Rozostowa sk艂ada艂y si臋 w r. 1889 z fol. Wola Rozostowa, Bogda艂贸w i Krwony, rozl. mr. 2805 fol Wola Roz. gr. or. i ogr. mr. 601, 艂膮k mr. 25, pastw. mr. 12, lasu mr, 1272, nieu偶. mr. 97; bud. mur. 12, drew. 5; fol Bogda艂贸w gr. or. i ogr. mr. 307, 艂膮k mr. 10, pastw. mr. 62, nieu偶. mr. 55; bud. mur, 5, drew. 5; folw. Krwony gr. or. i ogr. mr. 190, 艂ak mr. 11, past. mr. 95, nieu偶. mr. 68; bud. mur. 2, drew. 4; las nieurz膮dzony, wiatrak. 441. W. Rozworzyna, par. Niemys艂贸w, ob. Wola 艁yszkowska, 442. W. Ro偶aniecka, w艂a艣ciwie W贸lka Ro偶aniecka, w艣, pow. bi艂gorajski, gm. Wola Ro偶aniecka, par. Tarnogr贸d. Le偶y 艣r贸d lesistej wy偶yny, o 5 w. na p艂d. od Tarnogrodu, a 3 w. na zach. od R贸偶a艅ca, 24 w. od Bi艂goraja, w pobli偶u granicy od Galicyi, ma 16 dm. Gmina Wola Ro偶an, nale偶y do s膮du gm. okr. III w Tarnogrodzie st. p. , urz膮d. gm w R贸偶a艅cu, ma 14148 mr. obszaru i 4308 mk. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 1290 praw. i 55 偶yd. W sk艂ad gm. wchodz膮 Boles艂awiu fol, Jamie艅szczyzna, Luch贸w Dolny i G贸rny, R贸偶aniec, R贸偶aniecka Wola i Zagrody. 443. W. Ro偶kowa, ob. Wola Roszkowa. 444. W. Ro偶niatowska, w艣, pow. piotrkowski, par. 艁obudzice, ob. Ro偶niatowska Wola, Zapewne jest to dawna Wola Kruszna w par. 艁obodzice, w kt贸rej r. 1552 Jan Politalski ma 4 os. Pawi艅. , Wielkop. , 259. 445. W. Rudlicka, w艣, pow. wielu艅ski, par. Rudlice, ob. Rudlicka Wola, W r. 1827 by艂o 26 dm. , 196 mk. Spisy pobor. z 1552 nie podaj膮 tej wsi. 446. W. Rudnicka, pow. janowski, par. Wilko艂az, ob. Rudnicka Wola, 447. W. Rudzka, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. , i par. Opole. W r. 1827 r. by艂o 13 dm. , 118 mk. 448. W. Rusiecka, w艣 istniej膮ca w XVI w. w par. Restarzew, b臋dzie to zapewne dzisiejs za D膮browa Rusiecka, w pow. 艂askim. W r. 1553 by艂o tu 13 lan. km. Pawi艅. , Wielkop. , II, 216, Ob. D膮browa Rusiecka. 449. W. Ruska, pow. radzy艅ski, ob. Ruska Wola 1. 850. W. Ruska, pow. lubartowski, ob. Ruska Wola 2. 451. W. Rychwalska, kol. , pow. koni艅ski, par. Rychwa艂, ma 21 os. , 336 mr. Ob. Rychwalska Wola, Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Rychwale tylko meszne po korcu 偶yta i korcu owsa z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 277. 452. W. Rypu艂towska, w艣, zwana te藕 Wola Zaradze艅ska, 1576 r, Sirodzi艅ska, ob. Rypu艂towice i Wola Zaradzy艅ska. 453. W. Rzepiszewska. Wola dzi艣 G贸rna, w艣, w par. Szadek, ob. G贸rna Wola i Rzepiszew, 454. W. Rzeszotkowa w par. Klw贸w, ob. Rzeszotkowa Woia. 455. W. Rz臋dkowa, w par. 呕elazna pow. skierniewicki, ob. Rz臋dk贸w. 457. W. Semicka al. Semicka, w w par. Serniki, ob. Syrnicka Wola, W r. 1676 we wsi Wola Sernicka w cz臋艣ci Drohojewskiego, dawano pog艂贸wne od 14 dworskich i 235 poddanych. Latoszy艅ski p艂aci艂 od 5 os贸b z rodziny i 1 dworskiego Pawi艅. , Ma艂op. , 43a. W r. 1827 w艣 Wola Syrnicka mia艂a 149 dm. , 987 mk. 457. W, Serocka, w艣, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, ob. Serocka Wola, W r. 1576 Jak贸b G艂oskowski p艂aci tu od 3 艂an. 458. W. Sieciechowska, ob. Wola Klasztorna. 459. W. Siemie艅ska, ob. Siemie艅ska W贸lka. W r. 1827 w艣 Wola Siemia艅ska w par. Parczew, mia艂a 15 dm. , 148 mk. , obecnie W贸ika Siem. , w gm. Siemie艅 ma 25 dm. , 133 mk. , 1778 mr. 460. W Siennie艅ska, pow. i艂偶ecki, par. Sienno, ob. Siennie艅ska Wola. W r. 1827 by艂o 59 dm. , 390 mk. , par. Grabowiec. 461. W. Siennicka, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Siennica, ob. Wola Siennicka 1. . W r. 1576 Kasper Siennicki p艂aci tu od 9 lan. 463. W. Siennicka, w艣, pow. krasnystawski, par. Siennica, ob. Siennicka Wola 3. W r. 1827 by艂o 35 dm. , 216 mk. 464. WSierska, w艣, ob. Sierskowola. 465. W. Skarbkowa, w艣 i kol, pow nieszawski, gm. i par. Osi臋ciny. W艣 ma 95 mk. ; kol. 74 mk. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 123mk. , ob. Skarbkowa Wola. 467. W. Skarzy艅ska, w艣, pow. gosty艅ski, gm. S艂ubice, par. Jamno. Ob. Skarzy艅ska Wola, Spisy pobor. z r. 1579 podaj膮 w par. Jamno dwie nie znane obecnie Wole Kobyla i G臋sia. Mo偶e jedna z nich jest dzisiejsz膮 Wola Skarzy艅sk膮; . 466. W. Sk贸rkowska, pow. opoczy艅ski, ob. Wolica, 467. W. Skotnicka, w par. Sk贸rkowice, ob. Skotnicka Wola, Wymienia Ja 艁aski w Lib. Ben. I, 620. 468. W. Skromowska, w艣 i fol, pow. lubartowski, par. Kock, ob. Skromowska Wola. 469. W. Slubowska, ob. Wola Szlubowska. 470. W. S艂awi艅ska, w艣 i fol. , pow. lubelski, par. Lublin, ob. S艂awi艅ska Wola. Fol. ten po rozparcelowaniu ma obecnie 483 mr. obszaru. 471. W. Smarkowska, w艣 wymieniona w dok. ks. Ziemowita z r. 1368 Kod. Wielkop. , 1601 jest to p贸藕niejsza Wola Markowska w par. Mszczon贸w. W r. 1579 mia艂a 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 148. Dzi艣 nie istnieje. 472. W. Smolana, w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Zegrze, ob. Smolana Wola, 473. W. Sniatycka, pow. tomaszowski, ob. Sniatycka Wola. 474. W. Sobiekurska, w艣 i fol. pow. nowomi艅ski, par. Karczew, ob. Sobiekursk W r. 1576 Sobiekurscy p艂ac膮, tu od 4 艂an. km. 475. W, Sobieska, pow. krasnostawski, par. Chrzczon贸w, ob. Sobieska Wola, 476. W. Sobieska, pow. garwoli艅ski, ob. Sobieska W贸lka i Przytoczna, W r. 1827 by艂o 19 dm. , 113 mk. , par. Dr膮偶g贸w. 477. W. Sosnowa, w艣, pow. w艂oc艂awski, par. Zg艂owi膮czka. W r. 1557 istnieje ju偶 ta w艣; posiada ja Phlibowski pisarz ziemski brzeski Pawi艅. , Wielkop, , II, 10. 478. W. Sosnowa, w艣 i dobra, pow. janowski, par. Boiska, ob. Sosnowa Wola. 479. W. Sp艂awiecka, w艣, ob. Wola P艂owiecka i Sp艂awiecka Wola, W r. 1827 by艂o 10 dm. , 60 mk. 480. W. . 艢rednicka, pow. zamojski, ob. 艢rednie 1. 481. W. Stankowa, pow. lubartowski, ob. Nowa Wie艣 66. 482. W. Sromocka w par. 艁obudzice ob. 艁aski, L. B. , I, 453, jest to zapewne dzisiejsza Wola Kruszy艅ska ob. . 483. W. Stara, pow. radzymi艅ski, par. Jad贸w, ob. Stara Wola 1. . 484. W. Stara, pow. kielecki, par. Piekosz贸w, ob. Stara Wola 2. i Piekosz贸w, 485. W. Stara, pow. garwoli艅ski, par. Parys贸w, ob. Stara Wola 3. W r. 1576 dwaj Parysowie p艂ac膮; tu od 3 艂an. km. 486. . W. Stara, w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Zegrze, ob. Stara Wola 4. . 487. W. Stara, w艣, pow. p艂o艅ski, par. Cieksyn ob. Stara Wola 5. , mylnie podana nazwa wsi Nowa Wola ob. . 488. . W. Stara, w艣 i dobra, pow, rypi艅ski, par. G贸jsk, ob. Stara Wola 6. W艣 w艂o艣c. ma 30 os. , 262 mr. W r. 1564 w艣 Stara Wola, w par. Szczutowo, od 8 kmieci na p贸艂 艂anach, poddanych Andrzeja Sierpskiego, dawa艂a pobor. 2 flor. 6 gr. 2 sol. Pawi艅. , Wielkop. , I, 302. 489. W. Starogrodzka, w XVI w. Wola Starogroczka, w艣, pow. garwoli艅ski, par. Parys贸w, ob. Starogrodzka Wola i Osieck. W r. 1827 by艂o 43 dm. , 232 mk. ; w艂asno艣膰 prywa tna. W r. 1576 w cz臋艣ci Walbacha by艂o 10 艂an. , a w cz臋艣ci Piotra Krajewskiego 10 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 219, 220 490. W, St臋powska, w艣 i fol. , pow. gosty艅ski, par. Z艂ak贸w, ob. St臋powska Wola, Na pocz膮tku XVI w. lany km. i so艂tysie dawa艂y pleb. w Z艂akowie dziesi臋cin臋 i kol臋d臋 po korcu owsa z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 260. W r. 1579 w艣 ta, w par. Luszyn, p艂aci od 14 1 2 艂an 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 199. 491. W. Stokowska, dzi艣 Stokowskie Budy ob. , w艣, w par. Mileszki pow. 艂贸dzki. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 ko艣cio艂owi w Bielawach, pleb. za艣 w Mileszkach bral kol臋d臋, po groszu z 艂anu, i dziesi臋cin臋 z 艂an. folw. 艁aski, L. B. , II, 384, 429. W r. 1576 Stan. Stokowski p艂aci tu od 7 艂an. , 3 艂an. pu stych, wog贸le od 10 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 97. 492. W. Straszowa, pow. opoczy艅ski, ob. Straszowa Wola i Radwan, 493. W. Stromiecka, w艣, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, ob. Stromiecka Wola i Stromiec, W r. 1576 wie艣 ta, le偶膮ca w pow. wareckim, p艂aci艂a od 14 艂an. km. Pawi艅. , Mazowsze, 243. 494. W, Stryjowska, w艣 i fol. , pow. 艂aski, ob. Stryjowska Wola, Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. i fol. dawa艂y dzie si臋cin臋 pleb. w Borszowicach. Za konopn膮 dawali kmiecie z 艂anu po 2 gr. i grosz za kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 444. Wed艂ug reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 Miko艂aj Kwiatkowski p艂aci艂 tu od 6 osad. , Tomasz Stryjewski w 1576 r. Wola Bzdura od 4 osad. Pawi艅. , Wielkop. , II, 243. 495. W. Studzia艅ska, w艣 i fol, pow. krasnostawski, par. Targowisko, ob. Studzia艅ska Wola. W r. 1531 w艣 Wola w par. Botorz, wraz ze Studziankami i Stawczem ma 17 艂an. R. 1676 Wola, w par. Batorz, daje pog艂贸wne od 123 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 374 i 8a. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 191 mk. , par. Bo偶a Wola. 496. W. Sucha, w艣 i fol. pow. noworadomski, par. Rz膮艣nia, ob. Sucha Wola 1. 497. W, Sucha, w艣, pow. sandomierski, par. Osiek, ob. Sucha Wola 2. . W r. 1578 w艣 kr贸lewska Sucha ma 56 osad. , 22 1 2 艂an. , 2 zagr. z rol膮, 4 kom. , 7 ubog. , 3 rzem. Pawi艅, Ma艂op. , 178. 498. W. Sucha, fol, pow. gr贸jecki, par. Wor贸w, ob. Suchowola 1. 499. W. Sucha, w艣, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Suchowola 2. W r. 1576 dwaj Trzebi艅scy p艂ac膮 tu od 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 242. 500. W. Sucha, w艣, pow. stopnicki, par. Stopnica ob. Sucha Wola 3. Ma 32 os. , 355 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa stopnickiego w r. 1634. P贸藕niej nale偶y do d贸br rz膮d. Stopnica. 501. W. Sucha, dawniej Luba艅ska, pow. stopnicki, par. Chmielnik, ob. Lubania 2. i Suchowola 3. W r. 1579 we wsi Wola Luba艅ska p艂aci艂 Seb. Luba艅ski od 7 os. , 31 2 艂anu, 3 zagr. , 1 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 222. 502. W. Sucha, w艣 i dobra, pow. zamojski, par. Krasnobr贸d, ob. Suchowola 4. 503. W. Sucha, w艣, pow, 艂ukowski, par Zwo艂a. Nie pomieszczona w nowszych spisach urz臋d. Ob. Suchowola 5. . W r. 1576 w pow. czerskim, w par. Zwola, istnieje ju偶 Sucha Wola Pawi艅. , Mazowsze, 221. 504. W. Sucha, w艣, pow. radzy艅ski, par. Czemierniki, ob Suchowola 6. 505. W. Sucha, w艣, pow. kalwaryjski, par. 艁ub贸w, ob. Suchowola 7. 506. W. Sucho偶ebrska, fol. , pow. siedlecki, par. Sucho偶ebry, ob. Sucho偶ebrska Wola. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 189 mk. 507. W. Sufczynska, w艣 i fol, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Ko艂biel, ob. Sufczynska Wola, W r. 1576 p艂ac膮 tu z trzech dzia艂贸w Suszczy艅scy z Suszczyna dzi艣 Sufczyn od 6 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 225. 508. W. Sukowska, w艂a艣ciwie Su艂kowska, w艣, pow. radomski, par. Jankowice, ob. Sukowska Wola. W r. 1569 Wojc. Podlodowski p艂aci tu od 11 艂an. Pawi艅. , Ma艂op. , 302. 509. W. Sulejowska, pow. i艂偶ecki, ob. Dorotka i Sulejowska Wola. 510. W. Sulimierzycka w par. Sulimierzyce pos. Lib. Ben. 艁askiego, II, 394, jest to dzisiejsza Wola Wjdrzyna. 511. W. Suska, w par. Jasionna pow. radomski. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 668, nast臋pnie znik艂a, zapewne w艂膮czona zosta艂a do wsi Sucha, jako Sucha Ma艂a, podana w reg. pobor. z r. 1576 Pawi艅. , Mazowsze, 244. 512. W. Suska, dawniej Wilcza, pow. kozienicki, par. Sucha, ob. Suskowola. W r. 1569 Wola Wilcza Nowa al. Suska, w par. Sieciech贸w, w艣 kr贸lewska ma 2 zagr. z rol膮 Pawi艅. , Ma艂op. , 319. 513. W. 艢wi膮tkowa, w par. Momina, ob. 艢wi膮tkowa Wola. 514. W. 艢wci膮tkowska, w艣, pow. 艂ukowski, ob. 艢wi膮tkowska W贸lka. W r. 1827 mia艂a 8 dm. , 46 mk. , par. Tuchowicz. 515. W 艢widzi艅ska, w XVI w. Olesze艅ska, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. i par. Oleszno, ob. 艢widzi艅ska Wola. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 65 mk. W r. 1540 w艣 Wola Olesznowska, w par. Chot贸w, w艂asno艣膰 posagowa Zofii Szafra艅cowej, kasztel. wi艣lickiej. Ma 3 kmieci na p贸艂 艂anach, 1 zagr. Wraz z Olesznem, Chotowem, Lasocinem i 艢widnem oceniona na 1000 grzyw. Pawi艅. , Ma艂op. , 580. 516. W. 艢wierzowska, w艣, pow. che艂mski, par. 艢wierze. W r. 1827 ma 17 dm. , 94 mk. B臋dzie to zapewne W贸lka Okopska, kt贸rej spisy z r. 1827 nie podaj膮. 517. W. Swietlikowa, par. Policzna, ob. 艢wietlikowa Wola. 518. W. 艢winiecka, w XVI w. Wola Swyenyeczka, w艣 i fol. , pow. turecki, par. 艢winiec, odl. 1 mil臋 od Uniejowa, 3 mile od 艁臋czycy, ob. 艢winiecka Wola. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 139 mk. Na pocz膮tku XVI w. lany km. daj膮 dziesi臋cina wikaryuszowi w Uniejowie, za艣 pleb. w 艢winicach po korcu 偶yta za meszne i kol臋d臋 po groszu, 艂any folw. daj膮 plebanowi 艁aski, L. B. , I, 354, 364. 519. W. Sypi艅ska, w艣, pow. sieradzki, par, Zadzim, ob. Sypi艅ska Wola, W r. 1827 by艂o 10 dm. , 99 mk. 520. W. Syrnicka, w艣, pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki, ob. Syrnicka Wola, por. Wola Syrnicka 521. W, Szczawi艅ska, w XVI w. Szczawie艅ska Wola, w艣 i kol. , pow. sieradzki, par. Burzenin, ob. Szczawi艅ska Wola i Szczawno. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Na pocz膮tku XVI w 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 kapitule gnie藕n. , za艣 pleb. w Burzeninie tylko kol臋d臋. Folw. dawa艂 plebanowi 艁aski, L. B. , I, 427. 522. W. Szczuci艅ska, ob. Szczuci艅ska Wola. Obecnie le偶y w pow. d膮browskim w Galicyi, lecz jeszcze spis z r. 1827 mie艣ci t臋 wie艣 w obr臋bie Kr贸lestwa, w pow. kra艣nickim, par. Bor贸w. Mia艂a wtedy 17 dm. , 99 mk. 523. W, Szczygie艂kowa, w艣, pow. kielecki, par. D臋bno, ob. Szczygie艂kowa Wola, W r. 1827 by艂o 47 dm. , 188 mk. 524. W. Szkucka, w艣, pow. konecki, par. Fa艂k贸w, ob. Szkucka Wola, W r. 1827 by艂o 17 dm. , 137 mk. W艣 ta by艂a w艂asno艣ci膮 probostwa w Fa艂kowie. By艂y w niej same 艂any kmiecie. Trzech kmieci dawa艂o po 18 gr. czynszu, trzech po fertonie, ka偶dy odrabia艂 dzie艅 w tygodniu, dawa艂 po 2 koguty, 30 jaj i 2 kor. owsa. Pleban mia艂 tu swe 艂膮ki, b贸r i pasiek臋, plac pod karczm臋, kt贸ra dawniej by艂a, i plac dla zagrodnika 艁aski, L. B. , L 601. 525. W. Szlachecka, pow. nowomi艅ski, par. Ka艂uszyn, ob. Wola Ka艂uska, 526. W, Szlatynska al. G臋sia, w艣, pow. tomaszowski, gm. Jarcz贸w, par. Gr贸dek, le偶y przy wsi Szlatyn, na samej linii gra Wola Wola nicznej od Galicyi. 527. W. Szlubowska, al. Slubowska, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Zabrodzie, par Nieg贸w, ma 30 mk. , 107 mr. , ob. Slub贸w. 528. W. Szydlowiecka, w艣 i fol, pow. 艂owicki, gm. i par. Bolim贸w odl. 5 w. . Posiada pi臋kny dw贸r murowany, park, gorzelni臋. W r. 1827 by艂o 32 dm. , 301 mk. Wr. 1884 folw. , mia艂 1521 mr. 962 mr. roli; do folw. nale偶a艂y poprzednio wsi Wola Sufczy艅ska os. 24, mr. 157 i G艂upianka 28 os. , 218 mr. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km i dwor. pleb. w Bolimowie 艁aski, L. B. , II, 273. Wed艂ug reg. pobor. ca艂a wie艣 sp艂on臋艂a 1579 r. Podano tylko 2 艂any w贸jtowskie Pawi艅. , Mazowsze, 140, 529. W. Szyd艂owiecka, pow. konecki, ob. Wola Korzeniowa, 530. W Szyd艂owska, folw. i w艣, pow. m艂awski, par, Wyszyny, ob. Szyd艂owska Wola. R. 1578 we wsi Sidlowska Wolla Niemierza p艂aci od 5 艂an. , 1 zagr. z rol膮. , a Piotr Chor膮偶y od 4 1 2 艂an, Pawi艅, , Mazowsze, 68. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 89 mk. 531. W. Taczowska, w艣, pow. radomski, ob. Taczowska Wola. 532. W. Tanewska, w艣, , ob. W贸lka Tanewska, 533. W. Tarnowska, w XVI w. Wola Ma艂ecka, w艣 i fol. , pow. rawski, par. Lubochnia, ob. Tarnowska Wola 1. Na pocz膮tku XVI w. folw. i dwie karczmy z rol膮 dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Ma艂czu, lany kmiece za艣 na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , II, 320. W r. 1676 w艣 Wolia Malieczka, w par. Malecz, nale偶a艂a do Piotra Tarnowskiego, kt贸ry p艂aci tu od 11 1 2 lan. km. i karczmy rocznej Pawi艅. , Wielkop. , II, 94. 534. W. Tarnowska, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Tarnowska Wola 2. . W r. 1576 w艣 Wola Tam. le偶a艂a w par. Tarn贸w Tarn贸wek, w pow. garwoli艅skim. Jan Tarnowski, cze艣nik czerski p艂aci艂 od 1 8 艂anu, a Piotr i Wawrzyniec Tarnowscy od 3 8 艂anu, Pawi艅. , Mazowsze, 218. 535. W. Tarnowska, pow. che艂mski, ob. Tarnowska Wola 3. . 536. W. Tesserowa, w XVI w. Wola Syethla i Thessarowa, w艣 i fol, pow. j臋drzejowski, gm. Z艂otniki, par. Rembieszyce, ob. Tesserowa Wola. W r. 1885 fol Wola Tesser. rozl mr. 769 gr. or. mr. 533, 艂膮k mr. 45, pastw. mr. 53, lasu mr. 115, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 3, drew. 7; p艂odozmian 7 i 8 pol; las nieurz膮dzony, pok艂ady wapienia, cegielnia. W艣 Wola Tes. os. 26, mr. 181. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. z dwu p贸l dawa艂y dziesi臋cin臋 pleb. w Z艂otnikach a z trzeciego do Krakowa 艁aski, L. B. , I, 579, 580. 537. W. T艂omakowa, w艣 i fol, pow. turecki, gm, Goszczan贸w, par. Chlewo, odl 25 w. od Turka, ob. T艂makowa Wola. Wr. 1827 by艂o 28 dm. , 225 mk Wr. 1885 fol Wola T艂om. rozl mr. 623 gr. or. i ogr. mr. 545, 艂膮k mr. 46, lasu mr. 45, nieu偶. mr. 23; bud. mur. 2, drew. 11; p艂odozm. 15 pol W艣 Wola T艂om. os. 17, mr. 40. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. daj膮. za dziesi臋cin臋 pleb. w Chlewie po fertonie 艁aski, L. B. , S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 155. II, 61. 538. W. Tr臋baczowska al. Jajkowa, jest to dzisiejsza wie艣 Jajkowice, w par. Lubania. Pierwotnie nale偶a艂a do par. Mogielnica 艁aski, L. B. , II, 294. Ju偶 w spisach pobor. z r. 1579 nosi nazw臋 Jajkowice. 539. W. Tr臋bska, w艣 i folw. , pow. gosty艅ski, gm. Szczawin Ko艣cielny, par. Tr膮bki, odl 11 w. od Gostynina, ob. Tr臋bska Wola, W r. 1884 folw. Wola Tr臋bska rozl mr. 993 gr. or. i ogr. mr. 688, 艂ak mr. 107, lasu mr. 163, nieu偶. mr. 35; bud. mur. 11, drew. 16; p艂odozm. 10 pol; las nieurz膮dzony. W艣 Wola Tr臋bska os. 30, mr. 172. W艣 Tuliska os. 19, mr. 306. W r. 1579 jedna cz臋艣膰 ma 8 艂an. , za艣 Jan Puczek 8 lan. , 3 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 194. 540. W, Truskolasy, pow. mazowiecki, ob. Truskolasy 4. 541. W. Trzydnicka al. Piotrowszczyzna, w艣 i folw. , pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Rzeczyca, odl od Janowa 30 w. , od Kra艣nika 10 w. W艣 ma 47 dm. , 465 mk. Gleba gliniasta, urodzajna, 艂omy piaskowca, m艂yn wodny, staw zarybiony. Ob. Trzydnicka Wola. W r. 1884 folw. Wola Trzyd. , oddzielony w r. 1872 od d贸br Rzeczyca Ziemia艅ska, rozl mr. 367 gr. or. i ogr. mr. 328, 艂膮k mr. 5, lasu mr. 9, nieu偶. mr. 15; bud. drew. 11. Do w艂o艣cian nale偶y 411 mr. Folw. ten mia艂 poprzednio znaczniejszy obszar, uszczuplony przez parcelacy臋. 542. W. Tucz臋pska al W贸lka, w艣, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, ob. Tucz臋pska Wola, 543. W. Tulnicka, w艣, pow. radzy艅ski, par. Parczew, ob. Tulnicka Wola, 544. W. Turska, folw. d贸br Tursko, w pow. sandomierskim. Nie podany w nowszych spisach urz臋d. i w spisie z r. 1827. Nie tworzy oddzielnej ca艂o艣ci. 545. W. Ucha艅ska, w艣, pow. che艂mski, par. Uchanie, ob. Ucha艅ska Wola, W r. 1827 by艂o 35 dm. , 231 mk. 546. W. Uhruska, w艣, pow. w艂odawski, par. Uhrusk, ob. Ukruska Wola, W r. 1827 by艂o 29 dm. , 100 mk. 547. W. Ulimeckich, dzi艣 Jurki, w艣, pow. gr贸jecki, par. Jeziora. W r. 1580 Ulinieccy maj膮 tu cztery dzia艂ki trzy po 1 4 艂anu i jeden 1 2 艂anu, przytem 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 298. Ob. Jurki 1. . 548. W. Warszycka, w par. Gieczno pow, brzezi艅ski, ob. Warszyce, 549. W. Wawrzyszowska al. Rogowa, ob. Wawrzyszowskie. Zapewne ta sama wie艣 podan膮 jest w reg. pobor. z r. 1569 jako Lyaslowa Wolia z kt贸rej p艂aci Bart. Laszcz, s艂u偶ebnik k艣. opata w膮chockiego, od 5 p贸艂艂an. , a Wawrzyniec w贸jt od 1 艂anu Pawi艅. , Ma艂op. , 317. Jest to dzisiejsza Laskowa Wola. 550. W. W膮kopna al W贸lka, w艣, pow. opatowski, par. Bardo G贸rne. W r. 1827 W贸lka W膮kopna, w艣 rz膮d. mia艂a 4 dm. , 57 mk. W spisie z r. 1789 podana jest W贸lka Wonkosina. 551. W. Wereszczy艅ska, w艣, pow. w艂odawski, ob. Wereszczy艅ska Wola, 552 W. Weso艂a, ob. 呕abia Wola. 553. W, W臋偶ykowa, w艣 i folw. , pow. 艂aski, gm. Wola W臋偶ykowa, par. Grabno, ob. W臋偶ykowa Wola. 51 S艂ownik Geograficzny T Wola w r. 1827 by艂o 9 dm. , 159 mk. W r. 1873 folw. Wola W臋偶. rozl. mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 508, 艂膮k mr. 92, pastw. mr. 206, wody mr. 5, lasu mr. 76, . nieu偶. mr. 125; bud. mur. 1, drew. 20; las nieurz膮dzony, m艂yn wodny. Wie艣 Wola W臋偶. os. 18, mr. 26; w艣 Grabica os. 32, mr. 412. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. i dwor. pleb. w Grabnie. 554. W. Wiaderska, kol. , pow. piotrkowski, par. Wolb贸rz, ob. Wiaderska Wola, W spisach pobor. z XVI w. nie znana. Mo偶e b臋dzie to Wola Kurzyna albo Kielcowa, podana w reg. z 1553 r. 555. W. Wi膮zowa, ob. Wola Wi臋zowa. 556. W. Wielka, przedmie艣cie Warszawy, ob. Wola 1. . 557. W. Wielka, pow. rawski, par. Czerniewice, ob. Wielka Wola 2. . Na pocz膮tku XVI w. Wielka Wola Czerniewska daje dziesi臋cin臋 z lan. km. arcyb. gniezn. Pleban z Czerniewic ma tu dwa 艂any, daj膮ce mu czynszu po 29 gr. , 2 kap艂ony, 30 jaj i dzie艅 robocizny w tygodniu a pr贸cz tego dziesi臋cin臋. Za meszne z ca艂ej wsi pobiera po korcu owsa z 艂anu 艁aski, L. B. , II, 299. W r. 1579 Wielka Wola Czerniewska p艂aci od 10 艂an, 558. W. Wielka, pow. opoczy艅ski, par. Wojcin, ob. Wielka Wola 3. . Dziedzice tej wsi maj膮. udzia艂 w prawie patronatu ko艣cio艂a par. we wsi Lipa ob. 艁aski, L. B. , I, 597 559. W, Wierzbicka, w par. 呕arnowiec. Jest to zapewne to samo co Wola Libertowska. 560. W. Wierzbowska, pow. ciechanowski, par. Koziczynek, ob. Wierzbowska Wola. 561. W. Wiewiecka, fol. i kol. , pow. noworadomski, par. Wiewiec, ob. Wiewiecka Wola, 562. W, Wi臋cierzowa, w艣, pow. opoczy艅ski, par. Skrzy艅sko, ob. Wi臋cierzowa Wola. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 66 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola Wyeczarzowa daje dziesi臋cin臋, warto艣ci oko艂o 2 grzyw. , ko艣cio艂owi w Skrzy艅sku 艁aski, L. B. , I, 692. 563. W. Wi臋c艂awska, w艣, pow. miechowski, par. Wi臋c艂awice, odl. 22 w. od Miechowa, ob. Wi臋c艂awska Wola. Dobra Wola Wi臋c艂. w r. 1883 sk艂ada艂y si臋 z fol. Wola Wi臋c艂. i Firlejewo, rozl. mr. 457 gr. or. i ogr. mr. 343, pastw. mr. 13, lasu mr. 79, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 4, drew, 11; las nie urz膮dzony. W艣 Wola Wi臋c艂. os. 17, mr. 152. 564. W. Wi臋zowa, w XVI w. Wyazowa Wola, w艣, fol. i dobra, pow. 艂aski, gm. D膮browa Rusiecka, par. Wola Wi臋zowa, odl. 35 w. od 艁asku, 12 w. od Szczercowa st. poczt. i 12 w. od Widawy. Posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany, urz膮d gm. , 69 dm. , 778 mk. W r. 1827 by艂o 70 dm. , 704 mk. Po r. 1864 z dawnych obszar贸w ko艣cielnych utworzono osady w艂o艣c. p. n. Wola Wi膮zowa Poduchowna. Dobra Wola Wi臋z. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. Wola Wi臋z. , Stanis艂aw贸w, Wincent贸w i D臋by, rozl. mr. 2813 fol. Wola Wi臋z. gr. or. i ogr. mr. 708, 艂膮k mr. 114, pastw. mr. 62, nieu偶. mr. 26; bud. mur. 15, drew. 10; p艂odozm. 12 pol. ; fol. Stanis艂aw贸w gr. or. i ogr. mr. 303, 艂膮k mr. 60, pastw. mr. 6, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 2, drew, 4; fol. Wincent贸w gr. or. i ogr. mr. 412, 艂膮k mr. 11, pastw. mr. 69, przestrzenie sporne mr. 33, nieu偶. mr. 26; bud. mur. 2, drew. 7; folw. D臋by, gr. or. i ogr. mr. 280, 艂膮k mr. 18, pastw. mr. 4, lasu mr. 656, nieu偶. mr. 17; bud. drew. 3; las nieurz膮dzony, wiatrak. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 Wola Wi臋z. os. 75, mr. 246; w艣 Pr膮dzew os. 30, mr. 445; w艣 Mierzyn贸w os. 16, mr. 264; , w艣 Wincent贸w os. 8, mr. 3; w艣 D臋by Wolskie os. 26, mr. 285; w艣 Boles艂aw贸w os. 11, mr. 180. Na pocz膮tku XVI w. Wola Wi臋z. nale偶a艂a do par. Restarzew. 艁any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, pleban w Restarzewie bra艂 dziesi臋cin臋 z 艂an贸w so艂tysich a od kmieci tylko kol臋d臋 艁aski, L. B. , I, 465. W spisach pobor. z r. 1553 w艣 ta nosi nazw臋 Rusiecka Wola, ma 13 艂an. km. a w 1576 r. 14 艂an. i 2 zagr. Pawi艅. , Wielkop. , II, 216. W r. 1781 dziedzic wsi Franciszek Walewski, chor膮偶y ostrzeszowski, wystawi艂 ko艣ci贸艂 drewniany p. w. 艣w. Rocha. Syn fundatora Stanis艂aw Walewski uzyska艂 u arcyb. Ignacego Raczy艅skiego w r. 1814 erekcy臋 nowej parafii. Proboszcz par. Rusiec, do kt贸rej nale偶a艂a Wola Wi膮zowa, stawia艂 przez lat 6 op贸r temu uszczupleniu jego parafii ale bez skutku. Wola Wi臋z. , par. , dek. laski ma oko艂o 1500 dusz. 565. W. Wilcza al. Wilkowa, w艣, pow. piotrkowski, par. Krzepcz贸w, ob. Wilcza Wola 1. . 566. W. Wilcza, w r. 1569 Wola Wilkowa al. Kozicka, pow. radomski, par. Wysoka, ob. Wilcza Wola 2. . W r. 1569 by艂y tu trzy dzia艂y szlach. , dwa Kozickich 2 艂any i 3 4 艂anu i Kossowskiego 1 4 艂anu. 567. W, Wilcza, w艣, pow. kozienicki, par. Policzna, ob. Wilcza Wola 3. i Policzna. 568 W. Wilcza Magnuszewska, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Wilcza Wola 4. . W r. 1576 Wola Magnuszewska ma 3 艂any. 569. W. Wilcza Trzebi艅ska, w艣, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Wilcza Wola 5. 570. W. Wi艣niowa, pow. w艂oszczowski, ob. Wi艣niowa Wola. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋cin臋 z 艂an. km. i folw. , warto艣ci od 10 do 12 grzyw. , dawano pleb. we W艂oszczowie. Za konopn膮 po 2 gr. z 艂anu, zamiast mesznego dawali kmiecie kol臋d臋 po 11 2 gr. z 艂anu. Wie艣 nosi nazw臋 Wola 艁aski, L. B. , I, 569. 571. W. Wi艣nowska al. W贸lka, w艣, pow. sandomierski, gm. i par. Wi艣niowa, odl. od Sandomierza 35 w. , ma 48 dm. , 330 mk. , 648 mr. W r. 1827 Wi艣niowa W贸lka ma 1 dm. , 5 mk. Ob. Wi艣niowa. 572. W. Witowska, pierwotna nazwa miasteczka Ko艅skowola. 573. W. W艂adys艂awowska, w艣, pow. garwoli艅ski, par. Wilga, ob. W艂adys艂awowska Wola. Spisy pob. z XVI w. nie podaj膮 偶adnej Woli w par. Wilga. 574. W. Wody艅ska, pow. siedlecki, ob. Wody艅ska Wola. 575. W. Wodzy艅ska, w艣, pow. ciechanowski, par. Sochocin, ob. Wodzy艅ska Wola i Ojrze艅 4. . 576. W. Wojcieszkowa, w艣, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciech贸w, ob. Wojcieszkowa Wola, W r. 1827 by艂o 19 dm. , 106 mk. , par. St臋偶yca. 577. W. Wojska, pow. rawski, par. Wysokienice; ob. Wojska. Na pocz膮tku XVI w. obszar dworski nale偶a艂 do par. Kurzeszyn, kmiecy do par. Wjsokienice. Dziesi臋cin臋 z 艂an. folw. pobiera艂 pleban w Kurzeszynie 艁aski, L. B. , II, 292 i 549. Dziesi臋cin臋 z 艂an. km. , warto艣ci do 5 grzyw. , dawano kollegiacie 艂owickiej. 578. W, Wojs艂awska, w艣, pow. sieradzki, par. Korczew. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 103 mk. Ob. Wojs艂awska Wola, 579. W. Wo艂oska, w艣 i fol, pow. w艂odawski, gm. Turna, par. Sosnowica, odl, 20 w. na zach. p艂d. od W艂odawy. Posiada cerkiew paraf. , szko艂臋 pocz膮tkowa, 60 dm. , 473 mk. , m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 40 dm. , 273 mk. Folw. Wola Wo艂. z kol. wieczystoczynszow. Czerniow i Maryanka, rozl. w r. 1885 mr. 2084 gr. or. i og. mr. 210, 艂膮k mr. 247, pastw. mr. 38, w kolon. czynsz. mr. 1574, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 19. W艣 Wda Wo艂. os. 48, mr. 1660; w艣 D臋biny os. 15, mr. 195; w艣 Nowiny os. 28, mr. 348. 580. W. Worowska, w艣 i fol. , pow. gr贸jecki, gm. Kobylin, par. Wor贸w, odl. 2 w. od Gr贸jca, ma 120 mk. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 97 mk. W r. 1883 folw. Wola Wor. rozl. mr. 553 gr. or. i ogr. mr. 435, 艂膮k mr. 37, past. mr. 48, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 15, pok艂ady torfu. W艣 Wola Wor. os. 17, mr. 21. Wr. 1576 Jan Osuchowski p艂aci tu od 4 lan. km. Pawi艅. . Mazow. , 231. 581. W. Wrzeszczowska, w艣 i fol, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszcz贸w, odl. 26 w. od Radomia, ma 26 dm. , 246 mk. W 1827 r. by艂o 21 dm. , 145 mk. W r. 1886 fol. Wola Wrzesz, rozl. mr. 467 gr. or. i ogr. mr. 431, 艂膮k mr. 24, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 8. W艣 Wola Wrzesz, os. 20, mr. 372. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, zw. Szpotowa Wola, dawa艂a z 艂an. dwor. dziesi臋cin臋, warto艣ci do 2 grzyw. , pleb. w Wrzeszczowie 艁aski, L. B. , I, 661. W r. 1569 Anna Spothowa p艂aci tu od 10 艂an. km. , 3 kom. , 2 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 313. 582. W. Wydrzyna al. Wydryna, w艣 i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, odl. 21 w. od Radomska, ma gorzelni膮; parow膮, , przerabiaj膮c膮; do 24000 kor. kartofli, trzy m艂yny wodne. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 80 mk. Dobra Wola Wydrz. sk艂ada艂y si臋 w r. 1886 z folw. Wydrzyna Wola, J贸zefina al. Walewice al. Sulmierskie i Bogumi艂owice, nomenklatur Ostr贸wek, Markowizna i Siewierzyzna, rozl. mr. 3225 fol. Wydrzyna Wola gr. or. i ogr. mr. 553, 艂膮k mr. 334, past. mr. 114, lasu mr. 1285, os. m艂yn. wiecz. czynsz. mr. 37, nieu偶. mr. 53; bud. mur. 12, drew. 45; p艂odozm. 14pol. , las nieurz膮dzony; fol. Bogum 艂owice gr. or. i ogr. mr. 518, 艂膮k mr. 38, past. mr. 5, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 10; p艂odozm. 13pol. ; fol. J贸zefina gr. or. i ogr. mr. 248, 艂膮k mr. 4, past. mr. 13, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 2; p艂odozm. 7pol. W艣 Wola Wydrz. os. 26, mr. 217; w艣 Ku藕nica os. 22, mr. 347; w艣 Bogumi艂owice os. 25, mr. 210; w艣 艁臋czyska os. 11, mr. 137; w艣 Nowa Wie艣 os. 14, mr. 265; w艣 Piekary os. 18, mr. 184. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola dawa艂a dziesi臋ciny na st贸艂 arcybiskupi, za艣 pleb. w Sulmierzycach meszne po 1 1 2 kor. owsa i 1 1 2 kor. 偶yta z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 491. W r. 1552 ze wsi Wedrinyska p艂aci Miko艂aj Wolski od 6 os. na 4 lan. i 1 m艂yna Pawi艅. , Wielkop. , II, 284. 583. W, Wysoka, fol. , pow. skierniewicki, gm. D臋bowa G贸ra, par. 呕elazna, odl. 11 w. od Skierniewic, ma 40 mk. Pol. Wola Wys. , w r. 1871 oddzielony od d贸br 呕elazna, rozl. mr. 354 gr. or. i ogr. mr. 320, 艂膮k mr. 27, past. mr. 2, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 2. W r. 1579 maj膮 tu dzia艂y; Piotr 3 zagr. i Jakub Wolski 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 167. 584. W. Wysoka, pow. gosty艅ski, ob. W贸lka Wysoka. 685. W. Wytycka al. W贸lka, w艣, pow. w艂odawski, gm. Wola Wereszczy艅ska par. Wereszczyn, ma 15 dm. , 163 mk. , 453 mr. W 1827 W贸lka Wytycka ma 9 dm. , 76 mk. 586. W, Zacharyaszowska, w艣 i fol. , pow. miechowski, gm. Micha艂owice, par. Korzkiew, odl. 30 w. od Miechowa. Le偶y na granicy od Galicyi. Fol. ma 182 mr. 132 roli, 50 nieu偶. . W 1827 r. by艂o 17 dm. , 86 mk. W W po艂owie XV w. w艣 Wola Zacharzowska, w艂asno艣膰 kapitu艂y krakow. , nale偶y do par. Zielonki, ma 8 艂an. km. , karczm臋 z rol膮, daj膮ce dziesi臋cin臋, warto艣ci do 10 grzyw. , wikaryi prebendy krakow. zwanej G艂膮binowska. Folw. kapitulny istnia艂 przy wsi D艂ugosz, L. B. , II, 148. W r. 1581 w艣 Wola Zach. , w dzier偶awie ks. Pilzna, p艂aci od 8 1 2 艂an. km. , 2 czynsz. , 2 kom. bez byd艂a, 3 piekarzy Pawi艅. , Ma艂op. , 27. 587. W. Zad膮browska, w XVI w. Wola Biskupska, w艣 i fol. , pow. turecki, gm. Grzybki, par. Jeziorsko, odl. od Turka w. 32. W艣 ma 9 dm. a wsp贸lnie ze wsi膮 Retnic膮 213 mk. , fol. ma 2 dm. , 41 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 86 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. w Woli Biskupiej dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, lany folw. pleb. w Jeziorsku. W r. 1553 Wola Zad膮browska ma 5 lan. a 1576 r. 15 艂an. km. Pawi艅. , Wielkop. , II, 222. 588. W. Zadubowska, w niekt贸rych spisach Wola Zabudowska, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Somianka, par. Wyszk贸w. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 26 mk. Spisy pobor. z XVI w. nie podaj膮 tej wsi. 589. W. Zadybska, w艣 i fol. , pow. garwoli艅ski, gm. K艂oczew, par. 呕elech贸w, odl. 28 w. od Garwolina, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, 44 dm. , 464 mk. W 1827 r. by艂o 39 dm. , 245 mk. W r. 1885 folw. Wola Zad. rozl. mr. 845 gr. or. i ogr. mr. 561, 艂膮k mr. 95, past. mr. 28, lasu mr. 132, w odpadkach mr. 9, nieu偶. mr. 20; bud, mur. 4, Wola drew. 20; p艂odozm. 10pol, las nieurz膮dzony. W sk艂ad d贸br wchodzi艂y poprzednio w艣 Wola Zad. os. 46, mr. 639; w艣 Rybaki os. 4, mr. 46; w艣 Derlatka os. 12, mr. 239; w艣 Ochodno os. 23, mr. 363; w艣 Magazyn os, 4, mr. 66; w艣 Budziska os. 16, mr. 251; w艣 Borucicha os. 14, mr. 186; w艣 Wygranka os. 6, mr. 100. W r. 1569 we wsi Wola Zadybska, w par. 呕elech贸w, by艂o 8 dzia艂贸w szlach. Andrzej Go艂uchowski mia艂 10 艂an. km. ; Pawe艂 Ranachowski 7 p贸艂 艂an. ; 1 2 艂anu pust. , 2 zagr. ; B艂otnicka 4 p贸艂艂anki, Holth, Korzyb i trzej Wolscy dzia艂y od 1 2 do 1 1 2 艂anu km. i od 1 do 2 zagr. Pawi艅, Ma艂op. , 334, 590. W, Zadzimska al. Zaleska, na pocz膮tku XVI w. Wola Konopczyna, w艣, fol. i m艂yn, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza w. 26; w艣 ma 11 dm. , 185 mk. ; os. m艂yn. 1 dm. , 8 mk. ; fol. 4 dm. , 8 mk. W r. 1827 w艣 Wola Zalewska, mia艂a 18 dm. , 142 mk. Na pocz膮tku XVI w. Wola Konopczyna dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. kolegiacie w Uniejowie, z dwor. pleb. w Zadzimiu. Kmiecie dawali pleb. tylko kol臋d臋, po grosza z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 388. W reg. pobor. z 1552 Wolla Derslai seu Konop. ma 7 osad. na 2 1 2 艂an. Pawi艅. , Wielk. , II, 230. 591. W. Zagajkowa, os. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. 艢wierczyn, ma 4 mk. , 83 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 9 dm. , 53 mk. , par. Chalno. 592. W. Zagojska, w艣, pow. pi艅czowski, gm. i par. Zago艣膰. W 1827 r. by艂o 64 dm. , 388 mk. W po艂owie XV w. Wola, w艣 kr贸lewska, w par. Zago艣膰, mia艂a 17 艂an. km. , daj膮cych dziesi臋cin臋, warto艣ci do 15 grzyw. , pleb. w Zago艣ci D艂ugosz, L. B. , II, 376. W r. 1579 Wolia Zagosczka, w艣 kr贸lewska, ma 8 os. na 4 艂an. , 1 kom. , 2 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 210. 593. W. Zag贸rska, fol. , pow. b臋dzi艅ski, gm. G贸rnicza, ma 1 dm. , 8 mk. , 20 mr. 594. W. Zagrodna, w艣, pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Ko艅skich 31 w. , ma 53 dm. , 327 mk. , 328 mr. w艂o艣c, i 1 mr. dwor. W 1827 T. by艂o 13 dm. , 124 mk. W r. 1569 w艣 Wola Zagrodna, w艂asno艣膰 Chlewiskich, p艂aci艂a od 6 zagr. , 4 kom. Pawi艅. , Ma艂op. , 314. 595. W. Zakrzewska, w艣 i fol. , pow. radomski, gm. i par. Zakrzew, odl. 12 w. od Radomia, ma 18 dm. , 217 mk; W r, 1827 by艂o 18 dm. , 105 mk. Dobra Wola Zakrz. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z fol. Wola Zakrz. i Stefan贸w, rozl. mr. 975 fol. Wola Zakrz. gr. or. i ogr. mr. 393, 艂膮k mr. 74, past. mr. 56, lasu mr. 206, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 15; p艂odozm. 7pol. , las nieurz膮dzony; fol. Stefan贸w gr. or. i ogr. mr. 197, 艂膮k mr. 10, nieu偶. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 2. W艣 Wola Zakrz. os. 17, mr. 92. W r. 1569 Wojciech Podlodowski p艂aci tu od 4 艂an. , 4 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 301. 596. W. Zakrzewska, w艣 i fol. , pow. sandomierski, gm. Klimont贸w, par. Go藕lice, odl. od Sandomierza 25 w. , ma 6 dm. , 36 mk. , 280 mr. dwor. , 69 mr, w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 29 mk. Spisy pobor. z XVI w. nie podaj膮 tej wsi. 597. W. Zalewska. w par. Zadzim, ob. Wola Zadzimska. 598. W. Zal臋偶na, dawniej Wola Opoczynska al. Miejska, w艣 nad rz. Drzewiczk膮, pow. opoczy艅ski, gm. i par. Opoczno. Jest to przedmie艣cie Opoczna, z艂膮czone z miastem pod wzgl臋dem administracyjnym i ko艣cielnym, ma 68 dm. , 429 mk. i 285 mr. ziemi. Ludno艣膰 zaliczona do klasy mieszczan. W r. 1827 by艂o 44 dm. , 269 mk. Wed艂ug Lib. Ben. 艁askiego I, 640 dawa艂a dziesi臋cin臋, warto艣ci do 6 grzyw. , ko艣cio艂owi w Opocznie. Regestra pobor. z r. 1577 nie podaj膮 tej wsi. Jest tylko wtedy W贸jtowstwo opoczy艅skie o 6 艂an. 599. W. Zambrowska, pow. 艂om偶y艅ski, gm. i par. Zambr贸w. Jest to w艂a艣ciwie przedmie艣cie Zambrowa. W r. 1578 by艂o tu 35 艂an. i 16 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 377. W 1827 r. by艂o 35 dm. , 245 mk. 600. W. Zamkowa, w r. 1579 Wola Regalis, fol. nad rz. Rawk膮, pow. rawski, gm. Regn贸w, par. Rawa, ma 4 dm. , 20 mk. , 449 mr. 390 roli, 33 艂膮k. Le偶y tu偶 pod miastem. Wchodzi艂 w sk艂ad ststwa rawskiego. W r. 1877 oddzielony od d贸br Rawa. W r, 1827 by艂 1 dm. , 15 mk. Na pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y ko艣cio艂owi w Rawie za dziesi臋cin臋 po 4 gr. za艣 folw. dawa艂 dziesi臋cin臋 snopow膮 艁aski, L. B. , II, 294. W reg. pobor. z r. 1579 zwana Wola regalis. 601. W. Zamkowa, w艣, pow. opatowski, gm. i par. 艁ag贸w, odl. od Opatowa 26 w. , ma 55 dm. , 327 mk. , 449 mr. wlo艣c. i 1 mr. dwor. W r. 1827 w艣 rz膮d. , 29 dm. , 215 mk. W r. 1578 Wola Zamkowa, w艣 bisk. krakow. , p艂aci od 5 os. , 2 1 2 艂an. , 2 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 189. 602. W. Zaradzy艅ska, dawniej Wola Rypu艂towska, w艣, fol. i kol. , pow. 艂aski, gm. Widzew, par. Pabianice, odl. 19 w, od 艁asku. W艣 ma 24 dm. , 262 mk. , 519 mr. ; fol. 3 dm. , 7 mk. , 210 mr. Pr贸cz tego 145 mr. r贸偶nych w艂a艣cicieli. Wola Zaradz. Nowa, kol. , 24 dm. , 149 mk. , 140 mr. W 1826 r. by艂o 13 dm. , 138 mk. Ob. Rypu艂towice. Na pocz膮tku XVI w. dawano dziesi臋ciny kollegiacie 艂臋czyckiej a pleb. w Pabianicach tylko po korcu 偶yta z 艂anu 艁aski, L. B. , I, 381. W r. 1552 Wola Rypu艂towska, zwana wtedy ju偶 Zaradzenska Siradzenska tak偶e, ma 18 osad. i 13 艂an. Pawi艅. , Wielkop. , II, 238. 603. W. Zastawska, w艣, w par. Tuchowicz pow. 艂ukowski. W r. 1827 mia艂a 8 dm. , 46 mk. Obecnie nie istnieje. Spisy pobor. z XVI w. nie podaj膮 wsi tej nazwy. 604. W. Zatorowska, Jest to druga nazwa wsi Kamienna Wola, w pow. koneckim. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa radoszyckiego w r. 1765. 605. W, Z膮bkowa, w艣, w par. Kamion Praga. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa warszawskiego w r. 1665 W r. 1580 Bart艂omiej Zaliwski, chor膮偶y liwski dzier偶awca, p艂aci艂 ze wsi kr贸lewskiej od 12 艂an. za艣 Jan Markowicz, m艂ynarz, od 4 k贸艂 m艂y艅. i 1 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 250. Dzi艣 w艣 ta nosi Wola Wola nazw臋 Z膮bki. 606. W. Zbro偶kowa al Pijarska, w艣, pow. 艂owicki, gm. Lubiank贸w, par. Waliszew, odl. 23 w. od 艁owicza, ma 28 dm. , 259 mk. , 33 os. , 1060 mr. w tem 471 roli, 19 艂膮k, 538 past. , 32 nieu偶. . W r. 1827 by艂o 16 dm. , 163 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta, nale偶膮c do par. Waliszew, dawa艂a dziesi臋ciny pleb. w M膮kolicach 艁aski, L. B. , II, 225. W po艂owie XVI w. siedz膮 tu Zbro偶kowie, maj膮cy liczne drobne dzia艂ki. Od r. 1710 do 1865 w艣 ta by艂a w艂asno艣ci膮 kollegium pijar贸w w 艁owiczu. 607. W. Zdunkowska w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Suchowola, par. Czemierniki, ma 21 dm. , 186 mk. , 485 mr. Spisy pobor. z r. 1676 nie podaj膮 tej wsi. W r. 1827 W贸lka Zdu艅kowska mia艂a 14 dm. , 116 mk. 608. W Zdu艅ska, ob. Zdu艅ska Wola. 609. W. Zmo偶na, w XVI w. Wola Smorzna, w艣 i fol, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza. W艣 ma 11 dm. , 136 mk. , 126 mr. ; fol. 4 dm. , 8 mk. , 552 mr. W r. 1827 w艣 Zmoszna Wola mia艂a 7 dm. , 64 mk. Na pocz膮tku XVI w. kmiecie dawali dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi, 艂any folw. pleb. w Rozprzy 艁aski, L. B. , II, 191. W r. 1552 we wsi Wola Zmorzna s膮 drobne dzia艂y szlacheckie, og贸艂em 6 osad. na 3 艂an. km. Pawi艅. , Wielk. , II, 252. 610. W, 呕abia, r. 1580 Wola Weso艂a, w艣 i fol, pow. b艂o艅ski, gm. Sku艂y, par. Ojrzan贸w, ma 179 mk. , 449 mr. dwor. i 54 w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 187 mk. R. 1580 kasztelanowa krakowska p艂aci zt膮d od 3 1 2 艂an. i 1 zagr. z rol膮 Pawi艅ski, Mazowsze, 298. 611. W. 呕abia, w XVI w. Wola Gutowska al. Jankowska, w艣 i fol, pow. radomski, gm. B艂otnica, par. Jankowice, odl. 16 w. od Radomia, ma 15 dm. , 119 mk. , 305 mr. dwor. i 160 w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 70 mk. Istnieje na pocz膮tku XVI w. p. n. Gutowska Wola 艁aski, L. B. , I, 676. W r. 1569 Gutowska Wola 呕abia al Jankowska ma dwa dzia艂y Andrzej Kroczowski p艂aci od 5 艂an. , 2 kom. , Marcin Wolski od 2 1 2 艂ana, 1 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 302. 612. W. 呕abia, w艣, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice. W r. 1676 w艣 呕abia Wola, w par. Zemborzyca, ma dwa dzia艂y, Teod. Kie艂czewski p艂aci od 59 poddanych a Jan 呕uchowski od 3 os贸b z rodziny i 4dworskich Pawi艅. , Ma艂op. , 49a. 613. W. 呕abia, w艣, pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Kr臋偶nica. W r, 1827 by艂o 27 dm. , 163 mk. 614. W. 呕abna, w r. 1674 Wola Ossowa, w艣, pow. stopnicki, gm. i par. Kurozw臋ki, ob. Osowa Wola. W r. 1827 Wola, w par. Kurozw臋ki, ma 10 dm. , 137 mk. W r. 1674 p艂ac膮 tu pog艂贸wne od 88 poddanych. 615. W. Zarska, w par. B臋czkowice, ob. Wola Przer臋bska, 616. W. 呕elazowa, w艣 i fol nad rz. Utrat膮, pow. sochaczewski, gm. Chodak贸w, par. Broch贸w. Le偶y o 4 w. na wsch. p艂n. od Sochaczewa, ma 120 mk. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 138 mk. Jest to miejsce urodzenia Fryderyka Chopina, kt贸ry przyszed艂 tu na 艣wiat dnia 1 marca 1809 r. Ojciec wielkiego muzyka, Miko艂aj, 偶onaty z Justyn膮 Krzy偶anowsk膮, przebywa艂 tu jako nauczyciel w domu hr. Skarbk贸w, w艂a艣cicieli wsi. Uczniem jego by艂 Fryderyk hr. Skarbek, p贸藕niejszy powie艣ciopisarz, profesor ekonomii politycznej na uniwersytecie warszawskim. W r. 1894 w dniu 14 pa藕dziernika, w obec przyby艂ych z Warszawy przedstawicieli 艣wiata artystycznego, literackiego i lieznio zgromadzonej ludno艣ci okolicznej, odby艂o si臋 ods艂oni臋cie pomnika wzniesionego w pobli偶u domu, w kt贸rym Chopin przyszed艂 na 艣wiat. Wzniesiony ze sk艂adek pomnik, przedstawia obelisk 偶elazny, z popiersiem artysty, okolony ozdobn膮 krat膮. Pod popiersiem podpis F. Chopin i lata urodzenia i zgonu. Opisy i rysunki pomnika, tudzie偶 uroczysto艣ci ca艂ej pomie艣ci艂y wszystkie pisma warszawskie, a g艂贸wnie Tyg. Illustr, i Echo muzyczne. W r. . 1885 fol Wola 呕el i Mokas lit. N. rozl mr. 476 gr. or. i ogr. mr. 401, 艂膮k mr. 18, past. mr. 6, lasu mr. 27, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 11, drew. 12; p艂odozm. 6 i 12pol, m艂yn wodny, pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 Wola 呕el os. 7, mr. 2; w艣 Chodak贸wek os. 9, mr. 144; w艣 Budy 呕elazowskie os. 7, mr. 107; w艣 Lipianka os. 2, mr. 14; w艣 Towiany os. 5, mr. 39. W r. 1579 Miko艂aj 呕elazo p艂aci z Woli 呕elazowej od 2 艂an. km. a Piotr 呕elazo od 1 艂anu Pawi艅ski, Mazowsze, 144. 617. W. 呕elechowska, w艣 i fol, pow. garwoli艅ski, gm. i par. 呕elech贸w, ma 68 dm. , 374 mk. , 788 mr. W 1827 r. by艂o 34 dm. , 210 mk. W r. 1569 p艂aci tu Cio艂ek od 12 艂an. km. Pawi艅, Mazowsze, 334. 618. W. 呕贸艂kiewska, w艣, pow. krasnostawski, ob. W贸lka 呕贸艂kiewska. 619. W. 呕ukowska, pow. siedlecki, ob. W贸lka 呕ukowska, 620. W. 呕uli艅ska, w艣, pow. che艂mski, gm. i par. Paw艂贸w. 621. W. 呕yci艅ska, w艣 i fol nad rz. Pilic膮, pow. noworadomski, gm. i par. Maluszyn, odl 21 w. od Radomska, ma 21 dm. , 198 mk. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 97 mk. Dobra Wola 呕yc. sk艂ada艂y si臋 w r. 1888 z fol Wola 呕yc. i B艂onie rozl mr. 716 fol Wola 呕yc. gr. or. i ogr. mr. 337, 艂膮k mr. 40, past. mr. 15, lasu mr. 148, nieu偶. mr. 21; bud. drew. 8, las nieurz膮dzony; fol B艂onie gr. or. i ogr. mr. 37, 艂膮k mr. 56, pastw. mr. 13, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 3. W艣 Wola 呕yc. os. 18, mr. 207; w艣 B艂onie, os. 10, mr. 121. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wola, w par. Maluszyn, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. na st贸艂 arcybiskupi 艁aski, L. B. , U, 211. W r. 1552 w艣 Wola 呕ycie艅ska, w par. 呕ytne, p艂aci艂a od 6 os. i m艂yna Pawi艅ski, Wielkop. , II, 277. 622. W. 呕ycka, w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Trojan贸w, paraf. Korytnica, ma 29 dm. , 60 mk. , 380 mr. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 144 mk. W r. 1569 w艣 kr贸lewska Wola 呕iczka, nale偶膮ca do ststwa st臋偶yckiego, mia艂a 10 艂an. Wola km. i 4 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 339. 623. W. 呕ydowska, w艣, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije. W 1827 r. by艂o 19 dm. , 193 mk. W r. 1579 Andrzej Go艂uchowski p艂aci tu od 11 os. , 2 3 4 艂an. , 3 cha艂up. , 2 ubog. Pawi艅. , Ma 艂op. , 219. 624. W. 呕ydowska al. 呕ydowa, pow. radomski, par. Bukowno, ob. Wola Lasko wa, 625. W. 呕ytowska, w艣, pow. laski, gm. Wymys艂贸w, par. G贸rka Pabia艅ska, ma 20 dm. , 201 mk. , 439 mr. wlo艣c. ; kol. 1 dm, 4 mk. , 2 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 120 mk. W reg. pobor. z XVI w. nieznana. Nazw臋 otrzy ma艂a od poblizkich 呕ytowic. 626. W. 呕yzna al. 呕yznowa, pow. stopnicki, gm. i par. Szy d艂贸w. W 1827 r. by艂o 25 dm. , 228 mk. W r. 1579 w艣 kr贸lewska, ma 6 os. na 3 lan. , 1 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 224. Br. Ch. Wola 1. w艣 nad rz. Szczar膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Orla, okr. wiejski i dobra, hr. Uruskich, Stuka艂y, o 62 w. od Lidy, 13 dm. , 94 mk. w 1865 r. 38 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Dworce, o 49 w. od Brze艣cia, 737 dzies. ziemi wlo艣c. 3. W. , mko i dobra w pobli偶u Niemna, pow. grodzie艅ski, w 3 okr. pol. , gm. 艁unna, o 46 w. od Grodna, 665 mk. , przewa偶nie 偶yd贸w, synagoga, dom modlitwy 偶yd. , garbarnia. Do mka nale偶y 14 dzies. Dobra, w艂asno艣膰 Wiktoryi Krzywickiej, maj膮 z fol. Siemaszkowszczyzna i Wiktoryn 1037 dzies. 670 pod zabud. i roli, 137 艂膮k i pastw. , 141 lasu, 89 nieu偶. . 4. W, . w艣, pow. s艂onimski, w 1 okr. pol. , gm. Koss贸w, o 57 w. od S艂onima, 430 dzies. ziemi w艂o艣c. 191 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 27 nieu偶. . 5. W. w艣, tam偶e, w 2 okr. pol. , gm. R贸偶ana, o 40 w. od S艂onima, 605 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 6. W. , w艣, tam偶e, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 50 w. od S艂onima, 142 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 7. W, osada, tam偶e, o 49 w. od S艂onima. 8. W. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, o 2 w. od Wo艂kowyska, 186 dzies. ziemi w艂o艣c. 9. W. , ferma, tam偶e, w艂asno艣膰 Szyrajowych, 183 dzies. 40 lasu, 11 nieu偶. . 10. W. , osada, tam偶e, 95 1 2 dzies. 15 艂膮k i pastw, 16 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Ba艂wanowicz贸w. 11. W. dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. 呕orany, o 9 w. od Telsz, w艂asno艣膰 J贸zefowicz贸w, maja 269 dzies. 38 lasu, 120 nieu偶. . 12. W. , folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Siemkowo, odl. o 30 w. od Mi艅ska. 13. W. fol. nad rz. 艢mier膰, lew. dop艂. Prypeci, pow. mozyrski, w 4 okr. poL leni艅skim, gm. 艁achwa o 12 w. , par. katol. dawniej 艁achwa, obecnie Dawidgr贸dek, o 30 mil prawie od Mozyrza, przy dr. z Woli Krasnej do 艁achwy. 14. W. Horoszkowa, w艣, w dawnem starostwie mielnickim, ob. Mielnik t. VI, 347. 15. W. Krasna, w艣 nad bezim, dop艂. 艣mierci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. leni艅skim, gm. 艁achwa o 16 w. , odl. przesz艂o 200 w. od Mozyrza, ma 39 osad. Na p贸艂noc od W. K. le偶膮 niezmierne b艂ota Hryczy艅skie ob. Hryczyn. 16. W. Kuchecka, w艣, ob. Kuchecka Wola. Do podanych tam wiadomo艣ci dodajemy, 偶e le偶y o 90 w. od Pi艅ska, ma szko艂臋 wiejsk膮. Cerkiew 艣w. Paraskiewii z r. 1760, fundacyi Samuela Ordy, posiada z dawnych zapis贸w 1 3 4 w艂贸ki; oko艂o 1000 parafian. Filia p. w. 艣w. Andrzeja w Pierekalu, fundacyi Terleckich w r. 1760. Niegdy艣 by艂a to kr贸lewszczyzna, trzymana przez kr贸low臋 Bon臋. 17. W, Ma艂a, w艣 nad Szczar膮, pow. s艂onimski, w 3 okr. pol. , gm. Kury艂owicze, o 43 1 2 w. od S艂onima, 546 dzies. ziemi w艂o艣c. 18. W. Nowa, w艣, pow. sok贸lski, ob. Nowa Wola 1 i Wola Zasidrza艅ska. 19. W. S艂oniewska, w艣, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. gm. Niechniewicze, ma 12 osad; miejscowo艣膰 bezle艣na, falista, grunta urodzajne. 20. W. 艢wi臋ta, w艣 na prawach miasteczka, z, zarz膮dem gminnym, w pow. pi艅skim, odl. o 56 w. od Pi艅ska; ob. 艢wi臋ta Wola, 21. W. Wielka, w艣 nad Szczar膮, pow. s艂onimski, w 3 okr. pol. , gm. Kury艂owicze, o 47 w. od S艂onima, 11 dm. , 84 mk. , cerkiew, m艂yn wodny, 500 dzies. ziemi w艂o艣c. 22. W. Zasidrzanska, w艣 nad rz. Sidr膮, zapewne w dzisiejszym pow. sok贸lskim mo偶e dzisiejsza Wola Nowa. W sporze o siano偶臋膰 Strza艂kowszczyzn臋, kt贸r膮 艁ukasz Hrynkiewicz, klucznik grodzie艅ski, wymieni艂 u brata swego Bohdana, dawszy mu w zamian cz臋艣膰 na Dowspudzie. Siano偶臋膰 t膮 liudi hospodarskie zasidrzanie zabieraj膮 jako w艂asn膮, zajmuj膮 staw jego, ryb臋 w nim 艂owi膮. Na to odpowiedzili osoczniki, 偶e siano偶臋ci po obu brzegach rz. Sidry do nich nale偶膮, a偶 do toie Woli Zasidrenskoje, kotoryje wolanie poczali wstupowati w tyje naszi seno偶eti, za dozwoleniem lesniczich 1539 r. z 11 Nov. Akta grodzie艅. ziemskiego s膮du, XVII, str. 57 8. J Krz. A. Jel. Wola, rzeczka, w pow. kowelskim, pr. dop艂yw Wy偶wy pr. dop艂. Prypeci. Bierze pocz膮tek z dw贸ch strug, z kt贸rych jedna wyp艂ywa z jeziora Piasecznego. Wola 1. nieistniej膮ca obecnie pod t膮 nazw膮 w艣, w pow. kowelskim, w okolicach Mielnicy. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. nale偶y do Mielnicy Aleksandra Siemaszki, podkomorzego w艂odzimierskiego, kt贸ry p艂aci z t膮d z 5 dym. p贸艂艂ank. , 3 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 68. 2. W. , przedm. mta, pow. R贸wne ob. t. IX, 821. 3. W. al. W贸lka Makarowa, w艣 niegdy艣, w pow. r贸wie艅skim, na p艂n. od Stepania. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. sio艂o zamku stepa艅skiego ks. Konst. Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci z t膮d z. 3 dym. p贸艂dworz. , 3 ogrod. W 1583 r. ten偶e wnosi z W贸lki Makarowej r贸wnie偶 z 3 dym. i 3 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 40, 83. 4. W. , karczma przy drodze z Micha艂贸wki do Worobij贸wki, w pow. uszyckim, gm. Rachn贸wka, par. Dunajo Wola wce. 5. W. Andruskiego al. Wolica Andruhy, w艣 niegdy艣, w pow. kowelskim, na p艂n. wsch. od Kowla. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. nale偶y do Niesuchoje偶y kn. Romana Sanguszki, kt贸ry p艂aci z t膮d z 3 dym. p贸艂dworz. , 2 ogr. W 1583 r. Wolica Andruhy nale偶y do Turyska kn. Romana Sanguszki, kt贸ry p艂aci z 3 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 45, 89. 6. W. Babi艅ska, ob. Desir贸wka. 7. W. Bielska, w艣, pow. 艂ucki, gm. Wola Bielska, o 115 w. od 艁ucka, 103 dm. , 1041 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a ludowa, m艂yn wodny, gorzelnia, browar piwny. 8. W. Bo偶a, w艣, pow. kowelski, na p艂n. wsch. od Wy偶wy. 9. W. Byty艅ska w dok. , pow. dubie艅ski, ob. Wolica, 10. W. Cezar贸wka, w艣 nad Kahor艂ykiem Suchym, pow. kaniowski, w 1 okr. poL, gm. i par. praw. Prycki Wielkie o 5 w. , odl. o 37 w. od Kaniowa, ma 306 mk. w 1863 r. 543 dusz. Pod艂ug Pochilewicza stanowi cz臋艣膰 wsi Krasnopo艂ki ob. . 11. W. Czerecka, w艣 niegdy艣, w pow. 艂uckim, w okolicach W艂odzimierzca. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Czartoryska kn. Michaj艂owej Czartoryskiej, s艣ciny 偶ytomierskiej kt贸ra p艂aci z t膮d z 15 dym. , 11 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 89. 12. W. D艂uga, w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od W艂odzimierzca a na p艂n. wsch. od Rafa艂贸wki. 13. W, Dolmatowska al. W. Do艂mat贸wka, nieistniej膮ca w艣, w pow. w艂odzimierskim, le偶a艂a na p艂n. zach. od W艂odzimierza. Pod艂ug reg. pob. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. by艂a w cz臋艣ci w zastawie Matfieja 艁aniewskiego, kt贸ry p艂aci z 2 ogr. , w cz臋艣ci za艣 nale偶y do Jacka Tuliczkowskiego, p艂ac膮cego od 5 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 117, 118. 14. W. al Wolica Dubie艅ska, sio艂o we w艂o艣ci kowelskiej, nast膮pnie uroczysko przy wsi Wo艂oszki, pow. kowelski, na p艂d. wsch. od Kowla. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1588 r. w艂asno艣膰 Kiry艂a Zubczowskiego, horodniczego 艂uckiego, kt贸ry z Dubna, W. D. i Wo艂och贸w p艂aci z 12 dym. , 6 ogr. , 1 ko艂a dorocz. , 1 popa, 1 bojar. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 121. 15. W. Falimicka, pow. w艂odzimierski, ob. Wolica Falimicka, 16. W. Gadomska, zwykle Gadomk膮 zwana, cz臋艣膰 wsi Krasnop贸艂ka ob. , w pow. kaniowskim. W艂asno艣c dawniej Zenona Ho艂owi艅skiego, nast臋pnie Aleksandra Nejmana. 17. W. Hrymiacza, dzi艣 Hrymiacze, w艣 nad Puci艂贸wk膮 Putyliwni膮, pow. 艂ucki. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do w艂o艣ci zamku o艂yckiego ks. Micha艂a Czartoryskiego, ssty 偶ytomierskiego, kt贸ry p艂aci z t膮d od 8 ogrod. po 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 47. 18. W. Klusko, pow. kowelski, ob. W贸lka. 19. W. Ko艂ode偶e艅ska, pow, kowelski, ob. W贸lka Kowelska, 20. W. Ko艂odzieska, dzi艣 Ko艂odno, w艣 nad dop艂. S艂uczy, pow, r贸wie艅ski, w pobli偶u granicy pow, owruckiego, gm. Wyry. Pod艂ug. reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Czarto ryska kn. Michaj艂owej Czartoryskiej, kt贸ra p艂aci zt膮d od 5 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 89. 21. W. Komarowa, przysio艂ek wsi O艣mihowicze, t. j. w dzisiejszym pow. w艂odzimierskim, na p艂n. od Kisielina. 22. W. Kotowa al Ko艂owa mylnie, dzi艣 Kot贸w, w艣, pow. 艂ucki, gm. Roman贸w, na wsch贸d od 艁ucka a na p艂n. wsch. od Ostro偶ca. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. w艂asno艣膰 kn. Jurya Woronieckiego, kt贸ry z Woli Ko艂owej p艂aci z 2 dym. , 1 ogr. 6 gr. W 1583 r. przysio艂ek Kotowa Wola nale偶y do Janusza ze Zbara偶a Woronieckiego, kt贸ry wnosi zt膮d z 4 dym. , 2 ogr. , 2 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 53, 94. 23. W. Krasna, w艣, pow. kowelski, na wsch贸d od Smidzina. Pod艂ug reg. pobor, pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. nale偶y do Wy藕wy kn. Andrzeja Kurbskiego i Jaros艂awskiego, kt贸ry p艂aci z 5 1 2 艂an. , 7 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 121. 24. W. Krasna, w艣 nad rzk膮 Kornin, dop艂. Styru, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od mka Ko艂ki a na p艂d. od wsi O艣nicy. 25. W. Krzywa, w艣 nad bezim. rzk膮, pow. starokonstantynowski, gm. Teofilpol, 72 dm. , 391 mk. , kaplica. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 w艂asno艣膰 Stefana Szumskiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany. W 1583 r. nale偶y do Gorajskiego, kt贸ry p艂aci z 7 dym. , 7 ogr. , 2 podsus. Jab艂onowski, Woly艅, 30, 144. 26. W. Kukolska al. Okno, obecnie Oko艅sk, w艣, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od wsi Kukle, 27. W. Lubaczowska, dzi艣 Luhachy, w艣, pow. 艂ucki, na wsch贸d od Rafa艂贸wki. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Czartoryska kn. Michaj艂owej Czartoryskiej, s艣ciny 偶ytomierskiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 5 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 89. 28. W. Mirkowska, prawdopodobnie dzi艣 Mark贸w al. Markowicze, w艣 nad Styrem, pow. w艂odzimierski, na p艂n. zach. od Horochowa. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Stanis艂awa Juwalskiego, wojskiego o艣wi臋cimskiego, kt贸ry p艂aci z 9 dym. , 2 rzemie艣ln. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 99. 29. W. Mokra, przedmie艣cie Ostroga. 30. W. Mokra, w艣 nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Nowo Malin, par. praw. 呕emeli艅ce o 3 w. , ma 71 dm. , 557 mk. Posiada cerkiew filialn膮 drewnian膮, p. w. Zwiastowania N. M. P. , niewiadomej erekcyi, uposa偶on膮 33 dzies. ziemi z nadania dziedziczki wsi ks. Teofili z Jab艂onowskich Sapie偶yny w 1794 r. 31. W. Nowosiedzi, w艣, niegdy艣, w pow. 艂uckim. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do Czartoryska kn. Micha艂a Czartoryskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 20 dym. po 6 gr. , 20 ogrod. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 45. 32. W. Ozierska, dzi艣 Oziery Jezioro, w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od mka Ko艂ki a na wsch, od wsi Andruchy. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r, nale偶y do Czartoryska kn. . Micha艂a Czartoryskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 6 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 45. 33. Wola W. Podfilipska, pow. kamieniecki, ob. Dobrowola, 34. W. Po偶aryszcze, w艣, pow. 艂ucki, ob. Ro偶yszcze. 35. W. Roksycka, pow. r贸wie艅ski, ob. Niewirk贸w. 36. W. Rudzi艅ska, prawdopodobnie dzisiejsza w艣 Rudno, nad Mielnic膮, pow. kowelski, na wsch贸d od Mielnicy. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Mielnicy Aleksandra Siemaszki, kaszt. brac艂awskiego, kt贸ry p艂aci z 5 dym. , 3 ogrod. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 87. 37. W. al. W贸lka Sadowska, w艣, pow. w艂odzimierski, na pograniczu pow. 艂uckiego, na p艂n. zach. od wsi Sadowa, niegdy艣 dobra biskup贸w 艂uckich. 38. W. Sczysczynska, w艣 niegdy艣, w okolicach Wy偶wy, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na p艂n. zach. od Kowla. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. nale偶y do Wy偶wy kn. Andrzeja Kurbskiego i Jaros艂awskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 7 dym. , 3 ogr. , 3 rzem. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 121. 39. W. Sitnia, obecnie Sitnica, w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. zach. od mka Ko艂ki. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego nale偶y do Niesuchoje偶y kn. Romana Sanguszki, kt贸ry p艂aci z 5 dym. p贸艂dworz. , 5 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 65. 40. W. Sucha, obecnie Suchowola, w艣, pow. 艂ucki, na pograniczu pow. dubie艅skiego, na p艂d. od 艁ucka a na wsch贸d od Radomy艣la. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do Targowicy kn. Koreckiej, wwdziny wo艂y艅skiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z O dym. po 4 gr. . 2 ogr. po 2 gr. , 1 bojarzyna 24 gr. W 1583 r. w艂asno艣膰 Antoniego Ja艂owiekiego, p艂aci od 5 dym. , 4 ogr. , 1 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 50, 93. 41. W. Sucha, jedno z sze艣ciu przedmie艣膰 Ostroga. 42. W. Sucha, przedmie艣cie mka Lachowce, w pow. ostrogskim, nad Horyniem, ma 99 dm. , 811 mk. prawos艂. i 20 katol. , zarz膮d okr臋gu policyjnego i urz膮d gminny. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesion膮 w 1778 r. i uposa偶on膮 33 dzies. ziemi. W艂a艣ciciel posiad艂. wi臋kszej J. Borysow. 43. W. Sucha, w艣 niegdy艣, w okolicach Czeniewa, t. j. w dzisiejszym pow. w艂odzimierskim, na p艂d. od W艂odzimierza. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1570 r. nale偶y do Stanis艂awa Doma艅skiego, kt贸ry z cz臋艣ci W. S. i Czerniewa p艂aci z 4 w艂贸k, p贸艂dworz. 10 gr. Jab艂onowski, Woly艅, 24. 44. W, Szymkowa, prawdopodobnie dzisiejsze Szymkowce, w艣, pow. krzemieniecki, na pograniczu od Galicyi pow. zbaraskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Balcera Czetnerza, kt贸ry p艂aci z 3 dym. , 3 ogr. , 3 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 144. 45. W. Tulicho艅ska, w艣 niegdy艣, oko艂o Zielinowa, t. j. w pow. w艂odzimierskim, na p艂d. zach. od W艂odzimierza. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. Paszkowski p艂aci z cz臋艣ci W. T. z 1 dym. 10 gr. , 2 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Wo. ly艅, 72. 46. W. Wolskiego al. Brezkowce, obKorsu艅 t. V, str. 39. 47. W. Wolosowa al. Wosowa, prawdopodobnie dzisiejsza Wo艂os贸wka, w艣 nad Stochodem, pow. w艂odzimierski, na p艂n. wsch. od wsi O艣mihowicze. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. nale偶y do 艁okacz ko. Romana, kt贸ry p艂aci zt膮d z 4 dym. p贸艂 dworz. W 1583 r. nale偶y do Bereska ks. Fie dora Romanowicza, kt贸ry wnosi z 4 dym. , 4 kom. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 66, 125. 48. W. Wosowa ob. Wo艂osowa 49. W. Zachodnia, pow. w艂odzimierski, ob. W贸lka Dulibska. 50. W. 呕moczka, widocznie dzisiejsza Zmucza al. 呕mudcza, w艣, pow. kowelski, na p艂d. wsch. od Mielnicy. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimier skiego z 1577 r. nale偶y do Mielnicy p. Aleksan dra Siemaszko, podkomorzego w艂odzimierskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 8 dym. p贸艂艂ank. , 3 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 68. J. Krz. Wola 1. wzg贸rze 554 mt. n. p. m. , na obszarze wsi Kamionka Wielka, w pow. grybowskim. 2. W. 呕ebracka, wzg贸rze 417 mt. , na lew. brzegu Dunajca, na obszarze wsi Polom Ma艂y, w pow. brzeskim. Wola 1. grupa dom贸w w Pi膮tkowy, pow. rzeszowski, ob. Pi膮tkowa. 2. W. , cz臋艣膰 przedmie艣cia Czudeckiego, pow. rzeszowski, ob. Przedmie艣cie Czudeckie. 3. W. , w贸lka do Swoszowy, pow. pilzne艅ski, sk艂adaj膮ca si臋 z 48 dm. , i 260 mk. Ob. Swoszowa, 4. W. , w贸lka do Wierzchos艂awic, pow. tarnowski, sk艂ada si臋 z 62 dm. , 323 mk. , ob. Wierzchos艂awice. 5. W. Albinowska, przys. do Wietrznego w pow. kro艣nie艅skim, po艂o偶ony na po艂udniowy wschod od tej wsi, na lewym brzegu Jasiela, w pobli偶u drogi z Dukli 4, 5 klm. na p艂n. do Zr臋cina. 6. W. Antoniowska, przys. do Antoniowa, w pow. tarnobrzeskim, le偶y na p贸艂noc od tej wsi, nad starem 艂o偶yskiem Sanu, blizko uj艣cia tej rzeki do Wis艂y. Graniczy na zach. z D膮br贸wk膮, na p艂n. z Orzechowem a na zach. z Zalesiem. 7. W. Batorska, w艂a艣ciwie Botorska al. Boturzy艅ska, w艣, w pow. boche艅skim, ma 2498 mk. i 490 dom贸w, rozrzuconych grupami mi臋dzy Wis艂膮 a p贸艂n. kraw臋dzi膮 puszczy niepo艂omskiej. Grupy chat nosz膮 nazwiska Hylne, K臋piany, Kozlica, Ruskie i Tarn贸wka. Przez wie艣 prowadzi droga z Niepo艂omic 6 klm. do Dziewina, gdzie si臋 艂膮czy z go艣ci艅cem salinarnym z Bochni do Sieros艂awic. Pos. wi臋ksza rz膮dowa dzieli si臋 na dwa korpusy tabularne, maj膮ce razem 1189 mr. obszaru, przewa偶nie lasu sosnowego; pos. mn. ma 1538 mr. roli, 876 mr. 艂膮k, 338 mr. past. i 46 mr. lasu. W艣 ta zwa艂a si臋 pierwotnie Czyste Brzegi. Wspomina j膮 akt erekcyi ko艣cio艂a par. w Niepo艂omicach Kod. dypl. poL, III, 228. W po艂owie XV w. nosi ju偶 nazw臋 Wola i jest w艂asno艣ci膮 Boturzy艅skiego. 艁any km. daj膮 dziesi臋cin臋 bisk. krakow. D艂ugosz, L. B. , II, 164. W r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 63 w艣 ta, zwana Wola Boturzi艅ska, nale偶a艂a do zamku niepo艂omickiego; Wola Wola Wola mia艂a 5 1 2 艂an. km. , 4 zagr. z rol膮. , 3 komor. z byd艂em, 2 bez byd艂a, rybitw臋 i 2 rzemie艣lnik贸w. Nale偶y do par. w Niepo艂omicach. Jest w tej wsi szko艂a ludowa. Graniczy na zach. z Msz臋cinem, na wsch. z Wola Zabierzowska, na p艂d. z puszcza a na p艂n. z Wis艂膮. 8. W. al. W贸lka Bieliniecka al. Bieli艅ska, w艣, w pow. niskim, sk艂adaj膮ca si臋 z 41 dm. i 199 mk. rzym. kat. , le偶y na praw. brzegu Sanu, przy drodze z Ulanowa 4 klm. do Le偶ajska. Graniczy na p艂n. z Bieli艅cem, na wsch贸d z Gliniank膮 i Bukowin膮; a na p艂d. z Bielinami. 9. W. Bli偶sza al. Ma艂a, w艣 w pow. 艂a艅cuckim, licz膮ca 68 dm. i 379 mk. 179 m臋偶. , 200 kob. rzym. kat. , le偶y 4 klm. na p贸艂noc od 艁a艅cuta, mi臋dzy potokiem G艂uch贸wk膮. , tworz膮cym granic臋 od 艁a艅cuta, a Wis艂okiem. Pos. tabularna ordynacyi 艂a艅cuckiej ma 7 dm. i 62 mk. 26 m臋偶. , 36 kob. rzym. kat. wyznania i 542 mr. 409 s膮偶. kw. roli; pos. mn. 748 mr. roli, 89 mr. 艂膮k i ogr. , 88 mr. pastw. i 30 mr. lasu. 10. W. B艂a偶owska, os. dom. w B艂a偶owy G贸rnej, pow. rzeszowski, le偶y nad pot. Wolskim, dop艂. Struga z lew. brzegu, na p艂n. zach. od B艂a偶owy. 11. W. Bobrowska, w艣, w pow. ropczyckim, tworz膮ca wsp贸ln膮 gmin臋 administra cyjn膮 z Bobrow膮 ob. t. I, 265 sk艂ada si臋 z 44 dm. i 234 mk. Le偶y na lew. brzegu Wis艂oki, przy drodze z G艂owaczowa do Przec艂awia, na p艂n, od Bobrowy. Na mapie Kummersberga jest oznaczona jako Wolica Bobrowska. Na p艂n. graniczy z Korzeniowem, na zach. z Nagoszynem. 12. W. Bolechowska, cz臋艣膰 Bolechowic, w pow. krakowskim, sk艂ada si臋 z 10 dm. i 69 mk. rzym. kat. , le偶y na pln. od Bolechowic, blizko granicy kr贸lestwa polskiego. 13. W. Borkowska, w贸lka do Borka Nowego, w pow. rzeszowskim, le偶y na p艂d. wsch. od tej wsi, nad pot. Wo艂oskim, dop艂. Struga, przy go艣ci艅cu z Tyczyna do B艂a偶owy; liczy 39 dm. i 195 mk. 14. W. Brze藕nicka, cz臋艣膰 wsi Brze藕nicy w pow. ropczyckim, sk艂ada si臋 z 41 dm. i 223 mk. rz. kat. , le偶y na praw. brzegu Wielop贸lki. Graniczy na p艂n. z Wol膮 Pustkowsk膮, na p艂d. z Paszczyn膮, na zach. z Brze藕nic膮 a na wsch贸d z lasami sosnowymi. 15. W. Brzostecka al. Brzostkowa, w艣 w pow. pilzne艅skim, nad pot. S艂on膮, praw. dop艂, Wis艂oka, na wsch贸d od mtka Brzostka par. kat. , ma przys. 艁臋g, licz膮cy 3 dm. Osada obejmuje 75 dm. i 414 mk. rzym. kat. Posiad艂o艣膰 tabularna funduszu religijnego ma og贸艂em 159 mr. , przewa偶nie lasu. Domy s膮 zabudowane w dolinie potoku, 301 mt. n. p. m. ; ku p贸艂nocy podnosi si臋 poziom w g贸rze lesistej Smarz贸w do 441 mt. bezwzgl臋dnej wysoko艣ci, ku wschodowi i po艂udniu w ni偶sze pag贸rki. Graniczy na p艂d. z Opan贸wk膮, na p艂n, z B膮czalk膮 i Smarzowa, na zach. z Brzostkiem, na wsch贸d z du偶emi lasami. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. i nale偶a艂a do klasztoru tynieckiego. By艂o tu 14 kmieci. So艂tys mia艂 folwark i 2 kmieci. 16. W. Brzyska, pow. 艂a艅cucki, oh. Brzyska Wola. 17. W. Buchowska, w艣, w pow. jaros艂awskim, w r贸wninie na lew. brzegu Sanu, naprzeciw uj艣cia Lubacz贸wki, 8, 5 klm. na p艂d. od Sieniawy, nale偶y do par. rzym. kat. w Gniewczynie, a gr. kat. w G贸rzycach. Ma 99 dm. i 553 mk. 393 rzym. kat. , 132 gr. kat. i 30 偶yd. 1. Obszar tabularny dzieli si臋 na dwa korpusy. Cz臋艣膰 ks. Witolda Czartoryskiego ma og贸艂em 6 mr. , cz臋艣贸 ordynacyi 艂a艅cuckiej 36 mr. Graniczy na p艂n. z Gorzycami, na pld. z Pe艂ki艅sk膮 W贸lk膮, na zach. z Jagie艂艂膮 ob. t. I, 431. 18. W. Budy艅ska, w贸lka wsi Zwiernika, w pow. pilzne艅skim, le偶y ko艂o Budynia, 艣r贸d lasu, 10 klm. na p艂d. zach. od Pilzna. 19. W. Chorzelowska, w艣 w pow. mieleckim, licz膮ca 38 dm. i 213 mk. 193 rzym. kat. , 20 izr. , le偶y w艣r贸d las贸w sosnowych, resztek puszczy sandomierskiej, na wsch贸d od Trze艣ni ob. t. I, 634. 20. W. Cicha, z os. Bilik贸wka, w艣 w pow. rzeszowskim, le偶y na p艂d. od G艂ogowa, przy go艣ci艅cu do Rzeszowa, graniczy na pln. z Zab贸jk膮 a na pld. z Rogo藕nic膮; liczy 50 dm. i 248 mk. 232 rzym. kat. , 9 izr, .. 21. W. Ciekli艅ska, w艣 w pow. jasielskim, par. rzym. kat. w Cieklinie, gr. kat. w miejscu, z drewnian膮 cerkwi膮. W艣 liczy 54 dm. i 317 mk. 10 rzym. kat, 300 gr. kat. i 7 izr. . Le偶y nad Lasow膮, potokiem uchodz膮cym z praw. z brzegu do Ropy, przy go艣ci艅cu z G贸rki do 呕migrodu, na p艂d. od Cieklina. Graniczy na zach. z Bednark膮, na wsch. z Dobrzynia, na p艂d. z Foluszem ob. t. I, 683. 22. W. Czerwona z Czercami 92 dm. , 561 mk. i Scie偶kami 28 dm. , 117 mk. , jest du偶膮 wsi膮, licz膮c膮 og贸艂em 240 dm. i 1444 mk 727 m臋偶. , 717 kob. , 964 gr. kat. , 443 rzym. kat. i 37 izr. Le偶y na praw. brzegu Sanu, przy go艣ci艅cu z Sieniawy 4 klm. na pld. od Jaros艂awia. W贸lka Czercze mo偶e pierwotnie Czer艅ce, le偶y na p贸艂noc obok Gajd, Scie偶ki jeszcze dalej ku p贸艂nocy, w pobli偶u wsi Dobry. 23. W. Dalsza al. Wielkowola, w艣 w pow. 艂a艅cuckim, 6 klm. na p艂n. od 艁a艅cuta, na praw. brzegu Wis艂oka, przy uj艣ciu G艂uch贸wki, sk艂ada si臋 z 141 dm. i 755 mk. Graniczy na zach. z Bli偶sz膮 Wol膮, na wsch. z Bia艂obrzegami a na p艂d. z D臋bin膮, 24. W. , cz臋艣膰 D膮br贸wki, w powbrzozowskim ob. t. I, 938. 25. W. D臋bi艅ska z Dwojanowem, w艣, w pow. brzeskim, po艂o偶ona nad Z艂ockim potokiem, dop艂ywem Uszwicy, na p贸艂nocnej stronie go艣ci艅ca z Wojnicza do Brzeska, liczy z W贸lk膮 Dwojanowem 30 dm. , 163 mk. i obszarem tabularnym 15 dm. , 118 mk. wog贸le 85 dm. i 491 mk. 242 m臋偶. , 249 kob. , mi臋dzy nimi za艣 467 rzym. kat i 24 izrl. Pos. tabularna Edm. Jastrz臋bskiego wynosi wog贸le 225 mr. 1412 s膮偶. kw. roli; pos. mn. 412 mr. Graniczy na p艂d. z Jastwi膮 i D臋bnem, na wsch. z Perl膮, na zach. z Jadownikami G贸rnemi a p艂n. z Maszkienicami. 26. W. D臋bowiecka, w艣 w pow. jasielskim, na p艂d. od D臋bowca, nad potokiem uchodz膮cym z lew. brze Wola gu do Wis艂oki. Graniczy na pln. z D臋bowcem, na zach. przez lasy z Dul膮bk膮 i Cieklinem, na pld. z Dobrzyni膮 i Zawadk膮 a na wsch. z Za艂臋偶em. Ma 106 dm. i 580 mk. , 568 rzym. kat. par. w D臋bowcu i 12 izr. Odl. od D臋bowca 3, 5 klm. Pos. tabularna A. Stawiarskiego ma 225 mr. 27. W. Dobranowska, przys. Dobranowic, w pow. wielickim ob, t. II, 68. W. Domatkowska, w艣, w pow. kolbuszowskim, na zach. od Domatkowa ob. t. II, 15, 7 klm. na p艂d. wsch. od Kolbuszowy, sk艂ada si臋 z 39 dm. i 232 mk. rzym. kat. Pos. tabularna hr. Potockich ma 151 mr. Graniczy na p艂n. z Brzez贸wk膮, na zach. z Huciskiem, a na pld. z Huta. 29. W. Drwi艅ska, w艣 w pow. boche艅skim, w nizinie nadwi艣la艅skiej, na lew. brzegu Baby, w pobli偶u jej uj艣cia do Wis艂y. Przy wsi w贸lka Zielona, Par. rzym. kat. w Mikluszowicach. Sama Wola ma 65, Zielona 19 dm. , razem 84 dm. i 454 mk. rzym. kat. We wsi szko艂a ludowa. Pos. tabularna rz膮dowa wynosi 3 mr. 1182 s膮偶. kw. ; pos. mn. 436 mr. roh, 110 mr. 艂膮k i ogr. i 119 mr. pastw. Wie艣 istnia艂a ju偶 za D艂ugosza L. B. , I, 77 i by艂a w owym czasie posiad艂o艣ci膮 Dobies艂awa Kmity. Mia艂a 4 艂any kmiece i karczm臋 z rol膮. W r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 59 wchodzi w sk艂ad starostwa niepo艂omickiego, ma 5 艂an. km. , 2 komor. z bydl. , 3 komor. bez byd艂a i karczm臋 z 膰wierci膮 艂anu. Graniczy na p艂d. z Bie艅kowicami, na zach. z Drwin膮, na p艂n. z Niedarami. 30. W. Duchacka, w艣 w pow. wielickim, przy go艣ci艅cu z Podg贸rza 3, 7 klm. do Wieliczki, mi臋dzy Bonark膮 stacya kolei, 艁agiewnikami, Piaskami Wielkiemi, Prokocimem i P艂aszowem. Sk艂ada si臋 wraz z obszarem wi臋kszej posiad艂o艣ci z 58 dm. i 400 mk. 377 rzym. kat. i 23 izr. Pos. tabularna I. Bieli艅skiej ma 278 mr. obszaru; pos. mn. 290 mr. 31 W. Dulecka al. W贸lka Dolecka, w艣, w pow. mieleckim, na p艂d. od Radomy艣la 1, 5 klm. a na wsch. od Dolczy, graniczy na p艂d. ze Zdziarcem a na wsch. z Rud膮. Liczy 70 dm. i 320 mk. 308 rzym. kat. i 21 izrl. Posiad艂o艣膰 tabularna sk艂ada si臋 z 83 mr. , przewa偶nie lasu. ; pos. mn. podana wraz z Dolcz膮 ob. t II, 215. 32. W. Dyl膮gowska, cz臋艣膰 Dyl膮g贸wki, w pow. rzeszowskim, nazywana tak偶e W贸lk膮, le偶y na p艂n. od wsi, ma kapliczk臋, p. w. 艣w. Antoniego i sk艂ada si臋 z 24 dm. i 122 mk. ob. t. II, 246. 33. W. Dydnia艅ska, w贸lka do Dydni, w pow. brzozowskim, liczy 18 dm. i 115 mk. rzym. kat. Le偶y pod lasem, na p艂d. wsch. od Dydni, roz艂o偶onej na lew. brzegu Sanu. 34. W. Filipowska, w艣, w pow. chrzanowskim, par. rzym. kat. w T臋czynku, le偶y nad pot. Krzecz贸wk膮, 5. 5 klm. na p艂d. wsch贸d od Krzeszowie, przy drodze do Chrzanowa. Od zachodu i p艂d. otacza osad臋 las. Liczy wraz z obszarem tabularnym 185 dm. i 1261 mk. 1249 rzym. kat. a 12 izrl. Posiad艂o艣膰 tabularna hr. Potockich ma 914 mr, przewa偶nie las贸w 800 mr. ; pos. mn. 958 mr. roli. Graniczy na p艂n. z Filipowicami, na wsch. z T臋czynkiem. 35. W. , przyl. do Gaw艂uszowic, le偶y u samego uj艣cia Wis艂oki do Wis艂y, mi臋dzy temi rzekami ob. t. II, 480. 36. W. Goleszowska al. W贸lka, w pow. mieleckim, jest osad膮, licz膮c膮 9 dm. , po艂o偶膮n膮 na zach. od Goleszowa, na lew. brzegu Wis艂oki. 37. W. Go艂ego, w艣 w pow. tarnobrzeskim, przy go艣ci艅ca z Mielca do Baranowa, nad Wis艂膮, 4 klm. na p艂d. od Baranowa. Obszar tabularny jest podzielony na dwie cz臋艣ci pierwsza Stanis艂. Dola艅skiego ma 308 mr. , druga Moj偶esza Siegla 10 mr. ; pos. mn. ma og贸艂em 401 mr. W r. 1505 Pawi艅. , Ma艂op. , 457 by艂a ta wie艣 atynency膮 klucza baranowskiego Stanis艂awa Kurozw臋ckiego; w 1578 ibid. 200 w艂asno艣膰 Andrzeja Leszczy艅skiego, liczy艂a 40 kmieci na 19 3 4 艂an. , so艂tys mia艂 2 kmieci na 2 艂anach, 1 2 艂anu by艂o pustego; pr贸cz tego 2 zagr. z rolami, 4 komor. bez byd艂a i 1 rzemie艣lnik ob. t. II, 670. W艣 liczy 196 dm. i 1006 mk. 512 m臋偶. , 498 kob. , 957 rzym. kat. a 49 izrl. 38. W. G贸recka, w艣, stanowi wsp贸ln膮 gmin臋 administracyjn膮 z G贸rkami, w pow. brzozowskim, sk艂ada si臋 z 32 dm. i 148 mk. Le偶y na p艂d. od G贸rek, u 藕r贸d艂owisk potoku, wzn. 388 mt. n. p. m. Graniczy na zach. z Ja膰mierzem na p艂d. z Bazan贸wk膮 i Strachocin膮, na wsch. przez lasy z Grabownic膮 i Paszk贸wk膮. Korpus tabularny Willnera ma 212 mr. , w po艂owie lasu. 39. W. G贸rza艅ska, w艣 w pow. liskim, w g贸rach, nad Pysk贸wk膮, dop艂. Wilkowyjki, uchodz膮cej z lew. brzegu do Solinki; sk艂ada si臋 z 31 chat w zwartej dolinie potoku, ma 184 mk. 162 gr. kat. , 15 rzym. kat. i 7 偶yd. Pos. tabularna Ant. Tyszkowskiego ma 113 mr. roli, 21 mr. 艂膮k, 58 mr. pastw. , 214 mr. lasu. Graniczy na p艂d. z Radziejowa i Tyskow膮, na zach. z St臋偶nic膮, na pln. G贸rzank膮 a na wsch. z Bukowcem. 40. W. Gr臋boszowska, w艣, w pow. d膮browskim, sk艂adaj膮ca si臋 z 75 dm. i 422 mk. 409 rzym. kat. a 13 izr. , lezy na praw. brzegu Wis艂y, mi臋dzy Gr臋boszowem ob. t. II, 808 a Koz艂owem. Pos. tabularna Jadw. hr. Kwileckiej ma og贸艂em 284 mr. 41. W. Jasienicka, w艣 w pow. brzozowskim, o 1 klm. na zach. od Jasienicy, w dolinie potoku g贸rskiego, 341 mt. n. p. m. Pos. tabularna Zofii hr. Za艂uskiej sk艂ada si臋 z 382 mr. , prawie samego lasu. Ob. Jasienicka Wola. 42. W. Jastkowska al. W贸lka, cz臋艣膰 wsi Jastkowice, w pow. tarnobrzeskim. Wchodzi w sk艂ad ordynacyi rozwadowskiej ks. Lubomirskich. 43. W. Jaworowa, cz臋艣膰 wsi S臋kowa Wola, w pow. sanockim, ma 46 dm. i 256 mk. 224 gr. kat. , 32 rzym. kat. Ob. S臋kowa Wola. 44. W. Justowska, ob. Justowska Wola, 45. W. K膮kolowska, w贸lka, licz膮ca 44 dm. i 255 mk, , tworzy wsp贸ln膮 gmin臋 administracyjn膮 z K膮kol贸wk膮, w pow. rzeszowskim ob. t. III, 943. 46. W. Komborska, w艣, pow. kro艣nie艅ski, z przys. Budy Wolskie, le偶y na p艂d. od Woli Jasienickiej, na samej granicy powiatu, w okolicy g贸rzystej i lesistej. Ca艂a osada ma 77 dm. z czego na Budy, wysuni臋te ku zachodowi, wypada 17 i 507 mk. rzym. kat. , pr贸cz 5 izrael. Pos. tabularna Maryi Szeliskiej sk艂ada si臋 z 702 mr. lasu. Graniczy na p艂d. i zach. z Klap贸wka. Ob. Kombornia. 47. W. Kosnowa, w艣. w pow. s膮deckim, ob. Kosnowa t. IV, 476. 48. W. Kozia, w贸lka do wsi Lipiny, w pow. pilzne艅skim, liczy 48 dm. i 260 mk. , le偶y na p艂n. zach. od Pilzna 5 klm. , przy drodze z 艁臋k Dolnych do Lipin. 49. W, Krecowska, w艣 w pow. sanockim, liczy wraz z obszarem tabularnym 40 dm. i 225 mk. 192 gr. kat. , 26 rzym. kat. i 7 izrl, le偶y w okolicy g贸rskiej i lesistej, 7, 5 klm. na p贸艂n. od Tyrawy Wo艂oskiej, par. rzym. kat. w Mrzyg艂odzie. Pos. tabularna Anny Strzeleckiej ma 331 mr. Graniczy z Krecowem ob. . 50. . W. Krogulecka, w艣, w pow. s膮deckim, sk艂ada sie z 43 dm. i 304 mk. rzym. kat. , le偶y na praw. brzegu Popradu, klm. na p艂d. wsch. od Starego S膮cza. Par. w Barcicach. Pos. tabularna Jana Liebiga i Sp贸艂ki ma 702 mr. lasu, pos. mn. 546 mr. 51. W. Kr贸lewska, cz臋艣膰 wsi Olszany, w pow. s膮deckim, liczy 15 dm. i 104 mk. Ob. Olszana. W r. 1581 Wolica, w par. Podegrodzie, w艂asno艣膰 Garnysza, ma 4 1 2 艂an. km. Dokument kr贸la Kazimierza z r. 1311, w膮tpliwej autentyczno艣ci, tycz膮cy si臋 za艂o偶enia wsi Kr贸lowa Wola, na 60 艂an. , pr臋dzejby mo偶na odnie艣膰 do Kr贸l贸wki pod Bochni膮, ni偶 do tej wsi ob. Kod. Ma艂op. , II, 290, 292. 52. W. Kurowska, w艣, w pow. s膮deckim, ma 26 dm. i 229 mk. 222 rzym. kat. i 7 izr. Par. rzym. kat. w Wielog艂owaeh. Le偶y na praw. brzegu Dunajca, 8, 5 klm. na p艂n. od Nowego S膮cza. Pos. tabularnej nie ma, mniejsza ma 291 mr. roli, 29 mr. 艂膮k, 108 mr. past. i 10 mr. lasu. W r. 1581 w艣 ta, w艂asno艣c bisk. krak. , ma 7 1 2 艂an. km. , 1 so艂tysi, 1 zagr. bez roli, 2 kom. bez byd艂a Pawi艅. , Ma艂op. , 135. 53. W. Krzemieniecka, cz臋艣膰 wsi Krzemie艅ca, w pow. 艂a艅cuckim, le偶y na p艂n. stronie go艣ci艅ca z 艁a艅cuta do Rzeszowa. 54. W. Laskowa, w艣 w par, Szczuczyn. Jest to dzisiejsza Lask贸wka Delastowska, w pow. d膮browskim. W r. 1579 Fryd. Bonar p艂aci tu od 12 zagr. z rol膮, 1 ubog. 55. W. Le艣na al. G艂ogowska, pow. rzeszowski, sk艂ada si臋 kilku chat, zbudowanych na p艂n. wsch. od G艂ogowa. 56. W. Lubecka, w艣 w pow. pilzne艅skim, le偶y na zach. od Lubczy, nad pot. Lubeckim, uchodz膮cym z lew. brzegu do Wis艂oki. Sk艂ada si臋 z 85 dm. i 508 mk. 502 rzym. kat. i 6 izrl. Pos. tabularna dzieli si臋 na trzy cz臋艣ci, ma 13 dm. i 96 mk. 50 rzym. kat. a 46 izr. Cz臋艣膰 pierwsza Pluci艅skiej ma 152 mr. , druga Chrapusty 271 mr. , trzecia Kulikowskiego 103 mr. Ob. Lubecka Wola. W r. 1540 Jan Sluzowski ma tu 24 kmieci, p艂ac膮cych grzyw. czynszu, karczm臋 daj膮c膮 2 1 2 grz. , miar臋 piwa; 36 kor. owsa daj膮 kmiecie a pr贸cz tego kury, jaja. Jest dw贸r, folwark, sadzawka. Oceniona w艣 na 300 grzyw. W r. 1581 Piotr Sluzowski p艂aci od 8 os. , 1 艂anu 7 1 2; 3 zagr. , kom. , 4 ubog. , 1 rzem. , za艣 Tomasz 艢luzowski od 9 os. , 2 艂an. 4 1 2. 1 zagr. , 1 cha艂. , 2 kom. , ubog. , 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , 258 i 544. 57. W 艁u偶a艅ska, w艣 w pow. gorlickim, wraz z obszarem dwor. ma 88 dm. i 483 mk. 478 rzym. kat. a 5 izr. , le偶y nad dop艂ywem Bie艣nika, uchodz膮cego do Bia艂y z praw. brzegu, ma stacy臋 kol. 偶el 10 klm. na wsch. od Str贸偶贸w a 17 klm. na zach. od Biecza i nale偶y do par. w 艁u藕ny. Pos. tabularna dr. Alfreda Kaliny ma 540 mr. , druga cz臋艣膰 4 mr. W r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 111 jako atyn. 艁u偶ny nale偶a艂a do Zofii Bra艅skiej, mia艂a 3 艂any km. , zagrod臋 z rol膮, 2 komor. z byd艂em, 2 bez byd艂a i karczm臋. Graniczy na wsch. z Mszank膮 na zach. z Szalow膮, na pln. z Lu藕n膮, na p艂d. za艣 ma lasy na wzg贸rzu, zwane Bie艣nikiem, wzn. 695 mt. n. p. m. 58. W. Ma膰kowa, w艣, pow. liskim, tworzy wsp贸ln膮 gmin臋 administracyjn膮 z Leszczowatem, le偶y na p艂d. wsch. od tej wsi, nad pot, Uniaszk膮, uchodz膮cym pod Berechami Dolnemi z lew. brzegu do Strwi膮偶a. Chaty 3 7 ci膮gn膮 si臋 w zwartej dolinie potoku ulic膮, wzn. od 535 do 515 mt n. p. m. , podczas gdy na wschodzie dzia艂 wodny lesisty Wola艅ska Kiczera si臋ga do 610 mt. a dzia艂 zachodni do 393 mt. Osada ma 225 mk. Graniczy na p艂n. zach. z Leszczowatem, na zach. z Romanow膮 Wol膮, na p艂d. z 艁odyn膮 a na wsch. z Liskowatem. 59. W. Ma艂a, pow. pilzne艅ski, ob. Ma艂a Wola. 60. W. Ma艂a G艂owaczowa, pow. ropczycki, ob. S艂rasz臋cin. 61. W. Matyaszowa, w艣, w pow. liskim, po艂o偶ona nad Wo艂osianka, potokiem, kt贸ry pod nazw膮 Bere藕nicy wpada z lewego brzegu do Sanu. Wraz z obszarem tabularnym ma 39 dm. i 262 mk. 132 m臋偶. , 130 kob. , z tych za艣 53 rzym. kat. , nale偶膮cych do parafii w Hoczwi, 189 gr. kat. , nale偶膮cych do par. w Bereskach i 20 izrael. Pos. tabul. Felicyi Balowej wynosi 388 mr. 1296 s膮偶. kw. obszaru. Graniczy na zach. z 呕ernic膮 Wy偶sz膮, na wsch. z Myszkowem, na p艂n. z Bereskami. 62. W. Marcinkowska, w艣, w pow. s膮deckim, stanowi wsp贸ln膮 gmin臋 administracyjn膮 z, Marcinkowicami ob. t. IV, str. 106, ma 28 dm. i 85 mk. , le偶y nad pot. Zadziele, uchodz膮cym z lew. brzegu do Dunajca. Graniczy na zach. z Krasnym Potokiem, na p艂n. z Chomranicami, na zach. z Kl臋czanami. 63. W. M臋drzechowska, ob. M臋drzechowaka Wola, 64. W. Michowa, miasteczko, w pow. liskim, ob. Michowa Wola ob. t. IV, 318. 65. W. Mielecka, w艣 w pow, mieleckim, ob. Mielecka Wola ob. t. IV, 339. 66. W. Mieszkowska, w艣, w pow. boche艅skim, 8 klm. na p艂d. zach. od Wi艣nicza, jest od zachodu zas艂oni臋ta lesistemi wzg贸rzami i liczy wraz z obszarem tabularnym 45 dm. i 301 mk. 283 rzym. kat. , nale偶膮cych do par. w Pogwizdo Wola wie a 18 izrl. Ma dwie w贸lki wysuni臋te ku za chodowi a licz膮ce po 6 chat, Kr贸low臋 G贸r臋 i Wichracz. Pos. tabularna Konrada Grosza ma 319 mr. , pos. mniejsza 301 mr. W r. 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 60 liczy艂a 4 艂any km, 2 zagr. z rol膮, 1 komor. z byd艂em a 2 bez byd艂a. Ob, Sieradzka. 67. W. Ni偶na al. Ja艣liska, w艣, w pow. sanocskim, ma par. gr. kat. z cerkwi膮 murowan膮, le偶y w okolicy g贸rskiej, lesistej, w zwartej dolinie Jasiek, wzn. 474 mt, n. p. m. , o 3, 7 Mm. na p艂d, wsch. od Ja艣lisk. Sk艂ada si臋 z 85 chat i ma 546 mk. gr. kat. Pos. tabularna biskupstwa przemyskiego rzym. kat. ma 524 mr. , przewa偶nie lasu, pos. mn. 1848 mr. Graniczy na p艂n. z Polanami, na wsch. z Moszcza艅cem, na p艂d. z Wola Ni偶n膮. Parafia gr. kat. nale偶y do dekanatu ja艣liskiego, dyec. przemyskiej, obejmuje Wol臋 Wy偶sza. Uposa偶enie parocha sk艂ada si臋 z 80 mr. roli, 18 mr. 艂膮k, 83 mr. pastw. i 178 z艂r. dodatku. 68. W. Ociecka, w艣 w pow. ropczyckim, licz膮ca 61 dm. i 363 mk. rzym. kat. , tworzy wsp贸ln膮 gmin臋 administr. z Ocieka. Le偶y nad pot. Ociek膮; , praw. dop艂. Wis艂oki. 69. W. Orzechowska, w贸lka do wsi Orzech贸wki ob. , w pow. brzozowskim, liczy 69 dm. i 407 mk. 401 rzym. kat. a 6 izr. 70. W. Ostr臋bowska, w贸lka do Koszyc Ma艂ych, w pow. tarnowskim, le偶y na p艂d. od Koszyc Ma艂ych, w mi臋dzyrzeczu Bia艂y i Dunajca, wzn. 272 mt. n. p. m. Sk艂ada si臋 z 21 dm. i ma 117 mk. Graniczy na p艂d. z Rzuchow膮 a na zach. z B艂oniem. 71. W. Ota艂臋zka, w艣 w pow. mieleckim, na praw. brzegu Wis艂y, na p艂n. wsch. od Ota艂臋偶a, ma 104 chat. i 505 mk. 470 rzym. kat. a 35 izrl. W 1578 r. Pawi艅ski, Ma艂op. , 201 by艂o w tej osadzie Wolla Otaleska 12 kmieci na 6 艂an. , 3 zagrod. z rolami, komornik z byd艂em i 2 bez byd艂a. Posiad艂o艣膰 tabularna hr. Andrzeja Potockiego ma 177 mr. Par. rzym. kat. w Czerminie, odl. o 5 klm. 72. W. Pietrusza, w艣, w pow. jasielskim, ob. Pietrusza Wola. 73. W. Piotrowa, w艣, w pow. sanockim, w okolicy g贸rskiej i lesistej, 3, 5 klm. na p艂d. od Bukowska, u 藕r贸de艂 pot. Bukowicy, ci膮gnie si臋 d艂ug膮; ulic膮; nad pot. , utworzona z 45 chat, ma 308 mk. 281 gr. kat. , 21 rzym. kat. i 6 izrl. Pos. tabularna P. Gniewosza ma 622 mr. , pos. mn. 847 mr. Nale偶y do par. rzym. kat. w Bukowsku a gr. kat. w Karlikowie, Graniczy na p艂n. z Bukowskiem, na p艂d. z Przybyszowem, na wsch. z Karlikowem. Na zach. ma du偶e lasy, pokrywaj膮ce dzia艂 wodny Wis艂oka i Sanu, zwane Bukowcem. 74. W. Piskulina, w艣, w pow. s膮deckim, o 4 klm. na p艂n. zach. od 艁膮cka, u stop g贸ry Okr膮g 610 mt. , u 藕r贸de艂 Czarnej Wody, wpadaj膮cej pod 艁膮ckiem z lew. brzegu do Dunajca ob. t. VIII, 230. Teraz pos. tabularna 55 mr. jest w艂asno艣ci膮 gminy, nienale偶膮cej ju偶 do zwi膮zku administr. z Zag贸rzynem. W艣 ma 36 dm. , 256 mk. rzym. kat. , nale偶膮cych do par. w 艁膮cku. Osada by艂a w艂asno艣ci膮 klasztoru klarysek w Starym S膮czu i w 1581 Pawi艅. , Ma艂op. , 130 mia艂a 2 艂any kmiece i 1 艂an so艂tysi. 75. W. P艂awska, w艣, w pow. mieleckim ob. t. VIII, 280, teraz samoistna gmina, liczy 71 dm. i 325 mk. 308 rzym. kat. a 22 izrl. W r. 1578 w艣 kr贸lewska, mia艂a 11 os. , 5 1 2 艂an km. , 4 kom. 1 biedn. Pawi艅. , Ma艂op. , 203. 76. W. Pod艂aza艅ska, w艣, w pow. wielickim, przy drodze z Wieliczki do Gdowa 5, 3 klm. , w okolicy pag贸rkowatej, pokrytej ma艂emi g贸rami, ma wraz z obszarem tabularnym 19 dm. i 118 mk. rz. kat. , nale偶膮cych do par. w 艁azanach. Pos. tabularna Jul. i Ew. Brzezi艅skich ma og贸艂em 187 mr. roli; pos. mn. 78 mr. Graniczy na p艂n. z 艁azanami, na wsch. z Grajowem, na zach. z Jawczycami a na p艂d. ze Stawkowicami. 77. W. Podg贸rska al. Pog贸rska, pow. tarnowski, ob. Pag贸rska Wola. 78. W. Posto艂owska, w艣, w pow. liskim, w zgi臋ciu Sanu, 2. 8 klm. na p艂n. od Liska, przy drodze z Liska do Sanoka, liczy 48 dm. i 334 mk. 312 gr. kat. , 28 rzym. kat. i 4 izr. Pos. tabularna Edm. hr. Krasickiego ma 451 mr. Graniczy na wsch. z Lisk膮 Posad膮. Ob. Posto艂owska Wola. 79. W. Pozowska, dawniejsza nazwa wsi W贸lka Pe艂ki艅ska w pow. jaros艂awskim, 80. W. Przemykowska, pow. brzeski, ob. Przemykowska Wola, 81. W. Pustkowska, w艣, w pow. ropczyckim, tworzy jedn膮 gmin臋 administracyjn膮 ze wsi膮 Rustk贸w ob. . 82. W. Pyszynska, pow. niski, ob. Pysznica. 83. W. Rad艂owska, w艣, pow. brzeski, ob. Rad艂owska Wola. 84. W. Radziszowska, w艣, pow. my艣lenicki, nad rz. Skawin膮, przy go艣ci艅cu ze Skawiny 8 klm. do Kalwaryi Zebrzydowskiej i przy linii dr. 偶eL SkawinaSu cha. Ma parafi臋 rzym. kat. z ko艣cio艂em drewnianym niewiadomej erekcyi dek. skawi艅ski i szko艂臋 ludow膮. Liczy 320 dm. i 1697 mk. 1656 rzym. kat, a 41 izr. Pos. tabularna Wiktoryi hr. D臋bi艅skiej ma og贸艂em 41 mr. obszaru, pos. mn. 2339 mr. Ob. Radzisz贸w. 85. W. Rafa艂owska, w艣, pow. rzeszowski, ma par. rzym. kat. z ko艣cio艂em drewnianym, sk艂ada si臋 ze wsi i w贸lek Dzia艂y 28 dm. . Grodziska 10 dm. i Tomasz贸wki 29 dm. ; liczy razem z obszarem wi臋k. pos. 151 dm. i 788 mk. 775 rzym. kat. i 13 izrl. Pos. tabularna Ign, Jaworskiego ma wog贸le 435 mr; pos. mn. 1164 mr. Parafi臋 za艂o偶y艂a Anna z Pilczy Opali艅ska, staro艣cina le偶ajska, dziedziczka Tyczyna, Zalesia i Woli Rafa艂owskiej w r. 1587. Parafia dek. rzeszowski obejmuje tak偶e wie艣 Zabrat贸wk臋. Wola le偶y 15 klm. na p艂d, wsch. od Rzeszowa i tyle偶 na wsch. od Tyczyna, nad pot. Chmielnikiem, uchodz膮cym z praw. brzegu do Struga. Okolica jest podg贸rsk膮 i lesist膮. Graniczy na p艂n. z Cierpiszem G贸rnym, na wsch. z Handzl贸wk膮, na p艂d. z B艂臋dow膮 a na zach. z Chmielnikiem. Ob. Tyczyn. 86. W, Rani偶owska, w艣, w pow. kolbuszowskim, ob. Rani偶owska Wola. 87. W. Wola Wola Romanowa, przys. do D藕winiacza Dolnego, w pow. liskim, na p艂n. zach, od wsi, graniczy z Serednic膮. Ob. Romanowa Wola. 88. W. Rogowska, w艣, pow. d膮browski, ob. Rogowska Wola, 89. W. Rozwieniecka, pow. jaros艂awski, ob. Rozwieniecka Wola. 90. W. Rusiecka, w贸lka do Branic, w pow. krakowskim, liczy 5 dm. i 183 mk. , le偶y na lew. brzegu Wis艂y, na zach. le偶膮 w贸lki Cha艂upki i Holendry, na p艂n. Stryj贸w, a na wsch. Przylasek Wyci膮zki i Przylasek Rusiecki. 91. W. Rusinowska, w艣, pow. kolbuszowski, ob. Rusinowska Wola, 92. W. Rzeczycka, w艣, pow. tarnobrzeski, ob. Rzeczycka Wola, 93. W. Rzepli艅ska, pow. jaros艂awski, w贸lka do Rzeplina ob. , liczy 16 dm. i 86 mk. Pos. tabularna Zygm. Pinelesa ma 211 mr. lasu. 94. W. Rz臋dzi艅ska, w艣, pow. tarnowski, ob. Rz臋dzi艅ska Wola, 95. W. S臋kowa al. Se艅kowa, w艣, w pow. sanockim, ob. S臋kowa Wola. 96. W. Skrzydla艅ska, w艣, pow. limanowski, w okolicy podg贸rskiej i lesistej, nad pot. dop艂. Stradomki, przy go艣ci艅cu z Bobry do Gdowa, na p艂d. zach. od Skrzydlnej. Par. w Wi艣niowy. W艣 ma 52 chat i 332 mk. rzym. kat. Pos. tabularna Zyg. Pruszy艅skiego ma 606 mr. , w po艂owie 艂asu, pos. mn. 473 mr. W r. 1581 Pieni膮偶kowa p艂aci tu od 3 1 4 艂an. km. Graniczy na p艂n. z Przenosz膮, na p艂d. z Kasin膮 Wielk膮, na wsch. z W臋gl贸wk膮. 97. W. Soko艂owa, ob. Soko艂owa Wola, 98. W. Stankowska, w艣, pow. s膮decki, stanowi wsp贸ln膮 gmin臋 administr. ze Sta艅kow膮, liczy 28 dm. i 160 mk. rzym. kat. Ob. Sta艅kowa 2. . 99. W. Str贸ska, w艣, w pow. brzeskim, nad. pot. , dop艂. Dunajca z praw. brzegu. na p艂d. od Str贸偶 a p艂d. wsch. od Zakluczyna 3 klm. , jest od po艂udnia zakryta wzg贸rzami lesistemi, ze szczytami D臋bina 475 mt. , Ukrzy偶e 503 i Mogi艂a 493 mt. i sk艂ada si臋 z 94 dm. , 531 mk. rzym. kat. Pos. tabularna Justyny Benoe wynosi 208 mr. lasu, pos. mn. 1121 mr. 100. W. Stro艅ska al. Wolica, ob. Stronie 2. . 101. W. Szczuci艅ska, w艣, pow. d膮browski, o 2 klm. na p艂n. wsch. od Szczucina, na praw. brzegu Wis艂y, liczy z w贸lk膮 Czekaj 8 dm. , 20 mk. i obszarem tabularnym 10 dm. , 67 mk. 36 dm, i 235 mk. 220 rzym. kat. a 15 izr. Pos. tabularna wynosi 581 mr. Graniczy na p艂n. z 艁臋k膮 呕abieck膮, na pld. z 艢widr贸wk膮, na wsch. z Cz贸艂nowem. W r. 1579 Pawi艅. , Ma艂op. , 234 by艂a w艂asno艣ci膮 Stanis艂awa Niedowickiego i mia艂a 8 kmieci i 2 艂any. Ob. Szczuci艅ska Wola. 102. W. Tarnowska, w艣, w pow. tarnobrzeskim, ob. Tarnowska Wola, 103. W. Turebska al. W贸lka, w艣, stanowi膮ca wsp贸ln膮 gmin臋 administr. z Turbi膮, pow. tarnobrzeski, le偶y na lew. brzegu Sanu, na p艂n. od Turbi, a na p艂d. zach. od Majdanu Zbydniowskiego. Ma 79 dm. i 476 mk. rzym. kat. Ob. Turbia. 104. W. Wadowska, w艣, w pow. mieleckim, w r贸wninie nadwi艣la艅skiej, nad pot. Breniem. Do zwi膮zku administr. wsi nale偶膮 w贸lki B贸r 37 dm. , 175 mk. , Kos贸wka 40 dm. , 231 mk. , B贸偶nica 21 dm. , 119 mk. , Smyk贸w 22 dm. , 113 mk. , Pastwiska 14 dm. , 84 mk. , W og贸le jest w gminie 312 dm. i 1475 mk. 1429 rzym. kat. a 46 izrl. Na obszarze wi臋kszej posiad艂o艣ci, z osadami Kadzieln膮, Wierzchowiny, Podkanie, Zalesie i Kos贸wka 8 dm. i 90 mk. 83 rzym. kat. a 7 izrl. We wsi szko艂a 3 klas. Wola Wad. graniczy na p艂d. z Jamami, na zach. z Suchym Gruntem, na pln. z Za艂u偶em, na wsch. z Wampierzowem, Wadowicami Dolnemi i Izbiskami. 105. W. W臋gierska, w艣 w pow. jaros艂awskim, w okolicy lesistej, pag贸rkowatej, nad pot. , dop艂. Mleczki, 8, 7 klm. na pld. od Pruchnika, w艣r贸d obszernych las贸w. Wraz z obszarem tabularnym KI. hr. Szembekowej, maj膮cym 1177 mr. , przewa偶nie lasu, liczy 84 dm. i 546 mk. 527 rzym. kat. , 12 gr. kat. i 7 izrl. Graniczy na pln. z W臋gierk膮. 106. W. Wielka, w XVI w. Wola G贸rska, w艣, z przyl. Wol膮 Mai膮 i Zawierzhiem, pow. ropczycki, nad Wielkim potokiem, uchodz膮cym z pot. Grabinami z lew. brzegu do Wis艂oki. W贸lka Ma艂a Wola le偶y przy drodze z Wiewi贸rki do D臋bicy a Zawierzbie 12 dm. , 78 mk. , nad sam膮 Wis艂ok膮, na wsch. od Strasz臋cina. W艣 ca艂a ma 134 dm. i 716 mk. ; 693 rzym. kat. , nale偶膮cych do par. w Strasz臋cinie i 23 偶yd. Pos. tabul. Edw. hr. Raczy艅skiego ma 57 mr. , pos. mn. 998 mr. Graniczy na p艂d. z Strasz臋cinem, na p艂n. z Wiewi贸rk膮, na zach. z Borow膮, a na wsch. z G贸r膮 Motyczn膮 i 呕yrakowem. istnia艂a ju偶 w po艂owie XVI, w. w par. Strasz臋cin, p. n. Wola G贸rska. Mia艂a 2 艂any km. , daj膮ce dziesi臋cin臋 bisk. krak. , folw. rycerski D艂ugosz, L. B. , II, 261. 107. W. Wieruszycka, w艣, pow. boche艅ski, ob. Wieruszycka Wola, 108. W. Wilcza, cz臋艣贸 wsi Podborze, w pow. mieleckim, na p艂n. od Podborza, graniczy na zach. z Wadowicami G贸rnemi, na p艂n. z Pi膮tkowicami, a na wsch. z cz臋艣ci膮 Grzybowa. 109. W. Wilcza, w艣, w pow. kolbuszowskim, ob. Wilcza Wola, 110. W. Wo艂odzka, cz臋艣膰 wsi Wo艂od藕 w pow. brzozowskim, le偶y na wzg贸rzu 434 mt. , na p艂d. wsch. od Wo艂odzia, 艣r贸d las贸w, gdy sama wie艣 Wo艂od藕 zbudowana jest na praw. brzegu Sanu, na wzn. 274 mt. n. p. m. Wola sk艂ada si臋 z 34 dm. , ma 191 mk. 180 gr. kat. , 7 rzym. kat. i 4 izrael. Par. rzym. kat. w Dyl膮gowy a gr. kat. w Siedliskach. 111. W. Wy偶na i Ni偶na, w贸lki, do Mystkowa w pow. grybowskim. W. Wy偶na liczy 23 dm. i 155 mk. , W. Ni偶na ma 15 dm. , 92 ink. rzym. kat. 112. W. Wy偶na, w艣, pow. sanocki, par. rzym. kat. w Ja艣liskach, gr. kat. w Woli Ni偶nej, le偶y u 藕r贸de艂 Jasiela, w Karpatch, blizko granicy w臋gierskiej. Ma osad臋 domow膮 So艂tystwo, le偶膮c膮 na wzn. 314 mt. i cerkiew drewnian膮. Graniczy na p艂n. z Wol膮 Ni偶n膮, na p艂d. wsch. z Rudawk膮. Liczy 48 dm. i 320 mk. 311 gr. kat. , 2 rzym. kat. i 7 izrl. Pos. tabularna biskupstwa 艂aci艅skiego przemy skiego wynosi 461 mr. lasu; pos. mn. ma 1478 mr. 113. W. Zabierzowska, w艣, w pow. boche艅skim, do kt贸rej nale偶膮 w贸lki; Brze偶贸wka 19 dm. , 112 mk. , Cha艂upki 51 dm. , 265 mk. , Floga 34 dm. , 184 mk. , Nowa Wie艣 36 dm. , 196 mk. , Psiarka 3 dm. , 20 mk. , Skotnica 50 dm. , 280 mk. , Zakrzewice 27 dm. . 131 mk. , liczy w og贸le z obszarem tabularnym funduszu religijnego 249 dm. i 1326 mk. 1301 rzym. kat. , 5 prot. i 11 偶yd. Le偶y na praw. brzegu Wis艂y, granicz膮c na zach. z Wol膮 Batorsk膮. , na p艂d. z Zabierzowem a na wsch. z lasem Grobl膮, cz臋艣ci膮 puszczy niepo艂omskiej. Fund. religijny ma tutaj 9 mr. Par. rzym. kat. w Zabierzowie. W po艂owie XVI w. w艣 ta, w par. Wawrzy艅czyce, nale偶a艂a do bisk. krakow. Dziesi臋cin臋 z 6 艂an. km. warto艣ci do 6 grzyw. , pobiera艂 wikaryusz z prebendy Wawrzynieckiej D艂ugosz, L. B. , II, 175. 114. W. 呕arczycka, w艣, w pow. 艂a艅cuckim, nad pot. 艁owiskiem i Tarlak膮, przy uj艣ciu ich do Trzebo艣ny, dop艂. Sanu z lew. brzegu. Le偶y w r贸wninie piaszczystej, pokrytej sosnowym borem, resztk膮 puszczy sandomierskiej. W艣 bardzo rozleg艂a, ma w贸lki i osady Ko艂ocznia, Perlaki i Smycze 39 dm. , 艁omy i Flisy 23 dm. , Zagaje 24 dm. . W og贸le jest 593 dm. i 2905 mk. pr贸cz 77 偶yd. rzym. kat. Pos. tabularna ordynacyi 艂a艅cuckiej ma 659 mr. roli, 118 mr. 艂膮k, 3 mr. ogrodu, 53 mr. pastw. , 924 mr. lasu, 4 mr. moczar贸w i staw贸w, 7 mr. nieu偶. i 4 mr. parcel budowl. , og贸艂em 1773 mr. ; pos. mn. 3353 mr. roli, 608 mr. 艂膮k i ogr. , 689 mr. pastw. i 473 mr. lasu. Parafia nale偶y do dyec. przemyskiej, dekanatu le偶ajskiego. Ko艣ci贸艂 drewniany. W艣 graniczy na p艂d. z Brzoz膮, Kr贸lewsk膮 i W贸lk膮, Nied藕wieck膮, na zach. z G贸rnem i 艁owiskiem, na p艂n. z 艁臋towni膮, na wsch. z Huciskiem. W艣 obecna powsta艂a z dwu W贸l. Pierwsza, starsza, istnia艂a ju偶 na pocz膮tku XVI w. i dawa艂a dziesi臋ciny biskupowi przemyskiemu, kt贸re Piotr z Chrz膮stowa, biskup 1435 1452 ust膮pi艂 kustoszowi katedry. Spustoszona przez Tatar贸w, na pocz膮tku XVI w. sta艂a pustkami. Dopiero w 1578 r. Stefan Batory nadaje Piotrowi Zarczyckiemu, za zas艂ugi brata, kt贸ry zgin膮艂 w walce pod Tczewem, w czasie wyprawy gda艅skiej, so艂tystwo, z obowi膮zkiem osadzenia wsi nad rz. Trzeboswic膮 i potokami Trzeboszowem i Ko艂acin膮, na 16 艂anach, mi臋dzy wsiami 艁臋towni膮 i Szarzyn膮. We wsi ma za艂o偶y膰 parafi膮 z ko艣cio艂em i wyznaczy膰 dla plebana 1 艂an. So艂tys otrzyma 4 艂any, ma prawo za艂o偶y膰 m艂yn sw贸j na Trzebo艣wicy, w kt贸rym ca艂a ludno艣膰 wsi obowi膮zana b臋dzie mle膰 zbo偶e; zbudowa膰 karczm臋 i wyznaczy膰 jej p贸艂 艂anu a na skrawkach obszaru, po wymierzeniu 艂an贸w kmiecych, osadzi膰 swych zagrodnik贸w. Ciekaw膮 bardzo i bogat膮 w wyci膮gi z dokument贸w history臋 wsi i ko艣cio艂a par. skre艣li艂 ks. Maryan Podg贸rski w dzie艂ku p. t. Wola 呕aczycka, streszczona kronika ko艣cielna Jas艂o, r. 1878, str. 106. 115. W. Zdakowska, prawdopodobnie w XVI w. Wola Kliszowska, w艣, pow. mielecki, par. rzym. kat. w Gaw艂uszowicach 2 klm. Le偶y na praw. brzegu Wis艂oki, w pobli偶u jej uj艣cia do Wis艂y. Wraz z W贸lk膮 Zabagnie 11 dm. , 55 mk. i zabudowaniami obszaru tabularnego ks. Jadwigi de Ligne liczy 99 dm. i 463 mk. 435 rzym. kat. a 28 izrl. Pos. tabularna ma w og贸le 654 mr. , w po艂owie dobrej roli, pos. mu. 298 roli w og贸le. Jest tu pi臋kny dw贸r. Graniczy na p艂d. z Gaw艂uszowicami a na wsch. z Ro偶niatami. Wspomina j膮 D艂ugosz. 116. W. Zg艂obie艅ska, w艣, w pow. rzeszowskim z w贸lk膮 Zag贸ry 15 dm. , le偶y nad Zg艂obienk膮, pot. uchodz膮cym z lew. brzegu do Wis艂oka. Okolic臋 ma podg贸rsk膮 i lesist膮. Ca艂a osada liczy wraz z obszarem tabularnym 156 dm. i 898 mk. 887 rzym. kat. , nale偶膮cych do par. w Zg艂obieniu a 21 izr. Pos. tabularna Gabr. J臋drzejowiczowej wynosi w og贸le 497 mr. , przewa偶nie roli; pos. mn. 1276 mr. Graniczy na p艂n. ze Zg艂obieniem, na zach. z Wi艣niow膮, na p艂d. przez lasy z Czudcem, na zach. z Niechobnem. 117. W. 呕egota, pow. boche艅ski, ob. Rzegocina. 118. W. 呕elichowska, w艣, w pow. d膮browskim, w pobli偶u uj艣cia Dunajca do Wis艂y, w podmok艂ej ale urodzajnej nizinie, liczy wraz z obszarom tabularnym 93 dm. i 471 mk. 443 rzym. kat. a 28 izr. Obszar tabularny St. Kotarskiego ma 131 mr. Par. rzym. kat. w Gr臋boszowie. Graniczy na p艂n. z Wol膮 Gr臋boszowsk膮 i Hulenicami, na zach. z Gr臋boszowem, na p艂d. z 呕elichowem a na wsch. z Zalipiem. Wydawca Kod. Ma艂op. II, 71 przypuszcza, 偶e wie艣 Gorzej贸w, wspomniana w dok. z r. 1244 jako przyleg艂a do 呕elichowa, jest to p贸藕niejsza Wola 呕elichowska, nieznana jeszcze D艂ugoszowi. W r. 1579 Hieronim Burzy艅ski kasztelan p艂aci tu od 8 os. , 2 lan. , 3 zagr. z rol膮, 2 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 235. 119. W. 呕yrakowska, w艣, w pow. ropczyckim, na lew. brzegu Wis艂oki, przy drodze z Strasz臋cina do Przec艂awia, wraz z obszarem wi臋k. pos. Rydlow ma 67 dm. i 359 mk. 352 rzym. kat. a 7 izrl. Pos. tabularna ma w og贸le 307 mr. Graniczy na p艂n. z Bobrow膮, na zach. z G贸r膮 Motyczn膮 a na po艂. z 呕yrakowem. Istnia艂a ju偶 w po艂owie XV w. w par. Strasz臋cin. Dziedzicem by艂 Stanis艂aw Ligenza D艂ugosz, L. B. , II, 261. W r. 1536 w艂asno艣膰 Feliksa Ligenzy, burgr. krakow. , w zastawie u Paw艂a Pakosza. Ma 9 kmieci, karczm臋 daj膮c膮 2 grzyw. 16 gr. czynszu i kamie艅 艂oju, 1 zagr. p艂aci艂 20 gr. , drugi by艂 w s艂u偶bie. Czynsz wynosi艂 7 1 2 grzyw. , 24 kor. owsa, pr贸cz tego sery, kap艂ony, jaja. By艂 te偶 folwark i sadzawka, dw贸r i 艂膮ki. Oceniona by艂a wie艣 na 300 grzyw. W r. 1581 dziedzicem wsi Jan Ligenza, wojski sanocki. Podana w艣 razem z 呕yrakowem Pawi艅. , Ma艂. , 247, 538. 120. W. , przyl. D膮br贸wki Starze艅skiej, pow. cieszanowski. 121. W. al. Moroch贸w, Wola Wola cze艣膰 Lipy, pow. dobromilski. 122. W. , cz臋艣ci Jazowa Nowego, pow. jaworowski. 123. W. , cz臋艣贸 Wo艂czyszczowic, pow. mo艣ciski. 124. W. al. Bolestraszyce Dolne, cz臋艣膰 Bolestraszyc, pow. przemyski. 125 W. , cz臋艣膰 Werchraty, pow. Rawa Ruska. 126. W. , przedmie艣cie Oleska, pow. z艂oczowski. 127. W. Adamowa, cz臋艣贸 Op艂ucka, pow. Kamionka Strumi艂owa. 128. W. Ar艂amowska, ob. Ar艂amowska Wola. Niegdy艣 mia艂 tu istnie膰 monaster bazylia艅ski. 129. W. Baraniecka, w艣, pow. samborski, 14 klm na p艂n. zach. od sadu pow. w Samborze, 9 klm. na p艂d. zach. od urz臋du poczt. w Krukienicach. Na pln. le偶a Rajtarowice i Sadkowice, na wsch. Bara艅czyce Ma艂e, na p艂d. Wykoty, na zach. Brze艣ciany. 艢rodkowa cz臋艣膰 obszaru wznosi si臋 do 333 mt. Bursuki, a zt膮d obni偶a si臋 obszar ku p艂d. i p艂n. P艂n, kraw臋d藕 obszaru przep艂ywa B艂a偶ewka; wody z p艂d. cz臋艣ci d膮偶膮 moczarzyst膮 dolin膮 od zach. na wsch贸d ku Strwia偶owi. Zabudowania wiejskie le偶膮 na p艂n. , w dolinie B艂a偶ewki, na praw. jej boku. Na p艂d. le偶y przysio艂ek Kopanie. W r. 1880 by艂o 80 dm. , 503 mk. w gm. , 7 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 50 obrz. rz. kat. , 441 gr. kat. , 32 wyzn. izrael; 20 Pol. , 503 Rus. . Par. rz. kat. w Wojutyczach, gr. kat. w Bara艅czycach. We wsi jest cerkiew. 130. W. Bartatowska, cz臋艣膰 Bartatowa, pow. gr贸decki. 131. W. B艂a偶owska, ob. B艂a偶owska Wola. 132. W. Bonowska, cz臋艣贸 Bonowa, pow. jaworowski. 133. W. Brze偶awska, cz臋艣贸 Brze偶awy, pow. dobromilski. 134. W. Cewkowska, cz臋艣膰 Cewkowa, pow. cieszanowski. 135. W. Cho艂ojowska, cz臋艣贸 Cho艂ojowa, pow. j Kamionka Strumi艂owa. 136. W. Dobrosta艅ska, w艣, pow. gr贸decki, 14 klm. na pln. od s膮du pow. w Gr贸dku, 6 klm. na p艂n. od urz臋du poczt. w Weissenbergu. Na p艂n. wsch. le偶y Lelech贸wka, na wsch. Zalesie i Wielkopole, na p艂d. wsch. Ottenhausen, n膮 p艂d. Weissenberg, na p艂d. zach. Dobrostan, na zach. Ma艂kowice i Szk艂o, na pln. Starzyska 3 ostatnie wsie w pow. jaworowskim. Wody z ca艂ego obszaru zabiera potok pod膮偶aj膮cy na p艂d. Tworzy on na p艂d. zach. staw Wolicki, nast臋pnie na granicy pld. staw Dobrosta艅ski, a wpada do Wereszycy. Zabudowania wiejskie le偶膮 na p艂d. zach. , nad stawem Wolickim. W 艣rodku obszaru le偶y le艣nicz贸wka Jaryna. Ca艂y obszar przewa偶nie lesisty. Najwy偶sze wzniesienie na wsch. , mianowicie Wysoka g贸ra 363 mt. ; najni偶sze na p艂d. zach. w dolinie stawu Wolickiego oko艂o 290 mt. . Po daty statystyczne odsy艂amy do artyku艂u Dobrosta艅ska Wola w t. U. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a wie艣 do d贸br koronnych, do ststwa grodeckiego. W lustracyi starostwa z r. 1570 Rk. Os. , 2834 str. 249 czytamy Wie艣 Wola Dobrosta艅ska al. Wolica. W tej wsi jest ludzi na rolach niepomiernych 18, z kt贸rych r贸偶ny czynsz idzie wedle osady et quantitatem agri. Siedm ich daje po 1 z艂; 9 po gr. 15; jeden groszy 36, a ostatni groszy 21. Zagrodnik贸w jest 10. Sze艣ciu z nich daj膮 po gr. 6; 3 po gr. 8, a ostatni gr. 12. Pop ruski z roli i cerkwi dawa z艂. 2. Ko艂odziej贸w jest 2; ka偶dy z nich daje po gr. 20 annuatim. Tam偶e mielnik z kawa艂ka roli przyczynnej dawa czynszu z艂. 8. Bartnik贸w przy tej wsi jest 6. Ka偶dy z nich daje z bani miodu r膮czk臋 jedn臋, a in defectu mellis po gr. 24. W lustracyi z r. 1662 1. c. , str. 234 czytamy Ta wie艣 z dawna na 艂anach 5 zasiad艂a. Poddanych jest 3, kt贸rzy si臋 sprz臋gaj膮 na jeden p艂ug. Robi膮 po 2 dni w tydzie艅. Czynszu daj膮 po gr. 5. Owsa, kap艂on贸w, g臋si i kur 偶adnych nie daj膮. Cha艂upnik贸w jest 12, i dzie艅 w tydzie艅 robi膰 powinni. Czynszu nie daj膮. Pop z cerkwi daje z艂. 2. Karczem bywa艂o 2, teraz 偶adnej nie masz, a zatem i nie szynkuj膮. Hajduk, kt贸ry z listami je偶d偶膮c pos艂ug臋 dworsk膮 odprawuje, na p贸艂 膰wierci siedzi, 偶adnej powinno艣ci nie daje. 137. W. Do艂ho艂ucka, ob. Do艂ho艂ucka Wola. 138. W. G艂uchowska, grupa dom贸w w p艂d. cz臋艣ci G艂uchowic, pow. sokalski. 139. W. Gnojnicka, ob. Gnojnicka Wola, 140. Wola Go艂og贸rska, cz臋艣膰 Go艂og贸r, pow. z艂oczowski. 141. W. Jakubowa, w艣, pow. drohobycki, 12 klm. na p艂n. od s膮du pow. w Drohobyczu, tu偶 na zach. od st. kol. i urz臋du poczt. w Dobrowlanach. Na wsch. le偶膮 Dobrowlany, na p艂d. 艢niatynka, na zach. Bronica, na pln. Glinno i Dorosz贸w obie w pow. samborskim. P艂n. wsch. cz臋艣贸 obszaru przep艂ywa pot. Trudnica ob. , dop艂yw Ty艣mienicy, a cz臋艣膰 p艂d. pot. Broniczany, dop艂yw Trudnicy. Zabudowania wiejskie le偶膮 na p艂d. , na lew. brz. potoku Broniczany. P艂n. zach. cz臋艣贸 zaj臋艂y lasy Chaszczowne i Zabru艣ne. Najwy偶sze wzniesienie wynosi 321 mt. na p艂n. wsch. , najni偶sze 278 mt. w dolinie Trudnicy. P艂n. wsch. cz臋艣贸 wsi przebiega kolej naddniestrza艅ska. W艂asn. wi臋k. ma 艂膮k i ogr. 5. pastw. 4, lasu 474 mr. ; w艂. mn. roli or. 1273, 艂膮k i ogr. 378, pastw. 330, lasu 39 mr. W r. 1880 by艂o we wsi i w przysio艂ku Ko艂yczki 259 dm. , 1140 mk. w gminie, a 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 10 obrz. rz. kat. , 1096 gr. kat. , 14 wyzn. izr. ; 5 Pol, 1149 Rus. . Par. rz. kat. w Rychcicach, gr. kat. w miejscu, dek. mokrza艅ski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew pod wezw. 艣w. Ko藕my i Damiana i szko艂a jednoklasowa. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a wie艣 do d贸br koronnych, do klucza dubla艅skiego w ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii Samborskiej z r. 1686 Rkp. w Bib. Ossol 1255, str. 94 czytamy, , Ta wie艣 ma 艂an贸w 25, czyni 膰wierci 100. Mi臋dzy temi jest hajduckich 膰wierci 4, popowskich 膰wierci 4; zostaje 膰wierci osiadlych 50. Powinno艣ci tej wsi Robi膰 powinni z ka偶dej 膰wierci osiad艂ej dzie艅 ca艂y na wiosn臋, na jesie艅 dzie艅 ca艂y p艂ugiem swoim czterema ko艅mi. Gromada z tej wsi powinna zarabia膰 na siano偶臋ci w Prusach, to jest powinni skosi膰, zgrabi膰, u艂o藕y膰 i w stogu ogrodzi膰. Soli wozi膰 powinni do sk艂adu po 6 beczek z ka偶dej osiad艂ej 膰wierci bez pa艅szczyzny, a dawa膰 im si臋 powinno od ka偶dej beczki po gr. 5, a kiedy soli nie wo偶膮, to daj膮. do dworu dubla艅skiego za ka偶d膮 beczk臋 po gr. 24. M艂ynek w swojej wsi szarwarkiem naprawia膰 powinni, kt贸ry m艂ynek do arendy doro偶owskiej nale偶y. Czynsze P艂ac膮 czynszu z ka偶dej 膰wierci osiad艂ej dwiema ratami, jedn膮 na 艣w. Marcin, drug膮 na 艣w. Jan, z艂. 3 1 2 Owsa daj膮 z ka偶dej 膰wierci po macy jednej Samborskiej miary, g臋艣 jedn膮, kap艂ona jednego, jajec 6 z 膰wierci daj膮. Z pustych 膰wierci, cokolwiek ich znajduje si臋, p艂ac膮 z ka偶dej po z艂. 6. Z niwy za艣, albo stajania zasianego na pustem, p艂ac膮 po gr. 16. Kuchennego z ka偶dego chlebnika gr. 2. Hajduczyzny gromada daje og贸lem z艂. 16. Z pola Ostryg贸w daje gromada z艂. 2 gr. 15. Czynszu od owcy ka偶dej, tak malej jako i wielkiej, p艂ac膮 po groszu jednym. Z pola Zabrzuskiego, kt贸re gromada mi臋dzy si臋 rozbiera膰 powinna, p艂acie nale偶y, cho膰 nie zasiewaj膮, na rok z艂. 15. Z Teremcowego gruntu gromada daje z艂. 2. Z pleba艅skiego garbu p艂aci gromada z艂. 2. Mielnik g贸rny z gruntu p艂aci z艂. 6. Tak偶e mielnik dolny p艂aci z艂. 6. Pop z Jaru Popowskiego p艂aci na rok z艂. 1 gr. 10. W贸jt s艂u偶y z 膰wierci jednej, dziesi臋tnik z p贸艂 膰wierci. Le艣ny z p贸l 膰wierci lasu pilnowa膰 powinien. So艂tys z 4 膰wierci wojn膮 s艂u偶y膰 powinien. Poniewa偶 pobo偶ni popi z Jakubowej Woli przypozwani pokazali gromadzie Jakubowskiej, 偶e nic grunt贸w gromadzkich nie zabrali ani sobie przyw艂aszczyli, bo gromada na tych, na kt贸rych zasiad艂a, zostaje na tych偶e 膰wierciach i teraz, a oni za艣 same popostwo tylko w prawie opisane wzd艂u偶 od granicy wsi 艢niatynki do granicy doro偶owskiej, a wszerz od miedzy Ihnata Ukleja z jednej strony, a z drugiej strony po miedz臋 Iwana Zderka, poddanego Jakubowskich, i drug膮 sztuk臋 roli mi臋dzy rolami Konraczka i Stefka Jackowicza trzymaj膮, i nic nadto r贸l gromadzkich nie posiedli, co i sama gromada zezna艂a. Tedy grunta te, jako zdawna do cerkwi i popostwa nadane, przy swoich wolno艣ciach zachowujemy salvo censu z艂. 20 do zamku Samborskiego persolvendo wedlug prawa sobie s艂u偶膮cego ju偶 do 偶adnych innych podatk贸w nale偶e膰 nie b臋d膮. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr 1632, str. 30 czytamy Ta wie艣 zasiad艂a na 艂anach 25, co czyni 膰wierci 100. Videlicet gromadzkich roboczych 膰wierci 30, arendownych 38, pustych 24 i do tych so艂tyskich seu hajduckich 4, popowskich 4. Notandum mi臋dzy 膰wierci gromadzkie includitur 膰wierci 8 w pustych 膰wierciach przez pop贸w vigore przywileju trzymane i od gromady odj臋te. Chlebnika gromadzkiego ad praesens znajduje si臋 92. Czynsze tej wsi wymienione szczeg贸艂owo czyni膮 614 z艂. 19 gr. Ad haec od Pop贸w z przyjemnych grunt贸w z 膰wierci 8 pod艂ug przywileju p艂aci膰 powinni z艂. 20. Powinno艣ci tej wsi Robi膰 powinni z ka偶dej 膰wierci robotnej in Nro 30 dzie艅 ca艂y na wiosn臋, a drugi dzie艅 na jesie艅 p艂ugiem swoim, czterma ko艅mi, wynosi po p艂ug贸w 30 tak na wiosn臋, jako i w Jesieni. 呕膮膰 ca艂y dzie艅 z chlebnika raz w rok na folwarku pruskim lub dubla艅skim. Gromada ca艂a powinna siano偶臋ci w w Prusach skosi膰, zgrabi膰, w sterty u艂o偶y膰 i one ogrodzi膰 bez pa艅szczyzny. M艂ynek w swojej wsi szarwarkiem naprawia膰 powinni, kt贸ry teraz do arendy wsi Woli nale偶y, tudzie偶 karczm臋 skarbow膮 i mostki reparowa膰 i z gruntu stawia膰, bior膮c asygnacy膮 na drzewo na t臋 reparacy膮 z zamku Samborskiego. Karczma i arenda Woli Jakubowej. Budynek arendarski z drzewa budowany. Sie艅, izba z komor膮, s艂om膮 poszyte. W izbie okien 2. Piec z kafli prostych. Drzwi wsz臋dy proste na biegunach. Winiarnia z chrustu grodzona, s艂om膮 poszyta, bardzo z艂a, w niej kotlin 2 z gliny lepione, naczynia browarne arendarskie. Stodo艂a z chrustu grodzona, s艂om膮 poszyta, przy niej stajenka i chlewnik pod jednem pokryciem, kosztem gromady postawione. Karczma na ko艅cu wsi Izba z drzewa, a sie艅 z chrustu, s艂om膮 poszyte; pusto stoi. Do tej arendy trzyma arendarz 膰wier膰 pola gromadzkiego. M艂ynki dwa, jeden dolny, a drugi g贸rny, ka偶dy o Jednym kamieniu, do tej偶e arendy nale偶膮ce, z drzewa budowane, s艂om膮 poszyte. Zapusty przy tej wsi, alias chaszcze dosy膰 obszerne i g臋ste, lecz co wi臋ksze, przez zako艅czon膮 administracy膮 wcalc wyci臋te na laty do 偶up drohobyckich. W tych zapustach by艂by dobry las i do zup zgodny, ale mu trzeba do lat przynajmniej 8, albo 10 folgi, kt贸rego lasu le艣ni pilnuj膮. Uskar偶a艂a si臋 gromada wsi Woli Jakubowej na JWJMPana Ustrzyckiego, kasztelana inow艂odzkiego, i偶 b臋d膮c o granic臋 艣niaty艅sk膮 i wacowick膮, nie uwa偶aj膮c na ograniczenie zdawna b臋d膮ce, pastwisk ich w艂asnych pod wsi膮 zabrania, z onych byd艂o, konie zabiera, jako niedawnemi czasy, to jest od niedziel dwunastu, 5 koni poddanym JKrMo艣ci zabra艂, dotychczas nie oddaje, tudzie偶 inny dr贸b ka偶e swemu panu podstaro艣cie mu zabiera膰. O co protestacye w grodzie przemyskim s膮 poczynione. Rekomenduje si臋 tedy administracyi tera藕niejszej, aby w grodzie przemyskim o takowe attentata spraw臋 promowowa膰 raczy艂a. Ta偶 gromada 偶ali si臋, 偶e ojcowie duchowni wyrobiwszy sobie przywilej na 艂an贸w 2 pola gromadzkiego i z niego obligowawszy si臋 corocznie po z艂. 20, atoli ju偶 wi臋cej, ni偶 od lat 40 jak nie p艂ac膮, a gromada corocznie musi do kasy odpowiada膰, jako z tej przyczyny teraz do kasy zad艂u偶y艂a si臋. Uzna艂a wi臋c komisya rzecz potrzebn膮 traktowania w tym interesie z JWJCJksi臋dzem Szumla艅skim, biskupem przemyskim. Wola Wola 142. W. Kobla艅ska, w艣, pow. staromiejski, 7 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. i urz臋du poczt. w Staremmie艣cie. Na p艂d. zach. le偶y 艁u偶ek G贸rny, na zach. Suszyca Bykowa, na p艂n. zach. Soza艅, na pln. Straszewice, na p艂n. wsch. Kob艂o Stare, na wsch. B艂a偶贸w i Wola B艂a偶owska, na p艂d. wsch. Wola B艂a偶owska 5 ostatnich wsi w pow. samborskim. W p艂d. stronie wsi nastaje prawoboczny dop艂yw Dniestru, pot. Krzemianka, p艂ynie na p艂n. a potem na p艂n. wsch. i przyj膮wszy w obr臋bie wsi liczne ma艂e strugi z obu bok贸w, wchodzi do Kob艂a Starego. Zabudowania wiejskie le偶膮 w dolinie Krzemianki, wzn, na p艂d. do 457 mt. , w 艣rodkowej cz臋艣ci do 420, na p艂n. do 373 mt. Najwy偶ej wznosi si臋 Kundieska na zach. 668 mt. , miejsce znaku triang. . Najwy偶sze wzniesienie na pld. wynosi 607 mt. W艂asn, wi臋k. ma roli or. 6, 艂膮k i ogr. 8, pastw. 2, lasu 1010 mr. ; w艂. mn. roli or. 1182, 艂膮k i ogr. 268, pastw. 370, lasu 30 mr. Wr. 1880 by艂o 135 dm. , 663 mk. w gm. 5 obrz. rz. 艂at. , 641 gr. kat. , 17 wyzn. izr. ; 651 Rus. , 12 Niem. . Par. rz. kat. w Staremmie艣cie, gr. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, szko艂a jednokl. i kasa po偶yczk. gmin. z kapit, 960 z艂r. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a wie艣 do d贸br koronnych, do krainy gwozdeckiej w ekonomii Samborskiej. W lustracyi starostwa z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 220 czytamy Ta wie艣 ma 艂an贸w 20, kniazki 艂an jeden, Popowskiego p贸l 艂anu, hajduckiego p贸l 艂anu. Czynsze na 艣w. Marcin 呕yrowszczyzn臋 z 艂anu ka偶dego p艂ac膮 po gr. 20. Kuchennego od chlebnik贸w daj膮 po gr. 3 1 2 Owsa z 艂anu p贸艂miark贸w 2. Za wolu gromada daje og贸艂em z艂. 1. Dani g艂贸wnej z ka偶dego 艂anu p艂ac膮 po z艂. 4. Za hajduka gromada p艂aci z艂. 4. Za s膮dy zborowe p艂ac膮 z 艂anu z艂. 10. Z 艂anu Kuniowskiego p艂ac膮 z艂. 4. Z pustych 艂an贸w sianych p艂ac膮 z ka偶dego z艂. 16. Z pustych koszonych 艂an贸w p艂ac膮 z ka偶dego z艂. 6. Z popostwa czynszu p艂ac膮 z艂. 2 gr. 14. Czynsze na 艣w. Wojciech Kuchennego od chlebnik贸w daj膮 po groszy 2 1 2. Za jagni臋 i jarz膮bki p艂aci gromada gr. 28. Za barana kuchennego p艂ac膮 z 艂anu z艂, 3. Dziesi臋cin臋 owcz膮 daj膮 albo dwudziestego barana, albo od owcy po gr. 4. Na Wielkanoc gromada baranka daje i kop臋 jajec. Drew do 偶upy albo blechu Samborskiego powinni odda膰 z 艂anu woz贸w 150. Inne powinno艣ci i robocizny odprawiaj膮 jako inne wsi. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , 1632, str. 235 czytamy Ta wie艣 osiad艂a na 艂anach 20 1 2. Videlicet sianych 艂an贸w 4, koszonych 9, pustych 7 1 2. Z osobna kniazki 艂an 1, so艂tyskiego 1 2, Popowskiego 1 2. Chlebnika ad praesens znajduje si臋 34. Czynsze tej wsi wymienione szczeg贸艂owo czyni膮 279 z艂. 18 gr. W贸jtowstwa w tej wsi posesor ImPan Felicyan Szaniawski, na kt贸re prawo produxit, vigore kt贸rego p艂aci膰 S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 155. powinien wszelkie onera fundi, tudzie偶 hybern臋 na gardekur贸w JKrMo艣ci. Powinno艣ci tej wsi Chrustu na potrzeb臋 zamku Samborskiego na grodzenie ile potrzeba za ordynansem zamkowym. Pa艅szczyzn臋 do blechu Samborskiego odbywali, teraz za ni膮 p艂ac膮 do tego偶 blechu z艂. 120. Lasy tej wsi Las od wschodu s艂o艅ca nazwany We艂ykij, chaszcze w nim drobne. Las od po艂udnia nazwany 艁ysy jod艂owy. Las od zachodu s艂o艅ca nazwany, , Krzemie艅. Las od p贸艂nocy nazwany Dzia艂. Skar偶y艂a si臋 gromada, 偶e ich do w贸jtowstwa, aby niezwyczajne powinno艣ci odbywali, przymuszaj膮. 143. W. Korzeniecka, w艣, pow. dobromilski, 28 klm. na p艂n. zach. od Dobromila, tu偶 na pld. od s膮du powiat. i urz臋du poczt. w Birczy. Na pln. le偶膮 Bircza i Korzoniec, na wsch. 艁odzinka G贸rna, na pld. wsch. Krajna, na pld. 艁omna, na zach. Leszczawa Dolna i Bircza Stara. W p艂d. . stronie obszaru nastaj膮 na stoku g贸ry Czechowej ma艂e strugi i p艂yn膮 na pln. d膮偶膮c do Stopnicy. W dolinie jednej z tych strug le偶膮 zabudowania wiejskie. Najwy偶sze wzniesienie 482 mt. na wsch. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 34, past. 3, lasu 500 mr. ; w艂. mn. roli or. 452, 艂膮k i ogr. 28, pastw. 114, lasu 67 mr. W r. 1880 by艂o 64 dm. , 356 mk. w gminie, 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 53 obrz. rz. kat. , 292 gr. kat. , 17 wyzn. izr. ; 50 PoL, 295 Bus. , 17 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Birczy. We wsi jest cerkiew. 144. W. Krzeczkowska, cz臋艣膰 Krzeczkowy, pow. przemyski. 145. W. Krzywiecka, ob. Krzywiecka Wola. 146. W. Lipska, pow. cieszanowski, ob. Wola Wielka, 147. W. Lubie艅ska, cz臋艣膰 wsi Lubienie, pow. jaworowski. 148. W. Ma艂a, cz臋艣贸 Woli Wielkiej, pow. 偶ydaczowski. 149. W. Ma艂nowska, ob. Malnowska Wola. 150. W. Mazowiecka, ob. Mikuli艅ce t. VI, str. 412. 151. W. Nowosielska al. Cieszanowska, cz臋艣膰 Nowegosio艂a, pow. cieszanowski. 152. W. Ob艂a藕nicka, kol. w Ob艂a偶nicy, pow. 偶ydaczowski. 153. W. Oleszycka, cz臋艣膰 Oleszyc Starych, pow. cieszanowski. 154. W. Bojnowa, w艣, pow. staromiejski, 10 klm. na p艂n. wschod, Staregomiasta, 7 Mm. na wsch. od s膮du powiat i urz臋du poczt. w Starejsoli. 艁膮cz膮c si臋 w膮z kim pasem na p艂d. zach. z obszarem Starejsoli, s膮siaduje wie艣 zreszt膮 z wsiami powiatu Samborskiego. I tak na zach. i p艂n. zach. le偶膮 Czaple, na p艂n. wsch. Humieniec, na pld. wsch Mrozowice i Torczynowice. 艢rodkiem wsi p艂ynie od p艂d. na p艂n. Jasienica, prawoboczny dop艂yw Strwi膮偶a. W jej dolinie le偶膮 zabudowania wiejskie. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 60, 艂膮k i ogr. 10, pastw, 11 mr. ; w艂. mn. roli or. 242, 艂膮k i ogr. 75, past. 47 mr. W r. 1880 by艂o 52 dm. , 341 mk. w gminie 334 obrz. gr. kat. , 7 wyzn. izr. ; wszyscy narodowo艣ci rusi艅skiej. Par. rz. kat. w S膮siadowicach, gr. kat. w Humie艅cu. 155. W. Rogu偶a艅ska al. Rogu偶nia艅52 ska, cz臋艣膰 Czerczyka, pow. jaworowski. 156. W. Sarnowska, cz臋艣膰 Sarn, pow. jaworowski. 157. W. Stasiowa, pow. rohaty艅ski, ob. Stasiowa Wola. 158. W. Starzyska, w艣, pow. Jaworowski, 11 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Jaworowie, 4 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. we Szkle. Na wsch. le偶膮 Starzyska, na p艂d. Szk艂o i Jaz贸w Nowy, na zach. Jaz贸w Nowy, na pln. Kurniki. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie pot. Kurniki od pln. na p艂d. ; p艂d. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa pot. Tereszka od wsch. na zach. We wsi 艂膮cz膮 si臋 oba te potoki i p艂yn膮 dalej na zach. Zabudowania wiejskie le偶膮 na praw. brz. pot. Kurnickiego. W r. 1880 by艂o 71 dm. , 412 mk. w gminie, 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 5 obrz. rz. kat. , 413 gr. kat. , 3 wyzn. izr. ; 9 PoL, 412 Rus. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. kat. w Starzyskach. W lustracyi z r. 1662 Rkp. Ossol. , Nr. 2834 czytamy Ta wie艣 zdawna na 膰wierciach 艂anowych 40 zasiad艂a. Poddanych w tej wsi by艂o przed wojn膮 30; teraz jest poddanych 20, kt贸rzy siedz膮na 膰wierciach 艂anowych 7. Czynszu daj膮 z 膰wierci po gr. 7 den. 9, facit 1 z艂. 22 gr. 9 den. Owsa, kap艂on贸w, g臋si, kur, jajec nie daj膮 pod艂ug dawnego zwyczaju. Robi膰 powinni po 3 dni w tydzie艅, lubo sprz臋偶ajem, lubo pieszo z 膰wierci 艂anu. Z karczmy dawano arend臋 z艂. 28, kamie艅 艂oju i kap艂on贸w 8. Miodu dannego dosta艂o si臋 r膮czka 1, teraz nie masz, bo spustosza艂o. Dziesi臋ciny z owiec dosta艂o si臋 jedno jagni臋 w cenie 1 z艂. 15 gr. Z m艂yna daj膮 z艂. 2. Pop daje z艂. 2. Summa prowentu z tej wsi facit 7 z艂. 7 gr. 9 den. 159. W. Sudkowska al. Chlipelska, cz臋艣膰 Chlipla, pow. mo艣ciski. 160. W. Tro艣cianiecka, cz臋艣膰 Tro艣cia艅ca, pow. jaworowski. 161. W. Wi臋ckowska al. W贸lka Wi臋ckowska, cz臋艣膰 Wi臋ckowic, pow. samborski. 162. W. Wielka al. Lipska, w艣, pow, cieszanowski, 21 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Cieszanowie, 7 klm. na p艂d. wsch. od urz臋du poczt. w Narolu. Na p艂n. le偶y 艁ukawica, na p艂n. zach. J臋drzej贸wka cz臋艣膰 Lipska, na p艂d. zach. 艁owcza, na p艂d. Huta Stara, na wsch. Huta Lubycka w pow. rawskim. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Tanew od p艂d. na p艂n. i przyjmuje w obr臋bie wsi kilka ma艂ych dop艂yw贸w, z kt贸rych znaczniejszy pot. Dolinka od lew. brz. Zabudowania wiejskie le偶膮 na wsch. Na p艂n. le偶y grupa dom贸w Brzezina, na p艂d. karczma Szarpanka. W艂asn. wi臋k. ma roii or. 112, 艂膮k i ogr. 32, past. 172, lasu 214 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 872, 艂膮k i ogr. 146, pastw. 279, lasu 170 mr. W r. 1880 by艂o 115 dm. , 648 mk. w gminie 397 obrz. rz. kat. , 229 gr. kat. , 22 wyzn. izrael; 467 PoL, 181 Rus. . Par. rz. kat. w Lipsku, gr. kat. w Krupcu. 163. W. Wielka i Ma艂a, ws, pow. 偶ydaczowski, 21 klm. na p艂n. zach. od 呕ydaczowa, 4 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. i urz臋du poczt. w Miko艂ajowie, tu偶 na p艂d. od Tro艣cia艅ca. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie pot. Barbara. W r. 1880 by艂o w W. Ma艂ej 22 dm. , 111 mk. , w Woli Wielkiej 54 dm. , 297 mk. 10 obrz. rz. kat. , 388 gr. kat. , 10 wyzn. izr. ; 1 Pol. , 402 Rus. , 5 Niem. . Par. rz. kat. w Miko艂ajowie, gr. kat. w Woli Wielkiej, dek. rozdolski. Do parafii nale偶膮 Wola Ma艂a i Tro艣cianiec. We wsi jest cerkiew, kasa po偶yczk. gm. z kapit. 2158 z艂r. i szko艂a jednokl. Ob. tak偶e Tro艣cianiec. 164. W. Wr贸blaczy艅ska, cz臋艣膰 Wr贸blaczyna, pow. Rawa Ruska. 165. W. Wysocka, w艣, pow. 偶贸艂kiewski, 4 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. , stac. kol. i urz臋du poczt. w 呕贸艂kwi. Na p艂n. zach. le偶膮 Pi艂y, na p艂n. Zameczek, na wsch. Winniki i Lipina, na p艂d. Winniki i Gli艅sko, na zach. Gli艅sko. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa pot. Fujna, dop艂yw 艢wini. W dolinie togo potoku le偶膮 zabudowania wiejskie. P艂d. cz臋艣膰 obszaru przebiega go艣ciniec 偶贸艂kiewskorawski. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 263, 艂膮k i ogr. 226, past. 13, lasu 259 mr. ; w艂. mu. roli or. 1057, 艂膮k i ogr. 764, past. 196, lasu 183 mr. W r. 1880 by艂o, we wsi i w przysio艂kach W K膮tach i Za Stawem 135 dm. , 736 mk. w gminie, 2 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 172 obrz. rz. kat. , 535 gr. kat. , 44 wyzn. izr. ; 26 Pol. , 678 Rus. , 47 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w 呕贸艂kwi. We wsi jest cerkiew pod wezw. 艣w. Micha艂a i szko艂a jednoklasowa. 166. W. Zaderewacka, w艣, pow, dolinia艅ski, 21 klm. na p艂n. od Doliny, 14 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. i stac. kol. w Bolechowie, 7 klm. na p艂d. zach. od urz. poczt. w Soko艂owie k. Stryja. Na pld. le偶膮 Czo艂hany, na zach. Zaderewacz, na pln. Uhelna, na wsch. Dzieduszyce Wielkie obie ostatnie w pow. stryjskim. P艂n. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Sukiel od zach. na wsch. i przyjmuje w obr臋bie wsi Geryni臋. Zabudowania wiejskie le偶膮 na p艂d. wsch. W r. 1880 by艂o 104 dm. , 599 mk. w gm. 4 obrz. rz. kat. , 582 gr. kat. , 11 wyzn. izrael. , 2 innych wyzn. ; 4 PoL, 582 Rus. , 13 Niem. . Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. Do par. nale偶y Zaderewacz. We wsi jest cerkiew pod wezw. 艣w. Micha艂a i kasa po偶yczk. gm. z kapit. 270 z艂r. 167. W. 呕贸艂taniecka, w艣, pow. 偶贸艂kiewski, 15 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow. w Kulikowie, 12 klm. na p艂n. zach. od urz臋du poczt. w 呕贸艂tanicach. Na p艂n. le偶y Theodorshof p艂d. cz臋艣膰 呕e艂dca, na p艂n. Hirawce zach. cz臋艣膰 Dalnicza, na p艂d. wsch. 呕o艂ta艅ce, na zach. Dzibu艂ki. Przez wsch. kraw臋d藕 wsi p艂ynie pot. Pasieczna, dop艂yw Baty. Zabudowania wiejskie le偶膮 na p艂d. P艂d. cz臋艣膰 wsi lesista. W艂asn. wi臋k. konwentu ks. dominikan贸w w 呕贸艂kwi ma roli or. 9, 艂膮k i ogr. I, past. 4, lasu 700 mr. ; w艂. mn. roli or. 150, 艂膮k i ogr. 107, past. 53 mr. W r. 1880 by艂o 54 dm. , 351 mk. w gminie, 2 dm. , 8 mk. na obsz, dwor. 2 obrz. rz. kat. , narodowo艣ci polskiej, 342 gr. kat. narod. rusi艅skiej, 15 wyzn. izr. , Wola narod. niemieckiej. Par. rz. kat. w Kamionce Strumi艂owej, gr. kat. w 呕e艂dcu. We wsi jest cerkiew pod wezw. 艣w. Micha艂a i szko艂a jedno klasowa. Mac. Lu. Dz. Wola, rzeczka, lewy dop艂yw, Wis艂oku, wyp艂ywa w艣r贸d wzg贸rzy zrzadka drzewami poros艂ych, przy 藕r贸d艂ach wznosz膮cych sie do 389 mt. , na obszarze Woli, w pow. ropczyckim i uchodzi do Wis艂oku w Nowej Wsi, w pow. rzeszowskim. D艂uga 6 klm. Karta wojs. , 6, XXV. Wola 1. Jakubowa, s艂ow. Wolja Jakubowa, w臋g. JakobVolya, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 katol. filialny, 296 mk. 2. W. Jurkowa, w臋g. JuszkoVolya, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 filial. gr. katol. , 225 mk. 3. W. Ni偶na, w臋g. AlsoVolya, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 katol. filial, 234 mk. 4. W. Ruska, w臋g, OroszVolya, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 filial. gr. katol. , lasy, 255 mk. 5. W. Wi偶na, w臋g. FelsoVolya, w艣, w hr. szaryskiem, ko艣ci贸艂 katol. paraf. , lasy, 305 mk. Wola 1. Czewujewska, w艣, pow. gnie藕nie艅ski 偶ni艅ski obecnie, okr. urz臋d. , st. kol poczt. w 呕ninie, urz. stanu cywil. w Rogowie, szko艂a kat. w Kaczkowie, ewang. w Grochowiskach, par. kat. w Izdebnie, ew. w 呕ninie, sad okr. w Trzemesznie. Obszaru 434 ha, 10, dm. 152 mk. 130 kat. . Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. W r. 1793 siedz膮 tu Jaraczewscy i Zieli艅scy, po nich Wit 艁ubie艅ski, p贸藕niej Skrzydlewski. 2. W. Ksi膮偶臋ca, w艣 gospodarska i ryc, pow. pleszewski jaroci艅ski, okr. urz. i urz. stanu cywil. w Kotlinie, st. kol. i urz. poczt. w Jarocinie, szko艂a katol. w miejscu, par. kat. w Twardowie, par. ew. i s膮d okr. w Jarocinie. Wie艣 gospod. ma 166 ha, 17 dm. , 111 mk. Wie艣 rycerska ma 615 ha, 8 dm. , 176 mk. Nale偶y do d贸br Twardowo, w艂asno艣膰 呕ychli艅skich. Czysty doch贸d gruntowy 4263 mrk. Pojawia si臋 ju偶 r. 1304. W r. 1579 by艂 w艂a艣cicielem Maciej Tarnowski. 3. W. Duchowna, w艣 gospod. i folw. , w pow. i okr. urz臋d, pleszewskim, s膮d, st. kol. i urz臋d. poczt. w Jarocinie, urz. stanu cywil. w Pleszewie, szko艂a katol. w Woli Ksi膮偶臋cej, par. kat. w Czerminie, ewang. w Jarocinie. W艣 gospod. ma 51 ha, 10 dm. , 71 mk. 3 ewang. . Folw. ma 216 ha, 2 dm. , 32 mk. katol Nale偶y do d贸br Skrzypna. Le偶y na p艂n. zach. Pleszewa, pod Czerminem. W r. 1679 Krzysztof Marszewski p艂aci tu od 3 艂an. , 2 zagrod. W tem偶e po艂o偶eniu istnia艂a w r. 1529 Wola Skrzypi艅ska, rozgraniczona z Broniszewicami i w r. 1681 ze Skrzypn膮 i Czerminem. 4. W. 艁agiewnicka, w艣 gospod. , w pow. gnie藕nie艅skim, par. ew. i okr. urz. , urz膮d poczt. i stanu cywil w Klecku, st. kol w Gnie藕nie, szko艂a katol i par. w 艁agiewnikach, szko艂a ewang. w Kamie艅cu, s膮dy w Gnie藕nie. Obszaru 163 ha, 6 dm. , 64 mk. 2 ewang. . 5. W. Skorz臋ci艅ska al. Skorz臋cka, mo偶e i Sk贸rzewska, w艣, w pow. gnie藕nie艅skim Witkowskim, s膮dy, par. ew. , st. kol, urz. poczt. w Gnie藕nie, urz. stanu cywil w Szczytnikach, szko艂y obie i par. kat. w K臋dzierzynie. W艣 go spod. ma 350 ha, 12 dm. , 100 mk. 96 kat. . Folw. ma 50 ha, 3 dm. , 41 mk. Naby艂a go ko misya kolonizacyjna. 6. W. Wapowska, w XVI w. Wola Wapowska seu Chrosna, w艣 gospod. , w pow. inowroc艂awskim strzeli艅skim, par. ew, , okr. urz. , urz stanu cywil i st. kol w Kruszwicy, urz膮d. poczt. w Paprosie, szko艂y w miejscu, par. kat. w Piaskach, s膮d okr. w Inowroc艂awiu. Ob szaru 710 ha, 23 dm. , 141 mk. 32 ewang. . Jest to dawna posiad艂o艣膰 bisk. kujawskich. 7. W. Ko偶uszkowska, w艣 ryc, pow. inowroc艂awski strzeli艅ski, pod Strzelnem, w par. Siedlimowo, Folw. nale偶y do d贸br Ku艣mierz. W艣 ma 377 ha, z czystym dochodem 2993 mrk. Urz膮d poczt. ma w Wojcinie, stacy膮 kol w Strzelnie i Mogilnie, s膮d okr. w Strzelnie, ziem. w Byd goszczy. 8. W. Ko偶uszkowska, w艣 gospod. , tam偶e, ma obszaru 180 ha, 21 dm. , 171 mk. 64 ew. . Przy wsi kolonia, maj膮ca 11 dm. , 95 mk. Istnia艂a na pocz膮tku XVI w. 9. W. Kijewska, w艣 gospod. , w pow. inowroc艂awskim, okr. urz. , stacya kol i urz. poczt. w Gniewko wie Argenau, urz. stanu cywil w Murzynnie Gross Morin, szko艂y w Markowie, par. kat. w Braunie, s膮d okr. w Inowroc艂awiu. Obszaru 452 ha, 4 dym. , 125 dusz 104 katol. 10. W. Pani al Paniwola, wybud. , w pow. ko藕mi艅skim, szko艂y i par. katol w Mokronosie, par. ew. i po czta w Ko藕minie. 4 dym. , 33 dusz. 11. W. Stanowska, niem. Schoenau, w艣 ryc. w pow. ino wroc艂awskim, par. ew. urz. okr. stanu cywil. i poczt. w D膮browie Louisenfelde, st. kol. w Gniewkowie Argenau, par. I szko艂a katol w Brudni, ew. w Mleczkowie. s膮d okr. w Inowro c艂awiu. Obszaru ma 272 ha, 4 dm. , 96 mk. 13 ew. . 12. W, 艁abiszy艅ska istnia艂a na pocz膮tku XVI w. pod Gnieznem 艁aski, L. B. , I, 16. W reg. pobor. z XVI w. nie wymieniona. 13. W. Liszkowska, pod Liszkowem pow. inowroc艂aw ski, obecnie nie znana. W r. 1583 Barbara Kaczkowska p艂aci tu od 8 艂an. 14. W. Orchowska, pow. mogilnicki, ob. Orchowska W贸lka. 15. W. Pieruszowa, pod Strza艂kowem pow. wrze si艅ski. Istnia艂a r. 1418. Dzi艣 nie znana. Ob. Strza艂k贸w. 16. W. Su艂kowa, pod Krobi膮, przy wsi Su艂kowice. Dzi艣 nie znana. W. 艁. Wola 1. niem. Wolla, folw. , pow. tczewski, st. poczt. , kolei i par. kat. Pelplin, 2, 5 klm. odl Le偶y nad szos膮, blizko dworca pelpli艅skiego i cukrowni; cegielnia w miejscu; 193 ha 181 roli orn. , 5 艂膮k; 1885 r. 5 dm. , 13 dym, , 73 mk. 59 kat. 14 ew. Dawniej maj臋tno艣膰 cysters贸w w Pelplinie, ci臋偶y na niej znaczny kanon, wynosz膮cy nieomal nizk膮 dzier偶aw臋. Folw. ten powsta艂 na obszarze Pelplina pewnie w XVIII w. R. 1886 by艂 dziedzicem Aleksander Mittelstaedt; r. 1887 naby艂 go Tournier za 180, 000 marek, Wola Wola Wolaki Wola Wolaki Wola艅czany Wola艅czyce Wolanik Wolaninowo Wolaniny Wolanka Wolanki Wolan贸w Wizyta Rybi艅skiego z r. 1780 wykazuje tu 14 kat. i 3 akat. ob. str. 209. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako folw. , w wieczyst膮 puszczony dzier偶aw臋 o 3 dym. str. 254. 2. W. , niem. Gross Wolka, folw. , pow. lubawski, st. pocz. i par. kat. Szwarcenowo, odl. 3 klm. ; razem z kol. W贸lk膮 393 ha 325 roli or. , 40 艂膮k, 4 lasu; 1885 r. 11 dm. , 30 dym. , 157 mk. 77 kat. , 80 ew. , z kt贸rych na W贸lk臋 przypada 8 dm. , 55 mk. Hodowla byd艂a hol. rasy i 艣wi艅, sprzeda偶 mleka i mas艂a. Dziedzic Szymon Wilczy艅ski. S膮 to osady zapewne dopiero w zesz艂ym stuleciu za艂o偶one. 3. W. fol. , niem. Wolla, pow. suski, obw贸d dominialny Nejdak, st. poczt. i par. kat. Szwarcenowo; 1885 r. 3 dm. , 67 mk. ; 1789 r. 10 dym. 4. W, , ulem. Wolla, dobra ryc, pow. kwidzy艅ski, st. p. Rakowice, odl. 6 klm. , st. kolei i par. kat. Prabuty, odl. 8 klm. ; 125 ha 95 roli orn. , 7 艂膮k, 2 lasu; 1885 r. 2 dm. , 3 dym. , 18 mk. 7 kat. , 11 ew. ; pok艂ady torfu. 5. W. Czapielska, kol. dzi艣 nie istniej膮ca, pod Czapielskiem, w pow, kartuskim, za艂o偶ona oko艂o r. 1754 przez jezuit贸w szotlandzkich in qua impensis Collegii, collectis ex silvis Czapielscensibus, exstructae sunt duae domus amplae et commodae cum suis hordeis locatique sunt in ipsis duo coloni contractu avendatorio in sexennium ad excolendos a multis annis sterilescentes ac ferme jam silvescentes. Ex quibus collegio primo quidem anno solvent florenos 60, 2do anno fl. 80, 3tio et singulis reliquis flor. 100. Unde auctus est status habitualis Collegii censu correspondente ferme duobus millibus ob. Liber Resignationum, manuskr. w Pelplinie, str. 107. 6. W. Dolna, niem. Niederwolla, w艣, pow. ostrodzki, st. p. Rychnowo, okr. urz. stanu cywil. Gr. Botzdorf. 7. W. Zawda, ob. Zawda. K艣. Fr. Wola 1. niem. Wolla, w艣 nad rz. Dzia艂d贸wk膮. , pow. niborski, st. p. Napierken. 2. W. , w艣 i le艣n. , pow. gierdawski, st. p. Gerdauen. 3. W. , niem. Christalken, fol. , pow. mor膮ski. 4. W. , niem. Dirwangen al. Duerwangen Neu al. Gruenhoff, w艣, pow. reszelski, st. p. Roessel. 5. W. , niem. WollaWeisenfluss, w艣 i fol, pow. lecki, st. p. Neuhof. 6. W. G贸rna i Dolna, niem. Wolla Hoch i Nieder, w艣 i wybud. , pow. ostrodzki, st. p. Reichenau Ostpr. 7. W. Markowiczowa, dzi艣 Markowskie, w艣 na Pruskich Mazurach, pow. margrabowski, ob. Krupin 1. . 8. W. Parczowska, pow. rastemborski, ob. Parczowska Wola, 9. W. Popowa, niem. Pfaffendorf, pow. szczycie艅ski, ob. Popowa Wola. 10. W. Surmowa, pow. z膮dzborski, ob. Surmowa Wola, 11. W. Wielka i Ma艂a, niem. Wolla Gross i Klein, folw. i le艣n. , pow. i艂awkowski, st. p. Glommen. Wolaki 1. przyl. Ulanowa, pow. niski. 2. W. , przyl. 艢wirkli, pow. nowos膮decki. 3. W. , przyl. wsi 艁膮cka, pow. s膮decki. Wola艅czany, w艣 w dobrach Lejpuny, ob. Wolonczany. Wola艅czyce 1. w艣 nad rzk膮 艢wi臋cic膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ro偶anka, okr. wiejski Rakowica, o 58 w. od Lidy, 3 dm. , 22 mk. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; w艂asao艣膰 gen. Frankensteina. 2. W. , osada, tam藕e, o 56 w. od Lidy, 1 dm. , 3 mk. 偶yd贸w. Wolanik, las, w pow. brodzkim, ob. Koniuszk贸w. Wolaninowo, folw. , pow. suwalski, gm. Kukowo, odl. 7 w. od Suwa艂k, ma 3 dm. , 17 mk. Wchodzi艂 w sk艂ad d贸br Baczki. WolaninyRatwica, w艣 na p艂d. zach. gra nicy pow. zamojskiego, gm. Zwierzyniec, par. Gorecko, odl. od Zamo艣cia 47 w. , od Bi艂gora ja 6 w. , ma 12 dm. , 300 mk. kat. , 26 praw. , 225 mr. T. Z. Wolanka, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. poL skryha艂owskim, gm. Skorodno o 30 w. , o 50 w. od Mozyrza. Wolanka, rzeczka, prawy dop艂. B艂a偶贸wki, wyp艂ywa na granicy 艁u偶ka Dolnego i Zworu, a tem samem na granicy pow. Samborskiego i sta romiejskiego. Dop艂ywy zbiera z lesistych wzg贸rz Zalarskiego 600 mt. i Lisyja 622 mt. . P艂ynie przez Zw贸r i Wol臋 B艂a偶owsk膮. D艂uga 11 klm. Karta wojsk. , 8, XXVIII. A. Jel. Wolanka, cz臋艣膰 wsi Tustanowic, pow. drohobycki. Wolanki, w dok. Volanky, Wolanowicze, w艣, w pow. gnie藕nie艅skim, na p艂n. wsch. Pobiedzisk a p艂d. wsch. Kiszkowa, na p艂d. od S艂awna. Le偶a艂a w okolicach Skrzetuszowa, w par. S艂awno. W XVI w. mia艂a same role szlacheckie 艁aski, L. B. , I, 55. W r. 1793 by艂 dziedzicem Ksawery Jasi艅ski z Witakowic. Na W. by艂 okop otwarty od strony zach. Rozora艂 go dziedzic Jasi艅ski r. 1860. Od strony Rybitw by艂o cmentarzysko z popielnicami w grobach skrzynkowych. Spis urz臋d. z r. 1885 nie podaje tej osady. W. 艁. Wolan贸w, dawniej Wola Kowalska, os. miejska i fol. , pow. radomski, gm. i par. Wolan贸w, odl. od Radomia o 12 w. na zach贸d. Osada ma ko艣ci贸艂 par drewniany, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm. okr. V, urz膮d gm, , browar, 28 dm. , 401 mk. ; folw. ma 5 dm. , 38 mk. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 238 mk. Odbywaj膮 si臋 targi tygodniowe co wtorek. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1875 folw. W. i Kowala Duszocina, rozl. mr. 811 gr. or. i ogr. mr. 615, 艂膮k mr. 92, pastw. mr. 14, lasu mr. 57, nieu偶. mr. 33; bud. mur. 13, drew. 4; pok艂ady torfu. Miasto Wolan贸w os. 21, mr. 35; w艣 Kowala Duszocina os. 33, mr. 45. W. by艂 pierwotnie wsi膮, zwan膮 Wo艂a Kowalska, za艂o偶on膮 na obszarze wsi Kowale Kowala. Dzi艣 w艣 Kowala, le偶膮ca na p贸艂noc od Wolanowa, zwan膮 jest Duszocina. Nazwa ta pochodzi od Pakosza Duszoty h. Habdank, dziedzica wsi w po艂owie XV w. By艂y tu wtedy dwa folw. rycerskie Habdank贸w, karczma, zagrodnicy i 艂any kmiece, daj膮ce dziesi臋cin臋 dziekanowi kieleckiemu. Wola艅ski Majdan Wola艅ska Wola艅skie Wolanowo Zapewne Habdankowie za艂o偶yli Wol臋 Kowalsk膮, wznie艣li w niej ko艣ci贸艂 i uposa偶yli parafi膮. Fun datorem mia艂 by膰 Micha艂 Pakosz, data 1221 r. , podawana w p贸藕niejszych aktach ko艣cielnych, Jest zapewne o lat sto zawczesn膮. D艂ugosz poda艂 L. B. , II niewype艂niony szemat opisu ko 艣cio艂a i wsi. W r. 1508 Miko艂aj Orlik p艂aci z Woli Kowal. i 艁azisk 1 grzyw. 12 gr. , Jan Orszyanowski z Woli Kow. i Mokrska 4 grzyw. 26 gr. , Bogusch z jednego dzia艂u w Woli 24 gr. W r. 1569 podaj膮 reg. pobor. Bartosza Brali艅skiego, p艂ac膮cego od 3 p贸艂艂an, km. i 6 zagr. Pawi艅. , Ma艂op. , 300, 470, 474, 475. Kiedy wie艣 ta otrzyma艂a przywilej miejski i zmieni艂a nazw臋 na Wolan贸w, nie wiadomo. Post Lexikon Crusiusa z r. 1802 nazywa Wolan贸w targowiskiem, z ko艣cio艂em i pa艂acem. W. par. , dek. radomski, 1215 dusz. W. gmina ma 19081 mr. obszaru w tem ziemi dwor. 12146 mr. a 6935 w艂o艣c. i 5199 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci 15 prot. i 519 偶yd贸w. Opr贸cz os. Wolan贸w wchodz膮 w sk艂ad gm. Kowala Duszocina, M艂odocin Wi臋kszy, S艂a wno, Kasprowice, Jan贸wek, Ewulin, 艁aziska, No wy M艂yn, Mniszek, Rogowa, Gozd, Cha艂upki, Chron贸w, Garno, Wyremba, Wawrzysz贸w, La skowa Wola, Strza艂k贸w, Zab艂ocie, Sabat, folw. Oblas, Gaczkowice, Bieni臋dzice, Jaros艂awice G贸rne, Dolne i 艢rednie, Drutarnia i Krzy藕kowice. Br. Ch. Wolan贸w, folw. d贸br Bijuciszki, pow. oszmia艅ski. Wolanowka al. Man贸wka, folw. w pow. brze偶a艅skim. Wolanowo, dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Radwanicze, o 25 w. od Brze艣cia, 500 dzies. 50 艂膮k i pastw. , 250 lasu, 125 nieu偶. , w艂asno艣膰 Wola艅skich. Wolanowo, wybud. , w pow. inowroc艂awskim, st, kol. i urz. poczt. w Jaksicach, par. kat. w Liszkowie, 1 dm. , 12 mk. Wola艅ska, stra偶 le艣na, pow. s艂onimski, w 1 okr. poL, gm. Koss贸w, o 60 w. od S艂onima. Wola艅ska Kiczera 1. g贸ra 641 mt. , na granicy Leszczowatego i Liskowatego, a wi臋c na granicy powiat贸w liskiego i dobromilskiego, na 49 29 1 2 p艂n. szer. , 40 15 1 2 wsch. d艂ugo艣ci. Jest to g贸ra bezle艣na, wody z niej odp艂ywaj膮, do pot. 艁odyni i Uniaczki Karta wojsk, 8, XXVII. 2. W. K. , g贸ra 610 mt. , z grzbietem trawiastym a stokami lesistemi, na granicy D藕winiacza i Liskowatego, a wi臋c na granicy powiat贸w ustrzyckiego i dobromilskiego, na 40 15 1 2 wsch. d艂. , 48 29 1 2 p艂n. szer. Wody z niej odciekaj膮 na wsch贸d do pot. 艁odyni, na zach. do Uniaczki Karta wojsk. , 8, XXVII. Wola艅ski Majdan, w艣 nad Chomorem, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. i par. praw. Po艂onnc o 7 w. , ma 57 dm. , 428 mk. praw. i 8 kat. , 341 dzies, ziemi. w艂o艣c, cerkiew filialn膮. , p. w. Arch. Micha艂a, drewnian膮, niewiadomej erekcyi, odnowion膮; w r. 1827 r. i uposa偶on膮 6 dzies. ziemi z zapisu w艂a艣ciciela wsi, ks. Lubomirskiego z r. 1745. Szk贸艂ka cerkiewna od 1878 r. Nale偶y do d贸br baranowieckich, dawniej Gagarynych, obecnie Strogonowych. Wola艅skie, jezioro, ob. W贸lka 2. . Wola艅szczyzna 1. w艣, u zbiegu rz. Irszycy z Irsz膮, pow. 偶ytomierski, gm. Horoszki, par. praw. Horoszeczki filia par. Horoszki, o 3 w. , 12 dm, , 102 mk. , m艂yn wodny, garbarnia. Wyst臋puje tu piaskowiec bia艂y drobnoziarnisto kwarcowy. Ska艂y hyperytowe. Nad rzek膮 spotyka si臋 labradoryt. 2. W. , w艣, tam偶e, par. praw. Hry偶any. Wolanczyska, g贸ra w Tatrach, 艂膮czy Zadni膮 Kopk臋 z Przys艂贸pkami Waksmudzkiemi; z niej wyp艂ywa potok Filipcza艅ski. Wolany, w艣 wlo艣c. , pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. o 23 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 70 mk. , 209 mr. W r. 1827 Wolany Budy mia艂y 3 dm, , 36 mk. Wo艂any, przedmie艣cie Buska, w pow. kamioneckim. Ma cerkiew filialn膮. . Wolany, folw. , w pow. strzeli艅skim, urz膮d okr. i urz. stanu cywil. w Kruszwicy, tam偶e st. kol. i urz. poczt. ; szko艂a katol, i par. w Piaskach, ewang. w Kruszwicy, s膮d okr. w Inowroc艂awiu, ziem. w Bydgoszczy, 2 dm. , 33 dusz. 2. W. , folw. do Barda, w pow wrzesi艅skim, za艂o偶ony w r. 1853 przez J. I艂owieckiego. Wolarka 1. w艣 nad Jahorlikiem, pow. ba艂cki, okr. poL, s膮d i st. poczt. Okny o 7 w. , gm. Czarna, par. kat. Rybnica, o 47 w. od Ba艂ty, 48 dm. , 233 mk. , 654 dzies. ziemi dworskiej; nadana gener. 艁osiewoj. 2. W. , kolonia 偶ydowska, tam偶e, 43 dm. , 309 mk, 716 dzies. ziemi w艂o艣c. Wolawce, w艣, pow. che艂mski, gm. 呕mud藕, par. r. 1. Kum贸w, r. g. Leszczany. W r. 1827 by艂o 31 dm. , 200 mk. Wolbar贸w, pow. dubie艅ski, ob. Ulbar贸w. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1583 nale偶y do Ostroga kn. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 10 dym. , 3 ogr. , 1 ko艂a dorocz. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 80. Wolbarowicze al Olbarowicze Stare i Nowe, dwie wsi i folw. w pobli偶u jeziora t. n. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Tumi艂owicze, przesz艂o o 100 w, od Borysowa. Ka偶da w艣 ma po 12 os. Niegdy艣 W. nale偶a艂y do ks. karmelit贸w g艂臋bockich, obecnie do skarbu. A. Jel Wolborka, rzeczka, wyp艂ywa z p艂askowzg贸rza 艂贸dzkiego pod Tuszynem, w pobli偶u 藕r贸de艂 Neru, d膮偶y ku wschodowi, pod 呕urominem stanowi granic臋 mi臋dzy pow. 艂贸dzkim a brzezi艅skim i brzezi艅skim a piotrkowskim, zwraca si臋 na wsch. p艂d, pod B臋dk贸w, poczem wchodzi w pow. piotrkowski, p艂ynie pod Wolborzem, skr臋ca ku p艂n. wschodowi, wchodzi w pow. brzezi艅ski i za Tomaszowem pod os. Gustek o 3 w. od To Wolan贸w Wola艅ska Kiczera Wolan贸w Wolanowka Wolborka Wolbarowicze Wolbar贸w Wolawce Wolarka Wolany Wolanczyska Wola艅szczyzna Wolborz Wolborz maszowa uchodzi z lew. brzegu do Pilicy. D艂u ga 35 wiorst. Przyjmuje z praw. brzegu pod Wolborzem, Moszczenic臋 a z lew. pod B臋dko wem Kur贸wk臋. J. Bliz. Wolborz, dawniej Wojborz, w dok. z r. 1136 Yoibor, gr贸d staro偶ytny, centr kasztelanii, p贸藕niej miasto, obecnie osada miejska nad rzka Wolbork膮, przy uj艣ciu Moszczanki, w dolinie, 艣r贸d Iak torfiastych, pow. piotrkowski, odl. 13 w. na wsch. p艂n. od Piotrkowa, oko艂o 16 w. na p艂n. od Sulejowa, a 12 w. na zach. od Tomaszowa, przy szosie z tego miasta do Piotrkowa wiod膮cej. Najbli偶sza st. dr. 藕el. warsz. wied. w Babach o 8 w. . W. posiada ko艣ci贸艂 par. murowany, dom przytu艂ku dla 9 ubogich, szko艂臋 pocz膮tkow膮, s膮d gm. V okr. , urz, gm. , urz. poczt. i tel. , 171 dm. , przewa偶nie murowanych, do 3000 mk. , w tem oko艂o 700 偶yd贸w. Do mieszczan nale偶y 1767 mr. Ulice Piotrkowska, Kozia, 艢w. Krzyzka i inne, wszystkie brukowane. Oddzielne nomenklatury przedmie艣膰 Kulz贸w, Zwierzyniec, W贸jtowstwo. Ratusz murowany z wie偶ami, dawniej rezydencya biskup贸w kujawskich. Apteka za艂o偶ona w r. 1882, dokt贸r i felczer. Handel drobny w r臋ku 偶yd贸w. Zajazd 1, m艂yn贸w wodnych kilka. W r. 1791 by艂 tu prywatny m艂yn prochowy, dostarczaj膮cy amunicyi do arsena艂u warszawskiego K. G贸rski, Hist. piechoty polskiej. Jarmark贸w 6. W r. 1827 by艂o 159 dm. , 1232 mk. Mi臋dzy 1870 a 1880 r. dwa wielkie po偶ary zniszczy艂y znaczn膮 cz臋艣膰 miasteczka. Dobra rz膮d. Wolborz nadane zosta艂y po r. 1831 gen. Reibnitzowi. W. , jakkolwiek stanowi w艂asno艣膰 biskup贸w kujawskich, ulega艂 jednak w艂adzy duchownej arcybiskup贸w gnie藕nie艅skich. Dopiero biskup Antoni Ostrowski wyjedna艂 w r. 1764 przy艂膮czenie W. do dyecezyi w艂oc艂awskiej, wraz z 7 ko艣cio艂ami parafialnemi w okolicy i ko艣cio艂em franciszkan贸w w Smardzewicach pow. opoczy艅ski. Stolica apostolska zatwierdzi艂a takowe w艂膮czenie Przegl. katol, r. 1894, 30. Jest to staro偶ytny gr贸d, po艂膮czony zapewne z targowiskiem. Wed艂ug D艂ugosza, Boles艂aw 艢mia艂y nada艂 z dochod贸w grodu 4 grzyw. na uposa偶enie klasztoru w Mogilnie. Znany akt fundacyjny klasztoru nie wymienia jednak tego nadania. W potwierdzeniu posiad艂o艣ci ko艣cio艂a gnie藕nie艅skiego przez Innocentego II w r. 1136, wymieniono w liczbie grod贸w daj膮cych dziesi臋ciny ze zbo偶a, miodu, futer, targ贸w, ce艂, karczem; Sieradz, Spicymierz, Ma艂ogoszcz, Rozprz臋, 艁臋czyc臋, Wolborz, 呕arn贸w i Skrzyn. Pojawiaj膮ce si臋 wsp贸艂cze艣nie biskupstwo w艂oc艂awskie otrzyma艂o przy swej fundacyi na uposa偶enie kasztelani臋 wolborsk膮. W akcie poddania papie偶owi Eugeniuszowi III w r. 1148 w opiek臋 ko艣cio艂a kujawskiego, przy wyliczeniu d贸br biskupich wymieniono castrum videlicet Woibor cum omnibus suis appendiciis Kod. dypl. pol. , II, 2. Zapewne wcze艣nie bardzo wzniesiono tu rezydency臋 biskupi膮 i za艂o偶ono ko艣ci贸艂, skoro ju偶 w r. 1215 odbywa si臋 w W. synod prowincyonalny, kt贸ry deleguje Mengoza, prepozyta de Chirmesna, i Guntera, dziekana p艂ockiego, aby roztrzygn臋li spraw臋 mi臋dzy Bartoszem bisk. kujaw. , a klasztorem w Strzelnie o dziesi臋ciny. Wyrokuj膮 oni w tej sprawie wsp贸lnie z kanonikami obu kapitu艂 w艂oc艂awskiej i kruszwickiej, we W艂oc艂awku Dok. kujaw. . Ulanowski, 117 2. Ciekawy bardzo przywilej dla ca艂ej kasztelanii wolborskiej wyda艂 w Sieradzu r. 1239 Konrad, ks. 艂臋czycki. Uwolni艂 on ludno艣膰 od powinno艣ci ksi膮偶臋cych, s艂u偶by wojskowej, budowy zamk贸w. Ograniczy艂 przejazdy ksi膮偶臋ce do jednego w roku. Widzimy z niego, 偶e W. by艂 wsi膮 z ko艣cio艂em Homines de Woybor in ipsa villa habitantes circa ecclesiam, kt贸rej mieszka艅cy mieli swego 偶upana Supanum. W drugim akcie, wydanym dla arcybiskupa gnie藕n. , biskupa w艂oc艂awskiego i mazowieckiego, ponawia ksi膮偶臋 w r. 1242 te same przywileje Kod. dypl, pol, II, 21, 33. W r. 1228 Grzymis艂awa, ksi臋偶na krakow. i sandom. , nadaje Micha艂owi, bisk. kujawskiemu, prawo polowania w lasach kasztelanii wolborskiej Volboriensis, kt贸rej granice stanowi膮 rzeki Pilica, Pirsna, Sraba i Wolborka Kod. dypl pol, I, 31. Kazimierz, bisk. kujawski, potwierdzaj膮c r. 1252 nadane przez ojca Konrada przywileje, pozwala biskupom polowa膰 na bobry w obr臋bie ca艂ej kasztelanii, bez wzgl臋du na to, do kogo b臋d膮 nale偶a艂y wsi, czy b臋d膮 ksi膮偶臋ce, rycerskie lub inne a tak偶e specyalnie w lasach wsi Sieros艂aw Kod. dypl pol, II, 603. Wcze艣nie bardzo nast臋puje rozgraniczenie d贸br biskupich od ksi膮偶臋cych. Anno gracie MCCLV vicinia de Wolborz et alia de Rozprza per comitem Budzislaum judicem curie et Vitum tezaurarium Lancicie illustris Cazimiri dueis Lancicie et Cujavie auctoritate vocate, super eo et requisite ad terminos et limites supradictarum castellaturarum, ostenderent ab antiquo constitutas. Granice te by艂y rzeka Luci膮偶a do uj艣cia do Pilicy, Koprzywnica do uj艣cia do Luci膮偶y, Pirszna, dop艂. Koprzywnicy, Smolna, dop艂. Grabi i Grabia na ca艂ej d艂ugo艣ci do Kociszewa Dok. kujaw. , Ulanowski, 188, 14. Z aktu wida膰, 偶e nad lasami czuwali nadzorcy i gajownicy ksi膮偶臋cy i biskupi. Dowiadujemy si臋 z dok. Leszka z r. 1262, i偶 biskup kujawski, Wolimir skar偶y艂 si臋 przed ksi臋ciem, 偶e comites de Lubatou usi艂owali bez jego upowa偶nienia zbudowa膰 m艂yn super fluvium Woyboram we wsi Lubiatowie. Oko艂o po艂owy XIII w. W. zostaje miastem. Zapewne wprowadzono tu do dawnego targowiska niekt贸re urz膮dzenia niemieckie, gdy偶 dopiero Leszek, ks. sieradzki, nadaje r. 1273 rozmaite swobody civitati Woybor cum villis sibi anexis, scilicet Sarnovica, Psarero, Molendino M艂ynary, Cusnocino, rille sanctuariorum 艢wi膮tniki. Pozwala on biskupowi Wolborz miasto i wsi powy偶sze osadzi膰 na prawie niemieckiem, sprowadza膰 osadnik贸w z jakiegob膮d藕 narodu, miasto obwarowa膰 murem kamiennym, ceglanym lub parkanem. Zastrzega swobodny obieg denar贸w ksi膮偶臋cych w mie艣cie Kod. dypl. pol. , II, 85. Na 偶膮danie biskupa Wis艂awa ks. Leszek w r. 1285 poleca Pawiowi, comesowi i Albertowi, skarbnikowi, dostojnikom sieradzkim, rozgraniczenie w艂o艣ci ko艣cielnych w kasztelanii od innych posiad艂o艣ci Kod. dypl. pol. , II, 110 Leszek, ks. krakow. , zastrzega sobie w akcie z 1286, 偶e gdy raz w rok przeje偶d偶a膰 b臋dzie kasztelani膮, otrzyma na obiad krow臋 i dwie owce w lecie, a w zimie dwie 膰wiartki mi臋sa, trzydzie艣ci kur, sto Jaj, p贸l miary grochu, p贸艂 miary prosa i soli tereianum. W r. 1290 na 偶膮danie W艂adys艂awa, ks. kujawskiego, daje biskup w艂odawski 4 grzyw. z kasztelanii na budow臋 zamku w Sieradzu Kod. dypl. pol. , II, 112, 115. Poniewa偶 miasto otrzyma艂o pierwotnie prawo niemieckie nowotarskie, przeto w r. 1357 przy sprzeda偶y w贸jtowstwa nast臋puje nowa lokacya na prawie magdeburskiem Ulanowski, Dok. kujaw. , 251 77. W dok. z r. 1370 wspomniane jest przedmie艣cie in suburbio Woyboriensi zwane Rulsow Kod. dypl. pol. , II, 319. R. 1377 biskup Zbilut daje przywilej na m艂yn pod Wolborzem, na rz. Moszczenicy, Jakubowi, synowi Rados艂awa z Piotrkowa. M艂ynarz ma dawa膰 biskupowi dwie miarki, sobie bra膰 trzeci膮, przy dwu wieprzach biskupich w m艂ynie tuczy膰 swego trzeciego, ponosi膰 trzeci膮 cz臋艣贸 koszt贸w kupna kamieni i reparacyi, wykonywa膰 roboty w dworze biskupim a偶 do warto艣ci jednej grzywny, mle膰 zbo偶e i s艂ody biskupie bez miarki. Za to mieszczanie Wolborza obowi膮zani byli tylko w tym m艂ynie mle膰 zbo偶e i s艂ody i m艂ynarz otrzyma艂 艂膮k臋 i zagrodnika Ulanowski, Dok. kujaw. , 263, 86. Po 艣mierci Zbiluta w ko艅cu lipca 1383 r. Drogosz, ststa sieradzki, krewny zmar艂ego, popieraj膮c na biskupstwo brata swego Miko艂aja, kantora kujawskiego, zaj膮艂 zamek z kasztelani膮 ca艂膮, przy pomocy kanonika Henryka, administratora tych d贸br Mon. poL, II, 745. R. 1409 Ma艂opolanie z Rusi膮 艣ci膮gaj膮 pod W. , szykuj膮c si臋 na wypraw臋 krzy偶ack膮 Kromer, 337 Zje偶d偶a tu wreszcie d. 24 czerwca 1410 r. sam kr贸l i na zwo艂anej radzie dostojnik贸w obmy艣la sposoby walki. Przyby艂e w贸wczas poselstwo z W臋gier wymog艂o na kr贸lu, 偶e do dm dziesi臋ciu po 艣w. Janie Chrzcicielu krok贸w nieprzyjacielskich nie rozpocznie. W ostatnich dniach czerwca wyruszy艂 zt膮d kr贸l na pola s膮siedniej wsi Lubochni; gdzie zatoczywszy ob贸z, dokona艂 przegl膮du zgromadzonych hufc贸w swoich, oraz zaci臋偶nych Czech贸w. W r. 1414 zn贸w gromadz膮 si臋 wojska polskie pod W, aby zt膮d ci膮gn膮膰 przeciw krzy偶akom Kromer, 363. W r. 1418 bisk. w艂oc艂awski Jan daje do偶ywotnio castrum et opidum Woyborz Janowi z Niewiesza, proboszczowi kruszwickiemu, kt贸ry ma zt膮d p艂aci膰 kapitule pewn膮 sum臋 Kod. dypl, II, 387. W kilka lat p贸藕niej 1420 do Jagie艂艂y, przebywaj膮cego tu po zje藕dzie 艂臋czyckim, przybyli pos艂owie czescy z ofiarowaniem mu korony; po naradzie z senatorami odpowiedziano im od tronu, 偶e w tak wa偶nej sprawie bez zasi膮gni臋cia zdania ks. Witolda nic stanowczego powiedzie膰 im nie mo偶na. Na now膮 wypraw臋 krzy偶ack膮 w r. 1422 podobnie偶 na W. poch贸d wojsk by艂 skierowany. Stawi艂 si臋 na ten czas w tem mie艣cie ks. meklemburski, biskup kamie艅ski, z o艣wiadczeniem 偶yczliwych ch臋ci dla Jagie艂艂y i z gotowo艣ci膮 posi艂kowania na t臋 wojn臋. Kr贸l jego pomoc wdzi臋cznie przyj膮wszy, gdy si臋 doczeka艂 chor膮gwi z wojew贸dztw krakowskiego, russkiego i podolskiego, ruszy艂 do Prus. W艂adys艂aw kr贸l chc膮c nagrodzi膰 szkody zrz膮dzone w dobrach biskupich przez wojska id膮ce na wypraw臋 pod 艁uck, pozwala w r. 1433 wszystkie wsi klucza wolborskiego przenie艣膰 z prawa polskiego na niemieckie, magdeburskie. Miasto Wolborz i jego w贸jt otrzymuj膮 prawo s膮dzenia spraw kryminalnych, jako rozb贸j, podpalenie, ci臋偶kie rany, zab贸jstwo itp. Kod. dypl. poL, II, 479. W r. 1464 arcyb. Gruszczy艅ski zwo艂a艂 do W. na pa藕dziernik synod prowincyonalny. Ostatni z Jagiellon贸w bawi艂 tu chwilowo dn. 6 lipca 1550 r. Oto wzmianka z dziennika Herberszteina, pos艂a cesarza niemieckiego Kr贸l JMci Zyg. August na pro艣b臋 biskupa kujawskiego J臋drzeja Zebrzydowskiego pojecha艂 konno do zamku jego zwanego Wolborz o 2 mile zt膮d, i my pojechali艣my tam na zaproszenie biskupa i jedli艣my z kr贸lem JMci膮. Jagiel. Polskie, , I, 248. Za panowania Zygmunta III, w r. 1611, zapad艂a konstytucya nast臋puj膮cej tre艣ci; i偶 m. Wolborz w naprawianiu most贸w i dr贸g wielkie koszty podeymuie tedy za pozwoleniem Stan贸w wszystkich podwy偶szamy temu miastu mostowego, kt贸re im wed艂ug praw tylko po 4 pieni膮dze oddawano, aby odt膮d ka偶dy furman kt贸ry z towarem jedzie, po p贸艂groszku od konia p艂aci膰 by艂 powinien, a od byd艂a rogatego a zw艂aszcza wielkiego, po szel膮gu Vol. leg. , III, 21, co potwierdzi艂a uchwa艂a sejmowa i w r. 1647 I. c. ,, IV, 109. Kr贸l W艂adys艂aw IV po koronacyi swej w r. 1632 d膮偶膮c z Cz臋stochowy do Warszawy, odwiedzi艂 W. Kwiatkowski, str. 54. Jan Kazimierz, na wiadomo艣膰 o nadci膮gaj膮cej nawale szwedzkiej, spieszy d. 17 sier. 1656 r. na jej spotkanie od Warszawy na 艁owicz do Wolborza Wejnert, V, 239. Tu w r. 1662 dn. 24 grudnia pohamowano gro藕ne zamiary zwi膮zku wojskowego pod marsza艂kiem Stefanem 艢widerskim utworzonego, za staraniem bisk. kujawskiego Czartoryskiego. Sum臋 29 milion贸w 偶膮dan膮 przez zwi膮zkowych, zredukowano na 9 milion贸w. Gdy jednak kr贸l Jan Kazimierz nie chcia艂 zgodzi膰 si臋 i na to, ma艂o co nie przysz艂o Wolborz do krwi rozlewu. Stan臋艂a wi臋c druga odmienna umowa w Wolborzu, jako g艂贸wnem siedlisku konfederacyi, w dn. 2 lipca 1663 r. , a po wyp艂acie 偶o艂du zwi膮zkowi otrzymali przebaczenie Bali艅ski, I, 222. Po偶ar od pioruna w dniu 2 czerwca 1671 r. spali艂 miasto Pam. J. Chrapowickiego, str. 243. Wskutek tego na sejmie zr. i 1676 zapad艂a nast臋puj膮ca uchwala Pami臋tajac na straszny desuper, ognia piorunowego po偶ar, kt贸rym Pan B贸g po dwakro膰 y innemi przypadkowemi konflagracyami miasteczko Wolborz nawiedzi艂, aby tym 艂atwiej do po偶膮danego przy艣膰 mog艂o wigoru, y redyfikacyi, obywatel贸w jego wszystkich, ab omnibus generaliter contributionibus Regni okrom pog艂ownego, y szel膮偶nego insistendo libertacyi Nayia艣nieyszego Antecessora naszego Micha艂a et laudo Conventus Satcoviensis, do lat 4 uwalniamy, y przywiley, kt贸rego dot膮d fatis saevientibus, in usu nie byli; authoritate praesentis Conventus approbuiemy Vol. leg. , V, 376. Ostatnim z w艂adc贸w, kt贸rzy nawiedzili to miasto, by艂 Stan. August, podejmowany przez biskupa Ostrowskiego od 3 do 6 czerwca 1775 r. Ko艣ci贸艂 parafialny, p. w. 艣w. Miko艂aja, powsta艂 zapewne wkr贸tce po nadaniu kasztelanii wolborskiej biskupom kujawskim, cho膰 ju偶 i przedtem mog艂a istnie膰 przy zamku kapliczka. Zapewne pierwotny ko艣ci贸艂 stal w innem miejscu, przy grodzie, a dopiero po za艂o偶eniu miasta, wystawiono nowy 艣r贸d rynku. Obecny murowany, z wysok膮 wie偶yc膮 panuj膮ca nad Wolborzem i okolic膮, 艂膮cz膮c si臋 w perspektywie z wspania艂ymi budowlami dawnego pa艂acu biskupiego, na tle drzew parku i alei lipowych malowniczy przedstawia widok. A偶 do r. 1538 przy ko艣ciele by艂 proboszcz z 3 wikary uszami. Na pro艣by 贸wczesnego proboszcza, Stanis艂awa D膮browskiego, archidyakona kurzelowskiego, arcyb. Jan Latalski, przywilejem z dn. 18 lutego t. T. ustanowi艂 przy ko艣ciele kolegium z 6 wikaryusz贸w wieczystych, obmy艣liwszy dla nich odpowiednie uposa偶enie, kt贸re na dniu 8 stycznia 1595 r. biskup kujawski Hieronim Rozra偶ewski powi臋kszy艂 polow膮 wsi Lutos艂awice i w贸jtowstwem w Luboni. Nadto wcielony zosta艂 do tego kolegium ko艣ci贸艂 parafialny w Nag贸rzycach z wszelkiemi dochodami. Przywilejem wydanym w Piotrkowie dn. 3 marca 1544 r. arcyb. Piotr Gamrat wyni贸s艂 ko艣ci贸艂 wolborski do godno艣ci kolegiaty, ustanowiwszy przy niej proboszcza, 3 pra艂at贸w i 1 kanonika, do kt贸rych zaliczono prebendarza zamku biskupiego w Wolborzu Hist. ko艣cio艂a pol. , Buli艅ski, II, 207. Patronat 艣wiecki nale偶a艂 do starosty wolborskiego, lecz dw贸ch kanonik贸w w mie艣cie nierezerwowanyeh stolicy apostolskiej, mianowa艂 prepozyt. Kapitu艂臋 generaln膮 odprawiali raz na rok, w niedziel臋 po 艣w, Michale. Szczup艂e kolegiata mia艂a fundusze. W r. 1818 wraz z wielu innemi zniesion膮 zosta艂a. Ostatniemi pra艂atami byli Antoni Melchior Fija艂kowski, p贸藕niejszy arcyb. warszawski, kantor, i Szymon Roty艅ski kaznodzieja, kanonicy za艣 Miniszewski i Widzi艅ski. Pierwszym proboszczem po zniesieniu kolegiaty by艂 Walenty Tomaszewski, p贸藕niejszy biskup kujaw. kaliski. Zewn臋trzna strona ko艣cio艂a wolborskiego, opr贸cz wie偶y, prawdopodobnie wzniesionej w 1549 r. , gdy ca艂y ko艣ci贸艂 uleg艂 przebudowie, niczem si臋 nie odznacza. 艢ciany boczne nizkie, od strony wschodniop贸艂nocnej nadaj膮 mu poz贸r raczej kamienicy ni偶 ko艣cio艂a. Widocznie ca艂o艣膰 nie odrazu powsta艂a. Pierwotna budowla rozszerzon膮 zosta艂a p贸藕niej przez dodanie bocznych, ni偶szych naw, z kt贸remi si臋 艂膮czy wewn膮trz przez arkady, utworzone z dawnych 艣cian przebitych. Przymurowano te偶 do niego krucht臋, b臋d膮c膮 podstaw膮 wie偶y i tworz膮c膮 z ni膮 facyjat臋. Przed艂u偶ono ko艣ci贸艂 przybudowaniem zakrystyi i skarbca, ponad kt贸remi, na pi臋trze, znaiduje si臋 kapitularz. W g艂臋bi naw bocznych, ponad grobami, na 3 艂okcie nad poziomem, wznosz膮 si臋 dwie kaplice, z nich 艣w. Anny w r. 1550 przebudowana. W r. 1579 Stan. Karnkowski pokry艂 dach贸wk膮 ko艣ci贸艂 i wie偶臋 doko艅czy艂. Jako zabytek po kolegiacie, pozosta艂y w ko艣ciele dwie lo偶e biskupie, stalle kanonickie i mansyonarskie w prezbiteryum i kapitularz, nadto w skarbcu 6 wielkich lichtarzy srebrnych, krzy偶 o艂tarzowy wielki i relikwiarz 艣w. Fortunata. Szczeg贸lniejsz膮 ozdob膮 tego ko艣cio艂a s膮 pi臋kne obrazy olejne. W wielkim o艂tarzu Chrystus na krzy偶u Smuglewicza, oraz w bocznych o艂tarzach tego偶 artysty 艣w. Tr贸jcy i 艣w. Rocha. Inne, jak 艣w. Jana, Antoniego, M. Boskiej R贸偶a艅cowej, pochodz膮 te偶 z XVIII w. Obok o艂tarza 艣w. Tr贸jcy wisi obraz mniejszych rozmiar贸w, przedstawiaj膮cy 艣w. Piotra w okowach. Kompozycya, rysunek, koloryt tworz膮 harmonijn膮 ca艂o艣膰. Oko艂o o艂tarza 艣w. Anny, w prawej nawie wisi obraz staro偶ytny M. Boskiej, pochodz膮cy z kaplicy pa艂acowej biskup贸w. Dawniej w prezbiteryum wisia艂y portrety biskupa J贸zefa Rybi艅skiego, ostatniego pana Wolborza, gdy偶 za niego dobra biskupie zosta艂y inkamerowane przez rz膮d pruski. Na przeciw niego wisia艂 portret ks. Tomaszewskiego, pierwszego proboszcza. W kruchcie kaplica 艣w. Antoniego, p贸藕niej dobudowana, obok niej wmurowana jedyna w ko艣ciele tablica nagrobkowa, Piotra Thury, kapitana, dow贸dzcy inwalid贸w 1836 r. . W ca艂ym ko艣ciele uk艂adan膮 jest obecnie pi臋kn膮 posadzka kamienna. Przy ko艣ciele bractwo N. M. Panny R贸偶a艅cowej. Metryki chrztu rozpoczynaj膮 si臋 od r. 1755, wcze艣niejsze zagin臋艂y Rubrycela. zr. 1878. Obecnie parafia liczy 6500 dusz. Kantorem przy kolegiacie tutejszej by艂 J臋drzej Kitowicz, kanon. kaliski, autor znanych powszechnie pami臋tnik贸w. Umieraj膮c w r. 1804, zapisa艂 testamentem 6000 z艂p. dla kapitu艂y wolbor skiej, na doroczne nabo偶e艅stwo 偶a艂obne za spok贸j duszy prymasa Ostrowskiego Lit. PoL Sowi艅skiego, II, 267. Opr贸cz tego ko艣cio艂a by艂o jeszcze w W. 6 mniejszych 艣wi膮ty艅 艣w. Krzy偶a przy ulicy 艢to Krzyzkiej, w XVI w. kaplica po za miastem, obok m艂yna 艁aski, Lib. Ben. , II, 178; 艣w. Leonarda nad Wolborka, przy kaplicy proboszcz, opiekuj膮cy sie szpitalem Korytkowski, Arcyb. gnie藕n. , str. 37, uposa偶ony, przez mieszczanina wolborskiego Jana Wicher, do kt贸rego sukcesor贸w, lub w braku tych偶e do 艂awnik贸w m. Wolborza nale偶a艂 patronat 艁aski, . L. B. , II, 174 8; 艣w. Ducha, gdzie obecnie kapliczka; 艣w. Tr贸jcy; wreszcie 艣w. Anny na przedmie艣ciu Weso艂a. Z wszystkich tych ko艣cio艂贸w jeden tylko 艣w Anny pozosta艂 na cmentarzu grzebalnym. Ko艣cio艂ek ten drewniany, gdy chyli艂 si臋 ze staro艣ci do upadku, w latach 1886 7 przebudowany z ceg艂y, staraniem 贸wczesnego proboszcza ks. Gerlacha, kt贸ry spocz膮艂 w nim r. 1893. Obok kolegiaty, prymas p贸藕niejszy A. Ostrowski, jeszcze jako biskup kujawski, mi臋dzy 1763 a 1777 r. wzni贸s艂 murowany z wynios艂膮; okr膮g艂膮 wie偶膮 ratusz Gandziara Prawdy etc, Warszawa, 1792. W r. 1832 rozwalono go, mimo to, 偶e by艂 ozdob膮 miasta, dla tego tylko, 偶e potrzebowa艂 pokrycia, na kt贸re nie by艂o funduszu. Pierwotnym mieszkaniem biskup贸w kujawskich, jako pan贸w Wolborza, by艂 gr贸d obronny nad rz. Moszczank膮. Jakub Sienie艅ski, p贸藕niejszy arcybiskup, b臋d膮c jeszcze biskupem kujawskim 1464 1473, zamek wolborski, za poprzednik贸w jego spustosza艂y, wielkim nak艂adem odbudowa艂. Skrz臋tny administrator, kaza艂 wykopa膰 dwa obszerne stawy i zaprowadzi艂 na nich rybo艂贸stwo, przez co dochody z klucza wolborskiego znacznie pomno偶y艂 Rzepnicki, I, 103. Ka偶den z biskup贸w pobyt sw贸j w W. zaznacza艂 upi臋kszeniem rezydencyi letniej. Andrzej Zebrzydowski, mi臋dzy 1546 1551 r. biskup kujawski, w zamku tutejszym zbudowa艂 jedn臋 sal臋 i umie艣ci艂 tam portrety wszystkich swoich poprzednik贸w k艣. Buli艅ski, II, 170. Stan. Karnkowski, jako biskup w艂oc艂awski, dw贸r przyozdobi艂 Paprocki, Herby, str. 821. Gdy jednak pierwotny zamek sp艂on膮艂, wystawi艂 inny w tem samem miejscu, Hieronim Rozra偶ewski, bisk. kujaw. Lecz i ten zamek zgorza艂 wskutek wypadku mi臋dzy r. 1761 a 1770, zosta艂y tylko fundamenty i gruzy. W miejscu letniego mieszkania biskup贸w J臋drzej Lipski w r. 1626, zrzuciwszy domki drewniane, wzni贸s艂 murowany pa艂ac, obok kt贸rego za艂o偶y艂 ogr贸d i zwierzyniec. Tych zapewne czas贸w si臋ga, w zapuszczonym obecnie parku pa艂acowym, wykopany staw w kszta艂cie krzy偶a, ze wzmocnionemi granitem brzegami. Biskup A. Ostrowski przebudowa艂 ten pa艂ac, ogrody upi臋kszy艂, miasto cale wybrukowa艂. Pa艂ac ten od 1818 r. sta艂 si臋 w艂asno艣ci膮 rz膮dow膮 i zosta艂 przeznaczony na koszary dla wojska. W 1834 r. pomieszczono tu inwalid贸w, sprowadzonych z Serocka i Warszawy w liczbie 500. Dzi艣 stoi tu batalion piechoty po艂ockiej. W pi臋knej tej niegdy艣 siedzibie biskupiej wrza艂o 偶ycie, szczeg贸lniej w chwilach posiedze艅 Trybuna艂u koron. w s膮siednim Piotrkowie. Naoczny 艣wiadek, k艣. Kitowicz, kantor kolegiaty wolborskiej, w te s艂owa opowiada nam ich dzieje W dzie艅 poprzedzaj膮cy reasumpcy臋 trybuna艂u, zje偶d偶ali si臋 do Wolborza ci wszyscy, kt贸rzy mieli interes przeszkadza膰 do laski marsza艂kowskiej. Prezydent przewodnicz膮cy posiedzeniom trybuna艂u ze strony duchowie艅stwa dawszy sw贸j obiad, albo pod jego imieniem ks. prymas cho膰 nieprzytomny, albo biskup kujawski jako gospodarz miejsca, zaczyna艂 wjazd do Piotrkowa, kt贸remu wszyscy przytomni asystowali. Bywa艂 ten wjazd prezydencki, acz nie zawsze, taki liczny, 偶e jeden koniec podchodzi艂 pod Piotrk贸w, a drugi dopiero wyci膮ga艂 z Wolborza t. j. na 2 mile pocztarskie Opis obyczaj贸w, I, 106 7. Miejsce to by艂o te偶 widowni膮 smutnych obrz膮dk贸w. Tu zmar艂 w 1493 r. Piotr z Bnina Moszy艅ski h. 艁odzia, biskup kujawski Papr. , 552; tu r贸wnie偶 zako艅czy艂 偶ycie Jan Drohojowski h. Korczak, w 1557 r. po kt贸rym nast膮pi艂 J. Ucha艅ski. W. jest poniek膮d kolebk膮 znakomitego reformatora i publicysty Andrzeja Prycza Modrzewskiego. Urodzony r. 1503, zapewne na folwarku w贸jtowskim, ojca Andrzeja, w贸jta w Wolborzu, odby艂 w szkole miejscowej pocz膮tkowe nauki. W p贸藕niejszych latach 偶ycia osiad艂 w W. , a raczej na folwarku przy mie艣cie, piastuj膮c obj臋te po ojcu w 1553 r, w贸jtowstwo. Stanis艂aw Karnkowski, zostawszy biskupem kujawskim, nie lubi膮c Modrzewskiego za jego poj臋cia religijne, sp艂aci艂 mu zastawn膮 sum臋, a samemu z Wolborza wynie艣膰 si臋 nakaza艂 Lit. Pol. Sowi艅skiego, I, 560. Monografi膮 W. pomie艣ci艂 Gryglewski w Roczniku piotrkowskim z r. 1872. Opis miasta i ko艣cio艂贸w tudzie偶 dzieje od polowy XV w. opracowa艂 M. R. Witan. , dzieje pocz膮tkowe do po艂owy XV w. Br. Ch. . Wolbrom, w艂a艣ciwie Walwram al. Wolfram, osada miejska, przedtem miasteczko, w pow. olkuskim, nad rz. Pokrzywiank膮 al. Wolbromk膮, sr贸d najwynio艣lejszej cz臋艣ci plaskowzg贸rza olkuskiego, si臋gaj膮cego w okolicy osady do 1600 st. npm. Odl 19 w. od Olkusza, 8 w. od Pilicy, le偶y w pobli偶u linii dr. 偶el. d膮browieckiej stacya Wolbrom odl. 3 w. od osady, 14 w. od st. Miech贸w a 21 w. od Olkusza. Drogi bite z Pilicy do Miechowa, i z Olkusza do 呕arnowca krzy偶uj膮 si臋 w Wolbromiu. Osada ma obecnie ko艣ci贸艂 par. murowany, ko艣cio艂ek filialny, dom przytu艂ku dla starc贸w, urz膮d gm. , urz膮d poczt. , dwie szko艂y pocz膮tkowe m臋zk膮 i 偶e艅sk膮, doktora, aptek臋, 6 jarmark贸w dorocznie, przesz艂o 6000 mk. w tej liczbie 5000 偶yd贸w, W r. Wolbrom Wolbrom Wolbutowo 1857 by艂o 223 dm. 8 mur. , 2504 mk. 1479 偶yd. . R. 1827 by艂o 209 dm. , 1987 mk. Bo miasta przytyka wie艣 艁obz贸w licz膮ca do 1000 mk. Miasto za艂o偶one zosta艂o na obszarze wsi kr贸lewskiej Dlu偶ec. W r. 1321 kr贸l W艂adys艂aw 艁okietek wydal przywilej braciom przyrodnim Wolwramowi i Hilaremu. w艂a艣cicielom so艂tystwa we wsi D艂u偶ec, na 4 wolne lany, pozwalaj膮c im lasy do tej偶e wsi nale偶膮ce karczowa膰 i mieszka艅cami osadza膰. Stanowi艂a ona w艂asno艣膰 sto艂u kr贸lewskiego, ulegaj膮c jurysdykcyi miejscowego starosty. W艂adys艂aw Jagie艂艂o nagradzaj膮c nak艂ady Piotra Szafra艅ca 艂o偶one na utrzymanie zaci臋偶nego 偶o艂nierza celem obrony granic od Szl膮ska, a oszacowane przez niego na 1200 grzywien, obdarza go tutejszem w贸jtowstwem. Gdy przez po偶ar uleg艂y zniszczeniu przywileje na prawo niemieckie, ponawia takowe w r. 1485 Kazimierz Jagiello艅czyk, stanowi膮c trzydniowy jarmark na 艣w. Katarzyn臋 i targi tygodniowe. Zdaje si臋 偶e do艣膰 d艂ugo osada nie mia艂a swego ko艣cio艂a lecz nale偶a艂a do ko艣cio艂a paraf. we wsi D艂u偶ec. D艂ugosz opisuj膮c ten ko艣ci贸艂 i jego dochody nie wspomina Wolbromia i nie zamieszcza go w rz臋dzie osad ko艣cielnych. Pod艂ug lustracji 1564 r. op艂aca tu 67 dom贸w po gr. 2, a po groszu z 5 dom贸w. Kiedy go艣ciniec szed艂 t臋dy, wnosili rze藕nicy grzywien 8 a teraz tylko 6, piekarzy 9 p艂ac膮 po gr. 4, szewc贸w 14 po gr. 16. Gorza艂k臋 pal膮cych 8 dot膮d. Czynsz z 艂a藕ni grzywna 1 gr. 12. Przych贸d z 2 jarmark贸w gr. 6. Na stokach i 藕r贸d艂ach staw贸w 6. Og贸艂 dochodu grzywien 31 gr. 3 den. 12. W r. 1581 daje miasto szosu fl. 32; 3 艂any miejskie, 3 szewc贸w, 3 tkacz贸w, 2 kowali, 艣lusarz, bednarz, krawiec, ku艣nierz, rze藕nik, 4 komornik贸w. Og贸艂em fl. 42 gr. 24. By艂a to wi臋c osada uboga, ni rolnicza ni przemys艂owa. Istnia艂 wtedy ju偶 ko艣ci贸艂 parafialny. Wed艂ug lustracyi z r. 1660 w sk艂ad starostwa wolbromskiego wchodzi艂y miasto Wolbrom z w贸jtowstwem i wie艣 艁obz贸w. By艂o na贸wczas w mie艣cie dom贸w rynkowych 7, ulicznych 78, rze藕nik贸w 4, tylu偶 piekarzy i szewc贸w. Poniewa偶 to clare patuit, m贸wi rzeczona lustracya, 藕e mieszczanie zarobki wielkie ze sprzeda偶y krup miewaj膮, kt贸re wo偶膮 do r贸偶nych miast, tedy wynale藕li艣my, aby od korcy 10 po rp贸艂 korca dawali p. Annie Koryci艅skiej, kancleczowej w. koronnej, dzier偶awczyni, co mo偶e upzyni膰 z艂ot. 8. Za str贸偶ne maj膮 dawa膰 wszyscy po kap艂onie. Na koronacy臋 kr贸la Jegomo艣ci zap艂acili z艂. 15, pieni臋dzy podwodnych fl. 96 in quadruple za lat 2. Kupcy i furmani jad膮cy z Wielkiejpolski lub Wroc艂awia ku Krakowu, miasta tego pod utrat膮 wiezionych towar贸w pomija膰 nie maj膮. Inne szczeg贸艂y o W. i odmienne rodzaje dochod贸w obejmuje lustracya 1765 r. a mi臋dzy innemi Od 偶yd贸w za kapust臋 z dworskiego ogrodu z艂. 400; od tych偶e in recognitionem protekcyi wielkiemu staro艣cie z艂. 200, za korzenie, kt贸re na 艣wi臋ta dawa膰 powinni z艂. 200. Bze藕nicy katolicy, kt贸rych jest oko艂o 20 z ratu sza po偶ytkuja jatki mi臋sne oko艂o niego maj膮 z kt贸rych ni膰 dworowi nie importuj膮. Od r. 1766 starostwo to by艂o w posiadaniu Urszuli z Morsztyn贸w D臋bi艅skiej, g艂o艣nej pod nazwi skiem staro艣ciny wolbromskiej. Ostatnia lustra cya 1789 r. wyra偶a Miasto ma landw贸jta, burmistrz贸w i ca艂y urz膮d kandydat贸w do jurys dykcyi staro艣ci艅skiej powinno podawa膰 a ta wybrawszy zdatnego na urz膮d winna aprobo wa膰, s膮dy to偶 miasto sobie sk艂ada z kt贸rych apelacya do jurysdykcyi dworskiej i艣膰 powinna a dopiero od tej do assesoryi. Intrata ze wszel kich prowencyi starostwa z艂 8344 gr. 15. Starost膮 na贸wczas od r. 1771 by艂 Eranciszek D臋bi艅ski, ststa jod艂owski, op艂acaj膮c kwarty 1297 z艂p. i gr. 26, a hyberny z艂p. 611 gr. 6. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rplitej na da艂y te dobra narodowe w posiadanie emfiteu tyczne rzeczonemu D臋bi艅skiemu. W r. 1838 cz臋艣膰 d贸br rz膮d. Wolbrom nadan膮 zosta艂a jako majorat gener. Niejolow. W sk艂ad majoratu obejmuj膮cego 3893 mr. wchodzi艂 folw. Wolbrom i wsi 艁obz贸w, D艂u偶ec, Nowa艂膮ka, dwa m艂yny, cegielnia i wapiarnia. Po wydzieleniu majoratu pozosta艂y w艂asno艣ci膮 rz膮du folw. Lgota Wolbromska, miasto Wolbrom, w艣 Lgota i trzy m艂yny. Og贸艂em 1014 mr. Ko艣ci贸艂 parafialny p. w. 艣w. Katarzyny, zosta艂 za艂o偶ony w XVI w. W r. 1627 1633 za staraniem k艣. Marcina Wolbrama, proboszcza z Dzier膮偶ni, po zrzeczeniu si臋 przez kr贸la prawa patronatu, parafia wolbromska z fili膮 we wsi D艂u偶ec, nie mog膮ce dla braku fundusz贸w utrzyma膰 proboszcza, oddane zosta艂y pod zarz膮d kanonikom laterane艅skim przy ko 艣ciele Bo偶ego Cia艂a w Krakowie. Oni to zbudo wali tu sobie klasztor i wznie艣li do艣膰 okaza艂y ko艣ci贸艂 konsekrowany r. 1692. Klasztor s艂u偶y dzi艣 za plebani膮. Pierwszym 艣wieckim probosz czem po skasowaniu klasztoru w r. 1864 by艂 k艣. Gawro艅ski. Jedyn膮 pami膮tk膮 po kanonikach po zosta艂y stare ksi臋gi i nieuporz膮dkowane dot膮d dokumenty. Obszerny ko艣ci贸艂 w obecnej chwili ulega gruntownej odnowie. W presbiteryum mieszcz膮 si臋 tablice grobowe wspomnianego Marcina Wolbrama, kanon. 艣w. Anny w Krako wie, naprzeciw za艣 niego grobowiec Jana Gau dentego, dziekana i proboszcza wolbromskiego 1638 r. oraz Konstantego Nowakowskiego, naddzier偶awcy d贸br wolbromskich 1893 r. . Drugi ko艣cio艂ek p. w. N. Panny Maryi, drewnia ny, chyli si臋 ju偶 do upadku. Nazywaj膮 go tu Szpitalnym, gdy偶 przy nim mie艣ci艂 si臋 przy tu艂ek dla starc贸w i kalek, kt贸rego dobrodziejem by艂 rzeczony Marcin Wolbram, proboszcz z Dzier膮偶ni. W. par. dek. olkuski, ma do 6000 dusz. W. gmina nale偶y do s膮du gm. okr. III w Pilicy, st. pocz. w miejscu, ma obszaru 13323 mr. i 12779 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci jest 7850 rz. kat. i 5064 偶yd贸w. M. R. Witan. Wolbutowo Wielbutowo, w艣, pow. osz Wolbutowo Wolengiszki Wolencin Wole艅 Wolejsze Wolce Wolejkowicze Wolejkiszki Woleczyno Wolecka Szyperya Woldziki Woldonie Woldicz Woldenberg Wolde Wolcow Wolcinsz Wolce Wolenice mia艅ski, w 1 okr. pol. , gm. Grau偶yszki o 4 w. , okr. wiejski Giedejki, 26 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Wysoko, Giedrojci贸w Jurah贸w. Wolce al. Wolca, w艣, folw. i okolica szlachecka nad rz. Newd膮, lewym dop艂. Serwecza, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. pol. horodyszcza艅skim, gm. Rajcy, o 19 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci ca艂kiem bezle艣nej, falistej, w gruntach wybornych, pszennych. W艣 ma 4 osady; w okolicy maj膮 w艂asno艣膰 szlachta Bukrewowie 3 4 w艂贸ki, Ma艂oszczyccy 1 2 w艂贸ki, Porzeccy 1 w艂贸k臋, Sapli艅scy 1 2 w艂贸ki. Eolw. , od r. 1834 w艂asno艣膰 Gnoi艅skich, ma oko艂o 17 w艂贸k. A. Jel. Wolcinsz dok. , struga pod Gniewem, pow. kwidzy艅ski; zachodzi w przywileju Sambora z r. 1229 ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 34. Wolcow dok. , ob. Ulkowy. W贸lczyn al. W贸lczyna, fol. , pow. radomski, gm. Jedli艅sk, par. Gory艅, odl. od Radomia 22 w. Wchodzi w sk艂ad d贸br Gory艅. Istnia艂a tu huta szklana. W贸lczy艅skie Mostki, pow. warszawski, ob. Mostki 1. W贸lczy艅skie Pod艂臋偶e, pow. gr贸jecki, ob. Pod艂臋偶e 2. . Wolde, w艣 t. V, str. 25, mylnie za Weide, ob. Pastwa, Woldenberg, miasto, w reg. frankfurckiej, st. dr. 偶el. na linii mi臋dzy Krzy偶em a Starogradem Stargard, odl. 22 klm. od Krzy偶a. Wed艂ug K臋trzy艅skiego nosi艂o pierwotnie nazw臋 Dobiegniewo. Woldicz, wzg贸rze 521 mt. na obszarze wsi Strzelbice, w pow. staromiejskim. Woldonie, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, 70 dusz rewiz. Woldziki, w艣 nad bezim. strug膮, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. poL, gm. 艁ogumowicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Milewskich 艁azduny, o 73 w. od Oszmiany a 35 w. od Dziewieniszek, 15 dm. , 83 mk. 9 prawos艂. , 74 katolik贸w. Wolecka Szyperya, pow, gda艅ski, ob. Szyperya. Woleczyno, uroczysko osiad艂e, pow. ihu me艅ski, w 1 okr. poL, gm. Mobilna, o 15 mil przesz艂o od Ihumenia. A. Jel. Wolejkiszki 1. w艣, pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, gm. Worniany o 3 1 2 w. , okr. wiejski i dobra Minejk贸w Dubinki, o 56 w. od Wilna, 3 dm. , 30 mk. katol. 17 dusz rewiz. . 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, o 57 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. katol, Wolejkowicze, w艣 i folw. , pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. So艂y o 9 w. , okr. wiejski Zajeziorze. Folw. nale偶a艂 do Snarskich; w艣 w cz臋艣ci Snarskich mia艂a 43, w cz臋艣ci Hurczyn贸w 26, w cz臋艣ci za艣 Raczkiewicz贸w 18 dusz rewiz. Ob, Wilejkowicze. Wolejsze, w艣 i folw. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr, wiejski Zab艂o膰 o 5 w. , o 43 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek, przy trakcie z Wasiliszek do Wilna. Eolw. ma 3 mk. prawos艁, 37 katol. , 13 偶yd贸w; w艣 za艣 10 dm. , 118 mk. katol. w 1865 r. 37 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Przybytk贸w. Wole艅, w艣 i folw. , pow. kaliski, gm. i par. B艂aszki, odl. od Kalisza 25 w. ; w艣 ma 5 dm. , 128 mk. ; fol. 3 dm. , 61 mk. W r. 1827 by艂y dwie cz臋艣ci, jedna mia艂a 4 dm. , 33 mk. , druga 7 dm. , 35 mk. Na obszarze wsi, przy drodze do wsi Go艂k贸w prowadz膮cej, przy kopaniu 偶wiru, zna leziono w r. 1881 kilka urn z popio艂ami, w g艂臋 boko艣ci 1 1 2, 艂okcia. W r. 1886 folw. W. lit. A. B. C. rozl. mr. 309 gr. or. i ogr. mr. 285, 艂膮k mr. 14, nieu偶. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 9; p艂o dozmian 13pol. , pok艂ady torfu. W艣 W. os. 21, mr. 25. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋ciny z 艂an. km. i folw. dawano pleb. w B艂aszkach 艁aski, L. B. , II, 58. W r. 1553 by艂o tu 3 艂any km. , a r. 1576 by艂y 3 艂any i 2 zagr. Pawi艅. , Wielk. , II, 219. Br. Ch. Wolencin, mylnie Walencin, w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Kiko艂, odl. 8 w. od Lipna, ma 17 dm. , 256 mk. Wchodzi w sk艂ad d贸br Kiko艂 ob. . W r. 1827 by艂o 19 dm. , 187 mk. Jacobus de Volanczino podpisany jest na akcie z 1474 r. i z r. 1475 Kod. dypl. poL, II, 556, 565. W r. 1564 w艣 Volyeczyno, w par. Kiko艂, ma kilkunastu drobnych w艂a艣cicieli, maj膮cych razem 7 1 2 艂an. km. i 1 zagr. Jeden 艂an nale偶y do 6 braci. Og贸艂em p艂ac膮 3 fl. , 2 gr. poboru Pawi艅. , Wielkop. , I, 325. R. 1789 dom. Kikol wysiewa艂o tu 59 kor. 偶yta, 3 kor. pszen. ; czynszu pobiera艂o 29 z艂. Adam Kowalski wysiewa艂 11 kor. 偶yta, 2 kor. pszenicy. Wolencin, niem. Wollentschin, dobra i w艣 nad rz. Prosn膮, pow. olesi艅ski, par. kat. Sternalice, ew. Bischdorf. W r. 1885 dobra mia艂y 305 ha, 1 dom, 11 mk. kat. ; w艣 214 ha, 34 dm. , 212 mk. 4 ew. . Wolengiszki, w艣, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 45 w. , ma 6 dm. , 82 mk. W r. 1827 w艣 ma 6 dm. , 81 mk. Wolenice al. Wolanice, niem. Wolenitz, w艣 gospod. i ryc, pow. krotoszy艅ski, urz膮d okr. , stanu cyw. i poczta w Krotoszynie, st. kol. w miejscu, mi臋dzy Krotoszynem a Jarocinem, na linii ole艣nickognie藕n. , szko艂y w Dzielicach, par. katol. w Rozdra偶ewie, ewang. i s膮d okr. w Ko藕minie. W艣 gospod. ma 91 ha, 6 dm. , 141 mk. 109 kat. . W艣 ryc ma 417 ha, 6 dm. , 137 mk. 112 katol. . Doch贸d czysty oceniony na 4611 mk. W r. 1338 kr贸l Kazimierz, nadaj膮c Ma膰kowi, synowi Przybys艂awa Borkowica, miasto Ko藕min z przyleg艂o艣ciami, wymienia mi臋dzy niemi Wolenice. Oko艂o r. 1564 by艂o tu 7 艂an. , z kt贸rych p艂acono po 12 gr. bisk. pozna艅skim. W r. Wolental 1578 posiadali wie艣 Tomasz Czekanowski i Jan W艂ostowski, a r. 1618 Rozdra偶ewscy, w r. 1800 szambelan Mieszkowski, potem Antoni Stablewski. W. 艁. Wole艅ski las, obszar lesisty, wzn. do 230 mt. n. p. m. , cz臋艣贸 Wolicy Komarowej, w pow. sokalskim Karta wojs. , 4, XXXI. Wolental, niem. Wollenthal, w艣 nad szos膮 czerwi艅skostarogardzka i rz. W膮giermuc膮, pow. starogardzki, 2 1 2 mili od mta pow. , St. poczt. P膮czewo, tam偶e ko艣ci贸艂 paraf. katol, szko艂a kat. w miejscu. W艣 zawiera 21 posiade艂 gburskich, 33 zagr贸d, 844 ha 708 roli orn. , 73 艂膮k; 1885 r. 74 dm. , 118 dym. , 546 mk. 496 katol, 50 ew. . W艣 ta zosta艂a podobno w XIII w. przez Krzy偶a k贸w za艂o偶ona, lecz w wojnach szwedzkich zbu rzona, nast臋pnie r. 1667 na nowo uprzywilejowa na. Lustracja starostwa gniewskiego z r. 1664 opiewa w艣 ma w艂贸k 50. Daje z osiad艂ej w艂贸ki p贸艂 korca 偶yta i p贸l korca owsa ob. Varia acta w Pelpinie, str. 58. R. 1682 zosta艂y tu niekt贸re wolne w艂贸ki nadane osadnikom ob. Sta die Gesch d. Stadt Stargard, str. 134. Wi zyta Rybi艅skiego z r. 1780 wykazuje tu 213 katol; a kat. i 偶yd贸w nie by艂o wcale; mesznego pobiera艂 prob. 22 kor. 偶yta i tyle偶 owsa ob. str. 112 i 116. R. 1789 by艂o tu 43 dym. W po bli偶u wsi le偶y mi臋dzy drogami rozchodz膮cemi si臋 do Czarnego Lasu i Buk贸wca cmentarzysko, gdzie cz臋sto natrafiano na groby skrzynkowe ob. Obja艣n. do mapy archeol Ossowskiego, str. 44. K艣. Fr. Wolentarski Gro艅 606 mt. , g贸ra nad dolin膮; Koszarawy i pot. Przy艂臋kiem, w zach. Beskidzie, w pow. 偶ywieckiem, na 36 56 wsch. d艂. , 49 39 1 2 p贸艂n. szer. Karta wojs. , 7, XX. Wolerowo, dw贸r. pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Bobty, w艂asno艣c Cho艂od贸w, ma 386 dzies. 25 lasu, 191 nieu偶. . Wolewacze, w艣, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Oster, 142 dm. , 700 mk. Wolewki, pow. orsza艅ski, ob. Walewki. Wolewsk, ob. Olewsk Wol臋cin, ob. Wolencin. Wolfan贸wka al Wolfant贸wka, w艣 skarbowa nad Szumi艂贸wk膮 Mark贸wk膮, dop艂. Dniestru, pow. jampolski, gmina, par. katol i s膮d w Jampolu o 18 w. , par. praw. Podlas贸wka, ma 63 dm. , 448 mk, , 416 dzies. ziemi w艂o艣c. Dr. M. Wolfberg, g贸ra bazaltowa na Szl膮zku, w pobli偶u miasta Goldberg Z艂otag贸ra. Wolfersdorff, w艣, pow. szprotawski, par. katol. i ew. Primkenau. W r. 1885 w艣 mia艂a 474 ha, 46 dm. , 230 mk. 9 kat. ; dobra 2 dm. , 18 mk. ew. Wolfsberg, w艣 i os. , pow. nizinny, st, poczt. Neukirch. Wolfsbruch 1. le艣n. , do nadle艣n. Koenigsbruch, pow. tucholski, st. poczt. 艢liwice, 1 dm. , 10 mk. 2. W. , pow. 艣wiecki, ob. Wilcze B艂oto. 3. W. , pow. 艣wiecki, ob. Dubielno 2. . 4. W. , pol Parowa, dobra nad jeziorami Gogoli nem i Gogolinkiem, pow. z艂otowski, gm, Kie艂pin, par. katol Z艂otowo, st. poczt. 艁膮kie, 2 dm. , 57 mk. ; hodowla byd艂a. 5. W. , dzi艣 HohPalesch ken, ob. Polaszki t VIII, 576, ma 772 ha 448 roli or. , 105 Iak, 318 lasu, 8 dm. , 25 dym. , 149 mk. 54 katol. , 95 ew. . K艣. Fr. Wolfsbruch, nadle艣nictwo, w pow, ja艅sborskim. Dzieli si臋 na 4 okr臋gi. St. poczt. Johannisburg. Wolfschlucht. fol. do d贸br sypniewskich, pow, z艂otowski, st. poczt. i par. katol. Sypniewo, 1 dm. , 19 mk. Wolfsdorf niem. , ob. Wilczan. Wolfsdorf 1. Hoehe, w艣, pow. elbl膮ski wiejski, st. poczt, Pomehrendorf, par. kat. Elbl膮g, szk. ew. w miejscu, 750 ha 392 roli or. , 92 艂膮k, 70 lasu; 1885 r. 36 dm. , 66 dym. , 329 mk. 322 ew. , 5 dyssyd. , 2 偶yd. Za艂o偶ona przez Krzy偶ak贸w za czas贸w komtura elbl膮skiego Ludwika v. Schippen 1296 99; nowy przywilej r. 1344 nadany. W 1789 r. 19 dym. 2. W. Niederung, w艣, pow. elbl膮ski, st. poczt. Einlage, agentura pomocnicza w miejscu, par. katol Elblag; 118 ha 5 roli or. , 48 lasu; 1885 r. 56 dm. , 106 dym. , 484 mk. 430 ew. , 13 kat. , 41 dyssyd. Zawiera 54 zagr贸d, 1789 r. 19 dym. K艣. Er. Wolfsdorf 1. 1374 r. Wolffsdorf, w艣 i dobra, pow. nowotarski, par. kat. Auras, ew. Belkau. W r. 1885 dobra mia艂y 228 ha, 4 dm. , 56 mk, 20 katol; w艣 19 ha, 16 dm. , 79 mk. 11 kat. . 2. W. , w艣, pow. 偶ega艅ski, par. kat. Hartmannsdorf, ew. Kunau. W r. 1885 mia艂a 644 ha, 33 dm. , 180 mk. 8 katol. . Wolfsdorf 1. w艣, pow. licbarski, st. poczt. Gutstadt. 2. W. , w艣, pow. nizinny, st. poczt. Neukirch. 3. W. Gross i Klein, w艣 i fol, pow. rastemborski, st. poczt, Dochhofstaedt. Odbywaj膮 si臋 tu dwa jarmarki rocznie. 4. W. , w艣, pow. kr贸lewiecki, st, poczt. Waldau Ostpr. Wolfsgarten, le艣nicz贸wka, w pow. bydgoskim, na wsch贸d od Koronowa obie parafie i urz膮d poczt. , 1 dm. , 12 mk. Wolfsgrund, le艣n. do nadle艣n. Lindenbusch, pow, tucholski, st. poczt. , kolei i par. katol Pol Cekcyn, 1 dm. , 6 mk. Wolfshagen, ob. Kijaszkowo. Wolfshagen 1. le艣nictwo, pow. rastemborski, st, poczt. Nordenburg. 2. W. al Nordenburg, w艣, pow. rastemborski, st. poczt. Drengfurt. Wolfshain, 1400 r. Wolfshayn, w艣 i dobra, pow. boles艂awski, par. katol. i ew. Thomaswaldau. W r. 1885 w艣 mia艂a 42 ha, 22 dm. , 109 mk. 5 katol; dobra 470 ha, 11 dm. , 171 mk. 6 ew. . Wolfshau, dobra, pow. jeleniog贸rski, par. Wolfshain Wole艅ski las Wole艅ski las Wolfshagen Wolfsgarten Wolfsdorf Wolfsdorf Wolfschlucht Wolfsbruch Wolfsberg Wolfersdorff Wolfberg Wolfan贸wka Wol臋cin Wolfshau Wolewsk Wolewki Wolewacze Wolerowo Wolentarski Gro艅 Wolfsgrund katol i ew. Arnsdorf. W r. 1885 dobra mia艂y 1973 ha lasn, 1 dm. , 6 mk. 2 katol. Wolfsheide, le艣n. do nadle艣n. Ryjewa, pow. sztumski, st. poczt. Piek艂o, 1 dm. , 10 mk. Wolfshoehe, dobra ryc, pow. gierdawski, st. poczt Abelischken. Wolfshof, folw. d贸br pryw. Nurmhusen, w okr. tukumskim, pow. i par. talse艅ska Kurlandya. Wolfshof, le艣n. , pow. wa艂ecki, obw贸d domin. Bykowo, 1 dm. , 11 mk. , st poczt Arnopol Wolfshuette al NieborowitzHahm, dobra, pow. rybnicki, par. kat, Pilchowice. W r. 1885 mia艂y 207 ha, 4 dm. , 34 mk. katol Wolfskaempe 1. wyb. pod Toruniem, pow. toru艅ski. 2. W. , pow. 艣wiecki, ob. Wilcza K臋pa, Walfskolonie, wybud. , pow. chodzieski, par. i poczta Smi艂owo. Wolfskrug, wyb. pod Toruniem, pow. toru艅ski. Wolfskrug, fol, pow. i艂awkowski, st. poczt. Creuzburg Ostpr. Wolfsmuehle 1. ob. Wilczak. 2. W. , m艂yn, pow. i obw. urz. czarnkowski, 1 dm. , 6 mk. 3. W. , m艂yn wodny, pow. jaroci艅ski, okr. urz. i poczta Nowemiasto. Wolfsmuehle, os. m艂ynarska nad rz. Wolfsfluesschen, pow. toru艅ski, gm. i st. poczt. Lubicz. W 1885 r. 9 dm. , 83 mk Nale偶y do Torunia. Wolfsryhm, os. , pow. wschowski Leszno, urz. okr. , poczta i par. Leszno, 1 dm. , 7 mk. Wolfswald niem. , ob. We艂cz Ma艂y. Wolfswinkel, os. le艣na, pow. ragnecki, st. poczt. Schmalleningken. Wolfswinkel, cz臋艣膰 wsi Schlegel, w pow. k艂adzkim. Wolfsvorwerk, fol, pow. wschowski Leszno, urz. st. cyw. i par. katol w 艢wi臋ciechowie, 1 dm. , 10 mk. Wolfszagel, wyb. , pow. elbl膮ski, st. p. EinWolgast niem. , ob. Wo艂goszcz. Wolgund, z folw. Baechhof, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. doble艅ski, par. mitawska Kurkndya. Wolhyny, le艣n. , pow. krobski Rawicz, ob. Streitfurth. Wolica, rzka, dop艂. Wieprza, ob. Kalin贸wka. Wolica 1. w艣 i fol, pow. warszawski, gm. Wilan贸w, par. S艂u偶ew, przy drodze ze S艂u偶ewa do Natolina, ma 336 mk, 481 mr. dwor. , 317 mr. wlo艣c. Wr. 1827 by艂o 13 dm. , 177 mk W r. 1580 Wolica S艂u偶ewska ma dwa dzia艂y. Andrzej S艂u偶ewski p艂aci od 2 艂an. i 2 zagr. z rol膮, Dorota D膮browska, wdowa, od 2 1 4 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 261. 2. W. , w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Ma艂opole, par. Radzymin, ma 125 mk. , 319 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 68 mk. 3. W. , w艣, pow. b艂o艅ski, gm. M艂och贸w, par. Nadarzyn, ma 14 os. , 133 mk. . 567 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Nadarzyn. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 135 mk. , par. P臋cice. W r. 1580 we wsi Wolica, w par. Nadarzyn, p艂aci dzier偶awca, Zygm. D膮browski od 2 1 2 艂an. , 2 ryb. Pawi艅. , Mazowsze, 286. 4. W. i J贸zef贸w, folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Radzik贸w, par. Rokitno, ma 279 mk. , 594 mr. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 48 mk W r. 1580 we wsi Wolica P艂ochockich maj膮 P艂ochoccy trzy dzia艂ki po 1 4 i 1 8 艂anu m艂yn Pawi艅. , Mazowsze, 275. 5. W. , dawniej Wola Miejska, kol i os. le艣na, pow. kaliski, gm. 呕yd贸w, par. Che艂mce, odl od Kalisza 8 w. W艣 ta ma 48 dm. , 340 mk. , nale偶a艂a do miasta Kalisza. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 219 mk. Na obszarze wsi, w miejscowo艣ci zwanej Borkiem, natrafiono na 艣lady cmentarzyska poga艅skiego. Wykopano jedn膮 urn臋, a obok niej kilka przedmiot贸w z kamienia, jako to m艂otek, kul臋 i elips臋 ob. Kuryer Warsz. , N. 358 z r. 1887. Na pocz膮tku XVI w. we wsi Wola, kmiecie ze swych p贸l艂ank贸w dawali pleb. w Che艂mcach po 2 miary 偶yta i 2 owsa 艁aski, 艁. B. , II, 54. W r. 1618 w艣 Wola Miejska, w par. Che艂mce, ma 4 艂any km. , p艂ac膮ce po 30 gr. , 2 zagr. po 4 gr. i i rzem. gr. 4 Parczewski, Analekta Wielkp. , 71. 6. W. , pow. turecki, par. Wilam贸w, ob. Jaszczur贸w, 7. W. Nowa, kol, pow. w艂oc艂awski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 32 mk. , 102 mr. w艂o艣c. Nale偶a艂a do d贸br Gustorzyn. 8. W. Stara, kol i fol, pow. w艂oc艂awski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, odl 10 w. od W艂oc艂awka, ma 121 mk, 215 mr. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 49 mk. W r. 1876 folw. W. rozl mr. 328 gr. or. i ogr. mr. 275, 艂膮k mr. 38, nieu偶. mr. 15; bud. mur. 2, drew, 1; p艂odozm. 7 pol. W艣 Stara Wolica os. 18, mr. 202; w艣 Nowa Wolica os. 2, mr. 100. Wed艂ug reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 mia艂a 3 艂an. , 4 czynsz. , 2 kora. Pawi艅. , Wielkop. , II, 4. 9. W. 艁ochowska al Wola, w艣, pow. rawski, gm. Boguszyce, par. 呕elechlin, ma 5 dm. , 83 mk, 97 mr. W r. 1827 w艣 Wola 艁ochowska, w par. Je偶贸w, mia艂a 16 dm. , 139 mk. a Wolica, w par. 呕elechlin, 8 dm. , 45 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 艁ochowska Wola, w par. 呕elechlinek, dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an. km. ko艣cio艂owi w G艂uchowie a pleb. w 呕elechlinku tylko kol臋d臋 po 1 2 gr. z domu. O dziesi臋cin臋 z folw. by艂 sp贸r mi臋dzy obu proboszczami 艁aski, L. R. , II, 327, 329. W r. 1579 Wola 艁ochowska stanowi艂a ca艂o艣膰 ze wsi膮 艁och贸w Wielki. By艂y we Woli dwa dzia艂y po 1 2 艂an. km. Pr贸cz tego istnia艂a tu Wola Januszowa Pawi艅. , Mazowsze, 165. 10. W. , pow. 艂贸dzki, ob. Kozubowa Wola, 11. W. , w艣 i fol, pow. piotrkowski, gm. Kleszcz贸w, par. Grzymalina Wola. W艣 ma 18 dm. , 205 mk. , 187 mr. ; folw. 4 dm. , 27 mk. , 269 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁臋ki艅sko. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 56 mk 12. W. , Wolfsheide Wolfsheide Wolfshoehe Wolfshof Wolfshuette Wolfskaempe Wolfskrug Wolfsmuehle Wolfsryhm Wolfswald Wolfswinkel Wolfsvorwerk Wolfszagel Wolgast Wolgund Wolhyny Wolica w艣 i fol, pow. sandomierski, gm. G贸rki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 28 w. , ma 6 dm. , 60 mk. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 193 gr, or. i ogr. mr. 138, Iak mr. 15, pastw. mr. 7, lasu mr. 30, nieu偶. mr. 3; bud. drew. 7. W艣 W. os. 6, mr. 13. 13. W. al. Sk贸rkowska Wola, w艣 i fol, pow. opoczy艅ski, gm. Machory, par. Sk贸rkowice, odl. od Opoczna 24 w. , ma 11 dm, , 69 mk. , 425 mr. dwor. , 64 mr. wlo艣c. W 1827 r. 1 dm. , 13 mk. Na pocz膮tku XVI w. dziesi臋ciny z ca艂ej wsi, warto艣ci do 2 seksagen, dawano pleb. w Sk贸rkowicach, za konopn膮 dziesi臋cin臋 p艂acono po 2 gr. z 艂anu 艁aski, L. B. , 1, 621. Wed艂ug reg. pob. pow. opoczy艅skiego z r. 1608 w艣 Skorkowice i Wola, w艂asno艣膰 Miko艂aja i Jana ze Sk贸rkowic, p艂aci艂y poboru 2 grzyw. 18 gr. W r. 1577 Mateusz Skorkowski p艂aci艂 od 5 lan. , 6 zagr. z rol膮; cz臋艣膰 plebana 3 4 艂anu, 2 zagr. ; M艣cis艂aw i Jakub Skorkowscy 1 2 艂anu km. Pawi艅ski, Ma艂op. , 288, 482. 14. W. , w艣 i fol nad odnog膮; rzeki Nidy, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. 艁ukowa, odl. 21 w od Kielc, ma m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 127 mk. W r. 1871 folw. W. lit. B. rozl. mr. 381 gr. or. i ogr, mr. 229, 艂膮k mr. 30, pastw. mr. 33, lasu mr. 106, zaro艣li mr. 18, nieu偶. mr. 3; bud. mur. 1, drew. 9; p艂odozm. 7 pol. W艣 W. os. 17, mr. 126. Folw. ten uleg艂 nast臋pnie parcelacyi. 15. W. , w艣, pow. j臋drzejowski, gm. Rak贸w, par. J臋 drzej贸w. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. J臋drze j贸w. Do wsi nale偶y os. m艂yn. Kruk. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 129 mk. 16. W. al. Wolica Ku czkowska, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. Secemin, par. Kuczk贸w, ma 11 os. , 162 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Chrz膮st贸w. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 59 mk. 17. W. , w艣 pow. pi艅czowski, gm. G贸ry, par. Wolica, posiada ko艣ci贸艂 par. drewniany. Bo par. nale偶a艂a, pr贸cz W. , tylko wie艣 Dziewi臋czyce. W po艂owie XV w. w艣 posiada ju偶 ko艣ci贸艂 parafialny. Dziedzicem jest szlachcic herbu P贸艂koza. Folwark rycerski daje dziesi臋cin臋 pleba nowi, kt贸ry posiada rol臋 i 艂膮k臋 D艂ugosz, L. B. , II, 416. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 103 mk. W. par. , dek. pi艅czowski, 626 dusz. 18. W. , w艣 nad rzk膮 Schodni膮, pow. stopnicki, gm. i par. Szyd艂贸w. W r. 1579 Wolica, folwark kr贸lew ski, ma 4 zagr. z rol膮 Pawi艅. , Ma艂op. , 224. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 82 mk. 19. W. , w艣, pow. stopnicki, gra. i par. Stopnica, ma 27 os. , 339 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa stopnickiego. W r. 1579 wojew. krakowski p艂aci zt膮d od 8 os. , 4 艂an. , 2 zagr. W r. 1827 by艂o 41 dm. , 310 mk. 20. W. , w艣, pow. stopnicki, gm. Ol gan贸w, par. Dobrowoda. 21. W. , w艣, pow. stopnicki, gm. 艁ubnice, par. Beszowa. W r. 1579 El偶bieta Czy偶owska p艂aci tu od 12 osad. , 3 艂an. , 1 zagr. z rol膮, 2 ubog. Pawi艅. , Ma艂op. , 227. W r. 1827 w艣 poduchowna, mia艂a 27 dm. , 170 mk. W r. 1621 Jan T臋czy艅ski nada艂 W. klasztorowi kamedu艂贸w w Rytwianach ob. t. X, 119. 22. W. , w艣, pow. miechowski, gm. i par, Ksi膮偶 Wielki. W r. 1581 Jan Barzi p艂aci zt膮d od 2 艂an. km, , 1 kom. bez byd艂a. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 121 mk. 23. W. Sies艂awska, w艣 i fol. , pow. stopnicki, gm. Radzan贸w, par. Busko, odl 14 w. od Stopnicy. W r. 1827 mia艂a 3 dm. , 33 mk. W r. 1674 Wolica, w par. Chotel p艂aci od 55 g艂贸w. W r. 1885 folw. Wolica Sies艂. rozl. mr. 318 gr. or. i ogr. mr, 264. 艂膮k mr. 27, pastw. mr. 22, nieu偶. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 3. W艣 Wolica os. 9, mr. 28. 24. W. , w艣 i fol, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. Szczekark贸w, par. Opole, odl 28 w. od Pu艂aw. W r. 1676 Aleks. My艣liszewski p艂aci tu pog艂贸wne od 56 poddanych i dworskich Pawi艅. , Ma艂op. , 34a. W r. 1827 by艂y dwie cz臋艣ci, jedna mia艂a 22 dm. , 78 mk. , druga 32 dm. , 194 mk. W r. 1889 folw. W. lit. A rozl mr. 529 gr. or. i ogr. mr. 441, 艂膮k mr. 29, pastw. mr. 21, lasu mr. 28, nieu偶. mr. 10; bud. drew. 9, m艂yn wodny. W艣 W. os. 46, mr. 405, w艣 Rozalin os. 10, mr. 132, w艣 Amelin al. Leszczyniec os. 8, mr. 78. 25. W. , w艣 i folw. nad rz. Sann膮, pow. janowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. 8 w. od Janowa a 2 w. od Modliborzyc, ma pok艂ady wapienia i opoki, m艂yn wodny, 60 dm. , 463 mk. W r. 1827 by艂o 58 dm. , 334 mk. W r. 1885 folw. W. z nomenklatur膮 Helen贸w rozl mr. 1585 gr. or. i ogr. mr. 661, 艂膮k mr. 89, pastw. mr. 26, lasu mr. 668, w odpadkach mr. 90, nieu偶. mr. 51; bud. mur. 3, drew. 22; p艂odozm. 10 i 11 pol, las urz膮dzonym w r. 1891. W艣 Wolica os. 58, mr. 972. W r. 1885 oddzielono w skutek sprzeda偶y 86 mr. z obszaru folwarcznego. 26. W. , folw. d贸br Kro艣niczyn, w pow. krasnostawskim. 27. W. , w艣, pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Kur贸w, ma 56 os. , 1111 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br D臋biny. 28. W. Brzozowa, w艣, pow. tomaszowski, gm. i par. Komar贸w, o 24 w. od Tomaszowa, o 21 w. od Zamo艣cia, ma 52 dm. , 420 mk. , w tem 178 r. 1. , 584 mr. roli ornej, 132 mr. 艂膮k, 204 mr. lasu. Grunt 偶yzny czarnoziem, w艂o艣cianie rolnicy; cie艣la 1, kowal 1. Os. m艂yn. ma 148 mr. , m艂yn wodny. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Komar贸w. 29. W. Nadg贸recka, w艣, pow, hrubieszowski, gm. i par. Hrubiesz贸w. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 77 mk. 30. W. Podhorecka, w艣 i fol, pow. hrubieszowski, gm. i par. Hrubiesz贸w odl o 2 w. . W r. 1827 by艂o 17 dm. , 77 mk. W r. 1884 folw. Wolica Podhor. rozl mr. 353 gr. or. i ogr. mr. 227, 艂膮k mr. 81, lasu mr. 37, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 9, drew. 4, pok艂ady torfu. W艣 Wolica os. 34, mr. 205. 31. W. Sitaniecka, w艣 i fol przy trakcie lubelskolwow skim, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Sitaniec, odl. od Zamo艣cia 7 w. , ma 4 domy dwor, , 20 w艂o艣c, 220 mk. katol, 15 praw. , 241 mr. w艂o艣c; folw. nale偶y do d贸br ordynacyi Bortaty Wolica Wolica cze. Ob. Wysokie. 32. W. 艢rednica, w艣, pow. 1 zamojski, ob. 艢rednie 1. . 33. W. Ucha艅ska, pow. hrubieszowski, gm. Grabowiec, par. Skierbiesz贸w. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 108 mk. Wolica 1 w dok. W. Sucha, w艣 nad rzk膮 Stub艂膮, pow. dubie艅ski, gm. Mizocz, par. praw. Spas贸w o 3 w. . 2. W. , w dok. Wola Byty艅ska Zbyty艅ska, w艣 nad Zbyte艅k膮, pow. dubie艅ski, gm. Warkowicze, par. praw. Zbyty艅 o 2 w. . Pod艂ug reg. pobor, pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci miasta Dubie艅skiego ks. Konstantyna Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 9 dym. , 6 ogr. , 3 podsusiedk贸w Jab艂onowski, Woly艅, 82. 3. W. al. W. Strak艂owska, w艣 nad Ikw膮, pow. dubie艅ski, gm. Dubno, par. praw. Strak艂贸w o 2 w. na p艂d. . 4. W. i Wolica Morawska, nieistniej膮ce pod t膮 nazw膮 wsi, w pow. dubie艅skim. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1583 nale偶a艂y do Morawicy kn. Andrzeja Wi艣niowieckiego, wwdy wo艂y艅skiego, kt贸ry z pierwszej p艂aci z 5 dym. , z drugiej za艣 z 9 k贸艂 waln. , 1 st臋pn. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 108. 5. W. w 1570 i 1588 r. , W贸lka 1577, prawdopodobnie dzisiejsza Wolica 艁obaczowska, w艣, pow. dubie艅ski, na pograniczu pow. w艂odzimierskiego, w pobli偶u 艁obacz贸wki. Pod艂ug reg. pobor, pow. 艂uckiego z r. 1570 nale偶y do Hrehorego Junkiewicza Ko艂mowskiego, kt贸ry z Ko艂mowa, Borozowa i Wolicy p艂aci z 52 dym. , 13 ogr. po 2 gr. W r. 1577 Hryhory Jurkowicz Ko艂mowski p艂aci z W贸lki z 9 dym. , 4 ogr. a w 1583 r. z 8 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 5, 75, 98. 6. W. , w艣, pow. krzemieniecki, gm. 艁anowce, 41 dm. , 189 mk. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艂asno艣c Sawy Ja艂owickiego, pods臋dka ziem. krzemienieckiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 7 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 137. 7. W. , w艣, pow. krzemieniecki, gm. Poczaj贸w, par. praw. 艁opuszno o 1 w. ; w艂asno艣c hr. Potockich. Pod艂ug reg. pobor, pow. krzemienieckiego z r. 1570 w zastawie Jarofieja Oskiego, kt贸ry z Poczajowa, Przeniatina, Basiorowki, Wolicy, Komnatki i z cz臋艣ci Leduechowskiej p艂aci z 75 dym. , 32 ogr. po 4 gr. , 46 ogr. po 2 gr. , 2 karcz. , 1 ko艂a m艂yn. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 25. 8. W. , w艣, pow. krzemieniecki, gm. Wyszogr贸dek Wyszhorodek, par. praw. Ma艂e Ko艣kowce o 1 w. , ma 35. , 300 mk. , cerkiew filialn膮, p. w. 艣w. Archanio艂a Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 przed r. 1724 i uposa偶on膮 27 dziesi臋cinami ziemi. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 nale偶y do Wi艣niowca kn. Aleksandrowej Wi艣niowieckiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 4 dym. , 3 ogr. , 2 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 133. W r. 1776 w艣 nale偶a艂a do Jana Lipskiego, cze艣nika tr臋bowelskiego, a w r. 1777 do Miko艂aja Polanowskiego, starosty d膮browieckiego. 9. W. , w艣, pow. 艂ucki, na pograniczu z gub. mi艅sk膮, na p艂n. wsch. od W艂odzimierzca. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do Czartoryska kn. Micha艂a Czartoryskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 2 dym. po 20 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 45. 10. W. , pow. 艂ucki, ob. W贸lka. 11. W. , nieistniej膮ca w艣 w p艂d. wsch. cz臋艣ci pow. ostrogskiego Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 nale偶y do Sydora Kornickiego, kt贸ry z Kornicy, Sielca, Oknin, W. i Przero艣la p艂aci z 29 dym. , 15 ogr. po 2 gr. , 1 ko艂a m艂yn. 12 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 28. 12. W. , w艣 nad rz. P艂osk膮, pow. proskurowski, okr. pol. i par. katol. Fulsztyn, gm. Malinicze, st. poczt. i dr. 藕el. Czarny Ostr贸w o 10 w. , o 12 w. od Proskurowa, ma 143 dm. , 731 mk. , 583 dzies. ziemi w艂o艣c, 487 dwor. , 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a, wzniesion膮 w r. 1833. Parafia przy艂膮czona do Ma艂aszowiec. W艂asno艣膰 Zalewskich. Pod艂ug reg. pobor. wojew贸dztwa podolskiego z 1578 r. nale偶y do Czarnego Ostrowu Stanis艂awa Stawskiego Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 303. 13. W. , w艣 niegdy艣, w zach. cz臋艣ci pow. r贸wie艅skiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1583 nale偶y do Klewania kn. Jurya Czartoryskiego, kt贸ry p艂aci z 5 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 88. 14. W. , w艣 nad lew. dop艂. S艂uczy, pow. starokonstantynowski, gm. Tereszki, 92 dm. , 665 mk. , cerkiew, szko艂a, m艂yn wodny, wiatrak, cegielnia, piec wapienny. W艂asno艣膰 Jodk贸w. 15. W. , w艣 skarbowa nad Unaw膮, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. Wieprzyk, par. praw. Piwnie o 3 w. , ma 611 mk. w r. 1863 pod艂ug Pochilewicza by艂o 695 dusz. Wraz z s膮siedni膮 wsi膮 Dmitr贸wk膮 nale偶y do klucza chwastowskiego d贸br pa艅stwa. 16. W. , w艣, pow. w艂odzimierski, na p艂n. wsch. od Porycka. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z r. 1570 w zastawie Michaj艂y Serbina, kt贸ry z Pierkowicz, Zawidowa i W. p艂aci z 44 dym. , 34 ogr. po 4 gr. , 35 ogr. po 2 gr. , 2 k贸艂 m艂yn. po 12 gr. , 1 karczma 12 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 24. 17. W. , w艣 niegdy艣, w p艂d. cz臋艣ci pow, w艂odzimierskiego, na pograniczu od Galicyi, czy nie dzisiejsza Wolica Bu偶a艅ska, pod Boryszkowiczami. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1570 w艂asno艣膰 Wasila 呕urawnickiego, kt贸ry z 呕urawnik, W. , Rzisczowa i Koczkarowca p艂aci z 61 dym. , 6 ogr. po 4 gr, 8 ogr. po 2 gr. , 6 bojar. , 2 k贸艂 m艂yn. po 12 gr. W r. 1583 Jan 呕orawnicki z Zorawnik i W. wnosi z 12 dym. , 16 ogr. , 4 k贸艂 dorocz. , 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 13, 110. 18. W. , prawdopodobnie dzisiejsza Wolica Dru偶kopolska, w艣 w p艂d. cz臋艣ci pow. w艂odzimierskiego, pod Dru偶kopolem. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1570 w艂asno艣膰 Bazylego Drewi艅skiego, kt贸ry z Spyko艂os, W. i Kokoszewa p艂aci z 40 dym. , 32 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. , 2 k贸艂 m艂yn. po 24 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 13. 19. W. , pow. w艂odzimierski, ob. W贸lka Dulibska. 20. W. , w艣, pow. 偶ytomierski, gm. Trojan贸w, par. praw. Szumsk, ma 56 dm. , 470 mk. , gorzelni臋. 21. W. Andruchy, ob. Wola Andruskiego, pow. kowelski. 22. W. Bu偶a艅ska, pow. w艂odzimierski, ob. Wolica. 23. W. Chojeckiego, dwie zaginione miejscowo艣ci we w艂o艣ci 偶es艂awskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zas艂awskim. 24. W. Choroszowa w 1570 r. al. Nowosio艂ki w 1583, w艣 nieistniej膮ca obecnie we w艂o艣ci lachowieckiej, przeto w p艂d. zak膮tka pow. ostrogskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 w艂asno艣膰 Fedora Sieniuty Lachowieckiego; pob贸r oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 ten偶e p艂aci z W. Nowosi贸艂ki z 2 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 28, 136. 25. W. Dorosi艅ska Niemier, nieistniej膮ca pod ta nazw膮 w艣, w pow. 艂uckim, prawdopodobnie dzisiejszy Dorosi艅 lub te偶 Niemier, obie w p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu, w pobli偶u granicy pow. w艂odzimierskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1683 r. w艂asno艣膰 K艂odzi艅skiego, ststy b艂o艅skiego, kt贸ry p艂aci z 2 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 94. 26. W. Dru偶kopolska, pow. w艂odzimierski, ob. Wolica. 27. W. Dubie艅ska, pow. kowelski, ob. Wola Dubie艅ska. 28. W. Dubiska al. Dubiszcze, w艣 nad S艂ucz膮, pow. starokonstantynowski, gm. Krasi艂贸w o 4 w. , par. kat. Kulczyny odl. o 20 w. od st. dr. 偶el. Czarny Ostr贸w, ma 85 dm. , 452 mk. , przesz艂o 1000 mr. pola ornego, cerkiew, garbarni臋, wapielni臋, wiatrak. W艂asno艣膰 dra Gawro艅skiego. Wchodzi艂a w sk艂ad w艂o艣c. ku藕mi艅skiej, nadanej w r. 1557 przez Zygmunta I ks. Konstantemu Ostrogskiemu. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艣 Wolica Dubiscka nale偶y do w艂o艣ci konstantynowskiej ks. Konst. Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 3 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wolyn, 129. Opis poda艂 A. Konaszynskij w Wo艂. eparch. wiedom. 1873 r. . 29. W. al W贸lka al. Wola Falimicka, w艣 nad 艁ugiem. pow. w艂odzimierski, na p艂d. wsch. od W艂odzimierza, w艂a艣ciwie przysio艂ek wsi Falimicze. Nale偶a艂a d d贸br biskup贸w 艂uckich. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z r. 1545 niegdy艣 wlo艣膰 zamku w艂odzimierskiego, nadana przez kr贸la Kazimierza wraz z Falimiczami i in. kn. Micha艂owi, ojcu kn. Kowelskiego Sanguszki ob. Jab艂onowski, Rewizye, str. 83. 30. W. Horna, w艣 nieistniej膮ca obecnie, s膮dz膮c po wyliczonych w s膮siedztwie wsiach musia艂a le偶e膰 w zach. cz臋艣ci dzisiejszego pow. ostrogskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci ostrogskiej ks. Konst. Ostrogskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 5 dym. , 3 ogr. , 2 podsus. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 81. 31. W. Kierekieszyna, w艣, pow. starokonstantynowski, gm. St. Konstantyn贸w, par. katol. Butowce, 99 dm. , 800 mk. , cerkiew, gorzelnia. Wzniesienie oko艂o wsi dochodzi 1106 st. npm. 32. W. Kutyszcze, dzi艣 Kutysko al. Kutyszcze, w艣 u 藕r贸de艂 rzki Buh艂贸wki, pow. krzemieniecki, na p艂d. od 艁anowiec. Pod艂ug reg. pobor, pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale偶y do Wyszogr贸dka kn. Aleksandra Poryckiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 2 dym. , 2 ogr. , 2 ogr. Jab艂onowski, Woly艅, 136. 33. W. Lachowiecka, w艣, pow. zas艂awski, gm. Tarnawka, par. praw. Szarlaj贸wka o 1 2 w. ; w艂asno艣膰 Borysowa. 34. W. Laskowska, nieistniej膮ca w艣, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale偶a艂a do d贸br niebosz. ks. W艂adys艂awa Zbaraskiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 128. 35. W. Lipa, dzi艣 Lipa, w艣, pow. dubie艅ski, na wsch贸d od Mirohoszczy. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do Dymitra Ja艂owickiego, kt贸ry z Mirohoszczy i W. p艂aci z 28 dym. , 20 ogr. , 2 k贸艂 waln. , 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 110. 36. W. Lubecka, przysio艂ek wsi Lubcza, w pow. 艂uckim. 37. W. Lubi艅, prawdopodobnie dzisiejsza W贸lka Lubitowska ob. , w艣, pow. kowelski, na p艂d. wsch. od Kowla, mi臋dzy Lubitowem a Radoszynem, kolo Wo艂oszek. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Kiry艂a Zubczowskiego, horodniczego 艂uckiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 3 ogr. , 2 podsus. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 121. 38. W. 艁obaczowska, pow. dubie艅ski, ob. Wolica. 39. W. Maczywkowa, nieistniej膮ca w艣, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale偶y do d贸br 艣. p. kn. W艂adys艂awa Zbaraskiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂on. , Woly艅 128. 40. W. Ma艂a, w艣 nad Teter贸wk膮, dop艂. Teterowa, pow. 偶ytomierski, gm. Januszpol, par. praw. Halij贸wka al Wysoka Grobla o 2 w. , par. katol. Krasnopol, w艂asno艣膰 gen. Lachmanowej. 41. W. Markowa, w艣 na lew. brzegu Unawy, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Popielnia, par. praw. Sokolcza, o 38 w. od Skwiry, ma 427 mk. Stanowi w艂a艣ciwie cz臋艣膰 wsi Sokolczy, le偶膮cej po praw. brzegu Unawy. Nale偶a艂a do w艂o艣ci pawo艂ockie. 42. W. Mie艅kowa, obecnie Mi艅kowce, w艣, pow. skwirskiego. 43. W. Morawska w dokum. , pow. dubie艅ski, ob. Wolica. 44. W. Ochmatkowska, widocznie dzisiejszy Ochmatk贸w, w艣 nad Styrem, pow. dubie艅ski, na p艂n. wsch. od Boromla. Pod艂ug reg. pobor. pow, 艂uckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Aleksandra Zaborowskiego, kt贸ry p艂aci od 3 ogrod. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 96. 45. W, Olicz贸wka al O艂ycka, dzi艣 O艂yczki, w艣 nad Puci艂贸wk膮 Putyliwni膮, pow. 艂ucki, na p艂n. od Klewania. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. wlo艣膰 zamku o艂yckiego kn. Micha艂a Czartoryskiego, ssty 偶ytomierskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 13 dym, po 10 gr. , 3 ogr. po 4 gr. W 1583 r. w艂asno艣c Stanis艂awa Radziwi艂艂a, ks. na O艂yce i Nie艣wie偶u, kt贸ry p艂aci z 11 dym. , 5 ogr. , 5 komor. , 2 k贸, waln. , 1 folusz, Jab艂onowski, Wo艂y艅, 47, 109, 46. W. Omela艅ska al Omielna, dzi艣 Omelno Wolica w艣, pow. 艂ucki, na p艂d. od Kolek. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Iwana Koszki, kt贸ry z Zerowycz 呕urawicze i z W. 0. p艂aci z 16 dym. , 2 ogr. , 3 ogr. , 1 2 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 9, 100. 47 W. w Ostrowie, w艣 niegdy艣 w okolicach Szepla, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od Torczyna w tej okolicy jest dzi艣 w艣 W贸lka nad rz. Stawem. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do dworu Szepla kn. Iwanowej Czartoryskiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 3 dym, , 4 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Woly艅, 48. 48. W. Paszkowska, opustosza艂e sio艂o we w艂o艣ci 偶es艂awskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zas艂awskim. Pod艂ug reg. pobor. pow, krzemienieckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Tychny Homiaka, kt贸ry p艂aci z 1 dymu, 2 ogr. , 3 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 146. Ob. Paszk贸wka. 49. W. Polowa, w艣 nad rz. Szafary膮, pow. zas艂awski, gm. Tarnawka. o 40 w. od Zas艂awia st. poczt. a 60 w. od Szepiet贸wki st. dr. 藕el. , ma 129 dm. , 987 mk. prawos艁, 25 rodzin. katol. i 2 偶yd贸w. Posiada cerkiew paraf. , p. wez. 艣w. Dymitra, z drzewa wzniesion膮 w 1796 r. i uposa偶on膮 62 dzies. ziemi. Opr贸cz tego jest tu cerkiew cmentarna, p. w. 艣w. Jana Bogos艂awa z muru wzniesiona w 1871 r. Szko艂a wiejska od 1869 r. W艂asno艣膰 gen. Cho艂szewnikowa. 50. W. Poniatowska, w艣, pow. starokonstantynowski, par. katol. Bazalia, w 1867 r. 113 dm. 51. W. Pustomit, dzi艣 Pustomity, w艣, pow. r贸wie艅ski, na p艂n. wsch. od Tuczyna. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do w艂o艣ci tuczy艅skiej Aleksandra Siemaszki, kt贸ry p艂aci z 3 dym. , 2 ogr. po 2 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 55. 52. W. Rochman贸w, w艣, pow. krzemieniecki. dzi艣 Rachman贸w ob. . Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Walentego Wkry艅skiego, nowoosadzona, p艂aci z 4 dym. , 2 komor. , 2 k贸艂 waln. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 148. 53. W. Strak艂owska, pow. dubie艅ski, ob. Wolica. 54. W. Sucha, pow. dubie艅ski, ob. Wolica. 55. W. Tatarska, w艣 nad dop艂. Ikopoci, pow. zas艂awski, gm. Antonin, par. praw. Krzemie艅czuki o 2 w. , par. kat. Kulczyny. 56. W. Ulty艅ska al. Ulty艅ska, wymieniona w reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. b臋dzie, prawdopodobnie to co Wolica Pustomit z reg. 1577 r. , le偶a艂a przeto w pow. r贸wie艅skim, na p艂n. wsch. od Tuczyna. Nale偶a艂a do w艂o艣ci tuczy艅skiej Aleksandra Siemaszki, kasztelana brac艂awskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 4 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 87. 57. W. W膮sowicza al. Wonowicze, w艣 nad dop艂. S艂uczy, pow. starokonstantynowski, gm. Czerniel贸wka, par. katol. Bazalia, 156 dm. , 827 mk. , cerkiew, 2 m艂yny wodne, wiatrak, cegielnia. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艣 Wolica nale偶y do Ku藕mina ks. wwdy kijowskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 11 dym. , 8 ogrod. , 4 ogr. , 2 podsus. Jab艂onowski, Woly艅, 147. 58. W. Wielka, w艣 S艂ownik Geograficzny T. XIII, Zeszyt 155. nad rzk膮 Kara艅k膮, dop艂. S艂uczy i dwoma stawami, pow. 偶ytomierski, gm. Motowid艂贸wka o 1 w. , par. katol. i st. pocz. Lubar o 15 w. , odl. o 90 w. od 呕ytomierza i 35 w. od st. dr. 偶el. , Pieczan贸wki, ma 184 dm. , 1485 mk. prawos艂. , katol. i do 80 偶yd贸w. Posiada cerkiew par. p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮 w 1787 r. i uposa偶on膮 42 dzies. ziemi, kaplic臋 katol. na cmentarzu grzeb. , pi臋kny pa艂ac dziedzic贸w, gorzelni臋. W艣 s艂ynie z bogactwa w艂o艣cian. W艂asno艣膰 dawniej Buszy艅skich, dzi艣 Romer贸w. 59. W. Wonowicze, pow. starokonstantynowski, ob. Wolica W膮sowicza, 60. W. Woronij贸w, dzi艣 Woron贸wka, w艣 nad dop艂. Styru, pow. r贸wie艅ski, na wsch贸d od Tuczyna. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. nale偶y do w艂o艣ci tuczy艅skiej Aleksandra Siemaszki, kt贸ry p艂aci z 2 dym. , 2 ogrod. po 4 gr. Jab艂onowski, Woly艅, 55. 61. W. Zab艂ockiego, nieistniej膮ca w艣, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale偶y do d贸br 艣. p. kn. W艂adys艂awa Zbaraskiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 128. 62. W. Zahorowska al Zahor贸w Nowy, w艣, pow. w艂odzimierski, gm. Chor贸w, ma dm. , 248 mk. Posiada staro偶ytny monaster, w kt贸rym znajduje si臋 obraz Bogarodzicy, s艂yn膮cy cudami. Dzisiejszy ko艣ci贸艂 i monaster fundowany jest przez Piotra Zaborowskiego w 1567 r. S膮 tu portrety kolator贸w Zaborowskich i Czackich. Przechowywa艂y si臋 tu w 3 srebrnych urnach serca Czackich, kt贸re, gdy Czaccy zaprzestali zapomaga膰 klasztor, prze艂o偶ony takowego Seweryn Dziubi艅ski kaza艂 zakopa膰 do ziemi a z urn urz膮dzi膰 艣wieczniki. 63. W. Zarubiniecka, w艣 nad rz. Iwnic膮, pow. skwirski, na pograniczu pow. 偶ytomierskiego, w 3 okr. pol. , gm. Chodork贸w, par. kat. Iwnica, o 50 w. od Skwiry, ma 548 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 642 mk. prawos艁, 88 katol; 2630 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w zesz艂ym wieku i uposa偶on膮 56 dzies. Kaplica katol. dek. 偶ytomierskiego. W epoce uw艂aszczenia w艂o艣cian nale偶a艂a do Zygmunta i Bronis艂awa Raciborowskich. 64. W. Zmiiniecka, prawdopodobnie dzisiejszy Zmieiniec, w艣 nad dop艂. Styru, pow. 艂ucki, na p艂n. zach. od 艁ucka. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Sebastyana Bohuszewicza, namiestnika klewa艅skiego, kt贸ry p艂aci z 6 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 107. J. Krz, Wolica 1. nazwa dolnego biegu rzeki Ko艣cielnicki Potok ob. . 2. W. , rzeczka, lewy dop艂yw Czeremoszu, wyp艂ywa we wsi Herodzie, w pow. kosowskim. 殴r贸dlane wody zbiera z pod Chrome艅skiego grzbietu, z pod szczyt贸w Paltina 614 mt. , Micha艂kowa 815 mt. i p艂ynie na Czerhan贸wk臋, Kobaki i w Rybnie uchodzi do Czeremoszu, na wysoko艣ci 265 mt. D艂ugo艣膰 do 20 klm. We wsi Kobaki przyjmuje z lew. brze53 Wolica Wolica gu Hnilc臋. 3. W. , nazwa dawana rz. Seret dop艂. Dniestru na obszarze pow. brodzkiego. Wolica 1. w艣, pow. boche艅ski, w okolicy podg贸rskiej, 2, 2 klm. na p艂d. od 艁apanowa, mi臋dzy Lubomierzem od zach. , Grabiem pld. i Brzezowa wsch. . Par. rzym. kat. w 艁apanowie. W艣 wraz z obszarem wi臋kszej posiad艂o艣ci ma 40 dm. i 227 mk. , w tem 220 rzym. kat. , 7 izrl. Pos. tabularna Stan. Lgockiego ma 190 mr. , pos. mn. 24, 2 mr. W spisie pob. po 2 grosze z艂ami z r. 1490 Pawi艅ski, Ma艂op. , 447 nie ma tej wsi w par. 艂opanowskiej, w 1581 r. znajdujemy j膮 wraz z nieistniej膮c膮 teraz Wol膮. Mia艂a 3 1 2 艂an km. , 4 zagr. z rol膮 i 2 komor. z byd艂em. 2. W. z Wa艂owicami, w艣, w pow. jasielskim, na lewym brzegu Jasio艂ki, o 4, 6 klm. na wsch贸d od Jas艂a. Sk艂ada si臋 z dw贸ch osad Wolicy 24 dm. , 135 mk. i ku p艂d. wysuni臋tych Wa艂owic 28 dm. , 146 mk. a wreszcie obszaru dwor. 4 dm. i 26 mk. , ma 307 mk. rzym. kat. a 5 izr. Pos. tabularna Apol. Przy艂臋ckiego ma og贸艂em 264 mr. , pos. mn. 172 mr. obszaru. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 119 Wola i Wa艂owice mia艂y 2 1 2 艂anu km. , 4 zagr. z rol膮, 2 bez roli, 3 komor. z byd艂em i 3 bez byd艂a. Posiadali je Mateusz i Miko艂aj Pakosze. Granicz膮 na zach. z Sobniowem, na p艂d. z 艁askami, na wsch. z G膮s贸wk膮 i Czelu艣nic膮 a na pln. stanowi Jasio艂ka granic臋 od Hank贸wki. 3. W. z Lasem Ko艣cielnickm i Rogowem, w艣, pow. krakowski, nad pot. Ko艣cielnickim, dop艂. Wis艂y z lew. brzegu, na granicy kr贸lestwa polskiego. W贸lka Las Ko艣cielnicki jest po艂o偶ona ku p艂d. 36 dm. a Bog贸w 4 dm. na brzegu Wis艂y. Wog贸le liczy w艣 58 dm. i 295 mk. rzym. kat. ; obszar tabularny z osadami Pomykana i Browarek 4 dm. , 36 mk. 13 izrael. . Obszar tabularny Maryi hr. Wodzickiej ma 284 mr. ; pos. mn. 281 mr. Par. w G贸rce Ko艣cielnickiej. W r. 1581 Pawi艅ski, Ma艂op. , 7 nale偶a艂a w艣 do par. w Pobiedniku; by艂a dziedzictwem Wodzis艂awskiego, kt贸ry p艂aci艂 od 4 艂an. km. i 2 komor. z byd艂em. Graniczy na zach. z K臋p膮 Rusieck膮, Przylaskiem Wyci膮zkim i Wyci膮偶ami a na p艂n. z C艂em. 4. W. , w贸lka do Kobylan, pow. kro艣nie艅ski na p艂d. od Kobylan, nad pot. Stawiska, sk艂ada si臋 z 8 dm. , ma 57 mk. rzym. kat. 5. W. , w贸lka do Ostrowa, w pow. 艂a艅cuckim, na wsch. od Ostrowa, 4 klm. na p艂n. od Ka艅czugi, liczy 62 dm. i 314 mk. rzym. kat. Pos. tabularna J贸z. Stoja艂owskiego wynosi 76 mr. , pos, mn. 317 mr. 6. W. , w贸lka do wsi Stronie, w pow. limanowskim, sk艂ada si臋 z 14 dm. i 75 mk. 7. W. z Kopalinami i B艂yszcz贸wk膮, w艣, w pow. ropczyckim, na praw, brzegu Wis艂oki, przy go艣ci艅cu z D臋bicy 1, 8 klm. do Pilzna, ma w stronie p艂n. i wsch. wi臋ksze lasy. Kopaliny le偶膮 na brzegu Wis艂oki, B艂yszcz贸wka za艣 jest karczm膮 przy go艣ci艅cu. Razem z obszarem wi臋k. pos. i W贸lk膮, ma Wolica 32 dm. i 248 mk. 236 rzym. kat. a 12 izrl. Posiad艂o艣膰 tabularna br. Henryka Christianiego ma w og贸le 802 mr. , w po艂owie, roli a w po艂owie lasu, pos. mn. 162 mr. roli. W艣 t臋 spotykamy dopiero w r. 1674, w spisie pobor. , jako Wol臋 Pawi艅ski, Ma艂op. , 56a, wszystkie za艣 inne wsi, nale偶膮ce do par. w D臋bicy, istnia艂y w r. 1581. Graniczy na p艂d. z Latoszynem i Podegrodziem, na wsch贸d z Gawrzy艂ow膮 a na p艂n. z Kaw臋czynom. 8. W. 艁ugowa, w艣, w pow. ropczyckim, o 1, 5 klm. na p艂n. od S臋dziszowa, a na zach. od Kaw臋czyna, sk艂ada si臋 z 109 dm. , ma 566 mk. rzym. kat. 9. W. Piaskowa, w艣 w pow. ropczyckim, na p艂n. od W. 艁ugowej, 2 klm. od S臋dziszowa, liczy 105 dm. i 580 mk. 353 rzym. kat. a 227 izrl. Pos. tabularna hr. Potockich z Krzeszowic wynosi 440 mr. 10. W. , w艣, pow. sanocki, ma par. gr. kat. z cerkwi膮 murowan膮, le偶y nad Sanoczkiem, 3, 5 klm. na p艂n, wsch. od Bukowska, sk艂ada si臋 z 58 dm. i ma 362 mk. 324 gr. kat. , 29 rzym. kat. i 9 izrl. Pos. tabularna w r臋kach izraelit贸w, dawniej hr. Komorowskich ma w og贸le 729 mr. , pos, mn. 620 mr. obszaru. Uposa偶enie parafii wynosi wprawdzie 84 mr. i 176 50 z艂r. dodatku, lecz gleba jest p艂onn膮. Do par. dek. potolicki nale偶膮, pr贸cz Wolicy Zboisko, mto Bukowsko, Ratnawica z cerkwi膮 drewnian膮 i Be艂ch贸wka. Graniczy na p艂d. z Be艂ch贸wk膮 i Ratnawic膮, na wsch. z Niebieszczanami, na zach. z Nowota艅cem a na p艂n. ze Zboiskami. 11. W. , w贸lka do Sierczy, le偶y na p艂d. od Sierczy, przy drodze z Wieliczki do Gorzkowa, w pow. wielickim, sk艂ada si臋 z 50 dm. , ma 352 mk. W r. 1581 Adam Niewiarowski mia艂 tu p贸艂艂anek kmiecy i 3 zagrody z rola, a Wielog艂owska 3 zagr. z rola. 12. W. , przys. Plichowa, pow. brze偶a艅ski ob. t. VIII. 13. W. , w艣, pow. dobromilski, 15 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Dobromilu, tu偶 na p艂n. zach. od urz. poczt. w Kro艣cienku, ko艂o Chyrowa. Na p艂n. zach. le偶y Liskowate, na p艂n. 艁opuszanka, na wsch. Obersdorf, na p艂d. wsch. Kro艣cienko, na p艂d. zach. Berehy pow, liski. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa dop艂. Strwi膮偶a, pot. 艁odyna, a cz臋艣膰 p艂n. inny dop艂yw Strwi膮偶a, nadp艂ywaj膮cy z Liskowatego. W dolinie tego ostatniego potoku le偶膮 zabudowania wsi, a w dolinie 艁odyny grupa dom贸w 艁odynka i m艂yn. W r. 1890 by艂o 27 dm. , 195 mk. w gm. 186 gr. kat. , Rus. , a 9 izrl. Pol Par. gr. kat. w Kro艣cienku, rzym. kat. w Jasieniu. Ob. Kro艣cienko. 14. W, cz臋艣膰 Pustomyt, w pow. lwowskim. 15. W. , w艣, pow. podhajecki, 9 klm. na p艂d. od s膮du pow. i urz. poczt. w Podhajcach. Na p艂n. zach. i p艂n. le偶y Wierzb贸w, na wsch. , p艂d. i p艂d. zach. Ho艂hocze. Wody p艂yn膮 strugami na wsch. do Koropca. Na p艂d. le偶膮 zabudowania wsi, folwark, cegielnia i Wapniarka. W艂asn. wi臋k. ma roli ornej 149, 艂膮k i ogr. 10, pastw. 11, lasu 450 mr. ; w艂asn. mn. roli or. 215, 艂膮k i ogr. 125, pastw. 11 mr. W r. 1890 by艂o 73 dm. , 486 Wolica Wolica mk. w gm. ; 6 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 321 j rzym. kat. , 172 gr. kat. , 39 izrl; 339 Pol. , 193 Rus. . Far. rzym. kat. w Zawa艂owie, gr. kat. w Ho艂hoczem. 16. W. , w艣, pow. ska艂acki, 27 klm. na p艂d. wsch. od Ska艂atu, 19 klm. na p艂d. wsch. od sadu pow. w Grzyma艂owie, 11 klm. na wsch. od urz. tel. w Toustem, tu偶 na zach. od urz. poczt. w Ka艂ahar贸wce. Na pld. le偶膮 Rasztowce, na zach Borki i Krasne, na pln. wsch. Kozina; wschodnia cz臋艣贸 styka si臋 z Ka艂ahar贸wka i Wychwaty艅cami na 艣rodkowej przestrzeni, a zreszt膮 przypiera do granicy pow. , proskurowskiego gub. podolska i stykaj膮 si臋 na p艂n. z Satan贸wk膮, a na pld. z Kr臋ci艂owem. Wzd艂u偶 p艂d. wsch. granicy p艂ynie Zbrucz. Do niego pod膮偶a struga z p艂n. cz臋艣ci obszaru. W dolinie tej strugi le偶膮 zabudowania wsi, folwark i gorzelnia. Pld. cz臋艣膰 obszaru lesista las Grzyma艂owski. Wznies. si臋ga 338 mt. na pld. ; p艂n. cz臋艣膰 obszaru opada poni偶ej 340 mt. W艂asn. wi臋k. tu, w Kr臋ci艂owie i Wychwaty艅cach ma roli or. 809, 艂膮k i ogr. 35, past. 86, lasu 2463 mr. ; w艂. mn. roli or. 900, 艂膮k i ogr. 69, pastw. 7 mr. W r. 1890 by艂o 88 dm. , 589 mk. w gm. , 19 dm. , 169 mk. na obsz. dwor. 536 gr. kat. , 142 rzym. kat. , 70 izrl. , 2 innych wyzn. ; 208 PoL, 536 Rus. , 6 Niem. . Far. rzym. kat. w Grzyma艂owie, gr. kat. w Ka艂ahar贸wce. We wsi jest cerkiew i kasa po偶yczk. gm. z kapit. 3520 z艂r. 17. W. , cz臋艣膰 Pietniczan, pow. stryjski. 18. W. al. Wolica Mostenska z Piaskami, Rokitn膮 i Wieczorkami, w艣, pow. 偶贸艂kiewski, 24 klm. na pln. , wsch. od 呕贸艂kwi, tu偶 na zach. od s膮du pow. i urz. poczt. w Mostach Wielkich. Na wsch. le偶膮 Mosty Wielkie, na p艂d. Stanis艂贸wka, na zach. Dworce, na p艂n. Kuliczk贸w pow. sokalski. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Rata od p艂d. zach. na p艂n. wsch. i lewoboczny dop艂yw Raty, Rokitna od zach. na wsch. Wzd艂u偶 granicy p艂n. p艂ynie od zach. na wsch. pot. B艂otny, lew. dop艂. Raty, wzd艂u偶 granicy p艂d. zach. 艢winia, prawy dop艂. Raty, a偶 do uj艣cia. Zabudowania wsi le偶膮 w dolinie Raty. Na praw. brzegu grupa dm. Piaski, a na lew. brz. Rokitny grupa dom贸w Rokitna. Obszar ca艂y przewa偶nie lesisty, Wznies. w 艣rodku obszaru 217 mt. Czysty wierzch, W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 121, 艂膮k i ogr. 163, pastw. 7, lasu 2826 nar. ; w艂asn. mn. roli or. 171, 艂膮k i ogr. 437, pastw. 39 mr. W r. 1890 by艂o 131 dm. , 779 mk. w gm. ; 16 dm. , 186 mk. na obsz. dwor. 454 rzymkat. , 454 gr. kat. , 157 izrl, 450 Pol. , 457 Rus. , 62 Niem. . Par. rz. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w Dworcach. 19. W. Bary艂贸wa, w艣, pow. kamionecki, 45 klm. na p艂n. wsch. od Kamionki Strumi艂owej, 16 klm. na pln. wsch. od s膮du pow. i urz. poczt. w Radziechowie. Na p艂d. zach. le偶y Sie艅k贸w, na pld. Kulik贸w, na wsch. Bary艂贸w, na pln. Bu偶any w pow. w艂odzimierskim. Wzd艂u偶 granicy p艂n. p艂ynie Sydo艂贸wka od zach. na wsch. i przyjmuje w obr臋bie wsi od praw. brz. dop艂yw od p艂d. zach. z Sienkowa. Na praw. brz. tego potoku le偶膮 zabudowania wsi. Na p艂d. wsch. le偶y las D膮browa, a w nim na granicy wsch. grupa dom贸w Zielona. Wzn. 227 mt. w 艣rodku obszaru, 210 mt. na granicy p艂n. w dolinie Sydo艂贸wki. W艂asn. wi臋k. ma roli orn. 331, 艂膮k i ogr. 149, past. 186, lasu 407 mr. ; w艂as. mn. roli or. 533, 艂膮k i ogr. 277, past. 54 mr. W r. 1890 by艂o 99 dm. , 591 mk. w gm. ; 5 dm. , 36 mk. na obsz. dwor. 530 gr. kat. , 59 rzym. katol. , 38 izr. ; 201 Pol. , 426 Rus. . Par. rzym. kat. w Radziechowie, gr. kat. w Sie艅kowie. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. 457 z艂r. 20. W. Derewlanska, w艣, pow. kamionecki, 15 Mm. an p艂d. wsch. od Kamionki Strumi艂owej, 10 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. i urz. poczt. w Busku. Na wsch. le偶膮 Pobu偶any, na pld. Derewlany, na zach. Spas i Sokola, na pln. Sokola. Wzd艂u偶 granicy p艂d. i p艂d. zach. p艂ynie Bug. Na praw. jego boku le偶膮 zabudowania wsi. Pln. cz臋艣膰 obszaru zajmuj膮 lasy Zbyska, Zamynki i Matwijawka. Wzn. na p艂n. 245 mt. W艂asn. wi臋k. hr. Kazimierza Badeniego ma roli or. 254, 艂膮k i ogr. 149, past. 7, lasu 1294 mr. ; w艂 mn. roli or. 359, 艂膮k i ogr. 260, pastw. 32, lasu 4 mr. W r. 1890 by艂o 101 dm. , 593 mk. w gm. , 3 dm. , 11 mk. na obszarze dwor. 54 rzym. kat. , 623 gr. kat. , 27 izrl; 542 Rus. , 62 Pol. Par. rzym. kat. w Busku, gr. kat. w Sokoli. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. 312 z艂r. By艂 tu niegdy艣 warowny zamek, z kt贸rego tylko dwie baszty pozosta艂y Stupnicki, Geografia Galicyi, Lw贸w, 1849, str. 85. 21. W. Hnizdyczowska, w艣, pow. 偶ydaczowski, 7 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. i urz. poczt. w 呕ydaczewie. Na wsch. i p艂d. wsch. le偶y Hnizdycz贸w, na p艂d. zach, Pokrowce, na zach. Cucu艂owce, na p艂n. Turady. Wzd艂u偶 granicy p艂d. wsch. p艂ynie Stryj. Zabudowania wsi le偶膮 na zach. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 140, 艂膮k i ogr. 16, past. 152 mr. ; w艂. mn. roli or. 283, 艂膮k i ogr. 70, past. 63 mr. W r. 1890 by艂o 71 dm. , 410 mk. w gm. ; 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 371 gr. kat. , 5 rzym. kat. , 33 izrl, 13 innych wyzn. ; 373 Rus. , 36 Pol. , 13 Niem. . Par. rz. kat. w 呕ydaczewie, gr. kat. w Cucu艂owcach. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. 1611 z艂r. 22. W. Komarowa z Horodelcem i Komarowem, w艣, pow. sokalski, 12 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. , st. kol. i urz. poczt. w Sokalu. Na p艂n. le偶y Tartak贸w, na wsch. Zubk贸w, na p艂d. Po藕dzimierz, na zach. Komar贸w. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa pot. Bia艂ystok. Na obu jego brzegach le偶膮 zabudowania wsi. Na p艂n. wsch. lasy Wole艅ski szczyt 230 mt. i 艢widniki. W r. 1890 by艂o 229 dm. , 1360 mk. w gm. ; 16 dm. , 131 mk. na obsz. dwor. 596 rzym. kat. , 846 gr. kat. , 49 Wolica Woliczka Woliczka izrl. 893 Bus. , 598 Pol. . Par. rzym. kat. w Tartakowie, gr. kat. w Zubkowie. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas, i kasa po偶. gm. z kapit. 928 z艂r. 23. W. 艁adyczynska, cz臋艣膰 艁adyczyna, pow. tarnopolski. 24. W. Trembowelska, w艣, pow. trembowelski, tu偶 na p艂d. wsch. od sa du pow. i Urz. poczt. w Trembowli, graniczy na p艂d. z Pleban贸wk膮, a na wsch. z Iwan贸wka pow. husiaty艅ski. Zabudowania wsi le偶a na p艂n. zach. , tu偶 na granicy Trembowli. Na wsch. wzg贸rze Wolica 361 mt. . W艂. wi臋k. ma roli or. 385, 艂ak i ogr. 13, past. 24 mr. ; w艂. mn. roli or. 303, 艂ak i ogr. 22, past. 4 mr. W r. 1890 by艂o 56 dm. , 289 mk. w gm. , 5 dm. , 39 mk. na obsz. dwor. 90 rzym. kat. , 213 gr. kat. , 25 izr. ; 200 Rus. , 128 PoL. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Trembowli. Lac Lu. Dz, Wolica 1. al. Wolice, niem. Walitz, w艣 ryc, przy wej艣ciu Noteci do jez. Ptur, w pow. szu bi艅skim, okr. urz. 艂abiszy艅ski, urz. stanu cywil. , st. kolei, urz. poczt. , szko艂y i par. obie w Barci nie, s膮d okr. w 艁abiszynie. Obszaru 781 ha, 8 dm. , 167 mk. 131 katol. Czysty doch贸d oce niony na 5064 mrk. Uprawa trzciny ma 269 ha i fabryka krochmalu. Do W. nale偶y folw. Fridrichsrode. W r. 1523 proboszcz Szczepa nowski pobiera艂 z W. dziesi臋cin臋 snopowa, a nad to po groszu kol臋dy z 艂anu. W r. 1577 by艂o 3 艂an. , w r. 1620 cztery p贸艂艂anki. Le偶y na zach. Barcina, na p艂n. Szczepanowa. W dok. z r. 1474 wie艣 ta nosi nazw臋 Wolna. W tym 偶e roku Miko艂aj z Janowego M艂yna Janowski, kaszt. szremski, kupi艂, jako patron altaryi, u Ja na Raczkowskiego z Marcinkowa G贸rnego, 4 grz. czynszu za 40 grzyw. , zabezpieczywszy go na Wolnej wsi dziedzicznej Raczkowskich. W r. 1793 by艂 dziedzicem J贸zef 艁ochocki na Barcinie. 2. W. Kozia, w艣 i fol. , w pow. pleszewskim jaroci艅skim, urz. stanu cywil. i par. ew. w No wem Mie艣cie nad Warta, st. kol. i poczta w 呕er kowie, par. katol. w D臋bnie, s膮d w Jarocinie. W艣 gospod. ma 348 ha, 33 dym. , 308 dusz 292 katol. Folw. ma 1 dm. , 17 mk. 3. W. Pusta, w艣 gospod. i folw. , w pow. pleszewskim jaroci艅 skim, ma urz膮d okr. w Nowem Mie艣cie nad Wart膮. , urz. stanu cywil, st. kol. i urz. poczt. , szko艂y i par. kat. w Mieszkowie, par. ewang. w N. Mie艣cie, s膮d w Jarocinie. W艣 gospod. ma obszaru 120 ha, 28 dm. , 184 mk. 8 ewang. . Folw. ma 9 dym. , 141 dusz. W. graniczy od p艂d. z Mieszkowem. R. 1282 Jan, bisk. pozn. , po艣wi臋caj膮c ko艣ci贸艂 mieszkowski, przekaza艂 mu dziesi臋ciny z Bielejewa i Wolicy, wsi Iwona. R. 1372 pisa艂 si臋 z Wolicy Miko艂aj, podkomorzy kaliski, a w r. 13929 Wincenty Wolicki. R. 1578 posiada艂 W. Miko艂aj, r. 1618 J臋drzej Wo licki, a pod koniec zesz艂ego wieku J贸zef Hersztupski. W. 艁. Woliczka 1. Nowostawce, prawdopodobnie dzisiejszy Nowy Staw, w艣 nad Wili膮, pow. krzemieniecki, na p艂n. od Zahajec i Szumbaru. Po d艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Stanis艂awa 艁aszcza, kt贸ry p艂aci zt膮d z 5 dym. , 1 ogr. , 1 komor. , 2 k贸艂 waln. , 1 st臋p. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 140. 2. W. Zuczki, nieistniej膮ca pod ta nazwa w艣, oko艂o Jampola, t. j. we wschodniej cz臋艣ci pow, krzemienieckie go lub przyleg艂ej pow. ostrogskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 w艂asno艣膰 Paw艂a Ma艂yszewicza Nowosielskiego, w贸jta ostroskiego, kt贸ry p艂aci z 1 dym. Jab艂o nowski, Wo艂y艅, 140. J. Krz. Woliczka, w艣, pow. rzeszowski, nad poto kiem, dop艂. Mr贸wki, na p艂d. stronie go艣ci艅ca z Rzeszowa do S臋dziszowa, w okolicy pag贸rkowa tej. Sk艂ada si臋, wraz z obszarem tabularnym z 76 dm. , ma 378 mk. 365 rzym. kat. i 13 izrl. Par. w 艢wilczy. Pos. tabularna Ant. Krupnickiego ma 276 mr. ; pos. mn. 396 mr. Grani czy na p艂n. ze 艢wilcza, na p艂d. z Bziank膮, na wsch. z Przybyszowem a na zach. z Trzcian膮, i B艂臋dow膮. Mac. Wolin, folw. , pow. wi艂komierski, w 3 okr. poL, gm. 呕mujdki, o 14 w. od Wi艂komierza. Wolin, niem. Wollin, wysepka na morzu Bal tyckiem, mi臋dzy dwoma uj艣ciami Odry Dziwnem niem. Dievenow i 艢wini膮. Swine, 3 1 2 mili kw. obejmuj膮ca. Nale偶y do obwodu regiencyjnego szczeci艅skiego, pruskiej prowincyi Pomeranii. Tworzy wraz z przeciwleg艂膮 wysp膮. O rzn膮. Usedom powiat osobny. Wyspa ta jest po wi臋k szej cz臋艣ci p艂ask膮. , piaszczyst膮 i nieurodzajn膮; obejmuje liczne jeziora, obszerne lasy i dobre pastwiska. Wybrze偶a jej s膮. pokryte wa艂ami i pag贸rkami piaszczystemi. Hodowanie byd艂a, po 艂贸w 艣ledzi i w臋gorzy i zbieranie bursztynu sta nowi膮 g艂贸wne zatrudnienie mieszka艅c贸w, kt贸 rych jest oko艂o 12000. Jedyne miasto na niej zowie si臋 tak偶e Wolin. Dwie mile na p艂n. zach. od niego le偶y urocza wioska Misdroy, licznie dla k膮pieli morskich zwiedzana. Szafarzyk utrzy muje, 偶e Wolin jest identyczny ze s艂awna nieg dy艣 Wineta. K艣. Fr. Wolin, niem. Wollin, miasto powiatowe na p艂d. wsch. kra艅cu wyspy t. n. , od l膮du oddzielone przez odnog臋 Odry Dziwno Dievenor. Klimat ma ostry. Woda do picia zawiera wiele saletry. Obszaru ma miasto 1145 ha 488 roli orn. , 496 艂膮k, 7 lasu; 1885 r. z przyleg艂. 600 dm. , 1215 dym. , 5097 mk. , 4932 ew. , 19 kat. , 8 dyssyd. , 138 偶yd. Trudni膮 si臋 handlem zbo偶a i byd艂a i po艂owem ryb, kt贸re w臋dzone albo solone wysy艂aj膮, do Szczecina, Poznania, Wroc艂awia, Lipska i t. d. Dawniej prowadzi艂o miasto o偶ywiony handel wodny z p贸艂nocnemi krajami, l膮dowy za艣 przez Pomorze a偶 po Nowogr贸d. Dowodz膮 tego znalezione tu monety arabskie z IX i X stulecia. Gr贸d ten by艂 od r. 1125 siedzib膮, biskupstwa, przeniesionego r. 1170 do Kamienia. R. 1630 zdobyli go Szwedzi, r. 1675 Wolica Wolin Wolininowo Wolina Wolina Brandenburczycy, lecz dopiero r. 1720, moc膮 traktatu sztokholmskiego, cala wyspa ostatecznie z pa艅stwem pruskiem po艂膮czona zosta艂a ob. Das Reichspostgebiet Berlin, 1878, str. 178. Wolina, w艣, w pow. niskim, na lew. brzegu Sanu, przy go艣ci艅cu z Niska 3 klm. do Rudni ka, wraz z w贸lka Podwolin膮 ma 45 dm. i 241 mk. 219 rzym. kat. par. w Rac艂awicach i 22 izrael. Obszar tabularny zosta艂 rozparcelowa ny; pos. mn, ma 403 mr. roli. W. graniczy na pln. z Rac艂awicami, na zach. z Warcho艂ami i bo rami, na pld. z Prz臋dzelem a na wsch. z Now膮 Wsi膮, kt贸ra do niedawna tworzy艂a wraz z Wo lin膮; wsp贸ln膮 gmin臋. Mac. Wolininowo, folw. , pow. suwalski, gm. Kuk贸w, par. Suwa艂ki odl. o 7 w. , ma 3 dm. , 17 mk. Wolino al. Anni艅skie, folw. , pow. siebieski, w pobli偶u jez. Osynia. Pod folw. zaczyna si臋 szereg niewielkich pag贸rk贸w, pokrytych lasem sosnowym, ci膮gn膮cy si臋 w kierunku wschodnim, na przestrzeni 25 w. , do jez. 艢wib艂o i Niewiedro. Woli艅skie Baraki, w艣 nad rzk膮 艁ydyni膮, pow. p艂o艅ski, gm. i par. Sochocin, odl. 14 w, od P艂o艅ska, ma 13 dm. , 103 mk. , 329 mr. Woli艅skie Budy 1. w艣, pow. m艂awski, gm. Ratowo, par. Unieck, odl. 28 w. od M艂awy, ma 6 dm. , 73 mk. , 115 mr. Nale偶a艂a do d贸br Gradzanowo. 2. W. B. al. 呕urawskie, w艣, pow. m艂awski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 28 w. od M艂awy, maj膮 9 dm. . 109 mk. , 231 mr. Mieszka tu drobna szlachta. Woliska, fol. i os. w艂o艣c, pow. brzezi艅ski, gm. i par. Bratoszewice. Folw. ma 3 dm. , 627 mr. , wchodzi w sk艂ad d贸br Bratoszewice, os. wlo艣c. ma 45 mk. , 15 mr. Ob. Wola Rotmistrzowa. Wolisko, le艣nictwo, pow. niborski, st. p. Musehaken. Woliszewo, pow. ko艣cia艅ski, ob. Olszewo 3. . Wolitta, w艣, pow. 艣wi臋tosiekierski, st. p. Balga. Wollitnick, dobra ryc. i m艂yn, pow. 艣wi臋tosiekierski, na p艂d. brzegu zatoki Fryskiej. W miejscu st, dr. 偶el, urz. poczt. i tel. W. le偶y naprzeciw Fyszhuzy. Zimow膮 por膮 komunikacja po lodzie z Pilaw膮. W贸lka 1. folw. , pow. sochaczewski, gm. Seroki, par. Paw艂owice, ma 30 mk. , 331 mr. 2. W. , pow. gr贸jecki, ob. Turowska Wola. 3. W. , kol. nad rzk膮 Ba艂d贸wk膮, pow. 艂臋czycki, gm. Podd臋bice, par. Ka艂贸w, odl. od 艁臋czycy 29 w. , ma 7 dm. , 68 mk. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 10 dm. , 70 mk. 4. W. , os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 22 w. 5. W. , w艣, wesz艂a w sk艂ad terytoryum miasta 艁odzi w r. 1825. Mia艂a 28 dm. , 260 mk. 6. W. , w艣, pow. nieszawski, gm. i par. S艂u偶ewo, ma 120 mk. , 318 mr. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 68 mk. Mo偶e b臋dzie to dawniejsza Wola Borzewicka, z kt贸rej r. 1583 wojewoda brzeski p艂aci od 10 lan. Pawi艅ski, Wielkop. , I, 249. 7. W. , w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. Wielgom艂yny, par. Che艂mno. W艣 ma 9 dm. , 103 mk. , 90 mr. ; folw. 1 dm. , 5 mk. , 296 mr. ; os. karcz. 4 mr. Folw. nale偶a艂 poprzednio do d贸br Zag贸rzyce. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 44 mk. 8. W. , folw d贸br Go艂uch贸w, w pow. stopnickim, ma 220 mr. 9. W. , folw. d贸br Ole艣nica, w pow. stopnickim, ma 289 mr. 10. W. al. Borek, w艣 i folw. , pow. w艂oszczowski, gm Secemin, par. Przy艂臋k. Folw. ma 2 dm. mur. , 3 drew. bud. , 300 mr. ; w艣 16 os. , 178 mr. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br Przy艂臋k. W r. 1827 W贸lka Raczy艅ska, w par. Przy艂臋k, mia艂a 12 dm. , 72 mk. 11. W. , w艣, pow. w艂oszczowski, gm. Chrz膮st贸w, par. Kuczk贸w, ob. Wola Kuczkowska. 12. W. , w r. 1827 W贸lka Jakubowicka, w艣, pow. lubelski, gm. W贸lka, par. Czwartek Lublin, odl. 6 w. od Lublina. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Jakubowice, ma urz. gm. , 7 os. , 140 mr. W r. 1827 mia艂a 5 dm. , 47 mk. Gmina W贸lka nale偶y do s膮du gm. okr. III w Piaskach, urz膮d gm, w W贸lce, st. poczt. tel. i dr. 藕el. w Lublinie. Gmina ma 21545 mr. obszaru i 6105 mk. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 87 praw. , 20 prot. , 24 偶yd. W sk艂ad gminy wchodz膮 Biskupie Nowe i Stare, Boduszyn, Bystrzyca, D膮br贸wka, D艂ugie, Firlejowszczyzna. Gajd贸w, Jakubowice, 艁agiewniki, 艁ysak贸w, 艁uszcz贸w, Nowogr贸d, Pliszczyn, Rudnik, Sobianowice, 艢widniczek, 艢widnik Du偶y i Ma艂y, Tatary, Trze艣ni贸w, Turka, W贸lka, Wasilian贸wka, Zad臋bie, Zawad贸w. 13. W, , w r. 1827 W贸lka Dobrska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. Rog贸w, par. Wilk贸w. W r. 1676 p艂ac膮 tu pog艂贸wne od 56 poddanych. Zdaje si臋, 偶e t膮 wie艣 podaje spis z r. 1827 p. n. W贸lka Dokrska, zapewne Dobrska od wsi Dobre, w par. Opole. Jedna cz臋艣膰 ma 21 dm. , 152 mk. , druga 12 dm. , 97 mk. 14. W. , folw. d贸br Jab艂onna, w pow. lubelskim, ma 758 mr, 15. W. , w艣, pow p艂ocki, gm. Rogozino, par. Radzanowo, odl. 16 w. od P艂ocka, ma 10 dm. , 101 mk. , 185 mr. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 20 mk. 16. W. , pow. lipnowski, ob. W贸lka Rumunki. 17. W. , w艣, pow. rypi艅ski, gm. Czermin, par. Skrwilno, odl 10 w. od Rypina. Wraz z os. Szeroka Olsza ma 28 dm. , 250 mk. , 351 mr. , wiatrak. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 12 mk. 18. W. , w艣 i osada, pow. m艂awski, gm. Turza, par. M艂awa odl 3 w. , ma 36 dm. , 517 mk. , 63 mr. Na obszarze wsi mie艣ci si臋 komora celna, stacya pograniczna dr. 藕el nadwi艣la艅skiej, zwana M艂awa, posterunek stra偶y pogranicznej. 19. W. , w艣 szlach, , pow. ostro艂臋cki, gm. Piski, par. Czerwin. Wr. 1827 mia艂a 16 dm. , 78 mk. 20. W. , kol w艂o艣c, pow. ostro艂臋cki, gm. Szczawin, par. Goworowo, ma 158 mr. 21. W. , w艣 i Wollitnick Wolitta Woliszewo Wolisko Woliska Woli艅skie Budy Woli艅skie Baraki Wolino fol. , pow. mazowiecki, gm. Kowalewszczyzna, par. Waniewo. W r. 1866 folw. mia艂 1150 mr. ; w艣 22 os. , 370 mr. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 131 mk. 22. W. , os. , pow. szczuczy艅ski, gm. i par. Szczuczyn. 23. W. , w艣, par. Barg艂贸w dzi艣 pow. augustowski. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 165 mk. 24. W. , w艣 i fol. , pow. suwalski, gm. W贸lka, par. Baka艂arzewo, odl. od Suwa艂k 13 w. Folw. ma 5 dm. , 50 mk. ; w艣 9 dm. , 77 mk. , 525 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. Adamowicze. W r. 1827 1 dm. , 9 mk. W. gmina ma 13701 mr. obszaru i 5230 mk. 艢r贸d sta艂ej ludno艣ci 6 praw. , 153 prot. , 1360 偶yd. w os. Baka艂arzewo. S膮d gm. okr. III i st. p. w os. Filipowo o 13 w. W sk艂ad gm. wchodz膮 Baka艂arzewo, Bolesty Nowe i Stare, Czerwonka, G臋bal贸wka, Kamionka, Karasiowo, Karolin, Klonowa G贸ra, Konopki, Konstantyn贸wka, Kotowina, Malin贸wka, Mat艂ak, Mazury Gizewicze, Meszki, Nowa Wie艣, Nowopol, Nowy Dw贸r, Podrabalino, Podw贸lka, Podw贸lczanka, Podwysokie, Podzaj膮czkowo, Podzdr臋by, Rabalino, Ruda, Rydzewina, Sad艂owina, Siekierowo, Siemien贸wka, Skazdub, w艣 i fol. , Szczedruchy, w艣 i fol. , W艂odzimirz贸wka, W贸lka, w艣 i fol. , Zaj膮czkowo, w艣 i fol. Zdr臋by. 25. W. Abramowicka, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 140 mk. 26. W. Abramowska, w艣, pow. zamojski, gm. Goraj, par. Radzi臋cin, odl. 55 w. na zach. od Zamo艣cia, le偶y w g贸rzystolesistej okolicy. Ma 240 mk. rzym. kat. , 30 osad, 694 mr. ziemi ornej. Gleba po cz臋艣ci piaskowata, 偶ytnia. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 146 mk. 27. W. Adamkowa. Spis z r. 1827 podaje dwie wsi t. n. , w par. Chodecz dzi艣 pow. w艂oc艂awski. Jedna ma 10 dm. , 64 mk. , druga 11 dm. , 90 mk. B臋dzie to zapewne dzisiejsza Wola Adamowa, w gm. Pyszkowo. 28. W. Babska, w艣, pow. rawski, gm. Maryan贸w, par. Babsk, ma 13 dm. , 103 mk. , 367 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 93 mk. R. 1579 Wola Babska ma 2 1 2 艂an. km. 29. W. Bacho艅ska al. Boche艅ska, pow. kozienicki, gm. Sarn贸w, par. Oleks贸w, odl. od Kozienic 18 w. , ma 24 dm. , 144 mk. , 220 mr. W r. 1827 w艣 W贸lka Socha艅ska, w par. Rog贸w, ma 11 dm. , 87 mk. 30. W. Ba艂towska, pow. i艂偶ecki, gm. P臋tkowice, par. Ba艂t贸w, odl. od I艂偶y 28 w. , ma 34 dm. , 266 mk. , 296 mr. dwor. , 368 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 118 mk 31. W, Batorska, dawniej Botorska, w艣, pow. janowski, gm. Chrzan贸w, par. Batorz, ma 34 dm. , 307 mk, 587 mr. W r. 1827 by艂o 28 dm. , 156 mk. Nale偶a艂a do ordynacyi Zamoyskich, teraz uw艂aszczona. Grunta ci臋偶kie gliniaste, sapowate; po艂o偶enie wzg贸rzyste. W r. 1676 Stan. Zamiechowski, dziedzic Botorza, p艂aci w W贸lce Botorskiej od 28 poddanych. 32. W. Bezdziadowa, w艣 i m艂yn nad rz. Ner, pow. 艂臋czycki, gm, Gostk贸w, par. Wartkowice, odl. od 艁臋czycy 14 w. ; w艣 ma 26 dm. , 96 mk. ; os. m艂yn. 1 dm. , 14 mk. Ob. Wola Bezdziadowa, W r. 1827 by艂o 6 dm. , 68 mk. 33. W. B臋dkowska, w艣 i fol, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin, odl. od Sieradza 18 w. W艣 ma 30 dm. , 320 mk. ; folw. 4 dm. , 42 mk. W r. 1827 Wola B臋dkowska ma 21 dm. , 127 mk. 24. W. Bia艂ecka al. Wola, w艣, pow. lubelski, gm. Jaszcz贸w, par. Milej贸w. Istnia艂a ju偶 w r. 1676 i stanowi艂a jedn膮 ca艂o艣膰 ze wsi膮 Bia艂ka, w kt贸rej Marek Lebkowski p艂aci艂 od 6 os贸b z rodziny, 8 dworskich i 59 poddanych. Le偶a艂a w par. Biskupice. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 64 mk. 135. W. Biernicka, w艣, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal. Nazw臋 otrzyma艂a od poblizkiej wsi Biernik, maj膮cej 131 mk. , 831 mr. dwor. i 70 w艂o艣c. Wr. 1827 by艂o 17 dm. , 81 mk. 36. W. B艂臋dowska, w艣, pow. p艂o艅ski, gm. B艂臋d贸wko, par. Ciek syn, odl. 22 w. od P艂o艅ska, ma 5 dm. , 40 mk. , 62 mr. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 71 mk. 37. W. Biska, w艣, pow. bi艂gorajski, gm. i par. Biszcza. 艁膮czy si臋 zapewne z wielk膮 i ludn膮 wsi膮 Biszcza, maj膮ca do 3000 mk. Ob. Biszcza. 38. W. Boche艅ska, ob. W贸lka Bacho艅ska, 39. W. Bodzechowska, w艣 nad rz. Kamienn膮, pow. opatowski, gm. Bodzech贸w, par. Denk贸w, odl. Opatowa 14 w. , ma 25 dm. , 171 mk. , 324 mr. W r. 1827 Wola Bodzechowska ma 20 dm. , 110 mk. 40. W. B贸rakowska, w艣, w par. Wawrzyszew, utworzona przy wsi Burak贸w dzi艣 pow. warszawski, gm. M艂ociny, nale偶膮cej w XVI w. do par. Tarchomin. W r. 1580 wie艣 ta, w艂asno艣膰 kr贸lewska, w dzier偶awie Bart艂om. Zaliwskiego, chor膮偶ego liwskiego, ma 3 艂any km. Pawi艅. , Mazowsze, 267. B臋dzie to zapewne dzisiejsza W贸lka W臋glowa ob. . 41. W. Bossowska, w艣, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Karg贸w. Powsta艂a przy wsi Bossowice. W spisie z r. 1827 nie podana. 42. W. Brwile艅ska, pow. gosty艅ski, ob. Wola Brwilenska. 43. W. Brzezi艅ska, w艣, pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Goworowo. W spisach pobor. z XVI w. nie podana. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 154 mk. 44. W. Brzezi艅ska, pow. garwoli艅ski, ob. Oszczywilk 10. . 45. W. Brzozokalska, w艣, pow. b艂o艅ski, gm. i par. Radziejowice. W r. 1579 W贸lka Brzozokolowa ma 2 zagr. Pawi艅, , Mazowsze, 148. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 45 mk. 46. W. Brzozowska, w艣 i fol. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. 26 w. od Przasnysza, ma 3 dm. , 16 mk. , 749 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 29 mk R. 1579 W贸lka Brzozowskich ma 2 艂any km. 47. W. Chrapanowska, w XVI w. Wola, w艣, pow. opatowski, gm. i par. Czy偶贸w Szlachecki, odl. od Opatowa 29 w. , ma 13 dm. , 51 mk, 202 mr. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 54 mk. , par. Przybys艂awice. W r. 1578 Wola Chrapanowska przy wsi Chrapan贸w mia艂a 7 os. , 3 1 2 艂an. , 1 kom. ubogi, 1 1 2 艂anu pustego, 1 skrzypek Pawi艅, , Ma艂op. , 177. W. Cycowska, w艣, pow. che艂m W贸lka ski, gm, i par. Cyc贸w. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Cyc贸w ob. . W r. 1827 by艂o 12 dm. , 61 mk. , par. Olchowiec. 49. W. Czarni艅ska al Wola Czarniewska, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. 艁adzy艅, par. Stanis艂aw贸w, ma 166 mk. , 344 mr. Ob. Czarna 3. W r. 1827 Czarni艅ska Wola, w par. Mi艅sk, mia艂a 5 dm. , 81 mk. 50. W. Czarnog艂owska, folw. , pow. w臋growski, gm. Czarnog艂贸w, par. Wi艣niew, ma 8 dm. , 21 mk. , 338 mr. Oddzielony w r. 1851 od d贸br Czarnog艂贸w. Do folw. nale偶a艂a w艣 Pokrzywnik os. 20, mr. 172. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 56 mk. R. 1563 w艣 W贸lka Czern. , w par. Dobrzyniec, p艂aci艂a od 5 艂an. km. 51. W. Czarnostocka, w艣, pow. zamojski, gm. Radecznica, par. Szczebrzeszyn, odl. 35 w. od Zamo艣cia, 14 w. od Szczebrzeszyna, ma 11 dm. , 110 mk. katol. i 208 mr. 52. W. Czarnowska, pow. radzymi艅ski, gm. Ma艂opole, par. D膮br贸wka, ma 48 mk. , 60 mr. dwor. , 107 mr. w艂o艣c. W r. 1827 Wola Czarnowska ma 5 dm. , 30 mk. 53. W. Czepowa, folw. nad rzka Rgil贸wk膮, pow. kolski, gm. Drzewce, par. K艂odawa, odl. od Kola w. 14; ma 5 dm. , 64 mk, 340 mr. folw. 293 mr. roli, 21 艂膮k, 11 pastw. . Ob. Wola Rgilewska, W r. 1622 przed aktami grodu przedeckiego ur. Zofia Straszkowska, 偶ona ur. Andrzeja Wyszczielskiego zezna艂a, 偶e wzi膮wszy od Krzysztofa Tryniszewskiego, syna Stanis艂awa, 40 fl. , takowe zabezpiecza na wsi swojej W贸lce Czepowej Akta magistr. w K艂odawie, 25. W r. 1625 cz臋艣膰 W贸lki Rgielewskiej al Zepowej, mianowicie fundum desertatum, zw. Przy艂贸g, sprzedaje Albert Radzy艅ski, syn Paw艂a, za 30 z艂p. Jerzemu Miko艂ajewskiemu ks. grod. przedeckie. W latach 1658 95 wyst臋puj膮, Wojciech D膮browski i ma艂偶onka jego Franciszka, w 1698 i 1701 r. Jan Wodzi艅ski z 偶ona Katarzyn膮 jako wsp贸艂w艂a艣ciciele Wo艂ki Ksi臋gi chrztu ko艣cio艂a 艣w. Idziego w K艂odawie. W bie偶膮cym wieku w wi臋kszej cz臋艣ci nale偶a艂a do Szumowskich, w mniejszej do S艂awi艅skich Wizyta ko艣c. z r. 1823. 54. W. Czerni臋cka, w艣, pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. Nale偶a艂a do wsi Czerni臋cin. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 114 mk. 55. W. Czosnowska, w艣, pow. warszawski, gm. Cz膮stk贸w, par. Bazu艅, ma 82 mr. w艂o艣c. W spis. pobor. z r. 1580 podana jest W贸lka Czosnowska, w par. 艁omna. 56. W. Czu艂czycka, w艣 i fol, pow. che艂mski, gm. Staw, par. Czu艂czyce. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 48 mk. Ob. Czu艂czyce. 57. W. Da艅kowska, w艣, pow. gr贸jecki, par. B艂臋d贸w, ma 83 mk. , 247 mr. w艂o艣c. i 1 mr. dwor. Pr贸cz tego jest Wola Da艅kowska, maj膮ca 22 mk. i 76 mr. Istnia艂a ju偶 r. 1580 i mia艂a 4 lany km. Ob. Da艅k贸w. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 84 mk. 58. W. Danowska, w艣, pow. szczuczy艅ski, gm. Przestrzele, par. Rydzewo. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 13 mk. , par. Rajgr贸d. 59. W. al. Wola Dabrowicka, w艣 i fol. , pow. radzymi艅ski, gm. Mi臋dzyle艣 par. Cyg贸w, odl. 21 w. od Radzymina, ma 154 mk. , 304 mr. dwor. , 263 mr. w艂o艣c. W r. 1827 w艣 rz膮d D膮browicka Wola ma 11 dm. , 93 mk. 60. W. D臋bowa, folw. , pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Skrzynno, odl. 25 w. od Radomia, ma 1 dm. , 33 mk. Folw. ten oddzielony zosta艂 r. 1875 od d贸br Ryk贸w, ma 204 mr. 166 roli, 21 Iak, 12 pastw. . 61. W. D艂u偶ewska, w艣 i folw. nad rz. 艢wider, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Siennica, odl. J 3 w. od Mi艅ska. Folw. W贸lka D艂u偶. , w r. 1871 oddzielony od d贸br D艂u偶ew, rozl. mr. 389 gr. or. i ogr. mr. 151, 艂ak mr. 21, pastw. mr. 13, lasu mr. 174, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 1, drew. 10, las nieurz膮dzony. W艣 ma 20 os. , 241 mr. W r. 1576 istnia艂a ju偶 Wola D艂u偶ewska, kt贸ra wraz z D艂u偶ewem mia艂a 6 艂an. km. Nale偶a艂a do par. Ko艂biel Pawi艅. , Mazowsze, 224. 62. W. Dobromirowa, zwana te偶 D膮bromirowa, dawniej Wola Dobromirowa, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Stu偶no, par. Petrykozy, odl. od Opoczna 9 w. , ma 8 dm. , 47 mk. , 43 mr. W r. 1827 Dobromirowa Wola ma 5 dm. , 37 mk. W r. 1577 Zborze艅ska p艂aci tu od 3 艂an. km. 63. W. Dobrska, w spisie z r. 1827 mylnie Dokrska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, ob. W贸lka 13. 64. W. Dobry艅ska, w艣 i fol, pow. bielski, gm. Dobry艅, par. Malowa G贸ra, ma 40 dm. , 358 mk. , 1358 mr. W r. 1827 by艂o 31 dm. , 244 mk. 65. W. Domaszewska, w艣 i fol. nad rz. Bystrzyc膮, pow. 艂ukowski, gm. Ulan, par. 艁uk贸w odl 10 w. , ma 26 dm. , 271 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 113 mk. W r. 1892 W贸lka Dom. rozl. mr. 645 gr. or. i ogr. mr. 503, 艂膮k mr. 32, pastw. mr. 2, lasu mr. 73, w odpadkach mr. 21, nieu偶. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 14, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, m艂yn wodny. W艣 Wola Dom. os. 31, mr. 296. W r. 1531 Wola Domaszewska ma 1 艂an km. W艣 w r. 1580 stanowi jedn膮 ca艂o艣膰 z Domaszewnic膮 Pawi艅ski, Ma艂op. , 377, 410. 67. W. Dorgu艅ska, w艣, pow. augustowski, gm. Wo艂owiczowce, par. Teolin, ma 12 os. , 58 mr. Wr. 1827 by艂o 12 dm. , 78 mk. 67. W. Dr膮偶ewska, w艣, pow. mazowiecki, gm. Sielc, par. Krasnosielc. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 87 mk. 68. W. Dra偶niewska, w艣, pow. soko艂owski, gm. Korczew, par. Rusk贸w, ma 6 dm. , 50 mk. , 92 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 27 mk. 69. W. Du偶a, w艣 i kol nad jeziorem, pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl 17 w. od Lipna, ma 23 dm. , 246 mk, 1397 mr. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 176 mk. 70. W. Dziba艂towska, w艣, pow. konecki, gm. i par. Radoszyce, ob. Wola Dziba艂towska, W r. 1827 w艣 rz膮d. W贸lka Dziba艂towska mia艂a 3 dm. , 18 mk. 71. W. Garwarska, w艣 i fol. , pow. ciechanowski, gm. M艂ock, par. Glinojeck, odl. 19 w. od Ciechanowa, ma 15 dm. , 164 mk. Folw. , oddzielony od d贸br, Garwarz ma 240 mr. , w艣 246 mr. w艂o艣c. W r. 1827 mia艂a 5 dm. , 36 mk. Zapewne ta sama wie艣 nosi艂a w XVI w. nazw臋 Wkrze艅ska W贸lka W贸lka Wola, mia艂a 1578 r. 3 1 4 艂an. km. , 1 zagr. z rol膮, 1 zagr. bez roli Pawi艅. , Mazow. , 116. 72. W. Gieraszowska, w XVI w. Wola Gieraszowska, w艣 i fol. , pow. sandomierski, gm. 艁oni贸w, par. Silis艂awice, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 13 dm. , 165 mk. W r. 1827 Gieraszowsta Wola ma 22 dm. , 148 mk. W r. 1885 folw. W贸lka Gier. rozl. mr. 350 gr. or. i ogr. mr. 237, 艂膮k mr. 47, pastw. mr. 24, lasu mr. 29, w odpadkach mr. 4, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 5, drew. 8. W艣 W贸lka Gier. os. 13, mr. 60. W r. 1578 Miko艂aj Jurkowski p艂aci z Woli Gier. od 3 os. , 1 4 艂anu, 3 zagr. z rol膮, 2 kom. ubog. Pawi艅ski, Ma艂op. , 168. W. G艂odna, pow. radomski, par. Wierzbica, ob. Pomorzany 3. 74. W. Go艂a, w艣, pow. mazowiecki, gm Szepietowo, par. D膮browa Wielka. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 126 mk. 75. W. Go艂臋bska, dawniej Wola Go艂臋bia, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. i par. Go艂膮b. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 149 mk. W r. 1679 w艣 Wola Go艂臋bia, wraz ze starostwem go艂膮bskiem nadan膮 by艂a Marcinowi Oborskiemu, staro艣cie liwskiemu. W r. 1789 ju偶 nosi nazw臋 W贸lka Go艂膮bska, Ob. Go艂膮b. 76. W. Go艂oska, pow. gr贸jecki, par. B艂臋d贸w. Ob. Go艂osze. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 23 mk. 77. W. Go艂uchowska al. Wola, folw. , pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije. Ob. Go艂uch贸w. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 11 mk. 78. W. Gonciarska, w spisie z r. 1827 Gaciarska W贸lka, w艣 nad rz. I艂偶ank膮, pow. i艂偶ecki, gm. Miech贸w, par Odech贸w, odl. od I艂偶y 14 w. , ma 20 dm. , 106 mk. , 395 mr. w艂o艣c, 1 mr. dwor, W r. 1827 by艂o 14 dm. , 85 mk. 79. W. G贸rska, w艣, pow. warszawski, gm. G贸ra, par. Nowy Dw贸r, ma 64 mk. . 208 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. G贸ra. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 211 mk. 80. W. G贸rska, w XVI w. Wola G贸rska, w艣, le偶膮ca pod miastem G贸r膮 dzi艣 G贸ra Kalwarya. 艃a jej obszarze urz膮dzona zosta艂a w ko艅cu XVI w. Kalwarya. W r. 1576 pods臋dek czerski Stan. G贸rski p艂aci zt膮d od 1 2 艂anu km. Pawi艅. , Mazowsze, 213. Ob. G贸ra Kalwarya. 81. W. Go艣cieradowska, w艣, pow. janowski, gm. i par. Go艣cierad贸w, ma 24 dm. , 197 mk. , 304 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Go艣cierad贸w. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 162 mk. 82. W. Gostomska, dawniej Wola, w艣, pow. rawski, gm. G贸ra, par. Nowe Miasto, ma 10 dm. , 108 mk. , 270 mr. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 55 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 ta by艂a dopiero za艂o偶on膮 i zwa艂a si臋 Wola Nowa 艁aski, L. B. , II, 308. W r. 1579 Wola Gostomska ma 2 3 8 艂an. Pawi艅. , Mazowsze, 174. 83. W. Grochowa al. Grochowska, w艣, pow. ostrowski, gm. i par. D艂ugosiod艂o. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 18 mk. Wchodzi艂a jako wie艣 zarobna w sk艂ad d贸br Pacyna, stanowi膮cych niegdy艣 cz臋艣膰 d贸br. bisk. p艂ockich, nast臋pnie d贸br narodowych Bra艅szczyk al. Leszczyd贸t. Pod艂ug pomiar贸w z czas贸w pruskich liczy艂a 653 mr. W 1819 r. 2 gospodarzy dwudniowych, odrabiaj膮cych po 52 dni sprz臋偶aj. i tyle偶 pieszych i po 20 dni t艂uki; oddaj膮cych po 24 gr. czynszu, 2 z艂p. hyberny, 35 z艂p. 1 gr. 2 szel. dziesi臋ciny do dworu, po 2 kury, 2 kap艂on. , 20 jaj i 3 艂okcie prz臋dzy. Ka偶dy z nich wysiewa艂 po 5 korc. jarz. i tyle偶 oziminy; 9 mk. 2 m臋偶. , 2 kob. . 3 syn. , 2 c贸rek, wtem 5 Niemc贸w; 3 koni, 2 wo艂贸w, 2 krowy 1 Ja艂ow. , 3 艣wi艅. 84. W. Grodziska, w艣 i fol. , pow. b艂o艅ski, gm. i par. Grodzisk. Stanowi przedmie艣cie Grodziska, ma 355 mk. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 269 mk. W r. 1884 folw. W贸lka Grodz. , oddzielony od d贸br Jordanowice ob. , rozl. mr. 278 gr. or. i ogr. mr. 140, 艂膮k mr. 120, nieu偶. mr. . 18; bud. drew. 7. W艣 w艂o艣c. ma 266 mr. ; folwark w znacznej cz臋艣ci zosta艂 rozparcelowany na kolonie. 83. W. Gruszczy艅ska, w艣, pow. garwoli艅ski, gm. Wilga, par. Mniszew, ma 12 dm. , 200 mk. , 188 mr. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 119 rak. Ob. Gruszczyn 2. . 86. W. Grzybowa, dzi艣 W贸lka, w艣 i folw. , pow. noworadomski, gm. Wielgom艂yny, ma 10 dm. , 103 mk. , 90 mr. w艂o艣c. i 293 mr. dwor. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Zag贸rze. Istnia艂a ju偶 na pocz膮tku XVI w. w par. Che艂mo 艁aski, L. B. , II, 202. W r. 1552 w艣 Wola Grzybowa mia艂a 1 os. i 1 2 艂anu. Siedzia艂a tu Moszcze艅ska Pawi艅. , Wielkop. , II, 275. 87. W. Gumowska, zapewne cz臋艣膰 wsi Gumowo, w pow. p艂o艅skim, par. Sko艂atowo. W r. 1576 istnia艂a Wola Gumowska w par. Smoszewo dzi艣 Chociszewo, mia艂a 3 艂any os. i 5 艂an. pustych. Jednak nie by艂a to ta W贸lka, gdy偶 zbyt wielka odleg艂o艣膰 dzieli obie parafie. 88. W. Horyszowska, w艣, pow. zamojski, gm. 1 par. Zamo艣膰. Ob. Horysz贸w Polski. 89. W. Husi艅ska al. Husiny, pow. zamojski, gm. Podklasztor, par. Krasnybr贸d. Ob. Husi艅ska W贸lka. W r. 1827 by艂o 31 dm. , 184 mk. 90. W. Huszlewska, w艣, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew. W spisie urz臋d. z r. 1877 nie pomieszczona. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 70 mk. Ob. Huszlew, 91. W. Infu艂acka, w艣, pow. zamojski, gm. i par. Zamo艣膰 odl. 4 w. . Jestto dawna posiad艂o艣膰 proboszcz贸w kolegiaty zamojskiej. Sk艂ada si臋 dzi艣 z 3 cz臋艣ci a w艣 i folw. Siergiejewa ma 2 dm. dwor. , 20 dm. w艂o艣c, 171 mk. 10 praw. , 10 偶yd. , 125 mr. folw. ; b cegielnia, z prod. na 1400 rs. , ma 10 mk. ; c m艂yn parowy, z prod. na 7200 rs. , ma 2 dm. , 12 mk. , 1 mr. Sta艂y tu koszary, przerobione na fabryk臋 zapa艂ek, kt贸ra sp艂on臋艂a r. 1878. 92. W. Jab艂o艅ska, folw. , pow. lubelski, gm. Piotrk贸w, par. Bychawka. 93. W. Jagielczy艅ska, folw. i kol. , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, ma 24 dm. , 164 mk. , 336 mr. w艂o艣c, 602 folw. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 54 mk. Ob. Stanis艂aw贸w 13. i Wola Jagielszczyna, 94. W, Jakubowicka, w艣, pow. lubelski, ob. W贸lka 12. . 95. W, Jeruzalska, w艣, pow. W贸lka skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Jeruzal, ma 64 mk. , 258 mr. W r. 1579 ma 1 3 4 艂anu km. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 97 mk. , par. Chojnata. 96. W. Jurkowa, pow. nieszawski, par. Chalno. Ob. Wola Jurkowa. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 68 mk. 97. W. Kad艂ubska, w艣, pow. radomski, gm. Radzan贸w, par. Bukowno, odl. od Radomia 30 w. , ma 5 dm. , 22 mk. , 99 mr. 98. W. Kaliska al. Kaliska, dawniej Wola, w艣, w pow. s艂upeckim, par. Klecz贸w, ob. Kaliska 5. . 99. W. Ka艂uska, folw. , pow. nowomi艅ski, gm. Chru艣cice, par. Ka艂uszyn, ma 77 mk, 82 mr. dwor. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 40 mk. , 100. W. Kamienowa, pow. siedlecki, par. Zbuczyn, ob. Wola Kamienowa i Kamienowa W贸lka. 101. W. Ka艅ska, w艣 i fol. nad rz. Wieprz, pow. che艂mski, gm. i par. Paw艂贸w, odl. 31 w. od Che艂ma. W r. 1827 by艂o 38 dm. , 286 mk. W r. 1885 folw. W贸lka Ka艅ska, cz臋艣膰 d贸br Kanie, rozl. mr. 1992 gr. or. i ogr. mr. 558, 艂膮k mr. 236, pastw. mr. 241, lasu mr. 922, nieu偶 mr. 36; bud. mur. 6, drew. 20; p艂odozm. 13 poL; las urz膮dzony, gorzelnia. 102. W. Karczewska al. Wola, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Glinianka, par. Karczew, ma 176 mk. , 401 mr. W r. 1827 Wola Karcz. ma 15 dm. , 122 mk. 103. W. Karwicka, w艣 i fol. nad rzka Brzu艣ni膮, pow. opoczy艅ski, par. Solek, odl. 8 w. od Opoczna. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 59 mk. W r. 1885 folw. W贸lka Karw. rozl. mr. 605 gr. or. i ogr. mr. 283, 艂膮k mr. 42, pastw. mr. 9, lasu mr. 243, nieu偶. mr. 28; bud. mur. 3, drew. 10; p艂odozm. 12 pol. , las nieurz膮dzony, pok艂ady piaskowca. W艣 W贸lka Karw. os. 11, mr. 295; w艣 Kraszk贸w os. 23, mr. 182. 104. W. Karwowska, w艣 i fol. , pow. szczuczy艅ski, gm. Pruska, par. Barg艂贸w, ma 1847 mr. 105. W. Kawecka, w艣, pow. sochaczewski, ob. Gaj 1. 106. W. Kaw臋cka, pow. j臋drzejowski, gm. Bak贸w, par. J臋drzej贸w. Zapewne nosi nazw臋 od wsi Kaw臋czyn. 107. W. K膮tna, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. i par. Markuszew, ma 21 os. , 638 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Garb贸w. W r. 1676 p艂acono pog艂贸wne od 20 os贸b. W r. 1827 by艂o 21 dm. , 141 mk. 108. W. K臋pska, pow. janowski, gm. i par. Wilko艂az. 109. W. Kija艅ska Stara i Nowa, w艣 i fol. , pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Kijany, odl. 21 w. od Lubartowa. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 130 mk. , par. Ostr贸w. Bobra W贸lka Kija艅ska, w r. 1879 oddzielone od d贸br Kijany sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W贸lka Kij. i Radziec, rozl. mr. 3103 folw. W贸lka gr. or. i ogr. mr. 449, 艂膮k mr. 497, pastw. mr. 99, lasu mr. 1169, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 3, drew. 17; p艂odozm, 12 pol. ; folw. Radziec gr. or. i ogr. mr. 350, 艂膮k mr. 284, pastw. mr. 4, lasu mr. 206, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 4, lasy nieurz膮dzone, cegielnia, pok艂ady torfu. W艣 W贸lka Kij. Stara ma 11 os. , 16 mr. , W贸lka Nowa 18 os. , 403 mr. 110. W. Kiko艂ska, w艣, pow. p艂o艅ski, gm. i par. Pomiechowo. Ob. Kikolska W贸lka. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 31 mk. 111. W. Kleszczowa, w艣 i fol. , pow. laski, gm. D膮browa Widawska, par. Widawa, odl. 21 w. od 艁asku. Wr. 1873 fol. W贸lka Kleszcz. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 401, 艂膮k mr. 39, pastw. mr. 78, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 1, drew. 11; p艂odozm. 8 pol. , m艂yn wodny, pok艂ady torfu. W艣 W贸lka Klesz. os. 31, mr. 238. Ob. Kleszczowa W贸lka. 112. W. Klonowska, w艣, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 22 w. , ma 17 dm. , 133 mk. 113. W. Kluczewska, w艣, pow. sierpecki, gm. 呕eromin, par. Kuczbork, ma 12 dm. , 144 mk. , 713 mr. 105 nieu偶. . W r. 1827 by艂o 10 dm, 76 mk. 114. W. Klwatecka, folw. i w艣, pow. radomski, gm. Wielog贸ra, par, Badom odl. 4 w. , ob. Klwatecka W贸lka, 115. W. K艂ucka al. K艂贸dzka, w艣 i fol. , pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzyma艂k贸w, odl 21 w. od Kielc. Istnia艂 tu dawniej wielki piec i pi臋膰 ku藕nic, kt贸re produkowa艂y do 8000 cent. surowcu i do 6000 cent. 偶elaza kutego rocznie. W r. 1827 by艂o 26 dm. , 234 mk. W r. 1888 folw. W贸lka K艂ucka po dope艂nionej segregacyi mia艂 439 mr. obszaru. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 W贸lka K艂ucka os. 22, mr. 137, w艣 Ku藕niaki os. 32, mr. 154, w艣 Palengi al. Pa艂臋gi os. 15, mr. 206, w艣 Pilipy os. 17, mr. 300, w艣 Pod艂ys贸w al. Jarz膮b os. 3, mr. 18; w艣 Grzyma艂k贸w os. 7, mr. 7, w艣 Skoki os. 29, mr. 364, w艣 Borki os. 36, mr. 436, w艣 Strawczyn os. 30, mr. 219, w艣 Hucisko os. 31, mr. 310, w艣 Drab贸w os. 5, mr. 26, w艣 Burdawa os. 3, mr. 16, w艣 Lasek os. 3, mr. 52, w艣 Nied藕wied藕 os. 31, mr. 313. 116. W. Kobyla al. Kobylany, w艣, pow. siedlecki, gm. i par. Skurzec, ma 14 dm. , 131 mk. , 669 mr. W r. 1827 W贸lka Kobylany, w par. Niwiska, w cz臋艣ci w艂asno艣c prywatna, w cz臋艣ci funduszu edukacyjnego, mia艂a 16 dm. , 131 mk. 117. W. Kobylaki, w艣, pow. przasnyski. gm. Jednoro偶ec, par. Chorzele, odl. 14 w. od Przasnysza, ma 9 dm. , 116 mk. , 468 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 67 mk. 118. W. Kobyla艅ska, pow. radzymi艅ski, ob. Kobylanka. 118. W. Kocera艅ska al. Kociera艅ska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Konie. W spisach urz臋d. nowszych nie podana. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 74 mk. 120. W. Kokosia, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 76 dm. , 36 mr. 121. W. Kolczy艅ska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 76 mk. 122. W. Kolo艅ska, te藕 Kulenska, w艣, pow. bi艂gorajski, gm. Biszcza, par. Tarnogr贸d, 123. W. Komarowska, w艣, pow. radzy艅ski, gm. 呕elizna, par. Komar贸wka, r. g. Przegaliny. Ob. Komarowska W贸lka. W r. 1827 by艂o 30 dm. , 167 mk. 124. W. Komaszycka, te藕 Komska i Komaska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. God贸w, par. Chodel. Nazw臋 otrzyma艂a od wsi Komaszyce, zwanej dzi艣 Komarzy ce. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 175 mk. 125. W. Komorowska, w艣, i fol. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, ob. Izbica 1. i Komorowska W贸lka. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 68 mk. 126. W. Komska al. Komaska, ob. W贸lka Komaszycka. 127. W. Konopna, w艣, pow. 艂ukowski, par. Trzebiesz贸w, ob. Konopna W贸lka. 128. W. Konstancya, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. D臋be Wielkie, par. Pustelnik. Ob. D臋be Wielkie 7. . 129. W. Korabiewska, w艣, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice. par. Jeru偶al, ma 131 mk. , 317 mr. W r. 1827 by艂o 28 dm. , 218 mk. , par. Mszczon贸w. 130. W. Karczowska, w艣 i fol. , pow. bialski, gm. Lubienka, par. r. gr. Korcz贸wka, ma 16 dm. , 90 mk. Ob. Korcz贸wka. W r. 1827 Korczowska W贸lka, w par. 艁omazy, ma 9 dm. , 52 mk, 131. W. Ko艣cieniewicka, pow. bialski, gm. i par. Ko艣cieniewicze, odl. 21 w. od Bia艂y, ob. Ko艣cieniewicka W贸lka. W r. 1827 Wola Ko艣cien. mia艂a 18 dm. , 128 mk. W r. 1885 folw. W贸lka Ko艣膰, z awulusem Pogar, rozl. mr. 899 gr. or. i ogr. mr. 361, 艂膮k mr. 104, pastw. mr. 25, lasu mr. 385, nieu偶, mr. 24; bud. drew. 20, las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Ko艣c. os. 22, mr. 335. 132. W. Kosmata, w艣, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. D膮browa Wielka. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 46 mk. 133. W. Kossowska, w艣, pow. b艂o艅ski, gm. M艂och贸w, par. Nadarzyn, ma 85 mk. , 424 mr. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 109 mk. , par. Leszno. 134. W. Koz艂owska, w艣 i fol, pow. radzymi艅ski, gm. Klemb贸w, par. Postoliska, ma 174 mk. W r. 1827 Koz艂owska Wola mia艂a 11 dm. , 93 mk. W r. 1867 dobra W贸lka Koz艂. sk艂ada艂y si臋 z fol. W贸lka i Koz艂y, rozl. mr. 1141 gr. or. i ogr. mr. 593, 艂膮k mr. 23, pastw. mr. 74, lasu mr. 130, zaro艣li mr. 43, nieu偶. mr. 255. W艣 W贸lka Koz艂. os. 21, mr. 99; w艣 Koz艂y os. 18, mr. 355, w艣 Rysie os. 7, mr. 199. 135. W. Kozodawska, w艣 i folw. nad rzk膮 Jeziorka, pow. gr贸jecki, gm, i par. Jazgarzew, odl. 27 w. od Gr贸jca, ma 111 mk. , m艂yn wodny. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 128 mk. W r. 1887 folw. W贸lka Koz. roz. mr. 1082 gr. or. i ogr. mr. 426, 艂膮k mr. 113, pastw. mr, 26, lasu mr. 482, nieu偶. mr. 35; bud, mur. 8, drew. 13, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W贸lka Koz. os. 6, mr. 17; w艣 Jazgarzew os. 14, mr. 177; w艣 Je偶贸wka os. 12, mr. 223. 136. W. Kozo艂upska, w艣, pow. konstantynowski, gm. Przesmyki, par. 艁osice, ma 1 dm. , 8 mk. , 116 mr. 137. W. Ko偶uchowska al. Radli艅ska, w艣, pow. radomski, gm. Bia艂obrzegi, par. Wy艣mierzyce, odl. od Radomia 30 w. , ma 6 dm. , 69 mk. , 205 mr. Ob. Ko偶uch贸w. W r. 1827 Ko偶uchowska Wola mia艂a 10 dm. , 67 mk. 138. W. Krasieni艅ska, w艣, pow. lubartowski, gm. Samokl臋ski, par. Krasienin. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 95 mk. 139. W. Kretkowska al. Smolniki, w艣, pow. rypi艅ski, gm. i par. Osiek, ma 12 os. , 124 mk. , 470 mr. 454 roli, 140. W. Krobowska, w艣, par. Gr贸jec, ob. Wola Krobowska i Krob贸w, 141. W. Kro艣niczynska, par. Surch贸w, ob. Wola Kro艣niczynska. 254. W. Krosnowska, w艣 i fol. , pow. skierniewicki, gm. S艂upia, par. Lipce. W spisie wsi gub. warsz, . z r. 1870 nie podana. W r. 1827 Wola Krosnow. mia艂a 13 dm. , 6 mk. W r. 1848 nabyta zosta艂a przez zarz膮d d贸br ksi臋stwa 艂owickiego. Mia艂a 1260 mr. obszaru. W r. 1579 w艣 Wola Krosnowa, w par. Wysokienice, mia艂a dwie cz臋艣ci, po 1 lanie km. ka偶da Pawi艅. , Mazowsze, 166. 143. W. Kruszy艅ska, pow. piotrkowski, par. 艁obudzice, ob. Kruszy艅ska Wola. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 132 mk. 144. W, Krzcikowska, ob. W贸lka Krzykowska. 135. W. Krzykowska, w spisie urz. Krzcikowska W贸lka, w艣 i folw. , pow. brzezi艅ski, gm. 艁aziska, par. Chorz臋cin, odl 28 w. od Brzezin, ma 18 dm. , 168 mk. W r. 1827 Wola Krzcikowska mia艂a 10 dm. , 69 mk. Na pocz膮tku XVI w. w艣 Wolla Krzcikowska dawa艂a dziesi臋cin臋 z 艂an贸w km. na st贸艂 arcybiskupi, za艣 dwory szlach, pleb. w Chorz臋cinie. W r. 1576 trzy dzia艂y Wolskich maj膮 1 2 艂anu km. , 1 2 pustego, karczm臋 i komornik贸w. Og贸艂em 11 os. Pawi艅. , Wielkop. , II, 95. W r. 1892 folw. W贸lka Krzyk. rozl. mr. 485 gr. or. i ogr. mr. 372, 艂膮k mr, 11, lasu mr. 85, w odpadkach mr. 5, nieu偶. mr. 12; bud. mur. 5, drew, 17, las nieurz膮dzony, W艣 W贸lka Krzyk os. 20, mr. 112; w艣 Wygoda os. 5, mr. 15. 146. W. Krzymowska, w艣, pow. radzy艅ski, par. Mi臋dzyrzec, ob. Krzymowska W贸lka. W r. 1827 by艂o 25 dm. , 127 mk. 147. W. Ksi臋偶a, pow. turecki, par. Niemys艂贸w, oh. Ksi臋偶a W贸lka. W r. 1827 by艂o 15 dm. , 138 mk. 148. W. Kuligowska, ob. Wola Kuligowska. 149. W. Kuni艅ska, w艣, pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Goworowo. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 36 mk. 150. W. Kurdybanowska, w XVI w. Wola Kurdwanowska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. i par. B艂臋d贸w, ma 174 mk. , 259 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 119 mk. W r. 1579 we wsi Wola Kurdwanowska maj膮 drobne dzia艂y Aleksy Zawisza i Stan. Krosnowski. 151. W. Kusze, w艣, pow. bi艂gorajski, gm. Huta Krzeszowska, par. Krzesz贸w. Spisy z r. 1827 nie podaj膮 tej wsi. 152. W. Lanckoro艅ska, w艣, pow. j臋drzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno. W r. 1827 mia艂a 16 dm. , 97 mk. 153. W. Laskowska, w艣, pow. gr贸jecki, par. Warka. Nie podana w spisach z XVI w. , ni w spisie z r. 1827, B臋dzie to zapewne pierwotna nazwa wsi Murowanka, stanowi膮cej przyleg艂o艣膰 wsi Laski. 154. W. Lesiecka, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, gm. i par. Garb贸w. Powsta艂a przy wsi Le艣ce Leszcze, 155. W. Lesiewska, w艣 nad rz. Bia艂k膮, pow, rawski, gm. Maryan贸w, par. Bia艂a, ma 3 dm. , 31 mk. , 8 mr. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 39 mk. W r. 1579 Wola Lisiewska ma 1 艂an. km. 156. W. Lesiowska, w艣, pow, radomski, gm. Koz艂贸w, kar. Wsola, odl, od W贸lka W贸lka Radomia 12 w. , ma 27 dm. , 235 mk. , 294 mr. W r. 1827 Lesiowska Wola, w艣 duchowna, ma 9 dm. , 64 mk. R. 1569 Bartosz Lesiowski p艂aci od i 艂an. km. a Jakub Kotecki od 2 艂an. Pawi艅. , Ma艂op. , 302. 157. W. Le艣na, folw. , pow. j siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 2 dm. , 25 mk. , 448 mr. 158. W. Leszcza艅ska, w艣 i folw. , pow. che艂mski, gm. 呕mud藕, par. r. 1. Kum贸w, r. g. Leszczany, odl. 18 w. od Che艂ma. W r. 1875 istnia艂 tu piec wapienny, fabryka terpentyny za pomoc膮 suchej dystylacyi drzewa. W r. 1827 Leszcza艅ska Wola mia艂a 23 dm. , 90 mk. Dobra W贸lka Leszcz. , oddzielone w r. 1875 od d贸br Wojs艂awice, sk艂ada艂y si臋 z folw. W贸lka i Maziarnia, rozl. mr. 1625 folw. W贸lka Leszcz. gr. or. i ogr. mr. 182, 艂ak mr. 7, nieu偶. mr. 8; bud. mur. 3, drew. 10; p艂odozm. 8 i 9 pol. ; folw. Maziarnia gr. or. i ogr. mr. 266, t膮k mr. 65, lasu mr. 1086, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 1, drew. 14; las urz膮dzony, pok艂ady wapna i torfu. 159. W. , Lipowa, w艣 i folw. , pow. opatowski, par. O偶ar贸w, ob. Lipowa W贸lka. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 114 mk. 160. W. Lipska al. Krzemienna, folw. , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl 11 w. od Rawy. Oddzielony r. 1885 od d贸br Lipie, ma 311 mr. 244 roli, 37 艂膮k, 24 nieu偶. . 161. W. Lizigo藕d藕, dwa folw. , pow. kutnowski, gm. 呕ychlin, par. Opor贸w, odl. 10 w. od Kutna, maj膮. 92 mk. Folw. lit. A. ma 180 mr. 163 roli, folw. lit. BC. ma 211 mr. 186 roli, 10 艂膮k. W r. 1576 Wola Czizigoszcz w cz臋艣ci Feliksa Wolskiego ma 1 2 艂anu, 1 karczm臋, 1 os. Pawi艅. , Wielkop. , II, 105, 162. W. Lubielska, w艣 i folw. nad rz. Narew, pow. pu艂tuski, gm. Obrytte, par. Lubiel, odl 21 w. od Pu艂tuska. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 118 mk. W r. 1892 folw. W贸lka Lub. rozl. mr. 576 gr. or. i ogr. mr. 248, 艂膮k mr. 59, pastw. mr. 6, lasu mr. 230, nieu偶. mr. 33; bud. drew. 10; pok艂ady torfu i wapienia; las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Lub. os. 47, mr. 838; w艣 Janowo os. 13, mr. 261. W r. l578 Jurgian Nowodworski, dziedzic Lubieli, p艂aci z W贸lki od 3 艂an. , 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 411. 163. W. 艁abu艅ska, pow. zamojski, ob. Wola 艁abu艅ska. W r. 1827 by艂o 49 dm. , 340 mk, 169. W. 艁agowska, w艣, pow. kozienicki, par. Janowiec, ob. 艁agowska Wola 2. W r. 1827 by艂o 9 dm. . 68 mk. 165. W. 艁a艅cuchowska, dawniej Wola, w艣, pow. che艂mski, gm. Brzeziny, par. 艁a艅cuch贸w. Wie艣 t臋 p. n. Wola 艁a艅cuehowska, w par. 艁a艅cuch贸w, wymienia D艂ugosz L. B. , II, 547. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 181 mk. 166. W. 艁ani臋cka, w艣 i fol. , pow. ciechanowski, gm. Barto艂dy, par. Pa艂uki, odl. 10 w. od Ciechanowa, ma 6 dm. , 65 mk. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 38 mk. W r. 1874 folw. W贸lka 艁an. rozl. mr. 350 gr. or. i ogr. mr. 281, 艂膮k mr. 54, pastw. mr. 3, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 13. W艣 W贸lka 艁an. os. 16, mr. 35. 167. W, 艁asiecka al. 艁asicka, w艣 nad rz. Rawk膮, pow. 艂owicki, odl. 15 w. od 艁owicza, ob. Wola 艁asiecka. 168. W. 艁aziska, w艣, pow. sandomierski, gm. Wi艣niowa, par, Kie艂czyna. Ob. 艁aziska 9. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 8 mk. , par. Szczeglice. 169. W. 艁臋czeska, w艣, pow. gr贸jecki, gm. Belsk, par. 艁臋czeszyce, ma 100 mk. , 197 mr. w艂o艣c. i 1 dwor. Wr. 1579 Krzysz. Boglewski p艂aci od 4 艂an. km. W r. 1827 ma 13 dm. , 116 mk. 170. W. 艁臋kawska, folw. i w艣, pow. piotrkowski, gm. 艁臋kawa, par. Grocholice, odl 21 w. od Piotrkowa. Folw. ten oddzielony od d贸br Zawad贸w i 艁臋kawa, ma 2 dm. , 5 mk. . 3340 mr. , w tem 289 roli, 96 mr. 艂膮k, 167 pastw. i 2788 mr. nieu偶. W艣 ma 17 dm. , 136 mk. , 152 mr. Por. 艁臋kawska Wola. 171. W. 艁osia, w艣, pow. warszawski, par. 艁omna, ob. 艁osia W贸lka 1. . W r. 1827 by艂o 20 dm. , 149 mk. , pat Kazu艅. W r. 1580 Wola Ja艂ochi, w par. 艁omna, ma dwa dzia艂y po 1 2 艂anu km. ka 偶dy Pawi艅. , Mazowsze, 266. 172. W. 艁osia, w艣, pow. gr贸jecki, par. Jazgarzew. W spisie urz. Loska W贸lka, ma 16 mk. 173. W. 艁osiniecka, w艣, pow. tomaszowski, ob. 艁osiniecka W贸lka. W r. 1827 by艂o 73 dm. , 436 mk. 174. i W. 艁ukowska, w艣 i folw. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo, ma 18 os. , 38 mr. w艂o艣c. i 429 folw. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br 艁ukowe. W r. 1827 by艂 1 dm. , 12 mk. Zapewne ta sama wie艣 podan膮 jest w spisach pobor. z r. 1567 jako Wolia Loss Wola 艁osia, w par. Karniewo, Stanis艂aw Loss p艂aci tu od 5 w艂贸k, 4 ogr. Pawi艅. , Mazowsze, 347. Ob. 艁ukowe. 175. W. 艁ukowska, w par. 艁ukowa dzi艣 pow. bi艂gorajski. W nowszych spisach urz臋d. nie podana, W r. 1827 mia艂a 22 dm. , 147 mk. 176. W. 艁u偶ecka, w艣, pow. radzy艅ski, gm. i par. Sz贸stka, ma 47 dm. , 252 mk. , 1105 mr. ; os. le艣na 1 dm. , 6 mk. , 2 mr. W r. 1827 by艂o 43 dm. , 212 mk. 177. W. 艁ysowska, w艣, pow. konstantynowski, gm. i par. r. g. 艁ys贸w, r. 1. Niemojki, ma 16 dm. , 169 mk. , 568 mr. ziemi. W r. 1827 by艂o dm. , 121 mk. 178. W. 艁yszkowska al. Smolana, w艣 i folw. , pow. turecki, gm. i par. Niemys艂贸w, odl. 30 w. od Turka, ma 19 dm. , 180 mk. Folw. , oddzielony od d贸br Siedl膮tk贸w, mia艂 w r. 1876 obszaru 345 mr. 269 roli, 31 艂膮k, w艣 ma os. , 150 mr. W r. 1552 Wola 艁yszkowska, w par. Pi臋czniew, ma 7 osad. i 1 m艂yn dziedziczny Pawi艅. , Wielkop. , II, 231. 179. W. Magierowa, w艣, pow. rawski, gm. G贸ra, par. 艁臋gonice, ma 3 dm. , 49 mk, 19 mr. W spisie z r. 1827 podana jest Wola Magierowa w par. Odrzyw贸艂, mia艂a 1 dm. , 13 mk. 180. W, Ma艂a, pow. szczuczy艅ski, ob. Mala W贸lka, 181. W. Ma艂a, w艣 i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl. 15 w. od Lipna, ma 2 dm. , 26 mk. , 420 mr. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 84 mk. 182. W. Maziarska, w艣 nad rz. I艂偶ank膮, pow. i艂偶ecki, gm. Miech贸w, par. Odech贸w, odl. od I艂偶y 14 w. , ma 20 dm. , 136 mk. , 452 mr. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 77 mk. 183. W. Michowska al. Ostrowska, w艣, pow. lubartowski, gm. Budno, par. Mich贸w. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Mich贸w, ma 9 os. , 208 mr. 184. W. Miedzy艅ska, w艣, pow. w臋growski, par. Miedzna, ob. Miedzy艅ska W贸lka. 185. W. Miejska, przedmie艣cie miasta Zamo艣cia. 186. W. Mikorska, par. Parzno, ob. Wola Mikorska. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 119 mk. 187. W. Milanowska, w艣 i folw. , pow. opatowski, gm. i par. S艂upia, odl. od Opa towa 26 w. , ma 23 dm. , 202 mk. , 130 mr. wlo艣c, 275 mr. dwor. 188. W. Mi艂kowska al. Wola w艣 i fol, pow. turecki, par. Jeziorsko, ob. Wo la Mi艂kowska, W r. 1893 folw. W贸lka Milk, z atyn. Justyn贸w rozl. mr. 820 gr. or. i ogr. mr. 541, 艂膮k mr. 27, pastw. mr. 55, lasu mr. 176, nieu偶. mr. 21; bud. mur. 11, drew. 14, las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Milk. os. 33, mr. 141. 189. W. Mi艅ska, pow. nowomi艅ski, gm. i par. Mi艅sk, ma 57 mk. , 96 mr. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 25 mk. 190. W. Ml臋cka, w艂a艣ciwie Milecka, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Rudzienko, par. Wi艣niew, ma 93 mk. , 123 mr. Ob. Ml臋cka W贸lka, 191. W. Ml臋cka al. Ml膮dzka, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. Glinianka, par. Karczew, ma 223 mk. , 597 mr. Ob. Wola Ml膮dzka, 192. W. Modrzejowa, w艣, pow. i艂偶ecki, par. Grabo wiec, ob. Modrzejowa W贸lka. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 216 mk. 193. W. Nadrybska, kol. , pow. che艂mski, gm. Cyc贸w, par. Puchacz贸w, ma 213 mr. Na obszarze wsi jezioro Ciesacin Szecieczyn. 194. W. Narodowa al. Rz膮dowa, w艣, pow. augustowski, gm. Wo艂owiczowce, par. Teo lin, odl. 57 w. od Augustowa, ma 14 dm. , 137 mk. W r. 1827 w艣 rz膮d, , ma 15 dm. , 76 mk 195. W. Nieliska, w艣 i folw. nad rz. Wieprzem, pow. zamojski, gm. i par. Nielisz, odl. 18 w. od Zamo艣cia, ma 14 dm. , 145 mk, 80 katol, 78 mr. dwor. i 80 w艂o艣c. 196. W. Nadbu偶na, w艣, pow. soko艂owski, gm. Sterdy艅, par. Ceran贸w, ma 6 dm. , 41 mk. , 393 mr. 197. W. Nizka, w艣, pow. gosty艅ski, gm. i par. S艂ubice, ma 169 mk. , 327 mr. 198. W. Nosowska, w艣 i folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r. 1. G贸rki, r. gr. Nos贸w, odl. 15 w. od Konstantyno wa, ma 30 dm. , 334 mk. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 219 mk. W r. 1885 folw. W贸lka Nos. z przyl. Po艂onice rozl. mr. 1454 gr. or. i ogr. mr. 939, 艂膮k mr. 138, pastw. mr. 8, lasu mr. 339, nieu偶. mr. 30; bud. mur. 14, drew. 18; p艂odozm. 10 poL; las nieurz膮dzony, pok艂ady wapna. W艣 W贸lka Nos. os. 66, mr. 955; w艣 Koszel贸wka os. 38, mr. 808; w艣 Zalesie os. 3, mr. 190. 199. W. Nowa, pow. p艂o艅ski, par. Cieksyn, ob. Nowa W贸lka, 200. W. Nowodworska, w艣, pow. nowoaleksandryjski pu艂awski, par. Ko艅skowola, ob. Nowodworska W贸lka, Zapewne ta sama wie艣 wymienion膮 jest w spisie z r. 1676 jako Osi艅ska Wola, z kt贸rej p艂aca od 19 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 26a. 201. W. Okopska, pow. che艂mski, gm. i par. Swierze. Ob. Wola Swi臋rzowska i Swierze 3. . Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Swierze, ma 34 os. 535 mr. 202. W. Okr膮glik, w艣 i fol. , pow. soko艂owski, gm. Koss贸w, par. Prosty艅, odl. 28 w. od Soko艂owa, ma 27 dm. , 322 mk. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 163 mk. Dobra W贸lka Okr膮glik, w r. 1865 oddzielone od d贸br Koss贸w, sk艂ada艂y sie w r. 1877 z folw. W贸lka Okr膮glik, Maryanka Guty, So艂dany i Majdan, rozl. mr. 3098 fol. W贸lka gr. or. i ogr. mr. 295, 艂膮k mr. 516, past. mr. 21, lasu mr. 1506, nieu偶. mr. 59; bud. drew. 24; p艂odozm. 12 pol. ; las urz膮dzony; folw. Maryanka Guty gr. or. i ogr. mr. 373, pastw. mr. 41, lasu mr. 11, nieu偶. mr. 9; bud. drew. 5; folw. So艂dany gr. or. i ogr. mr. 26, 艂膮k mr. 129, past. mr. 2, lasu mr. 38, nieu偶. mr. 8; bud. drew. 3; folw. Majdan gr. or. i ogr. mr. 57, 艂膮k mr. 1, pastw. mr. 3, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 6, pok艂ady torfu. W sk艂ad d贸br poprzednio wchodzi艂y w艣 Koss贸w Ruski os. 45, mr. 1171; w艣 W贸lka Okr膮glik os. 30, mr. 443; w艣 Jakubiki os. 8, mr. 227; w艣 Guty os. 46, mr. 760. 203. W. Olbi臋cka, w艣, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Dzierzkowice, ob. Olbi臋cin, 204. W. O艂udzka, w艣, pow. w艂oszczowski, gm. Chrz膮st贸w, par. Rokitno. W r. 1827 by艂o 22 dm. , 134 mk. , w r. 1880 r. 248 mk. Ob. O艂udza i Rokitno. 205. W. Or艂owska, w艣 przy uj艣ciu rzki Wolicy do Wieprza, pow. krasnostawski, gm. Izbica, par. Krasnystaw, przy szosie z Lublina do Tomaszowa, ma 34 dm. , 249 mk. , 422 mr. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 165 mk. 206. W. Osiek al. Osiecka, pow. ciechanowski, par. Go艂ymin, ob. Osiek 21. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 54 mk. 207. W. Osowska, folw, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl. 21 w. od Lublina. Oddzielony od d贸br Ossowa, ma 180 mr. obszaru. 208. W. Ostrowska, ob. W贸lka Michowska, 209. W. Ostroze艅ska, w艣, pow. garwoli艅ski, gm. G贸rzne, par. Go艅czyce, ob. Ostro偶e艅ska W贸lka, 210. W. Pachnowolska, w艣 i folw. , pow. kozienicki, ob. Pachnowolska W贸lka, W r. 1827 by艂o 4 dm. , 34 mk. 211. W. Panie艅ska, w艣 i folw. nad rz. 艁abu艅k膮, pow. zamojski, gm. i par. Zamo艣膰 odl. 4 w. , le偶y przy trakcie lubelskoIwowskim, ma 16 dm. , 140 mk. katol. , 147 mr. dwor. i 141 w艂o艣c. Dawniej w艂asno艣膰 klasztoru bonifratr贸w, p贸藕niej szarytek w Zamo艣ciu, szpitala 艣w. Katarzyny w Szczebrzeszynie, dzi艣 Kwiatkowskiego. 212. W. Papli艅ska, w艣, pow. w臋growski, gm. i par. Stara Wie艣, ob. Piapli艅ska W贸lka, W r. 1827 by艂o 12 dm. , 121 mk. 213. W. Paprocka, pow. garwoli艅ski, par. Paw艂owice, ob. Wola Paprocka. 214. W. Paprotnia, w XVI w. Wola Sk膮pska, p贸藕niej Wola Paprotnia, w艣, pow. konecki, gm. Pijan贸w, par. Pilczyca, odl. 31 w. od Ko艅skich, ma 49 dm. , 370 mk. , 48 os. , 535 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Sk膮pe. W r. 1827 Wola Paprotnia W贸lka ma 30 dm. , 291 mk. Wspomina t臋 wie艣 jako dawn膮 Lib. Ben. 艁askiego I, 604. W r. 1540 Miko艂aj Kobielski, dziedzic wsi Sk膮pe, ma we wsi Wolla Skampska 6 km. na p贸艂艂an. , 1 zagr. , pracuj膮cych dla folw. w Sk臋pem. Lasy wsp贸lne dla obu wsi, ocenionych na 200 grzyw. Pawi艅. , Ma艂op. , 580. 215. W. Paruszewska, pow. w艂oc艂awski, gm. Pyszkowo, par. Boniewo. Jest to zapewne przyleg艂o艣膰 Paruszewic. 216. W. Pasiko艅ska al. Wola. pow. sochaczewski, par. Zawady, ob. Pasiko艅ska Wola. W r. 1579 by艂y cztery dzia艂y. Jan Zab艂ocki, skarbnik, ma 2 艂any km. . Piotr Zab艂ocki 2 艂any, Jan Grzywa l 1 2 艂anu, 2 zagr. , Kasper Pasiko艅ski 6 lan. , 1 zagr. , 1 rze藕n. W艣 nale偶a艂a do par. Kampinos Pawi艅. , Mazowsze, 145. 217. W. Patrykoska, w par. Ko偶uch贸wek dzi艣 pow. soko艂owski. Obecnie nie stanowi oddzielnej nomenklatury. Wesz艂a widocznie w sk艂ad d贸br Patrykozy. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 26 mk. 218. W. Petry艂owska, w艣, pow. che艂mski, par. Sawin, ma 409 mr. 219. W. P臋cherska, folw. , pow. gr贸jecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 8 mk. , 192 mr. W r. 1827 by艂o 2 dm. , 10 mk. 220. W. P臋tkowska, w艣 i folw. , pow. i艂偶ecki, gm. P臋tkowice, par. Ba艂t贸w, odl. od I艂偶y 35 w. , ma 19 dm. , 136 mk. W r. 1888 folw. W贸lka P臋tk. , oddzielony od d贸br P臋tkowice, rozl. mr. 432 gr. or. i ogr. mr. 271, 艂ak mr. 52, pastw. mr. 1, lasu mr. 99, nieu偶. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 4; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. Do w艂o艣cian nale偶y 511 mr. Istnia艂a ju偶 r. 1508. W r. 1569 Wola P臋tkowska mia艂a 8 p贸艂艂ank贸w, 2 zagr. P艂aci艂 pob贸r Miko艂aj Maliczowski Pawi艅. , Ma艂op. , 306. 221. W. Piaseczna, w艣 nad rz. Biebrz膮, pow. szczuczy艅ski, gm. Ruda, par. Bia艂aszewo, ma 726 mr. W r. 1827 by艂o 12 dm, 73 mk. 222. W. Piaseczna, w艣 i folw. , pow. ostrowski, gm. i par. D艂ugosiod艂o. W r. 1834 dobra mia艂y wog贸le oko艂o 40 w艂贸k. W艣 W贸lka Pias. os. 13, mr. 63; w艣 Prabuty os. 9, mr. 55. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 56 mk. 223. W. Piecz膮ca, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. 艁adzy艅, par, Stanis艂aw贸w. W r. 1580 W贸lka Pieczoncina, w艣 kr贸lewska, dawa艂a przez 艂awnika przysi臋g艂ego Szcze艣nika od 6 zagr. z rol膮 Pawi艅. , Mazowsze. 254. Ob. Piecz膮ca W贸lka. 224, W. Pieczyska, folw. , pow, gr贸jecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska, ma 6 mk. , 150 mr. 225. W. Piekosy, w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Obrytte. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Obrytte. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 132 mk. Nowsze spisy urz臋d. nie podaj膮 tej wsi. Por. W贸lka Przekory. 226. W. Pierzchnicka, w艣, pow. radomski, par. Jasionna, ob. Pierzchnicka W贸lka. 227. W. Pieska, par. 艁abunie dzi艣 pow. zamojski. Obecie nie znana. W r. 1827 mia艂a 15 dm. , 101 mk. 228. W. Piotrowska, w艣, pow. szczuczy艅ski, gm. Przestrzele, par. Rajgr贸d filia w Rydzewie. W r. 1827 mia艂a 10 dm. , 59 mk. 229. W. Pleba艅ska, w艣, pow. konecki, par. Odrow膮偶, ob. Pleba艅ska W贸lka. 230. W. Pleba艅ska, w艣 i folw. , pow. bialski, ob. Pleba艅ska W贸lka 2. . 231. W. Poch艂onna, te藕 Pok艂onna, w艣 i folw. , pow. kielecki gm. Cis贸w, par. Ocies臋ki, odl. 32 w. od Kielc. Folw. ma 495 mr. 238 roli, 41 艂ak, 21 pastw. , 117 lasu, 78 nieu偶. . Nale偶a艂 do d贸br Ocies臋ki. W艣 ma 18 os. , 327 mr. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 146 mk. 232. W. Podg贸rska, pow. p艂ocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, Nie pomieszczona w nowszych spisach urz臋d. Zapewne z艂膮czona ze wsi膮 Podg贸rze. 233. W. Podlaskowa, par. Brudzewice pow. opoczy艅ski. Dzi艣 nie znana, W r. 1827 mia艂a 17 dm. , 115 mk. 234. W. Policka, w艣 i folw. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzno, odl od Kozienic 18 w. , ma 12 dm. , 154 mk. , 249 mr. w艂o艣c. i 30 mr. dwor. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 114 mk. 235. W. Polinowska, w艣, powkonstantynowski, gm. Zakanale, par. Jan贸w, r. g. Konstantyn贸w, ma 26 dm. , 380 mk. , 919 mr. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 169 mk. 236. W. Ponikiewska, ob. Wola Ponikiewska. 237. W. Popowa, pow. kutnowski, ob. Popowa Wola. 238 W. Poturzy艅ska, pow. tomaszowski, gm, Poturzyn, par. Oszcz贸w, ob. Poturzy艅ska W贸lka. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 87 mk. 239. W. Potworowska, kol, pow. radomski, gm. i par. Potwor贸w, odl. od Radomia 32 w. , ma 4 dm. , 25 mk. Ob. Potworowska W贸lka. 240. W. Powalina al. Klwatecka, pow. radomski. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 15 mk. Ob. Klwatka. 241. W. Pozna艅ska, kol. i folw. nad rz. 艢wider, pow, 艂ukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 15 dm. , 108 mk, 314 mr. Folw. nale偶y do majoratu rz膮d. Prawda. 242. W. Pracka, pow. gr贸jecki, par. Jazgarzew, ob. Pracka W贸lka. W r. 1580 Wola Pracka, w par. Tarczyn, mia艂a 1 艂an km. Pawi艅. , Mazowsze, 287. 243. W. Profeska, w艣, pow, nowoaleksandryjski pu艂awski, par. W艂ostowice, ob. Profeska W贸lka. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 178 mk. 244. W. Proszewska, w艣 i folw. , pow. w臋growski, gm. Wyszk贸w, par. Kopcie, ma 17 dm. , 162 mk, W r. 1827 by艂o 17 dm. , 103 mk. Ob. Proszew. 245. W. Prusiecka, w艣 i folw. nad rz. Kacynk膮. al. Piszczk膮, pow. noworadomski, gm. i par. Brze藕nica, odl. 24 w. od Radomska, ma m艂yn wodny, tartak, pok艂ady wapienia, 35 dm. , 223 mk. W r. 1891 folw. W贸lka Prus. rozl. mr. 919 gr. or. i ogr, mr. 433, 艂膮k mr. 24, pastw. mr. 36, lasu mr. 397, nieu偶. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 13. las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Prus. os. 45, mr. 469; w艣 Broniszewo os. 37, mr. 760; w艣 Puchy Nowa Wie艣 Klekot os. 10, mr. 159. 246. W. Przedmie艣cie, os. , pow. suwalski, gm. i par. Filip贸w, odl. od Suwa艂k 25 w. , ma 30 dm. , 289 mk. , stanowi przedmie艣cie Filipowa. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 97 mk. 247. W. Przekory, folw. , pow. pu艂tuski, gm. Wyszk贸w, par. Pniewo, odl W贸lka 10 w. od Pu艂tuska. W r. 1871 folw. W贸lka Przekory oddzielony od d贸br rz膮d. Obryte rozl. mr, 000 gr. or. i ogr. mr. 322, 艂膮k mr. 90, pastw. mr. 75, lasu mr, 106, nieu偶. mr. 5; bud. drew. 11, las urz膮dzony. B臋dzie to zapewne to samo co W贸lka Piekosy ob. . 248. W. Przybojewska, dawniej Wola Go艂awi艅ska, w艣 i fol. nad rz. Wis艂膮, pow. p艂o艅ski, gm. Wychod藕, par. Chociszewo, odl. 24 w. od P艂o艅ska, ma 32 dm. , 220 mk. , 440 mr. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 46 mk. W r. 1576 Wola Go艂awi艅ska ma 4 lany, 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 309. 249. W. Przy艂臋cka, pow. w艂oszczowski, ob. Przy艂臋k 5. i W贸lka. 250 W. Przywitowska, pow. rypi艅ski, ob. Przywitowska W贸lka. 251. W. Pukarzowska, pow. tomaszowski, ob. Pukarz贸w i Pukarzowska W贸lka, 252 W. Putnowicka, pow. che艂mski, par. Turowice, ob. Putnowice. 253. W. Pyrzy艅ska, pow. kozienicki, w spisach urz臋d. nowszych, jest to mylnie podana W贸lka Tyrzy艅ska. 254. W. Pytowska, ob. Wola Pytowska. 255. W. Rachowska, pow. janowski. ob. Sucha W贸lka. 256. W. Baczy艅ska, par. Przy艂臋k, ob. W贸lka. 257. W. Radoryska, w艣, pow. 艂ukowski, ob. Radoryska W贸lka. 258. W. Radzi臋cka, pow. zamojski, par. Radzi臋cin, ob. Radzi臋cka Wola, W r. 1827 by艂o 48 dm. , 293 mk. 259. W. Radzymi艅ska, w艣 i folw. , pow. radzymi艅ski, gm. i par. Radzymin odl. 5 w. , ma 222 mk. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 160 mk. W r. l870 folw. W贸lka rozl. mr. 983 gr. or. i ogr. mr. 218, 艂膮k mr. 150, pastw. mr. 90, lasu mr. 150, zaro艣li mr. 369, nieu偶. mr. 7; bud. drew. 11; las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Radz. os. 35, mr. 94. 260. W. Rakowska, pow. makowski, gm. i par Krasnosielc, ob. Rakowska W贸lka, W r. 1827 4 dm. , 28 mk. 261. W. Ratajska, w艣, pow. janowski, gm. Kaw臋czyn, par. Jan贸w, ma 47 dm. , 444 mk. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Ordynacyi. W r. 1827 by艂o 39 dm. , 216 mk. , par. Bia艂a. 262. W. Rejowska al. Rejowiecka, w艣, pow. che艂mski, gm. i par. Rejowiec, ma 632 mr. W r. 1827 by艂o 31 dm. , 133 mk. , par. Paw艂贸w. 263. W. Rogalinska, pow. radomski, ob. Rogalinska W贸lka. 264. W. Rokicka, w艣 i folw. nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. 艁uck, par. Lubart贸w odl. 7 w. . W r. 1827 by艂o 16 dm. , 167 mk. W. r. 1879 fol. W贸lka Rok. rozl. mr. 1032 gr. or. i ogr. mr. 514, 艂膮k mr, 106, past. mr. 27, lasu mr. 341, nieu偶. mr. 44; bud. drew. 23, las nieurz膮dzony, dwa m艂yny wodne. W艣 W贸lka Rok. os. 35, mr. 269. 265. W. Rokszycka, w XVI w. Wola Rokszycka, w艣 i folw. , pow. piotrkowski, gm. Szyd艂贸w, par. Piotrk贸w. W艣 ma 30 dm. , 252 mk. , 223 mr. ; folw. ma 2 dm. , 19 mk. , 421 mr. Wchodzi w sk艂ad d贸br Rokszyce. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 54 mk. Wed艂ug reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 w艣 Roksiczka Wola, w艂asno艣膰 Piotra Roksiekiego, mia艂a 2 os. Pawi艅. , Wielkop. , II, 250. 266. W. Rozwadowska, w艣, pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock. Zapewne le偶y przy fol. Rozwad贸wek, kt贸ry wchodzi w sk艂ad d贸br Wola Skromowska. 267. W. Ro偶niatowska, w艣 i os. le艣n. , pow. piotrowski, ob. Ro偶niatowska Wola. 268. W. R贸偶aniecka, pow. bi艂gorajski, ob. Wola R贸偶aniecka. 269. W. Ro偶a艅ska, w艣, pow. 艂ukowski, ob. R贸偶a艅ska W贸lka, 270. W. Rudnicka, w艣, w par, Kurzel贸w. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Rudniki, w pow. w艂oszczowskim. W r. 1827 mia艂a 13 dm. , 53 mk. 271. W. Rudnicka, pow. janowski, par. Wilko艂az, ob. Rudnicka Wola. Obie wsi Wola i W贸lka maj膮 31 dm, 267 mk. , 437 mr. Wchodzi艂y w sk艂ad d贸br ordynacyi. W r. 1827 W贸lka mia艂a 4 dm. , 19 mk. 272. W. Rumunki, w艣, pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl. 18 w. od Lipna, ma 43 dm. , 456 mk. , 957 mr. W r. 1827 by艂o 12 dm. , 166 mk. 273. W. Rydzewska, w艣, pow. ciechanowski, gm Nu偶ewo, par. Ciechan贸w, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 98 mk. , 288 mr. W r. 1827 mia艂a 6 dm. , 45 mk. 274. W. Rytelska, w艣, pow. soko艂owski, par. Ceran贸w, ob. Rytelska W贸lka. W r. 1827 Rytele W贸lka, ma 6 dm. , 39 mk. 275. W. Semicka, ob. Semicka Wola. 276. W. Seroczy艅ska, w艣 i folw. , pow. ostro艂臋cki, par. Jelonki, ob. Seroczyn 3. . 277. W. Serekomelska, w艣, pow. 艂ukowski, gm. i par. Serokomla, ob. Serekomelska W贸lka, W r. 1827 by艂o 11 dm. , 92 mk. 278. W. Siemie艅ska, w艣, pow. radzy艅ski, par. Czemierniki, ob. Siemie艅ska W贸lka. 279. W. Skotnicka, w艣 i folw. , pow. konecki, gm. i par. Skotniki, odl. od Ko艅skich 36 w. , ma 20 dm. , 146 mk. , 556 mr. dwor. , 459 mr. w艂o艣c. W r. 1827 Skotnicka Wola mia艂a 12 dm. , 103 mk. Ob. Skotniki 5. . 280. W. S艂贸pska al S艂upska, w艣 i folw. nad rz. Bugiem, pow. radzymi艅ski, gm. Ma艂opole, par. Nieg贸w, odl. 15 w. od Radzymina, ob. S艂贸pska W贸lka, 281. W. Smogorzowska, w艣 w par. Oleks贸w pow. kozienicki. Dzi艣 nie znana. W r. 1827 mia艂a 4 dm. , 18 mk 282. W Smolana, w XVI w. Nowa Wola, w艣, pow. sochaczewski, gm. 艁azy, par. Broch贸w, ma 96 mk. , 400 mr. W r. 1827 by艂o 10 dm, , 79 mk. W r. 1579 w艣 Nowowola ma 1 1 2 艂an. km. 293. W, Smolana, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Ko艅skich 14 w. , ma 11 dm. , 81 mk. , 147 mr. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 48 mk, 284. W. Smoszewska, w艣, pow. p艂o艅ski, gm. Za艂uski, par. Zakroczym, odl 24 w, od P艂o艅ska, ma 16 dm. , 171 mk. , 156 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 43 mk. 285. W. 艢niatycka, w par. 艁abunie, ob. 艢niatycze i 艢niatycka Wola. W r. 1827 by艂o 29 dm. , 200 mk, 286. W. Sobieska, w艣 i m艂yn, pow. garwoli艅ski, par. Dr膮偶g贸w, ob. Sobieska W贸lka, 287. W. Somiankowska al. Somia艅ska, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Somianka, par. Barcice, ob. Somianka. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 81 mk. W r. 1578 w艣 W贸lka Somie艅ska, w艂asno艣膰 za W贸lka W贸lka konnic p艂ockich norbertanek, mia艂a 9 1 3 艂an. km. Pawi艅ski, Mazowsze, 408. 288. W. Sose艅ska, w艣, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ob. Sose艅ska W贸lka, 289. W. Sta艅ska, przyl fol. Grala D膮browizna, w pow. siedleckim. 290. W. Stara, pow. b艂o艅ski, gm. B艂臋d贸wko, par. Cieksyn. Me podana w najnowszym spisie urz臋d. 291. W. Starzy艅ska, w艣, pow. p艂ocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, odl 29 w. od P艂ocka, ma 5 dm. , 18 mk. , 50 mr. 202. W. Strobowska, w艣, pow. skierniewicki, par. 呕elazna, ma 64 mk. , ob. Strobowska W贸lka, Zdaje si臋, 偶e wie艣 ta zwana by艂a na pocz膮tku XVI w. Wola Wysoka 艁aski, L. B. , II, 287. W r. 1579 Piotr Wolski ma tu 3 zagr. , Jakub Wolski 2 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 167. 293. W. Stro艅ska, w艣, pow. rawski, par. Bia艂a, ob. Stro艅ska W贸lka, 294. W. Sucha, pow. Janowski, ob. Sucha W贸lka. 295. W. Sulejowska, w艣, pow. radzymi艅ski, gm. Mi臋dzyle艣, par. Sulej贸w, ob. Sulejowska W贸lka, W r. 1827 mia艂a 10 dm. , 75 mk. 296. W. Sumi艅ska, w艣 i folw. , pow. rypi艅ski, par. Strzygi, ob. Sumi艅ska W贸lka. 297 W. 艢wi膮tkowa, w艣, pow 艂ukowski, gm. i par. 艁uk贸w, ma 20 dm. , 188 mk. , 758 mr. 288. W. 艢wi臋towa, wchodzi艂a w r. 1660 w sk艂ad ststwa parczewskiego, ob. Parczew t. VII, 864. 299. W. 艢winiarska, w艣, pow, w臋growski, par. Wierzbno, ob. 艢winiarska W贸lka, 300. W. Sycy艅ska, ob. W贸lka Szel膮偶na, 301. W. Szczawi艅ska, w艣 i folw. , pow. p艂o艅ski, par. Nowe Miasto, ob. Szczawi艅ska W贸lka, Zapewne b臋dzie to dawna Wola 艁uszczewska, kt贸ra w r. 1576 mia艂a 2 艂any km. Pawi艅. , Mazowsze, 313. W r. 1827 by艂o 7 dm. , 43 mk. 302. W. Szczecka, w艣, pow. janowski, gm. Go艣cierad贸w, par. Bor贸w, ma 30 dm. , 220 mk. , 479 mr. Nale偶a艂a do d贸br Go艣cierad贸w. W r. 1676 p艂ac膮 tu pog艂贸wne od 29 poddanych Pawi艅. , Ma艂op. , 8. 303. W. Szel膮偶na al. Sycy艅ska, pow. kozienicki, par. Zwole艅, ob. Szel膮偶na W贸lka. 304. W. Szlubowska al. 艢lubowska, pow, radzymi艅ski, ob. 艢lub贸w i Wola Szlubowska, 305. W. Tar艂owska, pow. opatowski, ob. Tar艂owska Wola. W r. 1827 by艂o U dm, , 63 mk. 306. W. Tarnowska, w艣, pow. che艂mski, pat. Wereszczyn, ob. Tarnowska Wola. 307. W. Trojanowska, pow. garwoli艅ski, gm. Trojan贸w, par. Korytnica. Nie podana w nowszych spisach urz臋d. 308. W. Trzemeska, w艣 i kol, pow. i艂偶ecki, gm. i par. Sienno, odl od I艂偶y 26 w. W艣 ma 11 dm. , 80 mk. , 237 mr. ; kol 3 dm. , 20 mk. , 86 mr. dwor. Powsta艂a przy wsi Trzemcha. 309. W. Tucz臋pska, w艣, pow. stopnicki, gm. i par. Tucz臋py, ma 11 os. 135 mr. 310. W. Tucz臋pska, pow. hrubieszowski, ob. Tucz臋pska Wola, 811. W. Turowska, pow, gr贸jecki, ob. Turowska Wola. 312. W. Twarogowa, w艣, pow. radomski, gm. i par. Skaryszew, odl od Radomia 17 w. , ma 31 dm. , 179 mk. , 684 mr. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 175 mk. W r, 1569 Micha艂 Schomowski p艂aci ze wsi, , Wolia Thwarogowa od 2 艂an. km. Pawi艅. , Ma艂op. , 299. 313. W. Tybory, pow. mazowiecki, ob. Tybory 1. . 314. W. Tyrzy艅ska, w艣 i folw. nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, ob. Tyrzy艅ska W贸lka, W r. 1881 folw. mia艂 125 mr. obszaru. 315. W. Walercin, pow. nowomi艅ski, ob. Walercin W贸lka. 316. W. Wa艣ko, w艣, pow. konstantynowski, ob. WaskoW贸lka i Huszlew. 317. W. W膮kopna, w par. Bardo, ob. W膮kopna Wola, W r. 1827 by艂o 7 dm. , 57 mk. 318 W. W膮sowska, w艣, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza. Nie podana w nowszych spisach urz臋d. W r, 1827 mia艂a 5 dm. , 31 mk. 319 W. W臋glowa, w艣, pow. warszawski, gm M艂ociny, par. Wawrzyszew, odl. 18 w. od Warszawy, ma 39 dm. , 238 mk. , 415 mr. w艂o艣c. Gleba piasczysta, uboga. W r. 1827 by艂o 3 dm. , 23 mk. Ob. W贸lka Borakowska. 320. W. Wiciejowska, w艣, pow. nowomi艅ski; gm. Barcz膮ca, par. Mi艅sk, ma 34 mk. 102 mr. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 27 mk. 321. W. Wieprzecka, w艣 i folw. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wiel膮cza, r. gr. Kosobudy, odl 14 w. od Zamo艣cia, ma 3 dm. dwor. , 40 w艂o艣c, 474 mk. 80 kat. , 673 mr. wlo艣c. Folw. nale偶y do d贸br ordynackich Bia艂owola. Ob. K膮ty, W r. 1827 by艂o 24 dm. , 368 mk. , par. Kossobudy. 322. W. Wierzbicka, w艣, dzi艣 z艂膮czona w jedn膮 ca艂o艣膰 ze wsi膮 Moniaki, w pow. janowskim. W r. 1676 w艣 W贸lka, w par. Boby, mia艂a 6 cz膮stek szlacheckich, z kt贸rych jedna tylko dawa艂a pog艂贸wne od 26 poddanych, inne by艂y bez poddanych, a tylko ze s艂u偶b膮 dworsk膮 Pawi艅. , Ma艂. , 6a. 323. W. Wilcza, pow. gr贸jecki, par. Pra藕m贸w, ob. Wilcza W贸lka, 324. W. Wiszniewsk, a, w艣, pow. siedlecki, gm. Wiszni贸w, par. Zbuczyn, ma 18 dm. , 124 mk. , 658 mr. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 78 mk. Wed艂ug reg. pobor. pow. urz臋dowskiego z r. 1531 w艣 W贸lka Wiszniewska i Kaczory w par. Zbuczyn, mia艂y 1 艂an km. i m艂yn Pawi艅ski, Ma艂op. , 378. 325. W. Wojcieszkowska, w艣 nad rz. Wis艂膮, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciech贸w, odl od Kozienic 18 w. , ma 20 dm. , 158 mk. , 206 mr. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 106 mk. , par. St臋偶yca, W r. 1569 we wsi Wola Woj Cieszkowa p艂aci Dzikowa od 10 艂an. km. Pawi艅. , Ma艂op, , 338. 326. W. Wojnowska, w艣 i folw. , pow. opatowski, gm. i par. 膯miel贸w, odl od Opatowa 14 w. , ma 18 dm. , 206 mk. , 247 mr. dwor. , 249 w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 106 mk. 327. W. Wojs艂awska, w艣, ob. Wojs艂awska Wola, 328. W. Wo艂yniecka, w艣 nad rz. Muchawk膮, w par. Niwiska pow. siedlecki, b臋dzie to zapewne to samo co W贸lka 呕ukowska ob. . W r. 1827 mia艂a 13 dm. , 95 mk. 329. W, Wr臋cka, w艣, pow. b艂o艅ski, gm, Radziejowice, par. Mszczon贸w, ma 56 mk. , 143 mr. R. 1579 we wsi Wr臋cka Wola p艂aci艂 Wr臋cki od 1 1 4 艂an. km. , 1 zagr. , W贸lka 1 rze藕n. ; Albert Wr臋cki od 1 1 4 艂anu Pawi艅. , Mazowsze, 148. W r. 1827 mia艂a 5 dm. , 75 mk. 330. W. Wybranowska al. Wybraniecka, w艣, pow. nowomi艅ski, gm. D臋be Wielkie, par. Pustelnik, odl. 10 w. od Mi艅ska, ma 98 mk. , 315 mr. Jedna osada wlo艣c. ma 146 mr. obszaru. W r. 1827 Wola Wybr. , w艣 rz膮d. , ma 14 dm. , 93 mk. 331. W. Wysoka i Nizka, w艣 i folw. , pow. gosty艅ski, gm. i par. S艂ubice, odl. 30 w. od Gostynina, ma m艂yn wodny, 137 mk. W r. , 1871 folw. W贸lka Wys. rozl. mr. 1384 gr. or. i ogr. mr. 355, pastw. mr. 37, lasu 403, zaro艣li mr. 428, wody mr. 2, nieu偶. mr. 159; bud. mur. 2, drew. 11; p艂odozm. 7 poL, las urz膮dzony. W艣 W贸lka Wys. os. 16, mr. 176; w艣 W贸lka Niska os. 21, mr. 260. 332. W. Wytycka, ob. Wola Wytycka, 333. W. Zab艂ocka, w艣, pow. bialski, gm. Zab艂o膰, par. 1. r. Kode艅, r. g. Zab艂o膰, ma 29 dm. , 216 mk. , 1442 mr. W r. 1827 Wola Zab艂ocka ma 21 dm. , 143 mk. 334. W. Zab艂ocka, w艣 i folw. , pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki, ma 411 mr. dwor. i 23 os. , 309 mr. wlo艣c. W r. 1827 mia艂a 24 dm. , 161 mk. R. 1676 W贸lka Zab艂oczna. Jakub Nietyksa daje tu pog艂贸wne od 3 os贸b z rodziny i 25 dwor. i poddanych. 335. W. Zaborowska, w艣, pow. warszawski, gm. i par. Zabor贸w, ma 130 mk. , 316 mr. Wr. 1827 mia艂a 15 dm. , 165 mk. E. 1580 Wola Zaborowska nale偶y do Stan. M艂ochowskiego, kt贸ry p艂aci tu od 2 lan. km. 336. W. Zab艂udowska, pow. pu艂tuski, gm. Somianka, par. Barcice, ob. Wola Zadubowska. 337. W. Zaleska, w艣, pow. pu艂tuski, gm. Gzowo, par. Dzier偶enin. W r. 1576 w艣 Wola Zaleska, w par. Serock, ma 1 1 2 艂an. km. Pawi艅. , Mazowsze, 321. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 66 mk. , par. Serock. 338. W. Zaleska, w艣, w par. Jelonki dzi艣 pow. ostrowski. Obecnie nie istnieje. W r. 1827 mia艂a 4 dm. , 36 mk. 339. W. Za艂臋ska, dawniej Zaleska, w艣 i folw. , pow. gr贸jecki, gm. K膮ty, par. G贸ra Kalwarya, odl. 24 w. od Gr贸jca, ma 233 mk. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 137 mk. W r. 1889 folw. W贸lka Za艂臋ska rozl. mr. 509 gr. or. i ogr. mr. 298, 艂膮k mr. 94, pastw. mr. 8, lasu mr. 26, nieu偶. mr. 83; bud. mur. 8, drew. 12, wiatrak. W艣 W贸lka Za艂. os. 15, mr. 46; w艣 Pod艂臋偶e os. 5, mr. 16. W r. 1576 ze wsi Wola Zaleska, w par. G贸ra, p艂aci Jan Zaleski z bra膰mi od 3 4 艂anu km. i 1 2 艂anu zaj臋tego na folwark Pawi艅. , Mazowsze, 214. 340. W. Za艂臋ska, folw. , pow. gr贸jecki, gm. Konie, par. Jeziorko, odl. 11 w. od Gr贸jca. Stanowi jedn膮 ca艂o艣膰 ze wsi膮 Konie. W r. 1893 folw. Wola Za艂臋ska i Konie rozl. mr. 889 gr. or. i ogr. mr. 763, 艂膮k mr. 5, lasu mr. 27, nieu偶. mr. 20; bud. mur. 10, drew. 12; p艂odozm. 8 i 14 poL W艣 Konie os. 23, mr. 22. W r. 1580 we wsi Wola Za艂臋skich, w par. Rembertowo, maj膮 Przedborowie dwa dzia艂y jeden 1 4 艂anu i 2 zagr. , drugi 1 4 艂anu km. Pawi艅. , Mazowsze, 292. 341. W; Zamojska al. Wola, w艣 i folw. , pow. kozienicki, gm. Grab贸w nad Wis艂膮, par. Janowiec, odl. od Kozienic 35 w. , ma 19 dm. , 150 mk. , 281 mr. dwor. , 277 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 16 dm. , 209 mk. Powsta艂a przy wsi Zamo艣cie. 342. W. Zamojska, w par. Zamo艣膰. Zapewne wesz艂a w sk艂ad miasta Zamo艣cia. W r. 1827 mia艂a 12 dm. , 49 mk. 343. W. Zastawska, w艣 i folw. , pow. 艂ukowski, gm. i par. Tuchowicz, odl. 12 w. od 艁ukowa, ma 10 dm. , 90 mk. W r. 1885 fol. W贸lka Zast. rozl. mr. 474 gr. or. i ogr. mr. 215, 艂膮k mr. 34, pastw. mr. 5, lasu mr. 213, nieu偶. mr. 6; bud. drew. 9; las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W贸lka Zast. os. 14, mr. 84. 344. W. Zatorska, w艣, pow. pu艂tuski, gm. i par. Zatory. W r. 1578 w艣 W贸lka Zatorska nale偶y do par. Kamionna. Marcin Podoski, rz膮dzca p. Mi艅skiego, p艂aci tu od 6 zagr. Pawi艅. , Mazowsze, 410. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 76 mk. 345. W. Zawieprzycka, w艣, pow. lubartowski, gm. Syrniki, par. Ostr贸w. W r. 1827 mia艂a 22 dm. , 105 mk. 346. W. Zdziw贸jska, mylnie Zdrzywujska, w艣 i folw. , pow. przasnyski, gm. Bugzy P艂oskie, par. Jan贸w, odl. 30 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 75 mk. , 302 mr. W r. 1827 by艂o 6 dm. , 62 mk. 347. W. Zelgoska, folw. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wieleniu, odl. 28 w. od Turka, ma 3 dm. , 18 mk. W r. 1827 by艂o 4 dm. , 27 mk. 348. W. Zerzy艅ska, w艣 i folw. , pow. warszawski, gm. Zago藕d藕, par. Zerzy艅 Zerze艅, odl. 10 w. od Warszawy, ma 149 mk. W r. 1827 by艂o 8 dm. , 73 mk. W r. 1891 fol. W贸lka Zerz. rozl. mr. 1008 gr. or. i ogr. mr. 236, 艂膮k mr. 98, pastw. mr. 37, lasu mr. 552, osady wieczystoczynszowe mr. 33, nieu偶; mr. 52; bud. mur. 6, drew. 14, las nieurz膮dzony. W艣 W贸lka Zerz. os. 17, mr. 25; w艣 Zago藕d藕 os. 17, mr. 180. W r. 1580 w艣 W贸lka Rzerzinska, w par. Rzirzno, ma trzy dzia艂y dwa po 1 4 艂anu i 1 2 艂anu. Mieszka tu cz臋艣ciowa szlachta, kt贸ra sama uprawia swe dzia艂ki Pawi艅. , Mazowsze, 251. 349. W. Z艂ojecka, w艣, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Nielisz, r. gr. Z艂ojec, odl. 16 w. od Zamo艣cia, ma 34 dm. w艂o艣c, 1 dwor. , 320 mk. 100 katol. , 533 mr. obszaru. W r. 1827 by艂o 23 dm. , 144 mk. , par. Szczebrzeszyn. 350. W. Zychowa, w艣, pow. konecki, gm. i par. Niek艂a艅, odl. od Ko艅skich 24 w. , ma 41 dm. , 253 mk. , 277 mr. w艂o艣c, i 4 mr. dwor. Prawdopodobnie ta sama wie艣 istnia艂a ju偶 w XVI w. , p. n. Wola Parzybocka w par. Odrow膮偶, B臋bnowscy p艂ac膮 tu w r. 1577 od 1 艂anu km. i 4 rzem. Pawi艅. . Ma艂op. . 286. 351. W 呕abna, w艣, pow. stopnicki gm. i par. Kurozw臋ki, ma 10 os. , 223 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kurozw臋ki. W spisie z r. 1827 Wola w par. Kurozw臋ki ma dm. , 137 mk. 352. W. 呕贸艂kiewska, w艣, folw. i dobra, pow. krasnostawski, gm. i par. 呕贸艂kiewka, odl. 24 w. od Krasnegostawu, maj膮 dwa m艂yny wodne, piec wapienny, cegielni膮. W r, 1827 by艂o 16 dm. , 112 mk. Dobra W贸lka 呕贸lk. sk艂ada艂y si臋 w r. 1873 z folw. W贸lka 殴贸艂k. i Makowiska, rozl. mr. 2433 folw. W贸lka gr. or. i ogr. mr. 873, 艂膮k mr. 89 pastw. mr. 196, wody mr. 14, lasu mr. 250, nieu偶. mr. 41; bud. mur. 5, drew. 16; p艂odozm. 8 poi. ; folw. Makowiska gr. or. i ogr mr. 445, pastw. mr. 16. lasu mr. 496, nieu偶. mr. 13; bud. drew. 2, lasy nieurz膮 dzone, pok艂ady torfu, wapna. W艣 W贸lka os 10, mr. 132; w艣 艢rednie Zabu偶e os. 40, mr. 361; w艣 Poperczyn os. 29. mr. 441. 353 W. 呕ukowska, folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Niwi ski, odl 12 w. od Siedlec, ma 3 dm, 38 mk. W r. 1827 by艂o 13 dm, 92 mk. Folw. W贸lka 呕uk. w r. 1874 oddzielony od d贸br 呕uk贸w, rozl mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 332, 艂膮k mr. 63, la su mr. 21, nieu偶. mr. 2; bud. drew. 10. Br, Ch, W贸lka, rzka. ob. Wo艂ka i Wo艂ma. W贸lka 1. jezioro, pow. pi艅ski, w obr臋bie gm. Ko偶anbr贸dek, za pomoc膮 kana艂u 艂膮czy si臋 z b艂otami Hryczyn, odprowadzaj膮c cz臋艣贸 ich w贸d przez dop艂yw rz, 艢mierci do Prypeci, ma oko艂o 1 2 w. kw. obszaru. Nieopodal po艂udniowego brzegu le偶y wie艣 W贸lka. 2. W. al Wolanskie, jezioro, w pow. pi艅skim, w gm. Telechany o 3 1 2 w. na p艂n. , przesz艂o na 1 w. d艂ugie i 3 4 w. szerokie; wchodzi w system kana艂u Ogi艅skie go. Z powodu znacznej g艂臋boko艣ci i przyst臋pno艣ci brzeg贸w jest wybornem stanowiskiem zimowem dla statk贸w. Na wschodnim brzegu le偶y wie艣 flisacza W贸lka. A. Jel. W贸lka 1. w艣 i folw. , pow. bia艂ostocki, w 2 okr. pol, gm. Juchnowiec, o 13 i 14 w. od Bia艂egostoku; w艣 ma 128 dzies. ziemi w艂o艣c, folw. nale偶y do d贸br Juchnowszczyzna, Lebiediewych. 2. W. , w艣, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. pol, gm. Kloniki, o 20 w. od Bielska, 88 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 3. W. , w艣, tam偶e, gm. Orla, o 7 w. od Bielska, 177 dzies. ziemi w艂o艣c. 4. W. , folw. , tam偶e, w 3 okr. pol, gm. Grodzisk, nale偶y do d贸br Biszewo, Dziubandowskich. 5. W. , w艣, tam偶e, w 4 okr. pol, gm. Siemiatycze, o 49 w. od Bielska, 351 dzies. ziemi w艂o艣c. 114 艂膮k i pastw. , 92 nieu偶. . 6. W. , w艣, tam偶e, gm. Narojki, o 54 w. od Bielska, 519 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 7. W. , w艣 i dobra, pow. brzeski, gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol, gm. Kamienica 呕yrowicka, o 19 w. od Brze艣cia. 8. W. , w艣, tam偶e, w 3 okr. pol, gm. Motyka艂y, o 14 w. od Brze艣cia, 147 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 9. W. , w艣 i dobra, pow, kobry艅ski, w 1 okr. pol, gm. Roho藕n膮, o 21 w. od Kobrynia. W艣 ma 53 dzies. ziemi wlo艣c. 21 艂膮k i pastw. ; dobra, w艂asno艣膰 Szutkowskich, 121 dzies. 55 艂膮k i pastw. , 1 lasu, 1 nieu偶. . 10. W. , w艣 i folw. , tam偶e, w 3 okr. pol, gm. Antopol, o 35 w. od Kobrynia. W艣 ma 159 dzies. 80 艂膮k i pastw, , 5 nieu偶. ; folw. nale偶y do d贸br Antopol, von Brewern贸w. 11. W. , karczma, tam偶e, o 36 w. od Kobrynia. 12. W. , w艣, tam偶e, gm. Wo艂owel, o 47 w. od Kobrynia, 166 ziemi wlo艣c. 13. W. , w艣, tam偶e, w 4 okr. pol, gm. Chomsk, o 50 S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 155. w. od Kobrynia, 711 dzies. ziemi w艂o艣c. 389 艂膮k i pastw, , 34 nieu偶. . 14. W. dobra, pow. sok贸lski, w 1 okr. pol, gm. Makowlany, o 17 w. od Sok贸艂ki, w艂asno艣膰 Hipolita Wo艂kowyckiego, ma 607 dzies. 61 艂膮k i pastw. , 88 lasu, 4 nieu偶. . 15. W. , w艣, pow. sok贸lski, w 2 okr. pol, gm. Trofim贸wka, o 29 w. od Sok贸艂ki, 575 dzies. ziemi w艂o艣c. 187 艂膮k i pastw. , 7 nieu偶. . 16. W. , osada, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol, gm. Czarnawie艣, o 30 w. od Sok贸艂ki. 17. W. , w艣, pow. nowogr贸dzki, w 3 okr. pol Nowa Mysz, gm. Ostr贸w, o 79 w. od Nowogr贸dka, ma 33 os. ; miejscowo艣膰 lekko falista, do艣膰 le艣na. Za podda艅stwa w艂asno艣膰 Potockich pojezuicka. 18. W. al W. Telecha艅ska, w艣 nad jez. t. n, , pow. pi艅ski, w 4 okr. pol i gm. Telechany, ma 57 os. , 209 mk. Miejscowo艣膰 nizinna, ma艂oludna, bogata w 艂膮ki i ryby. Lud zajmuje si臋 g艂贸wnie flisactwem. Za podda艅stwa w艂asno艣膰 Pus艂owskich. 19. W. , dwie wsi, pow. pi艅ski, w 2 okr. pol lubieszowskim, gm. Chojno, przy dro偶ynie z Chojna do 呕ytkowicz. W. Wielka, odl od Pi艅ska 18 w. , ma 16 os. , 58 mk. W. Ma艂a, odl o 20 w. od Pi艅ska, 12 os. , 47 mk. Miejscowo艣膰 bardzo nizinna, zalewana w czasie powodzi wodami rz. Strumie艅. 艁膮k obfito艣膰. Za podda艅stwa w艂asno艣c Ord贸w. 20. W. , w艣 nad Kotlin膮 Jasio艂dy, pow. pi艅ski, na t. zw. Zahorodziu, w 1 okr. pol, gm. Pi艅kowicze, o 1 w. od toru kol 藕el poleskiej, o 14 w. od Pi艅ska, ma 42 os. Miejscowo艣膰 nizinna, bogata w 艂膮ki i ryby. Lud g艂贸wnie trudni si臋 flisactwem i rybactwem. 21. W. , w艣 nad rzk膮 Wis艂膮, pow. pi艅ski, na t. zw. Zahorodziu, w gm. 艁ohiszyn przy dro偶ynie ze wsi Chworosny do Zaborowiec, ma 13 os. 22. W. , w艣 nad jez. t. n. , pow. pi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Ko偶angr贸dek, o 86 w. od Pi艅ska, ma 30 os. 23. W. Bere偶nia艅ska al. Wola Biere偶na, w艣 i dobra nad kotlin膮 Stochodu, pow. pi艅ski, w 2 okr. pol i par. katol. Lubiesz贸w, gm. Wola Kuchecka, o 85 w. od Pi艅ska, ma 32 os. Dobra, w艂asno艣c Czarnockich, oko艂o 78 w艂贸k; grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰, rybo艂贸wstwo, lasu dostatek. 24. W. Brodnicka, w艣, pow. pi艅ski, w 1 okr. pol, 82 mk. ; w艂asno艣膰 Szczytt贸w. 25, W. Dostojewska, w艣 i dwa folw. , pow. pi艅ski, w 4 okr. pol telecha艅skim, gm Porzecze, o 27 w. od Fi艅ska. W艣 ma 20 os. , 63 mk. ; jeden z folw. , w艂asno艣膰 Ord贸w, oko艂o 14 w艂贸k, drugi Ko藕lakowskich, przesz艂o 19 w艂贸k. Miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta lekkie. Niegdy艣 miejscowo艣膰 ta by艂a kr贸lewszczyzn膮 w ks. pi艅skim, przy dom. Dostojewo, o kt贸rem wzmianka pod. 1553 w opisaniu ksi臋ztwa ob. Piscewaja Kniga, Wyd. arch. komis. Wil, str. 320, 333, 382. 26 W. Horodyska, w艣, pow. pi艅ski, w 1 okr. pol. , 160 mk. , niegdy艣 funduszowa klasztoru horodyskiego. 26. W. Lubieszewska, ob. Libieszewska W贸lka, Ta dodamy, 偶e le偶y o 75 w. od Pi艅ska, w 2 okr. pol. lubieszowskim, posiada 109 mk. , 1621 dzies. 54 W贸lka W贸lka W贸lka W贸lka W贸lka ziemi, cerkiew 艣w. Micha艂a z r. 1804, uposa偶on膮, z dawnych zapis贸w oko艂o 3 1 2 w艂贸k grunt贸w i 艂膮k, oko艂o 800 parafian. W艂asno艣膰 dawniej Czarneckich, nast膮pnie Korsak贸w. 28. W. 艁awska, w艣 szlachecka, pow. pi艅ski, w 4 okr. pol telecha艅skim, gm 艁ohiszyn, o 35 w. od Pi艅ska, w posiadaniu dziesi臋ciu rodzin Marcinkiewicz贸w, z kt贸rych ka偶da ma od 2 do 4 w艂贸k ziemi. 29. W. 艁uni艅ska, w艣, pow. pi艅ski, w 1 okr. poL, gm. 艁unin, 141 mk. ; w艂asno艣c Edwina Lubeckiego. 30. W. Mokrza艅ska, w艣, pow. pi艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Mokrze, 32 mk. ; w艂asno艣膰 Pus艂owskich. W. Nurecka, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. pol. , gm. Po艂owce, o 54 w. od Brze艣cia. W艣 ma 778 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 34 艂膮k i pastw. , 4 lasu, 18 nieu偶; dobra, w艂asno艣膰 Feliksa Imbry, 695 dzies. 426 艂膮k i pastw, 75 lasu, 10 nieu偶. . 32. W. Obrowska, sio艂o, pow. s艂onimski, w 1 okr. poL, gm. Hiczyce, o 77 w. od S艂onima, 48 dra. , 375 mk. , cerkiew, 818 dzies ziemi wlo艣c. 485 艂膮k i pastw. , 26 nieu偶. , 45 dzies. cerkiewnej 16 艂膮k i pastw. . 33. W. Pietkowska, w艣 i dobra, pow. bielski gub grodzie艅skiej, w 2 okr. poL, gm. Malesze, o 21 w. od Bielska. W艣 ma 114 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 21 艂膮k i pastw. , 3 1 2 nieu偶; dobra, z chutorem Sie艣ki, 658 dzies. 130 艂膮k i pastw. , 120 lasu, 16 nieu偶; w艂asno艣膰 Kosi艅skich. 34. W. Pniowe艅ska, w艣 nad rzk膮 Korystenk膮, dop艂. jez. Lubia藕, pow. pi艅ski, w 2 okr. poL lubieszowskim, gm. Uhrynicze, przy go艣ci艅cu poczt. pi艅skowo艂y艅skim, o 89 w. od Pi艅ska, ma 40 os. , 165 mk. W. nale偶a艂a do dom. pijar贸w lubieszowskich Pniowno. Grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰, miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na. 35. W. Podmiejska Podgorodzka, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. poL, gm. Kamienica 呕yrowieka, o 5 w. na p艂d. od Brze艣cia, na wschod od fortu Wo艂y艅skiego, ma 189 dzies. ziemi w艂o艣c. 25 艂膮k i pastw. , 5 nieu偶. . Nadto Szutkowski i Lepieszkiewicz maj膮 tu 67 1 2 dzies. 22 艂膮k i pastw. , 5 nieu偶. . 36 W. Poduchowna, w艣, pow. sok贸lski, w 3 okr. poL, gm. Czarnawie艣, o 28 w. od Sok贸艂ki, ma wraz z urocz. Pleba艅szczyzna W艂贸ki, Jakimy i Jarsz贸wka 173 dzies. 56 艂膮k i pastw. , 15 nieu偶. . 37. W. Poduchowna, osada, tam偶e, o 30 w. od Sok贸艂ki, cerkiew. 38. W. Popi艅ska, w艣, pow. kobry艅ski, w 4 okr. pol. , gm. Osowiec, o 54 w. od Kobrynia, 911 dzies. ziemi wlo艣c. 488 艂膮k i pastw. , 7 lasu. 39. W. Pu偶ycka, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Wo艂czyn, o 42 w. od Brze艣cia, 717 dzies. ziemi wlo艣c. 83 艂膮k i pastw. , 150 lasu, 140 nieu偶. . 40. W. Radowicka, w艣, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol. , gm. Wo艂owel, o 49 w. od Kobrynia, 476 dzies. ziemi wlo艣c. 67 艂膮k i pastw. , 207 nieu偶. . 41. W. Ratowiecka, w艣, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol. , gm. Czarnawie艣, o 24 w. od Sok贸艂ki, 190 dzies. ziemi wlo艣c. 55 艂膮k i pastw. , 13 nieu偶. . 42. W. Reszniowska i W. Rudnia艅ska, dwie wsi, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol. , gm. Dobromy艣l, o 42 w. od S艂onima, maj膮 40 dm. , 734 mk. , cerkiew, 1098 dzies. ziemi w艂o艣c. 436 艂膮k i pastw. , 97 nieu偶. . 43. W. Rzeczycka, w艣 i folw. , pow. pi艅ski, na Zarzeczu, w gm. Moroczna, o 53 w. od Pi艅ska, ma 87 mk. , 2977 dzies. ; w艂asno艣膰 Terleckiego. Ob. Rzeczycka W贸lka. 44. W. Telecha艅ska, ob. W贸lka 18. . 45. W. Terechowska, w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. poL, gm. Po艂owce, o 51 w. od Brze艣cia, 389 dzies. ziemi wlo艣c. 46. W. Wyganowska, w艣 i dobra nad b艂otnistym stawem, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubia偶yn, o 15 w. od Bielska. W艣 ma 20 dm. , 299 mk. , cerkiew, szko艂臋, 447 dzies. ziemi w艂o艣c. 208 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 5 nieu偶. , 43 dzies. ziemi cerkiewnej; dobra, w艂asno艣膰 Ko艣ci贸w, maj膮 z chutorem Teklinowo 968 dzies. 261 艂膮k i pastw. , 154 lasu, 141 nieu偶. . 47. W. Zakijska, folw. , pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamienica 呕yrowieka, w艂asno艣膰 Miko艂aja Solomki, ma 156 1 2 dzies. 85 艂膮k i pastw. , 1 lasu. 48. W. Zaleska, w艣, dobra i okolica, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 21 w. od Bielska. W艣 ma 64 dzies. ziemi wlo艣c. 13 艂膮k i pastw. , 2 nieu偶. , okolica 17 dzies. , dobra za艣, w艂asno艣膰 Telatyckieh, 160 dzies. 50 艂膮k i pastw. , 20 lasu, 5 nieu偶. . 49. W. Zastawska, w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. poL, gm. Kamienica 呕yrowicka, o 19 w. od Brze艣cia. W艣 ma 127 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. ; dobra, w艂asno艣c Burs贸w, 418 dzies. 37 艂膮k i pastw. , 10 lasu, 176 nieu偶. . 50. W. 呕yrowicka, w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol. , gm. 呕yrowicze, 48 1 2 dzies. ziemi wlo艣c. 51. W. 呕yrowicka, folw. , tam偶e, w 5 okr. poL, gm. Szyd艂owicze, nale偶y do d贸br Szyd艂owicze, Pus艂awskich. W贸lka 1. pow. dubie艅ski, ob. Wolica. 2. W. , w艣 nad Wy偶ewk膮, pow. kowelski, pod sam膮 Wy偶w膮. 3. W. , w dok. W贸lka al. Wola Kluska, w艣 nad Tury膮, pow. kowelski, na pln. od wsi Kluski, a na wsch. od Turyjska. 4. W. , zaginiona, w艣 w pobli偶u Karasina, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na wsch. od Niesuchoje藕a. 5. W. , w dokum. Wolica, w艣 nad Stochodem, pow. 艂ucki, na pograniczu pow. w艂odzimierskiego, na p艂d. zach. od Ro偶yszcz. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶y w cz臋艣ci do kn. Lwa Wojnicza, kt贸ry z imienia swego Babiego i z cz臋艣ci Troszcie艅skiej i Wolice p艂aci z 25 dym. , 6 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. Jab艂onowski, Woly艅, 12. 6. W. , w dokum. W. Diedowicka al. Didowicka, w艣 nad rzk膮 Konopelk膮, pow. 艂ucki, przy wsi Dzidowicze, na p艂d. wsch. od Ro偶yszcz. 7. W, w艣, pow. ostrogski, gm. Krzywin, par. praw. Krupiec ob. , o 25 w. na wsch. od Ostroga. Nale偶a艂a pierwotnie do ks. Ostrogskich, p贸藕niej do ks. Jab艂onowskich, z r. W贸lka 1848 nabyta przez Juliusza Bie艅kowskiego, dzi艣 w r臋ku jego syna. Gleba gliniasta, pszenna. W艂o艣cianie trudni膮 si臋 rolnictwem, maj膮 dostateczny inwentarz i s膮 wog贸le zamo偶ni. Wie艣 bezwodna. 8. W. , folw. , pow. proskurowski, okr. poL, gm. , par. i st. poczt. Czarny Ostr贸w. 9. W. , w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Stydzin, oko艂o Japo艂ocia, Zbu偶a i 呕alina. 10. W. , w艣 nieistniej膮ca obecnie, w zach. cz臋艣ci dzisiejszego pow. w艂odzimierskiego, oko艂o Szelwowa czy nie dzisiejszy Zelin贸w. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. w艂asno艣c Jana Szelwowskiego, kt贸ry p艂aci z 2 dym. dworz. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 73. 11. W. Chrypska, w艣, pow. w艂odzimierski, gm. Pulmo, 52 dm. , 376 mk. , cerkiew cmentarna. 12. W. Czuma艅ska, dzi艣 Czuma艅, w艣 nad Puci艂贸wk膮 Putyliwni膮, pow. 艂ucki. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1577 nale偶y do w艂o艣ci zamku o艂yckiego kn. Michaj艂a Czartoryskiego, ssty 偶ytomierskiego, kt贸ry p艂aci z 3 dym. na p贸lw艂. W r. 1583 nale偶y do O艂yki Stanis艂awa Radziwi艂艂a, ks. na O艂yce i Nie艣wie偶u, kt贸ry p艂aci z 3 dym. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 47, 109. 13. W. Diedowicka al. Didowicka, pow. 艂ucki, ob. W贸lka, 14. W. Dulibska, w 1570 r. Wola Zachodnia, 1583 r. Wolica, w艣 w pobli偶u pr. brz. Turyi, pow. w艂odzimierski, na pograniczu pow. kowelskiego, na p艂d. zach. od wsi Duliby. Pod艂ug reg. pobor, pow. w艂odzimierskiego z r. 1570 w艂asno艣膰 kn. Wasilowej Bo艂oziny, kt贸ra z Thuriczan, Dulieb, Woli Zachodniej i Nowosio艂ek p艂aci z 24 dworz. , 15 bojar putnych, 31 ogr. po 2 gr. W r. 1583 w arendzie Macieja Wygna艅skiego, kt贸ry z Turyczan, Duleb贸w i z Wolicze wnosi z 20 dym. , 8 ogr. , 1 kom. , 1 ko艂a wodn. , 1 2 kopa Jab艂onow. , Wo艂y艅, 34, 123. 15. W. Falimicka, pow. w艂odzimierski, ob. Wolica Falimicka, 16. W. Ha艂uzie艅ska al. Ha艂uzyjska, w艣, pow. 艂ucki, gm. Wola Bielska, na p艂n. wsch. od Ha艂uzia, ma 27 dm. , 332 mk. , cerkiew, m艂yn wodny, folw. 17 W. Hryssowa, prawdopodobnie dzisiejsza wie艣 Hrusz贸wka, w pow. w艂odzimierskim, na pograniczu pow. kowelskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego w 1583 r. nale偶y do d贸br w艂adyki w艂odzimierskiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 6 dym. , 4 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 69. 18. W. Klessowska, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Wyry, w pobli偶u wsi Kiesowa. 19. W. Kluska, pow. kowelski, ob. W贸lka. 20. W. Kowelska al. Wola Ko艂ode偶e艅ska, w艣, pow. kowelski, na zach. od Ko艂ode偶na a na p艂d. od Kowla. 21. W. Lubitowska, w艣, pow. kowelski, na wsch贸d od Lubitowa a na zach. od Mielnicy. Prawdopodobnie b臋dzie to wymieniona w reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艣 Wolica, nale偶膮ca do Wa艅ki Bia艂ostockiego, kt贸ry z Lubithowa, W. i z cz臋艣ci Bia艂ostoczka i Horodyszcza p艂aci z 36 dym. , 15 ogr. po 4 gr. , 15 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. , 1 ko艂a gorza艂cz. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 7. Por贸w. Wolica Lubi艅. 22. W. 艁omaczy艅ska, obecnie 艁omaczynka, w艣, pow. kowelski, na p艂d. zchd od Horodka Gr贸dka, dawniej we w艂o艣ci czarnogr贸deckiej. 23. W. Makarowa, ob. Wola, pow. r贸wie艅ski. 24. W. Porska, w艣 nad Stochodem, pow. kowelski, gm. Wielick, 17 dm. , 179 mk. , cerkiew, m艂yn wodny i wiatrak. 25. W. Radoszy艅ska, w艣 nad rzk膮 Mielnic膮, pow. kowelski, gm. Mielnica, na zach贸d od Ra doszyna, ma 44 dm. , 378 mk. , cerkiew, m艂yn wodny. 26. W. Sadowska, pow. w艂odzimier ski, ob. Wola Sadowska. 27. W. Siekierzycka, w艣 nad rzk膮 Konopl膮, pow. 艂ucki, na p艂d. wschd od Bo偶yszcz, w pobli偶u wsi Siekierzyce. 28. W. Swyczowska al. Swojczowaka, w艣, pow. w艂o dzimierski, na p艂d. wschd od W艂odzimierza. Po d艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. w艣 Wolica wraz ze wsi膮 Zwoiczew, t. j. Swojczew nale偶y do p. Zdanowej Kowie艅skiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 4 dym. p贸艂艂ank. , 1 ogr. 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 69. 29. W. Szczyty艅ska, w艣 nad jez. Ostrowie, przez kt贸re przep艂y wa rzka Wi偶enica, dop艂. Prypeci, w p艂n. zach. zak膮tku pow. kowelskiego. Nale偶y do d贸br Lelikowo. 30. W. Tuliczowska, widocznie dzi siejsza w艣 Tulicz贸w, w pow. w艂odzimierskim, na p艂n. wschd od 艢winiuch. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1557 r. w艂asno艣膰 Chaczka Czuwata, w cz臋艣ci w zastawie Mateusza 艁aniewskiego, kt贸ry p艂aci z 2 ogr. po 4 gr. Jab艂onow ski, Wo艂y艅, 76. J. Krz. W贸lka 1. przys, do Po艂oma Du偶ego, w pow. boche艅skim, sk艂ada si臋 z 29 dm. , ma 156 mk. rzym. kat. Le偶y w okolicy podg贸rskiej i lesistej, 4 klm. na p艂d. od Wi艣nicza, przy drodze do Limanowy. 2. W. , w艣, pow. sanocki, liczy 30 dm. , 166 mk. 165 gr. kat. i 1 rz. kat. . Par. w Desznie. Le偶y w okolicy podg贸rskiej, na p艂d. od zak艂adu k膮pielowego w Iwoniczu, na p艂d. stoku Suchej G贸ry 608 mt. npm. . Graniczy na zach. z Lubatow膮, na p艂d. z Ba艂uciank膮, na wsch贸d z Deszn膮 i Posad膮 Wy偶ni膮 Rymanowsk膮. 3. W. , cz臋艣膰 Skowierzyna, w pow. tarnobrzeskim, le偶y na wsch贸d od Skowierzyna i sk艂ada si臋 z 15 dm. i 58 mk. 4. W. , przyl Kielnarowy, w pow. rzeszowskim, sk艂ada si臋 z 17 dm. i liczy 102 mk, le偶y na wsch贸d od Kielnarowy 2 klm. na wsch贸d od Tyczyna. 5. W. al. Wola Borkowska, przyl. Horka Nowego, w pow, rzeszowskim, po zach. stronie drogi z Tyczyna do B艂a偶owy. 6. W. , przyl. Huciska Jawornickiego, w pow. rzeszowskim, liczy 17 dm. i 124 mk. , le偶y na p艂n. od Huciska, ma na wsch贸d rozleg艂e lasy, na zach. za艣 Widacz贸w. 7. W. pod Lasem, w艣, w pow. rzeszowskim, na praw. brzegu Wis艂oka w r贸wninie piaszczystej i lesistej, 215 mt. npm. , liczy 153 dm. i 724 mk. rz. kat. par. w Stobierny. Pos. wi臋kszej niema, pos. mn. ma 592 mr. roli. 84 mr. 艂膮k i ogr. , 166 mr. lasu. Graniczy na p艂n. ze Stobiern膮, na zach. W贸lka W贸lka z Gruntem, W贸lk膮 Jasionki, na wsch贸d z Medyni膮; 艁a艅cuck膮; . 8. W. Bieli艅ska, pow. niski, ob. Wola Bieli艅ska, 9. W. B艂o艅ska, cze艣膰 wsi B艂onie, w pow. mieleckim, le偶y na lew. brzegu Wis艂oka, 1, 5 klm. na p艂n. od Przec艂awia, liczy 28 dm. i 150 mk. 10. W. Dulecka, w艣, pow. mielecki, ob. Wola Dulecka. 11. W. Goleszowska, nale偶y do Goleszowa, wsi w pow. mieleckim, sk艂ada si臋 z 9 dm. i 74 mk. Le偶y na lew. brzegu Wis艂oki, 7 klm. na pld. od Mielca. 12. W. Gr膮dzka, w艣, pow. d膮browski, ob. Gr膮dzka W贸lka. 13. W. Grodziska, ws, pow. 艂a艅cucki, 7, 5 klm. na zach. od Grodziska w r贸wninie piaszczystej. Pos. tabularna ma 5 morg. ; pos. mn. 1055 mrg. roli ja艂owej. Graniczy na p艂n. z Giedlarow膮, na zach. z Gwizdowem, a na p艂d. z lasami nale偶膮cemi do Grodziska G贸rnego. 14. W. 艁amana, w艣, pow. 艂a艅cucki, jest cz臋艣ci膮 Brzyskiej Woli. Ob. 艁amana W贸lka, 15. W. 艁臋towska, w艣, pow. niski, przy go艣ci艅cu z Soko艂owa do Rudnika 15 klm. , na zach. od 艁臋towni, w艣r贸d r贸wniny piaszczystej i lesistej, liczy 103 dm. i 530 mk. , 502 rz. kat. parafia w 艁臋towni a 28 izrael. Graniczy na zach. z koi. niem. Steinau, na p艂d. z 艁owiskiem, na p艂n, z Przybysz贸wk膮, a na wsch贸d z 艁臋towni膮. 16 W. Ma艂kowa, w艣, pow. 艂a艅cucki, na praw. brzegu Wis艂oka, w mi臋dzyrzeczu tej rzeki i Sanu. Sk艂ada si臋 z 42 dm. , 192 mk. 173 rz. kat. i 9 izrael. . Par. rz. kat. w Gniewczynie. Przez wie艣 prowadzi droga z Przeworska do G艂ogowca, u uj艣cia Wis艂oka do Sanu. Graniczy na p艂d. z Gniewczyn膮, na p艂n. z Tryncz膮, na wsch贸d z W贸lk膮 Ogryzkow膮. 17. W. M臋drzechowska, w艣, pow. d膮browski, ob. Wola M臋drzechowska, 18. W. Nied藕wiedzka, w艣, pow. 艂a艅cucki, o 7, 5 klm. na wsch. od Soko艂owa, w r贸wninie piaszczystej i lesistej, nad pot. Trzebosn膮 Trzebo艣nic膮. Obszar tabularny stanowi folw. Maryniu z gorzelni膮. W艣 nale偶y do par. rzym. kat. w Soko艂owie. Liczy 245 dm. i 1247 mk. 1192 rzym. kat. , 2 akat. i 53 izrl. Pos. tabularna ordynacyi 艂a艅cuckiej ma lasy pi臋knie utrzymane i budynki gospodarcze, wynosi 57 mr. roli pr贸cz Marynina ob. ; pos. mn. 786 roli, 艂膮k. i pastw. 19. W. Ogryzkowa, w艣, pow. 艂a艅cucki, na wsch. od W贸lki Ma艂kowej, na pin. od Gorzyc, ma folw. Borki i liczy 32 dm. , 175 mk. rzym. kat. 20. W. Pleba艅ska, przyl. Radomy艣la, w pow. mieleckim, le偶y na p艂n. zach. od miasteczka, sk艂ada si臋 z 18 dm. i 78 mk. 21. W. Podolska, cz臋艣贸 Podola ob. t. VIII, 460 w pow. mieleckim, le偶y na lew. brzegu Wis艂oki, na p艂n. zach. od Podola, dotyka obszernych bor贸w. Liczy 16 dm. i 87 mk. 22. W. Rydzowska, cz臋艣膰 Ksi膮偶nic, w pow. mieleckim, le偶y przy drodze z Mielca do Radomy艣la, mi臋dzy Ksi膮偶nicami a Rydzowem. Sk艂ada si臋 z 17 dm. i 111 mk. 23. W. Soko艂owska, z R臋kawem, w艣, pow. kolbuszowski, o 5 klm. na p艂n. od Soko艂owa, w r贸wninie lesistej i piaszczystej. Par. rzym. kat. w Soko艂owie. Na obszarze wsi rozdziela si臋 droga na dwa ramiona do Niska i Rudnika. Wraz z obszarem dwor. 3 dm. 21 mk. i w贸lk膮 R臋kawem 31 dm. , 168 mk. ma w艣 215 dm. i 1062 mk. 978 rzym. kat. a 84 izrl. Pos. tabularna J. hr. Zamoyskiego ma 801 mr. , w po艂owie las贸w; pos. mn. 1263 mr. roli, 艂膮k i pastw. Graniczy na za zach. z Turz膮, na p艂n. z G贸rnem, na wsch. z W贸lk膮 Nied藕wiedzk膮, na p艂d. z Soko艂owom. 24. W. Tanewska, w艣, pow. niski, u uj艣cia Tanwi do Sanu, na praw. brzegu Tanwi, naprzeciw Ulanowa, 184 mt. n p. m. Sk艂ada si臋 z dw贸ch grup chat W. Tanewskiej 90 dm. i Wo艂oszyna 32 dm. . Wraz z obszarem wi臋kszej posiad艂o艣ci 2 dm. liczy 124 dm. i 735 mk. 629 rzym. kat. , 49 gr. kat. i 57 izrl. Pos. tabularna Kiem. Kostheima wynosi 155 mr. roli; pos. mn. 941 mr. Graniczy na p艂n. z Hut膮 Der臋gowsk膮, na wsch. z D膮br贸wk膮. 25. W. Turebska, ob. Wola Turebska, 26. W. Zawadzka, przys. Zawady, w pow. tarnowskim, liczy 6 dm. i 38 mk. , le偶y na p艂d. od Tarnowa 5 klm. , na p艂n. stoku g贸ry 艣w. Marcina, 334 mt. n. p. m. Graniczy na zach. z Tarnowem, na p艂d. z Zawad膮, na wsch. z Strzyszowem a na p艂n. z przedmie艣ciem tarnowskiem Terlik贸wk膮. 27. W. , w艣, pow. brze藕a艅ski, 12 klm. na zach. od s膮du pow. w Brze偶anach, tu偶 na p艂n. zach. od urz. poczt. w Kurzanach. Na p艂d. le偶y Bohaczyn, a na zach. Straty艅 i Dobryni贸w dwie ostatnie w pow. rohaty艅skim. Wsch. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa pot. Naraj贸wk膮. Zabudowania wsi lez膮 w dolinie dop艂ywu Naraj贸wki. W r. 1890 by艂o 70 dm. , 495 mk. w gm. 406 gr. kat. , 77 rzym. kat. , 12 izrl. ; 432 Rus. , 63 PoL. Par. rzym. kat. w Podwysokiem, gr. kat. w Kurzanach. We wsi jest szko艂a 1 klas. W艣 tworzy jedn膮 gmin臋 katastraln膮 z Kurzanami. 28. W. , cz臋艣膰 przedmie艣cia halickiego we Lwowie. Znajduje si臋 tu kaplica, o kt贸rej poda艂 wiadomo艣膰 Przyjaciel domowy z r. 1863, str. 381. 29. W. Czyszecka, cz臋艣膰 Czyszek, w pow. lwowskim. 30. W. Grz膮decka, cz臋艣膰 Grz臋dy, w pow. lwowskim. 31. W. Hamulec, w艣, pow. lwowski, 10 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. we Lwowie, 7 klm. na p艂n. zach. od urz. poczt. w Zamarstynowie. Na p艂n. i na wsch. le偶y Grz臋da, na p艂d. Grzybowice, na zach. Brzuchowice. Wody p艂yn膮 strugami na p艂d. , do t. zw. kana艂u rz膮dowego, zwanego w dolnym biegu Jarycz贸wk膮. Zabudowania wsi le偶膮 na wsch. W贸lka i na zach. Hamulec. W r. 1890 by艂o 61 dra. , 334 mk. w gm. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 130 rzym. kat. , 202 gr. kat. , 10 izrl. ; 283 Rus. , 51 PoL. Par. rzym. kat. w Malechowie, gr. kat. w Grz臋dzie 32. W. Horyniecka, w艣, pow. cieszanowski, 18 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Cieszanowie, 4 klm. na p艂d. zach. od urz. poczt. w Hory艅cu. Na p艂d. zach. le偶y Sieniawka, na zach. Basznia i Krzywe, na p艂n. Podem W贸lka W贸lka szczyzna, na wsch. Horyniec, na p艂d. wsch. Radru偶 pow. Rawa Ruska. 艢rodkiem wsi p艂ynie pot. Papiernia, zwany w dalszym biegu Glinia艅cem. W r. 1890 by艂o 88 dm. , 481 mk. w gm. , 5 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 303 gr. kat. 161 rzym. kat. , 50 izr. ; 309 Rus. , 205 Pol. Par. rzym. i gr. kat. w Hory艅cu. 33. W. Krowicka, cz臋艣膰 Krowicy Ko艂odowskiej, pow. cieszanowski. 34. W. Kuni艅ska, w艣, pow. 偶贸艂kiewski, 21 klm. na zach. od sadu pow. w 呕贸艂kwi, 14 klm. na p艂d. zach. od urz. poczt. w Dobrocinie. Na p艂n. wsch. i wsch. le偶y Kunin, na pld. i p艂d. zach. Wiszenka Ma艂a pow. gr贸decki, na p艂n. Magier贸w pow. Rawa Ruska. W p艂n. stronie wsi powstaje dop艂yw 艢wini, pot. Derewe艅ka zwany w g贸rnym biegu 艢wini艂. i p艂ynie na wsch. W艂asn. mn. ma roli or. 369, 艂膮k i ogr, 16, past, 101, lasu 4 mr. W r. 1890 by艂o 63 dm. , 383 mk. w gm. 349 gr. kat. , 12 rzym. kat. , 22 izrl; 370 Rus. , 5 Pol, 8 innej narod. . Par. rzym. kat. w 呕贸艂kwi, gr. kat. w miejscu, dek. 偶贸艂kiewski. We wsi jest cerkiew drewniana, do kt贸rej wi膮偶e si臋 podanie, 偶e w czasie napadu tatarskiego poha艅ce wyr膮bali otw贸r w drzwiach wchodowych, kt贸ry dot膮d pokazuj膮. 35. W. Mazowiecka, z Denysami, Grze艣kami, Jankami, Matwij膮, Pyrochami, Rud膮 i Szpakami, w艣, pow. rawski, 18 klm. na wsch, od s膮du pow. i urz. poczt. w Rawie Ruskiej, 17 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Ulinowie. Na pld. le偶y Kamionka Lasowa, na wsch. Hujcze, na p艂n. Sa艂asze, na p艂n. wsch. Choron贸w i Chlewczany, na wsch. Przystanie w艣 pow. 偶贸艂kiewskiego. Wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie Rata od zach. na wsch. Zabudowania wsi le偶膮 w p艂d. cz臋艣ci obszaru. Wzn. wynosi 218 mt. na p艂d. w dolinie Raty, 227 mt. na p艂n. W艂. mn. ma roli or. 540, 艂膮k i ogr. 350, past. 62 lasu 2114 mr. ; w艂. mn. roli or. 1377, 艂膮k i ogr. 1354, past. 359, lasu 3 mr. W r. 1890 by艂o 361 dm. , 2041 mk. w gm. , 17 dm. , 89 mk. na obsz. dwor. 1855 gr. kat. , 92 rzym. kat. , 176 izrl. , 7 innych wyzu. ; 1849 Rus, , 98 Pol, 182 Niem. . Far. rzym. kat. w Rawie Ruskiej, gr. kat. w miejscu, dek. potylicki. We wsi jest cerkiew drewniana o 5 baniach, p. w. 艣w. Dymitra, szko艂a 2 klas. , m艂yn, tartak, gorzelnia. Tartak wodny o jednym gatrze i pile zwyczajnej, przerabia rocznie 200 metr. kub. drzewa sosnowego, a produkuje 120 metr. kub. desek. 36. W. Mi艂kowska, cz臋艣膰 Mi艂kowa, pow. cieszanowski, 37. W. Niemirowska, cz臋艣膰 Niemirowa, pow. Rawa Ruska. 38. W, Poturzycka, cz臋艣膰 Poturzycy, pow. sokalski. 39. W. Radwaniecka al Wolica, grupa dom贸w w Radwa艅cach, pow. sokalski. 40. W. Rosnowska al Wola Rosnowska, w艣, pow. jaworowski, 11 klm. na zach. od Jaworowa, 9 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. i urz. poczt. w Krakowcu. Na p艂n. le偶膮 Huki, na wsch. Nakoneczne przedmie艣cie Jaworowa, na p艂d. Porudno i Lubienie, na zach. Mora艅ce. Pld. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa pot. Szk艂o. W jego dolinie le 偶膮 zabudowania wsi. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 119, 艂膮k i ogr. 92, past. 23, lasu 147 mr. ; w艂. mn. roli or. 216, 艂膮k i ogr. 126, pastw. 86, lasu 10 mr. W r. 1890 by艂o 52 dm. , 310 mk. w gm. , 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 235 gr. kat, 84 rzym. kat. , 14 izrl; 229 Rus. , 104 Pol. Par. rzym. kat. w Krakowcu, gr. kat. w Nakoneczn臋m. We wsi jest cerkiew. 45. W. Sichowska, gru pa dom贸w w Sichowie, pow. lwowski. 42. W. Sieciechowska, cze艣膰 Grz臋dy, w pow. lwowskim. 43. W. Susza艅ska, w艣, pow. kamionecki, 32 klm. na p艂n. wsch. od Kamionki Strumi艂owej, 7 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. i urz, poczt. w Ra dziechowie. Na p艂n. le偶y Suszno, na p艂d. zach. P艂owe, na p艂d. wsch. J贸zef贸w. Wzd艂u偶 granicy pld. zach. p艂ynie potok Bia艂ystok, prawy dop艂. Bugu. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania wsi. W艂asn. wiek. Stanis艂awa hr. Badeniego ma roli or. 345, 艂膮k i ogr. 25, past. 2 mr. ; w艂. mn. roli or. 572, 艂膮k i ogr. 16, pastw. 1 mr. W r. 1890 by艂o 72 dm. , 353 mk. w gm. , 1 dm. , 7 mk. na obsz. dwor. 142 gr. kat. , 103 rzym. kat. , 15 izrl, 100 innych wyzn. ; 146 Rus. , 116 Pol, 98 Niem. Par. rzym. kat. w Radziechowie, gr. kat. w P艂owem. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Mi cha艂a, kasa po偶. gm. z kapit. 1061 z艂r. 44. W. Wierzbicka, cz臋艣膰 Wierzbicy, pow. Rawa Ruska. 45. W. Zapa艂owska, w艣, pow. cieszanowski, 24 klm. na p艂d. zach. od Cieszanowa, 19 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. w Lubaczowie, tu偶 na p艂n. od urz. poczt. w Zapa艂owie. Na wsch. le 偶y Stare Sio艂o, na p艂n. i p艂n. zach. Surmacz贸wka w pow. jaros艂awskim. Pln. cz臋艣贸 wsi prze p艂ywa dop艂. Lubacz贸wki, pot. Bach贸rka al No wa Rzeka. Na lew. jej brzegu le偶膮 zabudowa nia wsi, na praw. grupa dom贸w Szczybiwo艂ki, na wsch. Bachory. W艂asn. wi臋k. ma 艂膮k i ogr. 126 mr. ; w艂. mn. roli or. 353, 艂膮k i ogr. 100, pastw. 152 mr. W r. 1890 by艂o 41 dra. , 253 mk. w gm. ; 2 dm. , 16 mk. na obsz dwor. 242 gr. kat. , 1 rzym. kat. , 26 izrl; 261 Rus. , 86 Pol. Par. rzym. kat. w Radawie, gr. kat. w Zapa艂owie. 46. W. 呕mijowska al Wola, w艣, pow. jaworowski, 18 klm. na p艂n. zach. od Ja worowa, 11 klm. na p艂n. wsch. od s膮du pow w Krakowcu, 4 klm. na p艂n. wsch. od urz. poczt. w Wielkich Oczach. Na p艂d. le偶膮 呕mijowiska, na zach. 呕mijowiska i Wielkie Oczy, na pln. Maj dan, na wach. Lipowiec pow. cieszanowski. Wzn. 261 mt. w 艣rodku obszaru. W艂. wi臋k. ma roli or. 5 mr. ; w艂, mn. roli or. 292, 艂膮k i ogr. 50, pastw. 116 mr. W r. 1890 by艂o 60 dm. , 310 mk. w gm. 273 gr. kat. , 26 rzym. kat. , 11 izrl; 278 Rus. , 32 Pol. Par. rzym. kat w Wielkich Oczach. , gr. kat. w 呕mijowiskach. We wsi jest cerkiew. Mac. Lu. Dz. W贸lka 1. , w dok. Wola, w艣 gospod. , w pow. wrzesi艅skim, urz. okr. w Strza艂kowie, urz. stan. cyw. , st. kol i poczta, szko艂y obu wyzn. w miej W贸lka Wolkwarstorf Fuckmari villa Wolkienki Wolk贸w Wolkowica Wolkoneszty seu, par. kat. w Stawie, ewan. w Witkowie, s膮d okr. w Wrze艣ni. Obszaru 32 ha, 2 dm. , 15 mk. katol. 2. W. , w艣 dworska, tam偶e, ma 592 ha, 13 dm. , 226 mk. 175 katol. . Le偶y na pogra niczu Kr贸lestwa, na pld. Miel偶yna, przy trakcie ze S艂upcy do Wrze艣ni, pod Stawem. Na jej obszarze przystanek kolei pozn. strza艂kowskiej. R. 1574 by艂o tam 3 kmieci, z kt贸rych dwaj na p贸艂艂ankach, trzeci na ca艂ym. Z ka偶dego 艂anu p艂acono biskupom po 24 gr. , dawano 膰wiertni膮. owsa, 2 kap艂ony i 10 jaj. Wiecznego po 膰wier tni owsa, kur臋 czy koguta i po 2 soldy. 艁any puste zarasta艂y krzewami. Kopczyzna sprzeda na by艂a za 7 z艂otych. So艂tys posiada艂 3 艂any i sk艂ada艂 wiecznego 12 gr. R. 1578 dzier偶awi艂 W. Jan Kuklinowski. R. 1584 rozgraniczono W. z Kornatami. 3. W. , niem. Wulke, w艣 i folw. , pow. wschowski Leszno, Lissa, par. kat. Go艂臋bice, ew. Osieczna, urz膮d okr. i stanu cyw. w Osieczny, ma 121 ha 92 roli, 20 艂膮k, 11 dm. , 82 mk. 34 ew. . Nowa W贸lka os. ma 4 dm. , 27 mk. Folw. W贸lka nale偶y do d贸br Drzeczkowo, ma 7 dm. , 97 mk. 4. W. Orchowska, ob. Orchowska W贸lka. W艁 艁. W贸lka, niem. Klein Wolka, ob. Wola, pow. lubawski. W贸lka 1. niem. Wolka, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Johannisburg. 2. W. al. Bosem Wolka, w艣, pow. z膮dzborski, st. p. Rudwangen. 3. W. , posiad艂o艣膰, m艂yn, pow. niborski, st, p. Neidenburg. 4. W. Krzywa, niem. Klein Krzywen W. , w艣, pow. 艂ecki, st. p. Neu Jucha. 5. W. , w艣, pow. szczycie艅ski, st. p. Opaleniec. 6. W. , posiad艂o艣膰, pow. rastemborski, st. p. Bastenburg. 7. W. , w艣, pow. reszelski, st. p. Siegfriedswalde. 8. W. Bagnowa, niem. W. Bagnowen, posiad艂o艣膰, pow. z膮dzborski, st. p. Sensburg. 9. W. Dimmern, w艣, pow. szczycie艅ski, st. p. Roschung. 10. W. Gross i Klein, w艣, pow. reszelski, st. p. Rothfliess. W贸ikan, g贸ra 1021 mt. , w Beskidzie lesistym, na granicy Lipowicy i Perehi艅ska, w pow. dolinia艅skim, na 41 46 wsch. d艂ug. a 48 46 p贸艂n. szer. Karta 10, XXX. Wolkenberg G贸ra ob艂ok贸w, wynios艂e wzg贸rze, w pow. rze藕yckim, na p艂d. zach. wybrze偶u jez. Ra艣no, uwie艅czone zwaliskami staro偶ytnego zamczyska, istniej膮cego ju偶 w XIII w. , kt贸ry do czasu za艂o偶enia starego Dyneburga, t. j. do 1277 r. by艂 siedzib膮 miejscowych komtur贸w. O g贸rze tej pomi臋dzy miejscowemi mieszka艅cami kr臋偶y wiele ciekawych poda艅 i powie艣ci ob. t. III, 280 i t. IX, 574. Wolkenberg, w艣 na dolnych 艁u偶ycach, ob. Klejsznik, Volkersdorf, w艣, pow. luba艅ski, par. ew. w miejscu. W r. 1885 w艣 mia艂a ha 184, dm. 144, mk. 549 kat. 15. . W贸lki Rzeczki, pow. ciechanowski, ob. Rzeczki 3. . Wolkienki, ob. Olkieniki Volkmansdorf, 1371 Wolkwarstorf, 1379 Fuckmari villa, dobra i w艣, pow. nissa艅ski, par. kat. w miejscu. W r. 1885 w艣 mia艂a 1316 ha 217 dm. , 973 mk. ew. 1; dobra mia艂y 189 ha, 5 dm. , 63 mk. kat. Ko艣ci贸艂 par. katolicki patronatu kr贸lewskiego i biskupiego. Wolkoneszty, ob. Kagu艂. Wolk贸w, Wolk贸w, Wolkowo, Wolkowo, Wolikowo, w艣 i folw. , w pow. ko艣cia艅skim Szmigielskim, okr. urz. Wielichowo, urz. stanu cywil. w Kamie艅cu, st. kol. w Grodzisku, poczta i szko艂y w miejscu, par. kat. w 艁臋ce, ewang. w Grodzisku, s膮d okr. w Ko艣cianie. W艣 gospod. ma 230 ha, 42 dm. , 277 mk. Folw. 5 dm. , 106 mk. Folw. W. nale偶y do maj臋tno艣ci karczewskiej. W. le偶y na wsch. p艂n. od Wielichowa, mi臋dzy Ko艣cianem a Grodziskiem. Niegdy艣 posiad艂o艣膰 艁膮ckich. 2. W. niem. Wulke, w艣 i fol. , w pow. wschowskim leszczy艅skim, obw. urz. , urz. stanu cyw. i poczta Osieczna Storehnest, st. kol. w Lipie Leiperode, szko艂a katol. w Drz臋czkowie Retschke, ew. w Wyci膮偶kowie. Par. katol. w Goniembicach Golembitz, ew. w Osiecznic, s膮dy w Lesznie. W艣 gospod. ma 121 ha, 11 dm. , 82 mk. 48 katol. . Folw. ma 7 dm. , 97 mk. Nale偶y do d贸br Drz臋czkowa, w艂asno艣膰 baron贸w T. Leesen. Le偶y na p艂n. Osieczny, mi臋dzy Drz臋czkowem a Goniembicami. W r. 1266 pojawia si臋 Tomasz, syn Dzier偶ykraja, de Voliszevo. Wyd. Kod. Wielk. obja艣nia jako Wolikowo. Wiedzie on z klasztorem lubi艅skim sp贸r o Popowo polskie. W. zachodzi tak偶e w dypl. z r. 1362. W r. 1388 pisali si臋 z Woliszewa, czyli Wolkowa Adam i Miko艂aj. W r. 1564 nale偶a艂o do Leszczy艅skich. Z 4 1 2 艂ana os. p艂aci艂o bisk. pozn. 1 z艂. 24 gr. ferton贸w. W r. 1793 posiada艂 W. Jan Trzebi艅ski z Drz臋czkowa, oraz Adam Nie偶ychowski, tak偶e z Drz臋czkowa. W贸lkowe, pow. ostro艂臋cki, ob. Wo艂kowe. Wolkowica, w臋g. Valkaja, w艣, w hr. ungwarskiem, ma ko艣ci贸艂 filialny gr. katol. , lasy d臋bowe, 514 mk. Wollehlen, folw. , pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. Wollenthal, ob. Wolental Wollischken Gros i Klein al. Wollisko, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Dlottowen. Wollmen, folw. , pow. frydl膮dzki, st. p. Schoenbruch. Wollmersdorf, pow. opawski, ob. Olbramice. Wollowetz, ob. Wo艂owiec. Wollstein, ob, Wolsztyn. WollustscheSee, Jezioro, ob. Puehhajaerw, Wolma, rzka, ob. Wo艂ma. Wolmaniszki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 27 w. od Poniewie藕a. Wolman贸w al. Bronib贸r, os. wlo艣c, pow. Wollowetz Wollmersdorf Wollmen Wollenthal Wollehlen W贸lkan Wolman贸w Wolmaniszki Wolma WollustscheSee Wollstein sieradzki, gm. I zier偶膮zna Rz膮dowa, ma 1 dm. , 10 rok. Wolmar, 艂otew. Walmare, esto艅. Wolma艅Lin, rus. W艂adimirec, W艂odzimierzec, mto pow. gub. inflanckiej, na wynios艂ej r贸wninie prawego brzegu rz. Aa, pod 57 32 pln. szer. a 43 5 wsch. d艂ug. , odl. o 113 w. na p艂n. wsch. od Rygi, w 1888 r. mia艂o 2572 mk. W 1819 r. by艂o 81 dm. 10 murow. i 529 mk. a w 1860 r. 100 dm. 9 murow. , 1154 mk. 184 prawos艁, zreszt膮ewang. , cerkiew, ko艣ci贸艂 ewang. , bardzo staro偶ytny, 5 szk贸l, szpital miejski, wi臋zienie, st. poczt. Dochody wynosi艂y 3507 rs. Przemys艂 fabryczny nie istnieje; rzemios艂ami zajmowa艂o si臋 w 1860 r. 209 os贸b 49 majstr贸w. Handel nieznaczny. Odbywaj膮 si臋 tu dwa jarmarki, na kt贸rych sprzedaj膮 g艂贸wnie byd艂o, len i zbo偶e. Mto za艂o偶one zosta艂o prawdopodobnie w 1219 r. przez kr贸la du艅skiego Woldemara II, zosta艂o silnie obwarowane przez mistrza zakonu Wilhelma von Schauerburga, kwitn臋lo w XIV i XV w. , lecz w XVI w. do upadku chyli膰 si臋 zacz臋艂o. W 1561 r. wraz z ca艂emi Inflantami przesz艂o pod panowanie Polski, zdobyte zosta艂o w 1601 r. przez Szwed贸w, od kt贸rych odzyska艂 je hetman Zamoyski, zaj臋te zosta艂o w 1625 r. przez wojska Gustawa Adolfa, poczem podczas wojny 1657 r. jeszcze raz na kr贸tko dosta艂o si臋 w r臋ce Polak贸w, lecz w 1658 r. przez feldmarsza艂ka Duglasa odzyskane, traktatem zawartym w Oliwie 1660 r. Szwecyi odst膮pione zosta艂o wraz z p贸艂nocnemi Inflantami. Podczas wojny z Karolem XII przesz艂o pod w艂adz臋 Rossyi. W 1671 r. warownie jego zosta艂y zburzone, a po偶ary w latach 1689 i 1772 r. zniszczy艂y je do szcz臋tu. Od 1783 r. mto powiat. namiestnictwa ryskiego. Wolmarski powiat le偶y w zachodniej cz臋艣ci gubernii i zajmuje 89 3 4 mil al. 4343 w. kw. Linia wychodz膮ca z parafii Rujen, przez p艂n. wybrze偶e jeziora Burtneek na Lemzal, dzieli powierzchni臋 powiatu na dwie cz臋艣ci, z kt贸rych p艂n. zach. , stanowi膮ca dorzecze rzeki Salis, jest nizin膮, pokryt膮 lasami, miejscami bagnist膮, p艂d. wsch. za艣 tworzy t. zw. p艂askowzg贸rze Lamzalskie. 艢rednia wysoko艣膰 tego uroczego p艂askowzg贸rza wynosi 212 st. Najwy偶sze punkty tych wynios艂o艣ci dochodz膮 w szczycie Blauberg, na zach. od Wolmaru, 430 st. , w szczycie Ceziskalns, w pobli偶u Hochrosen, 407 st. Pod wzgl臋dem geognostycznym p艂askowzg贸rze to sk艂ada si臋 przewa偶nie z piaskowc贸w czerwonych formacyi dewo艅skiej. Gleba przewa偶nie urodzajna. Podglebie stanowi g艂贸wnie piaskowiec czerwony dawnej formacyi, pokryty glin膮 i mia艂kim 偶wirem marglewatym, pomi臋dzy kt贸rym znajduj膮 si臋 kamienie eratyczne. Zachodnie stoki wynios艂o艣ci powiatu cz臋sto pokrywa piasek nap艂ywowy, podczas gdy wschodnie maj膮 gleb臋 gliniast膮. R贸wniny pokrywa do艣膰 gruby s艂贸j ziemi urodzajnej. G艂贸wnemi rzekami powiatu s膮 Salis, wyp艂ywaj膮ca z jez. Burtneek, i rz. Aa, do tykaj膮ca p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu i przep艂ywa j膮ca pod Wolmarem. Jezior wiele, zw艂aszcza w cz臋艣ci 艣rodkowej i po艂udniowej. Najwa偶niejsze jez. Burtneek 12 w. d艂. , 5 1 2 szer. , maj膮ce 36 w. km. ; dalej jez. Althofskie, w pobli偶u Hochrosen, Wajdau w par. Papendorf, Dustne i in. B艂ota zajmuj膮 458 w. kw. , t. j. przesz艂o 10 og贸lnoj powierzchni. Pod lasami by艂o do 120000 dzies. W drzewostanie przewa偶aj膮; lasy iglaste, jakkolwiek pod Burtneck spotykaj膮 si臋 gaje d臋 bowe. W 1760 r. by艂o w powiecie 87565 mk. 6886 prawos艂. , reszta ewang. , zamieszkuj膮 cych 403 miejscowo艣ci, nale偶膮cych do 13 para fii Wolmar, Burtneek, Rujen, Salisburg, St. Mat thiac Dikkeln, Allendorf, Salis, Pernigel, Lem zal, Ubbenorm, Roop i Papendorf. G艂贸wne za j臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo do 49000 dzies, pola or. . Siej膮 g艂贸wnie 偶yto, owies i j臋 czmie艅, ma艂o pszenicy i tatarki. W okolicach Wolmaru rozwini臋ta uprawa lnu. Ogrodnictwo na niskim stopniu, natomiast w dobrym stanie sadownictwo, kt贸rym zajmuj膮 si臋 nawet w艂o艣cia nie. Z powodu obfito艣ci 艂膮k do 55000 dzies. i pastwisk oko艂o 41000 dzies. hodowla byd艂a dosy膰 rozwini臋ta. W r. 1860 by艂o 15600 sztuk koni, 42000 byd艂a rogatego, przesz艂o 40000 owiec 3300 rasy poprawnej, do 19000 trzody chlewnej, 2000 k贸z. Pod wzgl臋dem przemy s艂owym w r. 1860 by艂o w powiecie 56 gorzel ni, 1 olejarnia i 1 fabryka wyrob贸w bednarskich. Z godniejszych uwagi miejscowo艣ci w powiecie na le偶y wymieni膰 mko Lemzal, zamek Burtneek nad jez. t. nazwy, zamek pokrzy偶acki Rujen i s艂yn n膮 Teufelshoehle pod Salisburgiem, nad brze giem rz. Salis. J. Krz. Wolmir, w艣, pow. czerykowski, cerkiew paraf. drewniana. Wolmontowicze, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie. Bujnowscy maj膮 17 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. , Go艣ciewiczowie 78 dzies. 18 lasu, 5 nieu偶. , Daukszowie 12 dzies. 3 lasu, Dziersza艅scy 28 dzies. 10 lasu, 3 nieu偶. , Dowborowie 20 dzies. 2 lasu, 1 nieu偶. , Domaszewiczowie 48 dzies. 8 lasu, 6 nieu偶. , Jegoriew w W. i Syrutyszkach 110 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. , Zachorzewscy 20 dzies. 2 lasu, 2 nieu偶. , Ludkiewiczowie w W. i Ponikielpie 79 dzies. 10 lasu, 9 nieu偶. , Lawda艅scy 21 dzies. 3 lasu, Matulisowie w W. i Syrutyszkach 79 dzies. 33 1 2 lasu, Montwi艂艂owie 43 dzies. 1 lasu, 8 nieu偶. . Pernarowscy 19 dzies. 5 lasu, 2 nieu偶. , Rymkiewiczowie 18 dzies. 4 lasu 2 nieu偶. , Torczy艅scy 21 dzies. 5 lasu, 1 nieu偶. . Wolmsdorf 1 1210 Rogouzca, 1216 Rogowca, 1262 Rogurca, w艣, pow, bystrzycki, par. kat. Konradswalde. W r. 1885 mia艂a 355 ha, 32 dm. , 191 mk. kat. 2. W. Nieder, 1369 Walcheymsdorff, 1399 Wolframsdorff, 1495 Wolmar Wolmsdorf Wolmontowicze Wolmir Wolmar Wolneragi Wolna Wolnica Wolne Wolna opis procesu, jaki monaster wolnia艅ski prowa dzi艂 w r. 1649 z obywatelem Rymsz膮 o wyr膮 banie lasu. Bazylianie wolnia艅scy utrzymywa li szko艂臋 dla dzieci szlacheckich, w kt贸rej uczo no nawet filozofii; w niej te藕 pobiera艂 pierwsze nauki rze藕biarz, rysownik, architekt i estetyk Rafa艂 Slizie艅, kt贸ry mieszkaj膮c p贸藕niej w dzie dzicznej Wolnej zgromadzi艂 zbiory artystyczne i tu umar艂 20 maja 1881 r. Przebywa艂 tu chwi lowo Jan Czeczot, kiedy po 艣mierci Adama Chre ptowicza, 1846 r. usun膮艂 si臋 z posady biblietekarza w Szczorsach. Obecnie W. nale偶y do Henryka Sli藕nia, syna Rafa艂a. A. Jel. Wolna, w艣 nad rzk膮 Konk膮, pow. aleksandrowski gub. ekaterjnos艂awskiej, na p艂d. wsch. od Orjechowa. Wolne, w艣 i folw. nad rzk膮 Wis艂膮, pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa odl. 3 w, , ma 124 mk. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 127 mk. W r. 1890 folw. Wolne rozl mr. 511 gr, or. i ogr. mr. 349, 艂膮k mr. 5, pastw. mr. 29, nieu偶. mr. 128; bud. mur. 3, drew. 15; p艂odozm. 12 poL; pok艂ady torfu, wiatrak. W艣 W. 03. 15, mr. 66. W r. 1557 we wsi Wolne, w par. Przypust, Jan ze S艂u偶ewa, kaszt. brzeski, p艂aci艂 od 8 lan. km. Pawi艅. , Wielkop. , II, 5. Wolne al. Kozacza, s艂oboda nad Worsk艂膮, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej, gm. Wolne, o 30 w. od Bohoduchowa, 453 dm. , 2936 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, szpital, jarmark. Wolneragi, dw贸r, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. 呕agory, o 75 w. od Szawel. Wolnica 1. Grabowska, kol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, par. ew. Wielu艅, o 17 w. od Sieradza. Kolonia ta powsta艂a na gruntach odprzedanych od d贸br Grab贸wka. Ma 26 dm. , 340 mk. ewang. , 9 izr. , 240 mr. roli, 52 mr. 艂膮k. W r. 1827 by艂o 18 dm. , 157 mk. 2. W. Niechmirowska, w艣 i fol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Stolec, odl. od Sieradza 30 w. W艣 ma 14 dm. , 190 mk. ; folw. 3 dm. , 18 mk. W r. 1827 by艂o 14 dm. , 104 mk. W r. 1887 folw. Wolnica, oddzielony w r. 1877 od d贸br Niechmir贸w rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 550, 艂膮k mr. 27, pastw. mr. 12, lasu mr. 257, nieu偶. mr. 28; bud, mur. 5, drew. 10, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 ma 25 os. , 135 mr. 3. W. Majdan, pow. lubelski, ob. Majdan 28. . Wolnica, w艣 na p艂dwsch. kra艅cu powiatu borysowskiego, przy samej granicy powiatu mohilewskiego, w 1 okr. pol. ch艂opienickim, gm. Je 艣many, odl. o 15 mil od Borysowa. Miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta lekkie. A. Jel. Wolnica, rzeczka, lewy dop艂yw Raby, wyp艂ywa w艣r贸d nizkich pag贸rk贸w z Dzia艂贸w 379 mt. , w Byszycach, w pow. wielickim, dalej p艂ynie przez Czech贸wk臋, Stojowice, w cz臋艣ci wije si臋 granic膮 Stojowic i Zakliczyna, w BrzozowiWolfmamtorf, w艣, pow, bolkowicki, par. kat. iew. Bolkowice. W r. 1885 dobra mia艂y 343 ha, 3 dm. , 38 mk. 1 kat. ; w艣 415 ha, 51 dm. , 325 mk. 26 kat. . 3. W. Staedtisch, w艣, tam偶e, mia艂a 138 ba, 6 dm. , 48 mk. 3 kat. . 4. W. Ober, dobra, tam偶e, mia艂y 308 ha, 2 dm. , 22 mk. 4 kat. ; w艣 335 ha, 49 dm. , 308 mk. 17 kat. . 5. W. Wilmsdorf, 1260 Susnowo, 1307 Villa Volvrami, 1317 Wolderamisdorf, w艣, pow. z膮bkowicki, par. kat. Raichenau, ew. w Kamie艅cu. W r. 1885 mia艂a 473 ha, 99 dm. , 487 mk. 5 ew. . Kaplica katolicka, wzniesiona na miejscu walki Husyt贸w ze Szl臋zakami r. 1428, odbudowana na nowo r. 1880. Szko艂a katol. Do r. 1810 wie艣 nale偶a艂a do klasztoru w Kamie艅cu. Wolna, w艣, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnyb贸r, odl. od Augustowa 21 w. , ma 17 dm. , 106 mk. Wolna, w艣 i dobra nad Rudzic膮, lew. dop艂. D藕wiei, pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. po. , snowskim, gm. Czernich贸w, o 49 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci lekko falistej, ma艂ole艣nej, ma 28 osad. Cerkiew paraf. , p. w. 艣w. Tr贸jcy, z muru wzniesiona w r. 1768 przez miejscowych ks. bazylian贸w, przy niej istnieje obecnie monaster 偶e艅ski. Przesz艂o 2600 parafian. Filie w Czernichowie 艣w. Paraskiewii, fundacji Chaleckich, posiada oko艂o 4 w艂贸k ziemi, i w Stajkach, p. w. Podwy偶szenia 艣w. Krzy偶a, fundacyi Judyckich, z zapisem 1 w艂贸ki ziemi. Dobra maj膮, przesz艂o 100 w艂贸k w wybornej glebie pszennej. Pi臋kna rezydencya dziedzic贸w. W r. 1632 w艂a艣ciciele Krzysztof Kamie艅ski, podstoli nowogr贸dzki, wsp贸lnie z 偶on膮, Helen膮 Druek膮Horsk膮; , fundowali tu cerkiew z muru, przy kt贸rej osadzili bazylian贸w, zapisuj膮c monasterowi 10 poddanych z nadzia艂em w艂贸cznym i 12 w艂贸k grunt贸w i 艂膮k w uroczyskach Brze藕ne i Markowszczyzna, oraz prawo u偶ytkowania z lasu w puszczy Mo艂odowskiej. Dobrodziejami monasteru byli nadto Samuel i Klara Kamie艅scy, zapisuj膮cy w 1707 r. 900 z艂p. , na kahale s艂uckim zabezpieczonych; Micha艂 Damas艂owski, leguj膮cy w 1766 r. 艂膮k臋 i 1050 z艂. na maj臋tno艣ci W. ; Kazimierz Malawski, zapisuj膮cy w 1717 r. 1600 z艂p. , ubezpieczonych na kahale mirskim; Pawe艂 Makuszy艅ski, zapisuj膮cy w 1747 r. 1050 rs. z ubezpieczeniem na wsi Zad藕wieju. W r. 1839 klasztor bazylian贸w zosta艂 skasowany, natomiast osadzono tu mniszki. Z przeor贸w tutejszych znani s膮 w 1779 J贸zef Fiszer, w r. 1799 Joachim Obuch, w r. 1802 Arkadyusz 艁abu膰, w r. 1806 Klemens K艂opotowski, w r. 1810 Adryan Jakszewicz, w r. 1816 Klemens Bielski. Pierwsz膮 prze艂o偶on膮 monasteru od r. 1840 by艂a Regina Pieszkowska, drug膮 od r. 1848 Aniela Bieldziewska ob. Ar. chimand. Miko艂aja, Opis. minsk. epareh. , str. 132 134 i Mi艅skie eparch. wied. z r. 1874, Ws 11 i 12. W zbiorze Akt贸w archeogr. komis. wile艅skiej t, XV z r. 1888 znajdujemy Wolnica Wolnicze Wolniki Wolnomy艣l Wolnopol Wolnostwo Wolny Gniazd贸w Wolo艂a Woloszkoje Wolowica Wolpesie Wolsa Wolse Wolsk Wolska Woda Wolski M艂yn Wolski Jar Wolskie Wolnica cach przep艂ywa go艣ciniec i uchodzi do Baby. D艂uga ko艂o 7 1 2 klm. Karta wojs. , 6, XXII. Wolnica, g贸ra 408 mt. , w grzbiecie mi臋dzy Dunajcem a pot. Z艂ockim, na granicy Mil贸wki, Jaworska i Grabna, w pow. brzeskim, na 38 27 wsch. d艂ug. , 49 54 1 2 p艂n. szer. Karta wojsk. , 6, XXIII. Wolnica 1. os. pod Gnieznem, w r. 1510 rozgraniczona ze Szczawinem. 2. W. , plac w mie艣cie Poznaniu, mi臋dzy plac. Sapie偶y艅skim a ulic膮. 艣w. Wojciecha i M. Garbarami. Na placu tym zamiejscowym rze藕nikom wolno sprzedawa膰 mi臋so. Ob. Pozna艅. Wolnicze, w艂o艣膰 istniej膮ca w XVI w. , ob. Targowica, pow. dubie艅ski. Wolniki, grupa dom贸w w Olesku, pow. z艂oczowski. Wolnomy艣l, folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Szczuczyna, 9 mk. Wolnopol, w艣, pow. berdyczowski, w 1 okr. poj. , gm. Czerniawka Ma艂a, par. praw. W贸jtowiec o 5 w. , o 37 w. od Berdyczowa, ma 758 mk. Pod艂ug Pochilewicza w r. 1863 by艂o tu 575 mk. , 1406 dzies. W艂asno艣膰 poprzednio Felicyana Homoli艅skiego, nast臋pnie Oktawii Dunajewskiej. WolnostwoTyniec, w艣 i folw. , pow. kaliski, ob. Tyniec t. XII, 710. W艣 ma 2 os. , 10 mr. , folw. 92 mr. Wolny Gniazd贸w, folw. , pow. b臋dzi艅ski, gm. Rudnik, ma 1 dm. , 72 mr. Jest to cz臋艣膰 d贸br Gniazd贸w. Wolo艂a, rzeczka, prawy dop艂. Toto艂y, w gub. kowie艅skiej. Woloszkoje, w臋g. OlahCsertesz, w艣, w hr. bereskiem W臋gry, ma ko艣ci贸艂 filial gr. kat. , kopalnie 偶elaza, m艂yn wodny, fabryk臋 gwo藕dzi, 421 mk. Wolowica, w臋g. Palfalva al. Palfala, w艣, w hr. bereskiem, nad rz. Latorcz膮; , 287 mk. Volpersdorf, dobra i w艣, pow. Stara Huta, par. ew. Neurode, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra mia艂y 1252 ha, 16 dm. , 138 mk. 15 ew. ; w艣 982 ha, 276 dm. , 2070 mk. 48 ew. . Wolpesie, ob. Weipesie, Wolsa, jezioro, ob. Dryss膮 rzeka. Wolse, rzeka, dop艂. Berezyny, ob. Oka 1. , Wolsk, Wo艂偶sk Wo艂gsk, mto powiat. gub. saratowskiej, pod 52 2 p艂n. szer. a 65 4 wsch. d艂ug. , na praw. brzegu Wo艂gi, przy uj艣ciu rzki Ma艂yk贸wki, zabudowane 艣r贸d w膮zkiej i do艣膰 g艂臋bokiej doliny, roz艂o偶onej pomi臋dzy wzg贸rzami kredowemi, odl. jest o 137 w. na p艂n. wsch. od Saratowa i ma 38550 mk. W r. 1860 by艂o tu 4 cerkwie praw. , 2 jednowierc贸w, meczet mahomet. , 2637 dm. 160 mur. , 261 sklep贸w i magazyn贸w, szko艂a powiat. i miejska, st. poczt. , przysta艅, 23519 mk. 2424 jednowierc贸w, 2270 rozkolnik贸w, 38 ew. i 101 mahom. . Do miasta nale偶y 1232 dzies. ; doch贸d miejski wynosi艂 16530 rs. W mie艣cie by艂o 27 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 270 robotnik贸w i produkuj膮cych za 876673 rs. Rzemios艂ami zajmowa艂o si臋 387 os贸b 140 majstr贸w. Handel do艣膰 o偶ywiony, zw艂aszcza 艂ojem, stearyn膮, sk贸rami i zbo偶em. Mieszka艅cy zajmuje si臋 tak偶e sadownictwem i ogrodnictwem, g艂贸wnie uprawa arbuz贸w i melon贸w. W mie艣cie odbywaj膮 si臋 dwa do艣膰 o偶ywione jarmarki Pokrowski i Piotrowski. W zesz艂ym wieku W. by艂 sio艂em, zwanym Ma艂ykowo i nale偶a艂 do ks. Menszykowa. Po zaj臋ciu na skarb, zosta艂 w. r. 1780 mtem powiat. namiestnictwa saratowskiego. Wolski powiat, le偶y w p艂n. wsch. cz臋艣ci gub. saratowskiej, wschodni膮 granic膮 przylega do Wo艂gi i zajmuje 97 7 mil. al. 4716, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu falista, zw艂aszcza w pobli偶u Wo艂gi, wzd艂u偶 kt贸rej od Chwali艅ska do Wolska ci膮gn膮; si臋 wynios艂o艣ci zwane Dziewiczemi, dalej za艣 do sio艂a Bere藕niki, 殴mijowemi. Gleba przewa偶a gliniastoczarnoziemna, miejscami spotyka si臋 piaszczystoczarnoziemn膮; . Lotne piaski na lewym brzegu Tereszki zajmuj膮 do 700 dzies. Z rzek najwa偶niejsza Wo艂ga, oddzielaj膮ca powiat na przestrzeni 70 w. od gub. samarskiej. Z pozosta艂ych g艂贸wniejsze Ma艂ykowka i Tereszka. Jeziora i b艂ota nieznaczne, zgrupowane na wybrze偶ach Wo艂gi i Tereszki. W r. 1860 by艂o w powiecie bez miasta 114959 mk. 38 katol. , 1374 rozkolnik贸w i 1746 mahomet. , trudni膮cych si臋 przewa偶nie rolnictwem do 229500 dzies. pola ornego, sadownictwem, upraw膮 melon贸w i arbuz贸w, hodowl膮 byd艂a w r. 1860 41500 sztuk koni, 41800 byd艂a rogat. , 71000 owiec zwyczajnych, 31000 rasy popraw. , 2800 trzody chlewnej i 2000 k贸z. Lasy li艣ciaste zajmuj膮 125000 dzies. Pod wzgl臋dem przemys艂owym w r. 1860 by艂a w powiecie 1 fabryka sukna, produkuj膮ca za 19200 rs. i 10 gorzelni, produk. za 449600 rs. Zatrudnia艂y one razem 1300 robotnik贸w. Wolska Woda, potok, w pow. gorlickim, uchodzi z praw. brzegu do Moszczanki dop艂. Ropy. Wolski M艂yn, w pow. pleszewskim, ob. Tward贸w 1. Wolski, za艣c, pow. borysowski, w 2 okr. pol. , gm. Hajna; grunta lekkie, miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, nieco falista. A. Jel. Wolski Jar, uroczysko na guntach mka Me偶yrycz, w pow. czerkaskim. Wolskie, w艣 i folw. , pow. b艂o艅ski, gm. Radzik贸w, par. 呕bik贸w, odl. 7 w. od B艂onia, ma 119 mk. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 77 mk. , par. Zabor贸w. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 358 gr. or. i ogr. mr. 339, 艂膮k mr. 3, nieu偶. mr. 16; . bud. mur. 1, drew. 11; p艂odozm. 11 pol, wiatrak. W艣 W. os. 13, mr. 20. . Wolskie, jezioro, w pow. w膮growieckim 偶ni艅skim, 94 3 mt. n. p. m. Nale偶y do Woli Cze Wolsucyn wujewskiej, le偶y ku wschodowi od 呕ernik, za Tonowem. Zasila si臋 na p艂n. odp艂ywem jeziora Kaczkowskiego, a na p艂d. zlewa si臋 z jez. Izde bno, z kt贸rem odp艂ywa do jez. Rogowskiego. Na p艂n. wscli. wybrze偶u jeziora roz艂o偶y艂a si臋 Wola Czewujewska, wprost kt贸rej powsta艂 w now szych czasach 呕alin. Nad p艂d. ko艅czyn膮 jezio ra le偶y Izdebno. W. 艁. Wolskie Budy 1. w艣, pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Jeruzal, ma 73 mk. , 76 mr. 2. W. , w艣 i os. m艂yn. , pow. 艂贸dzki, gm. R膮bie艅, par. Kazimierz. W艣 ma 9 dm. , 73 mk. , 156 mr. ; os. m艂yn. 1 dm. , 7 mk. , 30 mr. dwor. Wolskie D臋by, w艣 i folw. , pow. 艂aski, gm. D膮browa Rusiecka, par. Rusiec. W艣 ma 31 dm. , 177 mk. , 284 mr. ; folw. 4 dm. , 54 mk. , 240 mr. Wolskie Holendry, w艣, pow. w艂oc艂awski, gm. Piaski, par. Zg艂owi膮czka, ma 41 mk. , 105 mr. Wolskie Huby, pow. pleszewski, ob. Tward贸w 1. . Wolskie Por臋by, ob. Por臋by 33. . Wolsko al. Woisko, Woysko, niem. Netzdorf, w艣 i kol. , w pow. wyrzyskim, na wsch. od Mia steczka, okr. urz. Bia艂o艣liwie Weissenhoehe, par. kat. , st. kol. i urz. poczt. w Miasteczku Friedheim, szko艂y obu wyzna艅 w miejscu, par. ew. w Brzostowie, s膮d okr. w Wyrzysku. W艣 ma obszaru 868 ha, 54 dm. , 435 mk. 62 kat. . Kolonia ma 29 dm. , 204 mk. W. istnia艂o ju偶 1578 r. , mia艂o 11 艂an. , 1 zagr. W艂. 艁. Wolsucyn dok. al. Olsiza, Oleschiza, Olsicia, odnoga Wis艂y elbl膮skiej, ob. Ole艣nica. Wolswinka rzeczka, w pow. sokalskim, ob. Korczyn. Wolszanisiki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakin贸w, w艂asno艣膰 Burb贸w, maj膮 1853 dzies. 884 lasu, 43 nieu偶. . Wolszczyzna, folw. d贸br Puzyry, w pow. borysowskim. Wolszczyzna, fol. , pow. czerykowski, dziedzictwo Stachowskich, 172 dzies. 45 roli, 20 艂膮k, 40 lasu. Wolszczyzna, folw. d贸br Frydrychowice w pow. wadowickim. Wolsze, 1780 Olsze, niem. Wolsche, w艣 w艂o艣c. nad Bacha, pow. starogardzki, par. kat. i st. p. Nowa Cerkiew, st. kol. Morzeszczyn, odl. od Starogardu 2 1 8 mili, razem z Brze藕nem ma 432 ha 173 roli orn. , 48 艂膮k, 2 lasn; 1885 r. by艂o 19 dm. , 35 dym. , 179 mk. , 168 kai, 11 ew. samo Brze藕no 13 dm. , 90 mk. . Jest to dawniejsza w艂asno艣膰 cysters贸w w Pelplinie. Pierwszy raz zachodzi r. 1341, w kt贸rym gospodarze nowocerkiewscy dostali folw. Wolsze, obejmuj膮cy 16 w艂. 9 mr. za roczny czynsz, wynosz膮cy 13 grz. i 8 skojc贸w 280 marek, p艂atnych od r. 1343. Do czasu mogli pa艣膰 byd艂o nad jeziorem Brze藕nem. R. 1444 potwierdzi艂 opat. Mik. Engelke gospodarzom przywilej. W XVI w. jednak zdaje si臋 klasztor z艂膮czy艂 ten folw, z Borkowem. R. 1742 opat Leski pu艣ci艂 W. Janowi Leszczy艅skiemu na 3 lata. Za pierwszy rok mia艂 da膰 300 z艂. , a nast臋pnie o 50 z艂. podwy偶sza膰 dzier偶aw臋. R. 1768 przed艂u偶y艂 opat Gotartowski Andrzejowi Schoenke dzier偶aw臋 na dalsze 3 lata. Jedn膮 w艂贸k臋 doda艂 opat z pola borkowskiego. Dzier偶awca mia艂 p艂aci膰 700 z艂. rocznie i talara pog艂贸wnego, rowy utrzymywa膰 w porz膮dku i po 3 latach zostawi膰 ca艂y zasiew ob. Opactwo pelpli艅skie p. k艣. Kujota, str. 380. W topogr. Goldbecka z r. 1789 s膮 W, zapisane jako folw. w wieczystej dzier偶awie, o 6 dym. str. 245. R. 1780 by艂o tu wed艂ug wizyty Rybi艅skiego 22 kat. i 10 akat. ob. str. 21. Wolszewice, ob. Olszewice. Wolszewo pow. 艣redzki, ob. Olszewo 1, Wolszka 1. w 1746r. Olczh贸wka, w艣 nad rz. Oczeretni膮, dop艂. Irpenia, pow. kijowski, na pograniczu pow. wasylkowskiego, w 2 okr. poL, gm. Byszew, o 67 w. od Kijowa, ma 501 mk. Pod艂ug Pochilewicza jest tu 537 mk. prawos艂. , 31 katol, 30 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w liczbie 176 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 605 dzies. , ze sp艂at膮 po 587 rs. 89 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮 r. 1786, kosztem 贸wczesnych dziedzic贸w Gabryela Chaleckiego i Stanis艂awa Lubeckiego, na miejsce dawniejszej, pochodz膮cej z ko艅ca XVII w. Uposa偶enie parocha stanowi 37 dzies. ziemi. Do par. praw. nale偶y w艣 Sosn贸wka o 5 w. . Na miejscu dzisiejszej wsi na pocz膮tku XVII w. sta艂 chutor z kapliczk膮, w kt贸rej znajdowa艂 si臋 obraz 艣w. Miko艂aja. Stopniowo ludno艣膰 wzros艂a do tego stopnia, 偶e pod koniec tego wieku wzniesiono cerkiew parafialn膮. W艣 nale偶a艂a do d贸br byszewskich. Oko艂o 1743 r. W. w艂ada艂 Micha艂 Skrzy艅ski, prawdopodobnie prawem dzier偶awnym. W 1843 r. Gabryel Krzy偶anowski kupi艂 W. wraz ze wsi膮 Kozaczank膮 i cz臋艣ci膮 wsi Sosn贸wki, wog贸le 3545 dzies. w glebie piaszczystogliniastej, lecz do艣膰 urodzajnej. W r. 1876 synowie Krzy偶anowskiego sprzedali W. z 666 dzies. obecnemu w艂a艣cicielowi gen. Kaszniewowi. 2. W. al. W贸lszka, pow. radomyski, ob. Ulszka. Wolsztyn, niem. Wollstein, w dok. Wolstin. Volstyn, Wolszyn, miasteczko, le偶y pomi臋dzy jeziorami Nia艂ek i Wolszty艅skie, pomi臋dzy Babimostem, Kopanic膮, K臋b艂owem, Rostarzewem a Zb膮szyniem, w pow. babimojskim. S膮d okr. , urz. stanu cywil. , st. kol. , urz. poczt. , szko艂y i parafie obu wyzna艅 w miejscu. Obszaru 147 ha, 236 dm. , 2791 mk. , z tych 1637 katol, 388 偶yd. W r. 1846 by艂o 834 偶yd. Miasto posiada ko艣ci贸艂 par. katolicki. niezbyt staro偶ytny, obszerny i ozdobny; dalej protestancki, odbudowany w r. 1820 kosztem 28750 tal wtem od rz膮du 13541 tal, b贸偶nic臋 z r. 1842 rz膮d da艂 na ni膮 8000 lal, ratusz murowany, dwa szpitale, Wolsztyn Wolszewo Wolszewice Wolsze Wolszczyzna Wolszanisiki Wolswinka Wolsko Wolskie Por臋by Wolskie Huby Wolskie Holendry Wolskie D臋by Wolskie Budy Wolskie Budy Woltzer Wolukiszki Wolwacze Wolwanowice Wolszynka Volz Wolz Wolwark Wolwiszki Wolszynka trzy szko艂y, ulice szerokie, brukowane i po cz臋艣ei drzewami wysadzane, dom sierot katolicki, za艂o偶ony r. 1849, szko艂a dla niewidomych 1854 r. kosztem aptekarza Knechtla. Odbywa si臋 tu 5 Jarmark贸w, jeden na chmiel Przy ko艣ciele katol. ksi臋gozbi贸r. Najstarszy znany dokument dla miasta, si臋ga r. 1458, wida膰 z niego, 偶e W. ju偶 poprzednio otrzyma艂 prawo magdeburskie. W r. 1458 miasto mia艂o dostawi膰 4 偶o艂nierzy. W r. 1469 dziedzic Andrzej ze Sepna Szepie艅ski potwierdzi艂 odbudowanemu po po偶arze miastu prawo magdeburskie. Po偶ary nawiedza艂y W. w r. 1548, 1611, 1634. R. 1641 dziedziczka Anna Mi臋kicka, protestantka, zbudowa艂a dla wsp贸艂wyznawc贸w ko艣ci贸艂 tu偶 za bram膮, na przedmie艣ciu. W r. 1656 ko艣ci贸艂 ten zosta艂 zburzony, a osiedli tu protestanci wynie艣li si臋 do Niemiec. Odwo艂a艂 ich dziedzic Piotr Powodowski i nada艂 im wolno艣膰 wyznania i procederu. W r. 1658 wr贸ci艂o wielu wygna艅c贸w z nowymi osadnikami. 艢ci膮gali ich coraz wi臋cej 艁ukasz Gorajski i starosta Niegolewski. Ten w r. 1700 nowym osadnikom nadawa艂 4 letni膮 wolno艣膰 od podatk贸w. Ale now膮, prawie ca艂kiem niemieck膮 ludno艣贸 zdziesi膮tkowa艂o w r. 1709 morowe powietrze. umar艂o wtedy 1400 ludzi. W r. 1728 wielki po偶ar zniszczy艂 prawie ca艂e miasto. W tym roku naby艂 W. Franciszek Gajewski, kt贸rego potomstwo utrzyma艂o si臋 tu do ostatnich czas贸w. Na schy艂ku wieku XVIII liczy艂 W. 1564 dusz, mi臋dzy niemi 561 偶yd贸w; czwart膮 cz臋艣膰 stanowili Polacy. By艂o wtedy 24 kupc贸w, U handluj膮cych m膮k膮, 11 m艂ynarzy, 9 piekarzy, 6 rze藕nik贸w, 22 pal膮cych w贸dk臋, winiarzy i szynkarzy, 31 piwowar贸w, 60 szewc贸w, 20 krawc贸w, 16 sukiennik贸w, 12 ku艣nierzy, 6 czapnik贸w, 2 kapelusznik贸w, 4 r臋kawicznik贸w, 5 p艂贸ciennik贸w, 4 stolarzy, 4 ko艂odziej贸w, 2 bednarzy, pr贸cz tego 1 cie艣la, garncarz, szklarz, kordybannik, guzikarz 偶yd, ludwisarz, kowal, farbiarz, siodlarz, mydlarz, powro藕nik, 艣lusarz, kamieniarz, kominiarz, piernikarz, 2 muzyk贸w, 3 ober偶yst贸w, 4 introligator贸w 偶yd贸w. Miasto utrzymywa艂o 2 str贸偶y nocnych. Dochodu mia艂o 340 tal. a rozchodu 325 tal Wzmaga艂o si臋 mianowicie sukiennictwo. W r. 1816 by艂o 17 warsztat贸w sukienniczych i 12 do prz臋dzenia we艂ny. Po po偶arze r. 1810, kt贸ry zniszczy艂 ratusz, ko艣ci贸艂, szko艂臋 ewang. , b贸偶nic臋 i 163 dm. , mia艂 W. jednak w r. 1816 ju偶 1661 dusz. Od r. 1830 do 1835 odbudowa艂o si臋 miasto. Zmar艂a w r. 1860 angielka Mary Pearce, konwertystka, fundowa艂a szpital katol Dawny klucz wolszty艅ski tworzy艂y maj膮tki Wolsztyn, T艂oki, T艂oki Holendry, Cegielskie kol, . Ma艂y Na艂ek, Kl. Nelke, Komorowo, Karpicko, Bar艂o偶nia kol, M艂y艅skie kol, Bierzyn, Wroniawy, Solec, S贸leckie kol. Dzi艣 centrem klucza jest Komorowo, do kt贸rego nale偶膮 folw. Bierzyn i Ma艂ek, oraz dom. T艂oki. 2. W. , niem. Follstein, w艣 w, pow. czarnkowskim wiele艅skiem, par. kat. , urz. okr. i stanu cywil, s膮d okr. w Wieleniu Filehne, tam偶e st. kol i urz. poczt. Szko艂y w miejscu, par. ew. w W. Kotne Gr. Kotten. Obszaru 1517 ha, 80 dm. , 590 mk. 12 kat. . W. 艁. Wolszynka, rzeczka, w pow. wojereckim, wpada z praw. brzegu do Ma艂ej Szprewii. Woltersdorf, kol, pow. kutnowski, gm. S贸jki, par. Strzelce, ma szko艂臋 pocz膮tkow膮, 315 mk. , 458 mr. W r. 1827 by艂o 24 dm. , 190 mk. , par. Mnich. Woltersdorf 1. ob. Kie艂pi艅, w艣, pow. cz艂u chowski, st. p. Cz艂uchowo, agent. pomoc. i szko 艂a ew. w miejscu, par. kat. Przechlewo; 120 ha 53 roli orn. , 10 艂膮k, 15 lasu; 1885 r. 5 dm. , 5 dym. , 23 mk. , 7 kat. , 16 ew. Tutejszy ko艣ci贸艂 filialny, drewniany, p. w. 艣w. Andrzeja, zosta艂 zbudowany w pierwszej po艂owie bie偶膮cego stu lecia. 2. W. , dobra ryc, tam偶e, 1215 ha 745 roli orn. , 30 艂膮k, 233 lasu; 1885 r. 18 dm. , 36 dym. , 201 mk. , 61 kat. , 140 ew. folw. Elsenhof 1 dm. , 14 mk. , Johannisthal 1 dm. , 13 mk. ; gorzelnia parowa, hodowla byd艂a rasy fryzyskiej, sprzeda偶 mleka i mas艂a. Pok艂ady torfowe obej muj膮 35 57 ha. K艣. Fr. Woltzer, rz. , dop艂. hafu Odry, ob. Voelzer, Wolukiszki, za艣c, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Mu艣niki o 5 w. , 15 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Dukszty. Wolwacze, w艣, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol i gm. 艢mi艂owicze, o 17 w. od Ihumenia. Wolwanowice, w艣 i folw. nad rz. Szrenia w膮, pow. pi艅czowski, gm. Ko艣cielec, par. Bobin, odl 42 w. od Pi艅czowa. W r. 1827 by艂o 20 dm. , 172 mk. W r. 1893 folw. W. , w r. l874 od dzielony od d贸br Bobin, rozl mr. 303 gr. or. i ogr. mr. 236, 艂膮k mr. 48, pastw. mr. 3, lasu mr. 9, nieu偶. mr. 7; bud. mur, 2, drew. 7; p艂odozm. 10 pol W po艂owie XV w. dziedzicem Wolwanowic jest Stanis艂aw T臋czy艅ski h. Top贸r, maj膮 cy te偶 dzia艂 w Bobinie. W. mia艂y 4 艂any km. , 2 karczmy, 2 zagr. z rol膮. Dawa艂y dziesi臋cin臋, warto艣ci do 8 grzyw. , kapitule krakow. Folw. rycerski dawa艂 dziesi臋cin臋, warto艣ci do 4 grzyw. , pleb. w Bobinie. R. 1581 p艂aci Smolik ten偶e i w Bobinie od 4 1 2 艂an. km. , 3 zagr. z rol膮, 2 kom. z byd艂em, 3 kom. bez byd艂a, 1 rzem. Pa wi艅. , Ma艂op. , II. Br. Ch. Wolwiszki, w艣, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Erzwi艂ek. Bejnarysowie maj膮 54 dzies. 3 1 2 nieu偶ytk贸w. Wolwark, w艣, pow. szubi艅ski, par, kat. i ew. Szubin, tam偶e urz膮d okr. , ma 491 ha 235 roli, 134 艂膮k, 17 lasu, 37 dm. , 417 mk. 388 kat. , 29 ew. . Wspomniana w opisie par. Szubin z pocz膮tku XVI w. 艁aski, L. B. , I, 132, p艂aci艂a za dziesi臋cin臋 plebanowi po 6 gr. polskich z 艂anu i po mierze 偶yta i owsa. Wolz niem. , ob. Welcz. Volz, dok. Wolza, Voltscha, Wolscha, bagna Woltersdorf Kie艂pi艅 W Wo艂膮jnie Wo艂aj W贸艂 pod Biatemborskiem, pow. cz艂uchowski. Zachodz膮 w dok. margrabi brandenburskiego Waldemara z r. 1310 ob. P. U. B. r. Perlbach, str. 603. Wolzog ob. Walczak. W贸艂, w艣, pow. sie艅ski, gm. Czereja, ma 63 dm. , 413 mk. Wo艂abienka, rzeczka, w pow. s艂onimskim, lewy dop艂yw Szczary. Wo艂aj, za艣c. wlo艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 49 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 5 mk. katol. Wo艂膮jnie, dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm, i par. Rozalin, o 48 w. od Poniewie藕a a 5 w. od mka Pokroje. W艂asno艣膰 niegdy艣 Downarowicz贸w, potem Bia艂ozor贸w, obecnie Szumskich, maj膮 353 dzies. 120 lasu, 8 nieu偶. . Gleba czarna, urodzajna. Wo艂ajowice w艣, pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 163 mk. Wolaki, folw. , pow, szawelski, w 3 okr. poL, gm. Krupie, o 34 w. od Szawel. Wo艂asin, za艣c. szlach. nad rzk膮 Kromanic膮, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. pol. , 124 w. od Oszmiany, 2 dm. , 28 mk. katol. Wo艂auka艅ce dobra, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 54 w. od Szawel. Wo艂bo, jezioro, w pow. po艂ockim, jedno z szeregu jezior, daj膮cych pocz膮tek rz. Dryssie. Wo艂cha, Wo艂chwa, Wolfa, Babka, rzka, w pow. mozjrskim, prawy dop艂yw S艂uczy. Pewstaje z rzki Babki, p艂yn膮cej z bagien okolicy wsi Chworost贸w, kieruje si臋 na po艂udnie dzikiemi puszczami pod w艣 Hryczynowicze Gryczynowi cze, stanowi膮c膮 granic臋 pomi臋dzy gm. 艁achwa i Lenin. Od Hryczynowicz oddzieliwszy prawe rami臋 pod nazw膮 G艂ucha艁a艅 ob. , dociera do za艣c. Rudnia i tu na du偶ym rozlewie jeziornym ma m艂yn. Dalej przeci膮wszy tor dr. 偶eL pole skiej, o 5 w. poni偶ej ma uj艣cie do jeziornego ro zlewu S艂uczy pod folw. Wilcza. D艂uga przesz艂o 5 mil. W biegu swym 艣r贸d najdzikszych le 艣nych, nizinnych i niezaludnionych miejscowo 艣ci ma kilka rozga艂臋zie艅. A. Jel. Wo艂cho艅ski Las ob. Wo艂ko艅ski Las. Wo艂chonskoje, ob. 艢wiatoTroickoje. Wotchow, rzeka, dop艂yw jez. 艁adoga, wyp艂ywa z jez. Ilmenu, w gub. nowogrodzkiej o 5 w. powy偶ej Nowogrodu, p艂ynie pocz膮tkowo w kierunku p艂n. , nast臋pnie w gub. petersburiskiej w kierunku p艂n. wsch. i ubieg艂szy 208 w. z czego 110 w gub. nowogrodzkiej, w pobli偶u m. Nowa 艁adoga ma uj艣cie. Wybrze偶a ma przewa偶nie niskie. W. jest 偶eglowny na ca艂ej d艂ugo艣ci. Uchodz膮 do niego rzeki Pit ba, Polist, Kerest, Oskuj, Pczew偶a, Tigoda, Czarna, W艂oja, Cza藕eszna i Stara 艁adoga. Wo艂chow, st. dr. 偶el. miko艂ajewskiej st. petersb. moskiewskiej i st. poczt. , w pow. i gub. nowogrodzkiej, pomi臋dzy st. Griady o 14 w. a Czudowo o 8 w. , odl. o 491 w. od Moskwy a 118 w. od St. Petersburga. Wo艂chowskie b艂oto, ob. Wo艂ochowe b艂oto, Wo艂chwa ob. Wo艂cha, Wo艂cz al. Wo艂czesa, Wo艂czas, rzka, w gub. mohylewskiej pow. czerykowskim, prawy dop艂yw So偶y, ma uj艣cie pomi臋dzy Dobrososn膮 i Uduh膮. Na wprost uj艣cia W. znajduje si臋 mielizna na So偶y. Wo艂cz, ob. We艂cz. Wo艂cza, bia艂orus. Woucza, w艣 nad rz. Wier chni膮, pow. borysowski, w gm. Biehomla, o 71 w. od Borysowa, ma 24 osad; grunta wzg贸rzy ste, lekkie, okolica le艣na. W moczarach pod wsi膮 bierze pocz膮tek rzka Lutka. A. Jel. Wo艂cza, rzeka, w gub. samarskiej, lewy dop艂yw Samary lew. dop艂. Dniepru Dolnego. Przez jej dop艂ywy szed艂 wodny okolny szlak Wareg贸w i Zaporo偶c贸w, po lupy na po艂udniowych wybrze偶ach Czarnego morza. Wo艂cza 1. Ma艂a al. S艂ob贸dka, s艂oboda nad rzk膮 Wo艂cz膮, pow. wo艂cza艅ski gub. charkowskiej, gm. Wo艂ochowka, 187 dm. , 1269 mk. , cerkiew, szko艂a, 2 jarmarki. 2. W. Rieczka, w艣 nad pot, Butakowa Grobla, pow. kobelacki gub. po艂tawskiej, gm. Kobelaki, 144 dm. , 1600 mk. , cerkiew, szko艂a, 16 wiatrak贸w. Wo艂cza 1. g贸ra 893 mt. , na obszarze Jab艂onowa, w pow. turcza艅skim, pod 40 46 wsch. d艂ug. 2. W, g贸ra 736 mt. , na zach贸d od pierwszej, pod 40 44 wsch. d艂ug. Obie le偶膮 pod 49 3 p艂n. szer. Karta wojsk. , 9, XXVIII. Wo艂cza Dolna, w艣, pow. staromiejski, 19 klm. na p艂n. zach. od Staregomiasta, 12 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. w Starejsoli, 7 klm. na p艂d. wsch. od urz. poczt. w Nowemmie艣cie. Na p艂d. le偶膮 S艂ochynia i Grodowice, na wsch. i p艂n. B艂o偶ew G贸rna, na zach. Posada Nowomiejska i Rosenberg obie w pow. dobromilskim. Na p艂d. zach. powstaje na wsch. stoku g贸ry Radycza 564 mt. pot. Zwineczny i p艂ynie na p艂d. wsch. Nieco dalej na p艂d. wsch. od jego 藕r贸de艂 tworzy si臋 pot. Pietuicki i p艂ynie na p艂n. Oba potoki 艂膮cz膮 sie i tworz膮 B艂o偶ewk臋, dop艂. Strwi膮偶a. Zabudowania le偶膮 g艂贸wnie w dolinie pot. Zwinecznego 348 mt. . W艂asn. wi臋k. ma roli or. 296, 艂膮ki ogr. 67, past. 53, lasu 927 mr. ; w艂. mn. roli or. 843, 艂膮k i ogr. 117, past. 41, lasu 109 mr. W r. 1890 by艂o 124 dm. , 701 mk. w gm. , 5 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 574 grkat. , 118 rz. kat. , 37 izr. ; 611 Bus. , 116 PoL. Par. rz. kat. w B艂o偶wi, gr. kat. w miejscu, dek. starosolski. Do parafii nale偶膮 B艂o偶ew, Koni贸w i Towarnia. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. i kasa po偶ycz. gm. z kapit. 677 z艂r. Wo艂cza 艁apa, pow. wile艅ski, ob. Wilcza 艁apa. Wo艂czaniec, rzeczka w gub. bessarabskiej, Wolzog Wolzog Wo艂abienka Wolaki Wo艂asin Wo艂auka艅ce Wo艂bo Wo艂cha Wo艂cho艅ski Las Wo艂chonskoje Wotchow Wo艂chow Wo艂chowskie b艂oto Wo艂chwa Wo艂cz Wo艂cza Wo艂cza Dolna Wo艂cza 艁apa Wo艂czaniec Wo艂ajowice Wo艂cze dop艂yw Botny pr. dop艂. Dniestru. Pod艂ug Hydrografii W. Pola odlewa 10 staw贸w. j Wo艂czanka, rzka, w pow. bobrujskim, ma艂y prawy dop艂. Berezyny. Zaczyna si臋 w bagni stych moczarach okolicy wsi Kamionka gm. Horbacewicze, p艂ynie na wsch贸d puszczami pod folw. Baranowicze m艂yn odt膮d, zasilana kilku strugami, zwraca si臋 na p贸艂noc, przecina tor dr. 藕el lipawskorome艅skiej p艂ynie pod w艣 Bykowszczyzn臋, fol, Wo艂czyn, w艣 Durynicze i przeci膮 wszy trakt poczt. 艣wis艂ockobobrujski ma uj艣cie dwoma ramionami. Z lewej strony zasila si臋 Jasienk膮. z prawej za艣 Bani贸wka. D艂uga oko艂o 4 mil. A. Jel. Wo艂cza艅sk, mto powiat, gub. charkowskiej, nad rz. Wo艂cz膮, dop艂. Do艅ca pln. , pod 50 17 pln. szer. a 54 36 wsch. d艂. , odl o 70 w. na p艂n. wsch. od Charkowa. W 1860 r. mia艂o 874 dm. 4 murow. , 3 cerkwie, 63 sklep贸w, 8291 mk. w 1888 r. 8012 mk. , szko艂臋 powiat, i ludow膮, szpital, dom przytu艂ku, st. poczt. , 4 zak艂ady przemys艂owe warzelnia 艂oju, fabryka 艣wiec, wosku, cegielnia. W 1878 r. by艂o w mie艣cie 16 fabryk, zatrudn. 91 robot, i produkuj膮cych za 120154 rs. Do miasta nale偶y 1012 dzies. Dochody w 1860 r. wynosi艂y 3119 rs. Odbywa si臋 5 jarmark贸w rocznie. W mie艣cie znajduje si臋 wiele sad贸w fruktowych. Za艂o偶one w 1688 r. pod nazw膮 Wo艂cze Wody, od 1776 r. miasteczko wojskowe kozackie, zosta艂o w 1780 r. zamienione na miasto powiatowe. Wo艂cza艅ski powiat zajmuje 60, 3 mil al 2918 w. kw. Powierzchnia w og贸le r贸wna, od p贸艂nocy otoczona niewielkiemi wzg贸rzami. Gleba czarnoziemn膮, i艂owata, we wschodniej cz臋艣ci powiatu b艂otnista. Na lewym brzegu Do艅ca p艂n. znajduj膮 si臋 lotne piaski. Zachodni k膮t powiatu oddzielony jest przez kamieniste wynios艂o艣ci, zaros艂e lasem i ci膮gn膮ce si臋 po prawym brzegu Do艅ca i rz. Wo艂czy. Prawe wybrze偶a tych rzek sk艂adaj膮 si臋 z pok艂ad贸w gliniastych i kredowych, lewe za艣 obfituj膮 w pi臋kne 艂膮ki. Dawniej by艂o w powiecie wiele las贸w, kt贸re z czasem zosta艂y wytrzebione, tak 偶e obecnie jest zaledwo oko艂o 19000 dzies, w tem 9000 las贸w rz膮dowych. G艂贸wn膮 rzek膮 jest Doniec, p艂yn膮cy z p艂n. na p艂d. przez zachodni膮 cz臋艣膰 powiatu i przybieraj膮cy rz. Wo艂cz臋 i Chotoml臋. W po艂udniowej cz臋艣ci znajduj膮 si臋 藕r贸d艂a rzek Mokrej 艂azanki, Dwurecznej dop艂. Osko艂u i Wielkiego Bur艂aka dop艂. Do艅ca. W 1860 r. by艂o w powiecie, bez miasta, 80350 mk. p贸藕niej 112940 mk. , w tem 25 katol i 851 rozkolnik贸w, zamieszkuj膮cych 248 osad 1 mto, 17 s艂ob贸d i wsi skarbowych, 57 osad nale偶膮cych do os贸b prywatnych i 174 osad stanowi膮cych dawniej osady wojenne. W powiecie by艂o 74 cerkwi. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo do 240000 dzies. gr. orn. i 艂膮k. Hodowla byd艂a do艣膰 rozwini臋ta w 1858 r, 9500 sztuk koni, , 16300 byd艂a rogatego, 32000 owiec zwyczajnych, 103000 rasy poprawczej, 15000 trzody chlewnej. Z zak艂ad贸w przemys艂owych w 1860 r. w powiecie znajdowa艂y si臋 3 cukrownie, 11 gorzelni, 13 cegielni, 2 garbarnie. W 1878 r. by艂o tu 20 fabryk, zatrudniaj膮cych 72 robotnik贸w i produkuj膮cych za 491555 rs. Handel powiatu koncentruje si臋 na 50 jarmarkach opr贸cz pi臋ciu w Wo艂cza艅sku. Wo艂cza艅skaS艂oboda, w艂asno艣膰 ziemska, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Cho艂mecz, przesz艂o 16 w艂贸k; w ostatnich cza sach nabyta przez w艂o艣cian. A. Jel. Wo艂cza艅ski, chutor nad rzk膮 Wo艂cza, pow. wo艂cza艅ski gub. charkowskiej, gm. Wo艂cza艅sk, 145 dm. , 765 mk. , cerkiew. Wo艂czas ob. Wo艂cz. Wo艂czasy, sio艂o nad rzk膮 Wo艂czas膮, pow. czerykowski, gm. Komarowicze, ma 29 dm. , 183 mk. , cerkiew paraf. drewn. Posiad艂o艣膰 wi臋ksza nale偶y do Pietro偶yckich od r. 1875 154 dzies. 27 roli, 11 艂膮k, 89 lasu, Illinicz贸w 166 dzies. 21 roli, 9 艂膮k, 97 lasu, Smirnowych od r. 1876 138 1 2 dzies. 40 roli, 18 艂膮k, 76 lasu i do Wirkowskich od 1880 r. 150 dzies. 35 roii, 10 艂膮k, 35 lasu. W cz臋艣ci Smirnowych m艂yn wodny, daj膮cy 250 rs. rocznie. Za czas贸w Rzpltej stanowi艂o sstwo niegrodowe wo艂czaskie al. prusinowskie, po艂o偶one w wdztwie m艣cis艂awskiem. Pod艂ug metryk litewskich powsta艂o z sstwa krzyczewskiego oko艂o r. 1589 i obejmowa艂o w r贸偶nych czasach dobra W. i wsi Doroh臋 i Brzozowe B艂oto. Od XVI w. by艂o w posiadaniu Iwickich, Gimbut贸w, Czudowskich, Podbereskich, Krz膮kowskich, Ilinicz贸w, Kie艂czewskich, M臋藕y艅skich, Szukiewicz贸w wreszcie z mocy przywileju Stanis艂awa Poniatowskiego z d. 5 grudnia r. 1766 Jerzy Iwicki ust膮pi艂 to sstwo Jerzemu Iliniczowi, pisarzowi grodzkiemu m艣cis艂awskiemu, kt贸ry ze艅 op艂aca艂 kwarty z艂p. 213 gr. 12, a hyberny z艂p. 100. J. Krz. Wo艂czatycze, w艣, pow. b贸brecki, 30 klm. na p艂d. od B贸brki, tu偶 na wsch. od Chodorowa s膮d pow. , ura. poczt. i st. dr. 偶eL. Na p艂d. le偶y Suchr贸w i Zag贸reczko, na zach. Chodor贸w, na p艂n. Ottyniowice i Doliniany, na wsch. Doliniany i Pomoni臋ta dwie ostatnie w pow. rohaty艅skim. Zach. granic臋 tworzy staw Chodorowski, zasilany przez pot. 艁ug nazwa dolnego biegu Boberki, dop艂. Dniestru. Na p艂n. wsch. le偶膮 folwarki Sadki i Ksi臋偶e Sadki. Co do obszaru ob. Chodor贸w, W r. 1890 by艂o 76 dm. , 418 mk. w gm. 291 gr. kat. , 109 rz. kat. , 18 izr. ; 291 Rus. , 127 Pol. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Chodorowie. We wsi jest Szko艂a lklas. Wo艂cze 1. al. Pod Wo艂czem, przedmie艣cie Doliny. 2. W. G贸rne i Dolne, w艣, pow. turcza艅ski, 12 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. i urz. poczt. w Turce. Na p艂n. zach. le偶y 呕ukotyn, na p艂n. Smereczka, na p艂n. wsch, Roz艂ucz, Wo艂czanka Wo艂czanka Wo艂cza艅sk Wo艂cza艅ska Wo艂cza艅ski Wo艂czas Wo艂czasy Wo艂czatycze na p艂d. wsch. Przys艂贸p, na p艂d. Jab艂onka Wy偶na, na p艂d. zach. Szandrowiec. Na p艂d. wsch. powstaje Dniestr ob. , na tak zwanem Starem Pok, i p艂ynie 艣rodkiem obszaru do 呕ukotyna, przyjmuj膮c w obr臋bie wsi liczne strugi, z kt贸rych znaczniejsze sa pot. Terniski i Kulawy od lew. brz. , a 呕ukotyniec od praw. brz. Na granicy p艂n. wsch. wznosz膮 sie Sej贸wka 830 mt. , znaku triang. , Terkaliwski 892 mt. , Stary 875 mt. . Na p艂d. wsch. wznies. si臋ga 781 mt. , na p艂d. zach. 720 mt. Dolina Dniestru wzn. 633 mt. w pocz膮tkowym biegn rzeki, a 568 mt. w 艣rodku wsi. Zabudowania le偶膮 w dolinie Dniestru, W艂asn. wi臋k. rz膮dowa ma roli or. 1, lasu 1187 mr. ; w艂. mn. roli or. 4441, 艂膮k i ogr. 248, pastw. 497, lasu 796 mr. W r. 1890 by艂o 345 dm. , 2102 mk. w gm. , 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 1913 gr. kat. , 100 rz. kat. , 103 izr. ; 1896 Rus. , 204 Pol. . Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. 偶ukoty艅ski, dyec. przemyska. Cerkwie s膮 dwie w W G贸rnem drewniana, postawiona w r. 1681, przy niej s膮 metryki od r. 1785; druga w W. Dolnem, drewniana, postawiona w r. 1680. W obu cerkwiach s膮 ikonostasy z r. 1681. We wsi jest szko艂a lklas. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , ekonomii Samborskiej a krainy roz艂uckiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp Ossol. , Nr. 1255, str. 141 czytamy Ta wie艣 ma 艂an贸w 44 1 2; mi臋dzy temi hajduckich 艂an贸w 2, popowski jeden i w贸jtowski jeden. Czynsze na 艣w. Micha艂 Kuchennego od chlebnik贸w, wiele si臋 ich znajduje, po gr. 3. Str贸偶nego z ka偶dego 艂anu p艂ac膮 po gr. 15. 呕yrowszczyzny z 艂anu z艂. 1 gr. 10. Kopy hajduckie z 艂anu p艂ac膮 z艂. 2. Za s膮dy zborowe z 艂anu trzema ratami z艂. 10. Czynsze na 艣w. Marcin Czynszu g艂贸wnego z ka偶dego 艂anu po z艂 6; od komornik贸w gromada daje za ka偶dego po gr. 3. Z 艂az贸w gromada daje og贸艂em z艂. 6. Z 艂anu przekopanego folwarcznego ta偶 gromada daje z艂. 22 gr. 18. Przyczyn膮 JMX. Pilichowskiego gromada daje z艂. 14. Przyczyny od wielkiej miary ta偶 gromada daje z艂. 12. Za wo艂u z ka偶dego 艂anu gromada daje z艂. 1. Z Malinowskiego Potoku gromada daje z艂. 100. Z karczmy piwnej i gorza艂czanej gromada p艂aci na rok nie ma kwoty. Z m艂yna i folusza gromada daje z艂. 16. Kopy hajduckie z 艂anu p艂ac膮 z艂. 2. Owsa czynszowego daj膮 z 艂anu p贸艂miark贸w 2, g臋艣 jedn膮, kur dwie. Z koszonych 艂an贸w p艂ac膮 po z艂. 6. Z w贸jtowstwa za pok艂on i stacy膮 z艂. 2 gr. 6. Z dom贸w w贸jtowskich p艂ac膮 z ka偶dego po gr. 24. To偶 w贸jtowstwo p艂aci z m艂yna i karczmy z艂. 38. Popi od cerkwi p艂ac膮 czynszu na rok ka偶dy z nich po z艂. 2 gr. 6, co czyni na rok z艂. 4 gr. 12. Z przyczynionego p贸艂 艂anu ci偶 popi p艂ac膮 z艂. 6 gr. 24. Od wybrania gromada p艂aci z艂. 6. Wolnicy z obszar贸w p艂ac膮 z艂. 3 gr. 7. Czynsze na 艣w. Wojciech Kuchennego od chlebnik贸w, wiele ich b臋dzie, daj膮 po gr. 10. Str贸偶nego z ka偶dego 艂anu p艂ac膮 po gr, 15. Za jagni臋 i jarz膮bki gromada daje gr. 28. Kopy hajduckie p艂ac膮 z 艂anu ka偶dego z艂. 2. Owsa czynszowego oddaj膮 z ka偶dego 艂anu p贸艂miark贸w 2, albo po z艂. 2. Za ka偶dy p贸艂miarek g臋艣 jedn膮, kur 2. Bara n贸w kuchennych gromada daje 2, albo za ka 偶dego barana z艂. 3. Barank贸w wielkanocnych gromada tak偶e daje 2, albo za ka偶dego baranka z艂. 1. Jajec gromada daje kop 2, albo za ka偶d膮 kop臋 po gr. 20. Dziesi臋cin臋 owcz膮 daj膮 od dwu dziestej owcy barana, albo od ka偶dej owcy po gr. 4. Pop z cerkwi, z 艂azu i pasieki przy doli nie popowskiej p艂aci膰 ma z艂. 4. Powinno艣ci wsi Posy艂aj膮 robotnik贸w z ka偶dego 艂anu po 4 na ca艂y tydzie艅, a jeden kosiarz za 2 偶e艅c贸w ra chowany by膰 ma. Cie艣l贸w wszystka kraina wyprawuje ze 20 艂an贸w po jednemu, kt贸rzy od 艣w. Wojciecha a偶 do 艣w. Marcina robi膰 oko艂o roboty zamkowej powinni przez ten czas nie schodz膮c. Drzewo daj膮 z ka偶dego 艂anu kostkowe jedno, ciosanic臋 z 艂anu jedn臋, 艂at 2, gont贸w kop 2. A je艣liby zamek tego drzewa nie potrzebowa艂, tedy p艂aci膰 b臋d膮 z ka偶dego 艂anu za to drzewo po z艂. 2. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr. 1632, str. 194 czytamy Ta wie艣 osiad艂a na 艂an. 42 1 2. Videlicet sianych 艂an贸w 24, ko szonych 16 1 2 pustych 2. Z osobna w贸jtowski 艂an 1, wolniczy 1, hajduckich seu so艂tyskich 2, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje si臋 176. Czynsze tej wsi wymienione szczeg贸 艂owo wynosz膮 119 z艂. 4 gr. Opr贸cz tego z kar czmy piwnej i gorza艂czanej gromada p艂aci z艂. 300. Z w贸jtowstwa JmPan Wolcza艅ski za po k艂on, stacy膮, z m艂yn贸w, karczmy i domostwa z艂. 41. Pop z cerkwi dolnej z 艂anu przyczynionego z艂. 6 gr. 27; pop z g贸rnej cerkwi z 艂anu i pasie ki przy dolinie popowskiej p艂aci膰 powinien z艂. 4. Z wolnictwa JmPan Jaworski Perkowicz czyn szu p艂aci膰 powinien z艂. 3 gr. 7 1 2. W贸jtowstwa w tej wsi posesor ImPan Bazyli Wolcza艅ski, na kt贸re tylko decreta produxit, opr贸cz czynszu wy偶 wyra偶onego hybern臋 na gardekur贸w JKrMo艣ci i inne onera fundi p艂aci膰 tenetur. Wolnictwa posesor ImPan Jaworski prawo pokaza艂; pr贸cz czynszu wy偶 wyra偶onego powinien do gromady przyk艂ada膰 hybern臋 i expenszczyzny cz臋艣膰 czterdziest膮. Lasy tej wsi Las od Przys艂upia smerekowy. Las od Szumiaczego smerekowy. Las od Szandrowca, nazwany Czereszyna, jo d艂owy. 呕ali艂a si臋 gromada wsi Wo艂cze, 偶e im las Gut贸wka zwany do wsi Turki szlacheckiej odebrano, w czem administracya ma da膰 protekcy膮. Skar偶y艂a si臋 ta偶 gromada, 偶e ImPan Ja worski, wolnictwa posesor, pola hutyjowskiem zwanego, na p艂ug贸w 2, cychowskiego na p艂ug贸w 3, Bat贸wki na p艂ug贸w 2, na Przys艂upskim Wierzchu na p艂ug贸w 2, na Dubanowem na p艂u g贸w 3, Packaliski pr臋t贸w 2, w lesie pola do wolnictwa w tej wsi przy艂膮czy艂. O co w jurys dykcyi zamku rozs膮dzi膰 si臋 ma. Tak偶e ks. Wo艂 Wo艂cze Wo艂czkiewicze Wo艂czja Grobla Wo艂czki Wo艂czek Wo艂czesa Wo艂czewo Wo艂czja cza艅ski, paroch g贸rnej cerkwi, pola na p艂ug贸w 6 odebra艂 i u偶ywa艂 tudzie偶 i inne grunta. Item do Szandrowca, wsi dziedzicznej JWPana wojewody wo艂y艅skiego, odebrano pola od granicy szandrowskiej na p艂ug贸w 40. Zanosi jeszcze skarg臋 gromada, 偶e jej 艂any tak JMPan Bazyli Wo艂cza艅ski, paroch, jako i wdowa popadya odj臋li, oraz i inne pola i grunta od gromadzkiego oderwali. We wszystko jurysdykcya zamku Samborskiego wejrze膰 i rozs膮dzi膰 ma. Lu. Dz. Wo艂czeck, w艣, pow. 艂ucki, gm. Miedwie偶e, 42 dm. , 338 mk. , cerkiew. Wo艂czek 1. rzeczka, w pow. brac艂awskim, lewy dop艂yw Bohu. Bierze pocz膮tek pod wsi膮 t. n. , p艂ynie z p艂n. na po艂udnie na przestrzeni kilku wiorst, mija w艣 Czuk贸w i pod wsi膮 Wo艂cz kiem Brac艂awskim ma uj艣cie. 2. W. , rzeczka, prawy dop艂yw Wo艂ku, zaczyna si臋 w pow. pro skurowskim powy偶ej wsi Wychyl贸wki, mija Pa sieczn臋, Magdasz贸wk臋, Wodoczne, mko Micha艂 pol, wsi Korol贸wk臋, Nowosi贸艂k臋, Litki, poni藕ej kt贸rych uchodzi do Wo艂ku w pow. latyczow skim. D艂uga oko艂o 30 w. W pobli偶u wsi 艢nit贸wki wyst臋puj膮 nad W. warstwy wapienia nad granitem. X M. O. Wo艂czek 1. w艣 skarbowa, pow. olhopolski, okr. pol. i par. kat. Czeczelnik, gm. Dem贸wka, s膮d i st. poczt. Olhopol o 7 w. , o 32 w. od st. dr. 偶el Ba艂ta, ma 171 dm. , 1618 mk. , cerkiew p. wez. 艣w. Micha艂a, wzniesion膮; w 1874 r. i uposa偶on膮; 94 dzies. ziemi; 744 parafian. W艣 bez le艣na, powierzchnia plaska, gleba czarnoziemna. Nale偶a艂a do Sabatyn贸w. 2. W. Brac艂awski, w艣 rz膮d. nad rzk膮 Wo艂czkiem, dop艂. Bohu, pow. brac艂awski, okr. pol. Niemir贸w, gm. Monasterskie, par. kat. i st. pocz. Brac艂aw o 4 w. , ma 139 dm. , 816 mk. , 884 dzies. ziemi w艂o艣c. Na le偶a艂a do sstwa brac艂awskiego, nadanego pra wem emfiteutycznem Koz艂owskim bez op艂aty kwarty. 3. W. Niemirowski, w艣, pow. bra c艂awski, par. katol. , s膮d i st. poczt. Niemir贸w o 7 w. , o 10 w. od Brac艂awia, przy dr, poczt. do Tulczyna, ma 30 dm. , 155 mk. , cerkiew p. wez. Przemienienia Pa艅skiego, wzniesion膮 w 1761 r. i uposa偶on膮 52 dzies; 540 parafian. W艂asno艣膰 dawniej Potockich, dzi艣 Szczerbato wych, Dr. M. Wo艂czek 1. hutor, pow. konotopski gub. czernihowskiej. By艂a tu cukrownia, za艂o偶ona w 1845 r. 2. W. , w艣 nad Wo艂kiem, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Wo艂czek, o 25 w. od Ostru, 302 dm. , 1483 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, dom przytu艂ku. 3. W. , w艣 nad Su艂膮, pow. 艂ubie艅ski gub. po艂tawskiej, gm. Wo艂czek, o 17 w. od Lubien, 309 dm. , 1520 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, 20 wiatrak贸w, Wo艂czesa, ob. Wolcz. Wo艂czewoMironim, dobra, pow. s艂onimski, w 5 okr. pol, gm. Byte艅, o 22 w. od S艂onima, 175 dzies. 74 艂膮k i pastw. , 30 lasu, 23 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Barancewicz贸w. Wo艂czja, st. dr. 偶el poleskich, na odnodze WilnoR贸wno, w pow. r贸wie艅skim, pomi臋dzy st. Stepa艅 o 23 w. a Kostopol o 13 w. , odl. o 134 w. od Wilna a 45 w. od R贸wnego. Wo艂czja Grobla, ob. Wilcza Grobla. Wo艂czki, Wilczki 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm Pohost Nowy o 8 w. , okr. wiejski Biruki, o 60 w. od Dzisny, 10 dm. , 80 mk. w 1865 r, 43 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Wisiaty, 呕ab贸w dawniej Walickich. 2. W. , dwa folw. pryw. nad Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 50 w. od Lidy. Pierwszy ma 1 dm. , 5 mk. , drugi za艣 1 dm. i 18 mk. 3. W. , przysta艅 prywatna nad Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, przy trakcie do Zelwy, o 49 w. od Lidy, 2 dm. , 8 mk. 4. W. , okolica nad rzk膮 Lipiczank膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Orla, okr. wiejski Lipiczanka, o 50 w. od Lidy, 20 dm. , 126 mk. katol w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Minajtowicze. 5. W, w艣, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Orla, okr. wiejski Korytnica, 10 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Jodk贸w. 6. W. , za艣c, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Uruskich, Zo艂udek, 5 dusz rewiz. 7. W. , w艣, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Hermaniszki, okr. wiejski i dobra, Ja藕wi艅skich, Czarnowo, o 5 w. od gminy a 41 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mo艂odeczna do granicy pow. mi艅skiego, 9 dm. , 85 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . 8. W. , za艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krzywicze o 12 w. , okr. wiejski Klesin, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Do艂hinowa do Wilejki, 1 dm. , 9 mk. katol. 9. W. , folw. , tam偶e, o 26 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. 10 W. , uroczysko do wsi Klepacze, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol, gm. Mie偶ewicze, o 24 w. od S艂onima. 11. W. , osada, tam偶e, w 3 okr. pol. gm. Czemery, o 26 w. od S艂onima. J. Krz. Wo艂czki przys. d贸br Kulczyn, pow. samborski. Wo艂czkiewicze, w艣 i folw. nad rz. Ptycz, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Samochwa艂owicze, o 9 w. od st. Fanipol dr. 偶el moskiewskobrzeskiej, o 16 w. od Mi艅ska. Ko艣ci贸艂 filialny par. Kalwaryi o 16 w. , fundowany w r. 1806 p. wez. Narodzenia N. M. P. przez Marcyann臋 Iwanowsk膮, z grobami Iwanowskich, odnowiony z gruntu oko艂o r. 1884. Do filii W. nale偶y oko艂o 2000 wiernych. Ko艣cio艂ek dzie艂 sztuki nieposiada, zbudowany z drzewa w艣r贸d dawnego cmentarzyska, na malowniczem podg贸rzu, ocieniony drzewami brzozowemi. W. w ko艅cu zesz艂ego i na pocz膮tku b. stulecia nale偶a艂y do Iwanowskich. Przez wiano Ludwiki Iwanowskiej przesz艂y do Osztorp贸w; z kolei przez wiano Ludwiki Osztorp贸wny, c贸rki Leona, dosta艂y si臋 Ottonowi Horwatowi, i wesz艂y w sk艂ad klu Wo艂czeck Wo艂czeck Wo艂czkow Wo艂czkowce Wo艂czk贸w Wo艂czk贸w cza przy艂uckiego ob. Przy艂uki. W r. 1872 hr. Emeryk Czapski kupi艂 wraz z Przy艂ukami od 0. Horwata. Klucz przy艂ucki, w kt贸rym s膮 W. , wy dzielony zosta艂 obecnie przez hr. Emeryka Czap skiego synowi Jerzemu, o偶enionemu z hr. Marya Thun. Grunta i laki wyborne, pozycya usiana wzg贸rzami, pomi臋dzy kt贸rymi p艂ynie rzeka; fol wark pobudowany na do艣膰 wysokiej g贸rze. W okolicy s膮 pi臋knie zachowane i zagospodarowa ne lasy. A. Jel. Wo艂czk贸w 1. w艣 u 藕r贸de艂 rzki Bobra, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm. Kresiatycze o 5 w. , odl. o 90 w. od Radomy艣la, ma 1207 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1783 r. w ca艂ej parafii by艂o 872 mk. ; w 1863 r. w W. 820 mk. pra wos艂. , 80 katol. i 25 偶yd贸w, nast臋pnie za艣 1272 mk. prawos艁, oraz w ca艂ej parafii 105 katol, 389 protest. i 185 偶yd贸w. W艂o艣cianie, w licz bie 362 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 2036 dzies. , ze sp艂at膮 po 1216 rs. 18 kop. ro cznie. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1773 r. na miej sce poprzedniej z 1746 r. , a przebudowan膮, w 1833 r. i uposa偶ona 68 dzies. Do par. prawos艂. nale偶膮 wsi Szkniewa o 4 w. , Amelin, zwana te藕 Wo艂czkowsk膮 Bud膮 i Czertowcem o 4 w. , Miklewszczyzna al. Niwki o 6 w, Were艣nia z Andrejewk膮, i Alfer贸wk膮 o 5 w. , Zaleszany z Pokrowk膮 o 7 w. , Bia艂osukniewska al Sta wiszcze o 15 w. , 呕mijewka o 15 w. , Olizar贸wka o 20 w. i O艣nica al. Krasi艂贸wka Warowska s膮siaduj膮jca z poprzedni膮. W. by艂 uwa 偶any niegdy艣 za miasteczko i pod艂ug podania mia艂 by膰 zabudowany o 2 w. od dzisiejszej wsi, w miejscowo艣ci gdzie obecnie znajduj膮, si臋 oko py i nasypy oraz wykopuj膮, cz臋sto ko艣ci i ka mienie. Mko to pod艂ug podania zosta艂o zburzo ne przez Tatar贸w. W XVII w. W. nale偶a艂o do d贸br katedry metropolitalnej. Pod koniec XVIII w. w艂a艣cicielem by艂 Franciszek Olizar, stolnik koronny, a na pocz膮tku bie偶膮cego wieku syn jego Narcyz. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian do klucza wo艂czkowskiego Mickiewicz贸w, maj膮cego 17070 dzies. ziemi i 710 dusz rewiz. , nale偶a艂y sio艂a W. i Kresiatycze, oraz wsi Szkniewa, Lew kowicze i Termach贸wki. W 1880 r. dobra wo艂czkowskie, ze wsiami Szkniew膮 i Amelinem, obejmuj膮ce 1050 dzies. ziemi u偶ytkowej, 5490 lasu i 115 nieu偶ytk贸w, naby艂 Lewszyn; od 1885 r. Andrzeja Kukiela. 2. W. al Wo艂czy Perewoz w艣, pow. kowelski, le偶y przy linii dr. 偶el nadwi艣la艅skiej, o 4 w. od Dorohuska ku Lubo mli, posiada kaplic臋 katol par. Ostr贸wek al Ostr贸wki. J. Krz. Wo艂czkow, w艣 nad Trubie偶膮; , pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Wo艂czkow, 150 dm. , 847 mk. , cerkiew, 21 wiatrak贸w. Wolczk贸w, p艂askowzg贸rze lesiste 245 mt. nad Seretem, po praw. brzegu, tworzy jakby p贸艂wysep, na p艂n. od Holibrad w pow. zaleszczyckim Karta woj. , 11, XXXIV. Ob. Lesieczniki. Wo艂czk贸w, potok, prawy dop艂. pot. Ko艂omyjskiego, wyp艂ywa na obszarze Grz臋d w Kamionce Malej, w pow. ko艂omyjskim, trzyma si臋 prawie granicy Kamionki a God贸w i Piadyk, gdzie te偶 ma uj艣cie. D艂ugi oko艂o 6 klm Karta wojs. , 11, XXXII. Wo艂czk贸w 1. w艣, pow. stanis艂awowski, 19 klm. na p艂n. wsch. od Stanis艂awowa, 14 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Haliczu, tu偶 na p艂n. wsch. od urz. poczt. w Maryampolu. Na p艂n. le偶膮. 艁any i Tumierz, na p艂n. wsch. Tro 艣cia艅ce w pow. buczackim, na p艂n. wsch. Do艂 he w pow. t艂umackim. Wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie na ma艂ej przestrzeni Dniestr. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa pot. Zab艂ocie al Zgni艂y, lewy dop艂. Dniestru. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania wsi. W r. 1890 by艂o 188 dm. , 1012 mk. w gm. , 6 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 877 obrz. rz. kat. , 138 gr. kat. , 19 wyzn. izr. ; 995 Polak贸w, 33 Rusin贸w. Par. rz. i gr. kat. w Maryampolu. We wsi jest kasa poz. gm. z kapit. 795 z艂r. 2. W. , cz臋艣膰 Lesiecznik, w pow. zaleszczyckim. Lu. Dz. Wo艂czkowce al Wo艂kowce, w dokum. z 1583 r. Wo艂czkowca, w艣 nad Zbruczem, pow. starokonstantynowski, na pln. od Wo艂oczyska, na pograniczu od Galicyi, cerkiew, szko艂a, m艂yn wodny. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. nale偶y do Manaczyna kn. Andrzeja Wi艣niowieckiego, wwdy wo艂y艅skiego, kt贸ry p艂aci zt膮d z 7 dym. , 9 ogr. , 2 k贸艂 waln. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 145. Wo艂czkowce 1. w艣, pow. 艣niaty艅ski, 14 klm. na zach. od s膮du pow. w 艢niatynie, 7 klm. na wsch. od urz. poczt. w Zab艂otowie, ze stacy膮, dr. 偶el. w miejscu. Na p艂n. wsch. le偶膮 Zadubrowce, na wsch. Orelec, na p艂d. wsch. Widyn贸w, na p艂d. zach. Rudniki, na zach. Lubkowce, 呕ebran贸wka i Albin贸wka. P艂d. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Prut od zach. na wsch. i Czerniawa, uchodz膮ca tu do Prutu od lew. brz. Przez p艂n. cz臋艣膰 obszaru p艂yn膮 potoki 艁ukacz lewy dop艂. Czerniawy, Orelec i Korbasinka lewe dop艂ywy Prutu. Zabudowania wsi le偶膮 na pld, , na lew. brz. Prutu i Czerniawy. Przez wie艣 idzie go艣ciniec 艣niaty艅skoko艂omyjski i kolej Iwowskoczerniowiecka. W艂. wi臋k. ma roli or. 338, 艂膮k i ogr. 39, past. 9 mr. ; w艂. mn. roli or. 783, 艂膮k i ogr. 69, past. 52 mr. W r. 1890 by艂o 520 dm. , 2464 mk. w gm. , 15 dm. , 114 mk. na obsz. dwor. 2386 gr. kat. , 120 rz. kat. , 69 izr. , 3 innych wyzn. ; 2475 Rus. , 68 Pol, 30 Niem. , 5 innej narod. . Par. rz. kat. w 艢niatynie, gr. kat. w miejscu, dek. 艣niaty艅ski. Do parafii nale偶y Orelec. We wsi jest cerkiew i szko艂a etat. 2klas. 2. W. , w艣, pow. z艂oczowski, 21 klm. na p艂d. wsch. od Z艂oczowa, 9 klm. na p艂n. od urz. poczt. , st. kol i telegr. w Zborowie. Na Wo艂czwin p艂n. zach. le偶膮. Iwacz贸w i Nuszcze, na p艂nwsch. Perepelaiki i Huka艂owce, na wsch. Jaros艂awice, na pld. Kabarowce, na zach P艂uh贸w i Podlipce. 艢rodkiem wsi p艂ynie od pln. na p艂d. Jedno z ramion Strypy. W艁 wi臋k. ma roli or. 550, 艂膮k i ogr. 237, past. 165mr. ; w艂. mn. roli or. 2353, Iak i ogr. 320, past. 529 mr. W r. 1890 by艂o 86 dm. , 529 mk. w gm. , 2 dm. , 45 mk. na obsz. dwor. 420 gr. kat. , 119 rz. kat. , 35 izr. ; 299 Rus. , 275 Pol. Par. rz. kat. w Zborowie, gr. kat. w Iwaczowie. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Dymitra, szko艂a lklas, , m艂yn o 2 kamie niach i gorzelnia. Lu. Dz. Wotczk贸wka al. Strypa Wo艂czkowiecka, rami臋 藕r贸d艂owe Strypy w pow. z艂oczowskim. W opisie gm. Serwery ob. mylnie nazwana Wo艂sz贸wk膮 al. Gni艂膮 Lip膮. Wo艂czkowska Buda, zwana te藕 Amelin al. Czertowiec, w艣 nad rzk膮 Czertowiec, dop艂. Bobryka, pow. radomyski, gm. Kresiatycze, par. praw. Wo艂czk贸w o 4 w. na p艂n. wsch. , ma 180 mk. , nale偶y do Wo艂czkowa. Wo艂czni贸w al. Wo艂cni贸w, w艣, pow. 偶yda czowski, tu偶 na pln. od 呕ydaczowa, s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. le偶y Brzezina, na zach. Demenka Poddniestrza艅ska i Demenka Le 艣na, na p艂d. Iwanowce i 呕ydacz贸w, na wsch. Mi臋dzyrzecze, na pln. wsch. Turzanowce i Pod horce obie w pow. b贸breckim. Wzd艂u偶 granicy p艂n. p艂ynie Dniestr; pld. cz臋艣贸 obszaru przep艂y wa Stryj. Zabudowania wsi le偶膮 na lew. brz. Stryja. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 261, 艂膮k i ogr. 134, pastw. 499 mr. ; w艂. mn. roli or. 461, 艂膮k i ogr. 203, past. 66 mr. W r. 1890 by艂o 80 dm. , 480 mk. w gm. , 5 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 37 rz. kat. , 20 izr. , 5 in nych wyzn. ; 497 Rus. , 21 PoL, 5 Niem. . Par. rz. kat. w 呕ydaczowie, gr. kat. w miejscu. Do par. nale偶膮 Demenka Le艣na i Poddniestrza艅ska. We wsi jest cerkiew, szko艂a lklas. i kasa po偶. gm. z kapit. 4379 z艂r. We Lwowie dnia 23 kwiet. 1544 r. ubezpiecza Jan Braniecki, dzie dzic Branic obojga i Borysowa, w obwodzie Iwowskim, i Wo艂czniowa Wolczyowa, w obw. 偶ydaczowskim, 3000 z艂. na swych dobrach 偶onie swej Annie, c贸rce niegdy艣 Jana Polanowskiego Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 327, str, 328. Lu. Dz. Wo艂czuchy, w艣, pow. gr贸decki, 8 Mm. na zach. od s膮du pow. , st. kol. urz. poczt. w Gr贸dku kolo Lwowa. Na p艂n. zach. le偶膮 Rodatycze, na wsch. Bratkowice i Doliniany, na p艂d. Dobrzany, na p艂d. zach. Milatyn. W艂asn. wi臋k, ma roli or. 393, 艂膮k i ogr. 72, past. 11, lasu 247 mr. ; w艂. mn. roli or. 630, 艂膮k i ogr. 190, past. 26 mr. W r. 1890 by艂o 139 dm. , 903 mk. w gm. , 15 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. 393 gr. kat. , 559 rz. kat. , 37 izr. , 13 innych wyzn. ; 228 Rus. , 768 PoL, 6 Niem. . Par. rz. kat. w Rodatyczach, gr. kat. w miejscu, dek. wisze艅S艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 155. ski, dyec. przemyska. Do r. 1864 by艂a tu ka pelania, w tym偶e roku za艣 oddzielono filialn膮 cerkiew w Dolinianach od par. Haliczanowa w archidyec, lwowskiej i przy艂膮czono do kapelami w W. a kapelani臋 zamieniono na parafi膮. Pr贸cz Dolinian nale偶膮 do parafii Rodatycze. We wsi jest cerkiew p. wez. 艣w. Grzegorza i szko艂a lklas. Lu. Dz. Wo艂czukowa, obszar wzn. 385 mt. , na garbie w Krzywem, pow. brze藕a艅ski Karta woj. , 8, XXXII. Wo艂czuny, w艣, pow. s艂onimski, w 5 okr. poL, gm. Derewno, o 17 w. od S艂onima, 378 dzies. ziemi wlo艣c. Wo艂czwin ob. Wo艂swin. Wo艂czy Jar, w艣 nad rzk膮 Ba艂aklejk膮, pow. 呕mijewski gub. charkowskiej, gm. NowoBory soglebsk, 180 dm. , 1039 mk. , cerkiew. Wo艂czy Kut, po艂o偶ysty garb lesisty, wzn. 438 mt. , na obszarze Stratyna, w pow. rohaty艅skim. Wody z niego odp艂ywaj膮 do pot. Studennego licznemi potoczkami. Le偶y na 42 19 wsch. d艂ug. a 49 29 1 2 p艂n. szer. Karta wojs. , 8, XXXI. Wo艂czy 1. Moch, uroczysko na gruntach wsi Borki, w pow. kowelskim. 2. W. R贸g, uroczysko nad rzk膮 Bojark膮, w pow. 偶ytomierskim. Wo艂czyca, rzeczka, dop艂yw Murachwy, ob. Wilczyca al. Sucha. Wo艂czyce 1. w艣, pow. pi艅ski, ob. Wilczyca 3. . W艂asno艣膰 dawniej Skirmunt贸w, nast臋pnie bar. Hartinga. 2 W. , w艣, pow. s艂ucki, posiada kaplic臋 katol. par. S艂uck. Wo艂czyn, jezioro, w pow. wilejskim, w gm. Ma艅kowicze. Na wybrze偶ach le偶y za艣c. Wo艂czyn i w艣 Kabaj艂y. Wo艂czyn 1. folw. , pow. 艣wi臋cia艅ski, w艂a sno艣膰 Skirmunt贸w. B艂otniste 艂膮ki. Dobra W. al. Sermierz stanowi艂y niegdy艣 w艂asno艣膰 Szczyt t贸w, z kt贸rych Fryderyk, stryj, i Samuel, sy nowiec, w r. 1624 sprzedaj膮 je Adamowi Pa szkiewiczowi za 6000 z艂p. 2. W. , za艣c. w艂o艣c. nad jez. t. nazwy, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Ma艅kowicze, o 61 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. 3. W. , dobra nad rzk膮 Wo艂czank膮, pow. bobrujski, w 4 okr. poL 艣wis艂ockim, gm. Horba cewicze, o 16 w. od Bobrujska Kaplica katol. par. Bobrujsk. Niegdy艣 nale偶a艂y do sstwa bo brujskiego; od r. 1870 w艂asno艣膰 So艂ohub贸w, oko艂o 285 w艂贸k. Maj膮 te偶 tu w艂asno艣膰 Wierzbo艂owiczowie, oko艂o 10 w艂贸k. Miejscowo艣膰 po leska, grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. 4. W. , fol. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Jakimowska S艂oboda; w艂asno艣膰 de Bechli, ma przesz艂o 112 w艂贸k. A. Jel. Wo艂czyn, mko i dobra nad rz. Pulw膮, dop艂. Bugu, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, pod 52 17 p艂n. szer. a 41 27 wsch. d艂ug. , w 5 okr. pol, gm, Wo艂czyn, odl. o 36 w. na p艂n. zach. 55 Wo艂czk贸wka Wo艂czyn Wo艂czyce Wo艂czyca Wo艂czy Kut Wo艂czy Wo艂czuny Wo艂czukowa Wo艂czuchy Wo艂czni贸w Wo艂czkowska Buda od Brze艣cia, o 12 w. od Wysokiego Litewskiego st. poczt. i dr. 偶el. a 8 w. od Janowa podlaskiego. Mko ma 102 dm. 5 murow. , 804 mk. , przewa偶nie 偶yd贸w, 2 cerkwie paraf. , dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, szk贸艂k臋 ludow膮, 14 sklep贸w, m艂yn wodny, 3 jarmarki 30 stycznia, 23 kwietnia i 24 czerwca. Ludno艣膰 chrze艣cija艅ska trudni si臋 rolnictwem, 偶ydzi za艣 drobnym handlem i krawiectwem. Mko ma 336 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 75 艂膮k i past. , 5 1 2 nieu偶. i 98 1 2 cerkiewnej 8 艂膮k i past. , 7 lasu, 13 1 2 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Lucyana Moraczewskiego w 1890 r. , wraz z folw. Pauki i chut. Planta maj膮 634 1 2 dzies. 101 艂膮k i pastw. , 40 lasu, 37 nieu偶. . Jedna z cerkwi fundowana by艂a w 1586 r. przez Jaros艂awa So艂tana, sst臋 ostry艅skiego, p. w. 艣w. Miko艂aja i Jerzego, druga za艣 przerobiona w 1868 r. z ko艣cio艂a katolickiego. Parafia praw. , dekanatu b艂agoczynia Wysokie Litewskie, ma do 2000 wiernych, cerkiew paraf. , filialn膮 i kaplic臋. Gmina, po艂o偶ona w p艂n. zach. cz臋艣ci powiatu, graniczy od zachodu z gm. Aleksandr贸wka pow. bielskiego, od p艂n. z gm. Wysokie Litewskie, od wschodu z gm. 艁yszczyce i Motyka艂y, od p艂d. zach. przez Bug z gub. siedleck膮, obejmuje 53 miejscowo艣ci, maj膮ce 886 dm. w艂o艣c, obok 118 nale偶膮cych do innych stan贸w, 7526 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 12536 dzies. W XVI w. W. nale偶a艂 do So艂tan贸w, z kt贸rych Jaros艂aw So艂tan wraz z 偶on膮 sw膮 Mary膮 fundowa艂 w 1586 r. cerkiew 艣w. Miko艂aja i Jerzego Akta brzeskie, III. W pocz膮tkach XVII w. w艂a艣cicielami W. byli Gosiewscy, z kt贸rych Aleksander, wwda smole艅ski 1641 r. , zbudowa艂 ko艣ci贸艂 drewniany i obdarzy艂 takowy funduszem. Biskup wile艅ski Abraham Wojno w 1639 r. konsekrowa艂 ten ko艣ci贸艂 i naznaczy艂 plebana. W t. r Aleksander i Ewa z Pac贸w Gosiewscy ust膮pili synom swym Krzysztofowi, referendarzowi, Wincentemu, pisarzowi, do r贸wnego dzia艂u maj臋tno艣ci Stary W. z folw. zw. Hrymiaczy, Nowym W. i folw. Siechniewszczyzna Metr. Litew. Ks. Zapis. , 112, f. 19. Po k膮dzieli dobra te przesz艂y do Sapieh贸w. W r. 1708 Teresa z Gosiewskich Sapie偶yna, 偶ona Kazimierza, hetmana pol. lit. , testamentem swoim legowa艂a dobra W. z folwarkami Szczytniki, Hrymiatycze, Luta i Siechniewicze, m臋偶owi swemu Sapiehowie p. O偶arowskiego, II, 202. W 1710 r. ten偶e Kazimierz Sapieha, ju偶 na贸wczas wojewoda wile艅ski od 1682, sprzedaje dobra W. i Radwaniec Jakubowi Flemmingowi, feldmarsza艂kowi saskiemu, koniuszemu w. 1. , i jego ma艂偶once Franciszce Izabeli Sapie偶ance, koniuszance w. 1. 1. c, II, 202, 205. Szacunek og贸lny maj膮tk贸w tych ustanowiony zosta艂 na 352500 z艂p. Z szacunkowej summy wojewoda Sapieha przeznaczy艂 30000 tynf贸w na wzniesienie pa艂acu w Wo艂czynie, oraz na zapomogi dla w艂o艣cian i na reparacy膮 budowli, zdezelowanych przez wojn臋 maj臋tno艣ci Akt. Tryb. G艂贸w. , 397. Po zgonie wojewody wile艅skiego Sapiehy, synowie jego Jerzy, stolnik, i Aleksander, marsza艂ek, byli zagro偶eni procesem ze strony Bogus艂awa Korwin Gosiewskiego, dziekana i pra艂ata wile艅skiego, o zapis W. , uczyniony przez nieboszczk臋 siostr臋 jego Teres臋 z Gosiewskich Kazimierzow膮 Sapie偶yn臋. Pretensye pra艂ata tego za艂atwione zosta艂y w r. 1720 przez kombinacy膮 w nast臋puj膮cy spos贸b poniewa偶 maj臋tno艣膰 W. sprzedan膮 zosta艂a przez nieboszczyka wwd臋 wile艅skiego Sapieh臋, koniuszemu w. lit. Flemmingowi, nie uwa偶aj膮c na testamentowy zapis zmar艂ej wwdziny wile艅skiej pra艂atowi Gosiewskiemu, jednak dla unikni臋cia proces贸w Gosiewski togo zapisu zrzeka si臋 i w imieniu rodziny pozwala Sapiehom przyzna膰 prawo przeda偶ne Flemmingowi, przyczem za ust膮pienie W. Sapiehowie maj臋tno艣膰 Ho艂owczyn, w orsza艅skim powiecie, prawem zastawnem, w 40000 z艂p. ks. dziekanowi pu艣ci膰 obowi膮zuj膮 si臋 M. L. Ks. zapis. , 161, f. 42. Od Plemming贸w dobra te przesz艂y do ks. Czartoryskich, kt贸rzy wznie艣li tu ko艣ci贸艂 parafialny a pa艂ac przyozdobili. Na wspania艂ym ich dworze wrza艂o 偶ycie polityczne dotycz膮ce ca艂ej Rzpltej. Konstancya Czartoryska, c贸rka ks. Kazimierza, podkanclerzego lit. , wychodz膮c za Stanis艂awa Cio艂ka Poniatowskiego, podskarbiego w. lit. , wnios艂a dobra te w dom Poniatowskich. Z pozosta艂ych po nim regestr贸w ekonomicznych wida膰, 偶e by艂 to pan skrz臋tny i energiczny, albowiem zaraz po nabyciu d贸br pomierzy艂 folwarki, kt贸rych by艂o 18, dokupi艂 kilka si贸艂 od s膮siaduj膮cych z nim ks. Szujskich, zbudowa艂 7 m艂yn贸w na rz. Pulwie i L艣nie, hodowa艂 liczne stada byd艂a i koni, sp艂awia艂 zbo偶e do Gda艅ska kilkonastoma statkami itd. Odno艣nie w艂o艣cian uregulowa艂 robocizn膮, zni贸s艂 t zw. gwa艂ty i zmniejszy艂 ilo艣膰 dni pa艅szczyznianych, jednem s艂owem na ka偶dym kroku dawa艂 dowody wysokich zdolno艣ci ekonomicznych i pracy. W 1733 r. wymurowa艂 w W. prze艣liczny ko艣ci贸艂 katol. , p. wez. 艣w. Tr贸jcy, Nawiedzenia N. M. P. i 艣w. Stanis艂awa bisk. , konsekrowany w 1743 r. przez biskupa 艂uckiego i brzeskiego Franciszka Kobielskiego. Zbudowa艂 te藕 Poniatowski cerkiew we wsi Szczytnikach, do kt贸rej nale偶y dzi艣 ju偶 zamkni臋ta stara cerkiewka w Rakowicy, w podziemiach kt贸rej spoczywaj膮 podobnie jak w Terebuniu zw艂oki by艂ych w艂a艣cicieli tych d贸br ks. Szujskich. Oko艂o 1744 r. dobra wo艂o偶y艅skie naby艂 od Poniatowskiego kanclerz lit. ks. Micha艂 Czartoryski. Zbudowa艂 on tu 艂adny pa艂ac modrzewiowy o 36 pokojach, a przy nim murowane oficyny o 56 komnatach, teatr, oran偶ery膮, cieplarni膮 i otoczy艂 to wszystko obszernym parkiem, maj膮cym do 60 morg贸w. Z jakim nak艂adem urz膮dza艂 ksi膮偶e sw膮 rezydency膮 wno Wo艂czyn Wo艂czyn Wo艂czyniec si膰 mo偶na z regestr贸w ekonomicznych. Tak np. splantowanie ziemi pod pa艂ac, oran偶ery膮 i park kosztowa艂o 18000 z艂p. , cztery altany, malowane wewn膮trz alfresco, 58000 z艂p; do budowy oran偶erji u偶yto 120000 sztuk cegie艂; dno i brzegi stawu i kana艂贸w w parku wy艂o偶one by艂y d臋bowemi dylami itp. W pa艂acu komnaty ksi膮偶臋ce obito by艂y gobelinami i karmazynowym adamaszkiem ze z艂oconemi brzegami; posadzki wy艂o偶one by艂y hebanem, mahoniem i drzewem r贸偶anem; meble bogato rze藕bione z bronzami, sprowadzone z Francyi; na 艣cianach obrazy znakomitych artyst贸w, przewa偶nie szko艂y w艂oskiej. Przy pa艂acu w dwupi臋trowym murowanym budynku, t. z. archiwum, do dzi艣 w porz膮dku zachowanym, mie艣ci艂a si臋 biblioteka, z kilku tysi臋cy tom贸w z艂o偶ona, zawieraj膮c膮, mi臋dzy innemi, wiele staro偶ytnych dokument贸w tycz膮cych si臋 wwdztwa wo艂y艅skiego, przeniesionych z Klewania. W budynku tym, w prawej naro偶nej komnacie na pi臋trze od strony parku przyszed艂 na 艣wiat d. 17 stycznia 1732 r. Stanis艂aw August Poniatowski, o czem 艣wiadczy艂 napis na marmurowej tablicy, umieszczonej w 艣cianie pokoju. Podobny napis znajdowa艂 si臋 r贸wnie偶 na marmurowej tablicy, umieszczonej nad wchodowemi drzwiami od strony parku. Obie te tablice zosta艂y obecnie usuni臋te. Pok贸j, o kt贸rym mowa, do dzi艣 zwie si臋 kr贸lewskim, posadzka w nim marmurowa, kominek du偶y marmurowy, 艂adnie rze藕biony, para foteli, biurko i 艂贸偶ko mahoniowe z bronzami, starej francuzkiej roboty. Pod艂ug podania sprz臋ty te znajdowa艂y si臋 w pokoju w czasie urodzenia si臋 Stanis艂awa Augusta. Z pami膮tek po ks. kanclerzu, opr贸cz pomienionego archiwum, pozosta艂y murowane kramy w miasteczku, zegar o czterech cyferblatach na wie偶y by艂ego ko艣cio艂a, oran偶erya i cz臋艣膰 cienistego parku. Pa艂ac modrzewiowy przeniesiono w 1844 r. do rezydencyi Karoliny Pus艂owskiej w Leoszkach, w pow. pru偶a艅skim. Konfederaci barscy uprowadzili zt膮d w czerwcu 1769 r. 7 dzia艂 oraz znaczn膮 ilo艣膰 kul i prochu. Po 艣mierci ks. Micha艂a Czartoryskiego hrabstwo wo艂ezy艅skie przesz艂o do ks. Adama a nast臋pnie do ks. Konstantego Czartoryskiego. Ten w 1828 r. sprzeda艂 je Karolinie z Ostyk Narbutt贸w Pus艂owskiej a od niej przesz艂o, znacznie ju偶 uszczuplone, sk艂adaj膮ce si臋 bowiem tylko z W. , Pank贸w, Ponikw i Kotery, na w艂asno艣膰 Bronis艂awa i Konstancyi z Moraczewskich Narbutt贸w, nast臋pnie syna ich Tadeusza. W pobli偶u mka znajduj膮 si臋 rozwaliny, pod艂ug podania, dawnego klasztoru a w alejach klonowych u zej艣cia si臋 dr贸g z Niemirowa i Wysokiego, kapliczka z 1791 r. G. S. Wo艂czyn, niem. Conatadt al Konstadt, 1294 r. Cunzimtadt, miasto, w pow. kluczborskim, odl 2 mile na zach. p艂n, od Kluczborka, na kraw臋dzi p艂askowzg贸rza ponad dolin膮 Brynicy, praw. dop艂. Stobrawy, przy linii dr. 偶el. prawego brzegu Odry, pomi臋dzy Kluczborkiem a Na mys艂owem, posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. , ko艣ci贸艂 par, katol. , szko艂臋 ewang. , szpital dla kobiet, synagog臋. Katolicy nale偶eli jeszcze r. 1840 do par. w Bogucicy pow. olesi艅ski. Z zak艂ad贸w przemys艂owych s膮 tu browar, warsztaty tkac kie. Z r臋kodzie艂 g艂贸wnie rozwini臋te szewctwo. Miasto jest targowiskiem dla handlu lnem. W r. 1775 by艂o tu 737 chrz臋艣c. i 68 偶yd. W 1840 r. by艂o 132 dm. w mie艣cie, 41 na przedmie艣ciach, przewa偶nie drewnianych, i 1449 mk. 1187 ew. , 102 kat. , 160 偶yd. , obecnie r. 1885 ma 189 dm. , 544 gospodarstw, 2504 mk. 1945 ew. , 351 kat. , 208 偶yd. . Ludno艣膰 mieszana, j臋zyk niemiecki przewa偶a Do miasta nale偶y 905 ha 484 roli, 181 艂膮k i 116 lasu. Posiada dwa przedmie艣cia Namys艂owskie na praw. brzegu Brynicy i Kluczborskie na lew. brz. . Przywi lej wydany r. 1261 w j臋zyku niemieckim przez Henryka III, ks. szl膮skiego, pozwala艂 niejakiemu Cuntzo za艂o偶y膰 tu miasto na prawie nowotar skiem, w miejscu, 艣r贸d las贸w ksi膮偶臋cych, zwa nem Fuerstenthal, mimo to ju偶 w dokum. z r. 1294 wyst臋puje nazwa Cunzinstadt, kt贸ra si臋 te偶 utrzyma艂a. W r. 1463 zburzony przez ks, Konrada i mieszczan wroc艂awskich stoj膮cy pod miastem gr贸d, kt贸rego w艂a艣ciciel Jan v. Jeltsch dopuszcza艂 si臋 rozboj贸w i rabunk贸w. Na tem miejscu znajduje si臋 obecnie cmentarz miejski. Ko艣ci贸艂 par. istnia艂 zapewne ju偶 w XIII w. Pier wszy pastor Vitus zosta艂 zabity przez pijanego r. 1577. Ko艣ci贸艂 sp艂on膮艂 r. 1591, odbudowa艂 go z drzewa Adam Posadowski. Jan v. Posa dowski wzni贸s艂 r. 1742 wie偶臋. Nowy, murowany, stan膮艂 w latach 1766 do 1771. Ko艣ci贸艂 katoli cki wzniesiony zosta艂 w stylu ostro艂ukowym w r. 1861 wraz z utworzeniem parafii. W. par. , dek. bogacickiego, mia艂a w 1869 r. 680 kat. , 4770 ewang. , 246 izr. Br. Ch. Wo艂czyniec, za艣c, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. Kaczerycze, gm. Stepy, o 35 w. od Bobruj ska. A. Jel. Wo艂czyniec, ruczaj, w pow. berdyczowskim, dop艂yw Hny艂opiatu, bierze pocz膮tek pod wsi膮 Osiczn膮, oblewa Wo艂czyniec, Mo艂otkowce, Czerniczki, i pod wsi膮 Brodeckie ma uj艣cie. Pod Wo艂czy艅cem przybiera ruczaj p艂yn膮cy od Jur贸wki oraz drugi bezim. , nad kt贸rym le偶y wie艣 Bezimienna, Wo艂czyniec, w艣 nad rzk膮 t. n. dop艂. Hny艂opiatu, do kt贸rej we wsi wpada strumie艅 p艂yn膮cy od wsi Jur贸wki, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol, gm. Machn贸wka, odl. o 12 w. od Berdyczowa, ma 1830 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1272 mk. prawos艂. , 44 katol, 6 偶yd贸w; 2963 dzies. ziemi, z czego na mocy umowy wykupnej w艂o艣cianie otrzymali 1128 dzies. , ocenionych pierwotnie na 42607 rs. W艣 nale偶a艂a poprzednio do Zaleskich, nast臋pnie do R贸偶y Cicho艅skiej. We wsi cerkiew p. w. Iwana Wo艂czyn Wo艂drychowski Smarch贸w Wo艂daciszki Bohos艂owa, z drzewa wzniesiona w 1780 r. przez w艂a艣ciciela wsi Miko艂aja Zaleskiego. Przy dro dze do wsi Mo艂otkowce, na wprost wsi Czerniczki znajduje si臋 uroczysko, zwane Wo艂czy艅czyk, stanowi膮ce, pod艂ug podania, pierwotn膮 posad臋 wsi. W艣 osadzona zosta艂a po r. 1776 na grun tach Machn贸wki ob. t. V, 878. J. Krz. Wo艂czyniec al. Wo艂czeniec, w艣 nad rzk膮 艁ukoszeni, dop艂. Welii, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Nowosielicy do Burdiuga, ma 112 dm. , cerkiew, Wo艂czyniec, w艣, pow. stanis艂awowski, 4 klm. na p艂n. wsch. od Stanis艂awowa s膮d pow. i urz. poczt. Na p艂d. le偶膮 Uhorniki, na p艂d. zach. Stanis艂aw贸w i Knihynin, na zach. Uhryn贸w Dolny i Jamnica, na p艂n. Jezupol, na wsch. Ko艂odziej贸wka i Pod艂u偶e. W p艂d. stronie wsi 艂膮cz膮 si臋 Bystrzyca Czarna, nadp艂ywaj膮ca od p艂d. z Uhornik, i Bystrzyca Z艂ota nadp艂ywaj膮ca od p艂d. zach, z Knihynina. Po z艂膮czeniu p艂ynie Bystrzyca na p艂n, Na p艂n. le偶y las 艢cianka. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 417, 艂膮k i ogr. 25, pastw. 174, lasu 371 mr. ; w艂. mn. roli or. 894, 艂膮k i ogr. 186, past. 66, lasu 3 mr. . W r. 1890 by艂o 242 dm. , 1500 mk. w gm. , 21 dm. , 186 mk. na obsz. dwor. 1353 gr. kat. , 160 rz. kat. , 168 izr. , 5 innych wyzn. ; 1353 Rus. , 240 PoL, 93 Niem. . Par. rz. kat. w Stanis艂awowie, gr. kat. w miejscu, dek. stanis艂awowski. We wsi jest cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a i szko艂a lklas. Na obszarze wi臋k. w艂asn. stoi gorzelnia i cegielnia. Ob. Przyrodnik z r. 1871, Nr 1 i 2. Wo艂czyniec, rum. Wolczynetz, w艣, pow. serecki, ma 1810 mk. we wsi i 37 na obszarze dwor. We wsi ko艣ci贸艂 par. gr. nieun. St. po cz. w Czerepkowcach odl. 2 klm. . We wsi jest 20 rz. kat. , nale偶膮cych do par. w Serecie. Wo艂czy艅ski strumie艅, niem. Constadter Bach, inaczej Brynica, uchodzi do Stobrawy. Wo艂czyny, bezle艣na g贸ra 528 mt. , na p艂n. kra艅cu ma艂ego pasemka w Podbu偶u, pow. drohobyckim, na 40 55 wsch. d艂ug, a 49 20 p艂n. szer. G贸r臋 op艂ywa ze wschodu Bystrzyca, z zachodu Babin pot. , z p艂n. Stronawka Karta wojs. , 8, XXVIII. Wo艂czyszczowice, w艣, pow. mo艣ciski, 14 klm. na p艂d. wsch. od Mo艣cisk, 10 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. i urz臋du poczt, w S膮dowej Wiszni. Na p艂n. le偶y Wo艂ostk贸w, na wsch. Bydiatycze i Szeszerowice, na p艂d. Mokrzany Ma艂e i Mokrzany Wielkie, na zach. Podliski i M istycze. , We wschodniej stronie wsi powstaje potok Siekanica, dop艂. Wiszni i p艂ynie na p艂n. zach. Wzn. si臋ga na p艂n. do 308 mt. W艂. wi臋k. ma roli or. 495, 艂膮k i ogr. 73, past. 5, lasu 367 mr. ; w艂. mn. roli or. 721, 艂膮k i ogr. 104, pastw. 9, lasu 1 mr. W r. 1890 by艂o 131 dm. , 821 mk. w gm. , 8 dm. , 49 mk. na obsz. dwor. 802 gr. kat. , 72 rzym. kat. , 24 izrl. , 2 innych wyzn. ; 831 Rus. , 36 Pol. , 2 Niem. . Par. rzym. kat. w Milczycach, gr. kat. w miejscu, dek. s膮dowowi sze艅ski. Do par. nale偶膮 Mistycze i Sanniki. We wsi jest cerkiew i szko艂a 1 klas. Lu. Dz. Wo艂daciszki, w艣 i folw. nad Dzitw膮, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Radu艅 o 12 w. , okr. wiejski Mo偶ejki, o 42 w. od Lidy a 35 w. od Wasiliszek. Folw. ma 15 mk. katol. , w艣 za艣 U dm. , 107 mk. t. wyzn. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Henszl贸w. Wo艂damiszki, w艣, pow. rossie艅ski, w 5 okr. poL, gm. Retowo. Bitowtowie posiadaj膮 63 dzies. 15 lasu, 8 nieu偶. . Wo艂damy, dw贸r, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gru藕dzie, w艂asno艣膰 Aleksandra Godlewskiego, na 500 dzies. 90 lasu, 20 nieu偶. . Wo艂dejki 1. w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 31 w. od Poniewie偶a. 2. W. , w艣, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 38 w. od Poniewie偶a. Wo艂drychowski Smarch贸w, pow, namys艂owski, ob. Smarch贸w, Wo艂ek, folw. nad jez. Miadzio艂, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 54 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. 1 prawos艂. , 8 katol. . Wo艂ek, strumie艅, w pow. winnickim, dop艂yw Pusto艂owej dop艂. Bohu, bierze pocz膮tek na polach wsi Zalewa艅szczyzna, uchodzi pod wsi膮 Hulowce. Wo艂ek, gr贸d staro偶ytny, istniej膮cy niegdy艣 w pobli偶u K臋t, na g贸rze przy wiosce Czaniec, w dawnem ksi臋stwie o艣wi臋cimskiem obecnie pow. bialski. Po raz pierwszy spotykamy si臋 nazw膮 zamku w dok. z 13 maja 1400 r. , w kt贸rym kr贸l czeski Wac艂aw potwierdza zapis Janusza, ksi臋cia o艣wi臋c, zabezpieczaj膮cy opraw臋 5000 grzyw. groszy praskich 偶onie na mie艣cie Zatorze i zamku Wo艂ek ob. Gruenhagen u. Markgraf, Lehns u Besitzurkunden Schlesien, II, 579. W wieku XV W. by艂 jednem z gniazd rozb贸jniczych obok Gr贸jca pod 呕ywcem, Lanckorony po lew. brzegu So艂y, nad Kobiernieami i Barwa艂du, tu偶 na pograniczu ksi臋stwa Zatorskiego i wojew. krakowskiego. W r. 1453 wyprawi艂 si臋 dla pomszczenia najazdu ksi臋cia o艣wi臋c. Janusza na ziemi臋 krakowsk膮 Jan Kuropatwa, podkomorzy lubelski, i obieg艂 O艣wi臋cim. Przestraszony ksi膮偶臋 szuka艂 pojednania z kr贸lom Kazimierzem i wyda艂 Janowi Kuropatwie zamek o艣wiecimski. Niebawem jednak Janusz 偶a艂uj膮c tego kroku, usi艂owa艂 zamek odzyska膰. Odparty, obwarowa艂 si臋 w zamku Wo艂ku i pocz膮艂 zt膮d pustoszy膰 pograniczne okolice. Wtedy wojewoda krak. Jan z T臋czyna wyruszy艂 z rycerstwiam dla zdobycia zamku. Obl臋偶enie jednak wlok艂o si臋 i zako艅czy艂o ugod膮. Janusz za 20 tysi臋cy groszy szerokich praskich ust膮pi艂 kr贸lowi ziemi o艣wi臋cimskiej. W uk艂adach o t臋 ziemi臋 zamek Wo艂ek jest kilkakrotnie wymieniony ob. Boniecki M. , Kod. dypl. Polski, t. IV, str. 72, 78, 79, Wo艂damiszki Wo艂czyniec Wo艂damy Wo艂dejki Wo艂czyniec Wo艂czy艅ski strumie艅 Wo艂czyny Wo艂czyszczowice Wo艂ek Wo艂k Wo艂fa Wo艂fa 81 i 82. Po obl臋偶eniu ziemi kr贸l kaza艂 zamek W. zaraz zburzy膰. W. H. Wo艂fa, rzka, w pow. mozyrskim, ob. Wo艂cha. . Wo艂ga, w starozytno艣ci Ra, Oaros al. Rhos, w czasie wielkiej w臋dr贸wki narod贸w Atel, Etil, Itil, najwi臋ksza rzeka nietylko w Rossyi lecz i w ca艂ej Europie, dop艂yw m. Kaspijskiego. Bierze pocz膮tek z niewielkiego b艂otnistego 藕r贸d艂a pod wsi膮 Wo艂gino Wierchowie w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej po艂o偶on膮 na wzg贸rzach Wa艂dajskich. Pocz膮tkowo p艂ynie w kierunku p艂n. wsch. jako strumie艅 b艂otnisty, lecz przeszed艂szy przez jeziora W. i M. Werchota, Stier偶, Wsie艂ug, Pieno i Wo艂go staje si臋 rzek膮 sp艂awn膮. Opr贸cz gub. twerskiej zrasza gubernie jaros艂awsk膮, kostromsk膮, ni偶egorodzk膮, kaza艅sk膮, Symbirsk膮, saratowsk膮, samarsk膮 i astracha艅sk膮, nadto na nieznacznej przestrzeni dotyka si臋 gub. moskiewskiej. Opr贸cz wymienionych dorzeczem swem obejmuje jeszcze 12 gubernii. Nad jej brzegami le偶y 39 miast, 6 osad i przesz艂o 1000 wsi. D艂ugo艣膰 biegu wynosi 3343 w. , odleg艂o艣膰 za艣 藕r贸d艂a od uj艣cia w linii powietrznej 1565 w. ; dorzecze jej obejmuje 1284920 w. kw. Przybiera oko艂o 200 rzek, pomi臋dzy kt贸remi 38 偶eglownych. Z dop艂yw贸w W. najwa偶niejsze, od prawego brzegu Wazuza, Dubna, Oka najznaczniejszy prawy dop艂yw, Sura, 艢wiaga i Sarpa, od lewego za艣 Twerca, Mo艂oga, Szekszna, Kostroma, Un偶a, Wet艂uga i Kama al. Ma艂a Wo艂ga najznaczniejszy lewy dop艂yw. Za po艣rednictwem kana艂贸w Wyszniewo艂ockiego, Tychwi艅skiego, Maryi艅skiego i ks. Wirtembergskiego W. utrzymuje komunikacy臋 z systemamatem rzek ba艂tyckich i bia艂omorskich. Bieg W. mo偶na podzieli膰 na trzy cz臋艣ci g贸rny, do uj艣cia Oki, 艣rodkowy do rz. Sarpy i dolny do jej uj艣cia do m. Kaspijskiego. W g贸rnej cz臋艣ci W. jest bardzo wazka, p艂ytka i tylko podczas pe艂nej wody zdolna do sp艂awu. Mi臋dzy Tworem a Rybi艅skiem staje si臋 daleko szersz膮 100 do 300 s膮偶ni i g艂臋bsz膮, lecz tu utrudnia jeszcze 偶eglug臋 oko艂o 70 mielizn. Poni偶ej Rybi艅ska, do uj艣cia rz. Oki, szeroko艣膰 W. dochodzi w niekt贸rych miejscach do 800 s膮偶ni i tu dogodn膮 ju偶 jest dla 偶eglugi wi臋kszych statk贸w. 艢rodkowa cz臋艣膰 W. , zwi臋kszona wodami rzek Oki i Kamy, ma w wielu miejscach oko艂o 15 s膮偶. g艂臋boko艣ci, szeroko艣膰 za艣, wynosz膮ca 艣rednio oko艂o 850 s膮偶. , dochodzi pod Saratowem do 2150 s膮偶. W dolnej cz臋艣ci, od uj艣cia rz. Sarpy, W. wst臋puje na wielk膮 r贸wnin臋 i rozdziela si臋 na liczne koryta; z tych niekt贸re 艂膮cz膮 si臋 napowr贸t z g艂贸wnem korytem, inne p艂yn膮 oddzielnie do samego morza. Do tych ostatnich nale偶y Achtuba, oddzielaj膮ca si臋 od W. niedaleko uj艣cia Sarpy. Mi臋dzy odnogami znajduje si臋 mn贸stwo wysp, maj膮cych grunt bardzo 偶yzny. W. obfituje w ryby, zw艂aszcza por膮 wiosenn膮. Wo艂ga, os. w艂o艣c, pow. konecki, gm. i par. Gowarcz贸w, odl. od Ko艅skich 9 w. , ma 202 mr. Powsta艂a na gruntach poduchownych, Wo艂gi艅ska, karczma flisacza napraw. brzegu Prypeci, pow. pi艅ski, w gm. P艂otnica, w pobli偶u toru dr. 偶el. przerzynaj膮cej tu Prype膰. Wo艂go, jezioro w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, o 30 w. na p艂d. od Ostaszkowa, mado 6 1 2 w. d艂ugo艣ci i od 1 do 2 w. szeroko艣ci. Przep艂ywa przez nie rz. Wo艂ga na 85 w. swego biegu. Wo艂goszcz, niem. Wolgast, jezioro w pobli偶u Frydlandu Marchijskiego, tak zwane w dok. z r. 1314 ob. Pow. wa艂ecki przez Calliera, str. 55. Wo艂goszcz, niem. Wolgast, miasto portowe i handlowe nad uj艣ciem Pieni odnogi Odry do Baltyku, w pow. gryfijskim, w obwodzie reg. stralsundzkiej. Pienia tworzy tuport wygodny, mil臋 od morza odleg艂y. Miasto posiada szko艂臋 偶eglugi, warsztaty okr臋towe, szko艂臋 realn膮, g艂贸wny urz膮d celny, fili膮 banku rzeszy, trzy wice konsulaty holenderski, du艅ski i szwedzki. R. 1878 mia艂o miasto 79 statk贸w, mi臋dzy niemi 3 parowe. Obszaru obejmuje 1603 ha 1124 roli orn. , 252 艂膮k, 81 lasu. R. 1885 by艂o 942 dm. , 1954 dym. , 7485 mk. 7405 ew. , 35 kat. , 35 dyssyd. , 10 偶yd. . Ludno艣膰 trudni si臋 budow膮 statk贸w, 偶eglug膮, handlem, po艂owem ryb i rolnictwem. W. jest miastem bardzo staro偶ytnem. Oko艂o r. 1127 przebywa tu Otto bamberski. W XII w. by艂 tu gr贸d warowny, p贸藕niej rezydencya ksi膮偶膮t wo艂goskich. Nale偶a艂o do hanzy. R. 1628 zdoby艂 je Wallenstein. Dnia 28 lipca 1630 r. przyby艂 tu Gustaw Adolf, kt贸rego zw艂oki 2 lata p贸藕niej zt膮d odwieziono do Sztokholmu. R. 1675 zdoby艂 je wielki elektor brandenburski; r. 1713 zosta艂o zburzone i spalone przez wojsko rossyjskie, a r. 1715 ponownie przez Szwed贸w zdobyte i dopiero r. 1720 moc膮 traktatu sztokholmskiego po艂膮czone z kr贸lestwem pruskiem. Wo艂gsk, ob. Wolsk Wo艂howne, uroczysko na gruntach wsi Oszcz贸w Woszcz贸w, w pow. w艂odzimierskim. Wo艂k, , rzeczka w pow. mi艅skim, lewy dop艂yw Su艂y, przep艂ywa pod wsi膮 Sosenka, osad膮 Kameszy i ma uj艣cie pod wsi膮 Nowosi贸艂ki. Wo艂k, Wowk, rzeka, w gub. podolskiej, prawy dop艂y Bohu. Ma 藕r贸d艂a w b艂otach le偶膮cych na pograniczu pow. latyczowskiego i proskurowskiego, mi臋dzy wsiami Karpowce, Szumowce i Ro偶yczna, pod wsi膮 Wo艂kowce Wy偶sze, p艂ynie 艂膮kami podmok艂emi z zachodu na wsch. do mka Dera偶ni, mija wsi Wo艂kowce Ni偶sze, Rososze, Ro偶yczank臋, Karpowce, Szumowce, 艢winn臋, Ko艂ybanie i mko Dera偶ni臋, odt膮d wykr臋ca ku p贸艂nocowschodowi, oblewa wsi Ni偶na, Czereszenk臋, 艢nit贸wk臋, Rudni臋, Zawo艂k i pod Latyczowem, pod kt贸rym tworzy znaczny staw, ma uj艣cie. Okolice nadbrze偶ne W. s膮 b艂otniste, koryto w wielu miejscach zaros艂e trzcin膮; w czasie wez Wo艂ga Wo艂gi艅ska Wo艂goszcz Wo艂gsk Wo艂howne Wo艂ki Wo艂ka Wo艂kajcie Wo艂kany Wo艂kiewicze Wo艂kiniki Wo艂kiszki Wo艂kodawka brania w贸d wiosennych wylewa szeroko i zatapia okoliczne 艂膮ki. D艂uga przesz艂o 60 w. ; odlewa sze艣膰 staw贸w. Przybiera od praw. brzegu rzk臋 Wo艂czek i ma艂膮. rzk臋 呕arn贸w臋, kt贸ra wpada na samem uj艣ciu W. do stawu latyczowskiego. Wo艂ka 1. rzeczka, w pow. oszmia艅skim, w dobrach wo艂o偶y艅skich, drobny dop艂yw Is艂oczy. P艂ynie 艣r贸d las贸w, bieg ma kr臋ty, nie sp艂awna. 2. W. , Wo艂sza, rzeczka, w pow. mi艅skim i oszmia艅skim, lewy dop艂yw Berezyny Niemnowej. Zaczyna si臋 za wsi膮 Siwic膮, w obr臋bie gm. Iwie niec pow. mi艅ski i up艂yn膮wszy 4 w. lesistemi moczarami, wkracza na t. zw. Polesie pow. osz mia艅skiego, tu bieg膮c g艂uchemi puszczami 28 w. , ma uj艣cie za za艣c. 呕ebraczycha. Zasila si臋 z praw. strony Pru偶anic膮, z lew. Bratuch膮 i Izchledzi膮 I艣ledzi膮, przy samem uj艣ciu do Bere zyny, do kt贸rej na wiosn臋 sp艂awia drzewo z la s贸w okolicznych. 3. W. , rzeczka, w pow. s艂u ckim, ma艂y lewy dop艂yw rzeki Morocz. Zaczy na si臋 w obr臋bie gm. Czaplice, w moczarach za wsi膮 Sadowicze, p艂ynie zrazu zataczaj膮c du偶e ko艂o na po艂udnie i wsch. puszczami ko艂o wsi Buczaczyn gm. Wyzna, Dominikowo, ko艂o folw. Warszawka, wsi Smolacze, folw. Wo艂ka, za艣c. Strachin, o kilka wiorst po za kt贸rym ma uj艣cie. D艂uga oko艂o 2 mil. A. Jel. Wo艂ka, folw. nad rzeczk膮 t. n. , lew. dop艂. Morocza, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Wyzna, par. katol. Starczyca, o 43 w. od S艂ucka. Do r. 1874 nale偶a艂 do ordynacyi kleckiej ks. Radziwi艂艂贸w, odt膮d do ordynacyi nie 艣wieskiej, ma, oko艂o 20 w艂贸k; grunta lekkie, 艂膮k obfito艣膰. A. Jel. Wo艂kajcie, dw贸r, pow. kowie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Kiejdany, o 59 w. od Kowna, w艂asno艣膰 Strebejk贸w, ma 166 dzies. 12 lasu, 12 nieu偶. , browar, gorzelnia, m艂yn wodny. Wo艂kany, Wo艂kuny, Wolkny, w艣, pow. mazowiecki, gm. Po艣wi臋tne, par. Pietkowo. W spisie z r. 1827 w艣 ma 9 dm. , 60 mk. Wo艂ki 1. w艣, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasno al. Krasuesio艂o o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Tyszy艅skich, Miasota, 28 dusz rewiz. 2. W. , w艣, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Mo艂odeczno o 7 w, , okr. wiejski i dobra, Oskierk贸w, Rajewszczyzna, o 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska, 3 dm. , 27 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . 3. W. , w艣 w艂o艣c. nad rz. Tomi艂贸wk膮, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Ma艅kowicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe M臋czeni臋ta M臋czeniaty, o 78 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. po艂ockiej, ma 11 dm. , 79 mk. praw. , 24 katol. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . 4. W. , w艣 nad jez. i rz. Wo艂k, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Okuszk贸w, Norzyca o 3 w. , o 76 w. od Wilejki, przy b. drodze po艂ockiej, 14 dm. , 157 mk. 81 praw. , 76 katol. . 5. W. , w艣, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol, gm. Radwanicze, o 16 w. od Brze艣cia, 941 dzies, zie mi w艂o艣c. 6. W. , za艣c, pow. wi艂komierski, w 1 okr. pol, gm. Wieprze, nale偶y do d贸br 艢li偶e, Bieli艅skich. 7. W. , w艣, pow. orsza艅ski, gm. Mikulino, ma 12 dm. , 85 mk. J. Krz. Wo艂ki, jezioro, w pow. porzeckim gub. smole艅skiej, ob. Dgo. Wo艂kiewicze, okolica szlach. nad rz. Dzitw膮, pow. lidzki, w 4 okr. poL, o 41 w. od Lidy a 42 w. od Wasiliszek, 5 dm. , 41 mk. kat. Wo艂kiniki w dokum. , pow. trocki, ob. Olkieniki, Wo艂kiszki 1. folw. i dw贸r nad strug膮 Netecz膮, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Bieniakonie, okr. wiejski Bolcieniki, o 38 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, 18 mk. katol. ; w艂asno艣膰 hr. Putkamer贸w. 2. W. al. Grygajcie, za艣c, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, o 17 w. od Rossie艅. Wo艂kodawka, w艣 nad rz. 呕urawk膮, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Koladowka, 248 dm. , 1633 mk. , cerkiew. Wo艂kodawy, w dokum. z r. 1583, ob. Woskodawy pow. r贸wie艅ski. Wo艂kogule 1. w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 12 w. , okr. wiejski S艂oboda, o 24 w. od Wilna, 6 dm. , 83 mk. , w tej liczbie 65 katol. , 18 偶yd. w 1865 r. 29 dusz rewiz. , nale偶y do d贸br skarbowych 艢wirany. 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. poL, gm. G贸ry o 22 w. , okr. wiejski 艁ajbiszki, o 25 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. 偶yd. w 1865 r. 4 dusze rewiz. 偶yd贸w rolnik贸w. Wo艂sokiele. osada nad jez. Niedzingi, o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, o 69 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , ob, Wo艂kokiemie 2. Wo艂kokiemia, w艣, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. 呕o艣le o 8 w. , okr. wiejski Stabinciszki, o 42 w. od Trok, 8 dm. , 118 mk. 112 katol. , 6 偶yd. . W r. 1865 wraz z za艣c Rudzie i Gopieniszki by艂o 28 dusz rewiz. ; nale偶a艂a do d贸br Samuelowo, Pomernackich. Wo艂kokiemie 1. w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Mu艣niki o 13 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej Montwi艂艂贸w, nast臋pnie Pi艂sudzkich, Kraweryn, 15 dusz rewiz, 2. W. , w spisie z 1866 r. Wo艂kokiele, za艣c nad Wili膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol, o 60 w. od Wilna, 1 dm, , 4 mk, katol. Wo艂ko艂ackie, b艂oto, w pow. wilejskim, zajmuje do 4000 dzie艣. Wo艂ko艂apowszczyzna, uroczysko, pow. kobry艅ski, w 1 okr. pol, gm. Zalesie, o 9 w. od Kobrynia. Wo艂ko艂ata, mtko skarbowe nad strumieniem, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wo艂ko艂ata, o 63 w. od Wilejki a 175 w. od Wilna, ma 36 dm. , 246 mk. w 1865 r. 132 dusz rewiz. a w 1880 r. 286 mk. , zarz膮d gminy, ko艣ci贸艂 par. katol. , szko艂臋, 2 wiatraki. Ko艣ci贸艂 par. , p. w. 艣w. Ja Wo艂ka Wo艂kodawy Wo艂kogule Wo艂sokiele Wo艂kokiemia Wo艂kokiemie Wo艂ko艂ackie Wo艂ko艂apowszczyzna Wo艂ko艂ata Wo艂k贸w na Chrzcz. , z drzewa wzniesiony w. r. 1624. Parafia katol, dekanatu nadwilejskiego, 5715 wiernych. Kaplica na cmentarzu w W. , Teresdworze i Starej 呕o艣nie. Okr膮g wiejski W. 1 i 2 obejmuje mtko W. i wsi D膮br贸wka, Firkowszczy zna, Jasion贸wce, Kimstaczewo, Maciuszenki Matiuszenki, Nowa S艂oboda, Osinowszczyzna, Os贸wek, P艂oteczno, Repiszcze, Stanis艂awce, Szylki, Trychomowo i Wiszniowce, wog贸le w 1865 r. 589 dusz rewiz. b. w艂o艣c skarb. Gmina nale偶y do 2 okr. pok. do spraw w艂o艣c, sk艂ada si臋 z 3 okr. starostw wiejskich poprzednio z 5 Wo艂 ko艂ata 1 i 2, Wirze, Kury艂owicze i Dziat艂owo, obejmuje 52 miejscowo艣ci, majace 352 dm. , 5149 mk. w艂o艣c. W r. 1865 by艂o w gminie 1782 dusz rewiz. 1652 b. w艂o艣c. skarb. i 130 w艂o艣cian uw艂aszczonych. Pod艂ug danych cen tralnego komitetu Statyst. z 1886 r. gmina obej muje 4 okr臋gi miejskie, 58 miejscowo艣ci, 533 dm. , 4443 mk. w艂o艣c, uw艂aszczonych na 10779 dzies. 4499 orn. . Nadto w obr臋bie gminy prze bywa 171 mk. innych stan贸w, posiadaj膮cych 1283 dzies. 388 ornej, ca艂y wi臋c obszar gminy obejmuje 12072 dzies. 4887 ornej, 4614 mk. W. nale偶a艂o niegdy艣 do wygas艂ej rodziny Do艂mat Pajkowskich, 1794 r. Ksawerego Zienkowi cza, nast臋pnie Brzostowskich, Oskierk贸w i Szy szk贸w. J. Krz. Wo艂ko艂atka, w艣, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Buds艂aw o 6 w. , okr. wiejski i dobra Szyszk贸w Szyszkowszczyzna, o 47 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. buds艂awskiej, 17 dm. , 295 mk. katol w 1865 r. 67 dusz rewiz. . Wo艂konosowo, w艣, pow. mohylewski, gm. Kruh艂e o 7 w. , ma 30 dm. , 198 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Wo艂konosza 1. folw. i okolica szlachecka nad rz. Izw膮, lew. dop艂ywem Niemna, pow. nowogr贸dzki, w okr. pol. , gm. i par. katol. Wsielub, o 9 w. od Nowogr贸dka. W r. 1860 W. naby艂 Konstanty Mi艂aczewski razem z dom. Kamionka, przez wiano c贸rki jego Maryi przesz艂o do Grabowskich, Razem z Kamionk膮 ma oko艂o 92 w艂贸k. Por贸w. Kamionka. 2. W. , folw. , pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol, gm. Wsielub, oko艂o 2 1 2 w艂贸k, w艂asno艣膰 Tubartowskiego. A. Jel. Wo艂ko艅ski Las al Wa艂dajskie g贸ry, ob. Ala艅skie g贸ry. Wo艂korabiszki, w艣 艂 fol. nad stawem, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. Rukojnie o 9 w. , okr. wiejski KienaWo艂korabiszki, o 21 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 16 mk. 1 praw. , 15 kat. , w艣 za艣 8 dm. , 78 mk. katol w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Jocz贸w. Wo艂kostawiec al Wielkostawiec, w艣 i fol, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. p贸l, gra. Wierzchowicze, o 44 i 49 w. od Brze艣cia. W艣 ma 134 dzies. ziemi w艂o艣c. 15 艂膮k i pastw. , 30 nieu偶. ; dobra, w艂asno艣膰 Bojewych, 403 dzies. 22 艂膮k i pastw. , 116 lasu, 4 nieu偶. . Wolkosza艅sk, folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol rzeczyckim, gm. Cho艂mecz, w艂asno艣膰 Bykowskich, ma 10 w艂贸k. A. Jel. Wo艂kosznie, jezioro, wpow. trockim, pod okolic膮 szlach. Sawaszczyszki. Wo艂kosz贸w, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Mi臋dzyrzecz, par. praw. Lipki o 2 w. , nale偶y do d贸br Niewirk贸w ob. t. VII 136. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1577 r. sio艂o zamkn dorohobuzkiego ks. Konst. Ostrogskiego, p艂aci z 4 dym. p贸艂dwor. , 3 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 41. Wo艂koszyn, jezioro, w pow. trockim, pod wsi膮 Grandowo. Wo艂kota, ob. Welkota, Wolkotruby, przysio艂ek nad strum. t. n. , dop艂. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol Mak贸w, gm. i par. katol Smotrycz, par. praw. S艂ob贸dka Smotryczowiecka, s膮d w Gr贸dku, o 35 w. od Kamie艅ca, ma 14 dm. , 57 mk. Nale偶y do wsi Maryan贸wki. Wchodzi艂 w sk艂ad ststwa smotryckiego, dzi艣 Potockich. Por贸w Huta 1. . Wo艂k贸w 1. ; w艣, pow. lwowski, 14 klm. na p艂d. wsch. od Lwowa urz. poczt. , 14 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. w Winnikach. Na p艂n. le偶y 呕yrawka, na wsch. Milatycze, na p艂d. zach. Kuhaj贸w i Zag贸rze. 艢rodkiem wsi p艂ynie pot. Zubrze. W jego dolinie le偶膮 zabudowania. W艂. wi臋k. konwentu benedyktynek we Lwowie ma roli or. 516, 艂膮k i ogr. 91, past. 46, lasu 138 mr. ; w艂. mn. roli or. 798, 艂膮k i ogr. 193, pastw. 93, lasu 2 mr. W r. 1890 by艂o 113 dm. , 652 mk. w gm. , 7 dm. , 55 mk. na obsz. dwor. 469 rz. kat. , 197 gr. kat. , 29 izrl, 12 innych wyzn. ; 536 PoL, 171 Rus. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Rok za艂o偶enia parafii i nazwisko fundatora nie s膮 znane, gdy偶 dokument erekcyjny uleg艂 wraz z ko艣cio艂em zniszczeniu podczas napadu Turk贸w i Tatar贸w oko艂o r. 1673. W trzy lata p贸藕niej odbudowa艂 ko艣ci贸艂 Kurdwanowski, dziedzic W. , ale erekcyi nie wznowi艂. W aktach wizytacyjnych z r. 1638 znajduje si臋 jednak uwaga, obja艣niaj膮ca dotacye ko艣cio艂a. Ko艣ci贸艂 drewniany, w r. 1712 konsekrowany. Bo par. nale偶膮 Kuhaj贸w, Milatycze, Siedliska, To艂szcz贸w i Zag贸rze. Par. gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Nale偶膮 do niej Milatycze, Kuhaj贸w i Zag贸rze. We wsi jest cerkiew, szko艂a 2 klas. Wie艣 wspomniana w dokumencie z r. 1484 Liske, A. G. i Z. , t. 7, str. 146. 2. W. , w艣, pow. przemy艣la艅ski, 7 klm. na p艂d. wsch. od Przemy艣lan s膮d pow. i urz, poczt. . Na p艂n. le偶膮 Borsz贸w i 艁ada艅ce, na wsch. Brzyko艅, na p艂d. Bi艂ka i Kosteni贸w, na zach. Meryszcz贸w. Wzd艂u偶 granicy zach. p艂ynie Gni艂a Lipa od p艂n. na p艂d. 艢rodkiem obszaru p艂ynie od p艂n. wsch. na zach. lewy dop艂yw Gni艂ej Lipy, pot. Maruszka. W dolinie Maruszki le偶膮 zabudowania. Najw. wzn. na p艂d. 301 mt. , najni偶sze w dolinie Gni艂ej Lipy 289 mt. W艂. wi臋k. ma roli or. 295, 艂膮k i ogr. 142, pastw. 54, Wo艂konosowo Wo艂konosza Wo艂koszyn Wo艂kosz贸w Wo艂kosznie Wo艂kostawiec Wo艂korabiszki Wo艂ko艅ski Las Wo艂kota Wo艂ko艂atka Wo艂ko艂atka Wo艂kowatycze Wo艂kowa Wo艂kowa Wo艂kowce lasu 113 mr; w艂. mn. roli or. 275, 艂ak i ogr. 181, pastw. 14 mr. W r. 1890 by艂o 126 dm. , 713 mk. w gm. ; 6 dm. , 44 mk. na obsz. dwor. 597 gr. kat. , 112 rzym. kat. , 48 izrl. ; 736 Rus. , 21 Pol. . Par. rzym. kat. w Przemy艣lanach; gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cer kiew i szko艂a 1 klas. Lu. Dz. Wo艂kowa, w艣, pow. opoczy艅ski, gm. Zaj膮czk贸w, par. Smardzewice, odl. od Opoczna 28 w. , ma 6 dm. , 33 mk. , 97 mr. Wo艂kowa al. Nil贸wka, w艣 nad rzk膮; Wo艂kowk膮, pow. bielski gub. smole艅skiej, gm. Baturyno, o 37 w. od Bia艂ego, 17 dm. , 117 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a. Wo艂kowatycze, cz臋艣膰 Zab艂ociec w pow. brodzkim, nad rz. Ponikowic膮. Wo艂kowce 1. w艣, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Lida, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Zachwatowicz贸w Berd贸wka, o 14 w. od Lidy, 18 dm. , 166 mk. , w tej liczbie 161 praw. w 1865 r. 74 dusz rewiz. . 2. W. , za艣c, pow. borysowski, w 2 okr. pol. 艂ohojskim, gm. Prusewicze, o 60 w. od Borysowa. Wo艂kowce 1. w艣 nad rzk膮 Po艂tw膮, pr. dop艂yw. Horynia, pow. krzemieniecki, gm. Dederka艂y Wielkie, par. praw. Dederka艂y Ma艂e o 2 w. , ma 34 dm. , 290 mk. Posiada cerkiew filialn膮 Pokrowsk膮; , z drzewa wzniesion膮; w 1703 r. i uposa偶on膮; 18 dzies. ziemi. Zygmunt I, d. 27 czerwca 1518 r. potwierdza horodniczemu w艂odzimierskiemu Jesko Seniutyczowi prawo w艂adania, pomi臋dzy innemi, sio艂em Wo艂czkowce Arch. ks. Sanguszk贸w, III, 173. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. w艣 W. nale偶y do Lucyana Wasilewskiego i do Andrzeja Wo艂kowyskiego. Pierwszy wznosi z 3 dym. , 2 ogr. po 2 gr. , drugi za艣 z 3 dym. , 1 ogr. 4 gr. , 1 ogr. , 2 gr. R贸wnie偶 i 1583 r. w艣 W. posiada cz臋艣ciowych w艂a艣cicieli Fiedor Wo艂kowski p艂aci z 1 dym. , 1 ogr. , Andrzej Owsianik z 2 dym. , 2 ogr. , 1 kom. i Marcin 0siemborowski z 1 dym. , 2 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 29, 142, 143. 2. W. , ob. Wo艂czkowce. 3. W. , ob. Wo艂kowicze. 3. W. , w艣, pow. starokonstantynowski, par. praw. Czo艂huz贸w w pow. ostrogskim, o 1 2 w. 5. W. , w艣, pow. zas艂awski, gm. , st. poczt. i dr. 藕el. Szepiet贸wk膮, par. praw. Ziele艅ce o 2 w. , par. katol. Zas艂aw, posiada cerkiew filialn膮, , p. w. 艣w. Dymitra, z drzewa wzniesion膮; w 1862 r. kosztem parafian i uposa偶on膮; 31 dzies. ziemi. Szk贸艂ka cerkiewna od r. 1859. Do filii nale偶y w艣 Wo艂kowczyki. Obie maj膮, 103 dm. , 777 mk. Pod艂ug reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. w艣 Wo艂kowce nale偶y do d贸br Zas艂awskich ks. Micha艂a Zas艂awskiego, kt贸ry wnosi zt膮d od 8 dym. , 4 ogr. , 3 ogrod. , 1 komor. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 134. 5. W. Misze, w艣 nad rz. Wo艂kiem, pow. proskurowski, okr. poL, par. kat. i st. poczt. Felsztyn o 10 w. , gm. Malinicze, st. kol. 偶el. i s膮d Proskur贸w o 14 w. , ma 133 dm. , 670 mk. , 520 dzies. ziemi w艂o艣c, dworskiej sukcesor贸w 艁u czy艅skiego 140 dzies. , Skibniewskich z Roso sz膮; , Andrejkowcami i Rajkowcami 2105 dzies. Cerkiew, p. w N. M. P. , wzniesiona w 1877 r. i uposa偶ona 34 dzies. , ma 628 parafian. 6. W. Wy偶sze, w艣 u 藕r贸de艂 Wo艂ku, pow. proskurowski, okr. pol, par. katol. i st. poczt. Felsztyn Ful sztyn, o 7 w. , gm. Malinicze, st. drogi 偶eL Pro skur贸w o 16 w. , ma 87 dm. , 458 mk. , 522 dzies. ziemi dworskiej, 253 w艂o艣c, 28 cerkie wnej. Cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a, wzniesiona w 1792 r. W艂asno艣膰 dawniej Grabiank贸w, dzi艣 Czajkowskich. Wsi te istnia艂y ju偶 w 1542 r. i nale偶a艂y do Chocimirskich, kt贸rzy wnie艣li po b贸r od 1 p艂uga. Zofia Chocimirska wnios艂a W. Iwanowi Jarmoli艅skiemu, zwanemu od maj膮tku Sutkowskim. W r. 1565 r. p. Sutkowska p艂aci z W. od 8 p艂ug贸w, 2 komorn. , 1 hultaja a Chocimirska i Kalinowski od 6 p艂ug贸w, 1 popa, 2 k贸艂 m艂y艅. W r. 1569 Sutkowska z cz臋艣ci swej, zniszczonej przez Tatar贸w, wnosi od 2 p艂ug贸w, Chocimirscy za艣 i Kalinowscy od 6 p艂ug贸w, 2 k贸艂 m艂y艅skich. W r. 1578 i 1583 s膮 tu cz臋艣ci Kalinowskich, Chocimirskich i Sutkowskich. Pierwsi p艂ac膮 w 1578 r. od 3 p艂ug贸w i 1 ogr. 4 gr. , a w 1583 od 3 p艂ug贸w; Chocimirski od 6 p艂ug贸w, 3 ogr. po 4 gr. i popa w 1578 r. 1 fl. propter paupert. , Sutkowscy za艣 od 6 p艂u g贸w i 1 rzemie艣l. 4 gr. Nadto w 1583 r. po dan膮 zosta艂a w艣 Wolkowcze Ni偶ne, p艂ac膮ca od 3 p艂ug贸w Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 165, 189, 191, 223, 224, 300, 301, 302. C贸rka Sut kowskich, Barbara, wysz艂a za Ba艂abana, sst臋 tr臋bowelskiego. Gdy ten偶e pod Cecor膮 wzi臋ty by艂 do niewoli, 偶ona jego zastawi艂a W. u G贸r skiego, kaszthalickiego, dla wykupienia m臋偶a, kt贸ry nast臋pnie dla wykupienia W. sprzeda艂 Sutkowce. J. Krz. Dr. M. Wo艂kowce, w艣 nad Su艂膮, pow. rome艅ski gub. po艂tawskiej, gm. Korowi艅ce, 308 dm. , 1900 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, 38 wiatrak贸w, 3 olejarnie, targi tygodniowe. Wo艂kowce 1. Ko艂o Borszczowa, w艣, pow. borszczowski, 5 klm. na p艂d. wsch. od Borszczowa s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. le偶y S艂ob贸dka, na wsch. Turylcze, na p艂d. wsch. i p艂d. Sapah贸w, na zach. Skowiatyn, Piszczaty艅ce i Borszcz贸w. 艢rodkiem wsi p艂ynie od p艂n. na p艂d. Cyganka, dop艂. Nicz艂awy. W jej dolinie le偶膮 zabudowania. W艂asn. wi臋k. Ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 1282, 艂膮k i ogr. 394, past. 113, lasu 1256 mr. ; w艂. mn. roli or. 1313, 艂膮k i ogr. 195, pastw, 100, lasu 2 mr. W r. 1890 by艂o 347 dm. , 1641 mk. w gm. ; 22 dm. , 116 mk. na obsz. dwor. 1393 gr. kat. , 301 rzym. kat. , 63 izrl. ; 1470 Rus. , 287 Pol. . Par. rzym. kat. w Borszczowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a 1 klas. i kasa poz. z kapita艂em Wo艂kowe Wo艂kowiany Wo艂kowica Wo艂kowice Wo艂kowicki Krupiec Wo艂kowicze Wo艂kowczyki 376 z艂r. Jest tak偶e gorzelnia i m艂yn. W. , Wierzchniakowce, Wysuczki. Piszczaty艅ce i cz臋艣膰 Strza艂kowic, z obszarem mr. aust. 5748, blizko 3000 ha roli lub pastwisk stepowych 2961 mr. aust. , a 2200 mr. lasu sta nowi膮 nowo utworzona ordynacy膮, imienia Czar kowskich. Dobra te s膮. oszacowane na 581606 z艂r. 2, W. nad Dniestrem, w艣, pow. bor szczowski, 36 klm. na p艂d. wsch. od Borszczo wa, 10 klm. na p艂d. wsch. od Mielnicy s膮d pow. i urz. poczt. Na zach. le偶y Olchowiec, na p艂d. D藕winiaczka, na wsch. 艁atkowce i D藕winogr贸d, na p艂d. Raszk贸w i Bukotyn obie w pow. cho cimskim gub. bessarabskiej. Wzd艂u偶 granicy p艂d. p艂ynie Dniestr. Nad nim le偶膮. zabudowania wsi. W艂. wi臋k. ma roli or. 896, 艂膮k i ogr. 18, past. 98, lasu 132 mr. ; w艂as. mn. roli or. 1173, 艂膮k i ogr. 125, pastw. 43 mr. W r. 1890 by艂o 249 dm. , 1194 mk. w gm. , 11 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. 1164 gr. kat. , 30 rzym. kat. , 40 izrl. ; 1157 Rus. , 77 Pol. Par. rzym. kat. w Mielni cy, gr. kat. w miejscu, dek. kudryniecki. Do par. nale偶膮 D藕winogr贸d, 艁atkowce i Babi艅czyki. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Miko艂aja, szko艂a 1 klas. , kasa po偶. gm. z kapit. 111 z艂r. i m艂yn. Dokumentem, wydanym w obozie pod 艁臋czyc膮 dnia 2 pa藕d. 1656 r. nadaje Jan Ka zimierz Andrzejowi Potockiemu, obo藕nemu kor. , Zwiniacz z Zwinogrodem i wsiami Wo艂kowce, 艁atkowce, Babice i Tupczyn Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 405, str. 1569. . W Krakowie dnia 19 pa藕dz. 1669 r. pozwala kr贸l Micha艂Stanis艂awowi na Jab艂onowie Jab艂onowskiemu, woj. ruskiemu, na ust膮jpienie prawa do偶ywocia na wsiach Wo艂kowce, 艁atkowce i t. d. na rzecz Je rzego i Krystyny Wo艂odyjowskich, ma艂偶onk贸w 1. c, C, t. 155 str. , 514. Lu. Dz. Wo艂kowczyki, w艣, pow, zas艂awski, gm. Szepiet贸wka, par. praw. Ziele艅ce, odl. 1 w. od cerkwi filialnej w Wo艂kowcach. Wo艂kowe, , tak偶e W贸lkowe, w艣 nad rz. Rozog膮, pow. ostro艂臋cki, gm. i par. Myszeniec, le偶y o 4 w. na wsch贸d p艂n. od Mysze艅ca, w pobli偶u granicy od Prus, w okolicy bezle艣nej i nieludnej, na obszarze dawnej pusczy myszenieckiej, ma 142 dm. , 1174 mk. i 4523 mr. obszaru. Mieszkaj膮 tu Kurpie. W r. 1827 by艂o 113 dm. , 702 mk. Wo艂kowe, trz臋sawisko b艂otne, w pow. latyczowskim, przy kt贸rem le偶膮 wsi 艢winna, Ko艂ybanie, Bohdanowce i Iwa艣kowce. Wo艂kowiany, w艣 pow. che艂mski, gm. 呕mud藕, par. r. 1. Kum贸w, r. g. Pobo艂owice, ma 29 os. , 864 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Kleszt贸w. W r. 1827 by艂o 27 dm. , 160 mk. Wo艂kowica, grupa dom贸w w Kamionce Wo艂oskiej, w cz臋艣ci Starawie艣, pow. Rawa Ruska. Wo艂kowice, niem. Wolkowitz na mapie z r. 1836, le艣nicz贸wka, w pow. 艣redzkim, w lasach nekielskich, na p艂n. od Nekli. Wo艂kowicki Krupiec, w艣, pow. homelski, gm. Telesze o 10 w. , 166 dm. , 879 mk. , 3 wiatraki, zapasowy 艣pichlerz gminny. Wo艂kowicze 1. w艣 w艂o艣c. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Mo偶ejki Wielkie, okr. wiejski Zabrojowce, o 20 w. od Szczuczyna, 9 dm. , 118 mk. 2. W. , w艣 i dobra, pow. brzeski gub. grodzie艅skiej, w 5 okr. pol, gm. Wysokie Litewskie, o 44 w. od Brze艣cia. W艣 ma 390 dzies. ziemi w艂o艣c. 55 艂膮k i pastw. , 46 nieu偶. i 180 nale偶膮cych do r贸偶nych w艂a艣c. 9 艂膮k, 2 nieu偶. . 3. W. , dobra, tam偶e, o 49 w. od Brze艣cia, w艂asno艣膰 Hrynkiewicz贸w, 78 1 2 dzies. 4. W. , dobra, tam偶e, o 49 w. od Brze艣cia, 580 dzies. 58 艂膮k i pastw. , 42 1 2 lasu, 11 nieu偶. . Nale偶膮 w cz臋艣ciach do d Obern贸w, Zawistowskich, Niewiarowskich, Hrynkiewicz贸w, Pomera艅skich i Tokarzewskich. 5. W. , w艣 i dobra, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Roho藕na, o 19 w. od Kobrynia. W艣 ma 122 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 72 1 2 艂膮k i pastw. i 24 dzies. nale偶膮cej do r贸偶nych w艂a艣cicieli; dobra, w艂asno艣膰 Nowackich, 148 dzies. 4 lasu, 11 nieu偶. . 6. W. , osada, pow. kobry艅ski, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, w艂asno艣膰 Rudomin贸w, ma 8 dzies. 7. W. , w艣 i folw. na rz. Rutk膮; , lew. dop艂. Serweczy, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Horodeczno, o 10 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci bezle艣nej, wzg贸rzystej, w glebie wybornej. W艣 W. nale偶a艂a niegdy艣 do w贸jtowstwa nowogr贸dzkiego, ma 34 osad. Cerkiew paraf. z r. 1787, fundacyi obywatela Korsaka, p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , ma z dawnych zapis贸w do 2 w艂贸k grunt贸w; oko艂o 1200 parafian. Folw. , oko艂o 45 w艂ok, nale偶a艂 jeszcze w r. 1876 do Piotra Zygmuntowskiego, obecnie jest w艂asno艣ci膮 w艂o艣cianina Czurki. 8. W. , w艣, pow. bychowski, gm. Osowiec Cerkiewny o 6 w. , ma 35 dm. , 144 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny. 9. W. , w艣, pow. orsza艅ski, gm. Olenowicze, 23 dm. , 174 mk. 10. W. , w艣, pow. orsza艅ski, gm. Stary To艂oczyn o 8 w. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Wo艂kowicze 1. al. Wo艂kowce, nieistniej膮ce sio艂o nad rz. Usz膮, w dzisiejszym pow. owruckim, w s膮siedztwie wsi Paszyny i Michaj艂贸wka. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego sio艂o bojar贸w putnych owruckich, w liczbie 6, p艂ac膮cych po 20 gr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 27. 2. W. , w艣, w dawnym pow. w艂odzimierskim, widocznie dzisiejsze Wojkowicze, w艣 nad 艁ugiem, na zach贸d od 艁okaczy. Pod艂ug rewizyi zamk贸w wo艂y艅skich z 1544 r. niegdy艣 sio艂o zamku w艂odzimierskiego, nadane z dworem Falmicze, oraz sio艂ami Zajaczycze, Teszkowicze i Wola przez kr贸la Kazimierza ks. Micha艂owi, ojcu ks. Kowelskiego. W czasie rewizyi zamku, w艂asno艣膰 Micha艂a 艢winuskiego, kt贸ry z W. i z Zajaczycz dzisiejsze Zajczyce zobowi膮zywany Wo艂kowczyki Wo艂kowi艅ce Wo艂kowiecki horb by艂 do opatrywania dw贸ch horodni zamko wych. J. Krz. Wo艂kowiecki horb, garb bezle艣ny w Wo艂kowcach nad pot. Cyga艅skim, w pow. borszczowskim Karta wojsk. , 10, XXXIV. Wo艂kowi艅ce, w艣 u 藕r贸de艂 rzeki Zharka, pow. latyczowski, gm. W贸jtowce, par. katol. Bar o 12 w. , s膮d w Dera偶ni, odl. o 23 w. od Latyczowa, przy dr. poczt. do Lityna, posiada st. kol. 偶el. w miejscu, zwan膮 dzi艣 Komarowce. W. powszechnie uwa偶ane za mtko, cho膰 przywileju zdaje si臋 nie otrzyma艂o, ma 589 dm. , 3308 mk. , w tej liczbie do 30 偶yd贸w, szko艂臋 1 klasow膮 od 1887 r. , aptek臋, 3 m艂yny, 56 rzemie艣l. , oddzia艂 poczt. i telegr. , 420 dzies. ziemi w艂o艣c, 941 dworskiej w cz臋艣ciach, kt贸rych jest do 40 i cz臋艣膰 rz膮dow膮, 42 dzies. ziemi w艂o艣c. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Tr贸jcy, wzniesion膮 w 1807 r. , z 2050 parafianami, ko艣ci贸艂 filialny katol. , ze s艂yn膮cem cudami obrazem P. Jezusa, 3 domy modlitwy 偶ydowskie. St. kol. 偶el. p艂d. zach. W. , zwana Komar贸wce, na odnodze ZmierzynkaWo艂oczyska, pomi臋dzy stacyami Serbinowce o 20 w. a Dera偶ni膮 r贸wnie偶 o 20 w. odleg艂膮 jest o 39 w. od Zmierzynki a 113 w. od Wo艂oczysk. W. by艂y dawniej otoczone ogromnemi lasami, z niema艂膮 liczb膮 wilk贸w, zt膮d zapewne powsta艂a nazwa wsi. Jestto stara osada, powsta艂a na gruntach do ststwa barskiego nale偶膮cych. W 1530 i 1542 r. w艂adali ni膮 Tethko, Haynko i Snyenya i p艂acili od 2 p艂ug贸w. W 1578 r. nale偶y do Baru. P艂acono z niej od 1 p艂uga, 10 komorn. inquilini, od 3 k贸艂 po 12 gr. i od popa 2 fl. W r. 1583 wniesiono pob贸r od 1 p艂uga, 3 komor. po 2 gr. , 3 k贸艂 dorzecz. po 12 gr. i od popa a popone ex quo non ert tantum templum; Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 169, 301. Pod艂ug lustracyi ststwa barskiego z 1616 r. posesorami wsi Wo艂kowi艅cze byli synowie Bachnowi, Pankowi i Turkowi Wo艂kowi艅skich, za prawem do偶ywotnem per cessionem juris parentum suorum, za konsensem 艣. p. kr贸la JMci Stefana, t. j. Wawrzeniec, Konrad, Mikita Wo艂kowi艅scy, na kt贸rym konsensie mency臋 czyni jakiej艣ci sumy, kt贸rej nie ukazuj膮, mianuj膮c, 偶e te przywileje przez nieprzyjaciela, kiedy tak trzy lata Tatarowie bez wie艣ci przyszed艂szy sto siedmdziesi膮t cz艂owieka tam wzi臋li, s膮 wzi臋te. Z kt贸rej wsi, i偶 servitium militare odprawuj膮 z panem starost膮 barskim, nie podlegli lustracyi. A co si臋 sumy tyczy, to na 艂asce JKMci Jab艂onowski, Lustracye, 32. Wo艂kowiniecki Majdan, pow. latyczowski, odl. od 18 w. od Latyczowa, nale偶y do Wo艂kowiniec o 5 w. , gdzie st. poczt. i kol. 偶el. , ma 14 dm. , 98 mk. Wo艂kowizna, w艣, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lutowo, odl. od Kalwaryi 16 w. , ma 13 dm. , 71 mk. W r. 1827 by艂o 11 dm. , 42 mk. Wolk贸wka, folw. , pow. czerykowski, w艂asno艣膰 Bohdana Siestrze艅cewicza. Wo艂kowo 1. w艣 nad rzk膮 Supowk膮, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol. , gm. 艁u偶ki o 6 1 2 w. , okr. wiejski Jakubionki, o 34 w. od Dzisny, 2 dm. , 28 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Stare Porzecze, Jacyn贸w. 2. W. , za艣c, tam偶e, 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. , fol. pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, o 29 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. katol. 4. W, , w艣 w艂o艣c, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarbowe Kury艂owicze, 5 dusz. rewiz. 5. W. , osada 偶ydow. , tam偶e, o 10 w. od Dzisny, 3 dm. , 25 mk. 6. W. , za艣c, tam 偶e, o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. 7. W. , folw. , tam偶e, o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. katol. 8. W. , w艣, pow. orsza艅ski, gm. Lu bawicze, ma 8 dm. , 54 mk. J. Krz. Wo艂kowo 1. pow radomyski, mylnie ob. t. IX, 131, za Wolczk贸w. Pod wsi膮 rozci膮ga si臋 b艂oto Zdwi偶. 2. W. , przedmie艣cie mta Humania ob. t. III, 216. Wolkowo, w艣, pow. kra艣ni艅ski gub. smole艅skiej, gm. Wo艂kowo, o 20 w. od mta powiat. , ma 24 dm. , 145 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, przytu艂ek, m艂yn wodny, 2 jarmarki. Wo艂kowo, pow. Szmigielski, ob. W贸lkowe. Wo艂kowszczyzna 1. Wilkowszczyzna al. Wilcza Jama, w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gra. Jody o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Bo偶eranowych Paulin贸w, o 72 w. od Dzisny, 5 dm. , 61 mk. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Woropa艅szczyzna o 12 w. , okr, wiejski Ika藕艅, o 57 w. od Dzisny, 10 dm. , 124 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. w艂asno艣膰 Klott贸w. 3. W. , w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Polany o 10 w. , okr. wiejski Mokrzyca, 22 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Cudzieniszki. 4. W. , okolica, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki o 2 w. , o 36 w. od Oszmiany, 7 dm. , 45 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. jednodworc贸w. 5. W. , folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasna al. Krasnesio艂o, o 42 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mi艅ska, 1 dm. , 4 mk. ; w艂asno艣膰 Jurkiewicz贸w. 6. W. , w艣 w艂o艣c i folw. skarbowy nad rz. Pieni膮, pow, wilejski, w 2 okr. pol, gm. Wilejka, okr. wiejski Kaczanki, o 4 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Do艂hinowa do Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 12 mk. , m艂yn wodny; w艣 9 dm. , 83 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. , m艂yn wodny. 7. W. , w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce o 18 w. , okr. wiejski Duszewo, o 98 w, od Wilejki, 15 dm. , 81 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Derkowszczyzna, Domejk贸w. 8. W. , fol. nad strumieniem, tam偶e o 104 w. od Wilejki, 1 dm. , 38 mk. 9. W. , w艣 rz膮d. nad stawem, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, o 35 w. od Wilna, 4 dm. , Wo艂kowszczyzna Wo艂kowo Wo艂kowizna Wo艂kowiecki horb Wo艂kowiniecki Majdan Wo艂kowyja Wo艂kowyja Wo艂kowyje Wo艂kowyjka Wo艂kowysk 26 mk. katol. 10. W. , w艣, pow. wile艅ski, w 6 okr. pol, gm. Rudomino o 6 w. , okr. wiejski Petesza, o 19 w. od Wilna, 5 dm. , 31 mk. kat. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Korzy艣膰, Domejk贸w. 11. W. , folw. , pow. s艂onimski, w 2 okr. pol, gm. maryjska, nale偶y do d贸br Chmielnica Miko艂aja Redutto. 12. W. , w艣 i folw. , pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Holszany o 7 w. , okr. wiejski Ba艂waniszki, o 12 w. od Oszmiany, 3 dm. , 35 mk. katol. ; w艂asno艣膰 Zawadzkich. 13. W. , bia艂orus. Wa艂kouszczyna, w艣 nad bezim. dop艂. Mo偶y, pow. borysowski, gm. Je艣mony, w 1 okr. pol. cho艂opienickim, o 68 w. od Borysowa, ma 12 os. 14. W. , za艣c. i karczma, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol, gm. Siennica, przy drodze z Nied藕wiedzina do Sucharewa, odl. 8 w. od Mi艅ska, 8 osad; grunta szczerkowo gliniaste, miejscowo艣膰 ma艂ole艣na. 15. W. , bia艂orusWa艂kouszczyna, w艣, pow. mi艅ski, przy samej granicy pow. wilejskiego, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zas艂aw, ma 5 osad. 16. W. , Wa艂kouszczyna, w艣, pow. mi艅ski, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zas艂aw, o 4 w. od Rakowa, gdzie te藕 st. poczt. , o 42 w. od Mi艅ska, ma 5 os. ; miejscowo艣膰 lekko falista, do艣膰 le艣na, grunta szczerkowe, 偶ytnio. 17. W. , folw. , pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. poL snowskim, gm. Horodziej, o 60 w. od Nowogr贸dka. 18. W. , dw贸r, pow. kowie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Janowo, o 39 w. od Kowna, w艂asno艣膰 呕org贸w, 113 dzies. 28 lasu, 20 nieu偶. . 19. W. , dobra, pow. borecki, od 1880 r. w艂asno艣膰 gen. Szestakowa, maja 1176 dzies. 26 roli, 175 艂膮k, 947 lasu. J. Krz. , A. J. Wo艂kowyja, rzeczka, w pow. wo艂kowyskim, dop艂yw Rossy, przep艂ywa pod Wo艂kowyskiem, poni偶ej kt贸rego ma uj艣cie. Wo艂kowyja 1. w dokum. Wo艂kowa, Wo艂kowia, Wolkowia, Wolkowya; Wolkowycia, w艣 nad rzk膮 Kalin贸wk膮, dop艂. Styru, pow. dubie艅ski, gm. Tes艂uh贸w, par. praw. Roho藕n膮 o 3 w. , par. katol. 艁ysin, ma 80 dm. , 743 mk. , cerkiew filialn膮, p. w. Podniesienia Krzy偶a 艣w. , niewiadomej erekcyi, uposa偶on膮 35 1 2 dzies. ziemi; fabryka ko艣ci palonej. Obok wsi kolonia czeska, maj膮ca 502 mk. Uroczysko nosi nazw臋 Szwaj berowskie. Jest to dawna osada, wspominana ju偶 w przywileju 艢widrygajl艂y z 1459r. , kt贸rym potwierdza prawa monasteru 艣w. Wasila w 艁ucku, na dobra nadane mu przez M艣cis艂awa Wo艂odymirowicza i Wasilka Romanowicza. Z dobrami temi graniczy艂a w艣 W. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1, 182. Pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. w艂asno艣膰 Rohozi艅skiego, kt贸ry z Roho藕na i W. by艂 zobowi膮zany, wesp贸艂 z innymi, do opatrywania dw贸ch horodni zamkowych Jab艂onowski, Rewizye, 36, 40. W r. 1570 nale偶y w cz臋艣ci do Falileja, Dmytra i Dani艂a Rogozi艅skich Rogoszi艅ski. Pob贸r oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 p艂aci zt膮d Miko艂aj Hrennicki z 3 dym. , 2 ogrod. , Matwiej Rogozi艅ski z Rogo藕na, Woronicz, Wolkowiey i Kazimir z 12 dym. , 6 ogr. , 4 ogr. , 1 4 ko艂a, 1 4 popa; Jan Worona Boroty艅ski w imieniu Dymitrowej Rogozi艅skiej z cz臋艣ci tych偶e wsi z 6 dym. , 5 ogr. , 5 ogrod. , 1 4 ko艂a; wreszcie Matfiej Rogozi艅ski, w imieniu swego stryja Wasila, z cz臋艣ci tych偶e wsi z 12 dym. , 6 ogr. , 4 ogr. , 1 4 ko艂a, 1 4 popa rohozi艅skiego, 1 4 popa wo艂kowyjskiego Jab艂onowski, Wo艂y艅, 10, 18, 97, 101, 103. 2. W. , nieistniej膮ca osada w pow. 艂uckim, na p艂d. wsch. od 艁ucka. J. Krz. Wo艂kowyja, w艣, w pow. liskim, u uj艣cia pot. Wo艂kowyjki do Solinki z lew. brzegu, wzn. 414 mt. n. p. m. W艣 le偶y w dolinie i dzieli si臋 na dwie grupy chat oko艂o cerkwi drewnianej nad potokiem i oko艂o murowanego ko艣cio艂a nad Selink膮. Obie 艣wi膮tynie s膮 parafialnemi. Wo g贸le jest 53 dm. i 365 mk. 249 gr. kat. , 96 rzym. kat. i 20 izrl. Pos. tabularna Wiktoryi Tyszkowskiej ma 186 mr. roli, 47 mr. 艂膮k, 29 mr. pastw. , 391 mr. lasu, razem 655 mr. ; pos. mn. 558 mr. roli, 51 mr. 艂膮k, 183 mr. pastw. i 23 mr. 艂asu, razem 815 mr. Parafi膮 rzym. kat. za 艂o偶y艂a Justyna z 呕migrodu Stadnicka, 1o voto 偶ona Stefana Bala, 2o Hieronima Orzechowskie go, buduj膮c oko艂o r. 1728 kaplic臋 filialn膮 do paraf. w Hoczwi. W r. 1772 powi臋kszyli uposa偶enie ko艣cio艂a bracia Krasiccy Antoni, Piotr i Ignacy i wystarali si臋 o zamian臋 filii na parafi臋. Ko艣ci贸艂 tera藕niejszy zbudowano r. 1842. Do par. nale偶y 28 gmin Bere藕nica Wy偶sza, Buk, Bukowiec, Gorzanka, Horodek, Jaworzec, Kalni ce, 艁uh, 艁opienko, Pola艅czyk, Polanki, Radzie jowa, Rajskie, Rybne, Sakowczyk, Smerek, So lina, Strubowiska, Strudenne, Tele艣nica Sanna, Terka, Tyskowa, Tworylne, Wetlina, Wola Go rza艅ska, Zabrod藕, Zaw贸j i Zaw贸z. Wog贸le 783 dusz. Parafia gr. kat. dek. baligr贸dzki obej muje Zaw贸z z cerkwi膮 i Rybne, wog贸le 733 dusz, Uposa偶enie par. gr. kat. sk艂ada si臋 z 34 mr. roli, 7 mr. 艂膮k, 1 mr. pastw. i 15 s膮g贸w drzewa. Dodatek do kongruy 228 z艂r. W. gra niczy na p艂n. z Rybnem, na zach. z Gorzank膮 a na p艂d. z Bukowcem. Mac. Wo艂kowyje, w艣 i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. Trzeszczany, odl. 10 w. od Hrubieszowa. W 1827 r. 27 dm. , 1 29 mkW r. 1889 folw. W. rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 440, 艂膮k mr. 136, pastw. mr. 49, lasu mr. 15, nieu偶. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 17; p艂odozm. 9 pol. W艣 W. os. 24, mr. 290. Wo艂kowyjka, potok, lewy dop艂. Solinki, uchodzi do niej na obszarze wsi Wo艂kowyja, w pow. liskim. Wo艂kowysk, mto powiat, gub. grodzie艅skiej, pod 53 10 p艂n. szer. a 42 8 wsch. d艂ug. , nad rz. Wo艂kowyj膮, niedaleko uj艣cia jej do Rosi, przy linii dr. 偶eL poleskich, na przestrzeni Bia艂ystok Baranowicze, odl. jest o 85 w. na p艂d. wsch. od Grodna. Zabudowane w dolinie, z trzech stron otoczonej pag贸rkami, w 1891 r. mia艂o 910 dm. 71 mur. , 5 sk艂ad贸w towar贸w 2 murow. , 334 sklep贸w 254 mur. , 8057 mk. 4654 m臋偶. , 3403 kob. , w tem pod艂ug wyzna艅 1934 praw. , 2752 kat. , 16 prot. , 3332 偶yd贸w i 23 mahomet. , pod艂ug stan贸w za艣 73 szlachty dziedzicznej, 206 osobistej, 5 st. duchow. 3 praw. , 1 katol, 1 偶yd. , 61 obywat. honor. , 141 kupc贸w, 5476 mieszczan, 530 rzem. cechowych, . 93 w艂o艣cian, 18 kolonist贸w. 1228 wojska regularn. , 140 偶o艂n. urlop. , 43 dymisyonowanych, 32 dzieci 偶o艂n. i 11 cudzoziemc贸w. W ci膮gu 1891 r. zawarto 36 ma艂偶e艅stw, urodzi艂o si臋 244 dzieci, zmar艂o 142 os贸b, przyrost zatem ludno艣ci wynosi艂 102 os贸b. W r. 1817 by艂o w mie艣cie 156 dm. 2 mur. , 602 mk. 216 偶yd. a w 1860 r. 492 dm. 5 murow. , 58 sklep贸w i 3472 mk. 451 praw, 1503 katol. i 1518 偶yd贸w. Pod wzgl臋dem fabrycznym w 1891 r. by艂o w W. 19 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 54 robotnik贸w i produkuj膮cych za 37305 rs. , mianowicie 1 fabr. tabaczna zatrudnia艂a 16 robot. i produkowa艂a za 26405 rs. , 2 farbiarnie 4 rob. , 340 rs, , 1 browar piwny 2 rob. , 1150 rs. , 2 miodosytnie 4 rob. , 3542 rs. , 2 m艂yny 2 rob. , 440 rs. , 2 fabr. 艣wiec 艂ojowych 2 rob. , 750 rs. , 3 garbarnie 10 rob. , 1827 rs. , 4 cegielnie 10 robot. , 950 rs. i 2 fabr. kafli 4 rob. , 900 rs. . Dawniej istnia艂a tu fabryka sukna Pinesa i Zab艂udowskiego, maj膮ca do 50000 rs. obrotu. W t. r. wydano wog贸le 450 艣wiadectw handlowych 2 艣wiadectwa 1 gildyi, 38 drugiej i 205 na handel drobiazgowy. Opr贸cz zwyk艂ych w艂adz powiatowych w W. znajduj膮 si臋 2 cerkwie, ko艣ci贸艂 katol paraf. , synagoga i 6 dom贸w modlitwy 偶ydowskich, szko艂a powiat. 2klasowa, szko艂a pocz膮tkowa, kilka cheder贸w 偶ydowskich, apteka, 3 szpitale cywilne o 40 艂贸偶kach, 4 szpitale wojskowe o 60 艂贸偶kach, st. poczt. telegr. i dr. 藕el. Par. prawos艂. , dekanatu b艂agoczynia wo艂kowyskiego, 1202 wiernych. Ko艣ci贸艂 katol. paraf. , p. w. 艣w. Wac艂awa, z muru wzniesiony zosta艂 w latach od 1841 do 48 staraniem miejscowego proboszcza ks. Jana 艁臋towskiego, przy wsp贸艂udziale parafian. Jest to do艣膰 okaza艂a 艣wi膮tynia, maj膮ca blizko 60 艂okci d艂ugo艣ci a 32 艂okci szeroko艣ci. Konsekracyi dope艂ni艂 d. 13 sierpnia 1850 r. biskup wile艅ski Wac艂aw 呕yli艅ski. Parafia katol. , dekanatu wo艂kowyskiego, 3558 wiernych. Dawniej do parafii nale偶a艂a kaplica w Wojtkiewiczach. St. dr. 藕el. W. , pomi臋dzy stacyami Brzostowica o 34 w. a Zelwa o 24 w. , odleg艂膮 jest o 90 w. od Bia艂egostoku a 112 w. od Baranowicz st. dr. 偶el. poleskich. Targi odbywaj膮 si臋 w niedziele i 艣wi臋ta, jarmark za艣 29 czerwca. Do miasta nale偶y 1937 dzies. Gleba niezbyt urodzajna, gdy偶 grunta po wi臋kszej cz臋艣ci piaszczyste i g贸rzyste. Pag贸rki w po艂udniowej cz臋艣ci miasta po艂o偶one maj膮 poz贸r okop贸w i nosz膮 nazw臋 Szwedzkich g贸r. Stanowi艂y one rzeczywi艣cie sza艅ce za czas贸w wojen szwedzkich, jak tego dowodz膮 znajdowane tu cz臋艣ci uzbrojenia, oraz monety z owych czas贸w. Wjest bardzo star膮 osad膮, pierwotna posada kt贸rej mia艂a si臋 znajdowa膰 w miejscowo艣ci, zwanej Zabejkowszczyzna, o. kilka wiorst od Wo艂kowyska, w lesie Zamkowym, gdzie dotychczas spotykaj膮 si臋 艣lady fundament贸w kamiennych. Pod艂ug podania zapisanego przaz parocha wo艂kowyskiego D. Bu艂akowskiego w ko艅cu XVII lub na pocz膮tku XVIII w. r臋kopis znajdowa艂 si臋 w bibliotece dawniej ks. Sapieh贸w w R贸偶anej, prze艂o偶ony na j臋zyk russki i og艂oszony w Wilensk. Wiestn. na 1881 r. miejsce, gdzie jest dzisiejszy W. pokrywa艂 niegdy艣 g臋sty las. Jaki艣 Zabejko, s艂ysz膮c o ci膮g艂ych napadach na podr贸偶nych w puszczy, ko艂o rzeki Nietupy dokonywanych, gdzie mia艂y kryj贸wki dwie bandy rozb贸jnik贸w, kt贸remi dowodzili Wo艂oko i Wisek, wytropi艂 je, zb贸jc贸w powywiesza艂 na drzewach na 偶er krukom, a na miejscu ich kryj贸wek kaza艂 zbudowa膰 kilka lepianek, w kt贸rych osadzi艂 swych niewolnik贸w, nazwawszy osad臋 Wo艂okowisek. Osada ta by艂a po艂o偶on膮 o 200 krok贸w od p艂yn膮cej w贸wczas w tem miejscu rz. Nietupy, koryto kt贸rej mieszka艅cy wskazuj膮 ko艂o przedmie艣cia Zapole. Na miejscu ka藕ni zb贸jc贸w po艂o偶ono wielki kamie艅, z napisem nieznanemi znakami, maj膮cemi znaczy膰 Wo艂oko i Wisek. Pod艂ug wie艣ci miejscowej kamie艅 ten przed kilkudziesi臋ciu laty rozbito na kawa艂y i u偶yto na fundamenta buduj膮cej si臋 cerkwi. Dalej podanie g艂osi, 偶e oko艂o 1000 r. po Obr. kap艂an Maks Pusta kaza艂 zaora膰 bruzd臋 na oko艂o osady, kt贸ra mia艂a stanowi膰 granic臋 rozszerzenia si臋 tej偶e. Granica ta nazywa艂a si臋 ob艂owa. Na p贸艂nocnym jej kra艅cu wykopa艂 sadzawk臋, przy kt贸rej zbudowa艂 艣wi膮tyni臋 Nii. 艢lady tej sadzawki do dzi艣 ukazuj膮 w lesie Zamkowym, w uroczysku zwanym Maksakowy 艂ug. Na po艂udniowym kra艅cu ob艂owy by艂a 艣wi膮tynia 艣migusa, w miejscowo艣ci zwanej Pohi, gdzie obecnie znajduje si臋 藕r贸d艂o i 艂膮czka Pohib艂owo bo艂oto. Oko艂o tego czasu starszyn膮 mia艂 by膰 jaki艣 Wygheejtes al. Wyheis, kt贸ry mia艂 zbudowa膰 gmach olbrzymich rozmiar贸w, z czasem zamkiem nazwany, 艣lady kt贸rego znajduj膮 si臋 oko艂o Szwedzkiej g贸ry. W ci膮gu XI w. osada wzros艂a tak, 偶e by艂o tu kilka 艣wi膮ty艅 poga艅skich. W r. 1038, pod艂ug r臋kopisu Bu艂hakowskiego, w nocy z 15 na 16 lutego napadli na W. Jatwiagi Jad藕wingowie i sprawiwszy okropn膮 rze藕 pomi臋dzy bezbronnymi mieszka艅cami, miasto zrabowali i spalili. Mi臋dzy 1124 a 1130 r. wielki wylew Nietupy spowodowa艂 now膮 kl臋sk臋 dla miasta. Naj艣cie Tatar贸w z 1224 r. znowu zniszczy艂o W. , kt贸ry w tym czasie nale偶a艂 do kt贸rego艣 z ruskich ksi膮偶膮t. Po 艣mierci w. ks. lit. Ryngolda, kiedy Mongo艂owie posuwali si臋 w Wo艂kowysk Wo艂kowysk g艂膮b Rusi a w贸dz litewski Erdziwi艂艂 od 1241 50 ziemie jej zdobywa艂, W. powt贸rnie przez Mongo艂贸w by艂 zniszczony, wkr贸tce jednak po Ini贸s艂 si臋 z ruin, pod藕wigni臋ty przez Mendoga, do kt贸rego nale偶a艂. Podczas zatarg贸w Daniela Romanowicza, kr贸la halickiego, z Mendogiem, W. w 1252 r. zdobyty zosta艂 przez Wasila, ks. wo艂y艅skiego, jednocze艣nie z M艣cibowem i na przemian to w ruskim, to w litewskim r臋ku zostawa艂 a偶 do zawartego w 1258 r. migdzy stronami wojuj膮cemi przymierza. Po odzyskaniu W. Mendog odbudowa艂 i upi臋kszy艂 zamek. Fundamenta zamku tego by艂y z obrabianego kamienia, z kt贸rych kilka przeniesiono w nowszych czasach na cmentarz katolicki i u偶yto na pomniki, kilka za艣 przechowa艂o si臋 dotychczas na pag贸rku, zwanym Wa艂y. Za zamkiem, z po艂udniowej strony, znajdowa艂 si臋 ogr贸d, zwany Kr贸lewskim, kt贸ra to nazwa do dzi艣 si臋 przechowa艂a. Ogr贸d ten mia艂y przerzyna膰 liczne kana艂y. Po 艣mierci Gedymina, zabitego w 1339 r. pod Wielon膮, , W. wraz z Nowogr贸dkiem otrzyma艂 najm艂odszy syn jego Koryat, urodzony z ksi臋偶niczki ruskiej, Jewny. Przyczyni艂 si臋 on wielce do podniesienia miasta. Syn jego Aleksander, odbywszy w 1365 r. wraz z Olgierdem szcz臋艣liw膮, wypraw臋 przeciwko Krzy偶akom, przywi贸d艂 do W. wielk膮 liczb臋 je艅c贸w i znaczne 艂upy i zamek jeszcze lepiej opatrzy艂. We 20 lat p贸藕niej Jagie艂艂o ust膮pi艂 W. Witoldowi w zamian za ks. trockie. W tym te藕 czasie W. by艂 widowni膮; faktu, maj膮cego dziejowe znaczenie. Zt膮d bowiem Jagie艂艂o w 1385 r. wyprawi艂 pos艂贸w do Krakowa, z o艣wiadczeniem, ze wraz z ca艂ym narodem przyjmie wiar臋 katolick膮, je偶eli go Polacy wybior膮 na kr贸la a Jadwiga odda mu r臋k臋. Uk艂ady ci膮gn臋艂y si臋 d艂ugo, a na rezultat ich oczekiwa艂 Jagie艂艂o w W. , przebywaj膮c w zamku tutejszym. Tutaj Jagie艂艂o przyjmowa艂 poselstwo polskie, sk艂adaj膮ce si臋 z W艂odka, ssty lubelskiego, Piotra Szafra艅ca, podstolego krakowskiego, Miko艂aja, kasztelana zawichoskiego, Krystana z Ostrowia, i tu feria 5 infra octavas Epiphaniae 1386 r. zawart膮 zosta艂a tranzakcya o przyj臋cie religii chrze艣cia艅skiej przez ca艂膮 Litw臋, pod nazw膮 Nunciarum regni recognitio, quod Jagellonem ad regnum et conjugium Hedvigis inyitarunt. Odt膮d ju偶 Jagie艂艂o pisa艂 si臋 dux et tutor regni Poloniae, supremus dux Litraniae, dominus Russiae naturalis. Na tym偶e zje藕dzie uczyniona z w. ks. inna umowa, i moc膮 kt贸rej Jagie艂艂o zobowi膮za艂 si臋 przyby膰 do Lublina na zjazd generalny na d. 2 lutego z braci膮 i ze szlacht膮 narodu litewskiego a tymczasem mia艂 wys艂a膰 pos艂贸w swych do wszystkich pa艅stw koronnych. Odt膮d znowu zakwit艂o 偶ycie w W. Swi膮tynie poga艅skie zburzono, narud zosta艂 ochrzczony, sprowadzono kilku franciszkau贸w dla opowiadania wiary 艣w. , a na zamku urz膮dzono kaplic臋. Godnym pami臋ci jest wjazd Jagie艂艂y ze szlacht膮 polsk膮 przez bram臋 tryumfaln膮, wzniesion膮 przy rz. Rus Ro艣 i o艣wietlon膮 mn贸stwem kaga艅c贸w. Wywdzi臋czaj膮c si臋 za przyj臋cie, Jagie艂艂o obieca艂 zbudowa膰 w mie艣cie swoim kosztem ko艣ci贸艂 chrze艣cia艅ski, co uskuteczni艂 w. ks. Witold, funduj膮c 艣wi膮tyni臋, p. w. 艣w. Miko艂aja 1 opatruj膮c j膮 dziesi臋cinami. W艣r贸d tak pomy艣lnych warunk贸w coraz wzrastaj膮c W. przetrwa艂 do r. 1409, w kt贸rym to roku w. mistrz Ulryk v. Jungingen niespodzianie wpad艂 d. 16 marca w kwietni膮 niedziel臋 do W. , sprawi艂 okropn膮 rze藕, miasto spali艂 i zrabowa艂 i mn贸stwo je艅c贸w uprowadzi艂. W kilka lat jednak W. na nowo si臋 odbudowa艂, dzi臋ki dogodnemu po艂o偶eniu 艣r贸d rozleg艂ych las贸w. Obdarzony prawem magdeburskiem zawsze trzyma niepo艣lednie miejsce mi臋dzy miastami powiatom wemi, bo ju偶 w 1513 r. pod艂ug rozk艂adu pobor贸w na wojn臋 z miast w. ks. litewskiego obowi膮zany by艂 p艂aci膰 20 k贸p groszy zar贸wno z Nowogr贸dkiem i S艂onimem. Ulic w tym czasie mia艂o by膰 9, mianowicie S艂onimska, Jasionowa, Biskupia, Jezuicka, Wile艅ska, Piekarska, Piaski, czyli Piaskowa, Zamkowa i Piotroszowska. W niekt贸rych miejscach do dzi艣 daj膮 si臋 widzie膰 艣lady tych ulic fundamenta kamienic; kupy 偶u偶li spotykamy niedaleko rz. Rosi. By艂y tam ku藕nie przy ul. S艂onimskiej. Przy tej偶e ulicy, na rogu dzisiejszej ulicy Aleksandrowskiej i Ko艣cielnej znajdowa艂 si臋 klasztor jezuit贸w, fundowany w r. 1598 r. przez Oskierk臋. W 1565 r. Zygmunt August nada艂 plebanii wo艂kowyskiej 10 w艂贸k ziemi. Od czas贸w wojen szwedzkich za Jana Kazimierza W. pocz膮艂 si臋 chyli膰 ku upadkowi. W 1656 r. miasto z trzech stron by艂o otoczone wojskiem. Od strony po艂udniowej stali Szwedzi, od p艂n. wsch. wojsko polskolitewskie, od p艂n. zachodniej sprzymierzona z Rzplt膮 horda tatarska. Przez trzy dni trwa艂a zaci臋ta walka, wreszcie Szwedzi zostali zwyci臋偶eni. Pami膮tk臋 tych czas贸w stanowi usypany przez Szwed贸w szaniec, zwany Szwedzk膮 g贸r膮, maj膮cy dzi艣 do 50 st. wysoko艣ci, chocia偶 niegdy艣 by艂 znacznie wy偶szym. W 1662 r. miasto uleg艂o nowemu zniszczeniu podczas wojny z Moskw膮. Zniszczenie to by艂o tak okropne, 偶e, jak twierdzi podanie ludowe, nie pozosta艂o kamienia na kamieniu. W sto lat potem liczono w W. tylko 112 dm. W r. 1792 by艂o ju偶 jednak przesz艂o 1000 dm. , ko艣ci贸艂 katolicki i cerkiew unicka, wzniesiona po 1700 r. W 1794 r. miasto na nowo uleg艂o zniszczeniu. W 1796 r. W. przeznaczony zosta艂 na miasto powiatowe kr贸tko trwaj膮cej gub. S艂onimskiej, nast臋pnie litewskiej a od 1802 r. grodzie艅skiej. Na pocz膮tku kampanii 1812 r. by艂a tu g艂贸wna kwatera drugiej armii ruskiej, a w czasie odwrotu Napoleona z pod Moskwy, zasz艂a w W. 15 i 16 listopada mordercza bitwa mi臋dzy 28000 korpusem Sackena a oddzia艂em francuskim Rayniera, kt贸 Wo艂kowysk ry zagro偶ony oskrzydleniem musia艂 si臋 cofn膮膰, przyczem miasto spalono do szcz臋tu, tak dalece, 藕e ledwo kilkana艣cie dom贸w ocala艂o; nie miano gdzie pomie艣ci膰 w艂adz powiatowych i wypad艂o je na czas jaki艣 przenie艣膰 do poblizkiego Izabelina. Wo艂kowyskie ststwo grodowe, po艂o偶one w pow. wo艂kowyskim wdztwa nowogr贸dzkiego, obejmowa艂o w 1766 r. mto powiatowe Wo艂kowysk i dwa w贸jtowstwa wo艂kowyskie i porozowskie, oraz dwie dzier偶awy Nowydw贸r i Drecz贸w. W tym czasie p艂acono z niego 2039 z艂p. 16 gr. kwarty. Pod艂ug spis贸w podskarbi艅skich z 1569 r. stanowi艂o uposa偶enie sto艂u kr贸lewskiego. Najdawniejszymi ststami byli; Iwan Dowojnowicz 1484 1494, Wojciech Kuczukowicz 1496 1505, Jan Zabrzezi艅ski 1506 9, kn. Janusz Aleksandrowicz Holsza艅ski 1511, Juri Hlebowicz 1518 1520, Maciej Wojciechowicz K艂oczko 1522 1543, Wasil Tyszkiewicz 1546 1552, Miko艂aj Naruszewicz 1556, Juri Tyszkiewicz 1557 1575, Miko艂aj Dorohostajski 1576 1571, Miko艂aj Kiszka 1637. Dalej podani s膮 jako ststwie grodowi wo艂kowyscy Kiszka Janusz 1604, Dorohostajski Krzysztof 1611, Tryzna Miko艂aj 1621, Pac Krzysztof 1648, Tryzna Jan 1649, Tryzna Stanis艂aw 1650, Po艂ubi艅ski Aleksander Hilary 1674, kt贸remu konstytucya sejmowa 1678 r. zastawi艂a ststwo z w贸jtowstwem za 80000 z艂p. , Sapieha Jerzy 1717 21, Pociej Aleksander Antoni 1740, Massalski Micha艂 1756 73, Brzostowski Adam 1756 73, Brzostowski Micha艂 1773, Brzostowski Aleksander 1780 83, Grabowski Pawe艂 1783 86. Nadto wymienieni s膮 Po艂ubi艅ski Dominik i Wojna Andrzej. Wo艂kowyski powiat, po艂o偶ony w p艂n. wsch. cz臋艣ci gub, grodzie艅skiej, graniczy od p艂n. zach. z pow. grodzie艅skim, od zach. z pow. bia艂ostockim i bielskim, od p艂d. zach. z pow. pru偶a艅skim, od p艂d. wsch. i wschodu z pow. s艂onimskim, wreszcie na niewielkiej przestrzeni od p艂n. dotyka do gub. wile艅skiej. Zajmuje 3413 2 w. kw. , t. j. 355541 dzies. Powierzchnia powiatu przewa偶nie r贸wna; niewielkie wynios艂o艣ci wznosz膮 si臋 na wybrze偶ach rzek nale偶膮cych do dorzecza Niemna. Najwynio艣lejszy punkt dochodzi pod wsi膮 Dziergiele do 749 st. n. p, m. Najbardziej r贸wn膮 jest cz臋艣膰 po艂udniowa powiatu, w okolicach mka Nowego Dworu. Do r贸wniny tej, dobrze wog贸le uprawnej, przylegaj膮 obszerne b艂ota, daj膮ce pocz膮tek rz. Jasio艂dzie. Gleba w cz臋艣ci zachodniej powiatu przewa偶nie piaszczysta, we wschodniej kamienista, zw艂aszcza za艣 na wsch贸d od Wo艂kowyska, w kierunku ku Krzemienicy. Wyj膮tkowe miejscowo艣ci maj膮 gleb臋 czarnoziemn膮 lub te偶 z艂o偶on膮 z lotnego piasku. Pod艂o偶e stanowi glina czerwona lub piasek. Rzeki zraszaj膮ce powiat nale偶膮 przewa偶nie do dorzecza Niemna, kt贸ry na przestrzeni oko艂o 20 w. oddziela pow. wo艂kowyski od grodzie艅skiego. Na Niemnie w granicach powiatu s膮 dwie przystanie, czyli t. zw. rumy, w miejscowo艣ciach Mosty i Zelwiany. Przed przeprowadzeniem dr. 偶elaznej przystanie te stanowi艂y g艂贸wne punkta, z kt贸rych wysy艂ano zbo偶e za granic臋. Obecnie jeszcze wywo偶膮 zt膮d corocznie od 400000 do 500000 pud贸w zbo偶a do Kr贸lewca, na przybywaj膮cych z Prus berlinkach, kt贸re zast膮pi艂y miejsce dawniej u偶ywanych, ci臋偶kiej konstrukcyi wici. Do mniejszych kurs贸w, niedalej Kowna, u偶ywane s膮 mniejsze statki, zwane baty. 呕egluga po Niemnie z powodu nieur egulowanego koryta, podwodnych kamieni i licznych mielizn jest bardzo utrudniona. Z dop艂yw贸w Niemna najwa偶niejsze s膮 Ro艣 i Zelwianka. Pierwsza z nich bior膮c pocz膮tek w lesie t. nazwy, przerzyna powiat na przestrzeni oko艂o 70 w. , obraca do 12 m艂yn贸w, ma brzegi nieco wynios艂e, do艣膰 suche, pokryte niezbyt urodzajnemi 艂膮kami i uchodzi do Niemna przy wsi Korzeniszkach. Zelwianka przep艂ywa na przestrzeni oko艂o 85 w. , stanowi w cz臋艣ci wschodniej granic臋 od pow. S艂onimskiego, obraca kilkana艣cie m艂yn贸w, brzegi z pocz膮tku ma wy偶sze i suche, bli偶ej uj艣cia otoczone dobremi 艂膮kami, o kilka wiorst od uj艣cia do Niemna, przy miejscowo艣ci Ze艂wiany, wybrze偶a s膮 piaszczyste. W p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu bierze pocz膮tek rz. Narew, nale偶膮ca do dorzecza Wis艂y, a z b艂ot na pograniczu pow. pru偶a艅skiego wyp艂ywa Jasio艂da dop艂yw Prypeci. Wi臋kszych jezior nie ma w powiecie; b艂ota le偶膮 g艂贸wnie w cz臋艣ci po艂udniowej i p艂d. wsch. , na pograniczu z pow. pru偶a艅skim i s艂onimskim. Najwi臋ksze b艂oto znajduje si臋 oko艂o mka Nowy Dw贸r. Lasy zajmuj膮 83384 dzies. w tem 38009 dzies. las贸w skarbowych, t. j. blizko 1 4 cz臋艣膰 og贸lnej przestrzeni powiatu. S膮 one nier贸wno rozdzielone cz臋艣贸 po艂udniowa i p艂d. zach. wi臋cej le艣na, natomiast p艂n. i p艂d. wsch. , 偶yzniejsze, maj膮 mniej las贸w. W p艂d. cz臋艣ci lasy stanowi膮 jednolit膮 mas臋 na przestrzeni kilkunastomilowej; w reszcie powiatu rozrzucone s膮 niewielkiemi kawa艂kami. W drzewostanie przewa偶a sosna. Z drzew li艣ciastych g艂贸wnie znajduje si臋 brzoza a w cz臋艣ci d膮b. Lasy nale偶膮ce do w艂a艣cicieli prywatnych w ostatnich czasach zosta艂y po wi臋kszej cz臋艣ci wyci臋te; natomiast lasy rz膮dowe, zajmuj膮ce znaczn膮 przestrzeli, s膮 dobrze zagospodarowane. G艂贸wna cz臋艣膰 las贸w rz膮dowych, po艂o偶ona w cz臋艣ci po艂udniowej powiatu, na pograniczu w pow. pru偶a艅skim, ze znacznemi obszarami b艂otnych 艂膮k, stanowi t. zw. puszcz臋 艢wis艂ock膮 niegdy艣 w艂asno艣膰 rodziny Tyszkiewicz贸w. Puszcza ta, oddzielona od puszczy Bia艂owieskiej rz. Narwi膮 i w膮zkiemi pasami 艂膮k nadbrze偶nych, jest, podobnie jak ta ostatnia, jedynem schroniskiem 偶ubr贸w, kt贸rych licz膮 tu obecnie do 550 sztuk. Puszcza 艢wislocka i przyleg艂e do niej lasy prywatne stanowi膮 g艂贸wny zapas budulcu w powiecie. Pozosta艂e lep Wo艂kusz Wo艂kowyszki szelasy w powiecie znajduj膮 si臋 nad brzegami rz. Bosi. W 1891 r. by艂o w powiecie bez miasta powiat. 129102 mk. 64424 m臋偶. , 64678 kob. , w tej liczbie pod艂ug stan贸w 1314 szlachty dziedz. , 146 szlachty osob. , 125 st. duch. prawos艂. , 9 katol, 2 ewang. reform. , 33 偶yd贸w, 74 obywat. honorowych, 118 kupc贸w, 15968 mieszczan, 105095 w艂o艣cian i kolonist贸w, 5781 stanu wojskowego 偶o艂n, urlopowanych, dymisyonowanych i ich rodzin, 253 cudzoziemc贸w i 84 innych stan贸w; pod艂ug wyzna艅 za艣 81842 praw. , 35183 katol, 439 ewang. , 11571 偶ydow. 67 mahomet. W ci膮gu 1891 r. zawarto 1105 ma艂偶e艅stw, urodzi艂o si臋 5838 dzieci, zmar艂o 3323 os贸b, przyrost zatem wynosi艂 2515 dusz. Wr. 1860 by艂o w powiecie 74321 mk. Pod wzgl膮dem etnograficznym pomi臋dzy ludno艣ci膮, najliczniej reprezentowane jest plemi臋 litewskie w 1860 r. do 37500 dusz, dalej bia艂o i wielkoruskie w t. r. do 25000 i polskie do 9000. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 przewa偶nie rolnictwem. W 1891 r. pod upraw膮 by艂o 135240 dzies. 66163 pod ozimin膮, 43271 pod zbo偶em jarem i 25706 pod katoflami. Zasiano 3825 czetw. pszenicy ozimej, 912 jarej, 51738 偶yta, 19017 owsa, 9213 j臋czm. , 3598 tatarki, 2868 innych zb贸偶 jarych, 197288 kartofli; zebrano za艣 22103 czetw. pszenicy ozimej, 3639 jarej, 221614 偶yta, 78487 owsa, 39405 j臋czm. , 13007 tatarki, 13197 innych zb贸偶 jarych, 1106220 kartofli, czyli 艣rednio zbo偶a ozime da艂y 4, 3, jare 3, 5, kartofle 4, 1 ziarna. W t. r. grady zniszczy艂y zbo偶e na 1458 dzies. , przynosz膮c 16995 rs. szkody. Zbiory nietylko wystarczaj膮 na miejscowe potrzeby, ale pozostaje nawet cz臋艣膰 zbywaj膮ca na sprzeda偶. Len i konopie uprawiaj膮 tylko na potrzeby domowe; ogroduictwo i sadownictwo s艂abo s膮 rozwini臋te. 艁膮ki zajmuj膮 do 32235 dzies. , wog贸le jednak nie odznaczaj膮 si臋 dobroci膮 i miejscami s膮 b艂otniste, z tego te藕 powodu i hodowla byd艂a nie stoi na wysokim stopniu. W 1891 r. by艂o w powiecie 17671 sztuk koni, 43260 byd艂a rogatego, 74791 owiec, 33526 trzody chlewnej, 266 k贸z i 4 os艂y. Przemys艂 fabryczny do艣膰 s艂abo rozwini臋ty, reprezentowany by艂 w 1891 r. przez 220 zak艂ad贸w przemys艂owych, produkuj膮cych wog贸le za 357394 rs. i zatrudniaj膮cych 407 ludzi Z liczby tych zak艂ad贸w najwi臋ksz膮 produkcy臋 przedstawia艂y 16 gorzelni, zatrudniaj膮cych 100 robotnik贸w i produkuj膮cych za 224582 rs. ; 151 m艂yn贸w, zatrudniaj膮cych 187 robotnik贸w i produkuj膮cych na 91577 rs. ; 11 garbarni 18 robot. , z produkcy膮 na 11170 rs. i 1 huta szklana 22 robot. , 7970 rs. . Pod wzgl臋dem handlowym w t. r. wydano wog贸le 588 艣wiadectw handlowych, w tem 36 kupcom 2iej gildyi i 325 艣wiadectw na handel drobiazgowy. Handel koncentruje si臋 na targach i jarmarkach w miasteczkach i zostaje przewa偶nie w r臋ku 偶yd贸w. G艂贸wny przedmiot handlu stanowi zbo偶e i pro dukty gospodarstwa wiejskiego. Pod wzgl臋dem administracyjnym powiat dzieli si臋 na 5 okr臋g贸w policyjnych stan贸w Zelwa, obejmuj膮cy gmi ny Izabelin, Mi臋dzyrzecze, Pieniuga, Podorosk i Zelwa; 艁ysk贸w, z gminami Hornostajewicze, 艁yskowo, Porozowo, To艂oczmany i Zelzin; 艢wi s艂ocz, z gminami Bojary, Dobrowola, Juszk贸w, 艢wis艂ocz, Szymki i Tarnopol; Ro艣, z gminami M艣cib贸w, Ro艣, Szyd艂owicze, Werejki i Wilczuki; Piaski, obejmuj膮cy gminy Biskupce, Krzemieni ca, Piaski i Samarowicze. Gminy te obejmuj膮 975 miejscowo艣ci, maj膮cych 12292 dym. w艂o 艣cia艅skich, obok 2487 nale偶膮cych do innych sta n贸w i nale偶膮 do 2 okr臋g贸w pokojowych do spraw w艂o艣cia艅skich, z zarz膮dami w Wo艂kowysku dla 11 gmin i w Lewszowszczyznie dla pozosta艂ych 14 gmin. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym cerkwie prawos艂awne nale偶膮 do dw贸ch dekanat贸w b艂agoczynii wo艂kowyskiego i podoroskiego. Pierw szy z nich obejmuje 19 cerkwi parafialnych, 3 filialne, 4 cmentarne i 2 kaplice, drugi za艣 14 cerkwi paraf. , 5 filialnych i 1 cmentarn膮. Wszy stkie ko艣cio艂y katolickie powiatu tworz膮 deka nat wo艂kowyski, obejmuj膮cy 13 parafii Wo艂ko wysk, Krzemienica, Porozowo, Wo艂pa, Mi臋dzy rzecz, M艣cib贸w, Repla, 艢wis艂ocz, Szyd艂owicze, Hniezna, Piaski, Ro艣 i Strubnica. Dawniej by艂o 16 parafij, t. j. opr贸cz wymienionych. Ja艂贸wka, 艁ysk贸w i Zelw膮. W Izabelinie znajduje si臋 zb贸r ewang. reformowany. Pod wzgl臋dem s膮dowym powiat dzieli si臋 na 3 rewiry s膮d贸w pokoju, z biurami w Wo艂kowysku, Izabelinie i Klepaczach, oraz dwa rewiry Inkwirent贸w s膮dowych s臋dzi贸w 艣ledczych. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym po wiat przecina od zachodu na wsch贸d linia dr. 偶el. poleskich, na przestrzeni Bia艂ystokBaranowicze, maj膮ca na obszarze powiatu stacye w Wo艂kowy sku i Zelwie. Nadto mto powiatowe po艂膮czone jest drogami bitemi z Grodnem, Bia艂ymstokiem i st. dr. 藕el moskiewskobrzeskiej Koss贸w. Opr贸cz W. w powiecie znajduje si臋 10 miasteczek Izabelin, Ja艂贸wka, 艁opienica Ma艂a, 艁ysk贸w, M艣cib贸w, Nowy Dw贸r, Piaski, Ro艣, 艢wis艂ocz i Zelwa. Za czas贸w Rzpltej pow. wo艂kowyski na le偶a艂 do wwdztwa nowogr贸dzkiego ob. t V, 340. Na sejmie grodzie艅skim 1793 r. d. 12 stycznia, marsza艂ka powiatowego wo艂kowyskiego Miko艂aja Bu艂haryna wyniesiono do godno艣ci i prerogatyw kasztelana, co jednak ju偶 w ko艅cu t. r. zniesiono. Pod艂ug materya艂贸w dostarczonych przez Ant Kwieci艅skiego co do miasta i przez D. T. co do powiatu. J. Krz. Wo艂kowysk, w艣, pow. ihume艅ski, gm. Hre bionka, o 17 w. od Ihumenia. A. Jel. Wo艂kowyszki, ob. Wy艂kowyszki. Wo艂kusz al. Wolkuszanka, rzeczka, prawy dop艂yw Czarnej Ha艅czy, bierze pocz膮tek w lasach b艂otntstych ko艂o wsi Krasne, na p艂n. od Lipska, w pow. augustowskim, z po艂膮czenia si臋 Wo艂kowysk Wo艂kowysk Wo艂kuszne Wo艂kusz strug p艂yn膮cych od wsi Ginowicz i Ho艂ynki, p艂ynie ko艂o wsi Wo艂kusz i uchodzi do Czarnej Ha艅czy z praw. brzegu, przy 16 艣luzie kana艂u augustowskiego. Od wsi Wo艂kusz do uj艣cia d艂uga 7 w. Wo艂kusz 1. w艣, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. 36 w. od Augustowa, ma 19 dm. , 111 mk. , 215 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d. 艁abno. W r. 1827 by艂o 19 dm. , 105 mk. 2. W. , przyl. folw. J贸zefatowo, w pow. augustowskim, gm. Wo艂艂owiczowce. Wo艂kusz al. Wolkusza, w艣, pow. sok贸lski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 9 w. od Sok贸艂ki, 204 3 4 dzies. ziemi w艂o艣c. 83 3 4 艂膮k i pastw. , 13 nieu偶. . 2. W. , folw. tam偶e, nale偶y do d贸br Wielka 艁oso艣na Stanis艂awa Ostcrom臋ckiego, ma 250 dzies. , zamek, w kt贸rym w 1639 r. przeby wa艂 W艂adys艂aw IV ob. Kubala, Jerzy Ossoli艅 ski, I, 210. W r. 1597 Jan Bouffa艂艂 naby艂 W. od Andrzeja Kotowicza i odt膮d bez przerwy po zostawa艂 w r臋ku tej rodziny do 1826 r. , w kt贸 rym kapitan Onufry Bouffa艂艂 sprzeda艂 go za 180000 rs. Marcinowi Zawadzkiemu. 3. W. , uroczysko, tam偶e, nale偶y do d贸br Ma艂a 艁oso艣na Sytinych. J. Krz. Wo艂kuszanka, rzka, ob. Wolkusz. Wo艂kuszek, folw. nad rz. Wo艂kuszank膮, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Krasnyb贸r. W r. 1827 mia艂 2 dm. , 13 mk. Folw. ten, w r. 1880 oddzielony od d贸br Lipsk Murowany, rozl. mr. 694 gr. or. i ogr. mr. 104, 艂膮k mr. 131, lasu mr. 444, nieu偶. mr. 15; bud. drew. 6, las nieurz膮dzony, pok艂ady torfu, smolarnia. Wo艂kuszne, os. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk Le偶y na zach. p艂n. od wsi Krasne. W pobli偶u druga osada, zwana Podwo艂kuszne. W r. 1827 W. , os. . rz膮dow膮, mia艂a 3 dm. , 19 mk. W spisie urz臋d. osad gub. suwalskiej podane p. n. Wo艂kusz. Wo艂ma 1. Wolma, mylnie W贸lka, rz. , w pow. mi艅skim, lewy dop艂yw Is艂oczy. Zaczyna si臋 w okolicy za艣c. Zagajne, p艂ynie najprz贸d na po艂udnie, a potem na zach贸d pod mstko Wo艂m臋 m艂yny, ko艂o wsi Kowalowce, Joachimowo m艂yn, folw. Wo艂meczka, , wsi Michalowszczyzna m艂yn Wir艂owicze, Szykuty, Zamo艣ciany, Staryki m艂yn, Iwieniec m艂yny, w艣 艢ciporowce i po za wsi膮 Rudnia ma uj艣cie. D艂uga, w obr臋bach gmin Rak贸w, Iwieniec i Pierszaje oko艂o 5 mil. Nad brzegiem W. znajduj膮 si臋 obfite 艂膮ki. Zasila si臋 kilku drobnemi strumieniami i bezimien nemi rzeczkami, mi臋dzy innemi od praw. brzegu rzk膮 Ku艂yt膮 pod wsi膮 Staryki, od lew. za艣 brzegu rzk膮 Siwiezank膮. 2. W. al Wolma, rzeka w gub, mi艅skiej, znaczny lewy dop艂. 艢wis艂oczy. Zaczyna si臋 w pow. mi艅skim, w obr臋bie gm. ostro偶yce, za wsi膮 Korolew Stan, p艂ynie na wsch. ko艂o folw. Horodyszcze m艂yn, tu przeci膮wszy tor dr. 偶el. moskiewskobrzeskiej, p艂ynie pod wsi Drunszczyna i Wodopoj, po za kt贸r膮 wkracza w pow. ihume艅ski, p艂ynie pod w艣 Wo艂ma m艂yn, Piotrowicze, mtko 艢mi艂owicze wielkie m艂yny, w艣 呕urawki, Ubiel m艂yn, Wo艂ma wiel kie m艂yny, Iwanicze, folw. Krasny Brzeg, w艣 Uholec i pod wsi膮 Mie偶reczje Mi臋dzyrzecze ma uj艣cie. D艂uga przesz艂o 12 mil. Nie licz膮c dro bnych bezimiennych dop艂yw贸w W. zasila si臋 od praw. brzegu rzkami Krynic膮 i S艂ou艣ci膮 Smo u艣膰; od lew. Wo偶膮, Nieruczaj, Ha膰 ilhumenk膮. W 艣rednim i w dolnym biegu na b艂oniach ma ob fite bardzo 艂膮ki. A. Jel. Wo艂ma 1. w艣 poduchowna i folw. , obecnie skarbowe, nad rz. Wo艂m膮, lew. dop艂. 艢wis艂oczy, pow, ihume艅ski, gm. Klinek, o 13 w. od Ihumenia, przy ma艂ym tr. poczt. do Maryi G贸rki i do 艢mi艂owicz, w miejscowo艣ci le艣nej, w gruntach lekkich, 艂膮ki obfite. W艣 ma 38 osad. 2. W. , w艣 nad rz. Wo艂m膮, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol i gm. 艢mi艂owicze, o 27 w. od Ihumenia, ma 25 osad. , grunta lekkie, 艂膮ki obfite, miejscowo艣膰 le艣na. Cerkiew paraf. , p. w. Opieki N. M. P. , fundacyi ks. Radziwi艂艂贸w, odnowiona w r. 1837 przez ks. Wittgensteina, ma z dawnych zapis贸w 3 1 2 w艂贸ki ziemi, oko艂o 1600 parafian; filie i kaplice w Piotrowiczach, p. w. N. M. P. , w Pekalinie 艣w, Anny, w Szemiotowie 艣w. Miko艂aja, w Kr贸lowym Stanie 艣w. Jerzego, w Draczkowie 艣w. Ko藕my i Damiana; przytem kaplice w miejscu i w Hlebowiczach. 3. W. , mtko i dobra nad rzk膮 Wo艂m膮, lew. dop艂. Is艂oczy, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. Kojdan贸w o 25 w. , gm. Rubie偶ewicze, par. katol. i st. poczt. Rak贸w o 14 w. , o 42 w. od Mi艅ska, w miejscowo艣ci lekko falistej, w gruntach szczerkowych, 偶ytnich, 艂膮ki dobre. Do r. 1886 by艂 w W. staro偶ytny ko艣ci贸艂 paraf. katol, dekanatu mi艅skiego, z filiami w Naborowszczy藕nie i Zaniewszczy藕nie. Gdy ko艣ci贸艂 skasowano, parafia zosta艂a podzielona pomi臋dzy s膮siednie parafie kamie艅sk膮 i rakowsk膮, a w W. istnieje tylko kaplica cmentarna, z grobami rodziny Wa艅kowicz贸w. Ko艣ci贸艂 ten fundowali w r. 1474 Stanis艂aw i Barbara Dowkszewiczow艂e z nadaniem grunt贸w na 100 miar zasiewu i 9 poddanych, tudzie偶 z prawem pobierania przez plebana dziesi臋ciny z folw. dworskich Wo艂ma i Brac艂aw. O t臋 ziemi臋 i dziesi臋ciny by艂 potem proces pleban贸w z dziedzicami Wo艂odkowiczami. Marcin Wo艂odkowicz, s臋dzia ziemski wwdztwa mi艅skiego, na mocy wyroku trybuna艂u duchownego z d. 28 sierpnia r. 1619 grunta zagarni臋te wraz z w艂o艣cianami powr贸ci艂 ko艣cio艂owi. W r. 1705, gdy W. w艂adali wsp贸lnie Wo艂odkowiczowie, Filipowiczowie i Wa艅kowiczowie, proboszcz k艣. Czeszejko przez umow臋 z kollatorami za ust膮pienie im dziesi臋ciny otrzyma艂 jeszcze 4 poddanych, na co nast膮pi艂a sankcya biskupa wile艅skiego Brzostowskiego. W r. 1751 ko艣ci贸艂 po raz trzeci zbudowany z drzewa na starem miejscu, p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , mia艂 6 o艂tarzy, w srebra i aparaty by艂 dostate Wo艂kusz Wo艂kuszanka Wo艂kuszek Wo艂ma Wo艂ochowe Wo艂many Wo艂meczka Wo艂miany Wo艂nianka Wo艂niany Wo艂nicze Wo艂nik Wo艂o Wo艂oba Zajeziorna Wo艂ochow Jar cznie opatrzony, a przy mm istnia艂 szpital na 5 ubogich. Do plebanii nale偶a艂a jurysdyka w miasteczku, folw. 呕ebrowszczyzna, w艂贸k 22, z 49 poddanymi. Wizyta metropolitalna oko艂o po艂owy b. stulecia zaznaczy艂a doch贸d z folw. ko艣cielnego na 364 rub. Gdy ziemi臋 zabrano wraz z poddanymi, rz膮d przeznaczy艂 plebanom jako indemnizacy臋 po 275 rubli rocznie i zostawi艂 im 1 1 2 w艂贸ki. W r. 1842 parafia liczy艂a przesz艂o 6000 wiernych wyci膮g z notat Jana Chod藕ki. Dobra, maj膮jce przesz艂o 130 w艂贸k, s膮 do dzi艣 dnia w艂asno艣ci膮. Wa艅kowicz贸w. W. nazywa艂o si臋 niegdy艣 Gr贸dkiem, Horodkiem i pod r. 1161, w czasie wojny domowej ks. po艂ockich, kronikarze o niej wspominaj. A. Jel. Wo艂many al. Wo艂miany, w spisie urz臋d. w艂a艣cicieli ziemskich Wojpmany, w艣 i fol, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gmSkrobatyszki, o 25 w. od Poniewie藕a. Jawojszowie maj膮 tu 18 dzies. 2 lasu, 1 nieu偶. . Wo艂meczka, folw. i karczma nad rz. Wo艂 m膮, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Rubie藕ewicze, par. katol poprzednio Wo艂 ma, teraz Rak贸w, o 45 w. od Mi艅ska a 16 w. od Rakowa poczta. Miejscowo艣膰 falista, grunta szczerkowe, 偶ytnie, 艂膮ki dobre. A. Jel. Wo艂miany, ob. Wo艂many. Wo艂nianka, rzeka, lewy dop艂yw Dniepru Dolnego, wpada przed ostatnim porogiem, zwanym Hadiuczy al Wolny. Wo艂nianka 1. Ma艂a w艣, pow. taraszcza艅 ski, w 1 okr. pol, gm. 呕ydowska Hrebla, par. praw. Berezianka Ma艂a o 3 w. , odl o 13 w. od Taraszczy, ma 225 mk. , 330 dzies. ziemi; w艣 na le偶a艂a do Apolonii Makarewiczowej. W r. 1846 na cmentarzu wiejskim wzniesiono kaplic臋 dre wnian膮. 2. W. al Wownianka Wielka, w艣 nad rzk膮 t. n. , uchodz膮c膮 pod wsi膮 呕ydowska Hre bla do Tykicza, pow. taraszcza艅ski, w 1 okr. odl, gm. 呕ydowska Hrebla, o 10 w. od Taraszczy. ma 1155 mk. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o tu 1220 mk. prawos艂. i 6 katol Posia da cerkiew, p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wznie sion膮 w 1770 r. i uposa偶on膮 50 dzies. ziemi. Nale偶y do klucza lesowiekiego d贸br hr. Brani ckich. J. Krz. Wo艂niany, dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol, gm. Gadon贸w, w艂asno艣膰 Kurnatowskich, maj膮 905 dzies. 289 lasu, 41 nieu偶. . Wo艂nicze, w艣 nad Ikw膮, pow. dubie艅ski, na p艂d. od Targowicy. Wo艂nik, u Konst. Porfirogenity Baruforos i Wulniprah, przez sternik贸w zwany Wnuk, 6ty poroh na Dnieprze, w pow. i gub. ekaterynos艂awskiej, o 32 w. poni偶ej Kudaku, t. j. pocz膮tku parch贸w a 13 w. poni偶ej parohu Nienasyteckiego. Sk艂ada si臋 z 4 艂aw granitowych, przerzynaj膮cych rzek臋 r贸wnolegle na przestrzeni 150 s膮偶. i 艣cie艣niaj膮cych koryto pocz膮tkowo do 300 a przy ko艅cu do 200 s膮偶. Spadek wynosi 5 st. i 7 caS艂ownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 156. li na przestrzeni 150 s膮偶. Jest to najniebezpieczniejszy z parch贸w po Nienasyteckim. Wo艂o. .. , por贸w. O艂o. .. , Go艂o. .. , Ho艂o. .. Wo艂oba Zajeziorna, osada, pow. s艂onimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, nale偶y do wsi Jeziorki Wielkie. Wo艂ochow Jar, w艣 nad rz. Ba艂aklejk膮 艢redni膮, pow. 呕mijewski gub. charkowskiej, gmina w miejscu, o 60 w. od 呕mijewa, 544 dm. , 3113 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, st. poczt. Wo艂ochowe al Wo艂chowakie b艂oto, bagnista nizina, w pow. mozyrskim, rozci膮gaj膮ca si臋 na 30 w. od zachodu na wsch贸d, pomi臋dzy rzekami Mutwic膮 i 艢winowody, i na 14 w. od strony Pry peci na po艂udnie ku wsiom Rudnia Simonicka i Rudnia. W obr臋bach gmin Tur贸w, Tonie偶 i Lelczyce, Tu w r. 1874 rozpocz膮艂 gen. 呕yli艅 ski roboty kanalizacyjne i ca艂a miejscowo艣膰 zo sta艂a osuszon膮 w kierunku Prypeci i rz. Bobr贸w ki. 艣r贸d niziny tej nie spotykamy ani jednej wsi. A. Jel. Wo艂ochowicze, okolica, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 17 w. , okr. wiejski Podborze, o 53 w. od Lidy, 8 dm. , 68 mk. katol w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Radu艅. Wo艂ochowka, s艂oboda nad rzk膮 Wo艂cz膮 pow. wo艂cza艅ski gub. charkowskiej, gm. Wo艂ochowka, o 12 w. od Wo艂cza艅ska, 150 dm. , 807 mk. , zar偶膮d gminy, cerkiew, szko艂a, 3 jarmarki. Wo艂ochowszczyzna, bia艂orus. Wa艂achouszczyna, w艣, pow. rzeczycki, w i okr. pol, gm. Brahin, o 86 w. od Rzeczycy. A. Jel. Wo艂ochwa, rzka w pow. nowogr贸dzkim, drobny lewy dop艂. Myszanki, ca艂y w obr臋bie gminy Jastreblewo, ma uj艣cie za wsi膮 Wo艂ochw膮. Wo艂ochwa, dwie poblizkie wsi nad rzeczk膮 t. n. , przy uj艣ciu jej do Myszanki, pow. nowo gr贸dzki, w 3 okr. pol, gm. Jastreblewo, o 60 w. od Nowogr贸dka, w miejscowo艣ci do艣膰 le艣nej, w gruntach dobrych, 艂膮k dostatecznie. W. Wiel ka ma 39 osad. , W. Ma艂a 23 osad. Jedna z tych wsi nale偶y do skarbu. A. Jel. Wo艂ochy, w艣 nad rzk膮 Miadzio艂k膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 2 1 2 w. , okr. wiejski Zosin, 10 dm. , 119 mk. w 1865 r. 51 dusz rewiz. . Wo艂ochy 1. w艣 nad Zbruczem, naprzeciw mta Ska艂y w Galicyi, kt贸rego stanowi艂a niegdy艣 przedmie艣cie, pow. kamieniecki, okr. pol, gm. i st. poczt. Lanckoro艅, par. praw. Huk贸w, katol Zbrzy偶, odl o 34 w. od Kamie艅ca, ma 52 dm. , 298 mk. , 114 dzies. ziemi w艂o艣c, 325 dworskiej; posterunek stra偶y pogranicznej. Nale偶a艂a do ststwa skalskiego. Ces. Katarzyna darowa艂a j膮 hr. Littowej, z domu Engelhardt, od kt贸rej naby艂 Kuczkiewicz, obecnie Korostowcewa, kt贸ry zap艂aci艂 po 83 rs. za dziesi臋cin臋. 2. W. , w艣 nad rzk膮 Bronnic膮, dop艂. Dniestru, pow. mohylewski, okr. pol Jarysz贸w, gm. Bronica, 56 Wo艂ochowicze Wo艂ochowka Wo艂many Wo艂ochowszczyzna Wo艂ochy Wo艂ochwa Wo艂ochy Wo艂ochy Wo艂oczyska Wo艂oczyce Wo艂oczek Wo艂o膰ki par. praw. Sliszkowce, par. katol. , s膮d, st. poczt. i dr. 藕el. Mohyl贸w o 7 w. , ma 62 dm. , 339 mk. , 452 dzies. ziemi w艂o艣c, dworskiej ze Sliszkowieck膮 S艂ob贸dk膮 900 dzies. Nale偶a艂a do Szo艂ajskich, dzi艣 Dobrowolskich. 3. W. , ob. Wo艂oszki, pow. kowelski. J. Krz. Dr. M. Wo艂ochy, w艣, pow. brodzki, 13 klm. na p艂d. od Brod贸w s膮d pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na wsch. le偶y Hucisko Brodzkie, na p艂d. Ho艂ubica, na zach. Dubie, na p艂n. zach i p艂n. Ponikwa Wielka. Wzd艂u偶 granicy p艂n. p艂ynie Ponikwa, dop艂. Styru i tworzy staw Ponikiewski, w pobli 偶u kt贸rego le偶膮 zabudowania wsi. P艂d. cz臋艣膰 obszaru lesista. W艂. wi臋k. ma roh or. 10, 艂膮k i ogr. 7, past. 28, lasu734 mr. .; w艂. mn. roli or. 581, 艂膮ki ogr. 176, pastw. 28 mr. W r. 1890 by艂o w W. i w przysio艂kach Huta Nowa i Pereliski 122 dm. , 927 mk. w gm. , 12 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 651 gr. kat. , 257 rzym. kat. , 48 izrl. ; 649 Rus. , 259 PoL, 48 Niem, . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Ponikwie. We wsi jest kasa gm. z kapit. 2575 z艂r. Lu. Dz. Wo艂o膰ki 1. Wolod藕ki, folw. , pow. mi艅ski, w 1 okr. poL, gm. Siemkowo, przy dro偶ynie z Gr贸d ka Chmarzy艅skiego do Zarzecza, grunta szczer kowogliniaste. 2. W. , ob. Wo艂od藕ki, A. Jel. Wo艂oczek 1. al. Wo艂czek, za艣c, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Miadzio艂 o 7 w. , okr. wiejski Niekazieck, o 51 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawos艂. , 8 katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Justynowo. 2. W. , fol. nad jez. Miadzio艂, tam偶e, o 52 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. katol. Wo艂oczek, pohost, pow. Syczewski gub. smole艅skiej, gm. Wo艂oczek, zarz膮d gminy, cerkiew, st. poczt. , o 14 w. na p艂d. zach. od st. Grygoriewskiej. Woloczkiewicze, mylnie ob. t. IX, 262, za Wo艂czhiewicze ob. . Wo艂oczyce, ob. Wo艂o偶yce. Wo艂oczyska, w dokm. Wo艂ocziscza 1518 r. , Wo艂oczyszcze 1545 r. , Woloczicze 1570, Woloczyszcze i Wloczyszcze 1583, mko nad rz. Zbruczem, pow. starokonstantynowski, na pograniczu od Galicyi, pod 57 32 p艂n. szer. a 43 5 wsch. d艂ug. , w 3 okr. poL, gm. Wo艂oczyska, odl. o 90 w. na zach. od St. Konstantynowa a 210 w. od 呕ytomierza. W r. 1860 mia艂o 387 dm. , 2576 mk. w 1870 r. by艂o 326 dm. , 1180 mk. , w tem 58 偶yd贸w, a w 1885 r. 3100 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, ko艣ci贸艂 par. kat. , 2 kaplice prawos艂. i katol. , synagog臋, 2 domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂臋, targi co niedziel臋, 6 jarmark贸w, 2 fabryki 艣wiec, st. poczt. telegr. i dr. 藕el. o 4 w. , komor臋 celn膮 pograniczn膮. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. 艣w. Tr贸jcy, z muru wzniesiony w 1813 r. przez hr. Moszy艅skiego, na miejscu dawnego z 1772 r. , fundacyi woje wody kijowskiego Potockiego. Parafia katol. , I dekanatu starokonstantynowskiego, 4179 wiernych. Mia艂a dawniej kaplic臋 w Frydryk贸wce. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. zach. zak膮tku powiatu, graniczy od zach. i p艂d. zach. z Galicy膮, od p艂d. i p艂d. wsch. z gub. podolsk膮, od wschodu z gm. Monaczyn, od p艂n. z gm. Awratyn, obejmuje 12 miejscowo艣ci, maj膮cych 1606 dm. w艂o艣cia艅skich obok 384 nale偶膮cych do in. stan贸w, 8800 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 7269 dzies. ziemi. St. W. dr. 偶eL p艂d. zach. , na linii Zmierzynka 呕merynka Wo艂oczyska, odl. jest o 151 w. od Zmierzynki a 4 w. od st. Podwo艂oczyska dr. 藕el. austryackich pa艅stwowych dawniej Karola Ludwika. Pierwsz膮 wzmiank臋 o W. spotykamy w dokumencie z d. 4 maja 1518 r. , kt贸rym Zygmunt I potwierdza ks. Konstantemu Ostrogskiemu prawo w艂adania dobrami, otrzymanemi w spadku po babce jego 偶ony, ks. Maryi Semionownie R贸wie艅skiej i jej m臋偶u ks. Semionie Wasilewiczu Nie艣wiskim. Pomi臋dzy dobrami temi wymienione jest Wo艂ocziszcze Arch. ks. Sanguszk贸w, III, 167. W 1545 r. nale偶y wraz z Zbara偶em do ks. Micha艂a Zbaraskiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Wodzis艂awa sic Sbaraskiego, urz臋dnik kt贸rego Micha艂 Swiebor wnosi z Woloczicz i wiosek k niemu z 104 dym. , 64 ogr. po 2 gr. , 16 bojar, 8 k贸艂 m艂yn. , 8 kot艂. gorza艂cz. W 1583 r. kn. Stefan Korybutowicz Zbaraski, wwda trocki, z mka Wo艂oczyszcz, kt贸re trzyma od nieboszczyka kn. W艂adys艂awa Zbaraskiego, wnosi z 23 dm. rynkow, po 6 gr. , z 70 dm. uliczn. , z 42 n臋dznych cha艂up, z 2 rze藕nik贸w, z 3 przekupni贸w, 2 Skomoroch贸w, z 3 lu藕nych, z 3 piekarz贸w, z 3 s艂ug 偶ydowskich, 23 ogrod. , 10 komor. , 8 rzem. , 2 k贸艂 wal. , 1 fol. Przytem dodano W tem mie艣cie od zapalenia 偶o艂nierz贸w w r. 1580, kt贸re ludzie b臋d膮c zubo偶eni na maj臋tno艣ciach swoich w niwecz si臋 obr贸cili, dla czego i poboru odda膰 nie mogli. Nadto ten偶e kn. Zbaraski ze wsi Starych W艂oczyszcz prawdopodobnie dzisiejsze Podwo艂oczyska wnosi z 3 dym. , 8 ogr. , 5 ogrod. , 6 kom. , 3 k贸艂 dor. , 1 bojarzyna, 1 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 27, 127. Odt膮d przez przeci膮g dw贸ch prawie wiek贸w nie znajdujemy 偶adnej wzmianki o tej osadzie. Nie wiemy do kogo nale偶a艂a i przez jakie przechodzi艂a koleje. Dopiero w drugiej po艂owie XVIII w. w艂a艣cicielem W. zosta艂 Fryderyk Moszy艅ski, syn Jana Kantego, podskarbiego koronnego, i hr. Cosel, naturalnej c贸rki Augusta II. Moszy艅ski wiele si臋 przyczyni艂 do wzrostu miasteczka, przyozdobi艂 je pi臋knemi budowlami gospodarskiemi i murowanym pi臋trowym pa艂acem; swoim kosztem wzni贸s艂 tu ko艣ci贸艂 parafialny, za艂o偶y艂 bank w艂o艣cia艅ski mons pietatis, wreszcie wyjedna艂 u Stanis艂awa Augusta przywilej pod dat膮 15 stycznia 1775 r. , zaprowadzaj膮cy jarmark w wigili膮 艣w. Tr贸jcy, przez sze艣膰 tygodni trwa膰 maj膮cy. Po 艣mierci Fryderyka Moszy艅skiego w 1816 r. klucz wo艂oczyski, wraz z innemi do Wo艂oda Wo艂odarka Wo艂oda brami, dosta艂 si臋 na mocy zapisu testamentowe go dalekiemu jego krewnemu hr. Ignacemu Mo szy艅skiemu, wnukowi Stanis艂awa, kasztelana ra domskiego, nast膮pnie synowi jego Piotrowi, kt贸 ry jako wiano posagowe przeznaczy艂 W. z wielu innemi dobrami jedynaczce swej c贸rce hr. J贸 zefowej Szembekowej. Z upadkiem fortuny Szembek贸w W. oko艂o 1860 r. przesz艂y na w艂a sno艣膰 hr. Janusza Led贸chowskiego. Na podnie sienie mka i rozw贸j tutejszego handlu tranzyto wego wp艂yn臋艂o najprz贸d zbudowanie w 1846 r. drogi bitej szosy pomi臋dzy Lwowem a Tarno polem, a nast臋pnie otwarcie w 1871 r. linii dr. 藕el. , 艂膮cz膮cej Lw贸w przez W. ze Zmierzynk膮 a tem samem z sieci膮 dr贸g po艂udniowozachodnich ruskich. Po偶ar wybuch艂y d. 22 marca 1870 r. zniszczy艂 oko艂o 40 dm. i ko艣ci贸艂 katol. Kr贸tki opis Wi dziej贸w rodziny Moszy艅skich poda艂 T. J. Stecki w K艂osach 1871 r. , t. XIII, str. 236 7. J. Krz. Wo艂oda, w艣, pow. borysowski, w 1 okr. pol, gm. Cho艂opienicze, o 55 w. od Borysowa, ma 6 osad; miejscowo艣膰 lekko falista. A. Jel. Wo艂odarka, w dokum. Wo艂odorewo, horodysze ze Wolodareckie, Rozwo艂zie, Zwolozie, Wielka S艂oboda, mtko na lew. brz. rz. Rosi, w staw du偶y zebranej, pow. skwirski, w 1 okr. poL, gm. Wo艂odarka, o 30 w. od Skwiry, otoczone 偶yzn膮 i bogat膮 okolic膮. Lewy brzeg Rosi przedstawia r贸wnin臋, z niezmierzon膮; przestrzeni膮; t艂ustego ukrai艅skiego czarnoziemu, prawy natomiast zalegaj膮 lasy, kt贸re jeszcze przed niedawnemi czasy stanowi艂y puszcz臋 ci膮gn膮c膮 si臋 a偶 do Piatyhor Pustynnych i Strzy偶awki. W r. 1885 by艂o 3088 mk. , w tem 1487 偶yd贸w. Pod艂ug Pochilewicza w 1863 r. by艂o 1042 mk. prawos艂. , 98 katol. i 1831 偶yd贸w; wraz z Zawad贸wk膮 4594 dzies. Jest tu cerkiew Wozdwi偶e艅ska, zbudowana w r. 1847 kosztem parafian, na miejsce dawniejszej z 1764 r. , ko艣ci贸艂 katol. murowany, b贸偶nica i 2 domy modlitwy 偶ydowskie, kramy murowane, poczta listowa i telegraf, szko艂a ludowa, zarz膮d okr臋gu policyjnego stanu i gminy wo艂osf, apteka, dw贸ch lekarzy, dwa m艂yny wodne, browar piwny, targi co drugi tydzie艅. Z dawniej istniej膮jcego tu zamku pozosta艂y tylko resztki wa艂贸w. O par臋 wiorst od W. , na obszarze wsi Zawad贸wki, wznosi si臋 mogi艂a majdanowa, wydr膮j偶ona, zwana Orlich膮. W pobli偶u wsi Lichaczychy, na polach widnieje wynios艂y kurhan, nazywany Carow膮 mogi艂膮; , na kt贸rym, wed艂ug podania, jaki艣 w艂adca pot臋偶nego narodu odbiera艂 ho艂dy i przysi臋g臋 pos艂usze艅stwa od lud贸w try dewiatych zemel. Opr贸cz dw贸ch tych mogi艂, wzd艂u偶 lewego brzegu Rosi wyst臋puje ca艂y szereg mogi艂 t. zw. stra偶niczych; stoj膮, one pojedy艅czo, lub po trzy lub wi臋cej razem, i dla tego w starych dokumentach granicznych mianowano je rz臋dowemi. Mogi艂y te, niezbyt od siebie odleg艂e, s膮. tak usypane, aby jedne z drugich by艂y widziane. W latopisach ruskich o W. zachodzi pierwsza wzmianka ju偶 w XI w. Podczas wojny domowej pomi臋dzy Jerzym W艂odymirowiczem a Izas艂awem o ber艂o kijowskie, kn. W艂odymir spiesz膮c na pomoc pierwszemu z Halicza przez ziemi臋 Bo艂ochowsk膮, r. 1150 skierowa艂 sw贸j poch贸d na Munarewo, Wo艂odarewo i Perepetowo Ipat. letop. 278. By艂a to zapewne zwyk艂a droga or臋偶na w tym czasie z Halicza do Kijowa prowadz膮ca. To za艣 Wo艂odarewo, z ca艂em bli偶szem dorzeczem Rosi, czyli t. zw. Porosiem, zaj臋tem by艂o przez Czarnych K艂obuk贸w, kt贸rzy inaczej w t臋 por臋 i Bo艂ochowcami si臋 nazywali, t臋 drug膮 nazw臋 otrzymawszy, z p贸藕niejszymi analogicznymi im Kozakami, nie od rodowo艣ci, ale od wsp贸lnego sobie rzemios艂a i zatrudnienia, polegaj膮cego na 艂owieniu ryb w rzekach i gromieniu zwierza w polach ob. Jana Szcz臋s. Herburta Zatrzymanie Tatar. Bo艂ochowcy ci, cho膰 Rusi podlegali, mieli wszak偶e swoich oddzielnych kniazi贸w; ale gdy Baty podbi艂 Ru艣 1240 r. , to Bo艂ochowcy bez oporu przyj臋li jego w艂adztwo nad sob膮; na co si臋 z偶yma艂 i sierdzi艂 Daniel Halicki Ipat. letop. , 527. Czy za艣 Wo艂odarewo i po zalewie mongolskim by艂o zawsze punktem zamieszka艂ym, trudno wiedzie膰; jednakie ju偶 za pierwszych czas贸w litewskich musia艂a tu by膰 znowu tabula rasa, ile 偶e dopiero w 1471 r. , jak to widziemy, na dawnem uroczysku tutejszem wyrasta zupe艂nie nowa osada, pod nazw膮 S艂obody, kt贸ra wraz z Antonowem nale偶a艂a wtedy do zamku kijowskiego. Ciekawe 艣wiadectwo o stanie 贸wczesnym tej osady podaje nam rewizya zamku kijow. z tego偶 roku. Sio艂o S艂oboda, a w tym siole dziesi臋膰 s艂ug; na wojn臋 chodz膮, i w roku cztery kopy groszy i podymszezyzn臋 daj膮; a innych 偶adnych powinno艣ci nieznaj膮 Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, str. 3 i 4. Ale napad Mendligireja 1483 i tak cz臋sto potem trafiaj膮ce si臋 a pustosz膮ce kraj napady Tatar贸w musia艂y zniszczy膰 nied艂ugo i ow膮 S艂obod臋, ile 偶e za panowania Zygmunta III horodyszcze Wo艂odareckie z sieliszczem Zwo艂oziem, nazywaj膮cem si臋 inaczej Wielka S艂oboda, by艂o zaliczone jako res nullius do t. zw. w konstytucyi pustyni za Bia艂ocerkwi膮 le偶膮cej Vol. leg. , II, str. 318. Aby kraj ten zupe艂nie pusty, pobudzi膰 do od偶ycia, Zygmunt III, z dozwolenia sejmu, pustyni臋 t臋 rozdarowa艂 zas艂u偶onym osobom rycerskiego stanu. Atoli w kancelaryi kr贸lewskiej przy onem rozdarowaniu w 1690 r. przez b艂臋dn膮 informacy臋 co do W. , musia艂a zaj艣膰 pomy艂ka, bo widziemy, 偶e ca艂膮 t臋 pustyni臋 a偶 dwie naraz osoby otrzyma艂y. Obdarowanymi jednocze艣nie byli Janusz Zaborowski i Marcyan Tr臋bicki. O pierwszym z nich, jako obdarowanym, dowiadujemy si臋 dopiero teraz z dokument贸w og艂oszonych przez Aleks. Jab艂onowskiego Ukraina, t. II, str. 392. Wo艂odarka Ale wkr贸tce, bo tego偶 jeszcze roku, Janusz Zaborowski odprzedaje te pustki ks. Januszowi Zbarazkiemu, wwdzie brac艂. , a Marcin Tr臋bicki schodzi z tego 艣wiata, i brat jego Stanis艂aw, jako opiekun jedynaczki c贸rki jego Anny, w r. 1596 sprzedaje r贸wnie偶 te puste dobra temu偶 ks. Zbarazkiemu za 3000 z艂p. na sp艂acenie d艂ug贸w i na oswobodzenie innych d贸br obr贸cone tam偶e, str. 401. Wida膰 wi臋c z tego, 藕e uprzednia sprzeda偶 przez Janusza Zaborowskiego by艂a zakwestjonowan膮, kiedy Zbarazki by艂 zmuszony powt贸rnem kupnem tych d贸br utwierdzi膰 si臋. Obszar tych d贸br sk艂ada艂 si臋 wtedy z horodyszcza Wo艂odarskiego czyli z sieliszcza Zwo艂ozia, lub inaczej Wielkiej S艂obody pod rz. Rosi膮, Przylepek nad t膮偶 rzek膮. , Antonowa nad rz. Bere藕n膮, 呕uchowiec nad rz. Horochowatyci膮, Sku艂kowa nad rz. Rastawic膮, Fastowa nad rz. Rosi膮 pod Bia艂ocerkwi膮. By艂y to wszystko puste uroczyska. Nowy wi臋c nabywca ks. Janusz Zbarazki czynnie zaprz膮tn膮艂 si臋 nad osiedleniem tej pustyni. Wa偶nym wypadkiem by艂o za艂o偶enie przez niego na Wo艂odareckim horodyszczu ma艂ego obronnego sypanego zameczku, przy kt贸rym rozwija膰 si臋 zacz臋艂a osada. Zape艂ni艂 on j膮 s艂ugami swymi i bojarami. Ale dobra te mia艂y niepewn膮 granic臋 od Bia艂ocerkiewszczyzny, ile 藕e tu pustka graniczy艂a z pustk膮. Zt膮d pomi臋dzy ks. Zbarazkim a Bia艂ocerkwi膮 ustawiczne zachodzi艂y spory o oderwanie jakoby od Bia艂ejcerkwi grunt贸w pewnych i przyleg艂o艣ci. Jako偶 w 1594 r. z rozkazu ks. Konst. 0strogskiego, wwdy kijow. , podstaro艣ci bia艂ocerkiewski kn. Dymitr Bu艂ycha Kurcewicz, upatrzywszy czas, wpad艂 zbrojnie do W. i zburzy艂 zameczek tam偶e, str. 392. Jednak偶e ks. Janusz Zbarazki odbudowa艂 go wkr贸tce, ile 偶e Erich Lassota von Steblau, pose艂 cesarza Rudolfa do Kozak贸w, r. 1594 przeje偶d偶aj膮cy przez W. , o istnieniu w niej zameczku nadmienia Putew. zap. . Ks. Janusz z bojar贸w i s艂ug swoich organizowa艂 zbrojne najazdy. I tak w 1604 r. u偶y艂 on ich do najazdu na dobra Smolichowce i inne ko艂o Czarnobyla, nale偶膮ce do Sapieh贸w Jab艂on. , Ukraina, II, 459. Wielki wojownik, ks. Janusz odznacza艂 si臋 pod Czasnikami 1567, Po艂ockiem 1579, Soko艂om, Wielkiemi 艁ukami 1580, Toporcem, Szk艂owem 1581, pod Zbara偶em 1575, pod Zas艂awiem zbi艂 Tatar贸w. W r. 1603 ks. Janusz przez zakupno od Turbowskich i Bratkowskich Torczycy, przyleg艂ej W. , zaokr膮gli艂 sw膮 posiad艂o艣膰, rozrzucon膮 szeroko nad rz. Rosi膮, Horochowatk膮, Bere藕n膮 i Rastawci膮, kt贸ra teraz zaczynaj膮c od Torczycy, ci膮gn臋艂a si臋 prawie bez przerwy a偶 do Niemirowa i Pohrebyszcz, czyli t. zw. Biskupszczyzny, b臋d膮cej przed laty uposa偶eniem i dziedzictwem rz. katol. biskup贸w kijowskich. Tymczasem gdy Anna Tr臋bicka doros艂a i wysz艂a za m膮偶 za P膮tkowskiego, stanowczo zaprzeczy艂a sprzeda偶y W. przez stryja swego ks. Zbarazkiemu, ile 藕e ona wtedy, gdy si臋 sprzeda偶 dokona艂a, niewysz艂a z ma艂oletno艣ci. Ks. Janusz umar艂 1608 r. i synowie jego Krzysztof i Jerzy musieli po raz drugi od Patkowskiej naby膰 t臋 maj臋tno艣膰. Ale nie koniec na tem. Tyszowie Bykowscy, w艂a艣ciciele Chodorkowa w Kijowszczy藕nie, pozwali Zbarazkich o nies艂uszne jakoby trzymanie przyleg艂o艣ci Wo艂odarskich, a mianowicie Dolinnego i Chrobrego wsi dzi艣 nieistniej膮cych, kt贸re by艂y jakoby starodawnem ich rodu dziedzictwem, przed spustoszeniem takowego przez Tatar贸w. Niewierny jak si臋 ta sprawa zako艅czy艂a, ale pod r. 1628 czytamy dekret w sprawie Jerzego i Krzysztofa ks. Zbaraskich z Ann膮 z Tr臋bickich 1mo voto P膮tkowsk膮, 2do Czudnowsk膮, pozwan膮, o niebronienie d贸br Wo艂odarskich od impedyment贸w ze strony Tysz贸w Bykowskich Jab艂on. , Ukraina, II, str. 368. Po 艣mierci ks. Krzysztofa Zbarazkiego, koniuszego kor. zm. 6 marca 1626 r. w Ko艅skowoli, ca艂e dziedzictwo po nim bierze w spadku brat ks. Jerzy, kasztelan krakowski. W taryfie podymnego z 1626 r. czytamy w Wo艂odarce dym. rynk. 94, uliczn. 30, ubog. 16, ogrod. 3, rzem. 4, pop 1 Jab艂on. , Ukraina, I, 77. Ks. Jerzy Zbarazki umar艂 w r. 1631 d. 12 lipca, bez偶enny, i dobra jego przesz艂y spadkowo przez Zaborowskich na ks. Janusza Wiszniowieckiego, kt贸rego ojciec ks. Konstanty o偶eniony by艂 z Zaborowsk膮, urodzon膮 z ks. Zbarazkiej. Ks. Janusz Wiszniowiecki umieraj膮c zostawi艂 dw贸ch ma艂oletnich syn贸w Dymitra Jerzego i Konstantego Krzysztofa, a ich opiekunem i ich d贸br zosta艂 ks. Jeremiasz Wiszniowiecki, kt贸ry funduje r. 1640 d. 29 listopada w W. ko艣ci贸艂 katol. p. wez. 艣w. Micha艂a Archanio艂a Micha艂 drugie imi臋 Jeremiego. Zapisa艂 on temu偶 ko艣cio艂owi na utrzymanie proboszcza ziemi臋 zwan膮 Rud膮 Hrebl臋 z Ksi膮g magistratu kijow. . Podczas wojen Chmielnickiego W. wpad艂a w r臋ce Kozak贸w, przyczem 艣wi膮tynia katolicka zosta艂a zburzon膮. Mieszka艅cy tutejsi wzi臋li czynny udzia艂 w walce. Lud uwa偶a艂 W. za gniazdo charakternik贸w, b臋d膮cych mistrzami w zamawianiu kul ob. Micha艂owski, Ks. pami臋t. , 158. M艂odzi ksi膮偶臋ta wr贸ciwszy z Krakowa, gdzie nauki pobierali, r. 1651 d. 10 grudnia w Niemirowie czyni膮 pomi臋dzy sob膮 dzia艂 d贸br ukrai艅skich, moc膮 kt贸rego ks. Dynaitr Jerzy otrzyma艂 Niemirowszczyzn臋, a ks. Konstanty Krzysztof wzi膮艂 Pohrebyszezyzn臋 dawniejsz膮 Biskupszczyzn臋, Dziunkowszczyzn臋, Borszczajowszczyzn臋, Monastyrzyszezyzn臋 i Wo艂odarszczyzn臋. Do tej ostatniej nale偶a艂y wtedy, jeszcze przez Zbarazkich osiedlone wioski Koss贸wka, Rude Se艂o, Hajworon, Pietrasz贸wka, Torczyca, 艁awryki i Szalij贸wka. Kozacy wszak偶e niedopu艣cili ks. Konstantego do aktualnego tych偶e d贸br posiadania. W r. 1655, gdy Bohdan Chmielnicki pod Wo艂odarka da艂 si臋 Rossyi i wraca艂 z wyprawy z pod Lwowa, han krymski z ordami zaszed艂 mu drog臋 pod Jeziern膮, gdzie w贸dz Kozaczyzny dozna艂 krwawej pora偶ki, tak 偶e o ma艂o sam si臋 w p臋ta niedosta艂 Letop. Bie艂ozierskiego. Tatarzy jednak, przechodz膮c w blizko艣ci W. , niezaj臋li jej, dzi臋ki mo偶e temu, i偶 by艂a wtedy, jak m贸wi Cellaryusz, dobrze utwierdzonem miejscem. Nast臋pnie okolica ta by艂a trzymana w ryzie przez za艂ogi i chor膮gwie polskie. Roku 1671 z rozkazu Jana Sobieskiego pu艂kownicy Piwo i 艁asko lokuj膮, si臋 z chor膮gwiami swemi w tem miasteczku i okolicy, dla prowidowania zt膮d 偶ywno艣ci膮 fortecy bia艂ocerkiewskiej, w kt贸rej sta艂 za艂og膮 komendant Lebel Pisma do wieku i spraw Sobieskiego, Act. hist. , t. I, str. 713. Odt膮d ks. Konstanty m贸g艂 cho膰 dorywczo przez swych urz臋dnik贸w zawiadywa膰 t膮 posiad艂o艣ci膮. Gdy w 1686 r. we Lwowie umar艂, wszystkie ukrai艅skie jego w艂o艣ci przesz艂y na syna ks. Micha艂a Serwacego p贸藕niej hetmana w. lit. . W 1704 r. za hetma艅stwa Iwana Mazepy na Zadnieprzu, przez gwa艂towne wyprowadzenie zhin ludno艣ci z prawego na lewy brzeg Dniepru, W. z przyleg艂o艣ciami wyludni艂a si臋 do szcz臋tu. Ks. Micha艂 Serwacy umar艂 w Mereczu na Litwie w 1744 r. , zostawiwszy z Katarzyny ks. Dolskiej dwie c贸rki Ann臋 za ks. J贸zefem Ogi艅skim i Elzbiet臋 za Micha艂em Zdzis艂awem Zamoyskim, 艂owczym kor. , wwda smole艅skim. Szerokie pustki, jakie w dobrach Wo艂odarskich przegon ludno艣ci zostawi艂 po sobie, jeszcze za ks. Serwacego zacz臋艂y si臋 kolonizowa膰, ale za w艂adania Zamoyskich osadnictwo to z ka偶dym dniem rozpo艣ciera艂o si臋 coraz bujniej. Na dawnych gotowych Siedliszczach przemnogie d藕wiga艂y si臋 wioski i futory, na warunkach najrozleglejszej s艂obody. Osadnik贸w na rolne gospodarstwa wspomagano. Dw贸r ka偶demu osiadaj膮cemu w艂o艣cianinowi dawa艂 materya艂 drzewny na chat臋 i stodo艂臋, pewien obszar gruntu, ogr贸d, sprz臋偶aj wo艂owy, ziarno na zasiew i potrzebne narz臋dzia rolnicze. W. staje si臋 odt膮d dominialn膮 w艂o艣ci膮 ca艂ego klucza. Zdzis艂aw Micha艂 Zamoyski z ks. Wiszniowieckiej mia艂 jedn膮 c贸rk臋 Katarzyn臋 za Janem Karolem Mniszchem, podkomorzym kor. , i na t臋 ostatni膮 po matce drog膮 spadku przesz艂a cz臋艣膰 olbrzymich w艂o艣ci, jakie w r贸偶nych stronach kraju posiadali ks. Wiszniowieccy. R. 1750 na mocy dzia艂u dope艂nionego z ks. Ogi艅skimi w Wiszniowcu, Katarzyna Mniszchowa sta艂a si臋 dziedziczk膮 hrabstwa komarze艅skiego, klucza czarnoostrowskiego, orzechowieckiego, hory艅skiego, hrabstwa d膮browickiego, klucza karoli艅skiego, opolskiego, Wiszniowieckiego, czajczynieckiego, Wierzbowieckiego, kupielskiego, dziunkowskiego, hrabstwa brahi艅skiego, hrabstwa lubieszowskiogo, klucza telecha艅skiego i na Ukrainie klucz贸w tahanieckiego, mi臋dzyrzeckiego nad Dnieprem, antonowskiego, worobijowskiego i wo艂odarskiego. Z Wo艂odarszczyzny, osiedlonej teraz g臋艣ciej, wydzielono dwa osobne klucze worobijowski i antonowski, tak, 偶e sama W. , w ten spos贸b uszczuplona, sk艂ada艂a si臋 odt膮d z wiosek nast臋pnych z Bere藕nej, Skwirki z horodyszczem, Pustowarni i siedliska 呕ukowa. Klucz wo艂odarski obfitowa艂 w prastare uroczyska, jako to Wojnine stawki, Carowa mogi艂a, staw 呕mijski na Rosi, ad praesens Ploti艅ce, Czarny las z uroczyszczem Korybutowszczyzna, Hrynczuki las, jezioro Kurmine, pole Telacze, ruda Chwast贸wek, ur. Suche jary, futory Karmaka, zwane Bukacz, mogi艂a nad rz. Skwir膮 i rz. Podbileza w Pustowarni, sieliszcze 呕ukow, rz. Po偶arnia, grunt pusty nazwany Mo艂odowa, s艂oboda Horodycia czyli Knia偶y 艁uh z rozgraniczenia 1750 r. . Za Mniszchowej szed艂 dalszy rozw贸j kolonizacyi d贸br. Mno偶y艂y si臋 osady, zak艂adane przoz t. zw. osadzc贸w. I tak Tch贸rzewski osadzi艂 Tchorz贸wk臋, Sobotkowski Karpenki, Zawadowski Wo艂odarskie futory al. Zawad贸wk臋. Zak艂adano te藕 i wioski czysto szlacheckie na czynszu, opartem nie na prawie wieczystcm ale na go艂os艂ownej ze skarbem umowie. W. si臋 rozros艂a, tak 藕e w niej a偶 trzy powsta艂o cerkwi; r. 1730 zbudowana Georgiewska dzi艣 nieistniej膮ca, r. 1741 Ro偶destwe艅ska i r. 1746 Wozdwi偶e艅ska, dzi艣 istniej膮ca. 呕ydzi w mczku si臋 osiedlili i zas艂yn臋li z dostatk贸w. Kupczyli i trudnili si臋 rzemios艂ami. W kramach by艂o pe艂no towarow. By艂 tu kupiec Zelman Sl膮zczak, dla tego tak nazwany, 藕e co roku je藕dzi艂 na Szl膮sk i ztamt膮d sukna i drogie b艂awaty przywozi艂. 呕ydzi tutejsi wraz z troszcza艅skimi p艂acili corocznie do kaha艂u ostrogskiego na Wo艂yniu, wed艂ug dyspartymentu, na wojsko polskiego zaci膮gu z艂. 755. W tym czasie trapili kraj t. zw. hajdamacy. A偶eby kraj od ich 艂upieztw zas艂onie, r. 1750 szlachta kijowska na sejmiku w 呕ytomierzu postanowi艂a utworzy膰 landmilicy臋, kt贸rej dow贸dztwo powierzy艂a Danielowi Macewiczowi, pu艂kownikowi nadwornych poczt贸w Mniszchowej w Wo艂odarce. Gdy pewnego razu Macewicz wydali艂 si臋 z W. dla 艣cigania hajdamak贸w grasuj膮cych na Polesiu, inni z nich zawiadomieni o tem, pod os艂on膮 nocy wpadli do W. i srog膮 zadali jej kl臋sk臋, szczeg贸lnie zemst臋 sw膮 wywarli na dworku Macewicza; z艂upili go i zapalili Arch. J. Z. B. , cz臋艣膰 IV, t. 3, str. 5424. Macewicz jeszcze potem sporo lat w W. prze偶y艂 i w p贸藕nym wieku 偶ycia dokona艂. Katarzyna Mniszchowa r. 1740 fundowa艂a w W. ko艣ci贸艂 katolicki drewniany, na uposa偶enie kt贸rego zapisa艂a 20, 000 z艂p. lokowanych na wsi Skwirce. Ko艣ci贸艂 odda艂a pod zarz膮d misyi jezuickiej w Bia艂ejcerkwi. Po zako艅czonej fabryce, m贸wi wizyta ko艣cielna r. 1760 w sam dzie艅 艣w. Micha艂a archanio艂a wprowadzone by艂o nabo偶e艅stwo przez Imci ks. Soc. Jesu misyonarz贸w kt贸 Wo艂odarka rym ten ko艣ci贸艂 afiliowany; przed wieczorem dnia tego偶 przez delegowanych od JW. fundatorki stan膮艂 obw贸d, przy kt贸rym Wielebny ks. Jan, paroch cerkwi Noworozde艅skiej, znajdowa艂 si臋 i wiele innych os贸b jeszcze. Ten obw贸d zacz膮艂 si臋 od rogu cmentarza ko艣cielnego, od strony zachodniej drogi id膮cej do Rosi, za kt贸r膮 zaraz zamek, prosto by艂 prowadzony ku wschodniej stronie, a偶 do cmentarza cerkwi Noworozde艅skiej, ca艂e stare zajmuj膮c zamczysko, opr贸cz mizernego zabudowania a bardziej ust膮pienia budynku przez ImciP. Macewicza dla pomieszczenia Ichm. ks. misyonarz贸w Soc. Jesu; reszta placu pusto le偶a艂a. Ko艣ci贸艂 by艂 z drzewa d臋bowego, formy pod艂ugowatej, z kaplicami po bokach, z facyat膮 ku miastu na p贸艂noc, po bokach maj膮c dwie wie偶e. Facyata by艂a malowana, z obrazem N. Panny Niepokalanego Pocz臋cia, na wierzchu za艣 statua 艣w. Micha艂a archanio艂a. W wielkim o艂tarzu znajdowa艂 si臋 obraz 艣w. Micha艂a arch. , w gloryi Naj艣w. Panny Bolesnej P. Jezusa z krzy偶a zdj臋tego trzymaj膮cej. W kaplicy o艂tarz z obrazem Naj艣w. Panny Maryi Niepokalanego Pocz臋cia, w gloryi 艣w. Hieronima przy nim liczne vota. W innych o艂tarzach obrazy 艣w. Barbary, 艣w. Katarzyny, na zasuwie 艣w. Antoniego Padewskiego, 艣w. Jana Nepomucena. Portatel marmurowy bia艂y, w blach臋 mosi臋偶n膮 pobielan膮 oprawny, z r贸偶nemi inskrypciami z Pisma Bo偶ego wyj臋temi, stosownemi do Naj艣w. ofiary i o艂tarza, konsekrowany r. 1661 d. 30 Martii przez 艣w. p. JW. Kazimierza Charbickiego, biskupa nikopolskiego, sufr. i kustosza i oficia艂a lwowskiego, z kaplicy Wiszniowieckich dany ko艣cio艂owi. W r. 1768 gdy bunt Gonty i 呕ele藕niaka ogarn膮艂 wi臋ksz膮 cz臋艣膰 Ukrainy, przyw贸dca Seredynenko opanowawszy Monastyrzysz Cze, 呕ywot贸w i Tetij贸w, wpad艂 do W. , ale tu dowiedziawszy o zbli偶aj膮cem si臋 od Bia艂ejcerkwi wojsku polskiem, umkn膮艂 do Piatyhor, Wkr贸tce potem trzy klucze podkomorzyny kor. ; worobijowski, antonowski i wo艂odarski rozdrobi艂y si臋 przez wyprzeda偶e cz臋艣ciowe. I tak 艁awryki, Tchorz贸wk臋, Szalij贸wk臋, Konon贸wk臋, Tereszki, Tokar贸wk臋 kupi艂 od Mniszchowej Leon Rulikowski, ssta markowiecki, dziedzic Mo偶d偶ar, Horodyszcze Wielkie Baltazar Podhorski, podczaszy krzem. , Pustowarni膮 Franciszek Saryusz Zaleski, stolnik trembowelski, Skwirk臋 Jan Pa kucki, szambelan kr贸lewski, Worobij贸wk臋 Piotr Dobrzy艅ski, r贸wnie偶 szamb. , Rubczenki Ignacy Zaleski h. Prawdzic, cze艣nik trocki, Rude Se艂o Karpenki i Koss贸wk臋 Jan Zaleski, h. Prawdzic, pisarz ziemi 偶ytom. , Horodyszcze Ma艂e, Roho藕ne i Bilij贸wk臋 艁ukasz Rybi艅ski, podkomorzy kijow, , nareszcie miasto W. , S艂ob贸dk臋 Wo艂odarsk膮 Zawad贸wk臋, Pietrasz贸wk臋, Hajworon, Kazimir贸wk臋, Bere藕n臋 i Anton贸w Seweryn Wis艂ocki, ssta kopajgrodzki. Nadto Wis艂ocki dokupi艂 od Brzostowskich s膮siedni膮 Torczyc臋, Wasylich臋, Lichaczych臋, Tarhan. Posiada艂 te偶 i 呕ywot贸w. Z Kulczyc Wis艂occy byli h. Sas i pochodzili z rodziny osiad艂ej w ziemi czerwonoruskiej i na Litwie. Katarzyna Mniszchowa, kt贸ra si臋 ze wszystkich swoich d贸br na Ukrainie wyprzeda艂a, umar艂a w 1771 r. w Warszawie. Po kasacie jezuit贸w w 1775 r. ko艣ci贸艂 w W. jak i fundusze jego przesz艂y na w艂asno艣膰 komisyi edukacyjnej, kt贸ra przez konkordat w Warszawie d. 26 listop. 1780 r. odda艂a ko艣ci贸艂 pod zarz膮d biskupa i kapitu艂y kijowskiej, z dochod贸w pojezuickich dla plebana wyznaczywszy pewn膮 roczn膮 annuat臋. Parafia W. zosta艂a wydzielon膮 w 1788 r. Piecz臋膰 ko艣cio艂a W. przedstawia 艣w. Micha艂a arch. R. 1794 d. 4 czerwca Suworow wszed艂 do W. i rozbroi艂 tu polsk膮 brygad臋; 5 czerwca by艂 ju偶 w Bia艂ejcerkwi, a ztamt膮d wyruszy艂 do Niemirowa i na Prag臋 Listy i zapiski Suwarowa, Russkij Arch. , 1866. Seweryn Wis艂ocki zamieszka艂 w W. w starym dworze, obok ko艣cio艂a, otoczonym szcz膮tkami dawnych okop贸w; by艂 on o偶eniony z Mary膮 Teres膮 z Sobieszcza艅skich, z kt贸r膮 w 1802 rozwi贸d艂 si臋 a ona wysz艂a powt贸rnemi 艣luby za Franciszka Salezego Podoskiego. Wis艂ocki mia艂 z ni膮 jednego syna Micha艂a W. Wkr贸tce si臋 zad艂u偶y艂 i W. w 1800 r. posz艂a pod eksdywizy臋. W艂a艣cicielem W. zosta艂 Stanis艂aw Jotejko. Ko艣ci贸艂 tutejszy, jako drewniany, ze staro艣ci grozi艂 upadkiem, a wi臋c za staraniem ks. Piotra Konopki, proboszcza miejscowego, z dozwolenia w艂adzy, zosta艂 na jego miejscu wymurowany nowy w r. 1826 kosztem obywateli parafian. Do sk艂adki nale偶eli Nazary Jezierski, marsz. pow. skwir. , brat jego Leonard Jezierski, Jan Nep. Podhorski, Stanis艂aw Jotejko, Anna Iwaszkiewiczowa, Bonawentura Saryusz Zaleski, Dominika Saryusz Zaleska zona Franciszka, Stan, Kuczalski, Stan. Prawdzic Zaleski, E. Berezowska, Wiktor Prawdzie Zaleski, Fremiot Saryusz Zaleska, Antoni Berezowski, Mateusz Prawdzic Zaleski. Budowniczym ko艣cio艂a by艂 Deboni. Poczet proboszcz贸w stanowi膮 1775 r. k艣. Stan. 艁agunowski, komendarz; 1785 k艣. Micha艂 Prawdzic Pa艂ucki, aktualny proboszcz; 1788 k艣. Bernard Ant. Mikoszewski, kanonik katedr. kijow. ; 1792 k艣. Jan Odyniec, kan. katedr. , s臋dzia surrogat kijow. , akt. prob. ; 1793 komendarz k艣. Maciej Mici艅ski; 1807 k艣. Bonifacy Zore, komendarz; 1812 k艣. Augustyn 艁膮cki, franciszknnin, komendarz; 1815 k艣. Piotr Konopka, prob. akt. grobowiec na cmentarzu ko艣c. obok dzwonnicy; k艣. wikary Pawlin Kamie艅ski; k艣. Ludwik Brynk p贸藕niej biskup amate艅ski, sufragan 艂ucko 偶ytomierski, k艣. Antoni Szaty艅ski, prob. akt. ; od 1882 r. k艣. W艂adys艂aw Szostakowski. R. 1850 odby艂 konsekracy臋 tutejszego ko艣cio艂a ks. Kacper Borowski, bisk. 艂ucko偶ytom. ; 1883 r. k艣. Szymon Marcin Koz艂owski, biskup 艂ucko偶ytom. wizytowa艂 ko艣ci贸艂. Na 艣cianach we Wo艂odkiszki wn臋trznych ko艣cio艂a pami膮tkowe tablice grobowe Abramowicz贸w, Iwaszkiewicz贸w, Podhorskich, Zaleskich Saryusz贸w. Skutkiem gorliwo艣ci obecnego proboszcza k艣. Szostakowskiego ko艣ci贸艂 ten znacznie przyozdobiono kosztem Augusty Podhorskiej z Antonowa u艂o偶on膮, zosta艂a posadzka z bia艂ego marmuru, a Lucyan Abramowicz sporz膮dzi艂 kosztem swym okna kolorowe, z wyobra偶eniem czterech Ewangelist贸w, 艣w. Leopolda i 艣w. Zofii. Na cmentarzu grzebalnym znajduj膮 si臋 grobowe pomniki Abramowicz贸w, Czarnowskich, Czerwi艅skich, hr. Moszcze艅skich, Podhorskich, 艢widerskich etc. Parafia katol. , dekanatu skwirskiego, ma 1052 wiernych. Ko艣ci贸艂 filialny w Rudem Sele. Kaplice s膮 obecnie w Antonowie, w Tchorz贸wce, Worobij贸wce, Pustowarni. Stanis艂aw Jotejko r. 1841 sprzeda艂 W. Walentemu Abramowiczowi, marsza艂kowi pow. machnow. , kt贸rego syn Leopold Abramowicz, marsza艂ek pow. skwirskiego, wzni贸s艂 tu okaza艂膮 rezydency臋, w ogrodzie dochodz膮cym do rz. Rosi. Zgromadzi艂 on w swym domu cenny zbi贸r utwor贸w znakomitszych zagranicznych i krajowych malarzy z tych ostatnich s膮 obrazy Simlera, Siemiradzkiego, Kossak贸w Juliusza i Wojciecha, Pillatego, Kostrzewskiego, Che艂mo艅skiego i in. . Utwory zagranicznych malarzy pochodz膮 przewa偶nie ze szko艂y w艂oskiej i holenderskiej. Kilka pos膮g贸w marmurowych d艂uta Bertoliniego i Pampeloniego. Obecnie W. jest w艂asno艣ci膮 Lucyana Abramowicza, syna Leopolda. Gmina obejmuje 7 miejscowo艣ci mto W. , 1 karczma, maj膮cych 1812 dm. , 9861 mk. , 22853 dzies. ziemi 8739 w艂o艣c, 13684 dworskiej, 430 cerkiewnej. Edward Rulikowski, Wo艂odarka al. Hnileszczyzna, chutor, pow. kijowski, par. praw. Pirch贸w o 1 w. , 3 dm. , do 15 mk. , 27 dzies. , dwie pasieki, ogr贸d owocowy; w艂asno艣膰 monasteru brackiego w Kijowie, kt贸remu nadany zosta艂 w 1833 r. Zbudowany na miejscu staro偶ytnego monasteru Hnileckiego al. Hlinieckiego, istniej膮cego ju偶 w 1504 r. , jak wida膰 z dokum. wydanego przez metropolit臋 J贸z. So艂tana i zniszczonego nast臋pnie przez Tatar贸w. Na pocz膮tku XVII w. Hnileszczyzn臋, do kt贸rej nale偶a艂y uroczyska Kulikowe, Kalinowszczyzna i Kalny 艁ug, zaj臋艂a ks. Anna z Chodkiewicz贸w Korecka, nast臋pnie w艂asno艣膰 monasteru Wydubieckiego. W 1840 r. w W. na g贸rze odkryto fundamenty budowli murowanej a przy nich pieczar臋, t. zw. Teodozyjsk膮, kt贸ra, pod艂ug podania, s艂u偶y艂a za schronienie mnichom po zburzeniu monasteru. Wo艂odkajcie 1. w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol, o 92 w. od Kowna. 2. W. , dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 76 w. od Szawel, w艂asno艣膰 Bortkiewicz贸w, maj膮 wraz z Mejliszkami i Martynajciami 418 dzies. 62 lasu, 170 nieu偶. . 3. W. , w spisie w艂a艣c. ziemskich Wo艂odka艅cie, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, par. Bejsago艂a, o 54 w. od Szawel, w艂asno艣膰 Jagmin贸w, ma 483 dzies. 200 lasu, 35 nieu偶. ; Norejkowie maj膮 23 dzies. 5 lasu; Tomkiewiczowie 32 dzies. 3 lasu, 2 nieu偶. . Kaplica katol. Wo艂odka艅ce, ob. Wo艂odkajcie, Wo艂odkiszki 1. za艣c, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, gm. Siedliszcze o 3 w. , okr. wiejski i dobra, bar. Leforta, Hermaniszki, 5 dusz rewiz. 2. W. , dw贸r, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Remigo艂a, w艂asno艣膰 Totwen贸w, 127 dzies. 44 lasu, 33 nieu偶. . 3. W. , przysi贸艂. , pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, par. Girtakol. Wo艂odkowa Djewica, w艣 nad rzk膮 Nowy Potok, pow. nie偶y艅ski gub. czernihowskiej, gm. w miejscu, o 14 w. na p艂d. zach. od Nie偶ynia, 978 dm. , 5265 mk. , zarz膮d gminy, 3 cerkwie, szko艂a, targi co 艣roda, 2 wiatraki, gorzelnia i cegielnia; wielkie sady, pszczelnictwo. W 1776 r. nale偶a艂a do 2 sotni pu艂ku nie偶y艅skiego; w w 1787 r. zatrzyma艂a si臋 tu cesarzowa Katarzyna II jad膮c do Krymu. Wo艂odkowszczyzna, osada, pow. wo艂kowyski, w 5 okr. poL, gm. Biskupice, w艂asno艣膰 Antonowicz贸w, ma 18 dzies. Wo艂odkowszczyzna, w艣 nad Styrem, pow, 艂ucki, na p艂n. wsch. od Ro偶yszcz. Pod艂ug reg, pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 kn. Maksima Sokalskiego, kt贸ry z Cholpniewa, Wo艂odkowlisney i Bozewa p艂aci z 2 bojar putn. , 13 dworz. , 6 ogr. po 4 gr. , 6 ogr. po 2 gr. , 2 rzemie艣ln. po 2 gr. , 2 k贸艂 m艂yn. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 31. Wo艂odkuszki al. G贸ry, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol, gm. Rymszany, 160 dzies. 30 nieu偶, 11 lasu. W艂asno艣膰 dawniej Po艂ubi艅skieli i Kimbar贸w. W艂adys艂aw i Maryanna z Benet贸w Po艂ubi艅scy w 1736 r. sprzedaj膮 jedn膮 cz臋艣贸 a w 1746 r. Zygmunt i Jerzy Kimbarowie drug膮 cz臋艣膰 Antoniemu Wawrzeckiemu h. Rola. Od Wawrzeckich W. przesz艂y do bar. Engelharta, dzi艣 w艂asno艣c w艂o艣cianina Mi艂asza. Wo艂odoty, strumie艅 we wsi 艁agiewniki, w pow. wielu艅skim. Wo艂odrza 1. w艣, pow. kutnowski, gm. B艂onie, par. Kro艣niewice. Le偶y przy linii dr. 偶eL warsz. bydgoskiej, o 1 w. od stacyi Ostrowy, ma 21 dm. , 251 mk. , 199 mr. Jest to dawna w艣 kr贸lewska. Na pocz膮tku XVI w. daje ona dziesi臋ciny altaryi przy kapliczce zamkowej w Borys艂awicach nale偶膮cych do Jaros艂awa 艁askiego, wojew. sieradzkiego. Kol臋d臋 daj膮 kmiecie pleb. w D膮browicach, wie艣 za艣 nale偶y do par. Kro艣niewice 艁aski, L. B. , II, 448, 472. W r. 1564 w艣 ta, w dawnym zastawie u kasztelana p艂ockiego ma 3 1 2 w艂贸k Lustr. , V, 251. Wchodzi艂a w sk艂ad ststwa przedeckiego. R. 1576 Jan P艂ocki p艂aci tu od 8 艂an. , 2 zagr. , 1 karczmy, 15 osadn. Pawi艅. , Wielkop. , II, 50. Wo艂oduta Wo艂odarka Wo艂odkajcie Wo艂odka艅ce Wo艂odkowa Wo艂odkowszczyzna Wo艂odkuszki Wo艂odoty Wo艂odrza Wo艂odyjowce Wo艂odutka Wo艂odzy艅 Wo艂od藕kowszczyzna Wo艂od藕kowo Wo艂od藕ki Wo艂ogda Wo艂odymirka Wo艂odymir Wo艂odyki Wo艂odyj贸wka 2. W, al. Zawadzka Wola, w艣 dzi艣 nie istniej膮ca. W r. 1557 nale偶a艂a do par. K艂贸tno, mia艂a 3 艂any, 1 zagr. , 1 rzem. Pawi艅. , Ma艂op. , II, 18. Druga nazwa tej W. od wsi Zawada, w par. K艂贸tno nie pozwala uto偶samia膰 jej z Wo艂odrz膮 w par. Kro艣niewice, od kt贸rej zreszt膮, r贸偶ni si臋 znacznie ilo艣ci膮 艂an贸w. Br. Ch. Wo艂oduta, dwie wsi w jednej okolicy, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. berezy艅skim, gm. Bieliczany, o 25 w. od Ihumenia. W艣 Wo艂oduta Stara ma 13 osad, le偶y przy go艣c. z Rawanicz do Drechczy; Nowa W. osad 10, przy drodze ze S艂obody do Domowioka. W. nale偶a艂a do domin. Rawanicze, S艂otwi艅skich. A. Jel. Wo艂odutka, rzeczka, w pow. ihume艅skim, prawy dop艂yw Uszy. Wo艂odyjowce 1. w艣, pow. mohylowski, okr. pol 艁uczyniec, gm. Maryan贸wka, par. kat. Kopajgr贸d, st. poczt. i dr. 偶el. Bar o 26 w. , o 50 w. od Mohylowa, przy drodze z Baru do Szypinek, maj膮 111 dm. , 727 mk. , 621 dzies. ziemi w艂o艣c. , 968 dworskiej z Maryan贸wk膮; , 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. 艣w. Jana, wzniesio na w 1881 r. W. za艂o偶one zosta艂y przez Wo艂odyjowskich, nale偶a艂y p贸藕niej do Pog贸rskich, na st臋pnie do Stadnickich, drog膮, wiana Czetwer ty艅skich, kt贸rzy obecnie sprzedali. 2. W. , ob. Wo艂odyj贸wka. Dr. M. Wo艂odyj贸wka al. Wo艂odyjowce, urz臋d. Wo艂odowce, w艣 nad Murachw膮, pow. jampolski, okr. pol Dzyg贸wka, gm. i par. kat. Czerniejowce, st. poczt. Berez贸wka o 7 w. , st. dr. 偶el Rachny o 30 w. , odl. o 40 w. od Jampola, ma 318 dm, 2273 mk. , 1271 dzies. ziemi w艂o艣c, 1081 dworskiej, gorzelni膮; . Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1768 r. i uposa偶ona 30 dzies. , 1732 parafian. Nale偶a艂a niegdy艣 do Zamoyskich, Koniecpolskich, Trzecieskich, dzi艣 Szczeniowskich i 6 drobnych w艂a艣cicieli. Dr. M. Wo艂odyki, w艣, pow. wilejski, ob. Wo艂od藕ki. Wolodynierka, ob. Sowki, pow. kijowski. Wo艂odymir, uroczysko na gruntach mka Dziunkowa, w pow. berdyczowskim, po drugiej stronie rz. Rosi, na g贸rze, zaros艂e lasem i otoczone rowem. Wo艂odymirka, dawna nazwa wsi Borszczaj贸wki, w pow. kijowskim. Wo艂od藕 z Wol膮 Wo艂odzk膮, w艣, pow. brzozowski, na praw. brzegu Sanu, 7, 5 klm. na p艂d. od Dynowa, 274 mt. npm. San tworzy w tem miejscu du偶e zagi臋cie, otaczaj膮ce wie艣 od po艂udnia, zachodu i p贸艂nocy, na wsch贸d za艣 podnosi si臋 teren w podg贸rza lesiste. Na takiem wzg贸rzu wzn. 434 mt. npm. powsta艂a Wola Wo艂odzka. Obszar wsi przep艂ywa kilka potok贸w wpadaj膮jcych do Sanu. W艣 ma 65 dra. i 403 mk. . Wola 34 dm. i 191 mk. Co do wyznania jest 564 gr. kat. , 19 rz. kat. a 11 izrael. Na obszarze tabularnym Kazimierza Trzci艅skiego s膮 4 karczmy, gorzelnia, m艂yn, tartak, cegielnia i folwark. Obszar ten nosi nazwy Gdyczyna, fol. na p艂n. od wsi, u uj艣cia potoku do Sanu, Ja sion贸w, folw. na granicy p艂d. wsch. ku Jaworni kowi Ruskiemu Wo艂od藕. W 10 domach mie szka tam 61 os贸b, 23 rz. kat. , 22 gr. kat. i 16 偶yd. Obszar tabularny ma 382 mr. roli, 31 mr. 艂膮k, 3 mr. 1064 s膮偶. kw. ogr. , 51 mr. pastw. , 862 mr. lasu, 7 mr. nieu偶. i 2 mr. 540 s膮偶. par cel budow. ; pos. mn. ma 608 mr. roli, 70 mr. 艂膮k i ogr. , 126 mr. past. i21 mr. lasu. Parafia rz. kat. w Dyl膮gowej, gr. kat. w Siedliskach. We wsi cerkiew drewniana i kaplica na cmenta rzu. Graniczy na p艂d. z Jab艂onic膮 Rusk膮, na p艂n. z Siedliskami, na wsch. z Jawornikiem Ruskim i Netrebk膮. Mac. Wo艂odzka Wola, ob. Wola Wo艂odzka. Wo艂odziejewicze, w艣, pow. pi艅ski, na, Za rzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. 呕ab czyce, o 14 w. od Pi艅ska. A. Jel. Wo艂od藕ki 1. al. Wo艂o膰ki, w艣, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki o 3 w. , okr. wiejski Szudojnie, 18 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Ludwinowo, Umiastowskich. 2. W. , w艣 w艂o艣c. nad rzk膮 Miadzio艂k膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, o 48 w. od 艢wi臋cian, 22 dm. , 193 mk. 188 katol. , 5 偶yd贸w. 3. W. , w艣 w艂o艣c. nad Stracz膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe 艢wir o 3 1 2 w. , o 42 w. od 艢wi臋cian, 9 dm. , 93 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 4. W. , w艣, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Radoszkowicze o 8 w. , okr. wiejski Putniki, o 50 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska, 13 dm. , 107 mk. ; nale偶y do d贸br Dek szniany, Wo艂odkowicz贸w. 5. W. , w spisie z 1865 r. Wo艂odyki, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe, Porpliszcze o 4 w. , o 71 w. od Wilejki, 15 dm. , 62 mk. prawos艂. , 10 katol. w 1865 r. 46 dusz rewiz. . 6. W. 2, w艣, tam偶e, okr. wiejski i dobra, ks. Wittgensteina, Wincentowo, o 7 w. od Porpliszcz, 7 dusz rewiz. 7. W. , w艣, pow. mi艅ski, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Sta艅kow, o 6 mil od Mi艅ska, ma 13 osad; miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na, grunta glinkowatoszczerkowe. J. Krz. A. Jel. Wo艂od藕kowo, w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. G艂臋bokie o 13 w. , okr. wiejski Zahorce, 29 dusz rewiz. Wo艂od藕kowszczyzna 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Grau偶yszki o 3 w. , okr. wiejski Horodniki, o 7 w. od Oszmiany, 7 dm. , 56 mk. katol. w 1865 r. 24 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br Ukropiszki, Wa偶y艅skich. 2. W. , folw. nad stawem, pow. oszmia艅ski, w 3 okr. pol, o 43 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, 5 mk. katol. Nale偶a艂 do Wolskich. Wo艂odzy艅, potok, w gub. witebskiej, dop艂yw 艁owaci. Wo艂ogda, mto g艂贸wne gub. wo艂ogodzkiej, Wo艂oduta Wo艂odzka Wola Wo艂odziejewicze Wo艂odzka Wo艂od藕 po艂o偶one pod 53 10 p艂n. szer. a 42 8 wsch. d艂ug. , nad rz. Wo艂ogd膮, przy uj艣ciu do niej Zo艂otuchy, Szagraszu i Sodinki, wzn. 433 st. npm. , po艂膮czone jest z Moskw膮 lini膮 dr. 藕el. , d艂ug膮 453 w. W 1861 r. by艂o 1772 dm. 101 murow. , 47 cerkwi, monastery m臋zki i 偶e艅ski, kaplica katol. 1057 parafian, 16867 mk. w 1888 r. 17795 dusz, 124 magazyn贸w 58 murow. , 249 sklep贸w 179 murow. , bank miejski, za艂o偶ony w 1788 r. , 2 szpitale, dom dla ob艂膮kanych, 4 przytu艂ki, wi臋zienie, dom poprawy, gimnazyum gub. od 1804 r. , szko艂a 偶e艅ska, szko艂a powiatowa i paraf. , seminaryum duch. od 1730 r. , szko艂a duchowna, ochrona, biblioteka gimnazyalna. Dochody miejskie w 1860 r. wynosi艂y 30661 rs. Bo miasta nale偶a艂o 2210 dzies. W 1861 r. by艂o w mie艣cie 27 zak艂ad贸w przemys艂owych, z kt贸rych najwa偶niejsze 2 fabr. 艣wiec woskowych, produkuj膮ce na 27000 rs. Rzemie艣lnik贸w w tym偶e roku by艂o 1062 280 majstr贸w. Wielu z mieszka艅c贸w zajmuje si臋 budow膮 statk贸w wodnych, zarobkiem na przystani i przy sp艂awie, oraz rolnictwem i hodowl膮 byd艂a. W mie艣cie odbywa si臋 jarmark od 6 stycznia, trwaj膮cy dwa tygodnie. Za艂o偶enie W. przypisuj膮 Nowogrodzianom w XIII w. Podlega艂a ona pocz膮tkowo Nowogrodowi i wchodzi艂a do sk艂adu prowincyi zawo艂ockiej. Od po艂owy XV w. przesz艂a w posiadanie w. ks. moskiewskich. W 1613 r. miasto dozna艂o strat od wojska polskiego. Od 1719 r. mto prowincyonalne gub. archangelskiej, od 1796 r. mto gubernialne. Wo艂ogodzki powiat, po艂o偶ony w p艂d. zach. cz臋艣ci gubernii, zajmuje 123 3 4 mil al. 5929 w. kw. Powierzchnia w og贸le r贸wna; w cz臋艣ci zachodniej i p艂d. zach. przechodzi dzia艂 wodny mi臋dzy dorzeczem Wo艂gi i D藕winy P贸艂nocnej. Gleba przewa偶nie piaszczystogliniasta i i艂owata; podglebie stanowi glina i piaski formacyi permskiej. Z rzek najwa偶niejsze Suchona, przybieraj膮ca od pr. brzegu Wo艂ogd臋, do kt贸rej uchodz膮 Maslina, Tosznia i Weksa. Z jezior zas艂uguj膮 na uwag臋 Kubi艅skie, nale偶膮ce do powiatu po艂udniowem wybrze偶em, dalej Wielkie i Ma艂e G艂uche i Onaziemskie. W powiecie znajduj膮 si臋 rozleg艂e b艂ota. Lasy zajmowa艂y 90974 dzies. , t. j. 1 6 cz臋艣膰 og贸lnej przestrzeni. Znajduj膮 si臋 one wy艂膮cznie w cz臋艣ci zachodniej i p艂d. zach. W drzewostanie przewa偶a sosna i jod艂a. W 1861 r. by艂o w powiecie bez miasta 120749 mk. 620 rozkolnik. , zamieszkuj膮cych 1804 miejscowo艣ci, maj膮cych 20103 dym. W t. r. by艂o 110 cerkwi i 4 monastery. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo do 165000 dzies. pola orn. , uprawa lnu i chmielu, hodowla byd艂a do 78000 dzies. 艂膮k; sprz臋t siana dochodzi do 6207660 pud贸w. Wo艂ogodzka gubernia, jedna z gubernii p贸艂nocnych Rossyi europejskiej, graniczy na p艂n. i p艂n. zach. z gub archangielsk膮, na wsch贸d z 889 Wo艂 tobolsk膮, na po艂udniowsch贸d z permsk膮 i wiack膮, na po艂udnie z kostromsk膮 i jaros艂awsk膮, na zach贸d z nowogrodzk膮 i o艂onieck膮 i zajmuje pod艂ug Szwejcera 7200, 9 mil al. 348415 w. kw. , pod艂ug za艣 Strjelbickiego 7312, 07 mil al. 353882 w. kw. Powierzchnia gubernii przedstawia wielk膮 r贸wnin臋, kt贸rej wschodnia cz臋艣膰 od gub. tobolskiej do rz. Pieczory pokryta jest g贸rami Uralskiemi; w cz臋艣ci po艂udniowej ci膮gn膮 si臋 wzg贸rza UralskoA艂au艅skie. Tylko tarasy okalaj膮ce doliny rzeczne stanowi膮 jedyne miejsce zdatne do zamieszkania, pozosta艂e bowiem mi臋dzyrzecza przedstawiaj膮 nieprzebyte b艂ota, g臋stemi poros艂e lasami. Z p艂od贸w mineralnych gubernii g艂贸wniejsze s膮 s贸l, kamie艅 m艂y艅ski, krzemie艅, alabaster i kamie艅 szlifierski. Gleba w cz臋艣ci p艂d. zach. mulista i gliniasta, w p艂n. wsch, z piaskiem i wapnem zmieszana; pasy czarnoziemu rzadkie i nieznaczne. W wody tak bie偶膮ce jak i stoj膮ce obfituje gubernia; rzek jest tu oko艂o 4800, z liczby kt贸rych tylko 15 jest sp艂awnych. Najwa偶niejsze Suchona i Jug, z po艂膮czenia kt贸rych powstaje D藕wina P贸艂nocna, 艁u偶a, Wyczegda, Syso艂a, Waga, Pieczora i in. Jezior jest wiele najwa偶niejsze Kubi艅skie; b艂ota, szczeg贸lniej le艣ne, zajmuj膮 wi臋ksz膮 cz臋艣贸 gubernii. Lasy zajmowa艂y do 33000000 dzies. , t. j. 91 og贸lnej przestrzeni. Klimat surowy; 艣rednia temperatura roczna w Wo艂ogdzie wynosi 2 16 R. W 1861 r. by艂o w gubernii 960848 mk. , obecnie za艣 1242798 mk. , t. j. 3, 5 na 1 w. kw. Ludno艣贸 zamieszkuje 12318 miejscowo艣ci w tem 13 miast, 291 si贸艂, 11235 wsi, maj膮cych w 1861 r. 132795 dym. Wsi w og贸le nie zbyt ludne. Najwi臋ksze maj膮 zaledwo 50 dym. Pod wzgl臋dem etnograficznym wi臋ksza cz臋艣膰 Inno艣ci 84 nale偶y do plemienia wielkoruskiego, reszt臋 16 stanowi膮 Zyrianie. W 1861 r. by艂o w gubernii 754 cerkwi 655 murow. , 579 kaplic i 20 monaster贸w. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi przemys艂 le艣ny, dalej my艣liwstwo, po艂贸w ptak贸w, rolnictwo i hodowla byd艂a. Ogrodnictwo i sadownictwo na bardzo niskim stopniu. Handel jest do艣膰 o偶ywiony, przemys艂 natomiast s艂abo rozwini臋ty, reprezentowany by艂 w 1861 r. przez 351 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 6560 robotnik贸w i produkuj膮cych za 901600 rs. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 10 powiat贸w griazowiecki, jare艅ski, kadnikowski, nikolski, solwyczegodzki, totemski, ustiuski, ust sysolski, welski i wo艂ogodzki. Wo艂ojcic 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. poL, gm. Polany o 11 w. , okr. wiejski i dobra Wo艂艂owicz贸w, Hermaniszki, o 14 w. od Oszmiany, 7 dm. , 55 mk. katol w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. W. , folw. , tam偶e, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 27 mk. katol. 3. W. 1 i 2, dwie wsi, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. So艂y o 5 w. , okr. wiejski 呕uprany, 12 i 13 Wo艂 Wo艂ogda Wo艂ojcic Wo艂ojedowa dusz rewiz. ; nale偶a艂y do dobr Bara艅ce, 艢wiebod贸w. Wo艂ojedowa, w艣 nad rzk膮 Rudomka, pow. kra艣ni艅ski gub. , smole艅skiej, gm. Wiktorowo, 56 dm. , 325 mk. , szko艂a. Wo艂oka, w艣 w艂o艣c, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Szczuczyn, okr. wiejski Iszczo艂no, 3 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarb. Wasiliszki. Wo艂oka, rzeczka, w pow. nowogradwo艂y艅skim, prawy dop艂yw Korczyka, do kt贸rego uchodzi poni偶ej Korca. Przybiera od lew. brz. Zhar. Wo艂oka, w艣, nieistniej膮ca obecnie pod ta nazw膮, niedaleko Szumbaru, w pow, krzemienieckim. W r. 1513 Zygmunt I nada艂 j膮 Bohuszowi Bohowitynowi h. Korczak, podskarbiemu litewskiemu ob. Rachman贸w. Wo艂oka 1. w艣, pow. i okr. s膮d. czerniowiecki, poczta Kuczurmarc. Posiada cerkiew par. nieun. , 2978 mk. 艢r贸d lasu 藕r贸d艂o i przy nim krzy偶 z napisem na pami膮tk臋 pobytu Jana IIl Sobieskiego w r. 1675. 2. W. , rum. Woloka, w艣 nad rz. Czeremoszem, pow. storo偶yniecki, okr. s膮d. i poczta Stanestie odl. 2 klm. . We wsi cerkiew par. nieun, i 984 mk. Wo艂oki l. . za艣c. szl, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, o 19 w. od Oszmiany, 1 dm. , 22 mk. katol. 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze o 2 w. , okr. wiejski Putniki, o 50 w. od Wi lejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mi艅ska, 12 dm. , 72 mk. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 3. W. , dobra, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzio艂, w艂asno艣膰 Ka艂k贸w. Do d贸br nale偶a艂y wsi Cielaki i Minczaki oraz za艣c Sobolewszczyzna. 4. W. , w艣, pow. rossie艅ski, paraf, Stulgie. 5. W. , w艣, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. 艁ukniki, o 46 w. od Szawel. 6. W. , bia艂oros. Wa艂oki, w艣 nad rzk膮; Mraj, pow. bory sowski, gm. i par. praw. M艣ci藕, par. katol. Dziedzi艂owicze, o 48 w. od Borysowa, ma 47 osad; cerkiewka z r. 1790, p. wez. Przemienie nia Pa艅skiego. Za podda艅stwa nale偶a艂a do Wo艂 艂owicz贸w. Miejscowo艣膰 wzg贸rzysta. 7. W. , W艂oki, w艣 nad rzeczk膮, Mczan膮, dop艂. praw. Newdy, pow. nowogr贸dzki, w 2 okr. poL horo dyszcza艅skim, gm. Rajcy, o 20 w. od Nowo gr贸dka, ma 15 osad; miejscowo艣膰 falista, bezle 艣na, grunta wyborne. 8. W. , w艣 i fol. , pow. rzeczycki, w 2 okr. poL jurewickim, gm. Choj niki, o 66 w. od Rzeczycy, ma 59 osad. Za pod da艅stwa nale偶a艂a do domin. Chojniki Prozo r贸w. J. Krz. A. Jel. We艂okielc 1. przysio艂ek, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Niedzingi o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, 2 dusze rewiz. 2. W. , przysio艂. , pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, o 26 w. od Kowna. Wo艂okieniki, w艣 nad Mereczank膮; , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 9 w. , okr. wiejski i dobra Kobyli艅skich Paw艂贸w, o 29 w. od Wilna, 14 dm. , 126 mk. katol. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . Wo艂okityn, w艣 nad rzk膮; Klewani膮; , pow. g艂uchowski gub. czernihowskiej, gm. Cho艂opkow, 172 dm. , 1133 mk. , 2 cerkwie, szko艂a, jarmark, 4 wiatraki; cukrownia za艂o偶ona w 1859 r. , fabryka porcelany. Wo艂oko, b艂otnista rzeczka, w pow. kobry艅skim, odgranicza Siechnowicze Ma艂e i Wielkie od Zielenkowszczyzny i wraz z innemi ruczajami tworzy rzk臋 Nieczawnic臋, uchodz膮c膮, do Muchawca. Wo艂oko艂amsk, dawniej Wo艂ok 艁amski, mto powiat. gub. moskiewskiej, nad rzk膮 Gorodenk膮, dop艂. 艁amy, pod 56 2 p艂n. szer. a 53 37 wsch. d艂ug. , odl. o 147 w. na p艂n. zach. od Moskwy. W 1860 r, mia艂o 222 dm. 9 murow. , 7 cerkwi, 60 sklep贸w, 2276 mk. w 1888 r. 1872 mk. , 2 szko艂y elementarne, szpital, st, poczt. , 3 fabryki perkalik贸w, browar piwny, fabryki syropu, piernik贸w, 2 cegielnie, W t. r. by艂o 81 rzemie艣lnik贸w 46 majstr贸w. Handel nieznaczny. Odprawia si臋 tu 1 jarmark, z obrotem oko艂o 3000 rs. Do miasta nale偶y 275 dzies. Doch贸d w 1860 r. wynosi艂 2075 rs. W latopisach W. wyst臋puje po raz pierwszy pod 1138 r. Pocz膮tkowo nale偶a艂 do Nowogrodu, by艂 bardzo obszerny i liczy艂 do 80 cerkwi. Kilkakrotnie zniszczony przez Mongo艂贸w i Tatar贸w oraz podczas walk domowych, pod koniec XIII w. przy艂膮czony zosta艂 do w. ks. moskiewskiego; w 1606 r. zaj臋ty przez wojska polskie, by艂 w 1613 r. oblegany przez Zygmunta III Od 1781 r. mto powiat. gub. moskiewskiej. Wo艂oko艂amski powiat, po艂o偶ony w zachodniej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 43, 2 mil al. 2088, 5 w. kw. Powierzchnia przedstawia r贸wnin臋, lekko falist膮. Gleba przewa偶nie ilasta i gliniasta, do艣膰 urodzajna. P贸艂nocna cz臋艣膰 powiatu, pomi臋dzy rz. 艁obi膮 i Lam膮, pokryta jest lasami. Rzeki nieznaczne, w og贸le nie偶eglowne, po wi臋kszej cz臋艣ci nale偶膮 do powiatu tylko wierzchowinami. Najwa偶niejsze z nich Ruza, 艁ob i 艁ama. W p艂n. wsch. , b艂otnistej cz臋艣ci powiatu, znajduj膮 si臋 niewielkie jeziora. B艂ota spotykaj膮 si臋 mi臋dzy rz. Lam膮 i 艁obi膮. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 78827 mk. w tej liczbie 335 roskolnik贸w, zamieszkuj膮cych w 367 osadach 34 sio艂ach. W powiecie by艂o 36 cerkwi 25 murow. i 1 monaster m臋zki. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo pod rol膮 138000 dzies. . 艁膮ki zajmuj膮 do 27043 dzies. W 1860 r. by艂o w powiecie 27400 sztuk koni, 46900 byd艂a rogat. , 46300 owiec zwyczajnych, 6600 trzody chlewnej. Lasy zajmuj膮 39240 dzies. 13646 dzies. rz膮dowych. Przemys艂 fabryczny, opr贸cz kilku garbarni i cegielni, ogranicza艂 si臋 na fabryce wyrob贸w fajansowych z produkcy膮 na 11035 rs i 68 drobnych fabrykach wyrob贸w bawe艂nianych. W powiecie Wo艂oko艂amsk Wo艂oko Wo艂okityn Wo艂okieniki Wo艂oki Wo艂ojedowa Wo艂oka Wo艂osewicze Wo艂osate Wo艂osanka Wo艂osatyj Wo艂osanie Wo艂osa艅 Wo艂osacze Wo艂osacz Wo艂os Wo艂oniszki Wo艂ongiszki Wo艂onczuny Wo艂omin贸w Wo艂omin Wo艂oksza Wo艂oko艅ska Wo艂osaty odbywa si臋 11 jarmark贸w, maj膮cych do 100000 rs. obrotu. Wo艂oko艅ska al. Krasna, s艂oboda przy uj艣ciu Sazona i Saczy do Osko艂u, pow. biruczy艅ski gub. woroneskiej, o 42 w. od mta powiat. , ma 564 dm. , 5205 mk. , cerkiew, dom przytu艂ku, szko艂臋, 6 jarmark贸w do roku, targi tygodniowe. Wo艂oksza, za艣c. rz膮d. , pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 3 dm. , 61 mk. 27 prawos艂. , 34 katol. . Wo艂omin, ob. Wolumin. Wo艂omin贸w, poroh Dnieprowy, ob. Wo艂szyna. Wo艂onczuny al. Wo艂anczany i Wolanczany, w艣 nad jez. Bylsonajcis, pow. sejne艅ski, gm. i par. Lejpuny, ma 12 dm. , 105 mk. , 654 mr. Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br Lejpuny. W 1827 r. by艂o 8 dm. , 48 mk. Wo艂ongiszki, dw贸r i za艣c, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 21 i 22 w. od Rossie艅. Wo艂oniszki, w艣, pow. rossie艅ski, par. Widukle. Wo艂os, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Wo艂osacz, rzeczka, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Wo艂osacz, bia艂oros. Wa艂asacz, uroczysko le艣ne, pow. ihume艅ski, w obr臋bach gmin Sierbiejewicze i Dudzicze; niegdy艣 puszcza znaczna do domin. Sierbiejewicze nale偶膮ca, nast臋pnie przy podziale siostr Barbary z Prozor贸w Bukatowej i R贸偶y z Prozor贸w Jelskiej oko艂o 1796 r. cz臋艣膰 tego uroczyska w ilo艣ci 4 w艂贸k odesz艂o do domin. Dudzicze Jelskiej. Obecnie znaczniejsza o wiele scheda sierhiejewicka W. nale偶膮c do Bungiego, wyniszczona ca艂kiem z lasu, sta艂a si臋 osad膮, wydzier偶awian膮; gospodarzom. Scheda za艣 druga zosta艂a od roku 1857 podzielon膮, pomi臋dzy domin. Dudzicze i Zamo艣膰, braci Micha艂a i Aleksandra Jelskich. Uroczysko W. le偶y nad brzegiem olbrzymich omszar贸w, stanowi膮cych odnog臋 domniemanego przedhistorycznego morza Herodotowego na Polesiu. A. Jel. Wo艂osacze 1. bia艂oros. Wa艂asaczy, w艣, pow. borysowski, w 1 okr. pol, gm. Cho艂opienicze, o 64 w. od Borysowa, ma 12 osad; miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, do艣膰 le艣na. 2. W. , w艣, pow. no wogr贸dzki, przy granicy pow. s艂uckiego, w 6 okr. poL snowskim, gm. Darewo, o 70 w. od Nowogr贸dka, ma 14 osad; miejscowo艣膰 bezle艣na, grunta urodzajne. A. Jel. Wo艂osa艅 1. szczyt 1070 mt. na granicy Szczerban贸wki, 呕ubraczego i Jab艂onki, w grzbiecie ci膮gn膮cym si臋 pomi臋dzy Solink膮 a Rabskim pot. , po艣r贸d wielkich las贸w, na 39 55 wsch. d艂ug. , 49 14 1 2 p艂n. szer. Karta woj. , 9, XXVI. 2. W. , g贸ra 1001 mt. , na granicy Kolonic, Maniowa i Rabego, w pow. liskim. Liczne potoczki odp艂ywaj膮, do Ko艂onicy i Os艂awicy. Wznosi si臋 na 39 54 wsch. d艂ug. a 49 15 1 2 p艂n. szer. Karta woj. , 8, XXVI. Wo艂osanie, chutor do wsi Odry偶yn, pow. kobry艅ski, w 5 okr. pol, gm. Odry偶yn. Wo艂osanka, szczyt 934 mt. w Karpatach marmaroskich, posiada stoki silnie rozwini臋te i lesiste. Wody odp艂ywaj膮, do Cisy. U st贸p wyp艂ywa pot. 呕niowy. Szczyt sam wznosi si臋 na 41 45 wsch. d艂ug. a 47 56 p艂n. szer. Mapa wojs. , 14, XXX. Wo艂osate, w艣, pow. liski, nad pot. Wo艂osatk膮. , lew. dop艂. Sanu. G贸rska wioska, zbudowa na na granicy w臋gierskiej, ci膮gnie si臋 d艂ug膮, ulic膮 nad pot. W najni偶szem miejscu wzn. 705 mt. npm. Z obydw贸ch stron wznosz膮, si臋 g贸ry lesiste, si臋gaj膮ce wy偶ej 965 mt. Par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Ustrzykach G贸rnych. We wsi cerkiew drewniana, 104 dm. i 706 mk. gr. kat. , pr贸cz 30 izrael. Pos. tabularna ma 3826 mr. prawie samego lasu; pos. mn. 943 mr. roli, 542 mr. 艂膮k i. ogr. , 1206 mr. past. i 415 mr. lasu. Na p艂d. i zach贸d si臋ga obszar wsi do granicy w臋gierskiej, na wschod le偶y Bukowiec, odl. w linii powietrznej o 11 klm. a na p艂n. Ustrzyki G贸rne 8 klm. . Mac. Wo艂osaty, potok, zwany u 藕r贸de艂 Wo艂osatk膮, lewy dop艂. Sanu, wyp艂ywa w pa艣mie, kt贸re stanowi dzia艂 w贸d Sanu od w贸d w艂asnych. Pa smo poczyna si臋 na p艂n. przy po艂膮czeniu si臋 do lin Sanu i pot. Wo艂osatego a na p艂d. stanowi granic臋 pomi臋dzy Galicy膮. a W臋grami. W. wy p艂ywa z pod Kiczery 1034 mt. , nieopodal g贸ry Halicza 1335 mt. , p艂ynie do艣膰 rozwart膮, dolin膮, na p贸艂noc przez Wo艂osate, Ustrzyki G贸rne, Be re偶ki, Stuposiany. Dno doliny we Wo艂osatem wzn. do 705 mt, w Ustrzykach 626 mt. , w Dere偶kach 594 mt. , w Stuposianach 575 mt. , przy uj艣ciu 541 mt. W. p艂ynie w艣r贸d uroczych lesi stych g贸r. Brzegiem potoku wije si臋 droga 艂acz膮ca wsi roz艂o偶one w jego dolinie. Przyjmuje dop艂ywy, z prawego brz. Terebowie, z lew. brz. Ryszyc臋. D艂ugo艣膰 do 23 klm. Karta wojs. , 9, XXVI. St. M. Wo艂osatyj, ob. W艂osaty. Wo艂osewicze 1. w艣 i dobra nieopodal kotliny rz. Tremli i jeziora Tremlec, pow. rzeczycki, na pograniczu pow. bobrujskiego, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Krukowicze, o 129 w. od Rzeczycy. W艣 ma 44 osad; dobra, w艂asno艣膰 GoleniszczewaKutuzowa, oko艂o 142 w艂贸k, nale偶膮, do domin. Jakimowicze. 2. W. , w艣 i dobra nad rz. O艂膮, dop艂. Berezyny, pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. Kaczerycze, par. katol. Bobrujsk o 20 w. , ma 27 osad. Cerkiew paroch, p. wez. Narodzenia N. M. P. , fundacyi Kiszk贸w, z zapisem przesz艂o 2 w艂贸k ziemi; oko艂o 1000 parafian; filia p. wez. 艣w. Micha艂a w Iwaniszczewiczach z r. 1795, ma z dawnych zapis贸w przesz艂o 1 1 2 w艂贸ki ziemi i 艂膮k na 40 woz贸w. Nie Wo艂oko艅ska Wo艂osianka gdy艣 w艂asno艣膰 Kiszk贸w, w ostatniej dobie podda艅stwa Kie艂czewskich. Folw. po uw艂aszczeniu w艂o艣cian mia艂 w r. 1876 przesz艂o 46 w艂贸k. 3. W. , mstko z zarz膮dem gminnym, w艣 i dobra nad rzk膮 Wie艣wierdziank膮, dop艂. 艢wiadzicy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. , o 80 w. od Borysowa. Mstko ma oko艂o 40 osad. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , ma z dawnych zapis贸w oko艂o 6 1 2 w艂贸k grunt贸w, przesz艂o 600 parafian; kaplica we wsi Starych Wo艂osowiczach z r. 1814 p. w. Podwy偶szenia Krzy偶a. Gmina W. sk艂ada si臋 z 4 okr臋g贸w starostw wiejskich, 468 dym. , 2420 w艂o艣c. p艂. m臋z. uw艂aszczonych na 6050 dzies. W obr臋bie gminy jest 24 wsi, 11 za艣c, 5 maj膮tk贸w, 1 okolica szlachecka, 2 sio艂a, 2 fermy, 6 folw. Wie艣 Stare W. ma 15 osad. W艂asno艣膰 niegdy艣 Micha艂a 艁opoto, obo藕nego litew. , kt贸ry w r. 1780 sprzedaje z 艁atyholiczami i Zamoszem Antoniemu Bielikowiczowi, szambelanowi kr贸l. W 1824 r. wskutek eksdywizyi przesz艂y do wielu posiadaczy. Za podda艅stwa mieli tu Palczewscy od r. 1837 w dw贸ch wsiach 140 w艂o艣cian i Eberlinowie od 1824 r. 54 poddanych. Obecnie posiadaj膮; tu Ko偶arscy od 1830 r. 86 dzies. ; Mi艂adowscy od 1824 r. 114 dzies. ; Palczewscy 2878 dzies. , m艂yny i propinacye; Reutowie od 1841 r. 156 dzies. ; Romaszkowiczowie od 1841 r. 92 dzies. ; Sta艅kiewiczowie od 1824 r. 80 dzies. ; Eberlinowie 180 dzies. Grunta wzg贸rzyste, na zach贸d le偶膮, nieprzebyte puszcze ku rzece Essie. 4. W. , folw. , pow. borysowski, w gm. Wo艂osewicze, od r. 1824 w艂asno艣膰 Szawerskich, ma 7 w艂贸k. Wo艂osianka, rzeczka, w pow. taraszcza艅skim, lewy dop艂yw Gni艂ego Tykicza, do kt贸rego uchodzi we wsi 呕ydowska Hrebla. Wo艂osianka 1. potok, pow. stryjski, ob. S艂awka. 2. W. , prawy dop艂yw pot. Berdy, wyp艂ywa pod g贸r膮 Zakopaniec 741 mt. , przerzyna si臋 ciasn膮 dolin膮 przez Wo艂osiank臋 Ma艂膮 i nast臋pnie szersz膮 dolin膮 przez Wielk膮 W. w pow. turcza艅skim. D艂uga 7 klm, Karta wojs. , 9, XXVII, 8, XXVIII. Wo艂osianka 1. w艣, pow. stryjski, 70 klm. na p艂d. zach. od Stryja, 33 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. i urz. poczt. w Skolem. Na p艂n. le偶y S艂awsko, na wsch. R贸偶anka Ni偶na i Wy偶na, na p艂d. Jelonkowate, na p艂d. zach. Chaszczowanie, na p艂n. zach. 艁awoczne st. kol. i Tarnawka. 艢rodkiem wsi p艂ynie Wo艂osianka, prawy dop艂. Oporu, zwana w dalszym biegu S艂awskiem i przyjmuje w obr臋bie wsi z obu bok贸w liczne strugi, z kt贸rych znaczniejsze s膮 od praw. brzegu Ja艂yna i Hny艂a, od lew. brzegu Ma艂a S艂awka, S艂awka i Reszutka. Na granicy wsch. wznosi si臋 Wysoki Wierch do 1245 mt. znak triang; na p艂d. B艂yszcze do 987 mt. i Cyrkowski Wierch; na granicy w臋gierskiej do 986 mt. Zabudowania, wiejskie rozrzucone w dolinie Wo艂osianki i jej dop艂yw贸w. W艂. wi臋k. ma roli or. 2, 艂膮k i ogr. 3, lasu 266 mr. ; w艂. mn. roli or. 2088, 艂膮k i ogr. 1375, pastw. 1257, lasu 1297 mr. W r. 1890 by艂o 227 dm. , 1241 mk. w gm. , 2 dm. , 12 mk. na obszarze dwor. 1210 gr. kat. , 5 rzym. kat. , 38 izrl; 1235 Rus. , 5 Niem. . Par. rzym. kat. w Skolem, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a, szko艂a 1 klas. i kasa poz. gm. z kapit. 605 z艂r. W艣 t臋 za艂o偶y艂 w r. 1572 ks. Konstanty Wasyl Ostrogski, szwagier Jana Krzysztofa Tarnowskiego, i nazwa艂 Polanki. P贸藕niej otrzyma艂a w艣 nazw臋 dzisiejsz膮 ob. Pap茅e Skole i Tucholszczyzna, str. 31. 2. W. Ma艂a, w艣, pow. turcza艅ski, 12 klm. na p艂n. od Turki s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂d. wsch. le偶膮 Isaje i Jawora, na p艂d. zach. Roz艂ucz, na p艂n. zach. Jasienica Zamkowa, na p艂n. wsch. Wo艂osianka Wielka. Na p艂d. wsch. nastaje pot. Wo艂osianka Ma艂a i p艂ynie na p艂n. zach. do Jasienicy Zamkowej, gdzie si臋 艂膮czy z Wo艂osiank膮 Wielk膮 i tworzy pot. Berdo, prawy dop艂yw Roz艂ucza. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania 585 mt. . Najw. wzn. na p艂d. Dmytrowski 789 mt. W艂asn. wi臋k. tu i w Wo艂osiance Wielkiej ma 艂膮k i ogr. 2, past. 10, lasu 685 mr. ; w艂. mn. roli or. 1362, 艂膮k i ogr. 232, pastw. 760, lasu 207 mr. W r. 1890 by艂o 72 dm. , 400 mk. w gm. 383 gr. kat. Rus. , 17 izrl. . Par. gr. kat. w Wo艂osiance Wielkiej. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Micha艂a. W r. 1559 otrzymali od Zygmunta Augusta Jan i Szymon Oleksiniccy przywilej za艂o偶enia wsi Wo艂osianki Ma艂ej nad potokiem tej偶e nazwy Rkp. Ossol. , 2837, str. 99. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br koron, krainy wo艂osia艅skiej, w ekon. Samborskiej. W lustr. z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 123 czytamy Ta w艣 ma 艂an. 10; mi臋dzy temi jest pustych 5, osiad艂ych 5. W贸jtowskich z osobna 艂an. 3; popowski jeden. Powinno艣ci tej wsi robocizna taka偶, jako we wsi Wo艂osiance Wielkiej, do klucza medenickiego nale偶y. Tak偶e drzewo, jako wy偶ej i cie艣l贸w wyprawia do 偶up, do kt贸rych ka偶膮. Czynsze na 艣w. Marcin Czynszu g艂贸wnego z 艂anu p艂ac膮 po z艂. 5. Za wo艂u z 艂anu ka偶dego z艂. 1. Z w贸jtowskich 艂an贸w za wszystkie podatki z艂. 9 gr. 14. Pop p艂aci czynszu na rok z艂. 2 gr. 6. Owies, kury, g臋si oddaj膮 jako i Wo艂osianka Wielka. Z pustych 艂an贸w p艂ac膮 po z艂. 6. Czynsze na 艣w. Micha艂 Od chlebnik贸w, ile ich b臋dzie daj膮 po gr. 3. Str贸偶nego z 艂anu daj膮 po 1 z艂. 10 gr. 呕erowszczyzny p艂aci gromada na rok z 艂anu z艂. 10, t. j. na 艣w. Micha艂, na 艣w. Marcin i na 艣w. Wojciech po 3 z艂, 10 gr. Czynsze na 艣w. Wojciech kuchennego od chlebnika jednego, wiele ich b臋dzie, po gr. 10. Str贸偶nego z 艂anu daj膮 po gr. 15. Za jagni臋 i jarz膮bki gromada p艂aci gr. 28. Owies, kury, g臋si oddaj膮 z 艂anu ka偶dego jako w艣 Wo艂osianka Wielka na drug膮 rat臋. Tak偶e barana i baranka wielkanocnego oddaj膮, jako wy偶ej. Jajec kop臋 gromada daje. Od owiec Wo艂 daj膮 dwudziestego barana jednego, albo od ka偶dej owcy po gr. 4. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 70 czytamy Ta wie艣 osiad艂a na 艂anach 10. Videlicet sianych 艂an贸w 2 1 2, koszonych 3 1 4, pustych, 4 1 4. Z osobna w贸jtowskich 3, poposki 1. Chlebnika ad praesens znajduje si臋 19. Czynsze tej wsi wymienione szczeg贸艂owo wynosz膮 121 z艂. 12 gr. W贸jtowstwa w tej wsi z karczm膮, i m艂ynkiem Posesorowie, szlachetni Lesio i Iwasio Paw艂owiczowie, Skoblewiczowie, Hrubiakowie i synowie ich szlachetni Iwanowie dwaj, Pawe艂, Jerzy, Piotr i Se艅ko, kt贸rzy prawo swe produxerunt, vigore kt贸rego inkorporowanego czynszu do kasy ekonomicznej p艂aci膰 powinni co rok z艂. 120. Ci偶 uprzywilejowani hibern臋 na gardekur贸w J. Ks. Mo艣ci, pod艂ug dyspartymentu zamkowego i inne onera fundi p艂aci膰 powinni. Lasy tej wsi Na zach贸d s艂o艅ca chaszcze. Na po艂udnie las jod艂owy. 呕ali艂a si臋 gromada na Popowicz贸w, 偶e im grunta przeoruj膮; i wielkie krzywdy czyni膮, te偶 grunta sobie przyw艂aszczaj膮c. Tak偶e przeciwko duchownym tej偶e wsi, kt贸rzy pog艂贸wnego od lat kilku od nich nale偶膮cego nie daj膮, tylko po 3 z艂. , a nale偶y si臋 z艂. 14 na jedn膮 rat臋. Skar偶y si臋 te偶 gromada na JM. Pana Go艂kowskiego, w贸jta jasienickiego, i偶 im odebra艂 polo H艂owczy艅ski Pomiarek, o co go te偶 gromada ma pozwa膰 do zamku samborskiego. Do krainy wo艂osia艅skiej, nale偶a艂y pr贸cz Wo艂osianki Wielkiej i Ma艂ej 艁ast贸wka, 艢widnik, Jasionka Masiowa i Steiciowa, Kondrat贸w i Isaje. Powinno艣ci ca艂ej krany wo艂osia艅skiej okre艣la inwentarz z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 72 jak nast臋puje Ka偶da wie艣 powinna odwozi膰 do zamku Samborskiego drzewo rokowe, kiedy rozka偶膮, z 艂anu ka偶dego sianego, kostkowe drzewo jedno, ciosane jedno, 艂at dwie, gont贸w kop dwie, albo je偶eli zamek nie potrzebowa艂by takowego drzewa, tedy z ka偶dego 艂anu sianego po z艂. 2 do kasy ekonomicznej p艂aci膰 maj膮. . Robocizny do klucza medynickiego lub kasy ekonomicznej Samborskiej z ka偶dego 艂anu sianego po z艂. 10 p艂aci膰 wszystkie wsie powinny, albo da膰 raz w rok z ka偶dego 艂anu sianego na ca艂y tydzie艅 do Medynic, je偶eli administracya pozwoli, robotnik贸w pieszo po 4, a je偶eli kosarz贸w to po 2 z 艂anu. Dziesi臋ciny owczej dawali od owiec 20, barana jednego albo od ka偶dej owcy p艂acili po gr. 4. Teraz og贸lnie ca艂a kraina p艂aci co rok z艂. 200. Hybern臋 na gardekur贸w J. Kr. Mo艣ci, oraz expenszczyzn臋 do kasy ekonomii Samborskiej pod艂ug dyspartymentu wydanego ka偶da wie艣 wyp艂aci膰 ma, tudzie偶 uniwersa艂om zamkowym i dyspozycyom wszelkim zadosy膰 uczyni膰. Na pacho艂ka do klucza medynieckiego z 艂anu ka偶dego sianego po z艂. 4 p艂aci膰 maja. Ta ca艂a kraina wo艂osza艅ska pod艂ug dyspozycyi JMPana Szmitha, konsyliarza JKrMo艣ci, jako komisarza do ekonomii Samborskiej zes艂anego w Samborze d. 1 lipca 1757 r. uczy Wo艂 Wo艂osianka Wo艂 Wo艂 nionej, 艂atry do 偶upy starosolskiej przy naznaczonej przez tego偶 Jegomo艣ci konsyliarza zap艂acie wozi膰 powinna do dalszej dyspozycyi komisyi skarbu. 3. W. Wielka, w艣, pow. turcza艅ski, 14 klm. na p艂n. od Turki s膮d pow. urz膮d poczt. . Na p艂d. wsch. le偶膮 Isaje, na p艂d. i zach. Wo艂osianka Ma艂a, na p艂n. zach. JasienicZamkowa i 艁opuszanka Chomina, na p艂nwscha Turze obie w pow. staromiejskim. Na p艂d. , wsch. nastaje pot. Wo艂osianka Wielka i p艂ynie na p艂n. zch. do Jasienicy Zamkowej, gdzie si臋 艂膮czy z Wo艂osiank膮 Ma艂膮 i tworzy pot. Berdo. W dolinie tego potoku le偶膮 zabudowania wiejskie cerkiew 586 mt. . Na wsch le偶y las Maciej贸w wzn. 821 mt. . W r. 1890 by艂o 81 dm. , 467 mk. w gm. 449 gr. kat. , 1 rzym. kat. , 17 izrl. ; 465 Rus. , 2 PoL. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. Do par. nale偶y Wo艂osianka Ma艂a. Erekcyjny dokument parafii wydany by艂 dnia 23 sierpnia 1666 r. przez kr贸la Jana Kazimierza. We wsi jest cerkiew, p. w. 艣w. Miko艂aja. W r臋kop. Ossol. Nr 2837, str. 99 czytamy A. 1559. Privilegium Sigismundi Augusti Provido Tymkoni Kuszmi臋tha et fratribus illius locandi villam ad rivum Wo艂osianka major eodem nomine appellandam, datum. In qua ad scultetiam duae areae integrae in ipsa villa etunus laneus agri in fundo dictae villae cum facultate in dicto rivo Wo艂osianka molendinum extruendi, fructusque percipiendi cum columbatione utraque annali, cum tribus diebus laboratilibus subditorum quolibet anno scultetii adjunguntur. Ratione quorum dietus scultetus onera solita subire et expeditonem bellicam obire obligatur. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br kor. , krainy wo艂osia艅skiej, w ekon. Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 121 czytamy Ta wie艣 ma 艂an. 12 1 2, mi臋dzy niemi hajduckiego 1 2popowski 1, w贸jtowskich 3. Powinno艣ci tej wsi Ta kraina z 艂anu osiad艂ego do klucza medynieckiego daje robotnik贸w 4, raz do roku, na ca艂y tydzie艅, pieszo albo jako ka偶膮. A kiedy kosi膰 ka偶膮, to za jednego kosiarza dw贸ch 偶e艅c贸w potr膮caj膮. Drzewo jedno kostkowe z 艂anu do zamku Samborskiego odwie藕膰 powinni. Item ciosanic臋 jedn膮, 艂atdwie i gont贸w kop dwie. To drzewo na budynki zamkowe albo folwarkowe obraca膰 si臋 powinno. Je艣liby jednak takowego drzewa po opatrzonych budynkach zamek nie potrzebowa艂, p艂aci膰 za nie b臋dzie gromada po z艂, 2 z 艂anu ka偶dego. Ta偶 kraina do tego ze dwudziestu 艂an贸w cie艣l臋 jednego przysy艂a do 偶up kotowskich, daje od 艣w. Wojciecha do 艣w. Marcina na robot臋, kt贸rzy z roboty przez ten czas nie schodz膮. Czynsze na 艣w. Micha艂a nale偶膮ce Z chlebnik贸w, ile si臋 ich kt贸rego roku znajdzie, p艂ac膮 z ka偶dego po gr. 5. Str贸偶nego z 艂anu p艂ac膮 po gr. 15. 呕erowszczyzny z 艂anu ka偶dego p艂ac膮 na rok po 1 z艂. 10 gr. Zborowszczyzny Wo艂osianka Wo艂oska Rutka p艂ac膮 na ka偶dy rok z 艂anu osiad艂ego z艂. 10, to jest na 艣w. Micha艂 z艂. 3 gr. 10, na 艣w. Marcin z艂. 3, gr. 10, na 艣w. Wojciech z艂. 3 gr. 10. Czynsze na 艣w. Marcin nale偶膮ce Czynszu g艂贸wnego p艂ac膮 z 艂anu ka偶dego osiad艂ego z艂. 6. Z obszar贸w z osobna p艂ac膮 z艂. 13. Za wo艂u p艂ac膮 z 艂anu ka偶dego z艂. 1. Przyczynku wedle rewizyi z r. 1614 z艂. 8. Z w贸jtowstwa na rok tak za pok艂on, jako z m艂yna, z karczmy, za wo艂u z kniazkich dom贸w p艂aci og贸艂em z艂. 23 gr. 13. Prawa jednak, jakiemby to w贸jtowstwo trzyma艂 p. Wo艂osza艅ski, tera藕niejszy posesor, nie pokaza艂. Pop z 艂anu czynszu p艂aci na rok z艂. 2 gr. 6. Owsa daj膮 czynszowego z 艂anu p贸艂miark贸w dwa, a ten owies wydawa膰 powinni ziarnem, nie pieni臋dzmi. Kur z 艂anu dwie, g臋艣 jedn臋 daj膮. A je艣liby zamek owsa nie potrzebowa艂, tedy za ka偶dy p贸艂miarek dawa膰 b臋d膮 z艂. 2. Czynszu p艂ac膮 z 艂anu pustego, kto go zasiewa, z艂. 6. Innych 偶adnych nie pe艂ni膮 powinno艣ci z takowych 艂an贸w. Czynsze na 艣w. Wojciech Kuchennego od chlebnik贸w, wiele ich b臋dzie, z ka偶dego po gr. 10. Stro偶nego z 艂anu po gr. 15. Za jagni臋 i jarz膮bki gromada daje gr. 28. Za barana kuchennego p艂aci gromada z艂. 3 albo barana. Za baranka wielkanocnego daje gromada 1 z艂. albo baranka. Jajec gromada daje kop臋 jedn膮 albo za ni膮 gr. 20; kur 2, g臋艣 jedn膮. Za dziesi臋cin臋 owcz膮 daj膮 z 艂anu od dwudziestej owcy barana jednego, albo od ka偶dej owcy po gr. 4. Nadto do 偶adnych innych wymy艣lnych powinno艣ci, ci臋偶ar贸w i podatk贸w okrom tych, kt贸reby uniwersa艂ami JKr贸l. Mo艣ci, jako to na hybern臋, albo na insz膮 ca艂ej Ekonomii potrzeb臋 naznaczone by艂y poci膮gani by膰 nie maj膮 przez urz膮d zamkowy albo krajnik贸w, Salarium po groszu od z艂otego przy czynszu oddawali, jako na nich nies艂usznie na艂o偶one by艂o, tak to abrogujemy i dawa膰 go nie ka偶emy. Czynsze jednak w艂o艣贸 wybrane wcze艣nie do zamku oddawa膰 i odwozi膰 powinna pod exekucy膮 zwyczajn膮, kt贸ra na te tylko wsie wychodzi膰 b臋dzie, kt贸re czynszu i innych, wed艂ag wy偶ej opisanego inwentarza, powinno艣ci wcze艣nie nie wydadz膮. Te za艣, co czynsz oddadz膮 od pojezdnik贸w i wszelkiego ruszenia wolne by膰 maj膮. A za zborowszczyzn臋 p艂ac膮, jako si臋 wy偶ej nadmieni艂o. Ta w艣 i ca艂a ta kraina hajduczyzny z 艂an贸w nie p艂aci, ale tylko do Medenic hajduka ze dwudziestu 艂an贸w wyprawuj膮. Je偶eli za艣 hajduka tam nie potrzeba, tedy p艂ac膮 hajduczyzny z ka偶dego 艂anu do zamku Samborskiego jako i inne krainy po z艂. 2 na 艣w. Marcin i na 艣w. Micha艂 z艂. 2. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 69 czytamy Ta wie艣 osiad艂a na 艂anach 12. Videlicet sianych 艂an贸w 1 1 2, koszonych 2, pustych 8 1 2 Z osobna hajduckiego pustego 1 2, w贸jtowskich 艂an贸w 3, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje si臋 23. Czynsze tej wsi wymienione szczeg贸艂owo wynosz膮 92 z艂. 17 gr. Ad haec z w贸jtowstwa czynszu nale偶y do skarbu 24 z艂 Lasy tej wsi Las od wschodu s艂o艅ca, du偶y, na zwany Berdo, w nim buczyna i jedlina. Las na p贸艂noc, nazwany Kotelniczy, w nim jedlina, buczyna, leszczyna. W贸jtowstwa w tej wsi Posesorowie, panowie Hrehory, Micha艂, Jan, Bazyli Pas艂awscy; Jan, Hrehory Wo艂osia艅scy Szo艂ogunowie prawo produxerunt, vigore kt贸rego onera fundi wszelkie ponosi膰 tenentur. 呕ali艂a si臋 gromada, 偶e ksi膮dz Teodor, duchowny tamtejszy, odebra艂 im 艂az Szpiczyt nazwany, tak偶e 艂az Chy艂owy, tudzie偶 inne pola przeoruje. Ta偶 gromada skar偶y si臋 na p. Wo艂osia艅skiego, pose sora w贸jtowstwa, 偶e im odebra艂 艂az Pilipowy zwany i drugi Dubani贸wka, tudzie偶 i inne grunta. O co ta偶 gromada ma pozwa膰 do zamku Samborskiego tego p. Wo艂osia艅skiego. Lu. Dz. Wo艂osiany, szczyt g贸rski 893 mt. , nakra艅cu pasemka, stanowi膮cego boczny przyp贸r dzia艂u wznosz膮cego si臋 mi臋dzy pot. S艂awskiem, pot. Jelonkowatem a R贸偶ank膮. G贸ra wychyla si臋 艂ys膮 polank膮 nad lasy a stokami swemi rozk艂ada si臋 mi臋dzy wid艂ami Mizunki i jej dop艂ywu pot. Senecznego. Le偶y na obszarze Seneczowa, w pow. dolinia艅skim, na 41 17 wsch. d艂ug. , 48 46 p艂n. szer. Karta wojsk. , 10, XXIX. Wolosin, uroczysko, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 46 w. od Bielska. Wo艂oska Ba艂aklejka al. Szczeniacze, s艂oboda nad Ba艂aklejk膮 Wo艂osk膮, pow. kupia艅ski gub. charkowskiej, gm. Starowierowka, 294 dm. , 1730 mk. , cerkiew, szko艂a, st. poczt. Wo艂oska Kamionka, pow. Rawa Ruska, ob. Kamionka Wo艂oska. Wo艂oska Kobylnica, w艣, pow. cieszanowski, ob. Kobylnica 2. . Wo艂oska Pisarz贸wka, ob. Pisarz贸wka 4. . Wo艂oska Ruda, ob. Ruda 60. t. IX, 888, Wo艂oska Rutka, ob. Rutka 6. . Wo艂oska Tyrawa, ob. Tyrawa 1. . Wo艂oska Wie艣, pow. doli艅ski, 18 klm. na p艂n. zach. od Doliny, tu偶 na p艂n. zach. od urz臋du poczt. w Bolechowie, siedziba s膮du powiat, bolechowskiego. Na p艂n. le偶膮 Lisowice, na wsch. i p艂d. Bolech贸w, na zach. Cis贸w, na p艂n. zach. Taniawa. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Sukiel od p艂d. na p艂n. i przyjmuje w obr臋bie wsi od lew. brzegu dwa ma艂e dop艂ywy. Z p艂n. obszaru p艂yn膮 wody trzema strugami na p艂n. do Bere藕nicy, p艂yn膮cej wzd艂u偶 granicy Taniawy. Zabudowania wsi le偶膮 na p艂d. wsch. , a mi臋dzy niemi tak偶e Bolechowskie saliny. Na p艂n. wsch. le偶y las kameralny i wznosi si臋 lesista Bolechowska G贸ra 428 mt. ; zach. cz臋艣贸 obszaru zajmuje las Droszowski. W艂asn. wi臋k. tu i w Babilonie rz膮dowa ma roli or. 20, 艂膮k i ogr. 40, pastw. 4, lasu 2387 mr. ; w艂. mn. roli or. 424, 艂膮k i ogr. 1058, pastw. 315, lasu 1 mr. W r. 1890 by艂o 341 dm. , 2287 mk. w gm. , 14 dm. , 107 mk, na Wo艂osiany Wo艂oska Wo艂osiany Wo艂oska Wola Wo艂oskie Wo艂oskownia Wo艂oskowce Wo艂oskoje Wo艂oska Wo艂owskie wsi Wo艂oski dwor. 857 rzym, kat. , 1210 gr. kat. , 267 izrl. , 60 innych wyzna艅; 1384 Rus. , 667 Pol, 340 Niem. , 3 innej narod. . Par. rzym. kat. w Bolechowie. We wsi jest cerkiew. Wed艂ug podania stal tu niegdy艣 monaster bazylian贸w. Wo艂oska Wola, pow. w艂odawski, ob. Wola Wo艂oska, Wo艂oski 1. w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Serwecz o 5 w. , okr. wiejski i dobra 艢li藕ni贸w, Kostyki, 33 dusz rewiz. 2. W, , Wo艂oszki, w艣, pow. kobry艅ski, w 1 okr. poL, gm. Zbirohy, o 32 w. od Kobrynia, 51 dzies. 15 艂膮k i pastw. , 1 nieu偶. . W r. 1789 nale偶a艂a do d贸br Raczki, Ko艣ci贸w. Wo艂oski al. Wolski Jar, uroczysko na gruntach mka Me偶yrycza, w pow. czerkaskim. Wo艂oskie 1. w艣, pow. krzemieniecki, gm. Dederka艂y, par. praw. Siwki w pow. ostrog skim, o 3 w. , katol. Jampol, ma 31 dm. , 251 mk. , cerkiew filialn膮, p. w. 艣w. Jana Bohos艂owa, z drzewa wzniesion膮 w 1739 r. kosztem dziedzi ca wsi Aleksandra Sieniuty Lachowieckiego, od nowion膮 w 1875 r. i uposa偶on膮 15 1 2 dzies. zie mi, kaplic臋 katol. dekanatu krzemienieckiego. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 p艂aci zt膮d p. lwi, w贸jt janpolski sie z 5 dym. , 4 ogr, , 2 komor. , 1 ko艂a waln. Jab艂onow ski, Wo艂y艅, 142. W r. 1665 by艂a w艂asno艣ci膮 Krystyny Sieniuciny, w dzier偶awie, wraz z Ol szanic膮 i Skrobot贸wk膮, u Miko艂aja Jakubowskie go Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 79. W 1873 r. w艂asno艣膰 Jana Sieniuty. 2. W, Karaczy艅ce, ob. Karaczy艅ce Wo艂oskie. 3. W. Mecherzy艅ce, pow. berdyczowski, ob. Mecherzy艅ce. 4. W. , ob. Wo艂os贸wka 1. . J. Krz. Wo艂oskie, cz臋艣膰 Ciemierzyniec, w pow. przemy艣la艅skim. Wo艂owskie wsi, by艂y to osady zak艂adane w XIV i XV w. na podg贸rzu karpackiem przez przyby膰 sz贸w pochodzenia wo艂oskiego Rumun贸w, kt贸rym pozwolono rz膮dzi膰 sie w艂asnemi zwyczajami pra wnemi prawo wo艂oskie, tak jak niemieckim kolo nistom zostawiono prawo niemieckie. Podobnie jak z czasem nadawa膰 zacz臋to prawo niemieekie czy sto polskim osadom, tak i liczne wsi z ludno艣ci膮 rusi艅ska, polsk膮 czy mieszan膮 otrzymywa艂y prawo wo艂oskie, odpowiadaj膮ce warunkom pasterskiego 偶ycia 艣r贸d lesistego podg贸rza karpackiego. Dzieje tej kolonizacyi wo艂oskiej i rozszerzenie si臋 osad na prawie wo艂oskiem przedstawiaj膮 prace O wsiach tak zwanych wo艂oskich na p艂n. stoku Karpat przez AL hr. Stadnickiego Lw贸w, 1851 r. i P贸艂nocnowschodnie wo艂oskie osady przez ks. J. T. Lubo mirskiego Bibl Warsz. , 1885 r. , t. IV. Istniej膮 ce na obszarach mi臋dzy g贸rnym biegiem Sanu i Dniestru wsi wo艂oskie wyliczono w artyk G贸rale S艂. Geogr. , II, 693. Br. Ch. Wo艂oskie Rostoki, ob. Rostoki t. IX, 804. Wo艂oskoje, w艣 nad Dnieprem, w pow. i gub. ekaterynos艂awskiej. Na wprost W. , u uj艣cia Mokrej Sury, znajduje si臋 w rzece drugi z rz臋du poroh, t. zw. Surski. Wo艂oskowce, w艣 w pobli偶u pr. brz. Horynia, pow. ostrogski, gm. Moszczanica o 3 w. , odl o 8 w. na p艂n. wsch. od Ostroga gdzie st. poczt. , str. 藕el. Krywin i O偶enin obie o 8 w. , ma 42 dm. , 410 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮, p. w. Pokrowy NM. P. , niewiadomej erekcyi, uposa偶on膮 35 dzies. ziemi, szk贸艂k臋 cerkiewn膮 od 1874 r. . Do par. nale偶膮 wsi Kurhany o 3 w. i Rad贸wka o 2 w. . W ca艂ej parafii 127 dm. , 1051 mk. prawos艂. , 29 katol. i 22 偶yd贸w. Gleb臋 stanowi czarnoziem z podk艂adem bardzo grubego piasku, pomieszanego z kamykami i wa pieniem. Z pod g贸r wytryskuj膮 obfite 藕r贸d艂a czystej wody. W艂o艣cianie zajmuj膮 si臋 wy艂膮cz nie rolnictwem i s膮 wog贸le do艣膰 zamo偶ni. Nie kt贸rzy maj膮 przy domach sady owocowe, a w nich ule z pszczo艂ami. W艣 nale偶a艂a do ks. Ostrogskich. W r. 1577 sio艂o ziemian Ostrog skich p艂aci od 3 dym. na 膰wierc. W r. 1583 ks. Konstanty Ostrogski p艂aci zt膮d z 2 dym. , 2 podsus. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 39, 71. An na Alojza z ksi膮偶膮t Ostrogskich Chodkiewi czowa w 1622 r. nada艂a t臋 wie艣, pomi臋dzy in nemi, na uposa偶enie kolegium jezuickiego w Ostrogu. Po kasacie jezuit贸w W. w 1771 r. przesz艂y do ks. Jab艂onowskich, obecnie w艂a sno艣膰 Antropowych. J. Krz. Wo艂oskowce, w艣 nad rzk膮 Djah贸wk膮, pow. sosnocki gub. czernihowskiej, gm. Wo艂oskowce, o 35 w. od Sosnicy, 325 dm. , 1850 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, targi. Wo艂oskownia, w艣, pow. klimowicki, gm. Ko艣ciukowicze, ma 40 dm. , 176 mk. Wo艂os艂aw, k臋pa na rz. 艁ugu, w pow. w艂odzimierskim, nale偶a艂a do d贸br monasteru 艣w. Onufrego. Wo艂o艣nia, rzeczka, w pow. nowogr贸dzkim, w艂a艣ciwie Wo艂ownia, ob. Wolowicz, Wotos贸w, os. m艂yn. , nale偶膮ca do d贸br Leszczany, w pow. che艂mskim, gm. i par. Wojs艂awice. Wo艂os贸w, w艣 nad Hujw膮, pow. 偶ytomierski, gm. i par. praw. Kotelnia o 3 w. na p艂n. zach. , ma 145 dm. , 1167 mk. , cerkiew filialn膮, p. w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 w 1775 r. i odnowion膮 w 1874 r. ; kaplica pod 藕r贸d艂em, woda kt贸rego uwa偶ana jest przez mieszka艅c贸w za uzdrawiaj膮c膮. Na p艂n. od W. , bli偶ej Iwnicy, le偶y w艣 S艂oboda Wo艂osowska. Pod艂ug rewizyi zamku 偶ytomierskiego z 1545 r. w艂asno艣膰 Olizara Wo艂czkowicza Jab艂onowski, Rewizye, 131. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. pob贸r z mka Koroscieszowa, Toporzycz, Starego Choroscieszowa i Wo艂osowa, i z wsi do tego mka przynale偶膮cych Starowicz, Sidorowicz, So艂odyrow, Horoszkowicz, wynosi艂 48 fl. 21 gr. W 1628 r. Ludwik Olizar p艂aci z Wo艂osowa w zast. od 5 bojar. , 30 dym. , 2 k贸艂 m艂. , 1 st臋p. Jab艂onowski, Ukraina, I, 40, 84. Wo艂os贸w, w艣, pow. nadwornia艅ski, 15 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w Nadwornie, tu偶 na wsch. od urz臋du poczt. w Cucy艂owie. Na zach Wo艂o艣nia Wo艂os贸w Wo艂os艂aw Wo艂osowszczyzna Wo艂os贸wka Wo艂osowiec Wo艂osowicze Wo艂osowce Wo艂osowce Wo艂osza Wo艂osy Wo艂ostycz Wo艂osowska Wo艂osowo i p艂d. le偶y Cucy艂贸w, na wsch. Hawry艂贸wka i Wele艣nica Dolna, na p艂n, Wele艣nica G贸rna, Ka mienna i Ty艣mieniczany ostatnia w艣 w pow. stanis艂awowskim. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂y nie Worona od p艂d. zach. na p艂d. wsch. ; w ma 艂em od niej oddaleniu na zach. p艂ynie w tym kierunku Rokitna al. Poli艅ski Potok, dop艂. Wo rony. Zach. cz臋艣膰 wsi przep艂ywa Strymba. Za budowania wsi le偶a w dolinie Strymby. Na p艂n. od nich le偶膮 ruiny zamku. Wsch. cz臋艣膰 obsza ru lesista. W艂. wi臋k. ma roli or. 442, 艂膮k i ogr. 473, past. 247 mr; w艂. mn. roli or. 770, 艂膮k i ogr. 1214, pastw. 10 mr. W r. 1890 by艂o 168 dm. , 1059 mk. w gra. ; 3 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 935 gr. kat. , 100 rzym. kat. , 53 izrl. ; 968 Rus. , 60 Pol. , 49 Niem. , 5 innnej narod. . Par. rzym. kat. w Nadwornie, gr. kat. w miejscu, dek. ty艣mienicki. We wsi jest cerkiew i szko艂a 1 klas. O mogi艂ach z czas贸w napad贸w tatarskich tu i w Cucy艂owie ob. ,, Rozmaito艣ci, 1835 r. , str. 327. W ostatnich czasach W. z Hawry艂贸wk膮 prze sz艂y od dawniejszych w艂a艣cicieli hr. Szeptyc kich, drog膮 wiana, do rak W艂adys艂awa hr. Ko morowskiego. Lu. Dz. Wo艂osowce, w艣 skarbowa, pow. latyczow ski, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. Mi臋dzy b贸rz o 13 w. , st. dr. 藕el. Dera藕nia o 29 w. , odl. o 27 w. od Latyczowa, przy drodze z Mi臋 dzyborza do Niemierzyniec, ma 133 dm. , 1044 mk. , 1774 dzies. ziemi w艂o艣c. , 35 cerkiewnej, 2 m艂yny. Posiada cerkiew, p. w. N. M. Panny, wzniesion膮 w 1799 r. W艂o艣cianie zajmuj膮, si臋 bednarstwem i wyrabianiem z drzewa 艂opat, gra bi i t. p. Pod艂ug reg. pobor. pow. mi臋dzybo skiego z 1530 r. p艂aci od 1 a w 1552 r. od 1 1 2 p艂uga. W r. 1578 i 1583 nale偶y do Jana Sie niawskiego, kt贸ry p艂aci od 3 p艂ug贸w Jab艂onow ski, Wo艂y艅 i Podole, 167, 301. Nast臋pnie na le偶a艂a do klucza mi臋dzyborskiego ks. Czartory skich, kt贸rzy mieli tu letni膮 rezydency臋 i stajni臋 koni rasowych. Jad膮c ku Mi臋dzybo偶owi spoty ka si臋 liczne mogi艂y. Pod艂ug podania mia艂a tu Zofia z Lubomirskich Czartoryska stoczy膰 utar czk臋 z Tatarami. Dr. M. Wo艂osowicze 1. fol. , pow. bychowski, dziedzictwo Borysowicz贸w, 1016 dzies. 150 roli, 30 艂膮k, 444 lasu; m艂yn wodny daje 400 rs. 2. W. , w艣, pow. korecki, gm. Lubinicze o 7 w. , zapasowy 艣pichlerz gminny. 3. W. , w艣 i folw. , pow. rohaczewski, gm. Polesie o 13 w. , ma 76 dm. , 440 mk. , zapasowy 艣pichlerz gminny. Pol. , dziedzictwo Stachowskich, ma 575. dzies 122 roli, 60 艂膮k, 228 lasu. 4. W. , w艣 u 藕r贸de艂 rz. Bojni, pr. dop艂. Jessy al. Essy, w pow. lepelskim. Wo艂osowiec, osada w Ciemierzy艅cach, w pow. przemy艣la艅skim. Wo艂os贸wka 1. w dokm. Wo艂oskie, w艣, pow. w艂odzimierskim, na p艂d. wsch od Ozieran a na p艂n. wsch, od O艣mihowicz, kt贸rych stanowi艂a przysio艂ek. 2. W. , w艣 przy zbiegu Teter贸wki z Teterowem, pow. 偶ytomierski, gm. Karpowce o 4 w. , odl. o 60 w. od 呕ytomierza, 7 w. od st. poczt. Cudn贸w a 3 w. od st. dr. 偶el. Olszanka, ma 106 dm. , 875 mk. prawos艂, 31 katol. , 20 偶yd贸w, cerkiew, p. w. 艣w. Parascewii, z drzewa wzniesion膮 w 1798 r. i uposa偶on膮 51 1 2 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Bejzym贸wce o 3 w. . W艂asno艣膰 Trzeciak贸w. Dobre gospodarstwo rolne. Wo艂os贸wka, w艣, pow. z艂oczowski, ob. Podhajczyki t. VII, 388. Wo艂osowo, w艣 nad rzk膮 U艣wiwk膮, pow. sie艅ski, gm. Wysoki Horodziec, ma 27 dm. , 132 mk. , cerkiew par. drewnian膮. Wo艂osowo, st. dr. 藕el. ba艂tyckiej, w gub. petersburskiej, pomi臋dzy st. Kikieryno o 8 w. a Wrud膮 o 11 w. , odl. o 80 w. od Petersburga a 267 w. od Rewia. Wo艂osowska Huta, uroczysko, pow. rohaczewski, gm. Polesie o 16 w. , fabryka zapa艂ek za艂o偶ona w 1875 r. produkuje na 10000 rs. rocznie. Wo艂osowszczyzna 1. folw. szlach. , pow. oszmia艅ski, w 2 okr. poL, o 21 w. od Oszmiany, 1 dm. , 14 mk. 1 prawos艂, 13 katol. 2. W. , w艣, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgensteina, nast臋pnie ks. Hohenlohe, Porpliszcze o 5 1 2 w. , o 84 w. od Wilejki, 9 dm. , 37 mk. prawos艂. , 11 kat. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Wotostk贸w, w艣, pow. mo艣ciski, 14 klm. na p艂d. wsch. od Mo艣cisk, 7 klm. na p艂d. zach. od Wiszni S膮dowej s膮d pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na p艂n. lez膮 Kr贸lin i S膮dowa Wisznia, na wsch. Dmytrowice i Kulmatycze, na p艂d. wsch. Dydiatycze, na p艂d. Wo艂czyszczowice i Mistycze, na zach. Stoja艅ce. 艢rodkiem wsi p艂ynie M艂y n贸wka dop艂yw Wiszni, z Dydiatycz gdzie po wstaje na p艂n. zach. do Stojaniec. W dolinie potoku le偶膮 zabudowania. Wzn. na p艂d. zach. si臋ga 305 mt. Na p艂n. 艁ysa G贸ra 279 mt. . P艂n. kraw臋d藕 obszaru lesista. W艂. wi臋k. ma roli or. 668, 艂膮k i ogr. 71, past. 33, lasu 203 mr. ; w艂. mn. roli or. 876, 艂膮k i ogr. 124, pastw. 60 mr. W r. 1890 by艂o 189 dm. , 1134 mk. w gm. ; 9 dm. , 71 mk. na obsz. dwor. 560 rzym. kat. , 592 gr. kat. , 45 izrl, 8 innych wyzn. ; 591 PoL, 596 Rus. , 17 Niem. . Par. rzym. kat. w S膮do wej Wiszni, gr. kat. w Stoja艅cach. We wsi jest cerkiew i szko艂a 1 klas. Lu. Dz. Wo艂ostycz al. Wo艂ostec, cz臋艣膰 wsi Rybnik, w pow. drohobyckim. Wo艂osy 1. przys. wsi Pogorzelisko, w pow. rawskim Rawa Ruska. . 2. W, cz臋艣膰 Kamionki Wo艂oskiej. Wo艂osza, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. i par. Stepa艅 o 8 w. . Wo艂oszcza Wo艂oszcza z Zadami, w艣, pow. samborski, 32 klm. na wsch. od Sambora, 9 klm. na wsch. od 艁膮ki s膮d pow. i urz. poczt. . Na zach. le偶y Majnicz, na p艂d. zach. Doroz贸w, na p艂d. Hru sz贸w, Tyn贸w i Litynia wszystkie w pow. dro hobyckim, na wsch. Terszak贸w, na pln. Monasterzec, Mosty, Susu艂贸w i Podolce wszystkie w pow. rudeckim. Wzd艂u偶 granicy p艂d. wsch. p艂ynie Bystrzyca. Wody z p艂n. , moczarzystego obszaru sp艂ywaj膮 na p艂n. ku pobliskiemu Dnie strowi. Zabudowania wsi le偶膮. na p艂d. zach. 276 mt. , na wsch. od nich grupa dom贸w, Za dy, na p艂d. zach. las, , Wo艂oszcza. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 154, 艂膮k i ogr. 3537, pastw. 36, lasu 510 mr. ; w艂. mn. roli or. 487, 艂膮k i ogr. 1642, pastw. 573 mr. W r. 1890 by艂o 315 dm. , 1745 mk. w gm, 9 dm. , 63 mk. na obsz. dwor. 1266 gr. kat. , 457 rzym. kat. , 85 izrl; 1388 Rus, 420 Pol. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Za艂o偶y艂 parafi臋 Franciszko Korytko w r. 1703. Do par. nale偶膮; Hrusz贸w, Majnicz, Monasterzec, Mosty, 艢winiusza i Terszak贸w. We wsi jest ko 艣ci贸艂 drewniany, zbudowany w r. 1703, konse krowany r. 1858. Na starym cmentarzu stoi kaplica murowana, wzniesiona kosztem Brueckman贸w. Par. gr. kat. w miejscu, dek. mokrza艅ski. Do par. nale偶y Majnicz. We wsi jest cer kiew. Na cmentarzu jest drewniana kaplica. Szko艂a 1 klas. , kasa po偶. gm. z kapit. 2107 z艂r. W 呕贸艂kwi dnia 14 lutego 1691 r. potwierdza Jan III przywilej kr贸la Micha艂a, zezwalaj膮cy Korytce za艂o偶y膰 na gruntach wsi Wo艂oszcza miasteczko Korytk贸w na prawie niemieckiem Arch. kraj. we Lwowie, C. t. 460, str. 2140. Opis wsi poda艂 P艂oszcza艅ski w Literaturnym Sbornyku Matycy, 1870, str. 31. Ob. S艂o wo, 1864, nr 69. We wsi sa 艣lady zamku. W cerkwi tutejszej jest Antemis po艣wi臋cony przez biskupa che艂mskiego Maksymiliana Ry艂艂臋, z w艂a snor臋cznym podpisem ob. Szaraniewicza, , Kata log wystawy archeologicznej we Lwowie, 1888 r. , str. 9. Lu. Dz. Wo艂oszczyzna, przedmie艣cie Miastk贸wki, w pow. olhopolskim. Wo艂oszczyzna 1. w艣, pow. b贸brecki, 6 klm. na zach, od B贸brki s膮d pow. , st kol. i urz. poczt. . Na p艂n. , wsch. i p艂d. le偶a Chlebowice Wielkie, na zach. Suchod贸艂 i Olechowiec. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Krywula, dop艂. Boberki. W jej dolinie le偶膮 zabudowania wsi. Zach. cz臋艣膰 obszaru przewa偶nie lesista las Beni贸w na p艂d. zach. . W艂. wi臋k. ma roli or. 37, 艂膮k i ogr. 1, past. 21, lasu 578 mr. ; w艂. mn. roli or. 594, 艂膮k i ogr. 95, pastw. 82, lasu 37 mr. W r. 1890 by艂o 85 dm. , 478 mk. w gm, , 1 dm. , 5 mk. na obsz. dwor. 380 gr. kat. Rus. , 75 rzym. kat. PoL, 28 izrl. Niem. . Par. rzym. kat. w Staremsiole. , gr. kat. w Olchowcu. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. 1006 z艂r. W czasie budowy kolei lwowskoczerniowieckiej znaleziono tu wiele urn z ko艣膰mi. 2. W. , cz臋艣膰 Horo偶anki, pow. podhajecki. 3. W. , w艣, pow. podhajecki, 12 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. i urz臋du poczt. w Podhajcach. Na wsch. le偶y Mu偶y艂贸w, na p艂d. Litwin贸w, na zach. Bo偶yk贸w, na p艂n. Sara艅czuki w pow. brze偶a艅 skim. W pobli偶u granicy zach. p艂ynie Z艂ota Lipa. P艂n. zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa dop艂. Z艂otej Lipy, pot. Litiaty艅ski. W艂. wi臋k. ma ro li or. 239, 艂膮k i ogr. 44, past. 19, lasu 555 mr. ; w艂. mn. roli or. 661, 艂膮k i ogr. 136, pastw. 84, lasu 81 mr. W r. 1890 by艂o 118 dm. , 713 mk. w gm. , 10 dm. , 60 mk. na obsz. dwor. 671 gr. kat. , 36 rzym. kat. , 68 izrl; 679 Rus. , 94 Pol. . Par. rzym. kat. w Podhajcach, gr. kat. w Bo偶y kowie. We wsi jest cerkiew i kasa poz. gm. z kapit. 3454 z艂r. Pod wzgl臋dem geologicznym bada艂 miejscowo艣膰 prof. 艁omnicki ob. Spra wozdanie z bada艅 geolog. mi臋dzy Gni艂膮 Lip膮. a Stryp膮, Kosmos, Lw贸w, 1888, t. V, str. 178. Lu. Dz. Wo艂oszczyzna. Nazwa Wo艂oszczyzna, niekiedy Wo艂osza, wyst臋puje u nas w wielorakiem znaczeniu najprz贸d, jako termin bardziej etniczny, stosuje si臋 ona do ca艂ego przestworu ziem zajmowanych przez r贸d wo艂oski rumu艅ski przed i za Dunajem, potem do dw贸ch, razem wzi臋tych, historycznie znanych hospodarstw wo艂oskich, Mo艂dawii i Multan, zjednoczonych ostatecznie jako obecne kr贸lestwo Rumunii, nakoniec nadawano j膮 rzadziej pierwszemu z tych hospodarstw, jako reprezentuj膮cemu wobec Rzpltej przez 艣cis艂e zespolenie, tak geograficzne, jak i historyczne, z obszarem jej ruskich prowincyi, ca艂膮 Wo艂osz臋. Rzeczywist膮 wag臋 faktyczn膮 atoli posiada przedewszystkiem to ostatnie znaczenie; wobec czego Wo艂oszczyzna by艂a dla nas krain膮 le偶膮c膮 u po艂udniowozachodniej granicy Rzpltej, pomi臋dzy Dniestrem a g贸rami Karpackiem, od Pokucia a偶 do uj艣膰 Dunaju. Nosi艂a kraina ta jeszcze inn膮 szczeg贸ln膮 nazw臋, maj膮c膮 swe uzasadnienie nie tyle w geografii, ile w genezie historycznej ludu, mianowicie nazw臋 Mo艂dawy nigdy Multan; by艂a takowa wszak偶e u nas do艣膰 rzadko w u偶yciu. Przewa偶a艂a bezwarunkowo nazwa og贸lna. Z ca艂ego 艣wiata bowiem rumu艅skiego Wo艂osza mo艂dawska jedynie wchodzi艂a w sfer臋 偶ycia Rzpltej, by艂a dla niej sam膮 Wo艂oszczyzn膮. Ta cz臋艣膰 W. by艂a zespolona z Rzplt膮 licznemi w臋z艂ami stosunk贸w geograficznych, tradycyi dziejowych, potrzeb polityki, obronno艣ci, przemys艂u, potrzeb moralnych nakoniec. Pod wzgl臋dem geograficznym stanowi W. nieodzowne jakby dope艂nienie czerwie艅skich ziem ruskich Rzpltej. Sp艂ywa ona niejako od wierzchowisk Seretu i Prutu, kryj膮cych si臋 na ruskiem Pokuciu, 艂o偶yskami tych rzek pomi臋dzy pasmem Karpat, od huculskiej Czarnohory ku 57 Wo艂oszczyzna Wo艂oszcza Wo艂oszczyzna po艂udniowi id膮cem, oraz Dniestrem podolskim ku uj艣ciom rzek tych jedynie, do morza; w obliczu kt贸rych to uj艣膰 i same Karpaty, jakby umy艣lnie, zwracaj膮 si臋 nagle na zach贸d, ods艂aniaj膮c tam dzielnic臋 geograficzn膮 ju偶 inn膮, dunajsk膮. Same za艣 gardziele hir艂a z ruska dunajskie s膮 raczej uj艣ciem Seretu i Prutu, nie Dunaju, dosy膰 rzuci膰 okiem na nie. Maj膮 one z Dunajem dzisiaj wsp贸ln膮 delt臋 jedynie, podobn膮 do tej, jaka si臋 w inny spos贸b wytwarza dla Padu i Adygi w Lombardyi. Zreszt膮 pierwotne uj艣cie Dunaju wcale nie zatacza艂o si臋 przed wieki doko艂a granitowej wy偶yny Dobruczy na p贸艂noc, jak obecnie, lecz przedziera艂o si臋 najniew膮tpliwiej po艂udniowym r臋bem tej wy偶yny, wprost lini膮 Czarnowody, ku morzu, gdzie Kustend偶a. Jakkolwiekb膮d藕 Seret z Prutem w takim stopniu tylko nale偶膮 do Dunaju, ile Boh do Dniepru, 偶e si臋 ich limany sp艂ywaj膮. Wo艂oszczyzna mo艂dawska nie nale偶y wi臋c wcale, 艣ci艣le bior膮c, do geograficznego obszaru dunajskiego, kt贸ry w tej stronie, topograficznie nawet, ko艅czy si臋 na linii Milkowa, wpadaj膮cego do Seretu, nieco wy偶ej jego uj艣cia. Zatem, rozci膮gaj膮ca si臋 po za t膮 lini膮, mi臋dzy po艂udniowemi Karpatami a dolnym Dunajem, Wo艂osza podg贸rska, multa艅ska, dzi艣 wy艂膮cznie Wa艂achi膮 zwana, nie stanowi zupe艂nie, pod wzgl臋dem geograficznym, jakiej艣 jedno艣ci z Wo艂oszczyzn膮 mo艂dawsk膮. Przeciwnie nawet, o ile tamta przez Dniestr zespala si臋 z Rusi膮 czerwie艅sk膮, bo膰 przecie nie pow贸d to rozbicia ca艂o艣ci geograficznych, 偶e Dniestr w 艣rednim swym biegu z prawej strony nie otrzymuje dop艂yw贸w, o tyle multa艅ska Wa艂achi膮 stanowi w wy偶szym o wiele stopniu jedno艣膰 topograficzn膮 z Bu艂gary膮, jako dzielnice jednej doliny ni偶szodunajskiej, mi臋dzy Karpatami i 艂a艅cuchem Ba艂kan贸w; ca艂o艣膰 tak jednolit膮, jak dolina Lombardyi po obydwu brzegach Padu, od Alp do Apenin贸w. Wobec czego Wa艂achi膮 艣ci艣lej ni偶 z Wo艂oszczyzn膮 zespolona jest geograficznie z Transylwani膮, nawet z tamt膮d bowiem wyp艂ywa g艂贸wna jej, po Dunaju, rzeka Aluta, spuszczaj膮ca si臋 ku nizinom przez w膮w贸z Czerwonej Wie偶y. Niezale偶nie tedy od wszelakich legend dackich, od sp贸jni p贸藕niejszych etnologicznych, od obecnego zespolenia dzielnic wo艂oskich w dzisiejszej Rumunii, Wo艂oszczyzna stanowi艂a dope艂nienie ziem ruskich Rzpltej za Jagiellon贸w tak dobrze, jak stepy czarnomorskie mi臋dzy Dniestrem a Dnieprem. Dzieje same prowadzi艂y ku temu偶 rezultatowi. Oto w po艂owie IX w. , w epoce pierwszego wyra藕niejszego zawi膮zywania si臋 rzeszy politycznych pod sterem Piast贸w i Ruryk贸w, na ca艂em dorzeczu Dniestru, a偶 do morza, siedzieli Tywercy s艂owia艅scy, pokrewni karpackim Chorwatom i Dulebom wo艂y艅skim. Lud ten, zajmuj膮cy obydwa brzegi staro偶ytnego Tyrasu, wchodzi z czasem w splot pot臋偶nie wznosz膮cej si臋 w Kijowie szerokoramiennej ruskiej rzeszy; nast臋pnie po rozszczepieniu si臋 Rusi, kraina, przez ten lud zamieszkana, staje si臋 dziedzin膮 ksi膮偶膮t dzielnicy halickiej. W艂adza tych ksi膮偶膮t si臋ga niejednokrotnie daleko na po艂udnie i na pocz膮tku drugiej po艂owy XII w. powstaje nawet w Ber艂adzie, na dop艂ywie Seretu, na chwil臋 dzia艂 odr臋bny, do kt贸rego nale偶膮 grody Tekucze i Ma艂y Halicz p贸藕n. Ga艂acz. Czy jednak osady Tywero贸w a nast臋pnie i posiad艂o艣ci pierwszych ksi膮偶膮t halickich, si臋ga艂y z biegiem dolnego Dniestru i Prutu a偶 do wy偶yn Karpat siedmiogrodzkich, rzecz w膮tpliwa; najprawdopodobniej ca艂y pas bli偶szy wschodnich pochy艂o艣ci tego 艂a艅cucha g贸r zostawa艂 dalej przytuliskiem jakiego od艂amu Dak贸w, ocalonych od pogromu Trajana i zromanizowanych nawet mo偶e nieco przez staro偶ytnych w艂adzc贸w tamtych krain. Wszelkie atoli stalsze przez kogokolwiek b膮d藕 zasiedlenie by艂o na d艂ugie czasy wprost niemo偶liwe. Dolne Podniestrze, ku Dunajowi, le偶a艂o na samej linii wielkiej drogi stepowej, po kt贸rej koczownicze ludy azyatyckiej w niepowstrzymanym swym wylewie, przesuwa艂y si臋 przez wieki ca艂e ku wn臋trzu Europy, wypieraj膮c si臋 wzajem kolejno. Nie mog艂a si臋 te偶 tu mocniej ustali膰 i w艂adza ruska. P贸艂tora wieku koczowali tu Pieczyngowie, tak 偶e Zadniestrze, kraina nad Prutem i Seretem, otrzyma艂a od nich u kronikarzy nazw臋 Pacinatia; w po艂owie za艣 XI w. Pieczyng贸w tych sp臋dzili zt膮d nowi przybysze ze step贸w zadnieprza艅skich Po艂owcy czyli Kumani, czystej krwi turskiej jak i ich poprzednicy. Namioty po艂owieckie okrywa艂y stepy zadniestrza艅skie podobnie偶 z g贸r膮, p贸艂tora stulecia, od kt贸rego to czasu dawna Pacinatia przybra艂a nazw臋 Kumanii. Co tems艂uszniejszem si臋 sta艂o, i偶 nawa艂a mongolska, po fatalnej pora偶ce nad Ka艂k膮, wypar艂a 1225 i koczuj膮ce na stepach Podnieprza hordy po艂owieckie r贸wnie偶 za Dniestr. Ale niebawem i nad Zadniestrzem zawis艂a burza. Zmys艂 samozachowawczy nakazywa艂 Po艂owcom zespoli膰 si臋 z Zachodem, przedewszystkiem w臋z艂ami moralnemi, przez przyj臋cie chrztu. Chan ich 贸wczesny Bart nie waha艂 si臋. Na jego pro艣b臋 arcybiskup strzygo艅ski Robert otrzyma艂 od papie偶a rozkaz zaj臋cia si臋 nawr贸ceniem pogan; Teodoryk za艣, przeor dominikan贸w, kt贸rzy arcybiskupowi w tem najwi臋cej pomagali, zosta艂 1228 r. wyznaczony na biskupa Kumanii. Nadto pos艂a艂 papie偶 b艂ogos艂awie艅stwo do nawracania pogan kr贸l. w臋gier. Andrzejowi U, kt贸rego syn Bela IV pocz膮艂 1236 r. tytu艂owa膰 si臋 nawet kr贸lem Kumanii. Atoli nowa nawa艂a mongolska 1241 r. zniweczy艂a wszystko do szcz臋tu. Kumani ca艂膮 hord膮 uszli z nad Dniestru na Bu艂gary i do W臋gier, cz膮stka ich tylko ukry艂a si臋 w g贸rach. Opuszczona przez koczownik贸w po艂owieckich kraina nie przesta艂a mimo to nosi膰 nazwy Ku manii. Zaleg艂a ona by艂a odt膮d pustyni膮, Mongo艂owie bowiem nied艂ugo si臋 tu trzymali, koczowiska ich po nad Prutem i Seratem znika艂y powoli. Po up艂ywie za艣 wieku od wyp臋dzenia Po艂owc贸w, zwyci臋ztwo Kazimierza W. nad Tatarami podolskimi pod Lublinem 1334 r. , a nast臋pnie rozgromienie przez jego siostrze艅ca Ludwika 1352 r. tych, co pozostawali jeszcze w Siedmiogrodzie, stanowczo uwolni艂y i Zadniestrze od owych naj艣wie偶szych przybysz贸w azyatyckich, kt贸rzy pocz臋li odt膮d skupia膰 przewa偶niej si艂臋 sw膮 w Krymie. Bogate w skarby przyrody ziemie Kumanii nie mog艂y d艂u偶ej pozostawa膰 bez zaludnienia; bogactwa te same wabi艂y s膮siad贸w. W najodpowiedniejszych dla zaj臋cia ziem kuma艅skich warunkach znajdowali si臋 teraz Wo艂osi; oni te偶 niebawem zaj臋li opuszczon膮 przez Po艂owc贸w i Mongo艂贸w Kumani臋. Nowi ci przybysze znani ju偶 byli od wiek贸w w s膮siedztwie. Nazwy Wo艂och, W艂och, Wlach nadawali wog贸le S艂owianie, id膮c w tem mo偶e za przyk艂adem Gierman贸w, najprz贸d ludom szczepu celtyckiego, z biegiem czasu zromanizowanym przez wszechw艂adzc贸w staro偶ytnego 艣wiata, a nast臋pnie wszelkim ludom roma艅skim bez r贸偶nicy krwi pierwotnej, a wi臋c tak dobrze Italom, jak i innym. Wnosz膮c z tej nazwy musieli by膰 ci nowi przybysze na puste kuma艅skie Zadniestrze plemieniem szczepu roma艅skiego. Byli takowem w rzeczy samej, z t膮 wszak偶e r贸偶nic膮, i偶 nie powstali oni, jak zachodni ich wspo艂plemiennicy, ze pnia italskiego lub celtyckiego, lecz wyro艣li z ga艂臋zi trakoilirskiego od艂amu lud贸w aryjskich. Wyro艣li nadto na miejscu w po艂udniowym swym od艂amie, na obustronnych stokach szerokoramiennych pasm Hemu; w p贸艂nocnym za艣 na pochy艂o艣ciach, zataczaj膮cych si臋 p贸艂wie艅cem ku 艣redniemu Dunajowi, Karpat dackich. Tu i tam pod nieprzezwyci臋偶onym parciem wp艂ywu rzymskiego. Proces historyczny romanizacyi tego ludu znany jest dostatecznie. Po dokonaniu takowej u plemion od艂amu po艂udniowego ju偶 w pierwszej dobie cesarstwa przysz艂a kolej i na Dacy膮, rozpostart膮 po obydwu stronach pasma g贸rskiego, pomi臋dzy dolnym Dunajem, Cis膮 i Dniestrem. W ostatecznym wyniku wojen eksterminacyjnych cesarza Trajana, oraz systematycznej nast臋pnie kolonizacyi, zapanowa艂a i tam wszechw艂adnie, jak pierwej w艣r贸d lud贸w Galii, Iberyi etc. , kultura i mowa zwyci臋zc贸w. Czy przecie wylew romanizacyi si臋gn膮艂 wtedy a偶 Dniestru, rzecz w膮tpliwa. Gdy przysz艂a wielka w臋dr贸wka lud贸w barbarzy艅skich, w艂adza rzymska za nast臋pc贸w Trajana musia艂a si臋 cofn膮膰 na prawy brzeg Dunaju; nie mog膮c broni膰 Dacyi odwo艂ano legiony i osadnik贸w. Dakowie zromanizowani woleli wszak偶e, w znacznej cz臋艣ci, szuka膰 schronienia w kotlinach i halach g贸r ojczystych, ni偶 opuszcza膰 kraj rodzinny. Odk膮d za艣 doliny naddunajskie i naddniestrza艅skie sta艂y si臋 szerokim go艣ci艅cem, coraz zmieniaj膮cych si臋 kolejno hord barbarzy艅c贸w, g贸ry te zosta艂y kolebk膮, w kt贸rej dzieje wyko艂ysa艂y w ci膮gu d艂ugiej pomroki wiek贸w, nowy, nieznany od艂am wschodnioroma艅skiej, czyli wo艂oskiej narodowo艣ci. Kotliny siedmiogrodzkie Dacyi transalpi艅skiej by艂y Wo艂och贸w kolebk膮 istotniejsz膮 nawet, ni偶 kotliny i stoki staro偶ytnego Hemu. Zreszt膮 艣wiat ten karpacki bli偶ej nas te偶 obchodzi. Nie mniej przeto do szerokiego zakresu Wo艂oszy wog贸le nale偶y historycznie i etnograficznie i 艣wiat ba艂ka艅ski, nie przedstawiaj膮cy wszak偶e geograficznie nigdzie znaczniejszego skupienia ga艂臋zi tej etnicznej. Zromanizowane plemiona ba艂ka艅skie, kt贸rych przyj臋ta od s艂owian nazwa Vlachy zjawia si臋 jednak u byzantyjskich pisarzy nie wcze艣niej jak na pocz膮tku XII w. , by艂y istotnie rozproszone po ca艂ym p贸艂wyspie, b艂膮kaj膮c si臋 od wiek贸w ze swemi stadami, jak i dot膮d jeszcze po cz臋艣ci, nietylko po wy偶ynach Hemu i Pindu, lecz i po Helladzie. Przy powszechnem za艣 rozproszeniu, ka偶de ich znaczniejsze gniazdo z osobna otrzyma艂o u grek贸w nazw臋 Vlachia, tak w u偶yciu pospolitem, jak i w urz臋dowych aktach. Zt膮d w ci膮gu wiek贸w 艣rednich spotykamy na p贸艂wyspie ba艂ka艅skim przer贸偶ne W艂achie, rozrzucone bez 偶adnej sp贸jni i jakiego艣 narodowego 艣rodkowego ogniska. Tak pomi臋dzy XII a XV w. istnia艂y na po艂udniu p贸艂wyspu Vlachia Wielka, kt贸re to miano nadawano 贸wcze艣nie staro偶ytnej Tessalii; Vlachia Ma艂a, czyli dawna Etolia, oraz Vlachiotis Epir. Na Ba艂kanach za艣 i dolnym Dunaju istnieje w ci膮gu XIII i XIV w. ca艂e pa艅stwo w艂achobu艂garskie, czyli tak zwane carstwo bu艂garskie drugie, ternowskie. Chocia偶 nie da si臋 w niem wydzieli膰 Wlachii jako krainy osobnej, wida膰, i偶 tu Wo艂osi byli bardziej jeszcze w艣r贸d S艂owian rozproszeni; znaczenie ich niezaprzeczone, ale nie oparte na podstawie terrytoryalnej. Akta i dokumenta urz臋dowe, greckie i 艂aci艅skie, podaj膮c wci膮偶 nazwy Blachia, Vlachia, Valachia, osobnej przecie tego miana ziemi, miejscowo艣ci, nie wskazuj膮. Rubsiquis w swem sprawozdaniu r. 1524 zaznacza tylko, jako uleg艂膮 Tatarom, po za Dunajem, ku Konstantynopolowi, Walachi膮, kt贸ra jest ziemi膮 Assana i mniejsz膮 Bulgary膮, nic bli偶ej nie okre艣laj膮c. Ale te藕 i w 艣wiecie karpackim, w owej, bardziej istotnej, jake艣my ju偶 na to wskazali, kolebce Wo艂oszy, wyst臋puje ona pierwotnie podobnie偶 nie w zwartym zast臋pie lecz rojnemi, w艣r贸d innych 偶ywio艂贸w, gniazdami, krzepn膮c powoli w ciszy kotlin ustronnej Transylwanii, os艂oni臋tej z trzech stron prawie 艂a艅cuchami g贸r. Wszak偶e i przy warunkach g贸rskiego zabez Wo艂oszczyzna pieczenia, lud ten dakorzymski, roma艅skie woloski nie m贸g艂 si臋 jednak rozwija膰 samoistnie, swobodnie. Koczownicy wprawdzie nie tkn臋li go prawie, ale natomiast nie by艂 on w stanie uchroni膰 si臋 od wiepowstrzymanego wylewu S艂owia艅szczyzny. Przenikali S艂owianie wsz臋dy r贸偶neroi drogami, torowanemi p艂ugiem i mieczem, pod przewodnictwom w艂asnych wojewod贸w; najcz臋艣ciej za艣, p臋dzeni t艂umami naprz贸d przez napieraj膮cych na nich Got贸w, Hunn贸w, Awar贸w. Przenikn臋li ta偶 i w dawne Dak贸w siedziby; je艣li Ju偶 oddawna, co najprawdopodobniejsze, nie zajmowali spo艂em z niemi g贸rskich siedzib. Wytwarzaj膮ca si臋 w ost臋pach Karpat po艂udniowych nowa narodowo艣膰 roma艅ska, przesi膮k艂a tedy na wakro艣 s艂owia艅sko艣ci膮, a nawet na d艂ugie wielki s艂owia艅sk膮 pow艂ok膮 ca艂kiem zosta艂a przys艂oni臋ta. W etnicznej onej zt膮d genezie, do dw贸ch poprzednich pierwiastk贸w dackicgo i rzynmkiego przy艂膮czy艂 si臋 jeszcze trzeci, s艂owia艅ski. Lecz najbardziej stanowczym po艣rednikiem owego wp艂ywu tak przewa偶nego S艂owian, na zromanizowan膮 do szcz臋tu ludno艣膰 staro偶ytnej Dacyi, by艂o plemi臋 tura艅skie Bu艂gar贸w B贸艂gar贸w. Bu艂garowie, przybysze od Wo艂gi i Kamy, stan膮wszy raz nad Dniestrem, zagarn臋li najprz贸d pod swe koczowiska ca艂膮 podg贸rsk膮 Dacy臋, a nast臋pnie przeszli przez Dunaj, przekroczyli Ba艂kany, i powstrzymani zostali dopiero u mur贸w samego Carogrodu. W. podbitych krainach zastali oni ju偶 przewa偶aj膮c膮 ludno艣膰 s艂owia艅sk膮; zak艂adaj膮c tedy pot臋偶ne carstwo, sami si臋 stali S艂owianami i odt膮d b臋d膮 najgorliwiej popiera膰 spraw臋 narodow膮 swych poddanych. Do sp贸jni politytycznych przyby艂a silniejsza od nich sp贸jnia moralna, religijna; nowopowsta艂a cerkiew bu艂garska by艂a w艂a艣nie cerkwi膮 s艂owia艅sk膮, posiadaj膮c膮 sw贸j odr臋bny obrz膮dek i samorz膮d. Carstwo bu艂garskie, chocia偶 odwzorowuj膮ce u siebie porz膮dki byzantyjskie, wytworzy艂o nadto w艂asny sw贸j systemat politycznospo艂eczny, na silnem mo偶now艂adzczem, bojarstwie oparty. Wsz臋dzie wi臋c, gdzie tylko si臋ga艂o zwierzchnictwo Bu艂gar贸w, wznosi艂a si臋 艣wi膮tynia dla s艂owia艅Bkiego obrz膮dku, rozgospodarywowali si臋 carscy; bojarowie. Sta艂o si臋 to oczywi艣cie i w ziemiach najprz贸d przez. Bu艂gar贸w zaj臋tych, to jest w staro偶ytnej Dacyi, tak naddunajskiej, Jak nie mniej i zag贸rskiej, transalpi艅skiej, Ludno艣膰 jej wszelka, a wiec i owa zromanizowana obok s艂owia艅skiej, musia艂a przyj膮膰 naprz贸d bu艂garskie bojarstwo Us艂owianione, potem obrz膮dek s艂owia艅ski, a nareszcie ca艂y tryb spo艂eczny bu艂garo slowia艅ski, z panuj膮cym w cerkwi, urz臋dzie i domach mo偶nych j臋zykiem s艂owia艅skim. Romanizm pozosta艂 udzia艂em warstw najni偶szych; na wy偶ynach 偶ycia dziejowego d艂ugo nie wida膰 go zupe艂nie. Stara Dacya poci膮gni臋t膮 zosta艂a przez Bu艂gar贸w na wieki ca艂e w odm臋t 偶ycia 艣wiata po艂udniowos艂owia艅skiego. Taki stan rzeczy zastali Madziarowie, gdy ostatecznie pod koniec IX w, przekroczyli Karpaty i przed rzuceniem si臋 na r贸wniny Panno艅skie, pocz臋li si臋 sadowi膰 mocno w Transylwanii, kt贸r膮 razem z dzisiejsz膮 Wa艂achi膮 Grecy nazywali nawet Bu艂gary膮 zadunajsk膮. W Bu艂garyi tej p贸艂nocnej ardelskiej pomi臋dzy Cis膮 w ca艂ym biegu onej, a po艂udniowowschodnim 艂a艅cuchem zatacz膮j膮cych si臋 p贸艂wie艅cem ku niej Karpat, zastali Madziarowie udzielne s艂owia艅skowo艂oskie ksi臋ztwa. Zagarn膮wszy je pod swe panowanie, nie wprowadzili oni tam narazie 偶adnych zmian stanowczych w po艂o偶eniu ludno艣ci miejscowej, roma艅skiej. Kraina ta, Transylwani膮, Erdelem, te偶 Ardeli膮 od Tura艅c贸w zwana, wieki ca艂e przechowa艂a sw贸j obrz膮dek s艂owia艅ski w cerkwi, sw贸j j臋zyk s艂owia艅ski w mo偶now艂adczych stosunkach. W niedost臋pnych za艣 g贸r czelu艣ciach zdo艂a艂y tu wytworzy膰 si臋 z czasem i utrzyma膰 w stanie na p贸艂 niezale偶nym nawet, ma艂e odr臋bne dzielnice jak Marmarosz na p贸艂nocy, Fagaraszuwierz chowisk Aluty na po艂udniu, Mimo wszystko, 偶ywio艂 s艂owia艅skoroma艅ski. ze swym w艂a艣ciwym obrz臋dem trzyma艂 si臋 tam mocno; owszem, w czasie p贸藕niejszych nawet nawa艂nic, ze strony nowych stepowych naje藕dzc贸w, g贸rska Ardelia by艂a i dla mieszka艅c贸w r贸wnin ostatnim zwykle przytu艂kiem. Nie znaczy to zupe艂nie, aby zwierzchnictwo Madziar贸w nie mia艂o by膰 tam uci膮偶liwem wcale. Katolicyzm wyst臋powa艂 tu bardzo wojowniczo, poci膮gaj膮c ku sobie coraz bardziej miejscowe mo偶now艂adztwo wo艂oskos艂owia艅skie, zmuszane sam膮 nieodzowno艣ci膮 swego po艂o偶enia do 艣ci艣lejszego zbli偶ania si臋 z przewodnicz膮cym pierwiastkiem narodowym w ziemiach podleg艂ych koronie 艣w, Szczepana. Nie wszystko jednak ulega艂o przemo偶nemu kierunkowi dla niech臋tnych nowym porz膮dkom rozwar艂y ni臋 z czasom szerokie wrota wychod藕twa. Wyros艂a w ci膮gu kilku wiek贸w pod os艂on膮 ciszy g贸r ludno艣膰 wo艂oska, sama sobie og贸ln膮, nazw臋 Rumun贸w, , Rumn贸w nadaj膮ca, spot臋偶niawszy liczebnie, pocz臋艂a po uspokojeniu si臋 stanowczem gro藕nych ruch贸w koczowniczych Mongo艂贸w, pod przymusem wymaga艅 偶ycia samego, rozszerza膰 si臋 we wszystkie strony. Najprz贸d wylew osdniczy zwr贸ci艂 si臋 z biegiem strumieni i rzek g贸rskich, ku 偶yznym nizinom poch艂ani膮cej je Cisawy. U艂atwia艂o to jedno艣膰 zwierzchniczej w艂adzy potomk贸w Arpada. Po za obr臋bem wi臋c gniazdowej ziemi Wo艂och贸w, zag贸rskiej, zap艂oni艅skiej, u po艂udniowych S艂owian pocz臋艂y powstawa膰 nowe osiedlenia wo艂osko s艂owia艅skie, pod opiek膮 w臋gierak膮. Wzmog艂o si臋 najprz贸d dawne, w banacie temeskim, nad Temeszem, wpadaj膮cym do dolnej Cisawy, a z kolei po przekroczeniu Wr贸t 偶elaznych, powata艂o takowe w banacie zewry艅skim, czy krajow Wo艂oszczyzna Wo艂oszczyzna skim, nad Dunajem, a偶 do Aluty, zale偶nym pierwej od B艂ugar贸w, potem od Templaryusz贸w. Przewodnictwo w ruchu wychod藕czym ku Dunajowi uj膮艂 w swe r臋ce przewa偶nie mo偶ny r贸d Besarab贸w, penie jeszcze z dawnych bu艂garBkieh bojar贸w pochodz膮cy. Nazwa jego powsta艂a jakoby z przetworzonego przezwiska, jakie nadano protoplastom onego, za dodawanie sta艂e, przy podpisach imienia bogobojnego epitetu Bo偶y rab s艂uga Pa艅ski. Gdy tedy jedna z ga艂臋zi onego korzystaj膮c z opuszczenia przez koczownik贸w nizin naddunajskich, z膮j臋艂a ze swym ludem poddanym krain臋 do Olty Aluty, z tego powodu wy艂膮cznie pierwotniej Basarabiem Besarabi膮 zwane; druga ga艂臋藕, posiadaj膮ca w g贸rach po艂udniowej Ardelii pa艅stwo Fagarasz Wakarasz, przyszed艂wszy na po艂udaniow膮 pochylo艣膰 g贸r, zwr贸ci艂a si臋 w po艂owie XIII w. ku Dunjowi z biegiem Dembowicy; przenosz膮c g艂贸wne swe siedlisko coraz g艂臋biejj z podg贸rskiego Kimpolungu, przez Targowiszcze Tergowiste, do nadolnego Bukaresztu Bukoroszcza. Na czele tego wychod藕twa stal dzielny Radu艂 Rados艂aw Czarny Basaraba, kt贸ry korzystaj膮c z okoliczno艣ci sta艂 si臋 prawie niezale偶nym tak od W臋gr贸w, jak od Bu艂gar贸w panem ca艂ej przestrzeni pomi臋dzy po艂udniowemi Karpatami i dolnym Dunajem, gdzie ju偶 go by艂y poprzedzi艂y napewno dawniejsze, od Ba艂kan贸w nawet, wychod藕twa i osady pobratymc贸w. Lud, kt贸remu Radu艂 przewodniczy艂, by艂 g贸rskim; przychodzi艂 ze staro偶ytnej Dacyi transalpi艅skiej, trainsylwa艅skiej, zap艂oni艅skiej; zwa艂 si臋 sam i by艂 zwanym przez pobratymc贸w dalej w dolinach osiad艂ych a montibus wy艂膮czniej Monantami g贸ralami. Z pozorn膮 tedy sprzoczno艣ci膮 a przecie zupe艂nie konsekwentnie, cala p贸艂nocna, zaj臋ta przez nich, nizina dolnego Dunaju otrzyma艂a z tego powoda nazw臋 Montanii, Muntanii, zk膮d Multan u Polak贸w, a Cara Munteniasca u swoich. Wojewodowie mk tej krainy przybierali tytu艂 transalpi艅skich w aktach pisanych po 艂acinie, albo te偶 ungrowlachij skich, gdy偶 Grecy, maj膮c. przed od oczyma ca艂e pot臋偶ne pia艅stwo Bu艂garoVlach贸w t. zw, drugie bu艂garskie, a nadto lnd MakedoVlachow i inne, dla wyr贸偶nienia dali jej nazw臋 UngroVlachii. Chocia偶 sami Wegrzy pocz膮tkowo zwali j膮 tylko Hawas alfred ziemi膮 ze 艣nie偶nemi g贸rami. Miano za艣 dzisiejsze Wa艂achii, ,, Wo艂oszczyzny niby per excellentiam, otrzyma艂a kraina ta od swych l bezpo艣rednich s膮siad贸w obcego szczepu, a nast臋pnie i na Zachodzie, dopiero p贸藕niej. Przodkowie nasi nazywali Wo艂ochy naddunajskie Multanami, rz膮dzc贸w za艣 onych nie inaczej, jak multa艅skimi hospodarami. Dzisiejsza nazwa Valachia, pocz膮tkowo przez W臋gr贸w szczeg贸lniej, na oznaczenie podw艂adnej im dzielnicy wo艂oskiej u偶ywana, a kt贸ra obecnie nadawan膮 jest przez obcych Multanom, ustali艂a si臋 wog贸le w swej wy艂膮czno艣ci bardzo p贸藕no, gdy naprawd臋, po ostatecznem prawie unicestwieni u si臋 ludno艣ci po艂udniowowo艂oskiej za Ba艂kanami, po zdeptaniu jej politycznego bytu w Siedmiogrodzie a przy sta艂em d膮偶eniu Mo艂dawy ku Rusi, podkarpacka nizina dolnego Dunaju sta艂a si臋 g艂贸wnem ogniskiem narodowo艣ci wo艂oskiej. Ustali艂a si臋 za艣 ta nazwa w og贸lnej swej postaci Vlachia, , Valachia przez usuni臋cie nadto w pierwotnem mianie UngroVlachia pierwszego sk艂adowego wyrazu, 艣wiadcz膮cego jedynie o dawnej jej zawis艂o艣ci od W臋gier. Pierwotnie za艣 nazwa ta w og贸lnej swej postaci by艂a nawet nie mo偶liw膮; nazwa bowiem Vlachii nadawan膮 te偶 by艂a dawniej innym krajom. Pomi臋dzy XII a XV w. istnia艂a wi臋c za Ba艂kanami niejedna Vlachia w Tessalii, Etolii, Epirze, By艂o te偶 rzecz膮 wielce naturalni膮, 偶e nowopowstaj膮cej Wo艂oszy multa艅skiej nic dano odrazu nazwy Vlachii, lecz UngroVlachii jedynie, lub te偶 Bia艂ej Vlachii, kt贸ra to nazwa, zdaje si臋, stosowa艂a si臋 pierwej do Wo艂och贸w mezyjskich ba艂ka艅skich, nast臋pnie za艣 do mo艂dawskiej Wo艂oszy, kt贸ra dla nas by艂a Wo艂oszczyzn膮 per excellentiam, przypad艂a nazwa Czarnej Vlachii. Turcy utrzymali tylko miana greckie, nazywaj膮c Multany AkIflak, Mo艂daw臋 za艣 Kara Iflak, albo Bogdan od miana panuj膮cego rodu hospodar贸w. Sami za艣 p贸藕niejsi ho艂downicy Rzpltej zwali si臋 najcz臋艣ciej wojewoda wo艂oski, hospodar ziemi mo艂dawskiej w tytule tym urz臋dowym s艂owia艅skim, 艂膮cz膮c razem etniczne i geograficzne miano swej ziemi. Zag贸rscy, mu艅ta艅scy Wo艂ochowie, dot膮d poddani czy ho艂downicy W臋gr贸w, z pocz膮tkiem XIV w. wyzwalaj膮 si臋 od nich stopniowo i po ust膮pieniu hord koczownik贸w posuwaj膮 si臋 niepowstrzymanie z biegiem Dunaju, a偶 ku jego gardzielom i po za nie nawet, ku brzegom dobruckim, do morza Czarnego. Pot臋偶niej膮 za艣 do tego stopnia, 偶e pod koniec tego偶 wieku, jeden z potomk贸w Radu艂a Basaraby, Mircza Miros艂aw ju偶 si臋 tytu艂uje wojewoda Transalpinus Multan, Tfogaras et Omlas dux gniazda pierwotnego na Siedmiogrodziu, Severini comes banatu Krajowy terrarumque Dobrodicii Dobruczy despotus. U uj艣膰 Dunaju spotkali si臋 te偶 Muntanie z pobratymcami od p贸艂nocy id膮cymi. O ile spot臋偶nieni w swem prastarem siedmiogrodzkiem gnie藕dzie, Wo艂ochowie posuwali si臋 z jednej strony ku po艂udniowi, o tyk z drugiej nie zaniedbywali te偶 okoliczno艣ci sprzyjaj膮cych wylewowi ich na p贸艂noc, ku w艂a艣ciwym ju偶 siedzibom plemion s艂owia艅skich. Usadowili si臋 oni najprz贸d, mocno i niezale偶nie prawie, w odst臋pach g贸rskich Marmoroszu, na p贸艂nocy Ardelii; gdy za艣 Kumanowie opu艣cili wierzchowiska Seretu i Prutu, przeszli przez grzbiety g贸r Kar Wo艂oszczyzna packich na drug膮 onych pochy艂o艣膰, i szukaj膮c coraz nowych, 偶yzniejszych pastwisk, pocz臋li si臋 wylewa膰 z biegiem rzek ku po艂udniowi, na spotkanie z pobratymczymi Muntanami Basarab贸w. Oczywi艣cie wyj艣cie takie, taki exodus, powr贸t, jak chc膮, nowocze艣ni rumu艅scy historycy, nie mog艂o by膰 jednorazowym, lecz odbywa艂 si臋 powoli, falami niejako. Ostatnia taka fala wychod藕twa wo艂oskiego mia艂a przeby膰 Karpaty pod przewodnictwem wojewody marmaroskiego Bohdana w po艂owie XIV w. , a wi臋c po up艂ywie stulecia ca艂ego od zest膮pienia Radu艂a ze swymi zap艂oni艅cami ku nizinom Dunaju. Bohdan 贸w tedy by艂 te偶 pierwszym wojewod膮; wo艂oskim na Zadniestrzu. Wychod藕cy ci z Marmaroszu zaj臋li pierwotnie nieznaczn膮 przestrze艅 tylko, rozci膮gaj膮c膮, si臋 po nad g贸rskim potokiem Mo艂daw膮. , wpadaj膮cym do Seretu. Zt膮d otrzymali od pobratymc贸w nazw臋 Mo艂dawian, a kraj przez nich zagarni臋ty wzi膮艂 miano, , Cara Moldavanesca. Miano to nast臋pnie, po rozszerzeniu si臋 zwierzchnictwa Bohdanid贸w ku po艂udniowi, rozci膮gni臋tem zosta艂o i na ca艂膮 krain臋, zawart膮, pomi臋dzy wschodnim 艂a艅cuchem Karpat, Dniestrem, uj艣ciami Dunaju i zast膮pi艂o zupe艂nie dawn膮, nazw臋 Kumanii. U s膮siedniej Rusi wszak偶e, a za jej przyk艂adem i u Polak贸w, Kumani臋 ow膮 przezwano z czasem od nazwy rodowej nowych przybyszy Wo艂ochami lub Wo艂oszczyzn膮, kt贸re to miano utrzymywa艂o si臋 tak w aktach urz臋dowych, jak i w mowie potocznej w ca艂ym ci膮gu istnienia Rzpltej, U偶ywan膮 przecie by艂a i nazwa Mo艂dawii, jako przeciwstawienie nazwie Multan, odnosz膮cej si臋 zawsze i wy艂膮cznie tylko do Wo艂oszy naddunajskiej. Szybkie atoli spot臋偶nienie Wo艂och贸w na Zadniestrzu nie by艂o dzie艂em wychod藕twa ostatecznego jedynie. Wychod藕cy marmaroscy zastali tu napewno rozproszone osady pobratymc贸w, oraz wsp贸艂wierczych sobie S艂owian, kt贸re przetrwa艂y wszelkie nawa艂nice koczownik贸w Pieczyng贸w, Po艂owc贸w, Tatar贸w mongolskich i teraz ch臋tnie si臋 kupi艂y pod chor膮gwie Bohdanid贸w. Co za艣 do 偶ywego przyp艂ywu i falowa艅 ludno艣ci wo艂oskiej, u艂atwia艂 takowe sam jej d艂ugowiekowy tryb 偶ycia pasterskiego; kt贸ry si臋 sta艂, mimo prastarych wp艂yw贸w rzymskich, charakterem prawie narodowym Wo艂ocha. Do takiego za艣 stopnia, 偶e nawet d艂ugo potem jeszcze na pograniczu Rzpltej przybywaj膮cy osadnicy wo艂oscy byli zwykle ludem pasterskim, ich znane osobne prawo wo艂oskie prawem pasterskiem wy艂膮czniej. Wylewowi Wo艂och贸w towarzyszy艂 po cz臋艣ci przyp艂yw tez innych 偶ywio艂贸w, osobliwie z Rusi, z za Dniestru. Przybysze wo艂oscy do dawnej Kumanii, kt贸ra ju偶 ziemi mo艂dawskiej przybra艂a nazw臋, przynie艣li ze sob膮. , z g贸r swych gniazdowych, Marmaroszu, w艂asny sw贸j porz膮dek i ustr贸j spo艂eczny, wyrobiony w ci膮gu ca艂ych wiek贸w bytowania zacisznego w ost臋pach ardelskich. Na wytworzenie tego porz膮dku spo艂ecznego z艂o偶y艂o si臋 wi臋cej moze pierwiastk贸w, ni偶 na wytworzenie samej narodowo艣ci wo艂oskiej, rumu艅skiej. Ziemia ardelska, siedmiogrodzka, tak p贸藕niej od 7miu grod贸w burg贸w saskich nazwana, by艂a do przyj艣cia Madziar贸w integraln膮 dzielnic膮 pot臋偶nego carstwa bu艂garskiego. Po roz艂amaniu sie carstwa tego na po艂y, zosta艂a ogniskiem p贸艂nocnego jego od艂amu; po upadku nakoniec dzielnicy po艂udniowej sta艂a si臋 g艂贸wnem przytuliskiem niezale偶nem Bu艂gar贸w w og贸le. Wszelkie tu wi臋c porz膮dki spo艂eczne, polityczne i religijne, by艂y te偶 same co za Dunajem, co w Ba艂kanach, wi臋c s艂owia艅skobu艂garskie narodowo艣膰 ludu pospolitego nie by艂a wcale uwzgl臋dnian膮. Nowi zdobywcy W臋growie zastaj膮 Ardeli膮. na powierzchni zupe艂nie s艂owia艅sk膮 j臋zyk obrz臋du religijnego, j臋zyk klasy panuj膮cej, imiona samych ksi膮偶膮t, wszystko to s艂owia艅skie. Zreszt膮 tam ca艂y ustr贸j polityczny 艣ci艣le bu艂garski; a wi臋c bany, bojary i wszystko co przez potomk贸w us艂owianionych Kruma i Kubrata przej臋tem zosta艂o z pon臋tnych wzor贸w ol艣niewaj膮cego barbarzy艅c贸w Byzancynm. W臋grzy podbijaj膮c ziemi臋 ardelsk膮. i sadowi膮c si臋 hord膮 sw膮. przewa偶nie za Cisaw膮, nad Dunajem, wewn臋trzne jej porz膮dki dawne zostawili najwidoczniej d艂ugo nietkni臋temi prawie. Siedmiogrodzie miewa艂o zawsze swych odr臋bnych wojewod贸w palatyn贸w, chocia偶 z W臋gr贸w w znaczniejszej cz臋艣ci; ale w obec zapewnionego samorz膮du Soko艂贸w i Sas贸w, widzimy tu uznawanymi r贸wnie偶 i starych w艂adzc贸w bu艂garskich nad ludno艣ci膮 wo艂osk膮, w dzielnicach takich, jak Fogaracz, Maramosz i inne. Pozbawienie bowiem Wo艂och贸w w Siedmiogrodziu wszelkich praw politycznych, widocznie po ostatecznem ju偶 zmadziaryzowaniu mo偶now艂adztwa ze starych rod贸w bu艂garskich, nast膮pi艂o dopiero w po艂owie XVI w. S艂owia艅ski za艣 j臋zyk cerkwi by艂 wypartym nie przez szerz膮cy si臋 katolicyzm wcale, lecz przez obudzony pod wp艂ywem reformy religijnej ruch narodowy, prowadz膮cy do zast膮pienia go powoli przez j臋zyk wo艂oski, rumu艅ski. Bohdan tedy przyby艂 nad Mo艂daw臋 z t艂umem wo艂oskich pasterzy, jako istny ban bu艂garski, podobny do po艂udniowych swych pobratymc贸w z rodu Basaraby, siedz膮cych na ba艅stwie w Krajowy lub w Fagaraszu. Wnosi艂 on z sob膮 obrz膮dek s艂owia艅ski, j臋zyk s艂owia艅ski w bli偶szem otoczeniu, a zarazem ca艂y byzantyjskobu艂garski porz膮dek polityczny. Przybysze nowi na Zadniestrze nie przedstawiali si臋 wi臋c s膮siedniej Rusi Halickiej, kt贸ra mog艂a ro艣cie do zajmowanej przez nich krainy dawne swe prawa, jako 偶ywio艂 obcy, w obcej postaci wyst臋puj膮cy. Owszem, zdawa艂o si臋, jak by wraca艂o na dawne swe siedziby jakie艣 zab艂膮 Wo艂oszczyzna kanc plemie staroruskie, w obec tylu niezatartych znamion pokrewie艅stwa moralnego, wyp艂ywaj膮cych z jednorodno艣ci, jednostajno艣ci nawet, wsp贸lnej ich byzanckos艂owia艅skiej kultury og贸lnej. Nic dziwnego tedy, 偶e sadowi膮ca si臋 za Dniestrem Wo艂osza tak odrazu i tak 偶ywo zespoli艂a si臋 z Rusi膮 mnogiemi w臋z艂y, tak swobodnie i ch臋tnie da艂a si臋 porwa膰 w zakres warunk贸w jej 偶ycia. Zdawa艂oby si臋 nawet, i偶 w臋z艂y te nowe z Rusi膮, niezale偶nie wcale od warunk贸w geograficznych, by艂y silniejsze, jak z pobratymcami multa艅skimi, kt贸rzy d艂ugo trzymali si臋 gniazdowej swej Ardelii, i z ni膮 W臋gier, przy ka偶dej okoliczno艣ci przekraczali za Dunaj, a dla Mo艂dawian mieli tylko uczucie wsp贸艂zawodnictwa. Zwano te偶 Zadniestrze czasem nawet wprost Rosso Vlachia, Wo艂oszczyzn膮 Rusk膮. Tego w艂a艣nie greckiego terminu u偶yto w akcie erekcyjnym 1401 pierwszej w tym kraju episkopii w Bia艂ogrodzie AkKermanie, zale偶nej od metropolii halickiej. Chocia偶 pierwszy ju偶 贸w w艂adyka, razem z nast臋pnem uniezale偶nieniem, otrzyma艂 z Konstantynopola tytu艂 metropolity Mo艂dovlachii. Nieuniknionem nast臋pstwem takiego stosunku by艂o, i偶 od stanu rzeczy na Rusi s膮siedniej zale偶a艂 przewa偶nie, w ka偶dej danej chwili, i stan samej Wo艂oszy. Gdy za艣 ta Ru艣 najbli偶sza, naddniestrza艅ska, czerwie艅ska, dosta艂a si臋 w znaczniejszej swej dzielnicy Polsce, pa艅stwo to pocz臋艂o, prawie od samego zawi膮zku wo艂oskiego nad Mo艂daw膮 spo艂ecze艅stwa, wywiera膰 na nie wp艂yw sw贸j pod wzgl臋dem politycznym, ekonomicznym i kultury. Samo nawet usadowienie si臋 Wo艂och贸w na Mo艂dawie zawarunkowanem by艂o ustaleniem pot臋gi polskiej nad Dniestrem, nieodzownem nast臋pstwem kt贸rego by膰 musia艂o sp臋dzenie koczownik贸w tatarskich z nad brzeg贸w tej rzeki w g艂膮b step贸w czarnomorskich. Zwyci臋ztwo Kazimierza W. nad Tatarami pod Lublinem 1344, dozwoli艂o i wychod藕com z Marmaroszu rozpostrze膰 swe siedliska i w艂adz臋 w dawnej Kumanii. Zetkni臋cie si臋 wszak偶e bezpo艣rednie Kazimierza W. z Wo艂ochami, pierwsze w naszych dziejach, mog艂o by膰 atoli dora藕nem jedynie. Dopiero wyniesienie Jagie艂艂y na tron Piast贸w i nast臋pna unia Litwy z Polsk膮, wypadki sprowadzaj膮ce za sob膮 stanowcz膮 zmian臋 we wszystkich stosunkach politycznych wschodniej Europy, musia艂y oddzia艂a膰 i na rozw贸j nowo narodzonej Wo艂oszczyzny. Wytyczne fakta dalszych dziej贸w Wo艂oszczyzny, czyli ziemi mo艂dawskiej, oraz jej wojewod贸w, wo艂oskich hospodar贸w ziemi mo艂dawskiej podane juz zosta艂y poprzednio t. VI, 802 w ust臋pie Multany, Mo艂dawia; w kt贸rym nale偶y zmieni膰 co nieodzowne tytu艂 jedynie, na Mo艂dawia al. Wo艂oszczyzna, czasem b艂臋dnie Multanami zwana. Multany bowiem czyli Wa艂achia naddunajska maj膮 zupe艂nie odr臋bne swe dzieje, rozwijaj膮ce si臋 r贸wnolegle z mo艂dawskiemi, lecz ca艂kowicie inne; chocia偶 jedne i drugie sp艂ywaj膮 si臋 ostatecznie, dla wytworzenia dzisiejszej Rumunii. Nie tu miejsce t艂umaczy膰 wyczerpuj膮co przyczyny podobnego powik艂ania i ob艂臋dnego ba艂amuctwa, jakiego nie potrafili si臋 ustrzedz autorowie opracowa艅 Multany i Bessarabia. Dosy膰 b臋dzie zaznaczy膰, i偶 w og贸艂e win膮 temu przewa偶n膮 niekrytyczne posi艂kowanie si臋 obcemi opracowaniami. Nawet powa偶ni nasi historycy, jak Lelewel, Szajnocha i Szujski, gmatwali istotne znaczenie i stosunek wzajemny owych nazw Wo艂oszczyzna, Mo艂dawia a Multany. Nie lepiej za艣 dzia艂o si臋 pod tym wzgl臋dem i z nazw膮 Bessarabia, Wywody wst臋pne w odno艣nem opracowaniu t. I niech s艂u偶膮 za wskaz贸wk臋, o ile wypada by艣 ostro偶nym wobec obcych przywidze艅 niedorzecznych, gdy si臋 ma we w艂asnem pi艣miennictwie historycznem rzecz faktycznie stawion膮. Oto nazwa ta Bessarabia, Basarabie jest przedewszystkiem nazw膮 niesta艂膮, lecz ruchom膮, tak historycznie jak i geograficznie. Z post臋pem czasu oznacza艂a ona coraz to inne krainy, dostaj膮ce si臋 pod w艂adz臋 znanego nam ju偶 rodu Basarab贸w. Tak wi臋c pierwotnie Basarabiem nazywano najstarsz膮 nad Dunajem dzielnic臋 tego rodu, mi臋dzy 呕elaznemi wrotami i Alut膮, mianowicie banat sewery艅ski lub krajowski, czyli dzisiejsz膮 Ma艂膮 Wa艂achi臋, Nast臋pnie nazw臋 t臋 stosowano i do dalszych posiad艂o艣ci rodu Basarab贸w, a wiec do Multan ca艂ych, czego mamy cz臋ste 艣wiadectwa u D艂ugosza, jak i w aktach urz臋dowych, w kt贸rych hospodarowie wo艂oscy, nam blizsi, zwykle tak nazywaj膮 naddunajsk膮 dziedzin臋 swych s膮siad贸w i przeciwnik贸w. Nawet w inwentarzach metryki koronnej spotykamy w nadpisach nad pewnymi dzia艂ami akt贸w wo艂oskich Besarabia seu Transylvania oczywi艣cie TransalpiniaMonta nia, u偶ywan膮 w tem w艂a艣nie znaczeniu. Nakoniec, gdy Basarabowie multa艅scy pocz臋li od czasu do czasu zagarnia膰 pod sw膮 w艂adz臋 i nadoln膮 ziemi臋 wo艂osk膮, mo艂dawsk膮, z zamkami Kili膮 i Bia艂ogrodem, nag贸rni Wo艂osi od Soczawy musieli j膮 przezywa膰 nieraz podobnie偶 Basarabiem. Co wi臋cej, Bielski, jak wszyscy nasi dawni 艣ci艣li pisarze, rozumiej膮cy nale偶ycie znaczenie miana Multan, raz nawet nazywa nadoln膮 dzielnic臋 mo艂dawskiej Wo艂oszczyzny ziemi膮 multa艅sk膮 Gdy za艣 dla Wo艂oszy naddunajskiej ustali艂a si臋 nazwa Montanii, Multan, a potem Wa艂achii, nazwa Bessarabii pozosta艂a wy艂膮cznie dla zagarni臋tego przez Turk贸w i Tatar贸w od Mo艂dawii poni偶a mi臋dzy uj艣ciami Dniestru i Dunaju. W naszym za艣 ju偶 wieku zastosowano administracyjnie nazw臋 Bessarabii i do ca艂ego mi臋dzyrzecza Wo艂oszczyzny od Dniestru do Prutu, zdobytego od Turk贸w 1812 r. , tak, 偶e nazwa ta posun臋艂a si臋 a偶 pod Chocim, zapomniana ju偶 zupe艂nie u Wr贸t 偶elaznych i nad Dembowic膮. My艣my wszak偶e w przesz艂o艣ci zwali ow膮; nadoln膮 dzielnica Wo艂oszczyzny, pospolicie, z tatarska Budziakiem, od miana w ich j臋zyku, , Bud偶ak, tyle co zaw臋gle, niejako przypominaj膮cego Uhlicz贸w Nestora, siedz膮. cych w zaw臋glu tem przed wieki przy Tywercach. Zwracaj膮c si臋 teraz ostatecznie do zasiedlenia i co z tem zwi膮zane owych dzielnie 艣wiata wo艂oskiego, zaznaczy膰 w og贸le winni艣my, 藕e odpowiednio dwoistemu charakterowi przesz艂o艣ci onego i wszelakie te偶 jej zabytki, dot膮d jeszcze, podobnie偶 podw贸jny charakter nosz膮. Romanizacya dotkn臋艂a wszystkie tam niemal 偶ywio艂y, wszystkiemu nadano rumu艅sk膮, czy zromanizowan膮 nazw臋, osadom, miastom; ale z pod ka偶dej prawie nazwy takiej wyziera znaczenie onej pierwotne, d藕wi臋czy u s膮siad贸w, i teraz jeszcze bez zmiany, pierwotne, s艂owia艅skie nadewszystko, brzmienie. Brzmienia te藕 owe, pierwotne s艂owia艅skie, formy nazw, u偶ywane przez nas powszechnie i pilnie przestrzegane, winny nas i nadal stale obowi膮zywa膰. Podajemy tedy poni偶ej nazwy s艂owia艅skie staropolskie wzgl臋dnie znaczniejszych z przesz艂o艣ci miast przynajmniej, do zapami臋tania. Tak oto wskaza膰 by si臋 da艂y Na Wo艂oszczy偶nie mo艂dawskiej, od P艂oniny do morza sto艂eczna w pierwszej dobie jej dziej贸w Soczawa, dzi艣 po rumu艅sku Suceva, SeretSereth, g艂o艣ny zwyci臋ztwami bohater贸w Chocim Chotin, BotuszanyBotoseni, Chor艂owczy Hyr艂贸wHarleu, RadowceRadauti, BaniaBaja, NiemczaNemtu, Jasy sto艂eczne, Jaski targ pierwotnie Jasi, SorokaSoroki, OrchijowOriga, KiszyniewKissineu, 艁opusznoLapusna, Roman czy Roman贸w targRomanu, Koroczun贸w kamie艅 Piatra, Bak贸wBacau, WaslinVaslui, Ber艂ad Berladu, TekuczaTecuza, Ga艂ace, ma艂y Halicz pierwotnie Galati. Nadto w Bud偶aku Bessarabii Tehynia czy BenderyBender, Bia艂ogrod wo艂oski, po tur. AkkermanCetatea alba, KiliaChilia, Nowesio艂oChilia nova, Wilkowo, po gr. LikostomionAkolutra. Na Wo艂oszczy藕nie za艣 multa艅skiej od 呕elaznych wr贸t do Brai艂owa Argisz贸wArges, TargowiszczeTergoviste, Zewrin ozy SewerynTurnu Sererinu, KrajowaKralowo, ZimnicaZi mnicca, Bukarest, Bukoroszcz raczej Bucuresci, Zur偶ewo czy D偶urd偶ewoGiurga, Brai艂贸wIbraila, BuzowBuzeu, RybnikRomnik i inne. Sprawy wo艂oskie za Jagiellon贸w w t. X 殴r贸d. Dziej. ; Wo艂oszczyzna, Mo艂dawia i Multany w Pami臋t. drug. zjazdu histor. pols. . Aleksander Jab艂onowski. Wo艂oszki, w艣, pow. bialski, gm. Po艂oski, par. r. gr. Kopyt贸w, ma 7 dm. , 47 mk. , 146 mr. W 1827 r. by艂o 5 dm. , 42 mk. , par. Kode艅. Wo艂oszki, ob. Wo艂oski 2. Wo艂oszki 1. w dokum. Wo艂ochy, w艣, pow. kowelski, gm. Lubit贸w, 53 dm. , 647 mk. , cerkiew, szko艂a. Uroczyska nosz膮 nazwy Bajurki, Bojarki, Derewa艅, Bobrynie, Domalnica, Dubno, Gacia, Grobelka, Gumnysza, Osowa, Rudniki, Stawek Sergieja, Zaraszcze. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. w艂asno艣膰 Kiry艂a Zubczowskiego, horodniczego 艂uckiego, kt贸ry ze wsi Dubna, Wolicze Dubie艅skiej i Wo艂ochow p艂aci z 12 dym. , 6 ogr. , 1 ko艂a dor. , 1 popa, 2 bojar Jab艂onowski, Wo艂y艅, 121. 2. W. , w艣 nad Horyniem, pow. r贸wie艅ski, gm. i par. praw. Kusty艅, o 3 1 2 w. od cerkwi filialnej w Kopciewiczach Koptewiczach, o 12 w. na p艂n. od R贸wnego; smolarnia, przysta艅. Wo艂oszk贸w, pow. radomyski, mylnie ob. Horodeczna, za Wo艂czk贸w. Wo艂oszk贸w, w艣 nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, ma 91 dm. , cerkiew drewnian膮. Wo艂osznik, folw. , pow. sie艅ski, od 1879 r. 艢migielskich, wraz z Szarniewem ma 785 dzies. 166 roli, 70 艂膮k, 450 lasu. Wo艂oszyn, las nale偶膮cy do wsi Wiktor贸wki, w pow. lipowieckim. Wo艂oszyn, w贸lka na obszarze Szczurowy, w pow. brzeskim. Wo艂oszyna, s艂oboda, w ziemi wojska do艅skiego, okr. donieckim, st. poczt. o 38 w. na zach. od Millerowa. Wo艂oszyna, przys. Ja艣kowic, pow. tarnobrzeski. Wo艂oszynowa, w艣, pow. staromiejski, 15 klm. na zach. od Starego Miasta s膮d pow. i urz. poczt. . Na p艂n. zach. le偶膮 Rosochy i Libuchowa, na p艂n. wsch. Bilicz, na p艂d. 艁awr贸w i Nanczu艂ka Wielka, na p艂d. zach. Tycha. Na p艂d. wsch. powstaje pot. 艁ys贸wka i p艂ynie 艣rodkiem obszaru na p艂n. zach. do Rosoch贸w. W dolinie tego potoku le偶膮 zabudowania wsi. Na p艂d. zach. le偶y las Kiczera 624 mt. . Na p贸艂noc g贸ra Wo艂oszynowa 635 mt. . W艂asn. wi臋k. ma roli or. 39, 艂膮k i ogr. 11, past. 26, lasu 691 mr. ; w艂. mn. roli or. 1528, 艂膮k i ogr. 174, past. 222, lasu 253 mr. W r. 1890 by艂o 133 dm. , 737 mk. w gra. 719 gr. kat. Rus. , 18 izrl. Niem. . Par. rzym. kat. w Starej Soli, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. 1143 z艂r, Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a w艣 do d贸br krainy gwo藕dzieckiej, w ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 203 czytamy Ta w艣 ma 艂an. 29, z osobna kniazkich 艂an. 2, Popowskiego p贸艂. Czynsze na 艣w. Marcin 呕yrowszczyzn臋, str贸偶ne, kuchenne, za s膮dy zborowe, owies, kury, g臋si, drwa do 偶upy, tak偶e wszyst Wo艂oszyna Wo艂oszki Wo艂oszyn Wo艂osznik Wo艂oszynowa Wo艂oszki Wo艂oszk贸w Wo艂ot贸wki Wo艂otowki Wo艂otowo Wo艂oty Wo艂oty艅 Wo艂贸w Wo艂oszynowka ko wydaj膮 z 艂anu ka偶dego, jako Strzelbice. Z pustych koszonych 艂an贸w p艂ac膮 z ka偶dego po z艂. 6. Pop czynszu p艂aci z cerkwi z艂. 10 gr. 11. W贸jtowie z dom贸w, wiele ich b臋dzie, p艂ac膮 z ka偶dego po gr. 24. Czynsze na 艣w. Wojciech Str贸偶ne, kuchenne, za jagni臋 i jarz膮bki, dziesi臋 cin臋 owcz膮 tak p艂ac膮, jako Strzelbice. Baranka wielkanocnego daj膮 i jajca z 艂anu, jako Bylica. W贸jtowstwo trzymaj膮 w tej wsi Wo艂oszynowscy, na kt贸re prawa nie pokazali W inwenta rzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 226 czytamy, , Ta w艣 osiad艂a na 艂anach 28 1 2. Vi delicet sianych 艂an. 9, koszonych 12, pustych 7 1 2. Zosobna kniazkich 2, Popowskiego 1 2Chlebnika ad praesens znajduje si臋 61. Czyn sze tej wsi wymienione szczeg贸艂owo czyni膮 521 z艂. 11 gr. W贸jtowstwa tej wsi posesorem JMPan Jozef Pi贸rkowski i Maryanna Kobelnicka, ma艂 偶onkowie, skarbnikowie ch臋ci艅scy, na kt贸re pra wo produxerunt, vigore kt贸rego p艂aci膰 powinni corocznie do kasy ekonomicznej czynszu z艂. 600, a to dwiema ratami, na 艣w. Wojciech 300 z艂. i na 艣w. Marcin 300, tudzie偶 hybern臋 na garde kur贸w JKMo艣ci i inne onera fundi p艂aci膰 tenentur. Powinno艣ci tej wsi Z 艂anu ka偶dego sia nego odbywaj膮 do folwarku zupy starosolskiej p艂ug jeden z bron膮, kosarza jednego i 偶e艅ca je dnego. Drogi do wsi Bilicza naprawuj膮. Na pos艂ugi wszelkie skarbowe za ordynansem 偶upy chodz膮. Drzewo rokowe z ka偶dego 艂anu siane go daj膮 艂upanego 2, krokiew 1, 艂at 2, brus 1 seu drzewo kostkowe, gont贸w kop 2. Str贸偶nego p艂ac膮 na ca艂y rok do Starej Soli z艂. 9. La sy tej wsi Las od Bilicza i Leniny, nazwany Tyn, jod艂owy i smerekowy. Las od Nanczu艂ki 艁awrowskiej, nazwany To艂sty, jasieniowy. Las od Nanczu艂ki i Tychy, nazwany Grabo wy. Las od Rosoch, nazwany Jab艂onka. Las od Lubochory, zwany Hny艂a. 呕al膮 si臋 pod dani tej wsi, i偶 IchMo艣膰 szlachta tak z Libuchory, Rosoch, tudzie偶 ks. bazylianie 艂awrowscy, oraz w贸jtowstwo wo艂oszynowskie grunta i 艂膮ki odbieraj膮, pastwiska wy pasaj膮, w czem administracya ma da膰 protekcy膮. Do w贸jtowstwa nad dawne powinno艣ci obornik wozi膰, t艂oki odbywa膰 bywaj膮 przymuszeni. Opis wsi podany w Naukowym Sbornyku, 1866, str. 324. Lu. Dz. Wo艂oszyn贸wka 1. w艣 nad Trubie偶膮, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Skopce. 106 dm. , 554 mk. , 7 wiatrak贸w. 2. W. , w艣 nad rzk膮 Ho艂ynk膮, pow. rome艅ski gub. po艂tawskiej, gra. Hli艅sk, o 35 w. na p艂d. zach. od Romien, ma 385 dm. , 2300 mk. , cerkiew, targi co niedziela, 2 jarmarki, 6 olejarni, 42 wiatrak贸w. Wo艂oszyn贸wka, ob. Komarniki. Wo艂oszynowskie, uroczysko w m. powiat. 艁ucku. Wo艂otki, pow. maryampolski, ob. Iszonany, w艂a艣ciwie Iszmany, Wo艂otki, w艣, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Szawkiany, o 22 w. od Szawel. Wolot贸w, za艣c, pow. borysowski, w 1 okr. pol. cho艂opienickim, gm. Zaczy艣cie, o 27 w. od Borysowa. A. Jel. Wo艂ot贸wka, folw. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. cho艂opienickim, gm. Wo艂osewicze, o 78 w. od Borysowa. A. Jel. Wo艂ot贸wka, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dop艂yw Oboli. Wo艂ot贸wka, ob. Wo艂otowo. Wo艂ot贸wki, nazwa dawana na Litwie nasypom ziemnym, kurhanom. Wo艂otowki, w艣, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra, Korzeniowskich, Puciacin Putiatyn, o 17 w. od Dzisny, 2 dm. , 24 mk. prawos艂. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Wo艂otowo al. Wo艂t贸wka, okolica, pow. homelski, gm. Homel, cerkiew par. drewniana, cegielnia. Wo艂oty al. Wolty, w艣, pow. s艂ucki, w 1 okr. pol. starobi艅skim, gm. Cerewcy, o 18 w. od S艂ucka. A. Jel. Wo艂oty艅, w艣, pow. grodzie艅ski, w 3 okr. poL, gm. bogorodzicka, o 44 w. od Grodna, 544 dzies. ziemi w艂o艣c. 82 艂膮k i pastw. , 42 nieu偶. . Wo艂贸w 1. w艣 i os. fabr. , pow. konecki, gm. Niek艂a艅, par. Odrow膮偶, odl. od Ko艅skich 14 w. , ma 26 dm. , 249 mk. , 190 mr. w艂o艣c. i 16 dwor. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 153 mk. Istnia艂a tu ku藕nica 偶elaza, produkuj膮ca do 1800 cent. 偶elaza kutego rocznie. 2. W. , w艣, pow. konecki, gm. Bli偶yn, par. Odrow膮偶, odl. od Ko艅skich 28 w. , ma 25 dm. , 163 mk. , 125 mr. w艂o艣c. i 5 mr. dwor. W 1827 r. by艂o 15 dm. , 125 mk. Wo艂贸w, niem. Wohlau, w dok. Wolav, Wolau, zt膮d tez posz艂o polskie Wola, miasto powiatowe, centr dawniejszego ksi臋stwa, nad rzk膮 Jezierzyc膮 Jueseritz, tak偶e Juesche zwan膮 po niemiecku, uprowadzaj膮c膮 wody okolicznych bagien i staw贸w do poblizkiej Odry z praw. brzegu. Le偶y o 6 mil na zach. p艂n. od Wroc艂awia. Posiada ko艣ci贸艂 par. ewang. i drugi na cmentarzu, ko艣ci贸艂 par. katol. po klasztorze karmelit贸w, szpital miejski, dom przytu艂ku dla ubogich, szko艂臋 rzemios艂, szko艂y miejskie, zarz膮d domen kr贸lewskich, urz臋dy powiatowe i miejskie, 85 ha obszaru 49 roli, 15 艂膮k, 240 dm. , 587 gospodarstw, 3114 mk. i 655 偶o艂nierzy w czynnej s艂u偶bie. 艢r贸d ludno艣ci jest 1921 ewang. , 1120 katol. , 12 innych wyzn. chrze艣c, 61 偶yd贸w. W r. 1840 by艂o 2022 mk. i 375 wojskowych z rodzinami, og贸艂em 2397, w tem 898 ew. , 449 katol. , 50 偶yd. W r. 1781 na miejscu zniesionych fos i mur贸w za艂o偶ono plantacye, poosuszano stawy podmiejskie. Pozosta Wo艂oszyn贸wka Wo艂oszynowskie Wo艂otki Wo艂ot贸wka Wo艂owa Wo艂owa 艂y tylko trzy bramy wroc艂awska, stynawska i zamkowa. Przy mie艣cie sa trzy przedmie艣cia wroc艂awskie, stynawskie i winckie od miasta Winzig zwane. Zawi膮zkiem miasta by艂 zamek drewniany, wzniesiony r. 1157 przez wyp臋dzonego z Polski ks. W艂adys艂awa II przy istniej膮cej tu osadzie. Osada wcze艣nie otrzyma艂a prawo miejskie niemieckie, kt贸re odnawia przy powt贸rnem nadaniu w贸jtowstwa r. 1292 Henryk III, ks. g艂ogowski. Konrad I, wyp臋dzony z Ole 艣nicy, osiada w W. 1327 r. a przedtem w r. 1324 nadaje gr贸d Wernerowi z Pannewitz. Konrad Bia艂y, ks. ole艣nicki, obdarza od r. 1450 licznemi przywilejami miasto. Powstaje wtedy ko艣ci贸艂 艣w. Wawrzy艅ca, bractwo strzeleckie, zawi膮zuje si臋 cech sukiennik贸w, wznosz膮 si臋 mury miejskie. W r, 1463 powstaj膮, liczne cechy rzemie艣lnicze. Po偶ar r. 1465 niszczy cale miasto z ko艣cio艂em, to偶 samo powtarza si臋 r. 1498. Po tych kl臋skach otrzymuje miasto, pr贸cz odnowienia przywilej贸w utraconych, nowe nadania, jak targ na s贸l, prawo wyszynku piwa. Ks. 偶ega艅ski Jan Szalony, wyp臋dzony z G艂ogowy i 呕egania, mieszka艂 w W. i zajmowa艂 si臋 alchemi膮. R. 1524 Fryderyk II, ks. na Lignicy i Brzegu, kupuje W. wraz z ksi臋ztwem. Po 艣mierci Jerzego II, syn jego Jan Jerzy otrzyma艂 W. jako odr臋bne ksi臋stwo. Od 1634 do 1644 przechodzi miasto ca艂y szereg obl臋偶e艅, szturm贸w i zaj臋膰 przez wojska cesarskie, saskie, szwedzkie. Przedtem zaraza nawiedza艂a miasto w latach 1585 750 zmar艂ych, 1613 i 1631. W r. 1654 otrzyma艂o W. z okolic膮 prawa odr臋bnego ksi臋stwa a 1670 zamek odbudowany przez ks. Chrystyana, otrzyma艂 dzisiejsz膮 posta膰. 艢mier膰 ostatniego Piasta szl膮skiego Jerzego Wilhelma, ksi臋cia na Lignicy, Brzegu i Wo艂owie, w dniu 21 listop. 1675 r. sprowadzi艂a przej艣cie W. na w艂asno艣膰 domu cesarskiego. Po偶ar w r. 1669 zniszczy艂 cale miasto i archiwum. Wojna 7le tnia sprowadzi艂a straty ocenione na 13692 talar. a po偶ar 1781 zniszczy艂 ponownie miasto. Kr贸l pruski Fryderyk II. przeznaczy艂 78000 tal. na odbudowanie, kt贸re si臋 ci膮gn臋艂o do r. 1786. Ko艣ci贸艂 ewangielicki, ratusz i zamek d藕wigni臋to z ruin. Now膮 ustaw臋 miejsk膮 wprowadzono r. 1808. Klasztor karmelit贸w, za艂o偶ony w latach 1712 do 1724, zosta艂 zamkni臋ty r. 1810. Powiat wo艂owski ma 14 1 4 mil obszaru. Zajmuje on cz臋艣膰 plaskowzg贸rza stanowi膮cego dzia艂 wodny Baryczy i Odry. Wody z obszaru powiatu sp艂ywaj膮 do Odry z praw. brzegu. Gleba piaszczysta, cz臋艣ci膮 torfiasta, miejscami nieco 偶yzniejsza. P艂askowzg贸rze pokrywaj膮 rozleg艂e lasy. W g艂臋bi ziemi spotykamy w臋giel brunatny. Suche po艂o偶enie wynios艂ych cz臋艣ci sprzyja hodowli owiec. Og贸lny obszar powiatu wynosi 80324 ha, z tego przypada na role orne 45859, 艂膮ki 7858 i lasy 19736 ha. Bo miast nale偶y 2052 ha 1183 roli, 258 艂膮k, 405 lasu, do gmin wiejskich 32955 ha 23222 roli, 3349 艂膮k, 3028 lasu, do wi臋kszej posiad艂o艣ci 45317 21454 roli, 4251 艂膮k, 16303 lasu. Ludno艣膰 og贸lna z 48986 mk. w 1871, spad艂a na 48001 w r. 1885. W tej liczbie by艂o urodzonych w powiecie 35871, co do wyznania 33294 ewang. , 14490 katol. , 43 innych wyzn. , 172 偶yd贸w. W 4 miastach Wo艂贸w, Auras, Winzig, Dyhrnfurt by艂o 7946 mk. , 738 dm. , 1828 gospodarstw, co do wyznania 5566 ew. , 2213 katol. , 74 innych wyzn. , 53 偶yd. ; w gminach 32695 mk. , co do wyznania 21699 ew. , 10950 kat. , 27 innych wyzn. , 19 偶yd. ; na wi臋kszej posiad艂o艣ci 7358 mk. , a w tej liczbie 6029 ew, , 1327 katol, 2 innych wyzn. Pruska urz臋dowa statystyka ca艂膮 ludno艣膰 powiatu zalicza do plemienia niemieckiego i Polak贸w nie wykazuje tu wcale. Z miejscowo艣ci w powiecie zas艂uguje na uwag臋 Dyhrnfurth, kt贸re do po艂owy XVII w. nosi艂o pierwotn膮 nazw臋 Brzeg, i Lubi膮偶 Leubus, w艣 z dawnym klasztorem cysters贸w, zak艂ad dla ob艂膮kanych, stadnina koni i winnice nad Odr膮. Wo艂owa, w艣, pow. p艂ocki, gm. Rogozino, par. Blichowo, odl. 19 w. od P艂ocka, ma 6 dm. , 80 mk. W r. 1827 by艂o 5 dm. , 59 mk. W r. 1885 fol. W. rozl mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 351, 艂膮k mr. 40, past. mr. 3, lasu mr. 32, nieu偶. mr. 11; bud. mur. 4, drew. 3; p艂odozm. 10pol. W艣 W. os. 8, mr. 10 wedle wykaz贸w urz臋d. 47 mr. . W r. 1578 w艣 ta nale偶a艂a do par. 艢wi臋cieniec, sk艂ada艂a si臋 z 5 dzia艂贸w szlachec kich. Trzy mia艂y po 1 2 艂ana czwarty ca艂y 艂an, pi膮ty l 1 6 艂ana, pr贸cz tego 1 lan. na folw. zaj臋ty i 2 zagr. bez roli. Siedz膮 tu Dziedziccy, Sieliscy, Blichowski i Wo艂owscy Pawi艅. , Ma zowsze, 16. Br. Ch. Wolowa al Wo艂y, w艣 nad rz. Klew膮, 艣r贸d las贸w po艂o偶ona, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. berezy艅skim, gm. Pohost, o 69 w. od Ihumenia, ma 10 osad; grunta lekkie. Pod艂ug podania ludowego w czasach, gdy opowiadano wiar臋 chrze艣cija艅sk膮 艣r贸d puszcz odwiecznych, pewien zamo偶ny kmie膰, nierozumiej膮c wyrazu Wialik dzie艅 Wielkanoc i chc膮c si臋 przekona膰, czy rzeczywi艣cie dzie艅 ten jest d艂u偶szy ni偶 inne, poszed艂 w pole z wo艂ami ora膰, i cudem za kar臋 zosta艂 wraz z wo艂ami w kamie艅 zamieniony. Po dzi艣 dzie艅 wie艣niacy pokazuj膮 w lesie niedaleko Klewy trzy ogromne kamienie, kt贸re pod艂ug ich mniemania s膮 w艂a艣nie skamienia艂emi wo艂ami z oraczem, kt贸ry nieuszanowa艂 dnia 艣wi膮tecznego. Wolowa 1. w艣 rz膮d. nad rzk膮 Wo艂贸wk膮, dop艂Perejmy, pow. olhopolski, na pograniczu pow. ba艂ckiego, okr. pol i par. katol. Czeczelnik, gm. Dem贸wka, st. poczt i s膮d Olhopol o 13 w. , st. dr. 偶el. Ba艂ta o 22 w. , ma 104 dm. , 1069 mk. , 1236 dzies. ziemi w艂o艣c, 64 cerkiewnej. Cerkiew p. w. 艣w. Micha艂a, wzniesiona w 1867 r. , z 1103 parafianami. Niegdy艣 dobra staro艣ci艅skie, nale偶a艂y do folw. bereza艅 Wo艂owe Wo艂owicz Wo艂owice Wo艂owicze Wo艂owa skiego Berezki, Koczyj贸wka, Wo艂owa, nadanego gen. Kurucie a przez niego odst膮pionego Napolskiemu, 2. W. karczma, w pow. uszyc kim, przy wsi Iwankowcach. Dr. M. Wo艂owa 1. przys, Pererowa, w pow. ko艂omyjskim. 2. W. al. Walowa, grupa dom贸w w Sarnikach, pow. bobrecki. Wo艂owaDolina, uroczysko kolo Lubomirki, w pow. olhopolskim. Wolowa Dolina, obszar wzn. 378 mt. npm. , w pow. tarnopolskim, mi臋dzy rz. Seretem a pot. Hnizdeczn膮. Wo艂owa G贸ra, obszar le艣ny, we wschodniej czy艣ci pow. borysowskiego, nad kana艂em 艂膮cz膮cym jez. Bereszt臋 z jez. Pelik, w obr臋bie gm. Wo艂osewicze, ma oko艂o 200 w艂贸k; nale偶y od r. 1840 do Konstantego Ciechanowieckiego. Wolowa G贸ra, g贸ra pod S艂awnem, w Pomeranii, pow. s艂awi艅ski. Wo艂owa Karczma, niem. Ochsenkrug, wyb. do K臋b艂owa, pow. wejherowski, st. p. Luzin; 2 dm. , 46 mk. Wolowa rzeczka est. HaergOja, w艂a艣ciwie Erro, rzeczka, w par. Anzen, okr. dorpackiogo gub. inflanckiej, jedna z trzech rzeczek daj膮cych pocz膮tek rz. Embach W. Przybiera strumie艅 Rebando, wyp艂ywaj膮cy z jez. Jaska. Wolowa struga, dok. Woldwastruga, potok pod S艂awnem, w Pomeranii, pow. s艂awi艅ski. Wo艂owe, pola pod Mi臋dzyrzeczem Wielkopolskim, dawniej ostatnia stacya dla byd艂a opasowego p臋dzonego ze wschodnich prowincyi Rzpltej do Niemiec. Wolowe Lasy, niem. Eichfier, w艣 z ko艣cio 艂em filialnym, pow. wa艂ecki, st. p. i ko艣c. paraf. Cz艂opa; szko艂a katol. i ew. w miejscu; 2940 ha 2227 roli orn, 50 艂膮k, 554 lasu; 1885 r. III dm. , 182 dym. , 877 mk. , 203 kat. , 655 ew. , 11 dyssyd. , 8 偶yd. Ko艣ci贸艂 filialny, p. w. 艣w. Tr贸j cy, zosta艂 zbudowany mi臋dzy r. 1830 a 1840 z drzewa, na miejscu dawnego i konsekrowany r. 1840 przez Antoniego Perzy艅skiego, ofi cya艂a wa艂eckiego. Filia ta nale偶y do Cz艂o py. O tutejszej szkole parafialnej m贸wi wi zyt. Kierskiego z r. 1738 Obok cmentarza jest dom szkolny, w kt贸rym mieszka rektor szko艂y Jakub Kulzdorf, kt贸ry uczy dzieci, a w niedziel臋 i dni uroczyste, gdy ksi膮dz zjecha膰 nie mo偶e, czyta ludowi kazanie niemieckie z po stylli w kaplicy, jakote偶 w kaplicach wsi Buch holz i Jaglicach. Temu rektorowi szko艂y obo wi膮zany jest ka偶dy ch艂op dawa膰 po p贸艂 kor ca 偶yta, w艂a艣ciciele za艣 so艂ectw po ca艂ym korcu. Pr贸cz tego ka偶dy ch艂op daje mu boche nek chleba, nieco grochu i zwozi mu drzewo na opa艂. Od pogrzebu bierze 12 groszy ob. Opis hist. , ko艣cio艂贸w w dawnej dyec. pozn. p. 艁uka szewicza, I, 228. K艣. Fr. Wo艂owica, w艣 nad Desn膮, pow. sosnicki gub. czernihowskiej, gra. Blistowa, 153 dm. , 1048 mk. , cerkiew. Wo艂owice, w艣, pow. krakowski, na lewym brzegu Wis艂y, tworz膮cej tu silny zakr臋t, o 6 klm. na p艂d. od Liszek. Par. w Czernichowie. W艣 rozrzucona, sk艂ada si臋 z dwu wi臋kszych i 11 drobnych osad. Cz臋艣ci te s膮 Grotowa 18 dm. , 85 mk. , Zaprze偶yta 6 dm. , 30 mk. , Niwka 6 dm. , 36 mk. , Su艂kowa 3 dm. , 12 mk. , Dziad贸wka 3 dm. , 22 mk. , Krzemienik 13 dm. , 70 mk. , Na Wyspie 5 dm. , 30 mk. , Podzagacie 14 dm. , 78 mk. , Podedworem 12 dm. , 69 mk. , W臋偶yce 5 dm. , 22 mk. , Wo艂owice 80 dm. , 594 mk. i Zawierzbie 8 dm. , 39 mk. . W og贸le 183 dm. 5 1087 mk. , w tej liczbie 17 izrael. Obszar tabularny sk艂adaj膮 dwie cz臋艣ci pierwsza klasztoru norbertanek na Zwierzy艅 cu ma 299 mr. , druga J贸zefa Bachora 76 mr. ; pos. mniejsza 646 mr. Gleba urodzajna. W艣 ta wedle bulli Grzegorza IX z r. 1229 nale偶a艂a do klasztoru tynieckiego, kt贸ry nast臋pnie, przed po艂ow膮 XV w. , zamieni艂 W. z klasztorem nor bertanek w Krakowie na poblizkie Liszki i so艂 tystwo w Kolberku zapewne Kolbark, w pow. olkuskim. We wsi obok 艂an贸w km. by艂a karcz ma, zagrodnicy, m艂yn, folwark. Podany przez D艂ugosza opis jest niewyko艅czony Lib. Ben. , III, 61, 62. Wr. 1581 klasztor p艂aci od 8 p贸艂艂ank贸w km. , 10 zagr. z rol膮, 2 rzem. , 1 ko mor. W. obecnie granicz膮 na zach. z Czerni chowem i Zagaciem, na wsch贸d z Jeziorzanami i 艢ciejowicami, na pln. z Now膮 Wsi膮 i D膮 brow膮. Mac. Wo艂owicz al. Wo艂ownia, rzka, w pow. no wogr贸dzkim, lewy dop艂yw Niemna. Zaczyna si臋 ze wzg贸rz w okolicy wsi Motcza i Horodeczno, p艂ynie na p艂n. zach. ko艂o wsi Sniatycze m艂yn, Bronniki m艂yn, Ma艂osio艂ki m艂yn, Bojarskie, folw. Ostaszyn m艂yn, sio艂o Zahorje; odt膮d zwraca si臋 ku zachodowi pod wie艣 Sienno i Kapowszczyzn臋 i pod mkiem Lubcz ma uj艣cie. D艂uga oko艂o 5 mil, do polowy ma brzegi malo wnicze, pocz膮wszy za艣 od wsi Zahorje bardziej nizinne, o wybornych 艂膮kach. Z lewej strony zasila si臋 wielu strumieniami p艂yn膮cemi ze wzg贸rzy okolicznych, a pod wsi膮 Zahorje rzk膮 Oss膮. A. Jel. Wo艂owicze, w艣 i fol. , pow. wy艂kowyski, gm. Karliny, par. Kieturw艂oki, odl. 25 w. od Wy艂kowyszek a 17 w. od Maryampola. W艣 ma 14 dm. , 222 mk. ; fol. 6 dm. , 144 mk. W r. 1827 w艣 rz膮d. , ma 27 dm. , 198 mk. Dobra W. , w r. 1837 nadane jako majorat gener. v. Tornau, sk艂ada艂y si臋 z folw. W. i Parysowszczyzna i wsi W. os. 37, mr. 623; w艣 Parysowszczyzna os. 20, mr. 262; w艣 Nowinniki os. 36, mr. 1280; w艣 Plumbole os. 1, mr. 407; w艣 Taboryszki os. 17, mr. 967; w艣 Jegliszki os. 2, mr. 253; w艣 Tertrubicze os. 6, mr. 272; w艣 Wo艂owa Wo艂贸wka Wo艂ownia Wo艂owiczowce Wo艂owiczowce Wo艂owiec Posudoniszki os. 13, mr. 157; w艣 Guldynie os. 2, mr. 115. Wo艂owiczowce 1. w艣, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin. Le偶y przy trakcie z Grodna do Sopo膰ki艅, odl. od Augustowa 53 w. , ma 43 dm. , 323 mk. W 1827 r. by艂o 23 dm. , 141 mk. 2. W. , gmina, w pow. augustowskim, nale偶y do s膮du gm. okr. III w Sopo膰kiniach tam偶e st. poczt. , ma 24689 mr. obszaru i 7894 mk. 艢r贸d ludno艣ci sta艂ej jest 954 prawos艁, 16 prot. , 2745 偶yd贸w w os. Sopo膰kinie. W sk艂ad gm. wchodz膮 Babiczki, Baleni臋ta, Bugieda, Carewo, Czortek, Dorgu艅, D藕misiewicze, Horaczki, KadyszHo艂owie艅czyce, K. Gineta, K. Rz膮dowy, Nowiki, Niemnowo, Osoczniki, Ostasz, Pleszczany, Radziwi艂ki, Rynkowce, Sieniewicze, Simoniszki, Sonicze, Sopo膰kinie, 艢wiack, 艢wiackWo艂owicza, 艢wi臋toja艅sk, Tartak, Teolin, Usienniki, Warniszki, Wasilewicze, Wo艂kusz i W贸lkaRz膮dowa. Br. Ch. Wo艂owiec 1. szczyt w zach. Tatrach, wzn. 2065 mt. npm. Stanowi p艂d. zach. naro偶nik w 艣cianie g贸rskiej zamykaj膮cej od p艂d. dolin臋 Chocho艂owsk膮. Od p艂d. przytyka do W. Rohacz, od wschodu przedni Up艂az. 2. W. g贸ra 696 mt. , na obszarze gm. Szare, w pow. 偶ywieckim, w Beskidzie zachodnim. Wody z niej odp艂ywaj膮 do pot. Czerny, p艂yn膮cego przez Zwardo艅. Le偶y na 36 33 wsch. d艂ug. , 49 31 1 2 p艂n. szer. Karta wojs. , 7, XX. Wo艂owiec 1. potok, dop艂. pot. Bukowieckiego w pow. Lisko, praw. dop艂. Sanu G贸rnego. 2. W. , potok, prawy dop艂, Suczawicy, p艂ynie w pow. radowieckim, w gm. t. n. Wo艂owiec, w艣 nad pot. Zawoj膮, przy uj艣ciu pot. Mareskiego, w pobli偶u 藕r贸de艂 Wis艂oki, w pow. gorlickim. Wznies. 502 mt, npm. , le偶y w dolinie potok贸w, zamkni臋tej od wschodu i zachodu wynios艂o艣ciami si臋gaj膮cymi 700 mt. We wsi cerkiew filialna do par. w Krywej, szko艂a ludowa, 104 dm. , 676 mk. 649 gr. kat. , 7 rz. kat. , 20 izr. . Posiad艂. tabularna wynosi 22 mr. ; pos. mn. 1172 mr. roli, 546 mr. 艂膮k i ogr. , 520 mr. pastw. , 80 mr. lasu. W reg. pobor, z r. 1581 podano W. jako wie艣 艣wie偶o za艂o偶on膮, w pow. bieckim, w par. Ropica. Mia艂a 2 艂any km. i 1 艂an so艂tysi Pawi艅. , Ma艂op. , 121. Graniczy na zach. z Jasionk膮 i Kryw膮, na p艂n. z Bartnem, na wsch. z 艢wi膮tkow膮 a na p艂d. z Nieznajow膮. Wo艂owiec, czesk. Volovec, niem. Wolowetz, w艣 na Szl膮sku austr. , w pow. i obw. s膮d. cieszy艅skim, nad rz. Stonawk膮, dop艂. Olszy z praw. brzegu, odl. 8 klm. na zach. od Cieszyna. W r. 1880 by艂o 46 dm. i 238 mk. , 192 rz. kat. , 46 prot. ; 215 Czech贸w, 21 Polak贸w, 2 Niemc贸w. Obszar wynosi 517 mr. W. tworzy z Domas艂owicami Polnemi Domaslavice Dolni, Nieder Domaslovitz, Kocurowicami Kocurovice, Kotzurovitz jedn臋 gmin臋 administr. Domas艂owice Dolne. Paraf. w Domas艂owicach G贸rnych o 3 klm. Szko艂a ludowa w Domas艂owicach Dolnych. Wo艂owiec, rum. Wollowetz, w艣, pow. radowiecki, na Bukowinie, parafia gr. nieun. w miejscu, st. p. Radowce o 7, 5 klm. . Obszar wi臋kszej posiad艂o艣ci nale偶y do funduszu religijnego. W艣 ma 2217 mk. W tutejszym staro偶ytnym ko艣ciele spoczywaj膮 podobno zw艂oki Dragosza Bohdana, pierwszego ksi臋cia Mo艂dawii. Wo艂owiec, osada na lew. brzegu Noteci, w pow. i okr. urz臋d. szubi艅skim, par. i poczta w Rynarzewie, ma 3 dm. , 11 mk. W. powsta艂 po r. 1830. Wo艂owiel 1. folw. , W. Nowy i Stary, dwie wsi, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol, gm. Wo艂o wiel, o 45 w. od Kobrynia. W W. Starym za rz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, Obie wsi maj膮 55 dm. , 683 mk. , 1065 1 2 dzies. 200 艂膮k i pastw, , 438 nieu偶. ziemi w艂o艣c, nadto w W. Starym do cerkwi nale偶y 38 1 2 dzies. Fol. W. nale偶y do d贸br Zakoziel, Kaliksta Orzeszki. Rozleg艂e Mota pomi臋dzy wsi膮 W. a okolicznemi wsiami Horki, Ho艂owczyce, Antopol, Demidowszczyzna i in. stanowi膮 g艂贸wny zbiornik w贸d Piny i Wo艂oki dop艂. Muchawca. Gmina, po艂o偶ona w pld. cz臋 艣ci powiatu, graniczy od po艂udnia z pow. kowelskim gub. wo艂y艅skiej, od wschodu z gm. Osowiec i Drohiczyn, od p艂n. z gm. Braszewicze a od zachodu z gm. Antopol, obejmuje 13 miej scowo艣ci, maj膮cych 334 dm. w艂o艣c. obok 9 na le偶膮cych do innych stan贸w, 4260 mk. w艂o 艣cian, uw艂aszczonych na 6507 dzies. P贸艂nocn膮 cz臋艣膰 gminy przerzyna linia dr. 藕el. poleskich, na przestrzeni 呕abinka艁uniniec. 2. W. w spisie miejscowo艣ci Wo艂awka, folw. . pow. ko bry艅ski, w 3 okr. poL, gm. Antopol, o 40 w. od Kobrynia, 532 dzies. 234 艂膮k i pastw, 32 la su, 64 nieu偶. , nadany przez rz膮d Sergiuszowi Kuzniecowowi. J. Krz. Wo艂owiki, w艣 nad rzk膮 呕ygiank膮, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Holszany o 3 w. , o 16 w. od Oszmiany, 30 dm. , 209 mk. 108 prawos艂. , 101 katol. ; nale偶a艂a do d贸br Remejkiszki, Salmonowicz贸w. Wo艂贸wka, rzeczka, w pow. ba艂ckim, prawy dop艂yw Perejmy Sarazynki, p艂ynie z zachodu na wschod do wsi Wo艂owej, odgranicza pow. ba艂cki od olhopolskiego, poczem zwraca si臋 na po艂udnie i pod wsi膮 Nowipolem Sara偶yneczk膮 ma uj艣cie. X. M. O. Wo艂贸wka 1. dawna nazwa wsi Komar贸wki, w pow. radomyskim ob. t. III, 129. 2. W. , miejscowo艣膰 w pobli偶u Oszczowa, w dzisiejszym pow. w艂odzimierskim. Wo艂贸wko, niem. Windtken, w艣, pow. olszty艅ski, st. p. Jonkendorf. Nadana na prawie dziedzicznem w 1346 r. prusakom Wyndeko i Preywicz. Wo艂ownia, w艣, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwa艂k 12 w. , ma 4 7 dm. , Wo艂owiel Wo艂owiki Wo艂贸wko Wo艂o偶eda Wo艂owska Wo艂owszczyzna Wo艂ozdy艅 Wo艂ozie Wo艂ozowo Wo艂o偶aniszki Wo艂o偶awka Wo艂o偶da Wo艂o偶enka Wo艂ownia Wo艂ownica Wo艂owniki Wo艂owo Wo艂owod贸wka 372 mk. W 1827 r. by艂o 31 dm. , 265 mk Wchodzi艂a w sk艂ad d贸br rz膮d Kadaryszki. Wo艂ownia 1 za艣c. szl. pow. wile艅ski, w 3 okr. pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol 2. W. , folw, pow. sie艅ski, nale偶y do d贸br Rotnica, Cypryana D艂u偶niewskiego. 3. W. , ob. Wo艂wicz. Wo艂ownica al Biere藕nica dwa za艣c, pow. ihume艅ski, w 3 okr. pol. berezy艅skim, gm. Po host, przy dro偶ynie ze wsi Lipnicy do Kap艂a艅c贸w, maj膮 razem 6 osad. A. Jel. Wo艂ownica, rzeczka, dop艂yw jez. Zio艂o, w pow. mogielnickim. Bierze pocz膮tek pod Budzis艂awiem, w pow. mogilnickim 偶ni艅skim, o 8 klm. na p艂d. wsch. od Rogowa. P艂ynie od po艂udnia ku p贸艂nocy na Ryszewo, odlewa staw Gaszcz. Min膮wszy Ryszewo l膮czy si臋 ze strugi, p艂yn膮ca z Ryszewka, skr臋ca ku zachodowi, mija Borek, rozdziela Ga艂臋z贸wko od kol. Lubeckich Lubcz, obraca m艂yn Gostomk臋 i poni偶ej Ochodzy, o l 1 2 klm, na p艂d. Rogowa, uchodzi do jez. Zio艂o. W nowszych czasach sprowadzono W. do jeziora J膮drzewic Andreassee, 93, 8 mt. npm. , kt贸re tak偶e sp艂ywa do jez. Zio艂o. 2. W. , kol, w par. 艂abiszy艅skiej, ob. Wa艂ownica. Wo艂owniki 1 osada, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol, gm. Pacowszczyzna, w艂asno艣膰 Korsak贸w, 84 dzies. 2. W. w艣, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol, gm. Rohotna, o 49 w. od S艂onima, 195 dz. ziemi w艂o艣c. 3. W. , uroczysko, tam偶e, 70 dzies. roli. 4. W. , uroczysko, tam偶e, gm. Ko z艂owszczyzna, o 42 w. od S艂onima. 5. W. , w艣 nad bezim. prawobocznym dop艂. Ussy, pow. mi艅ski, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubie偶ewicze, o 11 w. od Kojdanowa a 5 mil od Mi艅 ska, ma 22 osad; grunta szczerkowoglinkowa te, 偶ytnie. Niegdy艣 w艂asno艣膰 Radziwi艂艂贸w, na le偶a艂a do domin. Starzynki. W r. 1740 W. mia 艂y 7 osad, zamieszka艂ych przez szlacht臋 Trace wskich, Matuszewicz贸w, Niemirk贸w, Wiereszczewicz贸w, Jacyn贸w, Krapowickich i Zawa艂k贸w Inwentarz w zbiorze A. Jelskiego w Zamo艣ciu. 4. W. , folw. , pow. czerykowski, dziedzictwo Poniatowskich, 310 dzies. 46 roli, 24 艂膮k, 217 lasu; m艂yn wodny daje 40 rs. W 1715 r. w艂a sno艣膰 Miko艂aja G贸rskiego, 艂owczego m艣cis艂aw skiego. J Krz. A. Jel. Wo艂owo 1 karczma, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, o 13 w. od Dziany, 1 dm, 6 mk. 偶yd. 2. W. obr臋b, pow. rossie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Szyd艂贸w, o 20 w. od Rossie艅. 3. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. 呕mujdki, o 19 w. od Wi艂komierza. Wo艂owod贸wka 1. w艣 nad rzk膮, Sobkiem, dop艂. Sobu, pow. brac艂awski, na pograniczu pow. lipowieckiego, okr. pol i st. poczt. Woronowica o 15 w. , gm. Obodne, par. katol Niemir贸w, st. dr. 偶el Winnica o 33 w. , odl o 38 w. od Brac艂awia, ma 283 dm. , 1804 mk. , 858 dzies. ziemi w艂o艣c, do 3000 dworskiej z W贸jtowcami i Potokiem, 47 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1782 r. , z 1780 parafianami. Nale偶a艂a do Potockich, dzi艣 Grocholskich. Tu urodzi艂 si臋 d. 16 pa藕dziernika 1790 r. Szymon Konopacki 1884. 2. W. przedmie艣cie Tulczyna, w pow. brac艂awskim. Dr. M. Wo艂owska Wola, pow. w艂odawski, ob. Wola Wo艂oska. Wo艂owszczyzna 1. w艣 w艂o艣c, pow. wile艅ski, w 6 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Mickuny o 6 w. , o 19 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. katol; nale偶y do d贸br skarbowych 艁awaryszki. 2. W. , al. Smolarnia, uroczysko osiad艂e, pow. mi艅ski, w 1 okr. pol rakowskim, gm. Stare Sio艂o o 6 w. , o 24 w. od Mi艅ska. 3. W. , bia艂orus. Wo艂ouszczyna, folw. i okolica szlach. nad rzk膮Czernic膮; , praw. dop艂. 艢wis艂oczy, pow. mi艅ski, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Zas艂aw, o 3 4 w. od st. dr. 偶el lipawsko rome艅skiej Zas艂aw a 15 w. od Mi艅ska, w miejscowo艣ci falistej, z gleb膮 dobra, 偶ytni膮, 艂膮ki obfite. Folw. , oko艂o 3 w艂贸k, nale偶y od r. 1839 do 艁ukaszewicz贸w. W okolicy W. maja w艂asno艣膰 Narkiewiczowie przesz艂o 4 w艂贸ki; Olesiewiczowie oko艂o 4 w艂贸k; Pietraszkiewiczowie 1 1 2 w艂贸ki; Romanowiczowie oko艂o 2 w艂贸k; Witkowscy oko艂o 1 2 w艂贸ki; Szab艂owscy oko艂o 4 w艂贸k; Tatarzy艅scy oko艂o 1 w艂贸ki; Jurewiczowie oko艂o 2 w艂贸k. Wo艂owszczyzna, uroczysko na gruntach wsi Sarn贸w, w pow. proskurowskim ob. t. X, 320. Wo艂ozdy艅, rzeczka, na pograniczu gub. witebskiej i pskowskiej, dop艂yw rz. 艁owaci. Wo艂ozie, jezioro, w pow. dzisie艅skim, pod folw. Oziory. Wo艂ozowo, w艣, nale偶a艂a do d贸br zadnieprskich ks. ze Skwiry Ro偶ynowskich ob. t. X, 744. Wo艂o偶aniszki al. Wo艂o偶yniszki, za艣c. nad pot. Jusina, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, gra. Niemenczyn o 8 1 2 w. , okr. wiejski Traszkuny, o 32 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Giejany. Wo艂o偶awka, rzeczka, w pow. ihume艅skimi dop艂yw Czernicy, ma uj艣cie w pobli偶u za艣c. Peleka. Wo艂o偶da, rzka, w pow. bobrujskim, ma艂y lewy dop艂. Ptycza, w obr臋bie gminy Karpi艂贸wka, p艂ynie na zach贸d g艂uchemi puszczami prawie 1 mil臋, ma uj艣cie do lewego ramienia Ptycza, w okolicy folw. Cho艂opienicze. A. Jel. Wo艂o偶eda, os. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol paryckim, gm. dawniej Rudobie艂ka, teraz Karpi艂贸wka, o 65 w. od Bobrujska. A. Jel. Wo艂o偶enka, w艣 i dwa folwarki, pow. czauski, gm. Czausy. W艣 ma 21 dm. , 172 mk. ; jeden z folw. , od r. 1871 w艂asno艣膰 Fliwerk贸w, 141 dzies. 128 lasu, 8 Iak; drugi, w艂asno艣膰 Wo艂ownia Bie艂owych, 406 dzies. 36 roli, 28 Iak, 329 lasu. Wo艂o偶ewicze, ob. Wasilewicze 8. , Wo艂o偶nica, w艣, pow. sie艅ski, nad b艂otem, z kt贸rego wyp艂ywa rz. B贸br, dop艂yw Berezyny. Wo艂o偶no, jezioro, w pow. newelskim, otoczone b艂otami. Wo艂o偶oda, za艣c. nad rzk膮 Wo艂o偶贸wk膮, pow. ihume艅ski, w gm. Wierchmie艅. A. Jel. Wo艂o偶owicze, folw. , pow. rzeczycki, w 1766 r. nale偶a艂 do d贸br Jakimowicze ob. Ludwika Jele艅skiego. Wo艂o偶贸wka, rzeczka, w pow. ihume艅skim, drobny bagnisty dop艂yw Miany, w obr臋bie gmi ny Wierchmie艅, p艂ynie kilka wiorst na p艂n. zach. g艂uch膮 puszcz膮. A. Jel. Wo艂o偶yce al. Wo艂oczyce, okolica szlach. , pow. s艂ucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Pociej ki, o 68 w. od S艂ucka. Maj膮 tu w艂asno艣ci Steckiewiczowie, w liczbie 12 rodzin, 5 1 2 o w艂贸ki; Bere艣niewiczowie 3 4 w艂贸ki; Dawidowscy 1 4 w艂贸ki; Domaszkiewiczowie 1 4 w艂贸ki; Dostojewscy 1 4 w艂贸ki; Ma艂yszewiczowie 1 10 w艂贸ki; Markowscy oko艂o i w艂贸ki Miarkowscy 1 2 w艂贸 ki; Olesiewiczowie oko艂o 3 4 w艂. , Floryanowiczowie 1 10 w艂. ; Chocianowiczowie 1 10 w艂. Miej scowo艣膰 bezle艣na, lekko falista, grunta urodzaj ne szczerkowe. A. Jel. Wo艂o偶yn, w艣 nad jez. Wo艂o偶yno, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 27 w. , okr. wiejski Anton贸w, o 97 w. od Dzisny, 19 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako za艣c, maj膮cy 1 dm. , 9 mk. katol. Wo艂o偶yn, mko nad rz. Wo艂o偶ynk膮, lew. dop艂. Is艂oczy, pow. oszmia艅ski, pod 54 6 p艂n. szer. a 44 11 wsch. d艂ug. , w 4 okr. pol. i gm. Wo艂o偶yn, odl. o 56 w. na p艂d. wsch. od Oszmiany a 112 w. od Wilna. Ma 523 dm. 2 murow. , 2446 mk. 406 prawos艂. , 140 katol. , 1900 偶yd贸w, 3 cerkwie, synagog臋, 3 domy modlitwy 偶ydowskie, zarz膮d okr臋gu policyjnego i gminy, biuro s臋dziego pokoju i inkwirenta s膮dowego, st. poczt. telegr. , aptek臋, 2 doktor贸w, szpital dla w艂o艣cian po za mkiem. Targi odbywaj膮 si臋 co niedziela, jarmarki za艣 4 razy do roku, z obrotem od 10 do 12000 rs. G艂贸wne artyku艂y handlu byd艂o, konie, len i sk贸ry. Poprzednio ludno艣贸 by艂a wi臋ksz膮, istnia艂a bowiem w W. rozg艂o艣na, bardzo dawna szko艂a rabin贸w i me艂amed贸w t. zw. akademia 偶ydowska, prowadzona w duchu surowej prawowierno艣ci, kt贸rej przewodnicy wesp贸艂 z rabinem ejszyskim wielkiej na Litwie u偶ywali wzi臋to艣ci. Szko艂a ta liczy艂a kilkuset uczni贸w, pochodz膮cych nietylko z pomi臋dzy ludno艣ci miejscowej lecz i z obcych kraj贸w, jak z Anglii, Austryi, Egiptu, Syryi i in. , a wychodz膮cy z niej rabini s艂yn臋li z nauki, zk膮d przys艂owie Uczony al. m膮dry jak rabin wo艂o偶y艅ski. W 1892 r. minist. o艣wiaty zreformowa艂o tutejsz膮 szko艂臋 i eszybot wo艂o偶y艅ski podci膮gni臋to pod og贸ln膮 ustaw臋 szk贸艂 偶ydowskich ludowych. Okoliczno艣膰 tak, jak r贸wnie kilkakrotne po偶ary najgro藕niejszy w 1885 r. , wydalenie obcokrajowych wychowa艅c贸w szko艂y i emigracya do Ameryki, wp艂yn臋艂y na zmniejszenie si臋 ludno艣ci. W og贸le W. przedstawia wygl膮d zwyk艂ego mka 偶ydowskiego, brudnego, zaniedbanego, b艂otnistego. Przytem brak w nim dobrej wody do picia. Kram贸w 偶ydowskich mn贸stwo, szynk贸w kilkana艣cie; porz膮dnych rzemie艣lnik贸w brak zupe艂ny. W 1890 r. wniesiono 109 rs. podatk贸w z nieruchomo艣ci. Jedna z cerkwi, murowana, przerobiona zosta艂a w 1866 r. z ko艣cio艂a katolickiego, ma fronton wzniesiony w stylu atyckojo艅skim inne cz臋艣ci maj膮 nowsze cechy. Druga, drewniana, fundacyi S艂uszk贸w, wzniesion膮 zosta艂a w 1710 r. ; trzecia wreszcie, r贸wnie偶 drewniana, wystawion膮 zosta艂a w 1866 r. Parafia prawos艂. W. , dekanatu b艂agoczynia wo艂o偶y艅skiego, p. w. 艣w. J贸zefa, ma 3464 wiernych; druga, p. w. 艣w. Konstantyna i Heleny, 2631 wiernych, cerkiew filialn膮 i kaplic臋. Dekanat b艂agoczynie wo艂o偶y艅ski Obejmuje 12 parafii Wo艂o偶yn dwie, Bakszty, Dowbenie al. Douwbenie, Dubina, Horodzi艂贸w, Horod藕k贸w, Hruzdowo, Miko艂aj贸w, S艂owie艅sk, Wiszni贸w, Zabrzezie, 12 cerkwi paraf. , 3 filialne, 7 cmentarnych, 5 kaplic, 28660 wiernych. W sk艂ad okr. wiejskiego wchodzi mko W. , wsi Augustowo, Go艅czary, Gordynowo, Jew艂asze, Konowa艂y, Mi艅cie, Podb艂ocie, Sakowiki, Sidercewicze, U艂anowszczyzna oraz za艣c. Rudniki, w og贸le w 1865 r. 879 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych i 10 b. w艂o艣c. skarbowych. Gmina, nale偶膮ca do 3 okr臋gu pokojowego do spraw w艂o艣c, obejmuje 7 okr臋g贸w starostw wiejskich; Wo艂o偶yn, Czartowicze, Jackowo, Kibud藕cie, 艁u偶any, Ponizie i Suchwozdy Sugwozdy, ma 83 miejscowo艣ci, 1013 dm. , 8157 mk. w艂o艣c 3420 dusz rewiz. , uw艂aszczonych na 8878 dzies. 6679 ornej. W艂asno艣膰 wi臋ksza w obr臋bie gminy wynosi 22778 dzies. 3512 ornej. Nadto cerkwie posiadaj膮 292 dzies. 174 ornej. Ca艂y obszar gminy wynosi 31948 dzies. 10365 ornej, i ma 10108 mk. Szko艂a gminna znajduje si臋 w Wo艂o偶ynie, szk贸艂ki cerkiewne w Wo艂o偶ynie, Augustowie, Cimkowiczach, Czartowiczach, Domanowszczy藕nie, Mi艅cach, Poliksowszczy藕nie, U艂azowiczach, Wedernik膮ch i 呕urawcach. Okr. policyjny stan wo艂o偶y艅ski obejmuje 5 gmin powiatu Bakszty, Derewno, Naliboki, Wiszni贸w i Wo艂o偶yn. Przy mstku znajduje si臋 fundum dw贸r, jako to pa艂ac murowany pi臋trowy, w stylu klasycznym, z murowan膮 oficyn膮, kilka oran偶eryi, ananasarni膮, park i sad owocowy, wielki 艣pichlerz murowany na pomieszczenie zbo偶a zbieranego w ca艂ych dobrach oraz zapasowego magazynu zbo偶o wego w艂o艣cia艅skiego. Racyonalna hodowla k oni. W pa艂acu kaplica domowa par. Zabrzezie, dek. wiszniewskiego. Wo艂o偶贸wka Wo艂o偶owicze Wo艂o偶oda Wo艂o偶no Wo艂o偶ewicze Wo艂o偶ewicze Wo艂o偶yn Wo艂o偶yce Wo艂o偶y艅skie dobra, zwane Wo艂o偶y艅skiem hrabstwem, po艂o偶one s膮 w pow. oszmia艅skim i mi艅skim i stanowi艂y w XV i XVI w. w艂asno艣膰 ks. Wo艂o偶y艅skich, id膮cych podobno z tego samego pnia co ks. Holsza艅scy, dalej Gasztold贸w, od 1614 S艂uszk贸w, w ko艅cu XVII w. Maryi Denhoffowej, wwdziny po艂ockiej, nast臋pnie ks. Czartoryskich, od kt贸rych w 1803 r. naby艂 hr. J贸zef Tyszkiewicz, ssta wielatycki, poczem kolejno syn贸w jego hr. Micha艂a, pu艂k. w. pol. t 1839 r. i hr. J贸zefa 1844 r. , dalej hr, Jana, b. marsza艂ka pow. wile艅skiego 1892 r. , od 1894 r. w艂asno艣膰 hr. Micha艂a Tyszkiewicza. Dobra te przed uw艂aszczeniom w艂o艣cian sk艂ada艂y si臋 z mka W. , 81 wsi osadzonych w艂o艣cianami i 17 folwark贸w; obejmowa艂y one w og贸le przesz艂o 2000 w艂贸k. Po uw艂aszczeniu w艂o艣cian, kt贸rym nadano prawie 16000 dziesi臋cin, dobra maj膮; obecnie oko艂o 30000 dzies. ziemi dworskiej. Sk艂adaj膮 si臋 one z 6 klucz贸w wo艂o偶y艅skiego, sakowskiego Sakowszczyzna, adampolskiego, maryang贸rskiego, dubi艅skiego i 艂ojkowskiego. Klucz wo艂o偶y艅ski obejmuje mko W. , przy niem fundum dw贸r, folw. W. , Szapowa艂贸w i Justynowo. Bo tego klucza nale偶a艂o niegdy艣 7 ulic mka stanowi膮cych oddzielne wsi w艂o艣cia艅skie Wile艅ska, Bednarska, Browarna, Mi艅ska, Krzywa, Zarzecka i Smorgo艅ska, tudzie偶 wsi Sidercewicze, Jew艂asze, Ponizie, Kielewicze, Makar贸wka, U艂azewicze, Podb艂o膰, Mi艅cie, Szcze艂kany, Bielaki, Sowiatycze i Stajki. Do klucza nale偶膮 osady le艣ne Pie艣lewica i Nowosi贸艂ki siedziby le艣nik贸w. Karczmy dworskie znajduj膮 si臋 w folw. Justynowie i we wsiach Poniziu, Mi艅ciach i Stajkach, m艂yn w fol. Wo艂o偶yn na stawie. Klucz sakowski, odl. o 10 w. od fundum, 8 w. od mka Wiszniewa a 45 w. od st. dr. 偶el lipawskorome艅skiej Mo艂odeczno, sk艂ada si臋 z folw. i dworu Sakowszczyzna, os. le艣nej Przyruta, folw. Dworzyszcza bia艂or. Kazinka, tudzie偶 pozosta艂ych od nadzia艂u w艂o艣cia艅skiego cz臋艣ci wsi Czartowicz, Sakowszczyzny i Nowosiolk贸w. Karczmy dworskie s膮 we wsiach Sakowszczy藕nie i Czartowiczach, m艂yn za艣 z krupiarni膮 i foluszem w Sakowszczy藕nie na Berezynie. Do klucza nale偶a艂y dawniej wsi Zamo艣ciany, Sakowszczyzna, Pietraszu艅ce, 呕urawce, Czartowicze i Nowosi贸艂ki, Klucz adampolski, odleg艂y o 6 w. od fundum a 38 w. od Mo艂odeczna, obejmuje folw. Johan贸w, Micha艂贸w i Adampol, folwarczek Popowszczyzna, cz臋艣膰 wsi Rumm, osady le艣ne Krzywy B贸r, Zwirowa G贸ra, Borsukowina, Bia艂okorzecka, za艣c. Smolanka, Supieckie, Miskowy B贸r, folw. Chworzcz贸wka, os. le艣ne Zab艂o膰 i Litouka. Do klucza nale偶a艂y niegdy艣 wsi w艂o艣c Komarowce, Wiedzierniki, Nosowicze, Burniejki, So艂onaj, Kapu艣cino, Bobrowicze, Rudniki Jackowskie, Jack贸w, Podbrzezie, za艣c. Borki Jackowskie, Bia艂okorzec, Rodziewszczyzna, Domanowszczyzna, Aleksandrowo, Bi艂ucie, Prudniowce, Konstantyn贸wka, Brylki z Woznowszczyzn膮, Rumm, Darahun, Rosoliszki, Borki, Mazurka, Pyten i Prudniki. Karczmy dworskie znajduj膮 si臋 w folw. Adampol, we wsiach Kapu艣cinie, Bobrowiczach, Jackowie, Rudnikach Jackowskich, Bry艂kach i w Rummie; m艂yn wodny na Is艂oczy, z krupiarni膮 i foluszem oraz tartak w Jackowie. Klucz maryang贸rski, odl. o 8 w. od fundum a 36 w. od Mo艂odeczna, obejmuje folw. Maryang贸ra i Porycz oraz osady le艣ne Koniuchy, Wo艂kownia, Dajn贸wka. Do klucza nale偶a艂y wsi w艂o艣cia艅skie Augustowo, Sakowiki, Konowa艂y, Bondarszczyzna, Cynkowicze, Russakowce, Hordynowo, Narejsze, Dajnowo i Dajn贸wka. Karczma dworska jest w pustce Daj n贸wce. Klucz dubi艅ski, odl. o 9 w. od fundum a 24 w. od Mo艂odeczna, obejmuje folw. Dubina, Batury 1 i 2, Adam贸wka, J贸zefowo, Kaciucie, za艣c. Kowalewszczyzna, osady le艣ne Lady, Wasyliszki, siedziby le艣nik贸w Kudry i Batury i pozosta艂e od nadzia艂u grunta wsi Dubiny, Wierszyckich Bojar贸w, Czabaj贸w, Hanczyc贸w, Kibu膰, Zofilc贸w, Burmak贸w, Jesman贸w. Pod艂ug karty rozgraniczenia d贸br wo艂o偶y艅skich ks. J. Czartoryskiego z 1774 r. klucz ten graniczy艂 od wschodu z 艁u偶anami i Cho艂ch艂膮, od pld. z Pierszajami i kluczem adampolskim, od zachodu z kluczem wo艂o偶y艅skim, od p艂n. z Zabrzeziem i Horodzi艂owem. Obejmowa艂 w贸wczas folw. Dubin臋, wsi Dubin臋 Wielk膮 i Ma艂膮, Dejnow臋, Nerejsze z Poryczem, Zofilas z Kozielowszczyzn膮; , Kibucie, Raczyni臋ta, Czabaje, Hanczyce, Adam贸wek, Burmaki i Sidorowszczyzn臋, Brylki i Woznowszczyzn臋, M臋偶ykowszczyzn臋 i Polikowszczyzn臋, Budrowszczyzn臋, Suchwozdy, Ciabuty. Mia艂 500 mr. gr. orn. dworsk. , 50 siano偶臋ci, oko艂o 650 mr. gr. u偶ywanego przez w艂o艣cian, 93 w艂. i 24 mr. las贸w. Od p艂n. klucz dubiski odgranicza艂a Berezyna, do kt贸rej wpada艂y rzki Pralnia, 呕uk贸wka, Pierespa, Dubinka; wschodni膮, granic臋 stanowi艂a Cho艂chlica, przybieraj膮ca Tre艣ciank臋, Rudawk臋, Letan i Osinowica, r贸wnie偶 graniczna. Karczmy dworskie znajduj膮, si臋 we wsiach Dubinie, Wierszyckich Bojarach i Zofilcach. Klucz 艂ojkowski, po艂o偶ony w cz臋艣ci w gm. Pierszaje pow. mi艅skiego, odl. jest o 14 w. od fundum, 40 w. od Mo艂odeczna a 72 w. od Mi艅ska, obejmuje folw. 艁ojkowszczyzn臋 z os. le艣n膮, za艣c. Rodziejkowo 1 i 2, folw. Szeroki 艁ok, za艣c. Rymowszczyzn臋, folw. Jusowszczyzn臋, za艣c. Me偶ejki. Do klucza nale偶a艂y przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian wsi i za艣cianki Konusowszczyzna, Dangielowszczyzna, Mokrycowszczyzna, Wojni艂owszczyzna, Le艣niki, Ciabuty, Suchwozdy, Nowosady, Budrowszczyzna, Poliksowszczyzna, M臋偶ykowszczyzna, 艁uzi艅skie, Mi艂asze, Giubowszczyzna, Marsza艂ki i Obuchowszczyzna. Karczmy dworskie znajduj膮, si臋 we wsiach Konusowszczy藕nie, Mokrycowszczy藕nie, Ciabutach, Wo艂o偶yn Wo艂o偶ynka Wo艂o偶yniszki Suchwozdach i Marsza艂kach. W w. XVIII wchodzi艂y jeszcze w sk艂ad d贸br ul. Smorgo艅ska w mku W. , wsi Izabelport, Konstantyn贸wek, Mordasy, Bankowo, Doubienie, Pieszkurowszczyzna. Lasy rozr贸偶niaj膮 sie puszczowe i polne, pomi臋dzy wsiami porozrzucane. Las puszczowy zaczyna sie od boku Bobrowickiego po prawym brzegu Is艂oczy, sk艂ada si臋 z uroczysk Litouka, Bratuki i Rudziszcza, ci膮gnie si臋 dalej po lewym brzegu Is艂oczy do granicy pierszajskiej, ko艂o Wia艂ego nad rz. Wolka do granicy Kamienia i Bakszt, dalej po pr. brzegu Is艂oczy ko艂o za艣c. Rosaliszek, granicz膮c z lasami rz膮dowemi Bakszta艅skiemi i Wiszniewskiemi hr. Chreptowicza do rz. Berezyny, dalej przylega do siano偶臋ci i grunt贸w wsi le偶膮cych nad Berezyn膮 i Wo艂o偶ynk膮 ko艂o 呕urawc贸w, Czartowicz, Prudnik, Chwoszcz贸wki a偶 do siano偶臋ci w Po艂o艣nej i rz. Is艂oczy. Obszar ten zawiera oko艂o 15500 dzies. , w tem 1 4 cz臋艣膰 pod b艂otami i rojstami, w 1 3 las jest m艂odociany, reszt臋 stanowi budulec 1 las towarowy. Po lewym brzegu Is艂oczy s膮 uroczyska Zwirowa, 呕贸艂ty Bereh, Ostupiec, Cygany, Borsuki Touszcze, Rowny Ostup, Zalidzika, Kuponiszcze, Mosty, Lipniak, Weliki 艁uh, Jagodziny Bor, Sokolnik, Ko艂odyczny Bor, Wysoka Hora, Pienki, Stopiszcze, Miskowy Bor, Pod艂u偶ne, Ciakowo, Warnowo, Kupaliszcze, Ponyrne i Zady. Ka偶de z tych uroczysk ma jeszcze mniejsze i wi臋ksze ost臋py, maj膮ce w艂a艣ciwe nazwy Po pr. brzegu Is艂oczy s膮 uroczyska Wia艂e, Supieckie, Osowica, Buk贸wka, Karczunia, Perelesanka, Za艂adzie, Do艂haja Hrada, Chwoszczawka, Pieskowy Bor, Antonicha, Podwo艂czja Jama, Kucharowy Terebez, 呕ukowska Hrada i Krywyj Bor. Za rz. Wo艂o偶ynk膮 znajduj膮 si臋 uroczyska Delei, Brohonyja Kru藕ki, Borkowa Doroha, 呕urawskie Rojstwo, Culata, Hryniew Br贸d, Mokry Bor, Przyruta i 呕urawiowa Hora. Lasy polne porozrzucane s膮 mi臋dzy folwarkami i wsiami, a mianowicie Rodmag, Mostki, Cholerne Mogi艂ki, Staciwskie Ko艅ce, Pie艣lewica, 艂膮cz膮ca si臋 z Wo艂kowni膮, Hliniszczem, Krulary膮, Lwipkami, Koniuchami, Wasyliszkami, Wodonas, Kudry i Zaleg艂e, Popowszczyzna i Szyroka, Stary Zwieryniec, Kowalewszczyzna, 艂膮cz膮ce si臋 z Budrowszczyzn膮, Hunia i Borki; obchody za Radynem sk艂adaj膮 si臋 z Ko艂ohrywca i Miranicki, Sawiszki, Ma偶utka, Rymowszczyzna, Horki, Kazinki, Tataryszki i Komaryszki. Obszar las贸w polnych wynosi oko艂o 4000 dzies. Warto艣膰 lasu puszczowego na wyr臋b mo偶e wynie艣膰 minimalnie do 500000 rachuj膮c po 25 rs. za dziesi臋cin臋. W lasach spotykamy sosn臋, 艣wierk, d膮b, jasion, klon, brzost, lip臋, osin臋, olch臋 czarn膮 i bia艂膮, jarz臋bin臋, brzoz臋, czeremch臋, leszczyn臋 i in. Zwierzyna stale trzymaj膮ca si臋 nied藕wied藕, wilk, 艂o艣, dzik, bielak, zaj膮c, lis, ry艣, kuna, tch贸rz; przechodn膮 s膮 sarny. Ptactwo miejscowe g艂uszcze, cietrzew, kuropatwa, przelotne s艂omka, dubelt, krzyk, kuljony, kacz ka kry偶owka, cyranka, podgorza艂ka, kilka ga tunk贸w nur贸w, 呕贸raw, czajka i in. We wsi Bia艂okorzec nad Mocz膮 jest zwierzyniec z daniela mi i pa艂acykiem my艣liwskim drewnianym. W Is艂oczy do niedawna jeszcze mno偶y艂y si臋 bobry. Dobra wo艂o偶y艅skie granicz膮, poczynaj膮c od Pieslewicy w lesie najpierw z dobrami S艂owie艅sk hr. Chreptowicza, dalej id膮 dobra skarbowe Kra偶e, zn贸w S艂owie艅sk, Zabrzezie, grunta cer kwi s艂owie艅skiej, maj. Uzb艂o膰 Komara, J贸zef pol Ba偶eranowa, znowu Uzb艂o膰, granica od maj. Sulistrowskiego, od maj. Szawlowskich, maj. Koby艂ka kilku dziedzic贸w, Cho艂ch艂y Garbaniewa, maj. cerkiewnego 艁osoki艅, maj. Dory hr. Ben. Tyszkiewicza, maj. Kamie艅 Plewaki, maj. skarb. Rakszt, nakoniec graniczy z dobrami Wiszniew hr. Chreptowicza, maj. Daugiewszczyzn膮 oraz Pierszajami hr. Ben. Tyszkiewicza. W obr臋bie d贸br znajduj膮 si臋 osada szlachecka Ma偶ejki i siano偶臋cia osady Giedroj膰, dalej maj. skarb. Rudniki i ziemie 2 cerkwi wo艂o偶y艅skich i dubi艅skiej. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym przez obszar d贸br przechodz膮 dwie g艂贸wne dro gi, z Wilna na Boruny do Mi艅ska d艂uga w obr臋bie d贸br 21 w. i z Wo艂o偶yna do st. dr. 偶el. lip. rome艅skiej Mo艂odeczno d艂ug. 13 w. . Pr贸cz tego prowadz膮 wi臋ksze drogi do Rakszt 15 w. , Nalibok 16 w. , z Oszmiany na Sakowszczyzn臋 29 w. i z Zabrzezia na Dubin臋. Wszystkie te drogi, konserwowane 艣rodkami gminy, znajduj膮 si臋 w najop艂aka艅szym stanie. Z rzek najwa偶niej sza Berezyna Niemnowa Bereza, przybieraj膮ca Is艂ocz z Wo艂k膮, 艢wink臋, Siwiczank臋, Siabrynk臋, Litonk膮 z Bobrowiczank膮, dalej Wo艂o偶ynk臋 z Rozak贸wk膮 i Brudnic膮, Dubink臋 i Tre艣ciank臋. Jezior niema. Z bogactw kopalnianych, nieeksploatowanych dotychczas, znajduj膮 si臋 tu do艣膰 znaczne pok艂ady rudy 偶elaznej zawieraj膮cej 47 偶elaza w lasach nad rzk膮 Wo艂k膮 i 艢win k膮, dalej pok艂ad kamienia ciosowego piaskowca w lesie za 呕urawcami, wreszcie bogate pok艂a dy torfu, w miejscowo艣ci po wyci臋ciu lasu nad rz. Is艂ocz膮, ko艂o za艣c. Wia艂ego. Pod wzgl臋dem archeologicznym przypadkowo odkryto na folw. Kaciuciach monety srebrne i z艂ote, gdzieindziej sporo z艂ot贸wek Jana Kazimierza i nieco troja k贸w Jana III. Lucyan Uzi臋b艂o. Wo艂o偶yniszki, ob. Wo艂o偶aniszki. Wo艂o偶ynka, rzeczka, w pow. oszmia艅skim, prawy dop艂yw Is艂oczy, lew. dop艂. Berezyny Niemnowej Berezy. Bierze pocz膮tek o 6 w. powy偶ej Wo艂o偶yna, pod wsi膮 Brylki, przep艂ywa pod Wo艂o偶ynem, gdzie porusza m艂yn, wsi膮 Ponizie, Chwoszcz贸wka, Borki, Ew艂asze, Kielewicze, Makar贸wka i pod za艣c. Rosaliszki ma uj艣cie. Niesp艂awna i w膮zka, p艂ytka. Przybiera Rozak贸wk臋 pod Chwoszcz贸wk膮 i Brudnic臋 ko艂o Bork贸w, Wo艂o偶yniszki Wo艂pa Wo艂o偶ynki al Wo艂o偶onki, w艣, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Jody o 10 w. , okr. wiejski i dobra, 艢wi臋cickich, Terezyan贸w, o 68 w. od Dzisny, 6 dm. , 48 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. Wo艂pa, mko przy uj艣ciu rzki Wo艂py al. Wo艂pianki do Rossy, blisko lewego brzegu Niemna, pow. grodzie艅ski, w 3 okr. poL, gm. Wo艂pa, st. poczt. 艁unna o 12 w. , odl. o 57 w. na p艂dwsch. od Grodna, ma 110 dm. , 2027 mk. w 1886 r. 1634 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew par. , 2 kaplice prawos艂. , ko艣ci贸艂 katol. paraf. , synagoga, 2 domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂a gminna, 25 sklep贸w, kilka drobnych zak艂ad贸w przemys艂owych browar, 2 garbarnie, farbiarnia, targi tygodniowe, 5 nieznacznych jarmark贸w rocznie. Mko ma 923 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 107 艂膮k i past. , 18 nieu偶. , 54 dzies. nale偶膮cej do r贸偶nych w艂a艣cicieli, 59 1 2 dzies. stanowi膮cych uposa偶enie cerkwi i 37 1 2 nale偶膮cych do ko艣c. parafial. Wo艂pia艅ska juryzdyka ma 264 dzies. 62 艂膮k i pastw. , 12 nieu偶. . Le艣nictwo rz膮dowe Wo艂pa, ma wraz z le艣nictwem mostowskiem i komarowskiem 4436 dzies. Parafia praw. , dekanatu b艂agoczynia wo艂kowyskiego, 3021 wiernych. Ko艣ci贸艂 paraf. katol. , p. wez. 艣w. Jana Chrz. , za艂o偶ony zosta艂 pierwotnie przez Aleksego ks. Holsza艅skiego, wwd臋 wile艅skiego, kanclerza kr贸la Kazimierza. Biskup wile艅ski Pawe艂 Algimunt ks. Holsza艅ski oko艂o 1550 r. fundowa艂 przy ko艣ciele mansyonarzy. Obecny, drewniany, wzniesiony zosta艂 w 1773 r. przez bisk. Kossakowskiego. Parafia katol. , dekanatu wo艂kowyskiego, 2061 wiernych. Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. cz臋艣ci powiatu, graniczy od zachodu i p艂n. z gm. Gudziewicze i Dubno, od p艂n. wsch. z gm. Mosty, od wschodu i p艂d. z gm. Ro艣 pow. wo艂kowyskiego, obejmuje 25 miejscowo艣ci, maj膮cych 728 dm. w艂o艣c. obok 157 nale偶膮cych do innych stan贸w, 4990 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 10291 dzies. W艂asno艣膰 niegdy艣 ks. Holsza艅skich, z kt贸rych Aleksander, kasztelan wile艅ski, darowa艂 kr贸lowej Bonie a ta utworzy艂a tu sstwo, kt贸re Lew Sapieha, kanclerz w. lit. , na mocy uchwa艂y sejmowej naby艂 na imi臋 syna swego Kazimierza Leona. Ten偶e Kaz. Sapieha, marsza艂ek nadw. lit. , przyjmowa艂 tu 1643 r. W艂adys艂awa IV i Cecyli膮 Renat臋, jad膮cych do Wilna. Sstwo w wr sumie z艂p. 100000 na mocy konst. sejmu r. 1661 Paw艂owi Sapiezie, wwdzie wile艅skiemu, zastawione zosta艂o. W W. 1662 r. rozstrzelany tu zosta艂 przez zbuntowane wojsko Wincenty Gosiewski, hetman polny litew. Stefan Batory cz臋sto przyje偶d偶a艂 do W. z Grodna i w lasach tutejszych jeszcze na tydzie艅 przed 艣mierci膮 polowa艂. Po 1831 r. W. przesz艂a na skarb. Opr贸cz w艂asno艣ci prywatnej Sapieh贸w istnia艂o sstwo niegrodowe wo艂pia艅skie, po艂o偶one w pow. wo艂kowyskim wwdztwa nowogr贸dzkiego. PoS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. d艂ug Vol. leg. obejmowa艂o w 1772 r. mto W. , klucz Dubno, Stary Dworzec i Ko艂odzie偶 w pow. grodzie艅skim, kt贸re z przyleg艂o艣ciami posiada艂 ks. Jab艂onowski, wwda nowogr贸dzki, op艂acaj膮c 6016 z艂p. 15 gr. kwarty. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej przez oddzieln膮 konstytucy臋 nada艂y te dobra Wincentemu Platerowi, pisarzo wi polnemu w. ks. lit. , w posiadanie emfiteuty czne. J. Krz. Wo艂pajnie u Buszy艅skiego, w spisie urz臋d. Wojnajnie, w艣, pow. rossie艅ski, w 1 okr. poL, gm. i par. Kro偶e. Wo艂sn贸w, pow. opatowski, par. S艂upia, ob. Walsn贸w 2. W 1827 r. by艂o 6 dm. , 29 mk. Wo艂sta, rzka, w gub. smole艅skiej, lewy dop艂yw rz. Ugry. Wo艂stoPiatnice, w艣 nad rzk膮 Oziern膮, pow. juchnowski gub. smole艅skiej, gmina w miejscu, o 15 w. od Juchnowa, 36 dm. , 165 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, dom przytu艂ku, 2 jarmarki. Wo艂swin z Hrudnem, Narudn膮 i Wo艂艣winkiem, w艣, pow. sokalski, 18 klm. na p艂d. od s膮du powiat. w Sokalu, tu偶 na p艂n. zach. od urz. poczt. w Jastrz臋bicy. Na pln. le偶y Bendiucha Poturzycka i Po藕dzimierz, na p艂d. wsch. Ja strz臋bica, na zach. Horodyszcze Bazylia艅skie i Parchacz. Zach. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa Bug dziel膮c si臋 na liczne ramiona. Zabudowania wsi le偶膮 na p艂n. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 1, Iak i ogr. 92, past. 19, lasu 1436 mr. ; w艂. mn. roli or. 778, 艂膮k i ogr. 1014, past. 324, lasu 102 mr. W r. 1890 by艂o 185 dm. , 1181 mk. w gm. , 2 dm. , 18 mk. na obsz. dwor. 1130 gr. kat. , 18 rz. kat. , 51 izr. ; 1128 Rus. , 71 PoL. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. kat. w Jastrz臋bicy. We wsi jest cerkiew. Dawniej by艂y tu dwa klaszto ry bazylia艅skie, m臋zki i 偶e艅ski. Bazylianie spra wowali urz膮d parafialny a偶 do r. 1796. We wsi jest szko艂a lklas. Za czas贸w Rzpltej nale偶a艂a wie艣 do d贸br kor. , dzier偶awy Jastrz臋bicy w pow. buskim. Lu. Dz. Wo艂sza, rzeczka, ob. Wo艂ka. Wo艂szontowicze, w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, o 60 w. od Szawel. Wo艂szyna al. Jacka, u Kopernickiego Rzeki i jeziora Wo艂omin贸w, zapora na Dnieprze, poni偶ej Kudaku, nie wspomniana ani u Konstantego Porfirogenity ani te藕 u Beauplana. Wo艂ta, rzeczka, w pow. dzisie艅skim, lewy dop艂ywD藕winy. Bierze pocz膮tek pod wsi膮 Mniuchy, przep艂ywa pod wsiami Suchowor偶e, Gusaki, Kryki, Kowalewszczyzna, Kruki, Franopol, Polaki, Pohorce, Gowarcze, Michasinki, Zajcowo, llme艅ki, Ma艣niki, Dowalewo, 艁ysag贸ra, Kipczewka i po za wsi膮 Kap艂anowszczyzna al. Smulki ma uj艣cie. Wo艂tuchowo, w艣 nad rz. Serwecz, pow. nowogr贸dzki. 58 Wo艂tuchowo Wo艂ta Wo艂szyna Wo艂szontowicze Wo艂sza Wo艂swin Wo艂sto Wo艂sta Wo艂sn贸w Wo艂pajnie Wo艂o偶ynki Wo艂y艅 Wo艂y Wo艂ucza Wo艂udry艅ce Wo艂ujki Wo艂umin Wo艂tuny w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol. gm. 呕mujdki, o 14 w. od Wi艂komierza. Wo艂tuszowa, w艣, w pow. sanockim, nad Czarnym potokiem dop艂. Taby, u st贸p g贸ry t. n. , wzn. 669 mt. Zajmuje ustronn膮 dolin臋 艣r贸d las贸w szpilkowych, ma 29 dm. , 169 mk. 145 gr. kat. , 5 rz. kat. , 10 izrael. Parafia gr. kat. w Desznie, rz. kat. w Rymanowie. Pos. tabularna hr. Potockich z Rymanowa ma 858 mr. 729 mr. lasu; pos. mn. 319 mr. roli. Gle ba ja艂owa. Wie艣 graniczy na zach. z Desznem, na pld. z Wis艂oczkiem, na zach. z Rudawk膮. , a na pln. z zak艂adem k膮pielowym w Rymanowie i Posad膮 G贸rn膮. Mac. Wo艂tysz, Bo艂tysz al. Ba艂tyszka, rzeczka, w pow. czehry艅skim, lewy dop艂yw Ta艣minu Suchego. Wo艂ucin, za艣c. poradziwi艂艂owski, pow. mi艅 ski, w 3 okr. poL, gm. i par. katol. Kojdan贸w o 12 w. , gdzie ta偶 st. poczt. Maj膮 tu w艂asno 艣ci w艂o艣cianie Niemirko 1 1 2 w艂贸ki i Puszkarewicz 1 w艂贸k臋. A. Jel. Wo艂ucza, w艣 i fol, pow. rawski, gm. Wa艂owice, par. Kurzeszyn, ma 24 dm. , 178 mk. W 1827 r. by艂o 16 dm. , 110 mk. Dobra W. sk艂a da艂y si臋 w r. 1867 z fol. Wo艂ucza, Kurzeszynek i Michalin贸w rozl. mr. 917 gr. or. i ogr. mr. 533, 艂膮k mr. 64, past. mr. 90, lasu mr. 123, zaro艣li mr. 80, nieu偶. mr. 27. Sam fol. Wo艂ucza ma 435 mr. , wchodzi obecnie w sk艂ad d贸br Konopnica. W艣 W. os. 29, mr. 409; w艣 Kurzeszynek os. 11, mr. 172. 艃a pocz膮tku XVI w. 艂any km. dawa艂y dziesi臋cin臋 na st贸艂 arcybiskupi za艣 pleb. w Kurzeszynie tylko kol臋d臋, po p贸艂 gr. z 艂anu, za艣 艂any folw. dziesi臋cin臋 dawa艂y pleb. w Kurzeszynie 艁aski, L. B. , II, 291. W r. 1579 by艂y tu dwa dzia艂y szlach. , jeden obejmo wa艂 2 艂any km. , drugi 1 1 2 艂anu Pawi艅. , Mazo wsze, 167. Br. Ch. Wo艂udry艅ce, w dokum. Wo艂odryncze, w艣 u 藕r贸de艂 Tro艣cia艅czyka, pow. proskurowski, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. Jarmoli艅 ce o 8 w. , odl. o 26 w. od Proskurowa, ma 180 dm. , 896 mk. , 539 dzies. ziemi w艂o艣c, 601 dworskiej, 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w. 艣w. Jana, wzniesiona w 1792 r. , filialna do Kadej贸wki. W艣 nale偶a艂a do Mniszch贸w, Lang贸w, obecnie z s膮siedni膮; wsi膮 S艂ob贸dk膮 Kadejowieck膮 do Orzechowskich. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1509 r. nale偶a艂a do Wi艣niowieckich i mia艂a 1 lan uprawny Jab艂onowski, Wo 艂y艅 I Podole, 224. Dr. M. Wo艂ujki ob. Olesako VII, 463 1. Wo艂umin al. Wo艂omin, w r. 1580 Wolunin, w艣 i fol. , pow. radzymi艅ski, gm. R臋czaje, par. Koby艂ka, odl. 6 w. od Radzymina, ma 124 mk. Przy wsi stacya dr. 偶el warsz. petersb. , zwana Wo艂omin, odl. 16 w. od st. Warszawa. Pobudowano tu liczne wille i domy s艂u偶膮ce za letnie mieszkania dla Warszawian. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 91 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 501 gr. or. ogr. mr. 278, 艂膮k mr. 89, pastw. mr. 12, lasu mr. 105, nieu偶. mr. 17; bud. mur. 1, z drzewa 11; p艂odozm. 14pol, las urz膮dzo ny. W艣 W. os. 12, mr, 68; w艣 S艂awsk os 5, mr. 163. W r. 1580 r. w艣 Wolunin, w par. Koby艂ka, mia艂a dwa dzia艂y szlach. 艢cibor syn Jana z Wolunina p艂aci艂 od 1 lan. km. , 3 zagr. z rol膮 a Ma艂gorzata, wdowa po Stanis艂awie, z Ja nem i Miko艂ajem z W. od 1 艂anu Pawi艅, , Ma zowsze, 255. Br. Ch. Wo艂umianek al Albert贸wka, fol. , pow. radzymi艅ski, gm. R臋czaje, par. Koby艂ka, odl. 6 w. od Radzymina. Folw. ten, oddzielony od d贸br Wolumin, rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 117, pastw. 72, lasu mr. 102, nieu偶. mr, 11; bud. drew. 5. Wo艂u艅ce, folw. pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Jezno, nale偶y do d贸br Koszany, stanowi膮cych w艂asno艣膰 mta Kowna. Wo艂ungi, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. Wo艂uszewo, w艣, pow. nieszawski, gm. i par. Raci膮偶ek, ma 437 mk. , 1089 mr. , znaczne pok艂ady torfu. Cz臋艣贸 grunt贸w wsi zaj臋ta zosta艂a na zwi臋kszenie obszaru zak艂adu k膮pielowego w Ciechocinku. W r. 1827 Wa艂uszewo, wie艣 prywatna, w par. S艂o艅sk, mia艂a 38 dm. , 340 mk. W r. 1583 w艣 Wo艂uszewo, w par. S艂o艅sko, mia艂a cz臋艣ci Sobiesierskiego Piotra 1 2 艂an. km i Wojciecha Sobiesierskiego al. Borzewickiego 1 2 lan. km. Pawi艅. , Wielkop. , I, 250. Wo艂uta, Wieluta, w艣 i dobra, nad rz. Cn膮, lew. dop艂. Prypeci, pow. pi艅ski, na Zahorodziu, w 1 okr. poL, gm. 艁unin, odl. o 110 w. od Pi艅ska, ma 61 osad, 134 mk. , 8127 dzies. ; cerkiewka 艣w. Tr贸jcy, parochii Bosty艅. Dobra, do艣膰 dawna w艂asno艣膰 ks. DruckoLubeckich, maj膮 przesz艂o 406 w艂贸k, nale偶膮 do dominium 艁unin. Miejscowo艣膰 ma艂oludna, cala w puszczach. Na wsch贸d od W. le偶膮 olbrzymie b艂ota Hryczyn. W. niegdy艣 kr贸lewszczyzna z daru kniazia Jaros艂awowicza kr贸lowi Zygmuntowi Staremu, potem w dzier偶awie kr贸lowej Bony. W. wspomniana w dokumencie z r. 1592 ob. Rewizya Puszcz, str. 322. Wo艂y 1. w艣 w艂o艣c. na lew. brz, Wilii, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowie艅ska Waka, o 15 w. od gminy i tyle偶 od Trok, 5 dm. , 49 mk. katol. w 1865 r. 33 dusz rewiz. i 7 b. ludzi wolnych. 2. W. , w艣, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol, o 30 w. od Kowna. 3. W. , ob. Wo艂owa, Wo艂ymer, folw. , pow. czerykowski, od 1864 r. Trubczy艅skich, 265 dzies. 80 roli, 20 艂膮k, 125 lasu; m艂yn wodny i folusz daj膮 200 rs. Wierzejscy maj膮 tu 110 1 2 dzies. 14 roli, 10 艂膮k, 70 lasu. Wo艂y艅, w艣, pow. brzezi艅ski, gm. i par. Dobra, ma 5 dm. , 60 mk. , 141 mr. w艂o艣c. Jestto Wo艂tuny Wo艂tuny Wo艂tuszowa Wo艂tysz Wo艂ucin Wo艂umianek Wo艂u艅ce Wo艂ungi Wo艂uszewo Wo艂uta Wo艂y艅 Wo艂y艅 艣wie偶ego pochodzenia wie艣. W tej偶e gminie ziajduj膮 si臋 w pobli偶u wsi Podole i Ukraina. Wo艂y艅 fol nad rzk膮 R贸偶anic膮, pow dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. Wierzchnie, okr. wiejski Michalec, o 62 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. katol Dawniej stanowi艂 attyn. Mosarza i by艂 w艂asno艣ci膮, hr. Brzostowskich, dalej Julii Szyrynowej, nast臋pnie syna jej Rudolfa. Do d贸br nale偶a艂y wsi Paczkowskie 25 dusz, Pastuchowe 37 dusz, Sie艅kowce al Sielkowce 12 dusz, Demidowo 17 dusz i Wyszatki 58 dusz, w og贸le 149 dusz m臋zkich i 2807 dzies. ziemi dworskiej. Wo艂y艅, uroczysko na gruntach mka Murawica, w pow. dubie艅skim, ob. t. VI, 808. Woly艅, Kr膮j i nazwa. Nazwa Wo艂y艅 nie oznacza obszaru o pewnych, sta艂ych, niezmiennych granicach zar贸wno politycznych jak i geograficznych. Ka偶da epoka dziejowa zmienia艂a zakres terytoryalny obejmowany przez t臋 nazw臋 rozci膮gaj膮c j膮 lub uszczuplaj膮c stosownie do politycznej pot臋gi krainy, si艂y jej w艂adzc贸w. Pod wzgl臋dem 艣ci艣le geograficznym, a nawet prastaro dziejowym, obejmuje ona dwa dorzecza r贸偶ne, a mimo to silnie ze sob膮 zespolone od zachodu dorzecze Bugu w g贸rnym onego biegu, od wschodu za艣 Styru z Horyniem; s艂owem krain臋 od Wieprza za S艂ucz w jedn膮 stron臋, w drug膮 za艣 si臋gaj膮c膮 od wynios艂ego wododzia艂u, rozgraniczaj膮cego Wierzchowiska rzek powy偶szych z wodami Bohu i Sanu, a偶 po za b艂otniste obszary poleskie g贸rnej Prypeci. Politycznie za艣 nazwa ta w biegu czas贸w to posuwa艂a si臋 na p贸艂noc ku Brze艣ciowi lub po za Brac艂aw daleko na po艂udnie, to za艣 skromnie ust臋powa艂a zupe艂nie prawie z lewego brzegu Bugu; pierwotnie nawet, kto wie czy nie by艂a ona r贸wnoznaczn膮 z mianem nieokre艣lonem grod贸w czerwie艅skich, rozci膮gaj膮c si臋 w ten spos贸b na szersz膮 rzesz臋 plemion. Pochodzenie samo nazwy Wo艂y艅 jest wcale nieznanem, niezrozumialem. Nie brak oczywi艣cie przer贸偶nych t艂umacze艅; jedno wszelako jest pewnem, 偶e nazwa ta prastara; czy s艂owia艅ska i to podleg艂e w膮tpliwo艣ci. W膮tpliwe te偶 bardzo istnienie w zmroku wiek贸w zamku tej nazwy, kt贸ra to nazwa rozci膮gni臋t膮 nast臋pnie by膰 mia艂a na kraj ca艂y s膮siedni; chocia偶 zamek podobnie brzmi膮cego miana wspomnianym jest u annalist贸w, i odnajdywany potem przez staro偶ytnik贸w przy uj艣ciu niby Huczwy do Buga. Pierwotni mieszka艅cy Wo艂ynia nosz膮 u Nestora, obok og贸lniejszej nazwy swej Wo艂ynian, miana poszczeg贸lne Duleb贸w i Bu偶an. Dulebowie przekazali potomstwu pami臋膰 imienia swego razem z podaniem o srogiem ciemi臋ztwie, jakiego doznawali od dzikich Obr贸w Awar贸w. Bu偶anie byli to wida膰 Dulebowie zachodni, siedz膮cy na dorzeczu Buga, tak jak spotykani u latopisc贸w 艁uczanie byli mieszka艅cami bli偶szymi staro偶ytnego 艁uczeska 艁ucka. Jednak le偶y w tem zapewne g艂臋boka historyczna przyczyna, 偶e mimo widomego braku powod贸w nazwa Wo艂ynian przemog艂a inne i utrzyma艂a si臋 przez wieki do chwili obecnej. Odwiecznymi s膮siadami Wo艂ynian byli od p贸艂nocy pokrewni im Dregowiczanie po za g贸rn膮 Prypeci膮 i obca Ja膰wie藕 nad Bugiem; od zachodu lechiccy Wi艣lanie s臋domierscy od po艂udnia bracia rodzona Chrobaci czerwieni, poczynaj膮c od Sanu, z Tywercami, siedz膮cymi nad Bohem i Dniestrem; od wschodu za艣 surowi dziedzice dolnego Polesia, Drewlanie. Do przyj艣cia Rus贸w waregskich na po艂udnie i usadowienia si臋 ich pod koniec IX w. ko艂o r. 882 nad Dnieprem, w Kijowie, Wo艂ynianie z s膮siedniemi od po艂udnia plemionami tworzyli, jak si臋 zdaje, jeden 艣ci艣lejszy zwi膮zek polityczny, nast臋pnie pod og贸ln膮 nazw膮 Grod贸w czerwie艅skich znany. Zwi膮zek ten zostawa艂 pod zwierzchnictwem Lach贸w, a mo偶e nawet wchodzi艂 w sk艂ad ich pot臋偶nej na zachodzie s艂owia艅skim rzeszy. Lecz w lat sto po zdobyciu Kijowa, Rusowie wydarli Lachom ok. 981, za 艣wiadectwem Nestora, krainy Czerwie艅skie z Wo艂yniem razem. I odt膮d Wo艂y艅 z najbli偶szymi swymi pobratymcami od po艂udnia, jak Horwaci i Tywerce, zostawszy raz dziedzin膮 rodu Ruryka, nie wychodzi艂 ju偶 wieki ca艂e z jedno艣ci rze szy, wytworzonej w艣r贸d plemion starej S艂owia艅szczyzny przez Rus贸w i razem z niemi stal si臋 z biegiem czasu ruskim. Nie przemoc atoli z reszt膮 Rusi wi膮za艂a Wo艂y艅, lecz sp贸jnie moralne przedewszystkiem. Rusowie zagarn臋li w splot swej rzeszy wszystkie bez wyj膮tku plemiona wschodnios艂owia艅skie, posiad艂o艣ci ich na S艂owia艅szczy藕nie ko艅czy艂y si臋 razem z granicami plemion wschodnich; z plemion zachodnios艂owia艅skich ani jednego podbi膰 swej w艂adzy nie zdo艂ali. W obec tego Wo艂y艅, o ludno艣ci wschodniego od艂amu, stale ju偶 trzyma si臋 bli偶szego krewie艅stwa, trzyma si臋 Polan wschodnich, nie za艣 zachodnich, zjednoczony 艣ci艣lej z pierwszymi, o tyle prastarem jakiem艣 podaniem, ile sympatyczniejsz膮 nast臋pnie kultur膮, opart膮 na unarodowionym zupe艂nie religijnym obrz膮dku. Skutkiem czego Lachowie polscy, nawet pod Boles艂awami, nie byli ju偶 w stanie przechyli膰 zn贸w Grody czerwie艅skie, na d艂ugo ku zwi膮zkowi zachodniemu, 艂ku rzeszy Piast贸w. Nie zatraci艂a wszak偶e ziemia wo艂y艅ska na onie wielkiej rzeszy ruskiej swego indywidualizmu, podobnie jak nie zatraci艂y onego inne ziemie i plemiona s艂owia艅skie; Ru艣 bowiem Rurykowicz贸w nie by艂a pa艅stwem wcale, nie by艂a narodem, lecz istotn膮 rzesz膮, spo艂ecze艅stwem zwi膮zanem jedno艣ci膮 rodu panuj膮cego i kultury religijnej; w obj臋ciach kt贸rego ka偶de plemi臋 o Wo艂y艅 dr臋bne, ka偶da ziemia szczeg贸lna, mia艂y zapewnione 偶ycie swe samoistne. Do czego przyczynia艂o sie niepoma艂u i samo rozrodzenie si臋 nadzwyczajne panuj膮cej dynastyi, sprowadzaj膮ce w nast臋pstwie, 偶e ka偶da ziemia odr臋bna przestronnej Rusi otrzyma艂a dla siebie w udziale jedn膮 z linii ksi膮偶臋cych, pochodz膮cych od m膮drego Jaros艂awa, pod kt贸r膮 mog艂a rozwija膰 si臋 odpowiednio w艂asnym potrzebom. W taki spos贸b utrzyma艂 i Wo艂y艅 ksi臋ztwo w艂odzimierskie wybitn膮 sw膮 indywidualno艣膰 polityczn膮 i plemienn膮 w obec reszty ziem staroruskich pod Rurykowiczami zrzeszonych. Od po艂owy w. XIgo zasiad艂 tu r贸d Monomacha, w linii starszej id膮cej od jego wnuka Izias艂awa M艣cis艂awicza. Pod koniec w. XIIgo r贸d ten niemniej i s膮siednie ksi臋stwo halickie zagarnia, w osobie znanego nam z boj贸w nad Mozgaw膮 i Zawichostem Romana M艣cis艂awicza. Od tej za艣 doby Woly艅 i tak zwana z czasem wy艂膮czniej Ru艣 Czerwona, ksi臋stwa w艂odzimierskie i halickie, mimo wszelkich burz wewn臋trznych i zewn臋trznych, pocz臋艂y po dawnemu 艣ci艣lej si臋 z sob膮 zespala膰, wytwarzaj膮c odr臋bn膮 zupe艂nie od reszty Rusi grup臋, stanowi膮c膮 kraj osobny. Prowadzi艂o ku temu w wyniku nieodzownym ostateczne, najzupe艂niejsze, po upadku Kijowa, rozszczepienie si臋 wielokoramiennej rurykowskiej rzeszy na sk艂adowe onej politycznoplemienne pierwiastki. Wzniesione tward膮 prawic膮 surowego Romana w zachodniej po艂owie Rusi po艂udniowej pa艅stwo, kt贸rego samodzier偶c膮 zwa艂 si臋 on dumnie, posiada艂o nawet pod wzgl臋dem spo艂ecznym charakter odmienny od reszty, lu藕nie zrzeszonych ziem ruskich. W obydwu swych dzielnicach sk艂adowych zar贸wno, tak halickiej jak i w艂odzimierskiej, z powodu odr臋bnego w poprzednich wiekach rozwoju socyalnego, by艂a to kraina mo偶now艂adczego bojarstwa, kraina arystokracji, g艂贸wne onej na d艂ugie czasy ognisko. Bezskutecznem zgo艂a okaza艂o si臋 okrutne jej t臋pienie przez Romana. W ci膮gu d艂ugiej ma艂oletno艣ci sierot jego Dani艂a i Wasilka, bojarstwo wyrobi艂o ostatecznie swe si艂y i dosz艂o do szczytu pot臋gi. Rozrz膮dza艂o ono dzielnicami ksi膮偶臋cemi pod艂ug upodobania; najdowolniej przerzucaj膮c ksi膮偶臋ty, bli偶szymi i dalszymi bez r贸偶nicy, przyzywaj膮c cudzoziemc贸w, Polak贸w i W臋gr贸w, sadowi膮c si臋 wreszcie samo chwilami na tron ksi膮偶臋cy, w osobach wybra艅c贸w swoich, W艂adys艂awa i innych. Gospodarowa艂o po ca艂ym kraju najsamowolniej. utrzymywa艂o w艂asne dru偶yny zbrojne po swych zamkach i t. p. O doli ludu poddanego, w podobnych w warunkach, ju偶 i m贸wi膰 potrzeby niema. Nie zmieni艂a za艣 potem takowego stanu rzeczy, co do onego istoty, i dzielna prawica Daniela. Tymczasem przysz艂a niespodzianie 1224 r. nawa艂nica mongolska i rozerwa艂a dawne sp贸jnie rozlu藕nionych dzielnic rzeszy Rurykowicz贸w do reszty. Kij贸w leg艂 1240 r, w gruzach, cala rozleg艂a ziemia jego zamieniona w pustyni臋, prawie i pustynia ta tem bardziej jeszcze wyosobni艂a od reszty Rusi ziemi臋 czerwie艅sk膮 z Wo艂yniem, dok膮d teraz, pod os艂on膮 puszcz poleskich i karpackich ost臋p贸w g贸rskich cisn臋艂o si臋 wszystko co usz艂o z 偶yciem od Dniepru, w czasie straszliwego licholecia. W ten spos贸b zjednoczone ksi臋stwa, halickie z w艂odzimierskiem ksi臋stwa Galicyi i Lodomeryi, sta艂y si臋 istotnie odt膮d same ju偶 w sobie, nie tylko dla zachodu jedynie, Rusi膮, ziemi膮 rusk膮, czem w艂a艣nie by艂a przedtem ziemia kijowska wy艂膮czniej. Ru艣 ta przechyli艂a si臋 teraz najzupe艂niej ku Zachodowi, dla w艂asnego ocalenia wesz艂a w sk艂ad politycznego systematu zachodnich, katolickich, pa艅stw s艂owia艅skich i przyj膮wszy od papie偶a koron臋 kr贸lewsk膮 1254 r, , stan臋艂a obok Polski, Czech i W臋gier, podobnie do przyozdobionej r贸wnie偶 wtedy 1252 r. wie艅cem kr贸lewskim sp贸艂zawodniczki swej Litwy. Chocia偶 zamierzona unia religijna nie dosz艂a do skutku, a zwi膮zek polityczny pa艅stw Europy wschodniej przeciw Mongo艂om nie da艂 si臋 utworzy膰, pod wzgl臋dem kulturowem wszelako i politycznospo艂ecznym Ru艣 ta, nowo ukr贸lewiona, wbrew widokom nawet kr贸la swego, dzielnego Dani艂a, rozwar艂a jeszcze bardziej na o艣cie偶 wrota wp艂ywom zachodnim. Skutkiem oddzia艂ywania tego i pot臋偶ne ju偶 samo przez si臋 bojarskie mo偶now艂adztwo normowa艂o si臋 coraz bardziej pod艂ug wzor贸w s膮siednich, w zewn臋trznem swem upostaciowaniu nawet. Stosuje si臋 to za艣 do obu dzielnic zar贸wno, tak halickiej jak i w艂odzimierskiej, chocia偶 Wo艂y艅, mimo jedno艣ci politycznej, miewa艂 wci膮偶 prawie osobnych swych w艂adzc贸w udzielnych. Zaznaczy膰 tu nadto wypada, 偶e w艂a艣nie w takowych warunkach spo艂ecznych w zamierzch艂ej dobie Wo艂ynia nale偶y szuka膰 g艂臋biej ukrytych przyczyn, dla czego ziemia ta i pod panowaniem iitewskiem i w jedno艣ci Rzpltej polskiej, wyst臋puje na widowni dziej贸w, jako 偶ywsze od innych ognisko mo偶now艂adztwa. Po 艣mierci kr贸la Daniela 1264 r. i brata jego wo艂y艅skiego Wasilka 1271 r. , w ci膮gu kilku pokole艅 ich nast臋pc贸w, 偶ycie wewn臋trzne Rusi Czerwonej z Wo艂yniem w niczem si臋 nie zmieni艂o. Kr贸lestwo to czy wielkie ksi臋stwo halicko w艂odzimierskie, stanowi膮c jeden jedyny, odr臋bny i zaokr膮glony systemat polityczny, to sz艂o w podzia艂y mi臋dzy ksi膮偶膮t, to skupia艂o si臋 na kr贸tko w jedn膮 ca艂o艣膰, nim nareszcie, po wyga艣ni臋ciu rodu panuj膮cego w osobie ostatniego potomka Daniela Jerzego IIgo 1337 r. , nie przesz艂o prawem krewie艅stwa na mazowieckiego Bolka Trojdenowioza, po kt贸rego kr贸tkotrwa艂em panowaniu do 1340 r. podzielili si臋 niem s膮siedzi ca艂膮 dzielnic臋 halick膮 z Be艂zem i Wo艂y艅 Che艂mem zagarn膮艂 Kazimierz Wielki na rzecz Polski. Wo艂y艅 za艣, a raczej znaczniejsza tylko cz臋艣膰 onego, dosta艂 si臋 przez Lubarta Gedyminowicza Litwie. Nowe s膮siad贸w granice miecz zakre艣li艂; prastara dziedzina Bu偶an, lewy brzeg Bugu odpad艂 od Wo艂ynia na zawsze. Podzia艂 贸w atoli, faktyczny, kr贸lestwa Danilowego pomi臋dzy Polsk膮, a Litw膮, r贸wnemi prawy do posiadania onego uzasadniony, nie tylko nie zaspokoi艂 wsp贸艂zawodnik贸w, lecz owszem sta艂 si臋 powodem parowiekowych pomi臋dzy nimi zapas贸w zaci臋tych. Obojgu stronom chodzi艂o o zagarni臋cie pozosta艂o艣ci Litwa rada by艂a zaj膮膰, kraj nadbu偶ny, Polska za艣 wyst臋powa艂a z prawem swem do ca艂ego Wo艂ynia, a nawet i samego Kijowa, jako niegdy艣 od kr贸lestwa Rusi zale偶nego poniek膮d. Sp贸r ten za艣 utorowa艂 drog臋 wyniesieniu na tron polski Jagie艂艂y i by艂 najdra偶liwszym motywem w ca艂ym procesie jednoczenia si臋 Litwy z Koron膮, a raz zostawszy z mi臋dzynarodowego sporem domowym, familijnym, doprowadzi艂 ostatecznie do unii lubelskiej. Nim za艣 to nast膮pi, przekazywa艂a ziemia wo艂y艅ska epoki Rurykowicz贸w z grod贸w swych starych Polsce tylko Che艂m, Uhrusk Uhrowiesk, Wereszczyn, Szczekarew p贸藕niej Krasnostaw, oraz Be艂z, Bu偶sk, Brody, wszystkie prawie po lewej stronie Buga. Litwie za艣 opr贸cz dawnych znaczniejszych stolic ksi臋stw udzielnycb, jak W艂odzimierz, 艁uck 艁uczesk, Ostr贸g, Peresopnica, Dorohobu偶, Stepa艅, nadto Czartorysk, Kamie艅 Koszyrski, Turzysk, Mielnic臋, Dubno, Murawic臋, Mylsk, Peremil, Krzemieniec, Szumsk, Zas艂aw Izjas艂aw, Tychomel, Korzec Korczewsk i inne. Jednem s艂owem wesz艂y tu grody le偶膮ce w obr臋bie p贸藕niejszego wojew贸dztwa wo艂y艅skiego. Ziemia wo艂y艅ska pod Litw膮. Ziemia wo艂y艅ska zagarni臋ta przez Litw臋 przedstawia艂a tedy zupe艂nie inny kompleks terytoryalny ni偶 w epoce Rurykowicz贸w. Brana w 艣cis艂em, p贸藕niejszem znaczeniu, obejmowa艂a ona, m贸wi膮c og贸lnie, obszar pomi臋dzy Bugiem a S艂ucz膮, stanowi膮cy po zniesieniu udzielno艣ci ksi臋stw dawnych, ostatecznie ju偶 za Kazimierza Jagiello艅czyka dopiero, trzy powiaty tylko 艂ucki, w艂odzimierski i krzemieniecki. Lecz nadto, opr贸cz zawis艂ego niegdy艣 od Kijowa Pohorynia, zaliczonem do jej obr臋bu zosta艂o i ca艂e, utrzymane przy Litwie, ni偶sze Podole, z zamkami Brac艂awiem, Winnic膮 i Zwinogrodem. W takim obr臋bie, zostawszy integraln膮 nawet dzielnic膮 w. ksi臋stwa, u偶ywa艂a przecie ziemia wo艂y艅ska praw najzupe艂niejszej niemal autonomii. W艂adza litewska nie wnosi艂a w og贸le w ziemiach dawnej rzeszy ruskiej, po za feudalizmem, 偶adnej zmiany powierzchownej w wewn臋trznych onych stosunkach; tem mniej za艣 tutaj, w krainie, kt贸ra dla szczeg贸lnych warunk贸w swej przesz艂o艣ci i samego po艂o偶enia musia艂a zaj膮膰 w pa艅stwie potomk贸w Giedymina stanowisko pierwszorz臋dnej wagi Sta艂a si臋 te偶 ona istotnie g艂贸wnem ogniskiem ca艂ej litewskiej Rusi po艂udniowej. Prastary gr贸d jej 艁uck by艂 za Witolda, obok Wilna, drug膮 niejako stolic膮 Litwy, w nim si臋 te偶 odby艂 r. 1429 贸w zjazd monarch贸w; za Swidrygie艂艂y za艣, po utracie przeze艅 r. 1432 w. ksi膮偶臋cego dostoje艅stwa, stolic膮 istotn膮 jego od 1437 na po艂udniu dzielnicy. Ostatni ten udzielny ksi膮偶e Wo艂ynia, w ci膮gu 15letniego onym w艂adania, w charakterze ho艂downika Polski nie Litwy, wywar艂 te偶 wp艂yw nie ma艂y na dalszy kierunek rozwoju tej krainy. Zdecydowany wr贸g Polski, broni艂 on zaci臋cie autonomii swej dzielnicy a zarazem i ca艂ej Rusi po艂udniowej; lecz jednocze艣nie, na艣laduj膮c znane polskie porz膮dki, samochc膮c rozwar艂 szeroko Wierzeje wp艂ywom zachodnim. Wprawdzie po jego 艣mierci r. 1452 ziemia wo艂y艅ska, wbrew zabiegom polskim, zosta艂a zaj臋t膮 bezpo艣rednio na rzecz w. ksi膮偶膮t i poddana zarz膮dowi starost贸w, z kt贸rych jeden bywa艂 jej marsza艂kiem; ale ca艂y jej ustr贸j spo艂eczny w og贸le, niepowstrzymanie ju偶, ulega艂 dalej stopniowemu przeobra偶eniu, pod coraz silniejszym wp艂ywem porz膮dk贸w s膮siedniej Polski. Tak, 偶e w po艂owie w. XVIgo przedstawia Wo艂y艅 ju偶 ca艂y osobny organizm politycznospo艂eczny, wydzielaj膮cy si臋 coraz wi臋cej z jedno艣ci rzeszy litewskiej; co z kolei poprowadzi艂o i do stanowczego wpr臋dce przechylenia si臋 krainy tej w obj臋cia Korony, poci膮gaj膮cego i Kij贸w daleki. Znaczenie takowe ziemi wo艂y艅skiej podnosi艂 niepoma艂u i sam jej obszar terytoryalny; zaliczanem by艂o bowiem do jej obr臋bu nie tylko ca艂e ni偶sze Podole, z jego polami dzikiemi, lecz poniek膮d i kijowski 呕ytomierz nawet. Stosunek te藕 polityczny Litwy z Polsk膮 pod Jagiellonami i zawzi臋ty a wytrwa艂y sp贸r, jakie pa艅stwa te, zostaj膮ce w艂a艣ciwie w faktycznej, personalnej unii jedynie, prowadzi艂y o dzielnice efemerycznego kr贸lestwa ruskiego, u艂atwia艂y niezmiernie Wo艂yniowi utrzymanie jego odr臋bno艣ci, niezawis艂o艣ci wzgl臋dnej. Sp贸r 贸w prowadzi艂 nieodzownie do tego, 偶e Wo艂y艅 w istocie rzeczy stawa艂 si臋 i by艂 czem艣 po艣redniem, ni litewskim ani polskim. Obowi膮zywa艂 tu, jako prawo, statut litewski, panowie wo艂y艅scy za Litwin贸w si臋 mieli, chocia偶 rzadkim by艂 prawdziwy Litwin pomi臋dzy nimi; ale formy spo艂eczne i obyczaje stawa艂y si臋 tam coraz bardziej polskiemi. Nie wygas艂a te偶 by艂a zupe艂nie i pami臋膰 dawnej, politycznopa艅stwowej niejako, wo艂y艅skiej czy halickow艂odzimierskiej, tak w obec Polski i Litwy, jako te偶 w obec innych Rusi, odr臋bno艣ci. Wszystko to prowadzi艂o za sob膮 w nast臋pstwie, 偶e nawet w obec statutu og贸lnego dla w. ksi臋stwa, rozwija si臋 tu osobne prawo ziemi wo艂y艅skiej, wywo艂ane odmienno艣ci膮 warunk贸w jej 偶ycia. Najpierwszym dostojnikiem i przedstawicielem politycznym ziemi wo艂y艅skiej by艂 jej marsza艂ek, kt贸r膮, to godno艣膰 piastowa艂 najcz臋艣ciej ststa lucki. By艂 on w niej bezpo艣rednim namiestnikiem hospodara, zwierzchnikiem niejako innych starost贸w, przewodnicz膮cym na zjazdach, zborach ziemi ca艂ej i najwy偶szym wodzem sil zbrojnych. Lecz pod koniec epoki litewskiej, skutkiem potrzeby 艣ci艣lejszej asymilacyi z porz膮dkami koronnemi, dostoje艅stwo to zast膮pionem zosta艂o 1566 r. przez urz膮d wojewody; tem nieodzowniej, gdy nawet sama ziemia wo艂y艅ska, dla swej zbytecznej dot膮d rozci膮g艂o艣ci, musia艂a by膰 podzielon膮 na po艂y, na wojew贸dztwo wo艂y艅skie w艂a艣ciwe oraz brac艂awskie. Posiada艂a ziemia wo艂y艅ska swoje stany osobne, kt贸re tworzyli w艂adykowie, biskupi, kniaziowie, panowie i ziemianie, wszystka szlachta wo艂y艅skiej ziemi. Stany te ostatni raz prosi艂y kr贸la o zatwierdzenie swob贸d r. 1547. Miewa艂a te藕 i swoje zjazdy, zbory miejscowe, na kt贸rych radzi艂a o swych potrzebach wy艂膮cznych, niezale偶nie od sejm贸w og贸lnych wielkiego ksi臋stwa, jakowe zaledwie dostojnicy i mo偶niejsi z kniazi贸w i pan贸w wo艂y艅skich odwiedzali. Za siadali na nich najprz贸d dwaj w艂adykowie wo艂y艅scy w艂odzimierski i brzeski oraz 艂ucki i ostrogski, dalej biskup katolicki 艂uckie po biskupach szli starostowie 艂ucki, w艂odzimierski krzemieniecki, przedstawiciele i namiestnicy hospodarscy powiat贸w, na jakie si臋 dzieli艂 Wo艂y艅 w艂a艣ciwy, po tych za艣 kniaziowie, panowie i ziemianie wszyscy ziemi wo艂y艅skiej Przewodniczy艂 obradom marsza艂ek lub czasem komisarz hospodarski. Oddalone a pustynne jeszcze Podole wo艂y艅skie, brac艂awskie, w zjazdach tych wida膰 nie uczestniczy艂o. Pod wzgl臋dem charakteru politycznospo艂ecznego przedstawia艂a ziemia wo艂y艅ska w po艂owie w. XVIgo, w obliczu zespalaj膮cych si臋 z sob膮 coraz 艣ci艣lejszemi w臋z艂y reszty ziem w, ksi臋stwa i Korony, obraz nietylko odr臋bny, lecz do pewnego stopnia wyj膮tkowy nawet. Przedstawia艂a jakby jedno wielkie gniazdo mo偶now艂adztwa, wyst臋puj膮cego tu w swej najbardziej mo偶e surowej postaci, w postaci rojowiska g艂贸wnego kniazi贸w feudalnych. Feudalizm by艂 ogoln膮 norm膮 stosunk贸w politycznospo艂ecznych w, ksi臋stwa; przeprowadzi艂a go Litwa po ca艂ej Rusi or臋偶em swem zagarni臋tej, przeprowadzi艂a te偶 艣ci艣le i na Wo艂yniu, porz膮dkuj膮c tylko przygotowane tam ju偶 poprzedniem 偶yciem obfite wielce po temu 偶ywio艂y. Pod w艂adz膮 zwierz chnicz膮 litewsk膮, w obj臋ciach systematu politycznego Litwy, 偶ywio艂y te rozwin臋艂y si臋 tylko bardziej i w pot臋偶ny oryginalny organizm uros艂y. Cech臋 najwybitniejsz膮 tego organizmu stanowi tu wszystko poch艂aniaj膮ca przewaga kniaziostwa. Tylu偶 to kniazi贸w mieli Wo艂ynianie ju偶 za waregskich, przedmongolskich czas贸w; potem, gdy w bratnim Haliczu Rurykowicze ca艂kowicie byli wyga艣li, Wo艂yniowi przyby艂o ich jeszcze wi臋cej z s膮siedniego turowskopi艅 skiego Polesia. Pot臋ga zwierzchniczych w艂adzc贸w halickow艂odzimierskich, Dani艂a i jego syn贸w, obezw艂adni艂a by艂a wprawdzie najzupe艂niej rozrodzonych kniazi贸w poleskowo艂y艅skich, nic im wi臋cej opr贸cz rozleg艂ych posiad艂o艣ci nie zostawiaj膮c, tak ze tytu艂 jedynie 艣wiadczy艂 o dawnej ich udzielno艣ci. Lecz pod 艂agodnicjszem panowaniem Litwy, w obj臋ciach jej porz膮dku feudalnego kniaziowie ci odradzaj膮 si臋, przychodz膮 do powa偶nego znaczenia, wst臋puj膮 czynnie w zakres obudzonego na nowo politycznego 偶ycia, i pozostawiaj膮 imi臋 swe w historyi. A zast臋p ich, ju偶 sam przez si臋 liczny, pomna偶aj膮 jeszcze nowi przybysze litewscy, Giedyminowie偶e etc, 艣ci艣le z tamtymi zespalaj膮cy si臋 w jeden jedyny splot wielki, co ogarnia wszystkie ich stopnie, od pot臋偶nych posiadaczy dzielnic ca艂ych do kniazi贸w s艂u偶ebnych. Nie tyle odziedziczone po przodkach dzielnice, ile hojne dary Jagiellon贸w stanowi膮 podstaw臋 pot臋gi kniazi贸w wo艂y艅skich, kt贸rzy wyrywaj膮 wci膮偶 co si臋 da z r膮k swego hospodara kr贸la, nawet jeszcze za Zygmunt贸w. Sam Zygmunt Stary rozda艂 kniaziom i panom, w pow. 艂uckim i w艂odzimierskim tylko 6 zamk贸w, 4 dwory, 2 w艂o艣ci, 105 si贸艂 i znaczn膮 liczb臋 pomniejszych cz膮stek, dwor贸w, dworzyszcz i przysio艂k贸w; w pow. krzemienieckim za艣 jedna w艂o艣膰 ku藕mi艅ska, darowana przeze艅 ks. Konst. Ostrogskiemu, zawiera艂a zamek i si贸艂 73, opr贸cz 11 wsi z zameczkiem, jakie otrzyma艂 z niej ks. Zas艂awski, etc. Najpot臋偶niejszym zt膮d rodem kniaziowskim na Wo艂yniu by艂 r贸d ksi膮偶膮t Ostrogskich, r贸d szczeroruski, nie maj膮cy 偶adnych uroszcze艅 do pochodzenia ze krwi Giedymina; rad si臋 za to wydawa膰 za id膮cy bezpo艣rednio od kr贸la Dani艂a, chocia偶 najprawdopodobniej stanowi膮cy, z tylu innymi na Polesiu rodami, r贸wnie偶 ga艂臋藕 ksi膮偶膮t turowskopi艅skich, co pochodzili od 艢wi臋tope艂ka IIgo, syna Izias艂awa, kt贸rego Boles艂aw 艢mia艂y na tron kijowski przywraca艂. Odro艣l膮 ks. Ostrogskich byli ks. Zas艂awscy. Wsp贸艂zawodniczy艂 z owym rodem ks. na Ostrogu i Zas艂awiu r贸d podobnie偶 ruski jak si臋 ostatecznie okaza艂o, lecz za krew Giedymina, po Korybucie Olgierdowiczu, si臋 wydaj膮cy, r贸d ks. na Zbara偶u etc, pochodz膮cy od skromnych kniazi贸w Nie艣wickich czy Nie艣wiezkich mo偶e, odro艣li r贸wnie偶 turowskiej, lecz spot臋偶nia艂y nast臋pnie i rozszczepiony czasem na 4 ga艂臋zie dwie silniejsze Zbarazkich i Wi艣niowieckica, oraz Poryckich i Woronieckich s艂absze. Po nich id膮 kniaziowie na Czetwertni, podobnie偶 ze pnia turowskiego, co przybranym z czasem przydomkiem 艢wi臋tope艂k przytwierdza膰 by si臋 zdawali; z pokrewnymi sobie Wo艂y艅 bli偶ej Sokolskimi, Wyszkowskimi. Buskiego te偶 pochodzenia jeszcze s膮 kniaziowie Ro偶y艅scy i ga艂臋藕 ich Rohowiccy, prawdopodobnie, cho膰 si臋 od Narymunta Giedyminowicza wyprowadzaj膮. Bo mo偶niejszych rod贸w nale偶膮cy Czartoryscy s膮 za to predzej Litwinami ze krwi, podobnie jak Sanguszkowie, chocia偶 i nie Lubartowicze, na dwie ga艂臋zie Kowelskich i Koszyrskich dziel膮cy si臋. Kniaziowie Koreccy niemniej krwi Giedymina, od wnuka Jego Patrycego Narymuntowicza. Dubrowiecy, z Holsza艅skimi pokrewni, Litwini podobnie偶, ale od dawniejszych na Litwie dynast贸w pochodz膮cy. Opr贸cz tych g艂贸wniejszych rod贸w kniaziowskich s膮 jeszcze w polowie w. XVIgo na Wo艂yniu ca艂e t艂umy kniazi贸w mniejszych, ubo偶szych, bez znaczenia nieraz, wyj膮wszy tytu艂u, ni偶ej stoj膮cych od pan贸w i ziemian. Policzy膰 ich i u艂o偶y膰 w grupy rodowe niepodobna; cz臋sto te偶 s膮 to nazwy efemeryczne, istniej膮ce w ci膮gu paru pokole艅 zaledwie. Oto owi kniaziowie, w 艂uckim powiecie najg臋艣ciej osiedli Kurcewicze, roszcz膮cy sobie przydomek Koryatowicz贸w, dawnych udzielnych pan贸w Podola; dalej Ostro偶eccy, Weliccy, Boremlscy, a nadto Kozikowie, Kropotkowie z Je艂owicz; nareszcie przybysze litewscy i siewierscy Sie艅scy, Sokoli艅scy, Lubeccy i Massalscy. W obec tych zast臋p贸w przer贸偶nego pochodzenia i znaczenia kniazi贸w, rozwini臋tem by艂o podobnie偶 pot臋偶nie i stare bojarstwo ziemi wo艂y艅 skiej, wyst臋puj膮ce w polowie XVIgo w. ju偶 jako panowie i ziemianie. Panowie ci i ziemianie, to ko艣膰 z ko艣ci dawnego mo偶now艂adztwa miejscowego z czas贸w panowania Rurykowicz贸w; jednak wp艂yn臋艂o tu by艂o nieco krwi litewskiej i coraz 偶ywiej przenikali tu wszelkiemi drogami Polacy. Ot贸偶 i bojarstwo, mo偶niejsze przynajmniej, wyst臋puje w tej epoce ju偶 niemal zupe艂nie na wz贸r polskiego szlachectwa wyrobionem. Pierwotne, prostacze, przezwiskowe nazwy rod贸w prawie ju偶 si臋 nie powtarzaj膮 przechowa艂y si臋 one w tradycyi tylko. Staro艣wieckie bojarstwo Bohowityn, Bohusz, Bokij, Bo艂bas, Bo艂oban, Borejko, Borzobohaty, Cata, Czapla, Dederko, Denisko, Hornostaj, Hurko, Chmara, Chomek, Je艂o, Kierdej, Kisiel, Kiszka Kostiuszko, Meleszko, Mokosiej, Myszka, Nepituszczy, Obuch, Serbin, Siemaszko, Sieniuta, So艂tan, Szy艂o i litewskie Gasztold, Gietold, Montowt, wyst臋puje w nowych zupe艂nie szatach 艣wi膮tecznych. Nawet, powsta艂e nast臋pnie z poprzednich, nazwy patronymiczne w znacznej cz臋艣ci usta艂y. Spotykamy wprawdzie jeszcze Bohowitynowicz贸w, Bohuszewicz贸w, Czaplicz贸w, Deniskowicz贸w, Chodkiewicz贸w, Je艂owicz贸w, Obuchowicz贸w, Sieniutycz贸w, So艂tanowicz贸w, Woronicz贸w, ale formy te nazwisk s膮 tylko przej艣ciowemi, z niewielkiemi wyjatkami. Wyst臋puj膮 ju偶 powszechnie nazwy, na wz贸r polski, od posiad艂o艣ci przybierane i utrzymywane odt膮d stale jako nazwiska familijne, z pozostawieniem czasem rodowego przezwiska lub nazwy patronymicznej, najcz臋艣ciej za艣 bez tego ju偶 wcale. Widzimy wi臋c dalej podw贸jne formy w nazwach Bohowityn Kozieradzki, Bokij Pieczychwostski, Borzobohaty Krasie艅ski, Czaplicz Szpanowski, Deniskowicz Reduchowski, Hurko Omela艅ski, Chomek Smordowski, Kierdej Mylski, Kisiel Dorohonicki i Nieskinicki, Myszka Cho艂oniewski, Mokosiej Bakowiecki, Siemaszko Ryka艅ski i inni. Znaczniejsza cz臋艣膰 ziemian wo艂y艅skich atoli nosi ju偶 w polowie XVIgo w. nazwiska od d贸br posiadanych, tak Beresteccy, Hostscy, Chryniccy, Je艂owiccy, Ka艂usowscy, Koryte艅scy, Kozi艅scy, Krasnosielscy i tylu innych. Niekt贸re rody przecie utrzyma艂y stare swe przezwiska lub powr贸ci艂y do nich, jak Borejkowie, Hornostaje, Kisiele, Siemaszki. Ustalone za艣 nazwiska od miejscowo艣ci z biegiem czasu przybra艂y co do wymowy formy czysto polskie Drzewi艅ski, Krzywicki, Wierzchowski, z nielicznemi wyj膮tkami, tem 艂atwiej, 偶e panowie wo艂y艅scy i znaki te藕 swe piecz臋tne, pospolicie z g艂osek pisma cerkiewnego urobione, zmieniaj膮 na herby nazw polskich. Odpowiada艂o to oczywi艣cie istotnemu te偶, post臋powemu podnoszeniu si臋 Ziemia艅stwa wo艂y艅skiego pod wzgl臋dem spo艂ecznopolitycznym; podnoszeniu si臋 ubezpieczanemu coraz pewniej przez takie ostoje, jak przywilej powszechny ziemi wo艂y艅skiej r. 1501 i przepisy pierwszego z r. 1529 statutu, wzmocnione nast臋pnie bardziej jeszcze w statucie drugim z r. 1566, wo艂y艅skim zwanym. Teraz brakowa艂o ju偶 tylko, dla ostatecznego zr贸wnania si臋 ze szlacht膮, koronn膮, przechylenia si臋 od Litwy ku Koronie i tyle upragnionego przez ziemian wo艂y艅skich, oddawna ju偶 szlacht膮 si臋 zw膮cych, poddania sie nast臋pstwom politycznej unii 1569 r. Dot膮d bowiem, mimo wszystko, utrzymywa艂o si臋 jeszcze faktycznie szczeblowanie dawne warstw tej szlachty, w艣r贸d kt贸rej obok ziemian hospodarskich byli ziemianie pa艅scy, zale偶ni zupe艂nie prawie od swych kniazi贸w i pan贸w. W obec kniazi贸w, pan贸w i ziemian stanowisko mieszczan wo艂y艅skich, nawet miast hospodarskich, , powiatowych, jak 艁uck, W艂odzimierz i Krzemieniec, by艂o oczywi艣cie podrz臋dniejszego znaczenia. Miasta jednak owe posiada艂y, pierwotnie, w epoce litewskiej nie ma艂膮 wag臋, je艣li nie jako ogniska przemys艂u i handlu, to jako miejsca obronne i przez zamki swe, g艂贸wne opory organizacyi wojennej. Zt膮d wi臋c i mieszczanie, uorganizowani w stan spo艂eczny osobny, mieli wzgl臋dnie uznanie pewne, jako niezb臋dny pierwiastek obronno艣ci kraju. A stosuje si臋 to i do miast wi臋kszych prywatnych, jak Ostr贸g, Zbara偶, Korzec etc. Napr贸偶no jednak miasta wi臋ksze hospodarskie Wo艂ynia usi艂uj膮, w obliczu stanu ziemia艅skowojennego, utrzyma膰 sta Wo艂y艅 Wo艂y艅 re swe prawa i rozlegle posiad艂o艣ci. Za to, dla podniesienia si臋, przez zabezpieczenie tak od nadu偶y膰 namiestnik贸w hospodarskich, jak i przyw艂aszcze艅 warstwy wojennej, wcze艣nie poczynaj膮 zdobywa膰 przyznanie prawa magdeburskiego. Tak Krzemieniec jeszcze 1431, 艁uck o rok p贸藕niej, W艂odzimierz pod koniec w. XVgo, w nast臋pnym za艣 Kowel 1518, Torczyn 1540, O艂yka 1564 itd. Co do ludu poddanego, w艂o艣cia艅skiego ziemi wo艂y艅skiej, w epoce bezpo艣redniego tu litewskiego zwierzchnictwa, stan ludzi, tak hospodarskich jak i pa艅skich, nie wiele chyba r贸偶ni艂 si臋 od stanu odpowiednich im warstw w innych ziemiach w. ksi臋stwa. Wog贸le zatem bior膮c, zewn臋trzny wygl膮d ziemi wo艂y艅skiej w polowie XVI w. , i do samej unii, przedstawia艂 obraz pierwotnego prawie jeszcze stanu we wszystkiem, obraz pierwotnej prawie sielsko艣ci. W pasie p贸艂nocnym puszcze ciemne, wody rzek mnogich, piaski nagie i troch臋 pastwisk le艣nych, jak przed wieki bywa艂o na Polesiu; na Wo艂yniu 艣rodkowym, w艂a艣ciwym, 艂ak wi臋cej i p贸l uprawnych, ale rolnictwo nie folwarczne jeszcze, na starych ruskich dworzyszczach spoczywa; na po艂udniowych za艣 kresach ukrainnych stepy niezmierzone, a na nich rzadkie chutory. Obronno艣膰 ziemi wo艂y艅skiej ubezpieczaj膮 trzy tylko zamki hospodarskie 艁uck, W艂odzimierz i Krzemieniec. Zameczk贸w za to kniaziowskich, gniazdowych, niezmierna liczba Ostr贸g, Zas艂aw, Dubno, Korzec, Wi艣niowiec, Zbara偶, Poryck, Kowel, Kamie艅 Koszyrski, Czartorysk, Klewa艅, Kuk贸w, Czetwertnia, R贸wno, Zwiahel i inne. Niemniej liczne obronne siedziby ziemian rod贸w starodawnych Beresteczko, Hoszcza, Kisielin, Kozin i tyle innych. Nareszcie upad艂e zabytki czas贸w waregskich Stepa艅, Peresopnica, Dorobu偶, jak z drugiej strony nowopowsta艂y Torczyn biskupi. Liczne te藕 艣lady gorliwo艣ci religijnej panuj膮jcej klasy, gorliwo艣ci w utrzymaniu starego obrz膮dku s艂owia艅skiego; s艂ynne monastery we W艂odzimierzu, Dermaniu, Mielcach, Dubnie, Poczajowie. Chocia偶 przed uni膮 jeszcze lubelsk膮 ju偶 i katolicyzm doko艂a 艁ucka mocno usadowiony, a w Podkamieniu z klasztorem dominika艅skim posiada od wiek贸w miejsce swe 艣wi臋te. Co do charakteru etnicznego mieszka艅c贸w ziemi wo艂y艅skiej pod koniec epoki litewskiej, przedstawiali oni lud, kt贸ry w przeci膮gu wiek贸w zupe艂nie si臋 by艂 ju偶 ujednostajni艂 by艂 ruskim, wo艂y艅skim i 偶adnym innym, pozechowuj膮c, jako cz臋艣膰 konaru po艂udnioworuskiego, wszystkie swe odr臋bne w艂a艣ciwo艣ci, j臋zyk r贸偶ny i obyczaj. Wyr贸偶nia艂 si臋 on mocno, jak i wyr贸偶nia dot膮d, od Rusi litewskiej, krzywickiej, inny, osobny lud stanowi膮cej, od kt贸rego oddziela艂o go najbli偶ej mu pokrewne Polesie g贸rne, brzeskopi艅skie, nast臋pnie przy Litwie zatrzymane. W艣r贸d samego za艣 ludu 贸wczesnej ziemi wo艂y艅skiej, je艣li by艂y jakie odcienia, takowe mog艂y si臋 okazywa膰 jedynie na rozgraniczach ku p贸艂nocy przechodz膮c w typ ludu poleski, ku po艂udniowschodowi, na stepach brac艂awskich, staj膮c si臋 ludem ukrai艅skim, nale偶膮cym ju偶 do wschodniego od艂amu po艂udniowej Rusi, gdy Wo艂yniacy w艂a艣ciwi z halickimi Czerwie艅cami od艂am zachodni stanowi膮. 呕ywio艂 polski przenika艂 na Woly艅 oddawna, powoli, najwi臋cej oczywi艣cie z pobliskiego, a r贸wnie偶 nale偶膮cego do w. ksi臋stwa, Podlasia, lecz z czasem, ze samej te偶 Korony, mimo wszelkich przeszk贸d i ogranicze艅 prawnych, o ile takowe szlachty dotyczy艂y. Tak by艂o do unii 1569 r. , moc膮 kt贸rej ziemia wo艂y艅ska, rozdzielona ju偶 par臋 lat pierwej na dwa wojew贸dztwa, wo艂y艅skie i brac艂awskie, zosta艂a przy艂膮czon膮 do Korony, Wojew贸dztwo wo艂y艅skie. Wydany przez Zygmunta Augusta w czasie sejmu, dnia 26 maja 1569 r. t. zw. Przywilej przywr贸cenia ziemi wo艂y艅skiej do kr贸lestwa polskiego, o ile z jednej strony robi艂 j膮 uczestniczk膮 wszystkich praw i swob贸d koronnych, o tyle z drugiej zapewnia艂 jej najzupe艂niejsz膮 autonomi臋, statut litewski, pismo ruskie, urz臋dy z po艣r贸d ko艂a rycerskiego w艂asnego wojew贸dztwa etc. etc. Utrzymanie owej autonomii zale偶a艂o ju偶 w znacznej cz臋艣ci od samych obywateli, tak co do charakteru onej, jak te藕 rozci膮g艂o艣ci i mocy. Litwa, mimo unii, d艂ugo nie chcia艂a zrzec si臋 nad Wo艂yniem swego zwierzchnictwa. W pierwszem bezkr贸lewiu nakazywa艂a ona Wo艂ynianom podatki podawnemu do skarbu w. ksi臋stwa wnosi膰; ale ci nie dali si臋 ju偶 odprowadzi膰 od nowego zwi膮zku, a o ile ch臋tnie przysi臋gali na wierno艣膰 Koronie przed wys艂a艅cami sejmu lubelskiego, o tyle偶 szczerze przyjmowali wszelkie uchwa艂y sejmowe w czasie bezkr贸lewi, i mimo d膮sa艅 si臋 Litwy, 艂膮czyli si臋 coraz 艣ci艣lej instytucyami z Koron膮. Kiedy te偶 Litwa na pierwsz膮 elekcy膮 wys艂a艂a ze swej strony dw贸ch dostojnik贸w jedynie, niby pa艅stwo udzielne, Wo艂y艅 ca艂em gronem wyprawi艂 na ni膮 swoich kniazi贸w i pan贸w. Ustanowione r. 1578 ziemstwa, t. j. urz臋dy na wz贸r polskich, odrazu wszystkie nasta艂y na Wo艂yniu, podobnie偶 jak pierwej s膮downictwo. Utworzon膮 atoli zosta艂a osobna metryka ruska przy kancelaryi kr贸lewskiej, dla akt贸w administracyi i s膮dowych, id膮cych od kr贸la lub sejmu, dla wojow贸dztw wo艂y艅skiego, brac艂awskiego i kijowskiego, maj膮cych by膰 zapisywanemi w j臋zyku ruskim. Gdy przysz艂o do urz膮dzenia 1575 r. trybuna艂贸w, wojew贸dztwa powy偶sze mia艂y utworzy膰 osobny dla siebie trybuna艂 w Lucku, jako stolicy ziemi najwy偶ej z nich pod wzgl臋dem uspo艂ecznienia stoj膮cej, oraz b臋d臋cej naturaln膮 i prawdziw膮 贸wcze艣nie ich przedstawicielk膮. Wola艂y one przecie wyrzec si臋 tej swojej odr臋bno 艣ci i 1589 r. przechyli艂y si臋 do trybunatu lubelskiego, jakowy w ten sposob stal si臋 og贸lnym dla ca艂ej prowincyi ma艂opolskiej, do kt贸rej w艂a艣nie wojew贸dztwa te zaliczonemi zosta艂y. Ale przez to same otwar艂y mowie polskiej wrota do akt i wyrok贸w, wbrew prawu zapewnionemu przez uni臋 i sama ustaw臋 trybuna艂u, a kt贸rego nikt zgo艂a 艂ama膰 nie my艣la艂. Chocia偶 zk膮din膮d szlachta wschodnich ziem ruskich, osobliwie wo艂y艅ska, jako mi臋dzy braci膮 przoduj膮ca, przestrzega艂a, mimo wszystko, do艣膰 d艂ugo, formalnie przynajmniej, utrzymania j臋zyka urz臋dowego ruskiego przy 偶yciu. Jeszcze te偶 r. 1632 na sejmie konwokacyjnym w Warszawie, na 偶膮danie szlachty tej, wniesiono do egzorbitancyi punkt pisania ruskich praw dotycz膮cy, a co by艂o popartem jeszcze w instrukcyi pos艂om wo艂y艅skim na sejm 1638 r. Ale nowe potrzeby 偶ycia, nowa onego istota, wymaga艂y form nowych. J臋zyk urz臋dowy litewskoruski, kt贸ry, jak wiadomo, by艂 j臋zykiem oddawna martwym, j臋zykiem pisma jedynie, utrzymywanym by艂 jeszcze pewien czas w prawie dlatego, 偶e przyjaciele tradycyi za t膮 pami膮tk膮 obstawali, lecz 偶ycie rzeczywiste przecie bra艂o g贸r臋. J臋zyk dawny, staros艂owia艅ski niby, stawa艂 si臋 tedy dla Wo艂ynia tylko pami膮tk膮, jak i jego obrz膮dek stary, jak jego kniaziowie. Go do starego za艣 obrz膮dku cerkiewnego, opiera艂 si臋 on r贸wnie偶 silnie na swej politycznoprawnej podstawie; ale w obliczu wielkiej na Zachodzie reformy religijnej, oraz przy oddzia艂ywaniu nieuniknionem takowej, zosta艂 on wstrz膮艣ni臋tym do posad. W ostatecznym wyniku czego zapanowa艂a na Wo艂yniu ko艣cielna unia. Zanikli powoli i starodawni z litewskiej epoki kniaziowie, niekt贸re rody wygas艂y, niekt贸re podnios艂y si臋 na wy偶yn臋 ksi膮偶膮t prawdziwych, wi臋kszo艣膰 uton臋艂a w t艂umie og贸lnie szlacheckim. Ale, mimo wszystko, d艂ugo jeszcze odzywa sie u Wo艂ynian poczucie odr臋bno艣ci politycznej. Po dokonanej unii 1569 r. dawna, z epoki litewskiej, ziemia wo艂y艅ska zostaje tylko wspomnieniem, wyst臋puje natomiast wo艂y艅skie wwdztwo. Wwdztwo to, wytworzone jeszcze 1566 r. , znalaz艂o si臋 po odci臋ciu Brac艂awszczyzny w znacznie uszczuplonych granicach. Od p贸艂nocy styka艂o si臋 z Polesiem pi艅skobrzeskiem, pocz膮wszy od rz. S艂uczy powy偶ej D膮browicy Strzelska, po linii 艂amanej, id膮cej dalej po pod Serniki, Borow臋, Czerewiszcze w wwdztwie brzeskolitew. , ku g贸rnemu biegowi Prypeci, a偶 za dop艂yw jej Tury臋, poni偶ej Chociszewa. Od zachodu z ziemi膮 che艂msk膮, r贸wnie偶 po linii 艂amanej, wij膮cej si臋, pocz膮wszy od wo艂y艅skiego Chociszewa, lew膮 stron膮 Turyi, kt贸r膮 przekracza powy偶ej che艂ms. Datynia, oraz lew膮 rz. Wy偶wy, okolaj膮c mstko tej偶e nazwy, wprost na po艂udnie po pod che艂mski Maciej贸w i wo艂y艅ski Dolsk, ku Bugowi, kt贸ry przechodzi poni偶ej do Wo艂ynia nale偶. U艣ci艂uga, zk膮d jeszcze parokrotnie go przebywaj膮c, wkracza naprzeciw Latowicza na rubie偶 wojew贸dztwa be艂zkiego; nast臋pnie owym rubie偶em po pod wo艂y艅skie Milatyn, Knia偶e, Rzyszczew, na rz. Sudy艂贸wk臋, kt贸r膮 dalej zmierza do Styru, Styrem za艣 a偶 do uj艣cia S艂on贸wki; zt膮d rubie偶em ju偶 ziemi lwowskiej wwdztwa ruskiego, pomi臋dzy wo艂. Radziwi艂owem a rus. Brodami, po pod Led贸ch贸w, przez rz. Ikw臋, powy偶ej Krutniewa wo艂. na Wierzchowiska Seredu, nale偶膮cego ju偶 do dorzecza Dniestru; nakoniec wkraczaj膮c ju偶 na rubie偶 ziemi halickiej, okoliwszy Czernich贸w wo艂. i przeszed艂szy Sered poni偶ej rusk. Tarnopola a Hniezn臋 poni偶ej zbaraskich Bork贸w, zmierza wprost ku Wo艂oczyskom wo艂. na Zbrucz, kt贸rym ju偶 dochodzi do granicy wwdztwa podolskiej, pomi臋dzy uj艣ciem Medwed贸wki a Tarnorud膮. Po艂udniowa granica wwdztwa wo艂y艅skiego sz艂a od Zbrucza, wprost ku wschodowi, najprz贸d r臋bem w艂o艣ci wo艂oczyskiej po przez 藕r贸d艂a Msza艅ca i Bohu, powy偶ej podoi. Kupieli, ku wierzchowiskom Bo偶ku, dalej Bo偶kiem samym a偶 do Paszutyniec wo艂. , zk膮d po za Ikw臋, wy偶ej Pilawy, a dalej ju偶 wododzia艂em mi臋dzy do rzeczem Bohu a S艂uczy, g艂o艣n膮 Honczarych膮 Wschodni膮 nakoniec granic臋 Wo艂ynia, od woj. kijows. nominalnie rz. S艂ucz stanowi艂a. Podobnie jak w艂a艣ciwa ziemia wo艂y艅ska za Litwy, dzieli艂o si臋 wojew贸dztwo wo艂y艅skie na trzy powiaty 艂ucki, w艂odzimierski i krzemieniecki, z kt贸rych w艂odzimierski zajmowa艂 kraw臋d藕 onego zachodni膮, 艂ucki pas p贸艂nocny, krzemieniecki za艣 po艂udniowy. Linia graniczna pomi臋dzy powiatami w艂odzimierskim a 艂uckim sz艂a z p贸艂nocy na po艂udnie, poczynaj膮c od rubie偶y pi艅skich, praw膮 stron膮 lecz nie brzegiem rz. Stochodu, kt贸ry przekracza艂a powy偶ej uj艣cia Mielnicy, dalej wododzia艂em tej ostatniej 1 lewej strony Stochodu, a偶 powy偶ej Witoni偶a, potem Stochodem samym w g贸r臋 a偶 do jego 藕r贸de艂, zk膮d przez Wierzchowiska dop艂yw贸w Styrowych Stawu i Tykwy a偶 do Pustomyt, od kt贸rych zwraca si臋 ju偶 na po艂udniozach贸d, by u Milatyna dotrze膰 do be艂zkiej granicy. Pomi臋dzy powiatami za艣 艂uckim a krzemienieckim rozgranicze stanowi linia, kt贸ra poczynaj膮c si臋 u uj艣cia Sudy艂贸wki do Styru, okoliwszy Beresteczko, przechodzi t臋 ostatni膮 rzek臋 u uj艣cia Plaszowy, zwraca si臋 po pod Roho藕no ku rz. Ikwie, kt贸r膮 przekracza poni偶ej Werby, spada a偶 ku r臋bom krzemienieckiego starostwa, zk膮d podnosi si臋 ku wierzchowiskom Ponoru do Styru, dalej powy偶ej uj艣cia Kotu艅ki przebywszy Wili臋 spada ku Horyniowi, a偶 w pobli偶u Szelwowa, poczem zn贸w si臋 zwraca r臋bem kstwa ostrog, a偶 ku S艂awucie, powy偶ej kt贸rej przechodzi Hory艅, by zt膮d zwr贸ci膰 si臋 ju偶 wprost ku S艂uczy, gdzie si臋 te偶 ko艅czy poni偶ej Baran贸wki. Zawarte w powy偶szych granicach wo艂y艅skie wojew贸dztwo ogarnia艂o powierzchni臋 o 742, 18 Wo艂y艅 Wo艂y艅 mil kw. g z kt贸rych 374, 30 przypada艂o na powiat 艂ucki, 122, 65 na w艂odzimierski, 245, 23 za艣 na krzemieniecki. Nier贸wnomierno艣膰 owa pomi臋dzy powiatami co do ich obszaru ju偶 dawno powsta艂a. Ksi臋stwo w艂odzimierskie, z kt贸rego wytworzy艂 si臋 powiat tej偶e nazwy, pierwotnie wi臋ksze nawet nieco od 艂uckiego, straci艂o by艂o na rzecz Korony z czasem cala pola膰 swa zachodni膮, mianowicie Che艂m i Be艂z, tak, 偶e przy Wo艂yniu pozosta艂a cz臋艣膰 onego mniejsza, po prawej stronie Bugu, obejmuj膮ca i dzielnice koszyrsk膮, , kt贸ra chwilowo osobny te偶 powiat stanowi艂a. Powiat 艂ucki za艣 obj膮艂 cale staro偶ytne ksi臋stwo 艂uckie, z kt贸rego wyrasta艂y by艂y czasowie i ton臋艂y w niem nast臋pnie drobniejsze dzielnice, jak Drohobu偶, Peresopnica, a potem Ostr贸g, Korzec i inne, tak 偶e nic on z obszaru dawnego ksi臋stwa nie straci艂, zk膮d te偶 trzy razy z g贸r膮 wi臋kszy od w艂odzimierskiego. Powiat krzemieniecki nic tworzy艂 nigdy osobnego ksi臋stwa, skupiony ko艂o jedynego tu zamku hospodarskiego, wa偶y艂 si臋 d艂ugo mi臋dzy Wo艂yniem a Podolem i ostatecznie poch艂on膮艂 w sobie drobniejsze powiaty, Zbara偶, Ku藕min i inne. Stan zasiedlenia owych obszar贸w wojew贸dztwa wo艂y艅skiego ledwie dopiero pod koniec XVI w. da si臋 nieco pewniej zaznaczy膰 statystycznie. Tak oto miast i miasteczek w owej epoce na Wo艂yniu okazuje si臋 68, z kt贸rych 3 kr贸lewskie, 3 duchowne a 62 prywatne; og贸艂em za艣 jedno na 10, 97 mil kw. powierzchni. Z tych na powiat 艂ucki przypada 30, pomi臋dzy kt贸remi 1 kr贸l, 2 duch. a reszta prywatna, og贸艂em za艣 jedno na 27 mil kw. ; na w艂odzimierski 13, z kt贸rych 1 kr贸l. i 1 duch. , lecz og贸艂em jedno na 11 mil kw. ; na krzemieniecki 25, wyj膮wszy 1 kr贸l. , wszystkie prywatne, jedno na 24 m. kw. W roku unii 1569 miasta Wo艂ynia wog贸le, mniej liczne jeszcze, wnios艂y pob贸r od 1, 124 艂an贸w uprawnych, w pow. 艂uckim od 649, we w艂odz. od 198, w krzem, od 277. Pomi臋dzy znaczniejszemi miastami Wo艂ynia pod koniec XVI w. znajdujemy w powiecie 艂uckim 艁uck, Ostr贸g, Dubno, O艂yk臋, Korzec, Mi臋dzyrzecz, Stepa艅, Torczyn, ; we w艂odzimierskim W艂odzimierz, Kowel, Turzysk, Litowi偶, Poryck; w krzemienieckim Krzemieniec, Zbara偶, Wi艣niowiec, Zas艂aw, Konstantyn贸w, Bazylia, Ostropol, Lubart贸w. Ilo艣膰 osad wiejskich na Wo艂yniu pod koniec XVI w. 1583 dochodzi do 1600 1595, z kt贸rych 760 przypada na powiat 艂ucki, 285 na w艂odz. , 550 na krzem. Zk膮d, wobec 724, 18 mil kw. powierzchni wwdztwa wo艂y艅. , wypadnie na 1 mil臋 kw. od 2, 1 do 2, 6 wsi. Uprawiaj膮 za艣 one po 5, 8 艂an贸w km. przeci臋tnie, mianowicie w pow. 艂uckim po 6, 2, w艂odz, po 7, 2, krzem, po 4, 4. Liczba og贸lna ludno艣ci Wo艂ynia w tym偶e czasie si臋ga艂a 300, 000 293, 780 g艂贸w, wi臋c 艣rednio po 396, 9 na 1 mil臋 kw. ; z tych przypada艂o 248690 g艂贸w na ludno艣膰 wiejsk膮, zatem 335 na mil臋, za艣 45090 g艂贸w na miejsk膮, t. j. 61, 9 na 1 m. kw. Co do poszczeg贸lnych za艣 kategoryi owej ludno艣ci, to na 248690 g艂贸w wiejskiej wog贸le sk艂ada艂o 艣i臋 155160 ludno艣ci kmiecej, 77580 innej opodatkowanej, 15950 folwarcznej; za艣 na 45090 g艂贸w miejskiej 40000 op艂acaj膮cych szos, 1840 duchowie艅stwa obojga obrz膮dk贸w, 3250 s艂ug etc. zamkowych. Ilo艣膰 ludno艣ci 偶ydowskiej, osobno branej, nie pewna; w r. 1578 mia艂o jej by膰 do 3000 g艂贸w tylko. Rozmieszczenie topograficzne zaludnienia wo艂y艅skiego wojew贸dztwa w owej 藕e epoce, skupiaj膮cego si臋 w poosobnych w艂o艣ciach, przedstawia obraz wielce urozmaicony. Najprz贸d obszar wwdztwa tego wog贸le ogarnia sob膮, niezale偶nie od podzia艂u na powiaty, dwie wielce r贸偶ne pod ka偶dym wzgl臋dem dzielnice Polesie i Wo艂y艅 w艂a艣ciwy, a potem ka偶da z tych dzielnic uwydatnia w sobie, nie ma艂o wyr贸偶niaj膮ce si臋 wzajem, obr臋by dorzeczowe. Na Polesiu takowych jest 3 obr臋b Turyi Kowel, Styru Czartorysk, oraz dolnego biegu Horynia ze S艂ucz膮 Stepa艅, Korzec; na w艂a艣ciwym Wo艂yniu jeszcze wi臋cej, obr臋b Bugu z 艁ugiem W艂odzimierz, Poryck, potem Styru 艁uck, Beresteczko, dalej Ikw臋 Dubno, Krzemieniec, Hory艅 艣redni Ostr贸g, Zas艂aw, nadto g贸rny bieg onego razem z przytykaj膮cemi Wierzchowiskami dop艂yw贸w dniestrowych Seredu i Zbrucza Wi艣niowiec, Zbara偶, i nakoniec ca艂e dorzecze S艂uczy od 藕r贸de艂 po za uj艣cie Chomaru Konstantyn贸w, Po艂onnc. W艂o艣cie za艣 same roztaczaj膮 si臋 przed naszemi oczyma, po tych obr臋bach obydwu dzielnic, w nast臋puj膮cym porz膮dku, poczynaj膮c od p贸艂nocno zachodniego naro偶nika wojew贸dztwa. Na Polesiu tedy, wszed艂szy na dorzecze Turyi, stanowi膮ce ca艂膮 p贸艂nocn膮 po艂ow臋 powiatu w艂odzimierskiego, mamy przed sob膮 najprz贸d rozleg艂膮 ksi膮偶臋c膮 w艂o艣膰 koszersk膮, rodu Sanguszk贸w, zajmuj膮c膮 w dw贸ch dzia艂ach Kamie艅 i Niesuchoje偶e razem 38, 28 mil kw. , od granicy starostwa ratne艅skiego w ziemi che艂mskiej, a偶 po za Stoch贸d do granicy powiatu 艂uckiego, na po艂udnie za艣 a偶 do rzeki Mielnicy. Na tej rozleg艂ej przestrzeni, poczynaj膮cej si臋 z p贸艂nocy od nieprzerwanych prawie moczar贸w i trz臋sawisk, widzimy rozsiad艂e, jakby na oazach w艣r贸d bor贸w i b艂ot, nieu偶ytk贸w piaszczystych, 2 miasteczka z 30 i par膮 ledwie drobnych wsi ksi膮偶臋cych 23 i innych, mieszka艅cy kt贸rych, bardziej ni偶 rol膮 trudnili si臋 wszelakim przemys艂em le艣nym. Lepszy przecie zaraz co do tego stosunek znajdujemy, posuwaj膮c si臋 w g贸r臋 po tej偶e Turyi, nieco na po艂udniowsch贸d. Tam we w艂o艣ci kowelskiej, zajmuj膮cej 16, 77 mil kw. , w kt贸rym obr臋bie znajduje si臋 te偶 Miz贸w i Stary Koszer 7 wsi, r贸wnie偶 nie bez moczar贸w i nieu偶ytk贸w, osobliwie po samym 艣rodku w艂o艣ci, po lewej stronie Turyi; ale tu ju偶 wypada na mil臋 2 wsi du偶ych, nadto, opr贸cz Kowla, sa tu jeszcze dwa miasteczka Wy偶wa i Milanowicze. W s膮siedniej od po艂udniowschodu w艂o艣ci Kupieczowskiej w艂adyk贸w w艂odzimier. , z nowoosadzonem miasteczkiem Jeziorzanami, rozpostartej tylko na przestrzeni 3, 13 mil. kw. , podobnie偶 na 1 mili kw. po 2 wsi du偶e. Za to powy偶ej Kowla le偶膮ca w艂o艣膰 turzyska, zajmuj膮ca 6, 17 m. kw. , cho膰 ma na 1 mili kw. 2, 7 wsi, lecz te s膮 znacznie s艂absze. Po wierzchowisku Turyi i po Mielnicy do Stochodu wpad膮j膮cej, 艣r贸d osad nale偶膮cych do mniej zamo偶nych ziemian gniazdowych, stosunek zaludnienia napewno bli偶szym by艂 Turzyska ni偶 Kowla, osady wszak偶e jak Ho艂owby, Mielnica i inne s膮 dosy膰 znaczne. Odmienniej nieco przedstawia si臋 s膮siedni u wschodu dorzecza Turyi obr臋b. W borach dolnego biegu Styru i Horynia ju偶 w 艂uckim powiecie, p艂ug jeszcze nie zdo艂a艂 wiele zagarn膮膰 zdatnej do uprawy ziemi, zreszt膮 wystarcza艂a tu gospodarka, oparta na bujnych, le艣nych wypasach, my艣liwstwie, rybo艂贸wstwie, bartnictwie, stosunki te藕 i co do zaludnienia, bardziej tu podobne do tych, jakie widzimy we w艂o艣ci koszerskiej ni偶 kowelskiej. W艂o艣膰 czarnohorodzka, rozci膮gaj膮ca si臋 od granicy pi艅skiej, pomi臋dzy Stochodem i Styrem i wszystkie osady doko艂a niej, to typ w艂a艣nie b艂otnole艣nej pustyni, w艣r贸d kt贸rej rozproszy艂y si臋, niby ostrowki jakie, rzadkie sio艂a i za艣cianki. W gniazdowej w艂o艣ci ksi膮偶臋cej Czartoryskiej, zalegaj膮cej a偶 40, 13 mil kw. po obydwu brzegach dolnego Styru, dostrzegamy ledwie 36 osad, mi臋dzy kt贸remi s膮 takie, co nie posiadaj膮 i dw贸ch dym贸w nawet, obok znaczniejszych, jak W艂odzimirzec o 41 dym. i inne, bli偶sze samego miasta Czartoryska, gdy zn贸w ca艂a po艂owa w艂o艣ci p贸艂nocna poni偶ej W艂odzimierca ko艂o 20 mil kw. , to b贸r prawie tylko, przerywany moczarami. Le偶膮ca na Styrze powy偶ej, t. j. na po艂udnie od Czartoryska ksi膮偶臋ca wlo艣c czetwerty艅ska przedstawia przy 3, 6 m. kw. obszaru, na 1 mil臋 zaledwie 4 kmiece lany. Podobny偶 stosunek uprawy gruntu i zaludnienia panowa艂 zapewne i wy偶ej jeszcze po Styrze i Stoch odzie, doko艂a gniazd r贸wnie drobnych tam rod贸w kniaziowskich, w Wielicku, Sokolu, Lubczu, Woronczynie, Nieco lepszy mo偶e w Berezku, oraz w艂o艣ci w艂adyk贸w 艂uckich przy m. Bo偶yszczu. Za to zn贸w w rozleg艂ej ksi膮偶臋cej w艂o艣ci stepa艅skiej, na dolnym Horyniu, widzimy na 46, 9 m. kw. wsi, ledwie jedn膮 przeci臋tnie na mil par臋; co tem zrozumialsze, ile 藕 tu osady trzymaj膮 si臋 prawie brzeg贸w Horynia jedynie a nietylko cala po艂owa p贸艂nocnowschodnia w艂o艣ci, lecz i ca艂y w膮zki rubie偶 zachodni, od w艂o艣ci Czartoryskiej a偶 do ksi臋stwa dubrowickiego i S艂uczy, stanowi ca艂kowicie niemal pustyni臋 le艣n膮. Lecz i tutaj wcale to nie 艣wiadczy ani o malej zamo偶no艣ci, ani o zbyt s艂abem zaludnieniu tamtych okolic m. Stepa艅 do艣膰 ludne i wobec nieznacznej uprawy roli przy osadach, 偶ywa zabiegliwo艣膰 w puszczy. Wy偶szy oczywi艣cie stopie艅 zaludnienia przedstawiaj膮 le偶膮ce na po艂udnie od stepa艅skiej, po lewej stronie Horynia a stykaj膮ce si臋 ju偶 z w艂a艣ciwym Wo艂yniem, w艂o艣ci. Wlo艣c o艂ycka, obejmuj膮ca cale dorzecze Puty艂贸wki, dop艂ywu Horynia, posiada na przestrzeni 14, 64 mil kw. ze 35 wsi, a razem z miastem ok. 7380 ludno艣ci. Na wsch贸d od poprzedniej, rozpostarta po dorzeczu dolnego Stub艂a, wlo艣c klewa艅ska na obszarze 10, 44 m. kw. obejmuje opr贸cz 20 z g贸r膮 wsi ksi膮偶臋cych, nadto do 15 osad stanowi膮cych gniazda i posiad艂o艣ci ziemian miejscowych, kt贸re powsta艂y by艂y niegdy艣 doko艂a staro偶ytnej Peresopnicy, Warunki tu zaludnienia, je艣li nie lepsze, to r贸wne jak we w艂o艣ci o艂yckiej, chocia偶 samo miasto Klewa艅 bardzo jeszcze skromne. S膮siednia dalej od wschodu i podobnie偶 rozleg艂a o 10, 11 m. kw. w艂o艣膰 rowie艅ska, ogarniaj膮ca w swym obr臋bie nadto Szpan贸w, Zaborol i inne ziemia艅skie dziedziny, posiada i zaludnienie takie偶, jak na dorzeczu Puty艂贸wki i Stub艂a, t. j. w dw贸ch poprzednich w艂o艣ciach, przynajmniej po lewej, po艂udniowej tutaj strome Horynia, gdy po prawej p贸艂nocnej, ku Stepaniowi, zalega艂o widocznie obszerne le艣ne pustkowie. We w艂o艣ci drohobuzkiej, rozproszonej wy偶ej przy Horyniu, jako resztka dawnego ksi臋stwa udzielnego, mniej ju偶 mo偶e dodatni stosunek w samem jej zwartem j膮drze, przecie na 0, 90 m. kw. miasteczko i 5 wsi. We w艂o艣ci hosckiej, po prawej stronie Horynia, dalej na wsch贸d ku Mi臋dzyrzeczowi, przy 3, 18 m. kw. obszaru, znajdujemy do 10 wsi, o s艂abej jednak uprawie. S艂absz膮 za艣 jeszcze napewno jest ona w Tuczynie i ca艂ym przestworze dalej na p贸艂noc, przez moczary, ku rubie偶om ksi臋stwa koreckiego. Z dorzecza dolnego Horynia przechodz膮c dalej na wschod ku S艂uczy, w obr臋b jej lewych dop艂yw贸w Kiecki, Korczyka i Ceremu, spotykamy odmienny te偶 widok. Zjednoczone w艂o艣cie korecka z mi臋dzyrzeck膮 rozi膮gaj膮ce si臋 na przestrzeni 3, 79 m. kw. , ogarniaj膮 57 wsi 21 36, przy 2 miastach, z kt贸rych kilka le偶y ju偶 za S艂ucz膮, a wi臋c urz臋dowonominalnie ju偶 w wwdztwie kijowskiem; nadto zaznaczy膰 te偶 nale偶y, 偶e ca艂y pas p贸艂nocny koreckiego ksi臋stwa, kt贸re w艂o艣cie owe tworz膮, pokryty borem i moczarami. Sam naro偶nik p贸艂nocnowschodni wo艂y艅skiego Polesia stanowi膮ca wlo艣c ksi膮偶臋ca zwiahelska, r贸wnie po za S艂ucz, w Kijowszczyzn臋 nieco przekraczaj膮ca, obejmuje po lewej stronie tej rzeki i nad jej dop艂ywem Smo艂k膮 9, 12 mil kw. , na kt贸rym to obszarze rozrzucone z 10 wsi i chutor贸w, cho膰 i wsi te bardziej chutorami zwa膰by wypada艂o. Ludno艣贸 zagrodnicza wszak偶e, rozproszona po borach, szczu Wo艂y艅 Wo艂y艅 p艂膮 by膰 nie mog艂a, maj膮c przytem na znacznej przestrzeni rybn膮 S艂ucz jej dop艂ywami. Nie inaczej te偶 pewnie by艂o i we w艂o艣ci bereznia艅skiej, na p贸艂noc od ksi臋stwa koreckiego, mi臋dzy w艂o艣ci膮 stepa艅ska a S艂ucz膮, podobnie jak i w rozci膮gaj膮cej si臋 od niej na po艂udnie, po przez Korczyk, Cerem i Smolk臋, w艂o艣ci berestowskiej, obejmuj膮cej na 10, 28 mil kw. 9 wsi. Po wyszczeg贸lnieniu powy偶szych w艂o艣ci, gdy si臋 rzuci okiem na Polesie wo艂y艅skie w og贸艂e, wypadnie przyzna膰, 偶e co do zaludnienia onego pod koniec XVI stulecia, by艂o takowe do艣膰 nale偶ytem, tylko 偶e ma艂o miejscowo艣ci mocniej w niem osadzonych. Skutkiem czego cala ta pola膰 le艣na wojew贸dztwa przedstawia si臋 jako kraina, mniej zapewnie uprawiona ni偶 dzisiaj, ale nie o wiele s艂abiej zaludniona chyba. Wi臋ksze jak gdziekolwiek od Tatar bezpiecze艅stwo, obfito艣膰 pastwisk, zwierzyny, ryb, pasiek, bogatsze ni偶 gdzieindziej rudnie, wszystko to razem skupia艂o tu ludno艣膰 bardziej ni偶 mo偶e pon臋ty 偶yzniejszej gleby w miejscowo艣ciach otwartych. Tak, 偶e nie mog艂o by膰 jeszcze w owe czasy podobnej r贸偶nicy w stopniu zaludnienia Polesia i Wo艂ynia w艂a艣ciwego, jaka p贸藕niej z rozwojem gospodarstwa rolnego nast膮pi膰 musia艂a. Pas Wo艂ynia w艂a艣ciwego, rozci膮gaj膮cy si臋 pomi臋dzy po艂aci膮 polesk膮 a podolskiem Pobo偶em przedstawia wszak偶e innego ni偶 na Polesiu rodzaju, co do zaludnienia, posta膰. Tak poczynaj膮c r贸wne偶 od zachodu, od granicy che艂mskiej, obr臋b 艁ugu, mi臋dzy Bugiem a Styrem, stanowi膮cy po艂ow臋 po艂udniow膮 powiatu w艂odzimierskiego, z pozbawionem dawnej swej w艂o艣ci miastem W艂odzimierzem, nale偶y do lepiej ju偶 zaludnionych okolic Wo艂ynia; bardziej zabezpieczone po艂o偶enie i 偶yzniejsza od nadturyjskiej po艂owy powiatu gleba temu sprzyjaj膮. Le偶膮ca na zach贸d od W艂odzimierza w艂o艣膰 w艂adyk贸w miejscowych mikulicka posiada na przestrzeni 1, 24 m. kw. 7 wsi, a im dalej na po艂udnie w g贸r臋 艁ugu, tem zaludnienie silniejsze. Na po艂udniozach贸d od Mikulicz, bli偶ej ku Bugowi nad Studziank膮, na r贸wni Hrubieszowa w ziemi che艂mskiej w drobnej posiad艂o艣ci biskup贸w 艂uckich choteczowskiej, zajmuj膮cej ledwie 0, 8 mili kw. widzimy 5 wsi o 64 艂anach kmiecych; przyk艂ad wyj膮tkowy prawie, przy艣wiadczaj膮cy, 偶e i wtedy ju偶 miejscami, w dobrach duchownych przewa偶niej, spotyka膰 si臋 daje na niewielkim kawa艂ku 偶yzniejszej ziemi upraw臋 wy偶sz膮, gdy偶 i folwark porz膮dny isnia艂 tu niezawodnie. We w艂o艣ci latowizkiej z Sielcem, od Buga po 艁ugu, na 4, 28 m. kw. widzimy 16 wsi. Wy偶ej na 艁ugu le偶膮ca ksi膮偶臋ca w艂o艣贸 porycka, u granicy be艂zkiej, ledwie 2, 14 m. kw. rozleg艂a, ma miasteczko i 7 wsi. Jeszcze mniejsza od poryckiej, ku p贸艂nocy od niej, w艂o艣贸 ksi膮偶臋ca zamlicka, lepiej nieco od niej osadzona, ma bowiem na l, 15 m. kw. 6 wsi. Rozci膮gaj膮ca si臋 na p贸艂nocnowsch贸d od poprzedniej w艂o艣膰 艂okacka, rozleg艂a 2, 47 m. kw. przedstawia stosunek jeszcze lepszy, posiada mstko i 10 wsi. Podobny偶 stosunek przewa偶a tu zapewne i na calem pograniczu powiatu 艂uckiego, po wododziale mi臋dzy 艁ugiem a Styrem, ku 藕r贸d艂om Stochodu, tu w rozproszonej w艂o艣ci 艣winiuskiej naprz. 13 wsi. W przytykaj膮cym od wschodu do dorzecza 艁ugu obr臋bie g贸rnego Styru z jego dop艂ywami, najprz贸d rozci膮gaj膮ca si臋 po lewej strome tej rzeki w艂o艣贸 biskupia torczy艅ska z Sadowem na 4, 5 mili kw. posiada miasto i 14 wsi. Nie gorszy te偶 stosunek panuje i na calem dorzeczu Tykwy, nasiad艂em przedewszystkiem gniazdami ziemia艅skiemi, oraz rozmaitej przynale偶no艣ci dobrami kleru obojga obrz膮dk贸w. Ku po艂udniowi dalej i granicy be艂zkiej, na dorzeczu Zborysz贸wki zaludnienie jeszcze znaczniejsze, tu we w艂o艣ci horohowskiej na 1, 27 m. kw. znajdujemy mstko i 4 wsi du偶e. Mniej zaludniona nieco s膮siednia w艂o艣膰 holaty艅ska, czyli zwinihorodzka, na tej偶e Borys贸wce bli偶ej Styru le偶膮ca, kt贸ra przy 2 m. kw. ma mstko i 6 wsi. Po prawej stronie Styru, ko艂o sto艂ecznego 艁ucka i zakonnego 呕ydyczyna, wsi cho膰 g臋ste, nie rozleg艂e, monasterskich 5 wsi; 艁uck za艣 w艂o艣膰 sw膮 w艂a艣ciw膮 oddawna ju偶, podobnie jak W艂odzimierz, na rzecz gniazdowych tu ziemian, oraz duchowie艅stwa utraci艂. Powy偶ej przy Styrze u uj艣cia Ikwy rozpostarta, na 1, 09 m. kw. drobna w艂o艣膰 targowicka ma 1 mstko i 7 wsi niewielkich. Taki te偶 stosunek wyst臋puje i dalej na po艂udnie, w艣r贸d gniazd ziemia艅skich od Krasnego ku Roho藕nu i Kozinowi nad Plaszewk膮, pogarszaj膮c si臋 odt膮d ci膮gle ju偶 w powiecie krzemienieckim, w miar臋 zbli偶ania si臋 ku Radziwi艂owu i granicy be艂zkiej. Na dorzeczu Ikwy i poblizkich strumieni stopie艅 zaludnienia nie jednostajny. W powiecie 艂uckim, w rozleg艂ej w艂o艣ci dubie艅skiej, obejmuj膮cej razem przestrzeni 19, 33 m. kw. , siedzi 40 wsi ksi膮偶臋cych a nadto kilka bli偶szych m. Dubna wsi szlacheckich oraz, zalegaj膮ca od p贸艂nocy, oddzielana czasem od g艂贸wnej, drobna w艂o艣贸 偶ornowie艅ska o 6 wsiach. W przytykaj膮cej od wschodu do Dubie艅szyzny nieznacznej w艂o艣ci kniahyni艅skiej nad g贸rnym Stub艂em, w bardziej zwartym 偶yznym obszarze, wy偶sza norma zaludnienia, 8 wsi na 1, 32 m. kw. Mniej pomy艣lny stosunek w s膮siednich Warkowiczach. W powiecie krzemienieckim na g贸rnym biegu wpadaj膮cej do Ikwy Je艂owicy, w艂o艣贸 antonowiecka, o 6 wsiach na 3, 15 m. kw. , bardziej ra偶膮cy stosunek przedstawia, ma艂o tu jeszcze w艣r贸d bor贸w i majdan贸w kmie膰 uprawia roli. Lecz w starostwie krzemienieckiem, po prawej stronie g贸rnej Ikwy i na wierzchowisku zmierzaj膮cej ku Horyniowi Wilii, na 4, 64 m. kw. miasto i 12 wsi, przy widocznych 艣ladach gospodarki kr贸l. Bony. Na przytykaj膮cem do Ikwy dorzeczu g贸rnej Wi lii, na przestrzeni conajmniej 15 m. kw. , od Szumbaru, przez Sura偶 ku Kuniewu stosunek zaludnienia i uprawy o wiele s艂abszy, za wyj膮tkiem pobli偶a samej rzeki, gdzie osady sa wi臋ksze i liczniejsze. Na 艣rednim Horyniu, po obydwu Jego brzegach w艂o艣膰 ksi膮偶臋ca ostrogska szeroce oto rozpo艣ciera si臋 d艂ugim, z zachodu na wsch贸d, pasmem, od Kniahynina do Beresdowa, na po艂udnie si臋ga Bia艂ogr贸dki a ku p贸艂nocnozachodowi, przez dzia艂 sw贸j Zdo艂bic臋, wbija si臋 klinem mi臋dzy w艂o艣cie klewa艅ska i rowie艅ska i zajmuje razem 32, 03 m. kw. Ca艂e pierwotne ksi臋stwo jednem s艂owem posiada te藕 zaludnienie wielce urozmaicone, silniejsze po brzegach rzek, najs艂absze po le艣nych wodzia艂ach dop艂yw贸w Horynia i innych, og贸艂em wsi 72 68 4 zdo艂b. i 1 miasto. Gorszy jeszcze stosunek dostrzegamy, posuwaj膮c si臋 dalej na po艂udnio wsch贸d i po za 艣redni Hory艅, ku wierzchowiskom Chomru z jednej, Korczykaza艣 z drugiej strony; na p贸艂noc bowiem od Zas艂awia, gniazda obszernej ksi膮偶臋cej w艂o艣ci tu si臋 rozpo艣cieraj膮cej po nad Cwetoch膮 i wy偶ej, tam gdzie p贸藕niej powsta艂y S艂awuta, Szepiet贸wka, b贸r, tylko, puszcza. Zt膮d we w艂o艣ci Zas艂awskiej na 32, 33 m. kw. , opr贸cz miasta, wsi 37 tylko, stosunek o po艂ow臋 s艂abszy ni偶 we w艂o艣ci ostrogskiej. 呕ywiej za to wygl膮da dzia艂 dorzecza Horynia powy偶ej Zas艂awia, od Kornicy, przez Lachowce ku Januszpolowi w drobnej w艂o艣ci tu Lachowieckiej 7 wsi. Jeszcze bardziej zwarte i silne miejscami zaludnienie widzimy na g贸rnym biegu Horynia, poczynaj膮c od jego wierzchowisk u czerwonoru skiej granicy. Skrajna tu w艂o艣膰 wi艣niowiecka obejmuje 17, 53 m. kw. , na kt贸rych si臋 mie艣ci 16 wsi, oraz par臋 mstek. Ni偶ej po Horyniu le偶膮ca w艂o艣膰 januszpolska ma na 3, 12m. kw. 6 wsi, opr贸cz mstka. Nielepszy stosunek i w 艁anowcach, drobnej w艂o艣ci ziemia艅skiej, na po艂udniu powy偶szej, nad 呕erdzi膮, wpadaj膮c膮 do Horynia, tu na 1, 52 m. kw, sze艣膰 niewielkich wsi. Za to w drugiej drobnej w艂o艣ci ziemia艅skiej, przytykaj膮cej od po艂udniowschodu do dw贸ch poprzednich, na Po艂twie, p艂yn膮cej ku Horyniowi, mian. Czo艂ha艅skiej Teofilpol, wyj膮tkowy przyk艂ad silniejszej uprawy, w 6 wsiach na przestrzeni 2, 48 m. kw. We wio艣ci wyszogrodzkiej, ogarniaj膮cej wierzebowiska rzeczek sp艂ywaj膮cych do 呕erdzi, na 2, 22 m. kw, 9 wsi. Gorzej znacznie od dorzecza g贸rnego Horynia uprawionem jest i s艂abiej zaludnionem, przytykaj膮ce do niego na ca艂ej 艣cianie od po艂udnia, zagarni臋te w obr臋b wojew贸dztwa wo艂y艅skiego, dorzecze w贸d zbiegaj膮cych ku Dniestrowi. Tu najprz贸d od samej granicy halickiej spotykamy na dop艂ywie jego Seredzie, w艂o艣贸 czerniechowsk膮, maj膮c膮 na obszarze 3, 48 m. kw. 9 wsi, drobne osady nad jeziorzyskami, jakby na jakiem pustkowiu poleskiem. Lepiej ju偶 w s膮siedniej od wschodu w艂o艣ci ko艂ode艅skiej nad Hnizn膮. , do Seredu sp艂ywaj膮ca, gdzie na 4, 69 m. kw. mstko i 14 wsi. Na po艂udniowsch贸d od w艂o艣ci ksi膮偶臋cych wi艣niowieckiej i ko艂ode艅skiej, po wierzchowiskach strumieni biegn膮cych cz臋艣ci膮 do Seredu, wi臋cej za艣 do Zbrucza, rozscie艂aj膮ce si臋 dalsze w艂o艣ci tego偶 rodu zbarazkiego, przedstawiaj膮 w miar臋 posuwania si臋 na po艂udnie coraz mocniejszy stosunek uprawy i zaludnienia. Najprz贸d we w艂o艣ci Zbarazkiej, zajmuj膮cej mil kw. 13, 46, miasto i 13 wsi zaledwie, stosunek s艂abszy znacznie ni偶 w Ko艂odnem. Lecz ju偶 w le偶膮cej na p贸艂nocnowsch贸d ku Czo艂hanowi w艂o艣ci bia艂ozerskiej, na 9, 44 m. kw. 35 wsi. W dope艂niaj膮cych za艣 niejako powy偶sze, mniejszych 2 w艂o艣ciach, o Podole ju偶 opartych, znajdujemy w wo艂oczyskiej na 2, 41 m. kw. 10 wsi, w monaczy艅skiej na 3, 74 m. kw. 13 wsi. Dorzecze S艂uczy, stanowi膮ce granic臋 Wo艂ynia na po艂udniu od Podola, korytem za艣 rzeki na wschodzie od Kijowszczyzny, ogarniaj膮c wcale znaczn膮 przestrze艅 wo艂y艅skiego wojew贸dztwa przedstawia i pod wzgl臋dem g臋sto艣ci zaludnienia znacz膮ce urozmaicenie. Stosownie do rozmaito艣ci gleby i po艂o偶enia odmiennie te藕 ono wygl膮da w obr臋bie swym po艂udniowym, inaczej we wschodnim. Ca艂e le艣ne wierzchowisko S艂uczy stanowi w艂o艣膰 krasi艂owska, zajmuj膮j膮ca razem ze 艣wie偶膮 Bazyli膮 i staro偶ytnym Ku藕minem mil kw. 17, 84 o 19 wsiach jedynie, przy 3 mstkach. W przytykaj膮cej do niej, ni偶ej po S艂uczy, od wschodu, a rozci膮gni臋tej po tej dop艂ywie Ikopoci, oraz wierzchowiskach Ikwy podolskiej, w艂o艣ci konstantynowskiej, na 20, 25m. kw. 偶yznego, stepowego bardziej grantu, wsi 47 tylko, opr贸cz miasta. Pomniejsza z ostrogskich w艂o艣ci, oparta o poprzedni膮 od p贸艂nocowschodu, a le偶膮c膮 na g贸rnym Chomorze u granicy Zas艂awskiej, mian. sul偶y艅ska ma na 4, 39 m. kw. 10 wsi. Opieraj膮ca si臋 za艣 o konstantynowsk膮, ze strony przeciwnej po艂udniowowschodniej, w艂o艣膰 ostropolska na S艂uczy i jej dop艂ywie Bie艂ce, posiada na 8, 25 m. kw. mstko i 15 wsi. Nakoniec, zwr贸ciwszy si臋 ku p贸艂nocy, z biegiem Stuczy, kt贸ra w t臋 stron臋 odt膮d ju偶 zmierza, wkraczamy na dobre w nap贸艂 stepowe, na p贸艂 le艣ne pustkowie prawie, nara偶one nadto na cz臋stsze zniszczenia koczownik贸w. G艂贸wn膮 tu dziedzin臋 stanowi w艂o艣膰 po艂o艅ska, rozci膮gaj膮ca si臋 po lewej stronie S艂uczy, stanowi膮cej tu granic臋 Wo艂ynia z Kijowszczyzna, po przez Chomor a偶 do wododzia艂u z Okopem, a z po艂udnia na p贸艂noc od w艂o艣ci ostropolskiej a偶 pod r臋by Zwiahelskie i granic臋 tam powiat贸w krzemienieckiego z 艂uckim; zajmuje ona mil kw. 20, 12, na kt贸rym to obszarze wsi 26. Ca艂y za艣 przestw贸r dorzecza g贸rnego Smo艂ki, na p贸艂nocowsch贸d od w艂a艣ciwej w艂o艣ci po艂o艅skiej, od Sudy艂kowa i Chrolin a偶 po za Majdan 艁abu艅ski, to ju偶 prawdziwa le艣na puszcza, 艂膮cz膮ca si臋 bez Wo艂y艅 po艣rednio z lasami zas艂awskiemi nad Cwetoch膮. Na po艂udniozach贸d od Po艂onnego, ku Sul偶ynowi, po Chomorze g艂贸wnie i dop艂ywie Jego Pohance rozsiad艂a w艂o艣膰 艂abu艅ska ma na 411 m. kw. 7 wsi. Na po艂udniowsch贸d za艣 od Po艂onnego rozci膮gaj膮ca sie w膮zkim pasmem ku Ostropolo膰 wi i granicy podolskiej, ju偶 i po za S艂ucz膮, w艂o艣膰 lubartowska, o 3, 25 m. kw. przedstawia podobny chyba do po艂o艅skiej stan zaludnienia. Ka偶da z powy偶szych w艂o艣ci skupia sie oczywi艣cie ko艂o swego miasteczka. Niemniejsze tez urozmaicenie uwydatnia z natury rzeczy wzgl臋dny stopie艅 uprawy w owych obr臋bach wwdztwa wo艂y艅. pod koniec XVI w. Oto w po艂aci poleskiej ca艂y najprz贸d pas pogranicza wo艂y艅skiego Polesia od strony p贸艂nocnej, t. j. wwdztwa brzesko litewskiego, na przestrzeni od ziemi che艂mskiej a偶 do powiatu 偶ytomierskiego, po dolnym biegu wszystkich rzek sp艂ywaj膮cych do Prypeci, jest to d艂ugi 艂a艅cuch bor贸w, kniei i trz臋sawisk, w艣r贸d kt贸rych zrzadka tylko rozsiane drobne wi臋ksza cz臋艣ci膮; osady, ubocznie zaledwie trudni膮ce si臋 rol膮, tak 偶e tu najwi臋cej 5 艂an贸w kmiecych przeci臋tnie przypada na 1 mil臋 kw. , ni偶ej tego w Stepaniu i Zwiahlu, wy偶ej w Korcu. Za to w pasie po艂udniowszym, we w艂o艣ciach kowelskiej, o艂yckiej, klewa艅skiej, rowie艅skiej, ilo艣膰 uprawnych 艂an贸w przechodzi cyfr臋 t臋 o 4, 5 razy. W innych przecie drobniejszych jest s艂absz膮, , wyj膮tkowo jednak w posiad艂o艣ci duchownej Kupiczowie, bli偶ej Kowla, do 33 艂an. km. dochodzi. W po艂aci w艂a艣ciwie wo艂y艅skiej, na dorzeczu 艁ugu najprz贸d uprawa silniejsza ni偶 w pasie po艂udniowym Polesia, przeci臋tnie przekracza 25 艂an. km. na 1 mil臋 kw. , chocia偶 wyj膮tkowo w dobrach duchownych, bli偶ej W艂odziemierza przeskakuje z 10 w Mikuliczach na 6 razy tyle w Choteczowie. Na Styrze, bli偶ej 艁ucka stosunek 艂an贸w Jeszcze wy偶szy nad 25, osobliwie w dobrach duchownych si臋ga po za 30 艂an. km. , podnosz膮c si臋 w drobnym Horochowie a偶 wy偶ej 60, by w Targowicy spa艣膰 do 15. Na Ikwie przeskoki nie mniej ra偶膮ce na dolnej w艂o艣膰 dubie艅ska ma do 16 艂an贸w tylko, na g贸rnej w艂o艣膰 krzemieniecka do 60; za to drobne w艂o艣ci odwrotnie, tam Kniahynin ma wy偶ej 45 艂an. km. , tu Antonowce o 7 razy ich mniej. Na 艣rednim Horyniu za to uprawa daleko s艂absza ani偶eli ni偶ej Drohobu偶 etc. i wy偶ej na tem dorzeczu w艂o艣膰 ostrogska ma przec. 11 艂an. , zas艂awska o po艂ow臋 mniej. U wierzchowisk bowiem tej rzeki i na Jej g贸rnym biegu stopie艅 uprawy zn贸w si臋 podnosi na 15 艂an. przeci臋tnie, przy czem jednak 艁anowce maj膮 12 a Czo艂han a偶 30 lan. km. Na dorzeczu w贸d do Dniestru sp艂ywaj膮cych, od zachodu po Seredzie licha uprawa, 6 艂an. km. na 1 mil臋, na po艂udniowsch贸d po Zbruczu 3 razy tyle. G贸rne dorzecze S艂uczy przedstawia na po艂udniozachodzie 7 lan. tylko, gdy na p贸艂nocowschodzie do 16. Na koniec 艣redni bieg tej偶e rzeki to ju偶 pustkowie tylko, wyzywaj膮ce ku wznowieniu osiedlenia. Co do stosunk贸w w艂asno艣ci ziemskiej na Wo艂yniu pod koniec XVI w. , to poczynaj膮c od d贸br kr贸lewskich, zaznaczy膰 najprz贸d z g贸ry nale偶y, i偶 przedstawiaj膮 one w owej epoce ju偶 tylko szcz膮tki jedynie dawnej ich przestronno艣ci i bogactwa. Utrzyma艂y si臋 tu ledwie 3 ubo偶utkie, prawie wszystkie oskubane wielce, starostwa przy 3 zamkach kr贸lewskich, stanowi膮cych ogniska 3 wo艂y艅. wwdztwa powiat贸w. R. 1570 do klucza 艂uckiego nale偶a艂o 7 wsi Czarnohorodek, Ko艂ek i inne, ale ju偶 1583 r. s膮 one w posiadaniu ks. Sanguszk贸w; ststwo w艂odzimierskie dawniej w艂o艣膰 sw膮 straci艂o; przy krzemienieckiem jedynie pozosta艂 obszar 4, 04 mil kw. , ci膮gn膮cy si臋 pod艂u偶nie od Ikwy na wsch贸d ku wierzchowisku Wilii. Za to uposa偶enie duchowie艅stwa obojga obrz膮dk贸w Jest wcale znacznem na Wo艂yniu. Co wi臋cej samo po艂o偶enie i roz grupowanie topograficzne d贸br duchownych podnosi ich znaczenie, le偶膮 one najbli偶ej centr贸w hierarchicznych, zaokr膮glone i zagospodarowane nale偶ycie. Oczywi艣cie przewa偶a艂y dobra panuj膮cego wschodniego obrz膮dku, kt贸ry posiada艂 tu a偶 dwie katedry 艂uck膮 i w艂odzimiersk膮, dyecezya kt贸rej obejmowa艂a i powiat brzeski, pozosta艂y i po 1569 r. przy Litwie. Nadania tych katedr pochodzi艂y jeszcze ze staroruskiej epoki. W艂adyctwo 艂uckie mia艂o swe dobra rozproszone po zachodnim Wo艂yniu, g艂贸wn膮 w艂o艣贸 kt贸rych stanowi艂y Ro偶yszcza nad Styrem, nadane jeszcze przez Lubarta Giedyminowicza 1322 r. razem z Mizoczem etc. W艂odzimierskie za艣 posiada艂o uposa偶enie, opr贸cz mienia rozrzuconego pojedy艅czopo powiecie, w dwuch kompleksach; z tych w艂o艣膰 Mikulicze tu偶 nad 艁ugiem, Kupicz贸w za艣, dar jeszcze Romana M艣cis艂awicza, bli偶ej Kowla. Z monaster贸w obrz膮dku wschodniego na Wo艂yniu najzamo偶niejszy 偶ydyczy艅ski w pow. lackim, posiada ca艂膮 w艂o艣膰 rozrzucon膮 nad Styrem poni偶ej 艁ucka o 10 wsiach etc; po nim id膮cy derma艅ski, bogato uposa偶ony w 5 wsiach w艂o艣ci ostrogskiej; staro偶ytny drohobuski trzyma jeszcze wie艣 Drozd贸w, za to peresopnicki widocznie ju偶 poch艂oni臋ty we w艂o艣ci klewa艅skiej. W pow. w艂odzimierskim najprz贸d monaster Spasa we W艂odzimierzu posiada w艣 Janowiec; mielnicki dzier偶y Zadyby we w艂o艣ci niesuchojeskiej, Michaj艂owski w Turzysku ma w艣 Michaj艂owice; monaster w Oranach uposa偶ony na miejscu; nakoniec w Zimnie mia艂 czas pewien Mark贸w Staw we w艂o艣ci litowizkiej. Posiadaj膮 na Wo艂yniu i archimandryci pieczarscy w Kijowie Horodek i Obar贸w, w powiecie 艂uckim, w艂o艣ci rowie艅skiej. W powiecie krzemienieckim 偶adnych d贸br duchownych. Opr贸cz monaster贸w maj膮 te藕 i niekt贸re znaczniejsze cerkwie i parochie wsie w艂asne. Wo艂y艅 Obrz膮dek zachodni, 艂aci艅ski, posiada艂 na Wo艂yniu nie mniej znacz膮ce uposa偶enie swego duchowie艅stwa. Biskupstwo 艂uckie, do kt贸rego dyecezyi nale偶a艂y, opr贸cz wo艂y艅skiego, wwdztwa brac艂awskie, podlaskie i brzeskielitew. , mia艂o dobra rozleg艂e, cho膰 rozproszone, w pobli偶u stolicy samej, tak dyecezyi, jak i wwdztwa; gl贸wn膮, ich podstawo stanowi艂a w艂o艣贸 torczy艅ska na dorzeczu Stawgi, wpadaj膮cej do Styru poni偶ej 艁ucka, od kt贸rej nieopodal ju偶 w pow. w艂odzimierskim, ku Bugowi, le偶a艂a niewielka lecz zamo偶na wlo艣膰 choteczowska. Nie do艣膰 tego, obok katedry 艂aci艅skiej, posiadali te偶 wsi w艂asne po 2, kanonie 艂uckie, kustosz, dziekan, oraz przeor klasztoru dominikan贸w w 艁ucku, wszystkie w pow. 艂uckim. Nawet pop ormia艅ski 艂ucki dzier偶y maj膮tek ziemski Czepor贸w, w pow, 艂uckim, nad Tykw膮. Co do d贸br ziemia艅skich, szlacheckich, nakoniec, przewa偶a艂y takowe na Wo艂yniu niepomiernie dwie powy偶sze, cho膰by razem wzi臋te d贸br kategorye, tak jak zn贸w w艣r贸d nich samych przewa偶a艂y oczywi艣cie kniaziowskie, uksi膮偶臋cone latyfundye Najpot臋偶niejsze ze wszystkich tu latyfundyi stanowi艂a Ostrogszczyzna. Znane pod t膮 og贸ln膮 nazw膮 posiad艂o艣ci rodu ksi膮偶膮t Ostrogskich w wwdztwie wo艂y艅. zajmuj膮 niemal 1 3 onego, przedstawiaj膮 konglomerat prawie, nietylko klucz贸w i w艂o艣ci, lecz i ksi臋stw ca艂ych. Podstaw臋 tego, rozcz艂onkowanego nieco wprawdzie konglomeratu stanowi艂a w艂o艣贸 ostrogska, w艂a艣ciwe ksi臋stwo ostrogskie pierwotnie, ogarniaj膮ce i s膮siedni膮 w艂o艣膰 dubie艅sk膮. Do tych dw贸ch w艂o艣ci, przedstawiaj膮cych razem z Zas艂awiem gniazdow膮 dziedzin臋 rodu ksi膮偶膮t Ostrogskich, do艂膮czyli oni z czasem kilka innych jeszcze na Wo艂yniu ksi臋stw i w艂o艣ci. Do liczby tych w pow. 艂uckim nale偶膮 uksi膮偶one w艂o艣ci rowie艅ska, stepa艅ska, zwiahelska, oraz szcz膮tki dawnego ksi臋stwa drohobuzkiego. Og贸艂em w pow. 艂uckim obszar przewy偶szaj膮cy 1 3 onego, mil kw. 130. W powiecie za艣 krzemienieckim do domu tego nale偶y ju偶 ca艂y prawie bieg S艂uczy od samego jej Wierzchowiska niemal a偶 ku w艂o艣ci zwiahelskiej. Id膮 tu po sobie porz膮dkiem w艂o艣ci nast. krasi艂owska, konstantynowska, oraz klucze ostropolski i sul偶y艅ski, wszystko razem stanowi膮ce niegdy艣 jedn膮 wo艂ost powiat kuzmi艅sk膮, hojny dar Zygmunta I; ni偶ej jeszcze S艂uczy wlo艣cie po艂o艅ska i lubartowska. Nadto nabyte z dziedziny rodu Zbaraskiego dwie drobne w艂o艣ci ko艂ode艅ska i czerniechowska. Og贸艂em w pow. krzemienieckim obszar mil kw. 82 z g贸r膮, stanowi膮cy 1 2 onego. W pow. w艂odzimierskim tylko r贸d ks. Ostrogskich nic nie posiada. Do dziedzin tego rodu w linii jego m艂odszej, Zas艂awskiej, nale偶y policzy膰 nareszcie, stanowi膮c膮 osobne ksi臋stwo, w艂o艣贸 zas艂awska w pow. krzem. , kt贸ra zajmowa艂a 32 z g贸r膮 mil kw. , czyli 1 13 powiatu. Zatem r贸d ks. Ostrogskich z Zas艂awskimi w艂ada艂 w wwdztwie wo艂y艅skim obszarem 242, 5 m. kw. , czyli blizko 1 3 tego偶. Zbarazczyzna przedstawia drugi z rz臋du co do pot臋gi materyalnej konglomerat, stanowi膮cy pierwotnie jedn膮 ksi膮偶臋c膮 dzielnice, a nast臋pnie rozpad艂y pomi臋dzy rozszczepione linie ksi膮偶膮t rodu Zbarazkiego. Dzielnica ta pierwotna, po艂o偶ona w pow. krzem. , zajmowa艂a cala po艂udniowozachodnia kraw臋d藕 Wo艂ynia, ogarniaj膮c膮 tu wododzia艂 Prypeci z Dniestrem, razem z Wierzchowiskami dop艂yw贸w tego ostatniego, jak Sered i Zbrucz, oraz ca艂ym g贸rnym biegiem Horynia. Sk艂ada艂y takow膮 nast臋pnie w艂o艣膰 zbarazka w艂a艣ciwa na 3 dzia艂y rozpad艂a, Wo艂oczyska z manaczy艅sk膮, oraz ksi膮偶臋ca wi艣niowiecka na 4 dzia艂y rozdarta, do kt贸rej przytyka艂a, p贸藕niej nabyta wlo艣膰 januszpolska. Co wszystko razem stanowi艂o obszar do 52 m. kw. , czyli blizko 1 4 powierzchni pow. krzemienieckiego. M艂贸dsze dwie linie rodu Zbaraskiego, mian. ks. Poryckich i Woronieckich, mia艂y w艂a艣ciwie gdzieindziej, po za kompleksem gniazdowym, swe dzielnice, z tych uksi膮偶臋cona w艂o艣膰 porycka w pow. w艂odzimierskim, gniazdowy za艣 ks. Woronieckich Woro艅czyn w pow, 艂uckim. Chocia偶 i starsze dwie linie Zbaraska i wi艣niowiecka mia艂y te偶 w powiatach owych rozproszone swe dobra. Sanguszkowszczyzna, czyli dzielnica Sanguszkowicz贸w, ksi膮偶膮t na Koszerze i Kowlu, obejmowa艂a pierwotnie ca艂膮 niemal p贸艂nocn膮 po艂a膰 pow. w艂odzimierskiego, obszar znaczny Polesia po obydwu stronach Turyi, od jej wierzchowisk prawie. Dzielnica ta rozpad艂a si臋 z czasem na grupy w艂o艣ci, z kt贸rych dolna, stanowi膮ca w艂a艣ciwe ksi臋stwo koszerskie, zawiera艂a 2 w艂o艣ci Kamie艅 i Niesuchoje偶e; 艣rednia tworzy艂a ks. kowelskiej z onego dobrami, nabyte ok. 1536 przez kr. Bon臋, a potem oddane ks. Kurbskim 1564 i g贸rna, najmniejsza z nich wlo艣c turzysk膮 z Dolskiem. Nadto posiadali Sanguszkowicze, ju偶 po za obr臋bem dzielnicy gniazdowej, w艂o艣贸 艁okacze. Og贸艂em tedy w pow. w艂odz. przed utrat膮 Kowla obszar do 65 m. kw, , t. j. wi臋ksz膮 po艂ow臋 powiatu. Opr贸cz tego nale偶a艂y do nich w pow. 艂uckim na Polesiu w艂o艣cie Czarnohorodek i Beresko; na Wo艂yniu w艂o艣c. Horoh贸w, Holatyn Zwinihorodek, oraz Peremil. Czartoryzczyzna, opr贸cz pierwotnej, gniazdowej swej w艂o艣ci ksi膮偶臋cej Czartoryskiej w pow. 艂uck. na Polesiu, obejmowa艂a na Wo艂yniu w艂a艣c. w tym偶e pow. w艂o艣膰 klewa艅sk膮 ze staro偶ytna Peresopnic膮, oraz w pow. w艂odzimierskim w艂o艣ci latowizk膮 i sieleck膮. Razem obszar do 50 m. kw. Korecczyzna, kt贸r膮 stanowi p贸艂n. wschodni naro偶nik wwdztwa, jako ksi臋stwo osobne, sk艂adaj膮ce si臋 z dw贸ch w艂o艣ci koreckiej i mi臋dzyrzeckiej, obszar do 37 m. kw. Z czasem posiedli te偶 ks. Koreccy i w艂o艣膰 tar Wo艂y艅 gowick膮 w pow. 艂uckim. Nakoniec do rozleg艂ych dziedzin kniazi贸w znaczniejszych trzeba zaliczy膰 i posiadana na Wo艂yniu przez pot臋偶nych na Litwie a uksia偶臋conych Radziwi艂艂贸w wlo艣膰 o艂yck膮, w pow. 艂uckim, otrzymana po Kiszkach; miasteczko za艣 Radziwi艂贸w le偶a艂o odosobnione w pow. krzemienieckim. Dziedziny mniej znacznych kniazi贸w Wo艂ynia nale偶膮 ju偶 do kategoryi 艣redniej w艂asno艣ci. Kolebk膮rod贸w drobniejszych kniazi贸w wo艂y艅skich by艂o zachodnie Polesie, u samego rozgranicza powiat贸w w艂odzimierskiego i 艂uckiego. Tu gniazda ich rodowe prawie wszystkie, bez r贸偶nicy pochodzenia. Oto, poczynaj膮c od zachodu w pow. w艂odzimierskim naprz贸d Bo偶yn, jeszcze po lewej stronie Turyi, mi臋dzy w艂o艣膰mi turyjsk膮 i kowelsk膮, dziedzina kniazi贸w R贸偶y艅skich, kt贸rzy pierwej zwali si臋 i Rohowickimi od drugiego ich gniazda Rohowicz. Dalej na wsch贸d od Ro偶yna, mi臋dzy Mielnica a Stochodem, ju偶 w pow. 艂uckim, Wielick, gniazdo kn. Wielickich. Mi臋dzy Stochodem za艣 a Lutyc膮, nad Styrem, Sok贸l, gniazdo kn. Sokolskich. Nad Lutyc膮, w pobli偶u Lubcza, dziedzina kn. Lubeckich odro艣li Druckich. Niedaleko zt膮d, mi臋dzy Stochodem, w wid艂ach, Woro艅czyn, kt贸ry si臋 dosta艂 najm艂odszej linii domu Zbarazkiego, pisz膮cej si臋 zt膮d Woronieckimi. Na dorzeczu 艁ugu, w pow. w艂odzimierskim, Zamlice, w艂o艣膰 kn. Kozik贸w; Tworenicze Kurcewicz贸w. O miedz臋 na po艂udnie Poryck, w艂o艣膰 i gniazdo m艂odszej linii Zbaraskich, kn. Poryckich. S膮siednie Trubki kn. Trubeckich, innych pewno od znanych za Dnieprem, chyba skrawek tylko w艂o艣ci poryckiej. Najbardziej na po艂udnie wysuni臋te drobne gniazdo kniazi贸w stanowi Boremel nad Styrem, w pow. 艂uckim, dziedzina ks. Boremskich. Przy samym 艁ucku Ja艂owicze dziedzina kn. Kropotk贸w, kt贸rzy na chwil臋 pocz臋li si臋 byli pisa膰 Ja艂owickimi; r贸偶ni wcale od Bo偶e艅c贸w, mo偶nej rodziny ziemia艅skiej podobnego nazwiska w pow. krzemienieckim. Niedaleko 艁ucka te偶 Ostro偶ec, gniazdo kn. Ostro偶eckich. W g艂臋binach Polesia nad Styrem, Czetwertnia, dziedzina pierwotna kn. Czetwerty艅skich, spot臋偶nia艂ych czasem w Brac艂awszczyznie. W pow. krzemienieckim przybysze Pro艅scy dzier偶膮 ju偶 Beresteczko po Bohowitynach; Podhorscy Borek po To艂maczach; Masalscy Chodaki, Puzyny Strakl贸w. Dobra mo偶nych ziemia艅skich rod贸w Wo艂ynia wyr贸wnywa艂y w艂o艣ciom kniazi贸w 艣redniej pot臋gi. Najznaczniejsz膮 z wielkopa艅skich by艂a gniazdowa w艂o艣贸 Kierdej贸w Hojskich Hoszcza, w pow. 艂uckim, g艂贸wnie po prawej stronie Horynia z Krup膮 p贸藕niej Horyngrodem etc. Inne bardziej zwarte w艂o艣cie w pow. 艂uckim Targowica, Czaplic贸w, potem kn. Koreckich, przy uj艣ciu Ikwy; 艢winiuchy na po艂udniowschodnim naro偶niku pow, w艂odzimierskiego, dziedzina rodu krwi polskiej Gniewosz贸w艢winiuskich; g艂贸wne siedlisko Bo偶e艅c贸w Je艂owickich, 艁anowce, w pow. krzemienieckim, nad 呕erdzi膮; o miedz臋 Czo艂han p贸藕n. Teofipol gniazdo Czo艂ha艅skich. Inno dobra szlacheckie, znaczniejsze nieraz od powy偶szych, lecz mniej lub wcale nieskupione, w pow, 艂uckim Szpan贸w, Czaplicz贸w, 艣r贸d kstwa rowie艅skiego; Milatyn, Bokij贸w, nad Horyniem, ni偶ej Ostroga; Ma艂y艅, Je艂贸w Ma艂y艅skich, bli偶ej w艂o艣ci o艂yckiej; Warkowicze, Myszk贸w, nad Stub艂em. W pow. krzemienieckim Lachowce, Sieniut贸w nad Horyniem; Szumbar, Bohowityn贸w, potem 艁aszcz贸w; 艁abu艅, gniazdo 艁abu艅skich, nad Chomorem. W pow w艂odzimierskim Mielnica Siemaszk贸w, nad rz. tej偶e nazwy, oraz tego偶 domu Tuczyn nad Horyniem, w pow. 艂uckim. Opr贸cz powy偶szych bardziej zwartych w艂o艣ci, posiada艂y znaczne dobra rozproszone nadto rodziny w pow. w艂odzimierskim Drzewi艅scy, Hulewicze, Ka艂usowscy, Kisiele, Ora艅scy, Zaborowscy; w pow. 艂uckim Bakowieccy, Bohury艅scy Chrebtowicze, Borejkowie, Bukojemscy, Dorohostajscy, Cho艂oniewscy, Krasie艅scy, Prusimowscy, Rohozi艅scy, Rzyszczewscy, 艢wiszczowscy, 呕贸rawniccy; w pow. krzemienieckim Andruscy, Kozi艅scy, Leduchowscy, Roztoccy Bo艂basy, Zabokrzyccy i in. W艂asno艣膰 drobna ziemia艅ska wyst臋puje, wobec latyfundyi kniazi贸w i mo偶nych pa艅skich rod贸w, na Wo艂yniu, jeszcze za kr贸la Stefana nawet, w postaci dosy膰 nieokre艣lonej, ani co do zasady prawnej, ani faktycznie. Spotykamy tu wszelkie stopnie, nie daj膮cych si臋 wyosobni膰 wyra藕nie, odcieni posiadania, pocz膮wszy od zawis艂o艣ci zupe艂nej feudalnej, bojarskiej, a偶 do zupe艂nej w艂asno艣ci alodyalnej, szlacheckiej. Wszelkie te r贸藕nopostaciowe kategorye posiadania zlewaj膮 si臋 wszak偶e powoli w jeden typ w艂asno艣ci szlacheckiej, dziedzicznej, co bardziej jeszcze, gniazdowej po wi臋kszej cz臋艣ci. Gniazda ziemian, szlachty na Wo艂yniu, wytworzy艂y si臋 z poprzednich nada艅 hospodarskich; zatem w obr臋bie dawnych kr贸lewszczyzn jedynie, doko艂a kr贸lewskich zamk贸w. Na ziemiach ksi膮偶臋cych za to gniazda takowe ledwo dostrzedz si臋 daj膮, chyba przy zamkach niedawno przez kr贸la odst膮pionych; nie wypuszczali bowiem kniaziowie swych w艂asnych ziemian, a dawnych bojar贸w, z feudalnych wi臋z贸w. Spotykani tedy w owej epoce, obok hospodarskich wo艂y艅skich ziemian, szlachty, ziemianie ksi臋stw oddzielnych nie s膮 wcale tamtym r贸wni, bo od swych kniazi贸w zale偶ni. Dosy膰 oni liczni jeszcze, cho膰 tylko prawie w po艂aci poleskiej Wo艂ynia wy艂膮cznie, powiecie 艂uckim. Oto ziemianie stepa艅scy trzymaj膮 12 wsi na 27 zamkowych, koreccy r贸wnie偶 ale na 9 zamkowych, o艂yccy 7 na 23, ostrozcy nakoniec 12 na 15 zamkowych. Na po艂udniu Wo艂y艅 Wo艂y艅 Wo艂ynia ziemian ksi膮偶臋cych wcale nie ma, chocia偶 jeszcze 1545 r. w darowanej ksi臋ciu Konst. Ostrogskiemu w艂o艣ci ku藕mi艅skiej, przy zamku krasi艂owskim na 9 si贸艂 zamkowych by艂o a偶 33 bojarskich. Rozmieszczenie tedy uniezale偶nionych gniazd rodowych szlacheckich wielce nie r贸wnomierne. Tak poczynaj膮c od powiatu w艂odzimierskiego, najprz贸d w ksi臋stwach koszerskiem i kowelskiem nie ma prawie, jak naturalna, ani jednego gniazda. Na p贸艂noc od W艂odzimierza, po g贸rnym biegu Turyi gniazd nie wiele; za to na po艂udnie licznie ju偶 takowe rozrzucone po ca艂ej po艂aci powiatu, przerywane tylko miejscami przez wi臋ksze w艂o艣ci. Tu, u granicy ziemi che艂mskiej, bli偶ej Buga, znajduje si臋 i gniazdo, najstaro偶ytniejszego mo偶e z rod贸w ruskich Kisielow, mian. Nieskinicze i Dorohinicze. W powiecie 艂uckim ca艂a po艂a膰 poleska powiatu nie ma prawie gniazd rodowych szlachty, w艣r贸d tamecznych latyfundyj ksi膮偶臋cych. Natomiast istnem rojowiskiem gniazd ziemia艅skich wydaje si臋 by膰 dzielnica 艁ucka w 艣ci艣lejszem znaczeniu, obejmuj膮ca i dawniejszy powiat w艂o艣膰 peremilski jednem s艂owem ca艂e dorzecze g贸rnego Styru, od uj艣cia Sudy艂贸wki i granicy ziemi be艂zkiej a偶 poni偶ej 艁ucka. Nie wiele tu d贸br znaczniejszych, przewa偶nie gniazda rodowe szlachty, kt贸rych do 50 naliczy膰 by si臋 tu da艂o. Wi臋kszo艣膰 przytem nazw tutejszej szlachty gniazdowej tak brzmi po staropolsku, 偶e z 艂atwo艣ci膮 mo偶na je by艂o bra膰 za powsta艂e gdzie艣 na Powi艣lu. Dalej na wsch贸d od togo g艂贸wnego mrowiska przeciska si臋 pasmo podobnych gniazd j kilkunastu po za rz. Stube艂, pomi臋dzy ksi膮偶臋ce w艂o艣cie klewa艅sk膮 i rowie艅sk膮 z jednej, a dubie艅sk膮 i zdo艂bick膮 z drugiej strony; nadto wyst臋puje kilka jeszcze gniazd nad Horyniem, na p贸艂noc od w艂o艣ci ostrogskiej. Co zauwa偶y膰 nale偶y, 偶e znaczna cz臋艣膰 tych gniazd le偶y w promieniu dw贸ch staro偶ytnych zamk贸w Peresopnicy i Drohobu偶a, zatem pochodzi z bardzo dawnych czas贸w. W pow. krzemienieckim jedynie dzielnica onego p贸艂nocna, od granicy be艂zkiej po pod powiat 艂ucki, ku Zas艂awszczyznie, przedstawia dosy膰 zwarty 艂a艅cuch gniazd szlacheckich, uk艂adaj膮cych si臋 we 2 grupy od granicy Radziwi艂owa po za Ikw臋 Krzemieniec kilka tylko 10 ognisk rodowych, na dorzeczu Wilii i Horynia gniazd kilkana艣cie. W dobie nast臋pnej, ogarniaj膮cej ca艂膮 pierwsz膮 po艂ow臋 XVII w. a偶 do ruiny, stosunki w艂asno艣ci ziemskiej w wwdztwie wo艂y艅skim, oraz ewolucye onej, rozwija艂y si臋 ju偶 na tle, jakie si臋 by艂o uwydatni艂o pod koniec XVI w. , Stwierdza to wyra藕niej dotkni臋cie szczeg贸艂贸w. Tak oto w zakresie kr贸lewszczyzn, ka偶de z trzech powy偶ej wskazanych starostw pozostaje i nadal w dotychczasowym obr臋bie, rozrastaj膮c jodynie wewn膮trz pod wzgl臋dem ekonomicznym; przybywa tylko do ich liczby, jako ststwo, przy wr贸cona po KurbS艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. skich do dyspozycyi kr贸lewskiej wlo艣c kowelska. Starostwo to 1525 r. obejmuje m. Kowel z 9 wsiami i 1 folwarkiem, mstko Milanowice z 7 wsiami i 2 folwarkami i mstko Wyzw臋, z 4 w艣. i folw. 3. Ze starszych jedynie krzemienieckie znaczniej si臋 podnios艂o, posiada ono w tym偶e czasie 15 wsi i 5 folw. W zakresie d贸br duchownych wi臋ksze zmiany; wprawdzie obszar posiad艂o艣ci kleru wschodniego, niezale偶nie od przyj臋tej unii religijnej, pozosta艂 ten sam, lecz zato przyby艂o d贸br, zakonnemu szczeg贸lnie duchowie艅stwu 艂aci艅skiemu. Tak przed sam膮 ruin膮 nale偶膮 do ks. jezuit贸w ostrogskich m. Sura偶 z 9 wsiami, oraz cz臋艣ci 14 si贸艂 w艂o艣ci kniahyni艅skiej, do 艂uckich za艣 wsi 艁yszcze i Botyn; do ks. dominikan贸w 艂uckich Nowystaw i nadto wsi par臋, do kamie艅skich O艂ble; do ks. franciszkan贸w koreckich Duplinki, mi臋dzyrzeckich Popowce; do brygitek 艂uckich Ho艂uzie. Posiada艂y te藕 i probostwa 艂uckie, tuczy艅skie, olyckie, po jednej wsi ka偶de. W zakresie w艂asno艣ci ziemia艅skiej, szlacheckiej, na Wo艂yniu zasz艂y w ci膮gu pierwszej po艂owy XVII w. zmiany daleko znaczniejsze i bardziej charakterystyczne. W艂o艣cie wi臋ksze, pojedynczo brane, nie zmieni艂y, z ma艂emi wyj膮tkami chyba, swego obr臋bu; zato dozna艂o zmiany, znacznej nieraz, onych rozgrupowanie, w r臋ku nowych, niepoma艂u obcych dot膮d Wo艂yniowi, dziedzic贸w. Najprz贸d oto rozpad艂a si臋 owa pot臋偶na, skupiona przez ks. Bazylego Konstantyna, Ostrogszczyzna. Z g艂贸wnego dzia艂u onej ks. Janusz, kaszt. krak. , wytwarza 1618 r. s艂ynn膮 ordynacy臋, podstaw臋 kt贸rej w艂a艣nie stanowi膮 dobra wo艂y艅skie. W sk艂ad owej ordynacyi wesz艂y tam w艂o艣cie najprz贸d Ostr贸g i Dubno, dalej na dorzeczu S艂uczy Krasi艂贸w, Konstantyn贸w, Sul偶yn z ich przynale偶yto艣ciami, nadto Lutowi藕 na dorz. Buga. Co wszystko, po wyga艣ni臋ciu 1620 r. linii starszej ostrogskiej przechodzi na lini臋 ks. Zas艂awskich. Wlo艣cie za艣 domu ks. Ostrogskich nie obj臋te ordynacy膮 dosta艂y si臋 jako wiana Po艂onnc, Ostropol i Lubart贸w domowi Lubomirskich, kt贸rzy posiedli nadto 艁abu艅 i Sudy艂k贸w; R贸wne, Drohobu偶 i 呕ornowno Zamoyskim; Zwiachel nakoniec, Berezd贸w chwilowo Chodkiewiczom; Sura偶 1640 ks. jezuitom ostrog. Wyga艣li te偶 1631 i ks. Zbarazcy. Jak dzielnica linii ostrogskiej dosta艂a si臋 przewa偶nie ks. Zas艂awskim, tak dziedziny starszej linii zbarazkiej przesz艂y do Wi艣niowieckich, Podobn膮 drog膮 jak znaczne dzia艂y Ostrogszczyzny, t. j. przez wiana, przechodzi niema艂a liczba i innych w艂o艣ci wo艂y艅skich w r臋ce obce, przedewszystkiem za艣, obok Zamoyskich i Lubomirskich, do innych Ma艂opolan, czerwonoruskiej szlachty najbardziej, chocia偶 niebrak Litwin贸w i Wielkopolan nawet. Wobec czego wiele ze starowo艂y艅skich rod贸w zanika zupe艂nie. Tak 59 Wo艂y艅 pod koniec pierwszej polowy XVII w. , przed sam膮, , ruin膮; z pomi臋dzy w艂o艣ci znaczniejszych Wo艂ynia Czartorysk, Targowica, Berest贸w nale偶膮 ju偶 do Leszczy艅skich; Milanowicze do Opali艅skich; Mosor Firlej贸w, Hubk贸w i Tuczyn, Dani艂owicz贸w; 艢winiuchy Sobieskich; Mielnica Kaszowskich; Krupiec Cetner贸w; Morawica, Dorohostaje, Sapieh贸w; Tajkury i Mylsk Ossoli艅skich; Bortniew Czapskich; Radziwi艂贸w Koniecpolskich; Sklin Ostrorog贸w; Solo win Dzia艂y艅skich; Horoch贸w Warszyckich etc. Pomi臋dzy posiadaczami za艣 drobnej ziemia艅skiej w艂asno艣ci o jednej lub paru wsiach, spotykamy ju偶 z jakie 50, r贸偶nego pochodzenia, rodzin polskich. Oto naprzyk艂ad s膮 tu ju偶 Bieniewscy, Budziszewscy, Cieszkowscy, D膮browscy, Falibowscy, G艂臋boccy, G艂ogowscy, Gnatowscy, G贸rscy, Go艣cimi艅scy, Gosty艅scy, Grotowscy, Chom臋towscy, Komorowscy, Krasi艅scy, Lipscy, Lubienieccy, 艁adowie, 艁aszcze, Micha艂owscy, Mi艂kowscy, M艂odziejowscy, Modrzewscy, Mrowi艅scy, Mys艂owscy, Niepokojczyccy, Opaccy, Paproccy, Piaseccy, Przyjemscy, Pstroko艅scy, Rakowscy, Roguscy, Stanis艂awscy, St臋pkowscy, Suchodolscy, Su艂kowscy, Wi臋ckowscy, Wilczopolscy, Wilgowie, Wronowscy, Wyle偶y艅scy, Za艂臋scy, Zapolscy, Zd偶arscy, 呕eli艅scy, 呕贸艂kiewscy i in. Ale wyst臋puj膮 tu za艣 rodziny pochodzenia notorycznie litewskiego, jak Horainy, Narbuty, Naruszewicze, Puzyny lub przybysze z Ukrainy nawet 艁askowie, Niemirycze, Piasoczy艅scy, Strybyle. Me mniej te偶 przechodz膮 gniazdowe dziedziny starych wo艂y艅skich rod贸w w posiadanie innych dom贸w wo艂y艅skich; tak Poryck nale偶y ju偶 1644 r. do Zaborowskich, Hoszcza 1648 r. do Kisiel贸w, Czetwertnia 1625 do ks. Zbarazkich etc. W drugiej po艂owie XVII w. , po ruinie posta膰 Wo艂ynia pod ka偶dym wzgl臋dem jeszcze bardziej si臋 zmieni艂a. Druga po艂owa XVII w. przechodzi tu na wysileniach, ku wyd藕wignieniu si臋 z bezw艂adu po przebytem wstrz膮艣nieniu powszechnem. Wspiera艂y wysilenia owe coraz liczniej przybywaj膮ce tu 偶ywio艂y zachodnie, po偶膮dane te藕 wielce dla zast膮pienia zanik艂ych w burzy 偶ywio艂贸w starodawnych. Zt膮d w wieku nast臋pnym powierzchowno艣膰 Wo艂ynia tak si臋 przeobra偶a pod wzgl臋dem warunk贸w bytu ziemia艅skiego, 偶e pod koniec onego nie r贸偶ni si臋 ju偶 wojew贸dztwo to niczem prawie od s膮siednich, podolskiego i ruskiego, dawniej z Koron膮 zjednoczonych. Co do stosunk贸w w艂asno艣ci ziemskiej; w dobrach tak kr贸lewskich jak i duchownych nie ma wprawdzie zmian widomych, obszary ich pozostaj膮 te same; za to w dobrach prywatnych, pod koniec istnienia Rzpltej ju偶 przewrot zupe艂ny, nie tylko pod wzgl臋dem obr臋b贸w dawnych w艂o艣ci i ich ugrupowa艅, lecz i w艂a艣cicieli samych, z zachodu przedewszystkiem dalej si臋 posuwaj膮cych. W zakresie ksi膮偶臋cych latyfundyi, zaraz u samego 艣witu drugiej polowy XVII w. , po wyga艣ni臋ciu 1651 r. rodu ks. Koreckich, dobra ich rozpadaj膮 si臋 w艂o艣膰 korecka dostaje si臋 ks. Czartoryskim, mi臋dzyrzecka przechodzi do r膮k Lnbomirskich 1706, Targowic臋 posiadaj膮 1669 Bieniewscy. We 25 lat po Koreckich wygas艂 i r贸d ks. na Ostrogu w linii onego Zas艂awskiej a dobra roz. leg艂e ordynacyi ostrogskiej, przyznane na. razie spokrewnionym Sanguszkom, zosta艂y nast臋pnie, ze szkod膮 Rzpltej, rozszarpane przez mo偶now艂adzc贸w. Z 艂upu tego dosta艂y si臋 na Wo艂yniu, rozdane przez ostatniego ordynata ks. marsz. nadw. lit. Janusza Sanguszk臋, przy tranzakcyi kolbuszewskiej 1753 w艂o艣cie W pow. w艂odzimierskim 艁okacze i Lutowi偶 z 9 wsiami Potockim, kt贸re nast臋pnie 1778 w r臋ce Wilg贸w przesz艂y. W pow. 艂uckim Dubno ze 70 wsiami pom. kt贸remi Derma艅, Sura偶, Zdo艂bun贸w Lubomirskim; Stepa艅 i wsi 80 podobnie偶 Lubomirskim, kt贸ra to wlo艣膰 przesz艂a z czasem do Potockich 1775 a potem Worcel贸w 1780; Ostr贸g po艂owa z 36 wsiami Mizocz etc. Ma艂achowskim, p贸藕niej 1772 Jab艂onowskich; 艢winiarzyn i 6 wsi Czackim; nadto nadania drobniejsze. W pow. krzemienieckim Bazalia ze 13 wsiami, oraz Krasi艂贸w z 18 Sapiehom; Ku藕min z 15 wsi Szyd艂owskim; Konstantyn贸w. ze 36 wsiami Czartoryskim i Lubomirskim, potem 1794 Rzewuskich; Kulczyny i 34 wsi Lubomirskim; Miropol i 13 wsi podobnie偶; Sul偶yn, oraz 19 wsi Jab艂onowskim, nadto drobniejsze dzia艂y. Z d贸br za艣 ksi膮偶膮t Zas艂awskich na Wo艂yniu, kt贸re nie zosta艂y obj臋te ordynacy膮 ostrogsk膮 Zas艂aw ze S艂awut膮 i Szepiet贸wk膮 dostaje si臋 najprz贸d 1675 Lubomirskim, potem 1703 przechodzi do Sanguszk贸w. W og贸le te偶 wszystkie prawie, za ma艂ym wyj膮tkiem, znaczniejsze w艂o艣cie, znajduj膮 si臋 w ostatniej dobie istnienia RzpItej w innych r臋kach. W powiecie w艂odzimierskim Kamie艅 Koszerski nale偶y od 1656 do Krasickich; Niesuchoje偶e 1650 do Sapieh贸w; Turzysk 1773 do Ossoli艅skich, potem Moszy艅skich; Dolsk 1696 ks. Wi艣niowieckich, 1794 Moszy艅skich; Kisielin 1773 do Ledochowskich; U艣ci艂ug 1705 do Lubomirskich; Poryck 1694 Czackich; 艢winiuchy 1664 Leszczy艅skich, 1765 Rzewuskich. W powiecie 艂uckim W艂odzimierz Krasickich; Czartoryjsk po Leszczy艅skich, 1677 ks. Wi艣niowieckich, 1725 Radziwi艂艂贸w; Czetwertnia po Horainach wraca 1750 do ks. Czetwerty艅skich; Krupa Hory艅gr贸d po Radziwi艂艂ach, 1777 podobnie偶 Czetwerty艅skich; Hoszcza 1775 Le艅kiewicz贸w; M艂yn贸w 1780 Chodkiewicz贸w; Murawica po Chodkiewiczach 1790 Wo艂y艅 Krasickich; Boremel 1782 Czackich; Horoch贸w 1791 Poniatowskich, 95 Strojnowskich; Beresteczko 1765 Zamoyskich, 95 Plater贸w etc. W powiecie krzemienieckim Radziwi艂贸w 1787 Mi膮czy艅skich; Kozin po Firlejach, 1787 Tarnowskich; Poczaj贸w 1650 Domaszewskich, i 1774 Tarnowskich; Wi艣niowiec 1774 Mniszch贸w; Zbara偶 1774 Potockich; Wy偶gr贸dek po Zaborowskich, 1697 Czackich, 1746 Potockich, 1758 Rzyszczewskich; Wo艂oczyska 1775 Moszy艅skich; Lachowce 1660 Opali艅skich, 1745 Jab艂onowskich, 92 Sapieh贸w; Teofipol Czo艂han Jab艂onowskich 1744; Jampol Januszpol Radziwi艂艂贸w 1774; Sudy艂kow ok. 1750 Lubomirskich, 1771 M艂odziejowskich, potem Grocholskich; 艁abu艅 1675 Lubomirskich, 1775 St臋pkowskich. Na schy艂ku istnienia Upitej r. 1790 posiada艂o wojew贸dztwo wo艂y艅skie pod艂ug oblicze艅 Moszy艅skiego w Dzien, handl. 761 mil kw. , a na tym obszarze og贸艂em 2348 osad, mian. miast i miasteczek 114, wsi za艣 2234, w kt贸rych by艂o razem 130, 656 dym贸w z tych w dobrach kr贸lewskich 5409, w dziedzicznych 124, 883 364. Warto艣膰 og贸lna d贸br w kapitale wynosi艂a z艂p. 192, 323, 708; z kt贸rych kr贸lewskich 6, 382, 880, dziedzicznych 185, 940, 828. Intrat臋 tych d贸br og贸艂em obliczono na 9, 616, 185 z艂p. , mian. kr贸lew. na 319, 144, dziedzicznych 9, 297, 041 z艂p. Ludno艣膰 wojew贸dztwa w og贸le mia艂a si臋ga膰 805, 170 g艂贸w. Wzgl臋dnie do przestrzeni onego zatem wypada艂o na 1 mil臋 kw. 183 dym贸w, 1058 dusz. Co do miast samych Wo艂ynia z owej doby 1788 r. , odno艣ny stosunek stopnia ich si艂y wzgl臋dnej, pod艂ug ilo艣ci dym贸w, przedstawia si臋 Bueschmg Korzon w nast臋pnym porz膮dku Naj ludniej szem miastem wojew贸dztwa 贸wcze艣nie jest ordynackie Dubno, ma bowiem 1127 dym贸w; za nim tu偶 id膮 Zas艂aw o 844 dymach, Po艂onnc 813, Lubar 805. Ostr贸g ma 705 dym贸w, Konstantyn贸w 672; kr贸lewskie Krzemieniec 607, 艁uck sto艂eczny tylko 597, gdy ordynacka O艂yka 594. Od 550 do 500 dym贸w posiadaj膮 R贸wne, 艁abu艅, Stepa艅 i powiatowy W艂odzimierz. Kowel ma 407, Lachowce maj膮 400 dm. , Horoch贸w 367, Wi艣niowiec 356. Od 350 do 300 dym贸w znajduje si臋 w Oleksi艅cu, Ku藕minie St. , Turzysku. Ni偶ej jeszcze, od 300 do 250 dm, posiadaj膮 Wo艂oczyska, Bazylia, Jampol, Klewa艅, Krasi艂ow, Czartorysk, Korzec, Sudy艂k贸w, Torczyn. Reszta miasteczek Wo艂ynia ju偶 nale偶y do kategoryi ni偶ej 250 dym. , jak np. Miropol, Zwiahel, Usci艂ug, a nawet ni偶ej 150, jak Radziwi艂贸w, a inne ni偶ej jeszcze. Na zamkni臋cie powy偶szego zarysu zaznaczymy tu jeszcze, i偶 przy upadku Rzpltej, ca艂e niemal wojew贸dztwo wo艂y艅skie dosta艂o si臋 w udziale Rossyi. Austrya bowiem oderwa艂a od Wo艂ynia r. 1772, przy pierwszym rozbiorze, jedynie wazk膮 u granicy Rusi Czerwonej listw臋, ze Zbara偶em, Za艂o藕cami i Podkamieniem, jakby po to tylko, by upozorowa膰 racy臋 dodania do nowego tytu艂u zdobytego kr贸lestwa Galicyi Halicza i Lodomeryi, niby Vladimirii, ksi臋stwa w艂odzimierskiego czyli dawnego Wo艂ynia, do kt贸rego w艂a艣nie i ten skrawek nale偶a艂. Pod panowanie Rossyi przesz艂o wszak偶e wojew贸dztwo wo艂y艅skie nie odrazu. Najprz贸d przy drugim rozbiorze Rzeczypospolitej zaj臋艂a Rossya wschodni膮, mniejsz膮, po艂a膰 onego, a nast臋pnie pozosta艂y dzia艂, nieco wi臋kszy, przy rozbiorze ostatecznym. W r. 1793 tedy pod艂ug oblicze艅 Friedericha w Alt und Neu Polen 308, 25 mil kw. z 386, 500 mk. , mianowicie z powiatu 艂uckiego 185, 02 mil kw. oraz 206, 500 mk. i z pow. krzemienieckiego 123, 23, mil kw. mk. 180, 000. W r. 1795 za艣 446, 25 mil kw. z 554, 500 mk. ; mianowicie z pow. 艂uckiego mil kw. 260, 37 oraz 315, 500 mk. , z pow. krzemienieckiego 68, 63. mil kw i 104, 000 mk. , nadto ca艂y ju偶 powiat w艂odzimierski, maj膮cy 117, 25 mil kw, oraz 135, 000 mk. Razem wi臋c, moc膮 obydwu ostatnich rozbior贸w 754, 50, mil kw. i 941, 000. mk. Wszelkie dane powy偶sze mog膮, oczywi艣cie, mie膰 tylko przybli偶one znaczenie. 殴r贸d艂a Dziejowe t. VI Ziemia Wo艂y艅ska w po艂owie XVIgo w. ; t. XX Wo艂y艅 i Podole XVIgo w. ; t. V Starostwa ukrainne w pierwszej po艂owie XVIIgo w. ; Encyklop. powsz. Orgelbr. art. Wo艂y艅 J. Bartoszewicza; Arch. Kij. , cz. VII, t. 2; Wykaz d贸br wwdztwa wo艂y艅. z po艂owy XVII w. . Aleksander Jab艂onowski, Wo艂y艅ska gubernia, jedna z gub. zachodnich Rossyi Europejskiej, le偶y pomi臋dzy 41 20 i 47 5 wsch. d艂ug. od F. a 49 28 i 52 3 pln. szer. geogr. Graniczy od p艂n. z gub. grodzie艅sk膮 i mi艅sk膮, na wsch贸d z gub. kijowsk膮 pow. radomyski i skwirski, na p艂d, z gub. kijowsk膮 pow. berdyczowski i podolsk膮 pow. winnicki, lity艅ski, latyczowski i proskurowski, na p艂d. zach. z Galicy膮, na zach. za艣 przez Bug z gub. lubelsk膮 pow. hrubieszowski i che艂mski i na malej przestrzeni z gub. siedleck膮 pow. wlodawski. Pod艂ug obliczenia Strjelbickiego obejmuje 63126 w. kw. w tem 100, 2 w. kw. pod znaczniejszemi jeziorami, t. j. 6575625 dzies. Pod艂ug dawniejszych oblicze艅 gubernia obejmowa艂a 1287 mil al. 62209 w. kw. Powierzchnia jest rozmaita p贸艂nocna jej cz臋艣膰 przedstawia r贸wnin臋 p艂ask膮, nisk膮, pokryt膮 b艂otami i lasami i nosz膮c膮 wybitny charakter Polesia. Po艣r贸d b艂ot wyst臋puj膮 niekiedy piaszczyste wynios艂o艣ci, maj膮ce kszta艂t albo obna偶onych pag贸rk贸w albo te偶 pod艂ugowatych wal贸w, ci膮gn膮cych si臋 pasami. Wynios艂o艣ci te tworz膮 cz臋sto urwiste wybrze偶a S艂uczy i Horynia, nprz. od wsi Remczyc do Strzelska pow. r贸wnie艅ski, gdzie Hory艅 i S艂ucz zbli偶aj膮 si臋 do siebie na 10 w. gdzie cale mi臋dzyrzecze pokryte jest wydmami djunami piaszczystemi. Zupe艂nie odmienny charakter nosi na sobie wi臋ksza p艂d. zach. cz臋艣贸 gubernii, przerzni臋ta do艣膰 wysokiemi g贸rami w kierunku z p艂n. zach. na p艂d. wsch. G臋ste zaludnienie, mn贸stwo rzek i rzeczek, zw艂aszcza g贸rskich strumieni i wynios艂ych pag贸rk贸w i pasm g贸rskich, zaros艂ych lasem li艣ciastym, o偶ywiaj膮 miejscowo艣膰, czyni膮c ja bogat膮 i malownicza. Wschodnia nakoniec cz臋艣膰 gubernii przedstawia mniej albo wi臋cej r贸wna miejscowo艣膰, 偶yzn膮 i dobrze zaludniona. Z Galicyi wchodz膮 do gub. wo艂y艅skiej dwie ga艂臋zie g贸r karpackich. Pierwsza z nich s艂u偶y za dzia艂 wodny pomi臋dzy Bugiem a Styrem. Ci膮gnie si臋 ona od mka Dru偶kopola pow. w艂odzimierski w kierunku p艂n. wsch. , wypuszczaj膮c z siebie odro艣le na p艂n. zach. , do p艂d. cz臋艣ci pow. 艂uckiego, i doszed艂szy do rz. Stochodu znika w b艂otnistych obszarach. Najwy偶sze wzniesienia dochodz膮 pod mkiem Torczynem w pow, 艂uckim do 903 st. npm. , pod mkiem Ro偶yszcze 652 st. a przy wsi Oranowicze 715 st. Odro艣le tej ga艂臋zi dochodz膮 z jednej strony do rz. Bugu w pow. w艂odzimierskim, z drugiej za艣 do Styru, tworz膮c lewy, urwisty brzeg tej rzeki. Druga ga艂臋藕 g贸r karpackich wkracza do pow. krzemienieckiego pod wsi膮 Wolic膮, przechodzi przez po艂udniow膮 cz臋艣贸 pow. krzemienieckiego, zas艂awskiego i starokonstantynowskiego, ci膮gnie si臋 granic膮 z gub. podolsk膮, przechodzi dalej przez po艂udniow膮 cz臋艣贸 pow. 偶ytomierskiego. Wkracza wreszcie do gub. kijowskiej i dotar艂szy do Dniepru tworzy porogi na tej rzece. Najwy偶sze wynios艂o艣ci w tej ga艂臋zi dochodz膮 pod mkiem Bia艂ozork膮 w pow. krzemienieckim do 1120 st. npm. , pod Zapady艅cami w pow. starokonstantynowskim do 1203 st. a odro艣li jej w pow. 偶ytomierskim pon Kodni膮 do 809 st. , pod Szwejk贸wk膮 882 st. , pod Ozod贸wk膮 910 st. i pod wsi膮 Roho藕na do 983 st. npm. Pod Krzemie艅cem odnogi g贸r Karpackich dochodz膮 do 1328 st. npm. Wynios艂o艣ci te daj膮 pocz膮tek wielu rzekom, z kt贸rych wa偶niejsze Turya, dop艂ywy Styru, Hory艅, Ikwa, S艂ucz, Teterew, i in. ; wszystkie te rzeki wyp艂ywaj膮 z p贸艂nocnych zboczy. Zbocza po艂udniowe daj膮 pocz膮tek rz. Zbruczowi, Buzkowi i in. , wp艂ywaj膮cym, po kr贸tkim biegu, w granice gub. podolskiej. Pod wzgl臋dem geognostycznym w po艂udniowej cz臋艣ci gubernii pierwsze miejsce zajmuje granit, zawieraj膮cy ziarna kwarcu, miki i szpatu polnego, rzadko przechodz膮cy w gnejs, 艣r贸d kt贸rego znajduj膮 si臋 warstwy gliny porcelanowej a niekiedy grafitu. Taki granit tworzy pod Owruczem wysokie skaliste brzegi rz. Norynia, pod 呕ytomierzem wynios艂e wzg贸rza na wybrze偶ach Teterowa i Kamionki, pod Zwiahlem pag贸rki nad S艂ucz膮. Obna偶enia granitu spotykaj膮 si臋 dalej pod mkiem Korcem pow. nowogradwo艂y艅ski i Rajgr贸dkiem pow. 偶ytomierski. Z innych formacyi krystalicznych spotykamy w gub. wo艂y艅skiej bazalty w pobli偶u wsi Berestowiec, o 35 w. na p艂n. od R贸wnego, nad Horyniem. W og贸le granit dominuje w pow. 偶ytomierskim, nowogradwo艂y艅skim, wi臋kszej cz臋艣ci owruckiego, w cz臋艣ci r贸wie艅skiego, zas艂awskiego i starokonstantynowskiego. W pozosta艂ych powiatach zalegaj膮 formacye osadowe, pomi臋dzy kt贸remi przewa偶a kreda, wyst臋puj膮ca we wszystkich miejscowo艣ciach niskich, zw艂aszcza za艣 na wybrze偶ach Ikwy i Horynia. Formacya kredowa najbardziej jest rozpowszechniona w pow. krzemienieckim, przechodzi jednak do s膮siednich powiat贸w ostrogskiego, zas艂awskiego i starokonstantynowskiego. R贸wnie偶 szeroko rozpowszechnion膮 jest w gubernii formacya trzeciorz臋dna, podstaw臋 kt贸rej stanowi膮 pok艂ady gliny garncarskiej, r贸偶nej grubo艣ci, le偶膮ce bezpo艣rednio na kredzie. Nad glin膮 zalega zbity wapie艅, b膮d藕to bezpo艣rednio, b膮d藕 przedzielony s艂ojem piasku lub w臋gla brunatnego. Gleba przewa偶nie piaszczysta i gliniasta. Pierwsz膮 spotykamy w p艂d. zach. cz臋艣ci gubernii; dalej oko艂o Radziwi艂艂owa, zk膮d rozszerza si臋 na wsch贸d pod Krzemieniec i na p艂n. pod Kamie艅 Wierzbowski. Gleba gliniasta znajduje si臋 w pozosta艂ych cz臋艣ciach. Czarnoziem spotyka si臋 w pow. starokonstantynowskim i w niekt贸rych miejscowo艣ciach pow. 偶ytomierskiego. Z bogactw kopalnych znajduj膮 si臋 glina garncarska, fajansowa i porcelanowa, labrador, marmur, krzemie艅, w臋giel brunatny w Zali艣cach, pow. krzemieniecki, ruda 偶elazna b艂otna w pow. zas艂awskim, zw艂aszcza za艣 pod Szepiet贸wk膮, gdzie znajduj膮 si臋 偶r贸d艂a mineralne, bursztyn w okolicach D膮browicy i pod Dubnem, granit i wapie艅. Rzeki gubernii nale偶膮 g艂贸wnie do systematu Prypeci i Teterewa Teterwi, dop艂. Dniepru, i Bugu. Mniej wa偶ne s膮 dop艂ywy Dniestru i Bohu. Prype膰 bierze pocz膮tek w pow. w艂odzimierskim i od mka Ratno jest sp艂awn膮. Z dop艂yw贸w jej najwa偶niejsze Turya, Stoch贸d, Styr z Ikw膮, Hory艅 ze S艂ucz膮, Ubor膰 i Usza U偶. Teterew, r贸wnie偶 dop艂yw Dniepru, Merze pocz膮tek w pow. 偶ytomierskim i ma uj艣cie w gub. kijowskiej. Dla gubernii wo艂y艅skiej ma艂ego jest znaczenia, r贸wnie jak i jego dop艂ywy. Bug, oddzielaj膮cy gub. wo艂y艅sk膮 od kr贸lestwa polskiego na przestrzeni 170 w. , jest 偶eglowny i sp艂awny ima w granicach gubernii pi臋膰 g艂贸wnych przystani. Pozosta艂e rzeki s膮 mniejszego znaczenia, chocia偶 w nie obfituje gubernia, zw艂aszcza jej cz臋艣膰 p贸艂nocna. Jeziora znajduj膮 si臋 przewa偶nie 艣r贸d b艂ot poleskiej cz臋艣ci gubernii. Najwa偶niejsze z nich 艢witia藕 20 w. kw. i Pulemieckie 14 w. kw. w pow. w艂odzimierskim, Tur 13 w. kw. , Peremut 12 w. kw. i Bia艂e do 5 w. kw. w pow. kowelskim. W po艂udniowej cz臋艣ci niema jezior, natomiast znajduj膮 si臋 stawy uformowane z zatamowania rzek. Najwa偶niejsze znaj Wo艂y艅 duj膮 si臋 na Ikwie, Horyniu i S艂uczy i niekt贸re z nich dosi臋gaj膮 do 6 w. kw. Najrozleglejsze Mota znajduj膮 si臋 w pow. w艂odzimierskim i kowelskim, w pln. cz臋艣ci pow. 艂uckiego na wybrze偶ach Styru, w r贸wie艅skim po prawym brzegu S艂uczy i w pow. owruckim. Najwi臋ksze bioto rozci膮ga si臋 od granicy gub. grodzie艅skiej do Prypeci i zajmuje do 1000 w. kw. W pow. r贸wie艅skim Mota zajmuj膮 do 1200 w. kw. od wsi Niemowicze nad S艂ucz膮 a偶 do po艂膮czenia si臋 jej z Horyniem. W p艂d. g贸rzystej cz臋艣ci gubernii znajduj膮 si臋 r贸wnie偶 Mota, zw艂aszcza za艣 od Ikwy do S艂uczy. B艂ota po wi臋kszej cz臋艣ci pokryte s膮 nieprzebytym lasem lub wysoka trzcin膮 i sitowiem. Klimat gubernii w og贸le jest umiarkowany i zdrowy, lecz podleg艂y cz臋stym zmianom, zale偶nym od kierunku wiatr贸w. Latem upa艂y dochodz膮; do wysokiego stopnia, zima za艣 niebywa wielkich mroz贸w, panuj膮 natomiast silne zamiecie, kt贸rym towarzysza gwa艂towne wiatry a niekiedy nawet uragany. Wiosna nastaje bezpo艣rednio po zimie, skutkiem czego nast臋puje gwa艂towny wylew rzek i rzeczek a zw艂aszcza strumieni g贸rskich. P艂ody przyrodzone gubernii w r贸偶nych jej cz臋艣ciach sa bardzo rozmaite. Cz臋艣膰 p艂d. zach. i wschodnia sa bardzo urodzajne. P贸艂nocna po艂owa pokryta jest wielkiemi lasami, przewa偶nie sosnowemi, w kt贸rych znajduj膮 si臋 nied藕wiedzie, wilki, 艂osie, dziki, borsuki itd. , oraz mn贸stwo przelotnego ptastwa, zw艂aszcza w b艂otach Polesia i zaro艣lach rzek po艂udniowych. W 1885 r. by艂o w gubernii 2176790 mk. pod艂ug p贸藕niejszych danych 2, 485, 764, w tej liczbie pod艂ug stan贸w 17239 szlachty dziedz. , 10029 szlachty osobistej, 11503 stanu duchow. prawos艂. 艣wieckiego, 289 zakonnego, 148 katol. , 12 ewang. augsb. , 10 czeskohusyckiego, 424 偶ydow. , 1 karaimskiego, 9 mahomet. i 22 baptyst贸w; 919 obyw. honor. dziedz. , 1042 osobistych, 3331 kupc贸w, 411072 mieszczan, 10932 cechowych, 1433512 w艂o艣cian, 58022 kolonist贸w, 14520 Czech贸w, 11854 偶yd贸w rolnik贸w, 17662 wojska regularnego, 1597 nieregularnego, 47992 偶o艂n. urlopowanych, 120714 偶o艂n. dymisyonowanych i ich rodzin, 22262 cudzoziemc贸w, 932 innych stan贸w; pod艂ug wyzna艅 za艣 niewliczaj膮c w to wojska tak regularnego jak i nieregularnego 1590088 prawos艁, 5629 rozkolnik贸w, 174881 katol. , 91388 ewang. augsb. , 14520 husyt贸w, 3814 baptyst贸w, 295938 偶yd贸w, 103 karaim贸w i 449 mahometan. W tym偶e roku zawarto 21736 ma艂偶e艅stw, urodzi艂o si臋 109641 dzieci 1850 nieprawych, zmar艂o 72860 os贸b, przyrost zatem wynosi艂 36781 dusz. G艂贸wne zaj臋cie mieszka艅c贸w, zw艂aszcza w cz臋艣ci po艂udniowej, stanowi rolnictwo. W cz臋艣ci p贸艂nocnej, poleskiej, wa偶n膮 rol臋 obok rolnictwa gra przemys艂 le艣ny. Najbardziej urodzajnemi s膮. powiaty starokonstantynowski, zas艂awski, ostrogski i krzemieniecki, najmniej za艣 urodzajnemi 艂ucki i owrucki. W ca艂ej gubernii pod rol膮. znajduje si臋 oko艂o 2108000 dzies. , t. j. 1 3 og贸lnej przestrzeni. W 1885 r. zasiano 172794 czetw. pszenicy ozimej, 5433 jarej, 521534 偶yta, 432712 owsa, 146289 j臋czmienia, 126451 tatarki, 13593 prosa, 483923 kartofli, zebrano za艣 1030550 czet. pszenicy ozimej, 20983 jarej, 2726986 偶yta, 1915018 owsa, 578132 j臋czmienia, 438723 tatarki, 152346 prosa, 2835955 kartofli. Zbiory nietylko wystarczaj膮 w zupe艂no艣ci na prze偶ywienie mieszka艅c贸w i potrzeby miejscowych gorzelni ale pozostaje nadto nadmiar, wywo偶ony po zagranice gubernii. System gospodarstwa przewa偶a trzypolowy, Len i konopie uprawiaj膮, przewa偶nie na w艂asn膮 potrzeb臋. Ogrodnictwem i sadownictwem zajmuj膮. si臋 przewa偶nie mieszka艅cy miast i miasteczek; w og贸le obie te ga艂臋zie niezbyt s膮. rozwini臋te. Gubernia obfituje w 艂膮ki i pastwiska. 艁膮ki zajmuj膮 do 764000 dzies. i wydaj膮 siana od 45 do 50 mil. pud贸w rocznie. Wyborne jest zw艂aszcza siano w po艂udniowej cz臋艣ci gubernii, mianowicie z pow. starokonstantynowskiego i zas艂awskiego. Powiaty poleskie wydaj膮 obfito艣膰 siana, jakkolwiek nie tak wyborowego gatunku. Skutkiem bogactwa paszy hodowla byd艂a oddawna stanowi艂a jedn膮 z g艂贸wnych ga艂臋zi zaj臋cia mieszka艅c贸w. Gub. wo艂y艅ska zawsze zaopatrywa艂a swem byd艂em Kr贸lestwo i Litw臋. W nowszych czasach hodowla byd艂a pocz臋艂a upada膰, ilo艣膰 koni, byd艂a rogatego i owiec zwyczajnych zmniejsza膰 si臋, natomiast ch贸w owiec cie艅korunnych czyni widoczne post臋py. W 1885 r. by艂o w gubernii 507858 sztuk koni, 644659 byd艂a rogatego, 604503 owiec zwyczajnych, 126596 cie艅korunnych, 492096 trzody chlewnej, 22749 k贸z, 143 os艂贸w i mu艂贸w. Pszczelnictwo dosy膰 jest rozwini臋te w poleskiej cz臋艣ci gubernii. Lasy zajmowa艂y do niedawna 2686400 dzies. , t. j. przesz艂o 1 3 cz臋艣膰 og贸lnej przestrzeni. W cz臋艣ci p贸艂nocnej zalegaj膮 wielkie, cz臋sto nieprzebyte lasy, przewa偶nie sosnowe. W cz臋艣ci po艂udniowej las贸w jest znacznie mniej; na pln. stokach wy偶yny Awraty艅skiej drzewostan jest mieszany, iglasty i li艣ciasty, na p艂d. za艣 przewa偶a d膮b, klon i lipa. Najbardziej lesistym jest powiat owrucki, w kt贸rym lasy zajmuj膮 przesz艂o po艂ow臋 og贸lnej przestrzeni; najmniej le艣nym jest starokonstantynowski, maj膮cy do 8000 dzies. las贸w. Z og贸lnej ilo艣ci by艂o przesz艂o 1065000 dzies. lasu budulcowego; do skarbu nale偶a艂o 634650 dzies. Las budulcowy i opa艂owy sp艂awiaj膮 przewa偶nie do Warszawy i Gda艅ska rzekami Bugiem, Styrem, Ikw膮, Horyniem, S艂ucz膮 i in. Z innych przemys艂贸w le艣nych zas艂uguj膮 na uwag臋 wyr贸b naczy艅 drewnianych, palenie pota偶u, dziegciu i smo艂y, budowa statk贸w wodnych nad Bugiem i Styrem 艂y偶wy, barki, p贸艂barki i 艂贸dki. Przemys艂 fabryczny ci膮gle si臋 Wo艂y艅 rozwija. W 1885 r. by艂o w gubernii 1040 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 14291 robotnik贸w i produkuj膮cych za 13038347 rs. , podczas gdy dane z 1860 r. wykazuj膮 671 fabryk, zatrudniaj膮cych 6110 robotnik贸w i produkuj膮cych za 2856000 rs. Pierwsze miejsce pod wzgl臋dem wa偶no艣ci zajmuj膮 cukrownie, w liczbie 14, zatrudniaj膮ce 5997 rob. i produkuj膮ce za 6712134 rs. w 1860 r. by艂o 6 cukrowni i 1 rafinerya, z produkcy膮 na 1206000 rs. . Dalej id膮 gorzelnie 123, zatrudniaj膮ce 964 ludzi i produkuj膮ce za 3574688 rs. , papiernie 9, zatrudn, 516 robot. , z prod. 501200 rs. ; tartaki 24, zatrud. 655 robotn. , z produkcy膮 373644 rs. ; garbarnie 215, zatrudn. 560 ludzi i produk. za 211393 rs. ; 9 fabryk tabacznych 119 robot. , 200430 rs. prod. ; 73 browar贸w piwnych 177 robot. , 184308 rs. ; 1 fabryka 偶elaza 120 robot. , 180505 rs. ; 41 fabryk sukna 469 robotn. , 159327 rs. ; 157 smolarni 488 robotn. , 156196 rs. ; 7 odlewni 偶elaza 2030 robotn. , 148941 rs. ; 27 hut szklanych 662 robotn. , 142885 rs. ; 6 fabryk wyrob贸w fajansowych 242 robotn. , 120292 rs. , 1 fabryka wyrob贸w mechanicznych 198 robotn. , 72000 rs. ; 97 cegielni 352 robotn. , 63067 rs. i in. Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 12 powiat贸w dubie艅ski, kowelski, krzemieniecki, 艂ucki, nowogradwo艂y艅ski, ostrogski, owrucki, r贸wie艅ski, starokonstantynowski, w艂odzimierski, zas艂awski i 偶ytomierski. Powiaty te nie s膮 jednakowe. Najwi臋kszym lecz natomiast najmniej zaludnionym jest pow. owrucki, maj膮cy 9272, 9 w. kw. lecz tylko 13, 8 mk. na 1 w. kw. ; najmniejszym lecz jednocze艣nie najlepiej zaludnionym jest pow. starokonstantynowski 2249, 8 w. kw. , i 70, 6 mk. na 1 w. kw. . Powiaty dziel膮 si臋 na okr臋gi policyjne stany, ktorych znajduje si臋 po 3 w pow. dubie艅skim i ostrogskim, po 5 w pow. 藕ytomierskim i nowogradwo艂y艅skim, w pozosta艂ych za艣 po cztery. Nadto w gubernii jest 207 gmin od 13 do 22 na powiat. . Ludno艣膰 zamieszkuje 3991 miejscowo艣ci w tem 12 miast i 140 miasteczek. Spis gmin z 1890 r. podaje w gubernii 6180 miejscowo艣ci zamieszka艂ych licz膮c w to i pojedyncze osady, rozdzielaj膮c folw. od wsi w艂o艣c. itp. , maj膮cych 240242 dm. w艂o艣c, obok 88332 nale偶膮cych do innych stan贸w. Pod wzgl臋dem ko艣cielnym wyznanie prawos艂awne stanowi oddzieln膮 eparchi膮 wo艂y艅sk膮, utworzon膮 w 1799 r. , przy艂膮czon膮 w 1843 do eparchii warszawskiej a w 1860 r. oddzielon膮 od niej. Pod wzgl臋dem zarz膮du cerkiewnego powiaty kowelski, owrucki, w艂odzimierski i zas艂awski dziel膮 si臋 na cztery dekanaty b艂agoczynia; powiaty dubie艅ski, krzemieniecki, 艂ucki, nowogradwo艂y艅ski, r贸wie艅ski, starokonstantynowski i 偶ytomierski na 5 dekanat贸w ka偶dy i wreszcie powiat ostrogski na 6 dekanat贸w, tak 藕e w og贸le ca艂a gubernia obejmuje 57 dekanat贸w b艂agoczynii. W og贸le w 1885 r. by艂o w gubernii 1780 cerkwi 228 murowanych, 11 monaster贸w, 182 kaplic 28 murowanych. Ko艣ci贸艂 rz. katolicki nale偶y do dyecezyi 艂ucko偶ytomierskiej ob. 艁uck. Ka偶dy powiat tworzy oddzielny dekanat. W og贸le w 1885 r. w gubernii znajdowa艂o si臋 113 ko艣cio艂贸w katol 85 murow. , 4 klasztory i 127 kaplic 73 murow. . Rozkolnicy maj膮 12 dom贸w modlitwy 1 murow. , ewangielicy 15 ko艣cio艂贸w 3 murowane i 139 dom贸w modlitwy 1 murow. , bapty艣ci 7 dom贸w modlitwy drewn. , husyci czescy 1 dom modl. drewn. . Z wyzna艅 niechrze艣cija艅skich 偶ydzi posiadaj膮 87 synagog 50 murow. i 472 dom贸w modlitwy 98 murow. , karaimi 1 synagog臋 i mahometanie meczet. Pod wzgl臋dem o艣wiaty gubernia nale偶y do okr臋gu naukowego kijowskiego i nie posiada wy偶szego zak艂adu naukowego. Z zak艂ad贸w 艣rednich znajduj膮 si臋 1 gimn. m臋zkie i 1 偶e艅skie, szko艂a realna, seminaryum duchowne prawos艂 i katol. , seminaryum nauczycielskie, 2 progimnazya, szko艂a dla dziewcz膮t stanu duchownego, szko艂a eparchialna 偶e艅ska, 4 duchowne szko艂y powiatowe i in. W og贸le w 1885 r. by艂o w gubernii 1551 zak艂ad贸w naukowych w tem 686 szk贸艂 ludowych, 175 szk贸艂ek cerkiewnych, 237 szk贸艂 przy ko艣cio艂ach i kantoratach niemieckich, 22 szk贸艂ek czeskich i 376 cheder贸w, do kt贸rych ucz臋szcza艂o 47253 dzieci 38398 ch艂opc贸w i 8855 dziewcz膮t. Pod wzgl臋dem komunikacyjnym guberni膮 przerzyna z p艂nzach. na p艂d. wsch. linia dr贸g 偶el. p艂d. zach. , na odnodze Brze艣膰Kij贸w, przechodz膮ca przez Kowel, R贸wno do Berdyczowa i dalej, kt贸ra w Zdo艂bunowie 艂膮czy si臋 z odnog膮 do Radziwi艂owa d艂ug膮 85 w. , w Kowlu z dr. 藕el. nadwi艣la艅sk膮 a w R贸wnem z dr. 偶el wile艅sko r贸wie艅sk膮 b臋d膮c膮 odnog膮 dr贸g 偶el poleskich. Nadto ze st. Kiwercy wychodzi odnoga do 艁ucka. D艂ugo艣膰 linii dr. 偶el. w granicach gubernii wynosi oko艂o 645 w. Z dr贸g bitych najwa偶niejszy jest dawny trakt kijowskowar szawski, przechodz膮cy przez 呕ytomierz, Nowogradwo艂y艅ski, R贸wno, 艁uck, W艂odzimierz Wo艂y艅ski do U艣ci艂uga, maj膮cy w granicach gubernii przesz艂o 400 w. Trakt ten w 呕ytomierzu przecina droga z Berdyczowa, przez Iskoro艣膰, Owrucz do Skorodnego gub. mi艅ska, d艂uga 196 w. , dalej wychodzi z 呕ytomierza droga przez Cudn贸w, Starokonstantyn贸w, Kupiel do Wo艂oczyska d艂ug. 216 w. , z Klewania droga do Karasina na granicy gub. mi艅skiej, d艂uga 91 w. , z 艁ucka do Dru偶kopola na granicy Galicyi, d艂uga 60 w. i z W艂odzimierza przez Kowel do st. Horniki d艂uga 105 w. . Z Proskurowa przez Zapady艅ce, Starokonstantyn贸w, Zas艂aw, Ostr贸g do st. dr. 藕el. Krzywin prowadzi droga, d艂uga w granicach gubernii oko艂o 125 w. St. telegraficznych w gubernii by艂o 38, pocztowych 44. Nadto w gubernii by艂o 227 st. poczt. Wo艂y艅 Wo艂yna Wo艂yniec Wo艂yna Wo艂y艅ce gminnych do przewozu urz臋dnik贸w. Marsza艂kami szlachty gub. wo艂y艅skiej byli w porz膮dku alfabetycznym Czacki hr. Micha艂 1822, Go sty艅ski Alojzy 1808 12, Gi偶ycki 1814, Ha艅ski Wac艂aw 1812, Ili艅ski hr. Henryk 1816, Ili艅ski hr. J贸zef August 1797, Ledochowski hr. Wincenty 1822, Lenkiewicz Gra cyan 1832, Mi膮czy艅ski hr. , Moszy艅ski Piotr 1825, Sanguszko ks. Eustachy 1816 20, Wilga, Wurcel hr. Stanislaw 1805. Opisy gub. wo艂y艅skiej s膮 do艣膰 liczne. Z dawniejszych za s艂uguje na wzmiank臋 Bessera, Rzut oka na jeo grafi臋 fizyczn膮 Wo艂ynia i Podola, Wilno, 1828; z nowszych za艣 Steckiego, Wo艂y艅, pod wzgl臋 dem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lw贸w, 1864 i 1871; Nowickiego, Wo艂y艅 i jego mieszka艅cy, Drezno 1870; Teodorowicza, Opis eparchii wo艂y艅skiej, dotychczas 3 tomy, zawieraj膮ce opis 8 powiat贸w, Poczaj贸w, 1888 1893 r. i in. Wiele opis贸w pojedynczych miejscowo艣ci wysz艂o z pod pi贸ra Pierogowskiego i Sendulskiego w Wo艂y艅skich gubern. i eparchialnych wiedomostiach. Pod wzgl臋dem geo gnostycznym zbada艂 gub. wo艂y艅sk膮 Gotfryd Os sowski. J. Krz. Wo艂yna, Wo艂ynaja, sio艂o we w艂o艣ci p艂o艅skiej, t. j. w dzisiejszym pow. nowogradwo艂y艅skim al. w p艂d. zach. cz臋艣ci pow. 偶ytomierskiego. Wo艂y艅ce 1. w艣 i fol. , pow. siedlecki, gm. Wiszniew, par. Skurzec, ma 28 dm. , 207 mk. , 745 mr. W 1827 r. by艂o 11 dm. , 78 mk. , par. Niwiska. W r. 1563 w艣 Wolynice, w par. Niwiska, w ziemi liwskiej, mia艂a 9 艂an. km. Pawi艅. , Mazowsze, 415. 2. W. , w艣, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Pu艅sk, odl. od Suwa艂k 31 w. , ma 28 dm. , 407 mk. W r. 1827 w艣 Wo艂ynie mia艂a 15 dm. , 134 mk. Wo艂y艅ce 1. przysio艂ek wsi Nowosio艂ki, pow. kobry艅ski, w 2 okr. pol, gm. Wierzcholesie. 2. W. , osada, pow. sok贸lski, w 1 okr. pol, gm. Kruglany, o 23 w. od Sok贸艂ki, w艂asno艣膰 Iwa艅czuka, ma 15 dzies. Wo艂y艅ce, mko na pr. brzegu Dryssy, pow. dryssie艅ski, gm. Pilipowicze, o 20 w. od Dryssy a 7 w. od st. dr. 偶el. dyneb. witebskiej Swo艂na, ma 12 dm. , 156 mk. , cerkiew paraf. , ko艣ci贸艂 katol, dom modlitwy 偶ydowski, szkol臋, garbarni臋, cegielni膮, 3 sklepy, jarmarki 24 czerwca i w pierwsz膮 niedziel臋 po 艣wi臋cie Pokrowy N. M. P. Prom przez rzek臋. Dobra, zwane pierwotnie Okaciewszczyzn膮, stanowi艂y uposa偶enie cerkwi 艣w. Miko艂aja w zamku po艂ockim, nast臋pnie nadane przez Stefana Batorego jezuitom, kt贸ry zamienili Okaciewszczyzn臋 na Zacharewicze z Tukowiczami. Dobra zawiera艂y w贸wczas 8 w艂贸k, z 6 poddanymi. Okaciewszczyzna przybra艂a w tym czasie nazw臋 W. , od zamieszkuj膮cych tam w艂o艣cian Wo艂y艅c贸w. Wkr贸tce Tukowicz sprzeda艂 W. Konstantemu Szczyttowi. Syn jego Antoni sprzedaje w 1715 r. dobra te Jerzemu i An nie z H艂ask贸w Zabielskim Szczytom, wojskim po艂ockim, za 100 tal. bitych. Ci funduj膮 tu 1716 r. ko艣ci贸艂 p. wez. 艣w. Jerzego, i osadzaj膮 przy nim dominikan贸w, daj膮c im na uposa偶enie dobra W. wraz z wielu innemi. W 1746 r. Au gust III daje przywilej na zaprowadzenie tar g贸w tygodniowych w niedziel臋 i dw贸ch jarmar k贸w dorocznych na 艣w. Dominika i N. M. P. Ro偶a艅cow膮. W 1756 r. ks. Jerzy Hylzen, bi skup smole艅ski, konsekruje tutejszy ko艣ci贸艂. W ko艣ciele s膮 groby rodziny Szczytt贸w, na miej scowym za艣 cmentarzu nagrobki wielu obywa teli tej parafii, Jak Szczytt贸w, Chrapowickich, Swo艂y艅skich, Che艂chowskich, Medunieckich i in. Przeorami tutejszego zgromadzenia byli k艣. Lu dwik Borowski; Mateusz G艂uchowski, za czas贸w kt贸rego uko艅czono ko艣ci贸艂 drewniany; Damian Jurkiewicz, za kt贸rego w 1731 uko艅czono bu dow臋 klasztoru i za艂o偶ono nowicyat; Placyd B艂a偶ewicz; Alojzy Trokiniecki, kt贸ry rozpocz膮艂 budow臋 murowanego ko艣cio艂a; Karol Zakrzew ski; Onufry Kulesza; Remigiusz Lenartowicz; Ludwik Rybi艅ski; Dominik Massalski; Remigiusz Zaborowski, rozpocz膮艂 budow臋 klasztoru muro wanego; Aureli Lubowicki; Ludwik Hryniewicz; Jakub Kozakowski; Franciszek Kochanowski; Aleksander Szystowski; Wincenty Downarowicz; Hyacynt Strumi艂艂o, Albert Szo艂ucha, Micha艂 Koz艂owski, Czes艂aw Paprocki, Kazimierz Wienczycki, Alan Kawecki, Antoni Klimaszewski, Maciej Magnuszewski, Faustyn Ciecierski, Ju lian Sok贸lski, Reginald Szaniawski, Andrzej Jaczkiewicz, Tomasz Bagie艅ski, Donat Ohejko i Hieronim Bajkowski. A. K. 艁. Wo艂y艅ce, nieistniej膮ca obecnie w艣, w pow. 偶ytomierskim, w okolicach Czerniachowa. Pod艂ug rewizyi zamku 偶ytomierskiego z 1545 r. wraz z Toporyszczami i Wo艂osowem w艂asno艣膰 Olizara Wo艂czkiewicza Jab艂onowski, Rewizye, 131. Na pocz膮tku XVII w. nale偶y do Adama Olizara Wo艂czkowicza. Do d贸br nale偶膮 sio艂a Krasnosi贸艂ka i Zarubi艅ce Jab艂onowski, Ukraina, II, 61, 63, 546. Wo艂yniec, zaginione sio艂o, w dawnym pow. 艂uckim. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 kn. Bohdana Masalskiego, kt贸ry p艂aci z 15 dym. , 5 ogr. po 2 gr. , 2 k贸艂 m艂yn. , kot艂a gorza艂cz. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 8. Wo艂ynie偶, w艣, pow. klimowicki, gm. Rodnia o 15 w. , ma 49 dm. , 366 mk, zapasowy 艣pichlerz gminny. Wo艂ynka, za艣c. szlach. , pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Wo艂ynka, w艣 nad rzk膮 Wo艂ynk膮, pow. sosnicki gub. czernihowskiej, gm. Wo艂ynka, o 10 w. na p艂n. od Sosnicy, 431 dm. , 2673 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, szko艂a, targi co niedziela. Wo艂ynie偶 Wo艂ynka Womba Wo艂y艅skie Wo艂y艅skie, w艣, pow. sochaczewski, gm. i par. How, ma 67 mk. , 346 mr. W r. 1827 by艂 1 dm. , 16 mk. Spis urz臋d, osad gub. warsz. z r. 1870 podaje w gm. I艂贸w w艣 Wolmek, b臋dzie to zapewne zepsuta nazwa tej osady. Wo艂y艅skie Baraki al. Budy, ob. Ciemniewo. Wo艂yny, cz臋艣膰 wsi Golejewko, pow. krobski. Wo艂偶sk, ob. Wolsk. Womba, rzeczka, lewy dop艂yw Wilii, uchodzi mi臋dzy Naczal膮 a Padalos膮. Womi艅sk Miko艂ajewszczyzna, dobra skarbowe, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumieliszki, okr. wiejski Mustyniany. Wommen 1. posiad艂o艣膰, pow. frydl膮dzki, st. p. Friedland Ostpr. 2. W. , os. le艣n. , pow. i艂awski, st. p. Friedland Ostpr. Wonasznia, kar. i za艣c. rz膮d. , pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, o 10 1 2 w. od Wilna, 3 dm. , 25 mk. 20 katol. , 5 偶yd贸w. Wond, os. le艣. , w pow. mi臋dzychodzkim, w dobrach Sierak贸w. Wondagi, okolica szlach. nad rzka Mieduksztank膮, pow. trocki, w 4 okr. pol, o 67 w. od Trok, 5 dm. , 63 mk. 7 prawos艂, 52 katol. , 4 偶yd贸w. Wondolleck, pol. W膮dolek, huta 偶elazna, pow. ja艅sborski, st. p. Dlotowen. Wondrysel, niem. Wagendruessel, w臋g. Vagendrisze艂 al. Mer茅ny, miasteczko na W臋grzech, w hr. spiskiem, pow. ba艅skim, nad g贸rnym biegiem Gielnicy Hnilca, praw. dop艂. Hornadu, na wzn. 533 mt. npm. , w kotlinie g贸rskiej rozszerzonej przy uj艣ciu dw贸ch 藕r贸d艂owych potok贸w Gielnicy. Wysokie pasmo g贸rskie Hegen Gebirge os艂ania W. od p贸艂nocy. W r. 1890 by艂o 308 dm. , 2224 mk. , 1625 Niemc贸w, 553 S艂owak贸w i 44 W臋gr贸w; pod wzgl臋dem religii 1284 wyzn. augsb. , 845 rz. kat. , 88 gr. kat. , 6 helweckiego i 1 izr. Gmina obejmowa艂a 9760 mr. Ko艣ci贸艂 paraf. rz. kat. w miejscu, r贸wnie偶 i ko艣ci贸艂 prot. , gr. kat. par. we wsi Zawadka. Jest to staro偶ytna osada g贸rnicza, wspominana ju偶 w dok. z r. 1290. Zdawna istniej膮 tu kopalnie rudy 偶elaznej i miedzianej, tudzie偶 ku藕nice 偶elaza. Znajduje si臋 te偶 urz膮d telegraf. i pocztowy, i szko艂a ludowa. Miasteczko jest porz膮dnie zabudowane, sk艂ada si臋 niemal z samych drewnianych domk贸w. Nale偶y ono do tych miejscowo艣ci na Spi偶u, kt贸re w ostatnich czasach wskutek wychod藕twa ludno艣ci najwi臋cej ucierpia艂y. Ludno艣贸 z 3112 spad艂a na 2224 mk. Przyczyna tego jest upadek g贸rnictwa w og贸le na Spi偶u a mianowicie w powiecie ba艅skim i brak zupe艂ny innych ga艂臋zi przemys艂u. Ten sam objaw spotykamy i w innych osadach g贸rniczych jak Gielnica, Smolnik i Swedlar. O 3 klm. na p艂n. zach. od W. znajduje si臋 zak艂ad k膮pielowy Schwarzenberg w臋g. Teketchegy a nale偶膮cy do gminy W. Jest to zak艂ad hydropatyczny, w 艣rodku pi臋knego lasu sosnowego po艂o偶ony, wzn. 664 mt. npm. Nieopodal wznosi si臋 szczyt g贸ry Schwarzenberg na 811 mt. npm. W. nale偶y do urz臋du podatkowego w Gielnicy a sadu pow. w Nowej Wsi Igl贸. Ob. Mueldner H. K膮piele Schwarzenberg, Warszawa, 1879; Weber Zipser Ges chichts u Zeitbilder. W. H. Wongi, ob. W膮gi. Wonglick, pol W膮glik, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Johannisburg. Wonglikowitz niem. , ob. W臋glikowice. Woniacz al. Dobre Wody, w艣 nale偶膮ca w 1629 r. do d贸br Hubk贸w w pow. r贸wie艅skim Stanis艂awa Dani艂owicza, ssty czerwonogr贸dzkiego, mia艂a w贸wczas 29 dym. ob. III, 199. Woniacza, w艣, pow. owrucki, gm. Kisarycze, par. praw. Ho艂ysze o 15 w. . Woniacze 1. bia艂oros. Waniaczy, od nieda wna nazwane Lubicze, uroczysko i folw. , pow. ihume艅ski, w 1 okr. poL u藕dzie艅skim, gm. Szack o 10 w. , par. katol. Uzda, o 80 w. od Ihumenia. Poprzednio W. wchodzi艂y w sk艂ad Werka艂 ob. , wydzielone przy podziale rodziny J贸zefowi Obr膮palskiemu, kt贸ry za艂o偶y艂 folwark i nazwa艂 go Lubiczami. Miejscowo艣膰 lesista, w艣r贸d nizin i piask贸w, nieposiadajaca warunk贸w dla gospodarstwa. 2. W. al. Wojniacze, za艣c. poradziwi艂艂owski; pow. mi艅ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdan贸w o 10 w. , przy linii dr. 偶el. moskiewskobrzeskiej, w pobli偶u st. Nieho re艂e, o 49 w. od Mi艅ska, nale偶y do domin. Nie hore艂e, do niedawna Ab艂amowicz贸w, teraz hr. Czapskich. Grunta wyborne. W. nale偶a艂y w r. 1740 do domin. Rudzica ks. Radziwi艂艂贸w, by艂o tu wtedy 8 osad szlacheckich, zajmowanych przez rodziny Ciszk贸w, Baruczewskich, Chmie lewskich, Nasznikiewicz贸w, Mereckich. Koni by艂o w za艣c. 3, wo艂贸w 4 Inwentarz w archiwum pisz膮cego w Zamo艣ciu. A. Jel. Woniaczka al. Zulnia, rzka, w pow. r贸wie艅skim, prawy dop艂. Horynia. Wpada za Stepaniem. W. s艂yn臋艂a niegdy艣 偶eremami bobrowemi. Woniaczyn, w dokum. Woniatyncze, Woinathinczc, Woniathincze, w艣 nad Zharem, dop艂. Bohu, pow. lity艅ski, okr, poL Bahrynowce, gm. Sosny, par. katol. i st. poczt. Lityn o 4 w. , st. dr. 偶eL Winnica o 36 w. , ma 140 dm. , 1186 mk. , 1139 dzies. ziemi w艂o艣c, 38 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Parascewii, wzniesion膮; w 1757 r. , z 1045 parafianami. W 1566 r. trzymali j膮 Jaz艂owieccy, kt贸rzy p艂acili od 3 p艂ug贸w. W 1569 r. Jaz艂owieccy p艂ac膮 zt膮d od 2 p艂ug贸w. W 1578 r. w posiadaniu Jassowskiego, kt贸ry p艂aci od 6 p艂ug贸w, od ko艂a dorzecznego 12 gr. i od popa 2 fl. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 199, 227, 303. Nast臋pnie wchodzi艂a w sk艂ad sstwa lity艅skiego i pod艂ug lustracyi z 1615 r. ze wszystkiemi czynszami i daninami Wo艂y艅skie Wo艂y艅skie Baraki Wo艂yny Wo艂偶sk Womi艅sk Miko艂ajewszczyzna Wommen Wonasznia Wond Wondagi Wondolleck Wondrysel Wongi Wonglick Wonglikowitz Woniacz Woniacza Woniacze Woniaczka Woniaczyn Woniuczka czyni艂a 112 fl. 13 gr. Jab艂onowski, Lustracye, 73. Po 1833 r. wraz z ca艂em sstwem nadana prawem emfiteutycznem Cho艂oniewskiemu, z op艂at膮, kwarty 2893 z艂p. , dzi艣 skarbowa. Dr. M. Woniajki, w艣 nad rzka Po艂onka, pow. owrucki, gm. i par. praw. 艁uhin o 6 w. na p艂d. , ma 42 dm. , 336 mk. , cerkiew filialn膮; p. w. 艣w. Miko艂aja. Pod艂ug opisu zamku owruckiego z 1545 r. w艣 Woniakowszczyzna nale偶y do Stanis艂awa i Niemiry Surynowicz贸w, z wys艂ugi ich ojca. W 1628 r. w艂asno艣c Hrehorego Czernika, Anny Szaszkiewicz贸wny i Micha艂owej Pronckowej Dereweneckiej, kt贸rzy p艂ac膮 z Woniajek z 2 dym. , 5 ogr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 69. Wonicze al. Go艅cza, w艣 nad rzk膮 Janczank膮, lew. dop艂, Olsy, pow. bobrujski, w 4 okr. pol 艣wis艂ockim, gm. Bacewicze, o 49 w. od Bobrujska, ma 5 osad. A. Jel. Woniecko, w艣, pow. 艂om偶y艅ski, ob. Gr膮dy Woniecko, Le偶y na wyspie, wzn. 525 st. npm. , otoczonej zewsz膮d b艂otami i korytem Narwi. Wed艂ug lustracyi z r. 1549 by艂a to wie艣 szlach. w starostwie 艂om偶y艅skiem. W r. 1578 w艣 Wonieczk, w par. Zawady, ma 1 艂an km. a Grandi 12 艂an. Pawi艅ski, Mazowsze, 378. Wonie艣膰 al. Woniej艣膰, niem. Woynitz, w dok. Woneszcz, Woniesiec, Wojgnesz, Wojnice, Vanesch, Wanesech, Wonec, Wonesesz, Uneszce, w艣 ko艣cielna, w pow. ko艣cia艅skim Szmigielskim, urz膮d okr. w Szmiglu, urz. stanu cywil. w miejscu, stac. kol. i urz膮d poczt. w Starem Bojanowie Alt. Boyen, szko艂y i paraf. katol. z ko艣cio艂em w miejscu, ewang. i s膮d okr. w Szmiglu. W艣 gospod. ma 228 ha, 7 dm. , 81 mk. 59 katol. ; w艣 rycerska ma 724 ha, 28 dm. , 339 mk. 279 katol. . W. le偶y na p艂d. od Ko艣ciana, wsch. Szmigla, zach. p艂n. Krzywinia. W r. 1258 Boles艂aw, syn W艂ad. Odonicza, potwierdzaj膮c przywilej W艂ad. Laskonogiego z r. 1231, wymienia mi臋dzy posiad艂o艣ciami benedyktyn贸w lubi艅skich W. z wszystkiemi cz臋艣ciami. W r. 1277 Przemy艣l II uwalnia W. od opola krzywi艅skiego. W r. 1294 potwierdzono posiad艂o艣ci klasztoru. W r. 1296, Przemys艂aw, zlewaj膮c prawa ksi膮偶臋ce na opat贸w lubi艅skich, wymienia W. z jeziorem, na kt贸rem prawo rybo艂贸wstwa nie maj膮. dziedzice Gry偶yny i Osieka. W r. 1382 wyst臋puje jako 艣wiadek Hanko, pleban z W. , a w r. 1588 w W. Maciej z Drz臋czkowa z bra膰mi swymi i inn膮, szlacht膮; , pozwalaj膮, Janowi, kaszt. przem臋ckiemu, i Maciejowi, kaszt. moderskiemu od os. Modrze, prowadzi膰 wodo艣cieki przez ich dziedzictwa do Jezierzyc. Mi臋dzy 艣wiadkami s膮 Miko艂aj, pleban, i Piotr, karczmarz miejscowi. W r. 1397 wyst臋puje pleban 艢wi臋tos艂aw. W r. 1393 Agnieszka de Vonicz, 偶ona Dominika, w grodzie pozna艅. prawo odda膰 musi bisk. pozna艅. R. 1398 wyst臋puje Pr膮dota de Venszecze, prawuj膮cy si臋 z Wojciechem G贸rskim. R. 1400 opat lubi艅ski wyst臋puje przeciwko Janowi Gry偶y艅skiemu o rozgraniczenie Gry偶yny, W. i Gniewowa i prawuje si臋 z nim o jezioro W. B. 1408 Jan, oficya艂 pozn. i komisarz apostolski, przys膮dzi艂 klaszt. lubi艅skiemu to jezioro. 艁膮czy si臋 ono na pld. od Ko艣ciana z jeziorem Osiec kiem z pod Osieczny i odp艂ywa do Obry poni偶ej Gry偶yny. R. 1547 umar艂 w W. Stanislaw Woniescensis, benedyktyn lubi艅ski, ekonom Nowe go Dworu Novae Curiae. W r. 1580 ma W. 12 3 4 艂an. os. , 1 4 karczm. , 3 zagr. , 4 komorn. z byd艂em, 6 bez byd艂a, 7 rzemie艣l, 5 rybak贸w, 2 wiatraki. Oko艂o r. 1620 by艂 w W. plebanem Jan Noskowicz, uczony teolog. R. 1648 W艂ady s艂aw IV da艂 klasztorowi lubiu. na popraw臋 wie 偶y podupad艂ej dziesi臋cioletnie op艂aty skarbowe z d贸br W. i Gniewowa. Ksi臋gi ko艣cielne W. si臋 gaj膮, r. 1696. Ko艣ci贸艂 jest p. w. 艣w. Wawrzy艅 ca. Dzisiejszy, z ceg艂y palon膮; , pochodzi z XVII w. Odnowiony w r. 1865 i ostatecznie 1891, ma wysok膮 wie偶臋. W tym ko艣ciele jeden z o艂tarzy za艂o偶y艂 r. 1447 Iwan, dziedzic Karmina, Grono wa i Jezierzyc. W. 艁. Wonieskie, jezioro, w pow. wschowskim, na obszarze wsi Wonie艣膰, stanowi cz臋艣贸 ca艂ego pasma jezior, kt贸rych wody odprowadza do Obry z lew. brzegu rzka Samica. Podobno cale to pasmo stanowi艂o niegdy艣 jedno wielkie jezioro, kt贸re D艂ugosz nazywa Wonieska, ob. Osieckie jezioro, Woninkeim, posiad艂o艣膰, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf. Woniuczka, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dop艂yw Siniuchy, lewego dop艂. Bohu. Od 呕urawlinki p艂ynie pod P艂oskie. Uchodzi poni偶ej uj艣cia Jatrani. Wonjacina, w臋g. Vajnatinu, w艣, w hr. ungwarskiem. Ko艣ci贸艂 katol. filialny, 478 mk. Wonk, za艣c. szlach. , pow. trocki, w 1 okr. poL, o 18 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wo艅ki, w艣 nad rz. Wied藕m膮, lew. dop艂. Szczary, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol kleckim, gm. Nied藕wiedzica, o 78 w, od S艂ucka, ma 15 osad; miejscowo艣膰 lekko falista, bezle艣na, grun ta i 艂膮ki wyborne. A. Jel. Wo艅kiWismontyszki, w艣, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. Wornie. W艂o艣c. Tyszko ma 24 dzies. 2 lasu, 2 nieu偶. . Wo艅kowce, mstko u zbiegu dw贸ch strug Ko艂omyjki i Niczypor贸wki, dop艂. Kalusa Bystrzycy, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Os艂am贸w, st. dr. 偶eL Dera偶nia o 35 w. , st. poczt. w miejscu, odl. o 25 w. od Nowej Uszycy, ma 319 dm. , 2541 mk. , 502 dzies. ziemi w艂o艣c, dworskiej w 4 folw. 4067 dzies. , 80 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Dymitra, wzniesion膮 w 1843 r. , z 1564 parafianami, ko艣ci贸艂 paraf. katol. , synagog臋, 2 domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂臋 wiejsk膮 lklas. , gorzelni臋, cegielni臋, 3 m艂yny, aptek臋, 20 sklep贸w, 40 Woninkeim Wonieskie Wonie艣膰 Woniecko Wonicze Woniajki Wonk Wonjacina Woniajki Wonowice Wonorze rzemie艣lnik贸w; targi co dwa tygodnie. Pi臋kny dom mieszkalny w艂a艣cicielki, z ogrodem na 13 dzies. Po艂o偶enie wzg贸rzyste, gleba glinkowata. Znajduje si臋 tu glina i kamie艅 wapienny. W. maj膮 4 przedmie艣cia Berez贸wka, Majdan, Tatarynka i Zastawnia. By艂 tu niegdy艣 ko艣cio艂ek ormia艅ski. Ko艣ci贸艂 para艂 katol. , p. w. N. M. P. Anielskiej, fundowany dla franciszkan贸w przez Zamiechowskiego w 1643 r. , z muru wzniesiony w 1780 r. przez Humieckich, konsekrowany t. r, przez bisk. Cieciszowskiego, posiada obraz 艣w. Antoniego Padewskiego, uwa偶any za cudo wny. Filia kaplica w 呕eniszkowcach pow. la tyczowski, kaplice w Daszkowcach i Moro偶owce, dawniej te藕 w Hlib贸wce i Karaczyjowcach. Parafia katol. , dekanatu uszyckiego, 4415 wier nych. W sk艂ad parafii, opr贸cz W. z przedmie 艣ciami, wchodz膮 wsi Bystrzyca, Daszkowce, Hlib贸w z Hut膮, Homernia, Kalusik, Karaczyjow ce z Majdanem, Kara偶yn, Ludwik贸wka, 艁oma czy艅ce, 艁opat贸wka, Mierzyjowka, Moroz贸w, Os艂am贸w, Porosiatk贸w Wielki i Ma艂y z Hut膮 Star膮 i Now膮 z Majdanem i Pilipami, Wysoka Grobla i 呕ur偶贸wka. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1583 r. w艣 Wonikowcze p艂aci od 13 p艂ug贸w, od popa, od ko艂a dorocz. i 7 ogrodn. po 4 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 302. W艂asno艣膰 nast臋pnie Zamiechowskich, Tyszkie wicz贸w, Humieckich, Starzy艅skich i Or艂owskich, kt贸rzy sprzedali Czerkasowi a ten Kosielskiej, tera藕niejszej w艂a艣cicielce. Dr. M. Wo艅kowiecki Majdan, ob. Majdan. Wraz z Tatarynk膮 ma 235 dm. , 1110 mk. Wonlarowo, w艣 i b. st. pocztowa, w gub. smole艅skiej, przy dawnej szosie ze Smole艅ska do Witebska, o 13 w. za Hniezdowem. Wonna 1. niem. Wonno, w艣 w艂o艣c, pow. lubawski, st. p. i par. kat. Szwarcenowo, szko艂a kat. w miejscu, 663 ha 617 roli or, 22 艂ak; 1885 r. 44 dm. , 95 dym. , 413 mk. , 354 kat. , 58 ew. wyb. Dziura ma 5 dm. , 22 mk. . 2. W. , folw. , tam偶e, 361 ha 290 roli or. , 54 艂膮k; 1885 r. 6 dm, 10 dym. , 52 mk. , 8 kat. , 44 ew. ; hodowla byd艂a, owczarnia. Zdaje si臋, 偶e za czas贸w krzy偶ackich sta艂 tu zamek obronny i mieszka艂 komtur. W 1278 r. wyst臋puje bowiem komtur Otto z Wonny Wonneburg. Mia艂a te偶 W. ko艣ci贸艂 murowany paraf. , p. w. 艣w. Leonarda. Do prob. nale偶a艂y 4 w艂贸ki, kt贸re r. 1833 zamienione zosta艂y na inne, dogodniej w Szwarcenowie po艂o偶one. Szko艂a i plebania sta艂y opodal cmentarza. E. 1670 wizytator Strzesz ju偶 ko艣cio艂a nie zasta艂, tylko niekt贸re ruiny, cho膰 r. 1630 jeszcze istnia艂. Zdaje si臋 wi臋c, 偶e go Szwedzi zburzyli. Los ten spotka艂 ca艂膮 wie艣, bo wizyta Strzesza opiewa, 偶e by艂o w niej tylko 2 w艂o艣cian, dawniej 12 ob. Utracone ko艣cio艂y p. k艣. Fankidejskiego, str. 121. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, 偶e proboszcz szwarcenowski mia艂 tu cha艂upk臋 nad jeziorem, Szczepankowsk膮 zwan膮, z kt贸rej pobiera艂 5 fl. czynszu str. 289b. Ta偶 wizyta donosi, 偶e dawniej by艂o tu 12 kmieci, w贸wczas tylko 2. So艂tys贸w by艂o 3, dw贸ch siedzia艂o na 7 w艂贸kach, trzeci na trzech. Dw贸ch pierwszych naby艂o nadto w艂贸k臋 Kasprowsk膮 i podzielili si臋 ni膮 ob. str, 291. Wonneberg, w艣, pow. reszelski, st. p. Seeburg. Wonneberger Grund, wyb. do Oruni, pow. gda艅ski g贸rny, st. p. Orunia, 12 dm. , 89 mk. Wonnenberg niem. , ob. Wuje艣cisko. Wonnenmorgen, os. nale偶膮ca do Tczewa. Wonno, ob. Wonna. Wonnwitz, 1260 Voynouci, dobra i w艣, pow. niemczy艅ski, par. ew. Siegroth, kat. Niemczyn. W r. 1885 dobra mia艂a 107 ha, 4 dm. , 53 mk. kat, 4; w艣 mia艂a 12 ha, 9 dm. , 57 mk. 12 kat. . Wonogi, w艣, pow. dyneburski, par. Wark贸w, posiada kaplic臋 katol. murowan膮, p. w. 艣w. Anny, wzniesion膮 w 1882 r. Wonorze, te藕 W膮norze, w dok. Wanore, w艣 i kol. , w pow. inowroc艂awskim, urz. okr. i stanu cywil. w D膮browie Louisenfelde, st. kolei w Gniewkowie Argenau, urz膮d poczt. w Parcha niu, szko艂a katol. w O艣niszczewku, ew. w miejscu par. katol. w Brudnie, ew. w Murzynnie, s膮d okr. w Inowroc艂awiu. W艣 gospod. ma 349 ha, 25 dm. , 250 mk. 24 katol, kolonia ma 191 ha, 20 dym. , 199 mk. 7 katol. W艣 ta na le偶a艂a do klasztoru w Strzelnie. R. 1308 Miko 艂aj, opat klasztoru, po偶yczywszy pewn膮 sum臋 od Gerwarda, bisk. kujawskiego, oddaje mu w za staw wie艣 klasztorna Wanore Kod. dypl pol, II, 162. Wr. 1583 by艂o 5 艂an. os. , 1 zagr. , 1 rzem. So艂tys mia艂 2 1 4 艂anu. W. 艁. Wonowice al Fonowice, niem. Wonsdorf, cz臋艣膰 gm. Polanka, w pow. opawskim, okr. s膮d. klinkowieckim, ma 126 mk. Wonsin niem. , ob. W膮dzyn. Wontajnie 1. w艣, pow. kowie艅ski, w 2 okr. pol, o 80 w. od Kowna. 2. W. , w艣, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, o 15 w. od Szawel Wontuszka, obszar pag贸rkowaty 548 mt. , w Zarzyczu, pod Delatynem, w pow. nadwornia艅skim Karta wojs. , 12, XXXI, 11, XXXI. Vonzog, folw. , ob. Ploetzig. Wonzow niem. , ob. W膮sosz. Wonzower Weg, wyb. do Krajenki, pow. z艂otowski, 23 dm. , 147 mk. Won偶odziszki, folw. szl, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 43 w. od Trok, 2 dm. , 21 mk. katol Woo, Wou al Woehhondo eston. W枚uJ枚ggi, rzeka w gub. inflanckiej, dop艂yw jeziora pskowskiego. Bierze pocz膮tek z p艂askowzg贸rza Odempe, przep艂ywa przez jezioro Waggula i Tammula, pod mtem Werro, w par. Rappin przybiera rzk臋 Meda, wyp艂ywaj膮c膮 z jeziora Tabina w par. Neuhausen. B艂ugo艣膰 w艂a艣ciwej rzeki wy Wonogi Wonnwitz Wonno Wonnenmorgen Wonlarowo Wonna Wonnenberg Wonneberg Wonneberger Wo艅kowiecki majdan Won偶odziszki Wonzow Wontuszka Wontajnie Wonsin Wordon Woplany Wopienica Wopiec Wopejki Wop Wordomen Wordel Worcowszczyzna Worany Wora艅ce Wora Wopsowszczyzna Woopen Woopen Worgule Woplisdorf nosi 70 w. , z jeziorami za艣, przez kt贸re przep艂ywa i z rzk膮 Piucha, uwa偶an膮 za jej 藕r贸d艂owiska, do 110 w. Spadek od jeziora Waggule do uj艣cia wynosi 158 st. Woopen, posiad艂o艣膰, pow. frydl膮dzki, st. p. Domnau. Wop, rzeka, w gub. smole艅skiej, prawy dop艂yw Dniepru. Bierze pocz膮tek w pow. bielskim, w pobli偶u chutoru Akiejewa, przep艂ywa powiat bielski i duchowszczy艅ski, ma uj艣cie poni偶ej Dorohobu偶a. P艂ynie w kierunku po艂udniowwym, d艂uga oko艂o 130 w. , szeroka od 1 do 10 sa偶. , g艂臋boka od 5 do 9 st. Wiosn膮, na rzece odbywa si臋 znaczny sp艂aw drzewa. Przybiera od prawego brzegu Soszni臋, Otri臋 al. Wotri膮 i Carewicz. Wopejki, w艣, pow. wi艂komierski, w 1 okr. poL, gm. Szaty; wlo艣膰. Blus ma 30 dzies. Wopiec, rzka w pow. dorohobuskim gub. smole艅skiej, prawy dop艂yw Dniepru. Wyp艂ywa z niewielkiego jeziora, p艂ynie w kierunku p艂d. wschodnim i ubieg艂szy oko艂o 40 w. uchodzi poni偶ej Dorohobu偶a. Na wiosn臋 sp艂awiaj膮 po niej drzewo. Wopienica, w艣, pow. wile艅ski, w 2 okr. poL, gm. Mejszago艂a o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, 3 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br Joda, Januszewskich. Woplany, w艣 pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski, 呕o艣le o 2 w. , 29 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 dawniej Ignacego 呕ukowskiego, nast臋pnie Sztejer贸w. Woplauken, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. Woplisdorf w dok. , ob. Waplewo, w pow. szczycie艅skim. Wopotnia, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 23 w. od Szawel. Woppen 1. w艣, pow. olszty艅ski, st. p. Spiegelberg. 2. W. , w艣, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau. Woprit, rzeka, lewy dop艂yw Nadwy lew dop艂ywu Ipuci. Wopsowszczyzna, za艣c. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowic, 1 dm. , 4 mk. prawos艂. Wora, Woria, rzeka w gub. smole艅skiej, lewy dop艂. rz. Ugry. Wora艅ce, w艣, pow. szawelski, w 3 okr. poL gm. Poszwity艅, o 38 w. od Szawel. Worany, ob. Orany. Vorbrigen niem. , ob. Folwarki, w艣, w pow. rybnickim. Worcowszczyzna, pow. owrucki, ob. Szwaby. Vordamm niem. , ob. Miranowo. Wordel niem. , ob. Orle i Mochle. Wordell ob. Orle 1. . Vorderberg, kol. niem. w pow. gr贸deckim, tu偶 na p艂d. wsch. od Gr贸dka, nad Wereszyc膮, na granicy Czerlan i Artyszowa. W r. 1890 by艂o, tu 12 dm. , 195 mk. w gm. ; 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor 85 obrz. rzym. kat. , 86 gr. kat. , 18 izrl. , 20 innych wyzn. ; 52 PoL, 105 Rus. , 43 Niem. , 2 innej narod. Par. rzym. i gr. kat. w Gr贸dku. Lu. Dz. Vordergand niem. , ob. Gra艅 Po艣rednia. VorderGebirg, pasmo wzg贸rzyste na obszarze gm. Mikuszowice Nikelsdorf, w pow. bielskim, na Szl膮sku austr. Vorderharte niem. , pow. krobski, ob. D膮br贸wka 4. t. I, 938. Vorterheide, dobra i st. dr. 偶el, pow. lignicki, par. ew. i kat. Lignica. W r. 1885 mia艂y 715 ha, 2 dm. , 10 mk. 1 kat. . St. dr. 藕el. na przestrzeni od Lignicy do G艂ogowy, odl. 11 klm. od Lignicy. Wordomen, w艣, pow. frydl膮dzki, st. p. Bartenstein. Wordon, ob. Fordon, Worduksznie 1. w艣, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie. Bortkiewiczowie maj膮 tu 154 dzies. 37 lasu, 8 nieu偶, , 艁api艅scy 54 dzies. 12 lasu, 3 nieu偶. , Misiewiczowie w W. i Norejkiszkach 58 dzies. 11 lasu, Radziszewscy 8 dzies. 2. W. , ob. Werduksznie. W贸rdzelka, ob. Podbrykula 2. . Worehlen, w艣, pow. darkiejmski, st. p. Kleschowen. Worejki, w艣, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 26 w. od Poniewie偶a. 2. W. , w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 10 w. od Wi艂komierza. Worele, dw贸r, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Kurszany, o 35 w. od Szawel. Nale偶y do d贸br Ryngowiany. Woreningken, w艣, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Woreny, w艣, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Kiejdany. Worfengrund, w艣, pow. szczycie艅ski, st. p. Ortelsburg. Worgi, w spisie z 1765 Worogi, w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich, Ma艅kowicze o 6 w. , okr. wiejski Rad藕ki, o 63 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. po艂ockiej, 3 dm. , 29 mk. prawos艂, 14 kat. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . Worglitten, w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Reddenau. Worgony, pow. wilejski, ob. Wargany. Le偶膮 o 76 w. od Wilejki, maj膮 14 dm. , 88 mk. 79 praw. , 9 kat. . Worgule, w艣 i folw. , pow. bialski, gm. Sitnik, par. Bia艂a odl. 11 w. ma 49 dm. , 470 mk. W r. 1827 by艂o 32 dm. , 210 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1884 z folw. W. i Jagodnica, oraz przyl. Ludwin贸w, Zaberwecze al. Sobszczyzna i las Florya rozl. mr. 2641; folw. W. z przyl. Worgony Worehlen Worejki Worele Woreningken Woreny Wopotnia Woppen Worfengrund Worgi Worglitten Woprit Woplauken Worduksznie Workallen Worgule Ludwin贸w gr. or. i ogr. mr. 623, 艂ak mr. 134, pastw. mr. 231, lasu mr. 330, nieu偶. mr. 24; bud. mur. 6, drew. 19; p艂odozm. 6, 8 i 9 pol; folw. Jagodnica z przyl. Zaberwecze al. Sobszczyzna gr. or. i ogr. mr. 650, 艂膮k mr. 296, pastw. mr. 328, nieu偶. mr. 25; bud. mur. 7. drew. 14; las urz膮dzony, pok艂ady torfu. W艣 W. os. 53, mr. 1115; w艣 Jagodnica os. 20, mr. 1, Worgule, niem. Worgullen, w艣, pow. ja艅sborski, st. p. Drygallen. Vorhaus, dobra i w艣, pow. zlotoryjskoh膮j nowski, par. ew. Samitz, 艂at. Hainau. W r. 1885 dobra mia艂y 771, ha. 13 dm. , 95 mk. 2 kat, w艣 327 ha, 73 dm. , 397 mk. 5 kat. . Por. Samitz 1. . Vorheide, os. , m艂yn parowy, w pow. mi臋dzychodzkim ob. t. VI, 372. Worhol, w艣, nad rzk膮 Worhola, pow. g艂uchowski gub. czernihowskiej, gm. Jaros艂awiec, 106 dm. , 535 mk. , cerkiew, 2 jarmarki, m艂yn wodny, gorzelnia i cegielnia. Worienen 1. w艣, pow. kr贸lewiecki, st. p. Lindenau bei Koenigsberg. 2. W. , w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Pr. Eylau. Woritten, jezioro, ob. Woryty. Workallen, posiad艂o艣膰, pow. mor膮ski, st. p. Liebstadt. Workeim, w艣, pow. licbarski, st. p Heilsberg. Worki, w艣, na wyspie Rugii. Przy wsi grupa mogi艂 olbrzymich ob. t. IX, 957. Workiewicze, w艣 nad rzk膮 Czarn膮, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. i gm. Wsielub, o 12 w. od Nowogr贸dka, ma 10 osad; miejscowo艣膰 do艣膰 wzg贸rzysta, w gruntach dobrych. A. Jel. Workole al. Workiele, za艣c, nad Niemnem, przy uj艣ciu rzki 艁opojni, pow. kowie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Kiejdany, w艂asno艣膰 Witortow, ma 50 dzies. 5 lasu. Workowa, ob. Wark贸w. Worlack, posiad艂o艣膰, pow. i艂awkowski, st. p. Landsberg. Worle, w艣, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Worle, ob. Orle. Worliny, niem. Worleinen, w艣, pow. ostr贸dzki, st. p. Locken. Worlinie, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 24 w. od Rossie艅. Worlowa al. Wor艂贸w, szczyt g贸rski 397 mt. , na obszarze wsi Koz贸wki, w pow. brze偶a艅skim. Ze stok贸w wzg贸rza wyp艂ywa rz. Koropiec, lewy dop艂yw Dniestru Karta wojs. , 8, XXXII. Wormaczka, za艣c. pow. ihume艅ski, w gm. Jurewo, przy dro偶ynie z Iwanowska do Domo wioka, o 11 w. od Ihumenia; grunta piaszczy ste. A. Jel. Wormditt, ob. Orneta. Wormen, 艂otew. Wahrme, dobra pryw. w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Do d贸br nale偶膮 folw. Alt Wormen i Nitten. Wormen 1. w艣, pow. i艂awkowski, st. p. Wildenhoff. 2. W. , dobra ryc. i przyst. dr. 偶eL, pow. rastemborski, st. p. Schippenbeil 3. W. , os. le艣na, pow. i艂awkowski, st. p. Glommen. Wormino, w艣 nad rzk膮 Worminka, pow. mgli艅ski gub. czernihowskiej, gm. Mglin, 102 dm. , 669 mk. , cerkiew, jarmark. Worms, esto艅. Wormsisaar al. Hiorootsisa ar, wyspa na m. Baltyckiem, nale偶y do pow. hapsalskiego wikskiego gub. estlandzkiej. Le偶y na p艂n. zach. od Hapsalu, o 14 w. na p艂n. wsch. od wyspy Dagden a 4 w. od p贸艂wyspu Nukkoe. D艂uga 15 w. , szeroka od 6 do 9 w. , zajmuje 1. 59 mil al. 77 w. kw. Powierzchnia przewa偶nie r贸wna, tylko w p艂n. zach. zak膮tku znajduje si臋 szereg pag贸rk贸w. Cze艣膰 p艂n. zach. zaros艂a jest lasem sosnowym, w pozosta艂ych cz臋艣ciach przewa偶a las li艣ciasty, Cz臋艣膰 p贸艂nocna kamienista i nieurodzajna, po艂udniowa ma gleb臋 gliniastopiaszczyst膮, zdatna pod upraw臋. Mieszka艅cy, w liczbie oko艂o 1600 os贸b, sa prawie wy艂膮cznie pochodzenia szwedzkiego i u偶ywaj膮 j臋zyka staroszwedzkiego, r贸偶nego od dzisiejszego. G艂贸wne zaj臋cie rolnictwo, rybo艂贸wstwo, wypalanie wapna i retma艅stwo. Wyspa stanowi oddzieln膮 parafi膮 艣w. Olaja i zawiera 1 pastorat, 2 folwarki i 12 wsi, maj膮cych wog贸le do 200 dym. Wormsahten Gros, w艣, w okr. i pow. hazenpockim, par. ambote艅ska Kurlandya, ma pok艂ady pirytu. Wornianka, rzeczka, w pow. telszewskim, kilka wiorst tylko d艂uga, miejscami oparzelista, wychodzi z jez. 艁ukstas, wpada do jez. Bir偶ulis. Worniany 1. mko i folw. , pow. wile艅ski, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Worniany, odl. 60 w. od Wilna a 18 w. od st. dr. 偶el. libawskoro me艅skiej, ma 24 dm. , 249 mk. 13 prawos艁, 22 katol. , 114 偶yd贸w, ko艣ci贸艂 par. katol. , dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d gminy, szk贸艂k臋 wiejsk膮, dom przytu艂ku, 18 sklep贸w, cegielni臋, targi co niedziel臋, oraz jarmarki kiermasze, w czasie dorocznych odpust贸w, czyli fest贸w ko艣cielnych. Folw. , o 1 2 w, od mka, ma 1 dm. , 9 mk. katol. , gorzelni臋 i m艂yn wodny. Pi臋kna rezydencya z parkiem. Ko艣ci贸艂 tutejszy, jeden z najdawniejszych na Litwie, fundowany zosta艂 w 1462 r. przez Maryn臋 S膮gaj艂ow臋; p贸藕niej odnowi艂a fundacy臋 Maryanna Abramowiczowa w 1769 r. Ko艣ci贸艂 ten, p. w. 艣w. Jerzego, z ceg艂y zbudowany, o dw贸ch z frontu wynios艂ych wie偶ach, na pag贸rku po艂o偶ony, odnowiony zosta艂 w 1880 r. Parafia katol. , dekanatu wile艅skiego powiatowego, 4300 wiernych. Kaplica w Woronie murowana. Okr. wiejski obejmuje mko W. , wsi Bolniki, Chro艂y, Jurczuny, Lachy, Nowa, Staubury G贸rne i Dolne i za艣c. 艁ozowo, wog贸le w 1865 r. 403 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych. Gmina, nale偶膮ca do 2 okr. pokoju do spraw w艂o艣cia艅 Worgule Worhol Worienen Woritten Workeim Worki Workiewicze Workole Workowa Worlack Worle Worliny Worlinie Worlowa Wormaczka Wormditt Wormen Wormino Worms Wormsahten Wornianka Worniany skich, sk艂ada si臋 z 12 okr臋g贸w wiejskich Bobrowniki, Dubniki, Galczuny, Gierwiaty, Goza, Kuleszki, Markuny, Ostrowiec, Podworza艅ce, Ryndziuny, Soko艂ojce, Worniany, obejmuje 130 miejscowo艣ci, maj膮ce 1015 dm. , 12469 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 19919 dzies. ziemi 14916 ornej. Opr贸cz tego w obr臋bie gminy znajduje si臋 34216 dzies. wi臋kszej posiad艂o艣ci 6748 ornej, 292 nale偶nych do ko艣cio艂贸w in. 113 ornej. Dawna w艂asno艣膰 Abramowicz贸w, kt贸rzy pisali si臋 z Wornian, dzi艣 Andrzeja 艢niadeckiego. Pod koniec XVI w. Jan Abramowicz, ststa lidzki i wende艅ski a potem wwda smole艅ski, za艂o偶y艂 tu zb贸r reformowany a przy nim szko艂臋 i szpital, hojnie wspieraj膮c ucz膮c膮 si臋 m艂odzie偶. Za czas贸w biskupa wile艅skiego Abrahama Wojny k艣. 呕abi艅ski, proboszcz miejscowy, d藕wign膮艂 plebani臋 i pomno偶y艂 jej fundusz, uzyskawszy zapis od Miko艂aja Abramowicza, kasztelana m艣cis艂awskiego. 2. W. , pow. kowie艅ski. W 1554 r. Jan syn Wojciecha Bia艂艂ozor otrzyma艂, jako bliski krewny, od Nikifora Michaj艂owicza Hrehorowicza 艁owejkowicza dobra Sarwy i Worniany. Por贸w. Hrynkiszki. Wornia艅ce, ob. Warnia艅ce. Wornieczeny, ob. Orliczany. Wornie, jezioro, w pow. 艣wi臋cia艅skim, na wsch贸d od toru dr. 偶el warsz. petersb. , mi臋dzy Ignalinem a Dud膮. . Wornie 1. w艣 w艂o艣c, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Polany o 9 w. , okr. wiejski Oszmiank膮 Murowana, o 9 w. od Oszmiany, 12 dm. , 124 mk. katol. w 1865 r. 45 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Daukszyszki. 2. W. , za艣c, pow. kowie艅ski, w 4 okr. pol, o 10 w. od Kowna. 3. W. , Wornie, dawniej Miedniki, 偶mujdzkie Wornej, w dokm. krzy偶ackich Medeniken, Medwalgen i Medwagen, mstko nad rzka Worniank膮, pow. telszewski, pod 55 45 p艂n. szer. a 40 2 wschd, d艂ug. , w 4 okr. pol, gm. Wornie, odl. 31 w. na p艂d. od Telsz a 50 w. od najbli偶szej st. dr. 偶el Kurszany. Otoczone 4 jeziorami, z kt贸rych najwi臋ksze 艁ukszta, w miejscowo艣ci niskiej i b艂otnistej, z niezdrowym klimatem, w 1859 r. mia艂o 120 dm. , 442 mk. , zarz膮d okr臋gu pol. i gminy, ko艣ci贸艂 katol paraf. , kaplic臋 cmentarn膮; , dom modlitwy 偶ydowski, seminaryum duchowne katolickie, garbarni臋, m艂yn wodny, szko艂臋 ludow膮. Po po偶arze w 1863 r. i przeniesieniu stolicy biskupiej i seminaryum duchownego do Kowna msto podupad艂o, tak 偶e pod艂ug nowszych danych ma 19 dm. , 205 mk. , cerkiew, 3 ko艣cio艂y katol. , 3 domy modlitwy 偶ydowskie, szko艂臋 ludow膮; , st. poczt. telgr. , 49 sklep贸w, kilka drobnych zak艂ad贸w przemys艂owych. Targi odbywaj膮 si臋 co wtorek i pi膮tek, jarmarki za艣 kiermasze 19 marca, 27 czerwca i 8 wrze艣nia. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. 艣w. Piotra i Paw艂a, fundowany w 1421 r. , przebudowany w r. 1691 przez biskupa 偶mujdzkiego Paca. Kaplica na cmentarzu. Parafia katol. , dekanatu wornia艅skiego, 2, 226 wiernych. Parafia W. zwie si臋 te偶 nowowornia艅sk膮, dla odr贸偶nienia od starowornia艅skiej w Worniach starych, tu偶 obok W. le偶膮cych, gdzie jest ko艣ci贸艂 p. w. 艣w. Aleksandra, fundowany w 1416 r. przez w. ks. Witolda, z 2, 241 parafianami. Dekanat wornia艅ski dyecezyi 偶mujdzkiej obejmuje cz臋艣膰 pow. telszewskiego i cz膮stk臋 szawelskiego. Liczy 9 parafii Wornie, Wornie stare, Twery, 艁ukniki z filiami Upina i Ubiszki, U偶wienty, 呕orany z fili膮. 艁awkosody i Medyngiany, Janopol, Powonde艅 i 艁awk贸w z filia Pojewiory, w og贸le 9 ko艣c. par. , 7 filialnych, 7 kaplic, 37, 535 wiernych, st. poczt. W. na trakcie KownoMo偶ejki, mi臋dzy Ko艂tynianami a Darywojniami, odl. jest o 16 1 2 w. od Darywoj艅. Gmina, po艂o偶. w p艂d. wschod. zak膮tku powiatu, graniczy od zachodu z gm. 呕orany; na niewielkiej przestrzeni od p艂n. z gm. Gadon贸w pow. telszewskiego, z pozosta艂ych stron otoczona jest gm. 艁ukniki, Szawkiany, B艂agowieszcze艅sk pow. szawelskiego i gm. Ko艂tyniany, Pojurze, Kostantyn贸w i 艁abardzie pow. wornia艅skiego, obejmuje 113 miejscowo艣ci, maj膮cych 943 dm. w艂o艣c, obok 132 nale偶膮cych do innych stan贸w, 8, 580 mk. w艂o艣cian uw艂aszczonych na 19, 358 dzies. Nadto w obr臋bie gminy znajduje si臋 15, 863 dzies. ziemi w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci 4, 102 ornej, 2, 291 skarbowej 18 ornej; 349 nale偶膮; cej do ko艣cio艂贸w i in. 139 ornej. Okr臋g policyjny W. obejmuje 3 gminy powiatu Wornie, Bernatowo i 呕orany, 6 miasteczek, 4 sio艂a, 189 wsi, 235 za艣ciank贸w, 11, 460 dusz m臋zkich. W. , niegdy艣 okolica k艣. 偶mujdzkiego, p贸藕niej powiatu i rezydencya biskup贸w 偶mujdzkich, wzmiankowane s膮 w kronikach od pocz膮tku XIII w. Krzy偶acy nieraz napadali na W. , jako na miejsce 艣wi臋te. Tu d. 27 lipca 1320 r. 呕mujdzini pobili na g艂ow臋 Niemc贸w, przyczem w. mistrz Henryk t. Plotzke z 29 rycerzami zakonnemi poleg艂 na placu a brat Gerhard Rode, w贸jt sambijski, dostawszy si臋 w niewol臋, spalony zosta艂 na ofiar臋 bogom. W r. 1329 w. m. Werner razem z kr贸lem czeskiem Janem, na czele 18, 009 wojska, z r贸偶nych narod贸w zebranego, d. 1 lutego zdoby艂 zamek tutejszy i wszystek lud w nim zebrany do chrztu przymusi艂. Niebawem jednak 偶mujdzini wr贸cili do poga艅stwa. W 1377 r. mistrz inflancki ze szcz臋tem W. spustoszy艂. W 1389 r. komandor k艂ajpedzki Mewejnard Raschau, zapu艣ciwszy si臋 na rabunek w g艂膮b 呕mujdzi, otoczony pod W. 艣r贸d jezior, poni贸s艂 zupe艂na kl臋sk臋, przyczem sam dosta艂 si臋 do niewoli i zosta艂 偶ywcem spalony bogom na ofiar臋. Mszcz膮c si臋 za艣 Krzy偶acy w r. 1381 W. zrabowali i spalili, msto jednak te zosta艂o wkr贸tce odbudowane. W 1413 r. W艂adys艂aw Jagie艂艂o z Witoldem zburzy膰 tu kazali o艂tarze ba艂wochwalcze i lud nawr贸cili do chrze艣cia艅skiej wiary. W 1417 r. arcybiskup lwowski Wornia艅ce Wornia艅ce Wornieczeny Wornie Worobie Wornika Worobicz Woro Wornupiany Wornulis Worno艂awki Wornogiry Worniszki Worninken Wornika Wornikagole Worniny Wornikiele Wornin Worniki Jan z Rzeszowa i biskup wile艅ski Piotr, z pole cenia soboru konstancye艅skiego urz膮dziwszy bi skupstwo 偶mujdzkie w mie艣cie tutejszem, ks. Macieja z Wilna wy艣wi臋cili na pierwszego biskupu. Papie偶 Marcin V w 1421 r. potwierdzi艂 t臋 nowe dyecezy臋. W 1425 r. morowe powietrze wyniszczy艂o trzecia cz臋艣膰 ludno艣ci. W 1491 r. biskup Marcin nadal miastu prawo che艂mi艅skie a W艂adys艂aw IV, na pro艣b臋 biskupa Jerzego Tyszkiewieza, w 1635 r. przeni贸s艂 W. na prawo magdeburskie, nada艂 miastu za herb 艣. Jerzego na koniu z tarcz膮, naznaczy艂 targi co wtorek i dwa jarmarki do roku. Pierwszy synod dyecezyalny odby艂 si臋 tutaj w 1656 r. za biskupa Je; rzego Tyszkiewicza, a pi膮ty czyli ostatni zwo艂a ny zosta艂 w 1752 r. przez biskupa Antoniego Tyszkiewicza. Szwedzi zrabowali msto w 1655 i 1656 r. Po偶ar w 1689 r, poch艂on膮艂 cz臋艣膰 mia sta. W 1710 r. sroga zaraza wielu sprz膮tn臋艂a mieszka艅c贸w. Na pocz膮tku 1713 r. szwedzi spalili cz臋艣膰 miasta. Katedr臋 p. w. 艣w. Piotra i Paw艂a z drzewa wystawi艂 w 1464 r. biskup Je rzy litwin. Chyl膮c膮 si臋 ku upadkowi 艣wi膮tyni臋 Micha艂 Radziwi艂艂, wwda wile艅ski, w 1519 r. zazacz膮艂 murowa膰, ale biskup Wac艂aw Wierzbicki, zaniechawszy dalej mury prowadzi膰, w 1555 r. odbudowa艂 katedr臋 z drzewa, na miejscu gdzie p贸藕niej sta艂o seminaryum. Gdy ta 艣wi膮tynia w 1680 r. zgorza艂a, biskup Kazimierz Pac r. 1691 na innym miejscu za rzek膮 wymurowa艂 j膮 w艂a snym nak艂adem. W katedrze, kanonikami kt贸rej byli mi臋dzy innymi znany pracownik Piotr Roizyusz w艂a艣ciwie Piotr Ruiz de Moros i dziejop. Maciej Stryjkowski, spoczywaj膮 zw艂oki biskup贸w 偶mujdzkich. W 艣wi膮tyni tej znajduje si臋 r贸w nie偶 pomnik, wystawiony w 1779 r. przez kapi tu艂臋 偶mujdzk膮 dla ks. biskupa Jana Dominika 艁opaci艅skiego t 1778 r. , kt贸ry kosztem swym wymurowa艂 gmach dla seminaryum, przeniesio nego tu w 1741 r. z Kro偶, gdzie istnia艂o od 1570 r. W 1785 r. zgorza艂a dzwonnica katedralna, a w niej stopi艂 si臋 wielki dzwon, w XVII w. przez biskupa Paca fundowany a tak偶e pi臋kny zegar, W 1817 r. biskup J贸zef Arnolf ks. Giedroj膰 ko sztem w艂asnym odnowi艂 katedr臋. Po przeniesie niu stolicy biskupiej i seminaryum do Kowna w pa艂acu biskupim mie艣ci si臋 stacya pocztowa i apteka, w gmachu seminaryjnym koszary pu艂ku kozackiego. W dzie艅 艣w. Piotra i Paw艂a 1891 r. odby艂a si臋 w W. po raz pierwszy wystawa ko ni. Poprzednio Istnieli w W. szochici, fundo wani przed r. 1735 przez biskupa Aleksandra Horaina, kt贸rzy utrzymywali tu szpital dla ob艂膮kanych. J. Krz. Wornika, rzeczka, w gub. kowie艅skiej, prawy dop艂yw Wilii. Wornikagole, w艣, pow. wi艂komierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 12 w. od Wi艂komierza. Worniki, w艣 w艂o艣c. nad jez. Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Troki Stare, o 7 w. od Trok, 7 dm. , 61 mk. kat. w 1865 r. 27 dusz rewiz. b. w艂o艣c. skarb. i 11 jednodworc贸w; nale偶y do d贸br skarbowych Troki Nowe. Wornikiele 1. w艣 w艂o艣c, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Troki Stare, o 5 w. od Trok, 14 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Troki Nowe. 2. W. Nowe, za艣c, tam偶e, o 4 w. od gminy, 6 dusz rewiz. Wornin al. Aleksnapernis, za艣c. nad jez, Warlis, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 1 okr. pol, o 69 w. od 艢wi臋cian, 2 dm. , 22 mk. katol. Worniny, niem. Warneinen, dobra ryc, w艣, pow. ostr贸dzki, st p. Osterode. Pawe艂 r. Rusdorf, w. m. , nadaje r. 1428 Janowi Pfeil 12 w艂贸k w Worninach na prawie magdeburskiem. Ludwik v. Seinsheim, kontor ostrodzki, nadaje r. 1490 Piotrowi v. Vollis 12 w艂. tam偶e, na prawie magdeburskiem K臋trz. O ludn. poL, 364. Worninken, ob. Woreningken, Worniszki 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 12 w. od Lidy, 5 dm. , 52 mk. 2. W. , za艣c, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Bra偶o艂a, o 16 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . 3. W. , w艣 nad jez. Akie, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 11 w. , okr. wiejski Adamejciszki, o 50 w. od Wilna, 21 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Pacuny. 4 W. , za艣c, pow. nowoaleksandrowski, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. 5. W. , w艣, pow. rossie艅ski, par. Szweksznie. 6. W. , ob. Warniszki. Wornogiry, pow. kalwaryjski, ob. Warnagiry. Worno艂awki al. Warno艂awki, okolica, pow. rossie艅ski, w 3 okr. pol, gm, i par. Botoki, o 30 w. od Rossie艅. W艂o艣c. Butkusy maj膮 tu 41 dzies. 14 lasu, 1 nieu偶. . Posiada ko艣ci贸艂 fil. , p. w. 艣w. Tr贸jcy, z drzewa wzniosiony w drugiej po艂owie zesz艂ego wieku a przebudowany w 1860 r. kosztem parafian. 2. W. , w艣 i dobra, pow. rossie艅ski, w 4 okr. pol, gm. Sartyniki, o 88 w. od Rossie艅. 3. W. , O偶wiany, dw贸r, pow. rossie艅ski, w 5 okr. pol. , gm. Konstantyn贸w, w艂asno艣膰 Bucewicz贸w, ma 600 dzies. 288 lasu, 25 1 2 nieu偶. . Wornulis, w艣, pow. wi艂komierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty, w艂o艣c 呕winis ma 60 dzies. 5 lasu, 19 1 2 nieu偶. . Wornupiany, ob. Warnupiany. Woro, wzg贸rze, w pow. dorpackim gub. inflanckiej, w par. Ringen, nad jeziorem Wirzjaerw, przy uj艣ciu rz. Embach Ma艂y Omow偶a. Pod艂ug podania, nieuzasadnionego zreszt膮, wzg贸rze to usypane zosta艂o r臋kami ludzkiemi. Worobicz rzka, w gub. kijowskiej, prawy dop艂yw Sobu. Worobie 1. okolica, pow. lidzki, w 4 okr. Worobiewska Buda Worobiewka Worobiewicze Worobiewa Worobiew Worobiejnia Worobiejewicze Worobie poL, gm. i okr. wiejski Pokrowsk Sobaki艅ce, o 2 w. , 12 dusz rewiz. ; nale偶y do dobr skarbowych Wasiliszki. 2. W. , w艣 nadrz. Stracza i jez. Puszcze, pow, 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, o 42 w. od 艢wi臋cian, 13 dm. , 134 mk. 120 kat. , 14 star. . 3. W. , w艣 nad rzka Daust膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, o 77 w. od 艢wi臋cian, 6 dm. , 27 mk. katol. 4. W. , w艣 i folw. . pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Buds艂aw o 5 w. , okr. wiejski Worobie, 26 dusz rewiz. w cz臋艣ci Oskierk贸w, 38 dusz w cz臋艣ci nale偶膮cej do d贸br Irzykowo Irzykowicz贸w i 17 dusz w cz臋艣ci skarbowej. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi W. , Kulikowa, Nowosi贸艂ki, Olch贸wka i Wasilewszczyzna, wog贸le w 1865 r. 173 dusz rewiz. 5. W. , Werebie, w艣, pow, wo艂kowyski, w 3 okr. poL, gm. Juszk贸w, o 49 w. od Wo艂kowyska, 86 dzies. ziemi w艂o艣c. 6. W. , okolica, tam偶e, gm. Szymki, o 49 w. od Wo艂kowyska, 335 dzies. 9 艂膮k i pastw. , 1 lasu. 7. W. , ob. Werebie. Worobie 1. Nowe, w艣 nad rzk膮 Pierejezdk膮 pow. owrucki, okr. pol narodycki, gm. W. N. , st. poczt. Radomy艣l, odl. o 80 w. od Owrucza a 100 w. od 呕ytomierza, ma 101 dm. , 862 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂臋, gorzelni臋, fabry k臋 smo艂y o 4 w. . Cerkiew par. , p. wez. Na rodzenia N, M. Panny, z drzewa wzniesiona w 1759 r. kosztem parafian, uposa偶on膮 jest 38 dzies. Do parafii nale偶膮 wsi Rudnia Worobiewska o 3 w. , 艁umla nad rzk膮. Rysi膮 i 艁oszk膮 o 7 w. i Hurkowka o 5 w. . W ca艂ej parafii 238 dm. , 1850 mk. 7 katol. . Gmina, po艂o偶ona w p艂d. wsch. zak膮tku powiatu, graniczy od p艂n. z gmin膮 Bazar, od zachodu, p艂d. i wsch. z pow. ra domyskim, obejmuje 25 miejscowo艣ci, maj膮cych 1756 dm. wlo艣c. obok 523 nale偶膮cych do in nych stan贸w, 10630 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczo nych na 12160 dzies. Nadto w obr臋bie gminy znajduje si臋 27454 dzies. 5198 ornej ziemi na le偶膮cej do w艂a艣c. wi臋kszych posiad艂o艣ci i 103 dzies. ziemi cerkiewnej 63 ornej. 2. W. , Stare, w艣 nad stawem, tam偶e, o 77 w. od Owrucza a 4 w. od W. Nowych, ma 63 dm. , 433 mk. , cerkiew par. , p. w. 艣w. Micha艂a Arch. , z drzewa wzniesion膮 w 1759 r. kosztem parafian i uposa偶on膮 32 dzies. ziemi. Do par. nale偶膮 wsi Rutwianka o 7 w. , Buda Jasion贸w ka o 5 w. i s艂oboda Kropiwna o 10 w. . Obie te wsi nale偶a艂y do katedry 艣w. Zofii w Kijowie, nast臋pnie w艂asno艣膰 metropolii prawos艂awnej ki jowskiej i archimandryi pieczarskiej kijowskiej. W r. 1705 wypuszczone zosta艂y w dzier偶aw臋 na trzy lata przez biskupa lwowskiego i t. d. J贸zefa Szumla艅skiego cze艣nikowi ziemi podolskiej Sa muelowi Szumla艅skiemu ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4, 248. J. Krz. Worobiejewicze, dwie w pobli偶u siebie le偶膮ce wsi nad rzk膮 Retyml膮, dop艂ywem Wo艂owni, pow. nowogr贸dzki, w 1 okr. pol. , gm. Lubcz, o 12 w. od Nowogr贸dka. W. Wielkie maj膮 37 osad, W. Ma艂e 14 osad. Miejscowo艣膰 bezle艣na, mocno wzg贸rzysta, grunta i 艂膮ki wy borne. A. Jel. Worobiejnia, w艣 nad rzk膮 Teremuch膮, pow. mgli艅ski gub. czernihowskiej, gm. Worobiejnia, o 45 w. od Mglina, 66 dm. , 427 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew. Worobiew, w艣, pow, horodnia艅ski gub. czernihowskiej, gm. Pietrusze, 90 dm. , 550 mk. , dom modl. 偶ydowski. Worobiewa, okolica, pow. newelski, gm. Trechalewo o 10 w. , cerkiew filialna, jarmarki na trzeci dzie艅 po Tr贸jcy 艣w. i 8 wrze艣nia. Worobiewicze, bia艂orus. Warabjewiczy, w艣, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. By stryca, o 33 w. od S艂ucka, ma 41 osad. Miej scowo艣膰 do艣膰 le艣na. B艂onia b艂otne 艂膮cz膮 si臋 kana艂em z rz. Wusw膮. A. Jel. Worobiewka 1. w艣 nad rzk膮 Wara, pow. nowogrodsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Mamiekin, 280 dm. , 1275 mk. , cerkiew, m艂yn wodny. 2. W. al. Rudnia, w艣 nad rzk膮 Pakopk膮, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Hordiejewka, 71 dm. , 531 mk. , 3 wiatraki. 3. W. , w艣 nad rzk膮 Kowryci膮, pow. zo艂otonoski gub. po艂tawskiej, gm. Bezpalcze, 133 dm. , 763 mk. , 10 wiatrak贸w, 2 olejarnie. 4. W. , s艂oboda nad rz. Ta艂uczejew膮, pow. bohuczorski gub. woroneskiej, o 95 w. od Bohucza, ma 710 dm. , 5372 mk. Ma艂orus贸w, 2 cerkwie, szko艂a, 4 jarmarki. 5 W. , st. poczt. , pow. kodnikowski gub. wo艂ogodzkiej, na trakcie z Rodnikowa do Todmy. Worobiewo 1. w艣, pow. dzisie艅ski, ob. Werebiewo. Odl. o 47 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 42 mk. praw. i 35 kat. 2. W. , za艣c, nad rzk膮 呕ele艅nic膮, pierwszym prawym dop艂ywem S艂u czy, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk. A. Jel. Worobiewo, w艣 nad rzk膮 Jakszynk膮, pow. g偶acki gub. smole艅skiej, gm. Worobiewo, 43 dm. , 291 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew. Worobiewska Buda, w艣, pow. czerkaski, w 2 okr. pol, gm. Me偶yrycz, par. praw. Ro偶贸wka o 2 w. , odl. o 69 w. od Czerkas, otoczona wielkiemi lasami, ma 556 mk. w 1863 r. 311 mk. . Nale偶a艂a do d贸br Me偶yrycz, Parczewskich. Worobiewska Buda, w艣 nad rzk膮 War膮, pow. nowogr贸dsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Mamiekin, 125 dm. , 547 mk. , cerkiew. Worobiewska Rudnia, w艣 w pobli偶u rz. Ry藕ni, pow. owrucki, na pograniczu pow. radomyskiego, gm. i par. Worobie Nowe o 3 w. , na zach. od Unina, niegdy艣 dobra monasteru pieczarskiego w Kijowie. Worobij贸wka 1. za艣c, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Wiazy艅 o 11 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ilia, 2 dusze rewiz. 2 W. , folw. , pow. rohaczewski, gm. Rzeczki, od 1879 Worobij贸wka Worobiewska Rudnia Worobie Worobiewo Worobij贸wka r. w艂asno艣膰 Gerard贸w, ma wraz z Bart艂omiej贸wk膮 1688 dzies. 148 roli, 60 Iak, 957 lasu; karczma. Worobij贸wka 1. w艣 nad Bohem, paw. brac艂awski, okr. poL, par. katol. , s膮d i st. poczt. Niemir贸w o 15 w. , gm. Peczara, st. dr. 偶el. Rachuj o 26 w. , odl. o 24 w. od Brac艂awia, ma 102 dm. , 731 mk. , 503 dzies. ziemi w艂o艣c, 1553 dworskiej, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1737 r. , z 897 parafianami; gorzelnia. Gleba glinkowata. W艣 nale偶a艂a do Koszk贸w, kt贸rzy posiadali w tych stronach znaczne nadania klucz szpikowski i kro艣nia艅ski. W r. 1572 Iwan i Andrzej zrobili dzia艂 ojcowizny i wkr贸tce Iwan Koszko sprzeda艂 cz臋艣膰 swoj膮 Szpik贸w, Worobij贸wk臋 i Roho藕n臋 ks. Ostrogskiemu. Nast臋pnie w艂adali ni膮 艢wiejkowscy, Leszczy艅scy, P艂o艅scy, dzi艣 Abazy. Do wsi nale偶y przysio艂ek Gwozd贸w. 2. W. , w艣 otoczona lesistemi jarami, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Me偶yrycz o 5 w. na p艂d. , odl. o 67 w. od Czerkas, ma 1224 mk. W 1741 r. by艂o tu 50 sadyb, w 1863 r. 762 mk. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Miko艂aja, z drzewa wzniesion膮 na miejsce dawniejszej w 1802 r. a odnowion膮 w 1854 r. i uposa偶on膮 42 dzies. Do par. praw. nale偶y w艣 艁uka odl. o 2 w. . Nale偶a艂a do d贸br Me偶yrycz Parczewskich, od kt贸rych w 1863 r. nabyta wraz z Ro偶贸wk膮 przez gen. Tichanowskiego. 3. W. , w艣, pow. kijowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Byszew o 1 w. , przy drodze do Paszk贸wki, o 55 w. od Kijowa, ma 513 mk. W艂o艣cianie, w liczbie 166 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 537 dzies. , ze sp艂at膮 po 640 rs. 69 kop. rocznie. Nale偶a艂a do klucza byszewskiego Charl臋skich, dzi艣 Anny Charl臋skiej, maj膮cej 327 dzies. roli i 艂膮k i 172 lasu. 4. W. , cze艣膰 wsi Miko艂aj贸wki, w pow. kaniowskim. W 1858 r. nabyta przez Komarowicz贸w od Piotra Czachowskiego, mia艂a 1341 dzies. 5. W. , u Marczy艅skiego Wolobij贸wka, w艣 nad 艢niwod膮, dop艂. Bohu, pow. lity艅ski, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. U艂an贸w o 3 w. , par. praw. Rybczy艅ce, st. dr. 偶el Berdycz贸w o 40 w. , s膮d w Chmielniku, odl. o 35 w. od Lityna, ma 61 dm. , 665 mk. , 436 dzies. ziemi w艂o艣c, dworskiej z Rybczy艅cami 1406 dzies. ; m艂yny wodne, gorzelnia. Nale偶a艂a do Cho艂oniewskich, dzi艣 Mazarakiego. 6. W. , przedmie艣cie Szarogrodu, nad rz. Muraszk膮, w pow. mohylowskim. 7. W. , w艣, pow. nowogradwo艂y艅ski, gm. Kustowce, par. katol. Lubar, odl. o 90 w. od Nowogrodu Wo艂y艅skiego, 25 w. od st. dr. 偶el. Po艂onne a 17 w. od st. poczt. Lubar, ma 101 dm. , 854 mk. , 911 dzies. ziemi w艂o艣c, 659 dworskiej; cerkiew, p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesion膮 na fundamencie murowanym w 1848 r. , uposa偶on膮 3 1 2 dzies. ziemi; kaplice drewnian膮 z 1875 r. W艣 ta wymieniona jest w akcie z 1601 r. w liczbie wsi zniszczonych przez Tatar贸w, nale偶a艂a w贸wczas do ks. Janusza Ostrogskiego. W zesz艂ym wieku w艂asno艣c ks. Lubomirskich, obecnie 殴urakowskich. 8. W. , Worobiej贸wka, w艣 nad rzk膮 Kolin膮, pow. ostrogski, gm. Semen贸w, par. praw. Pohorelce Pogorzelce w pow. krzemienieckim, odl. o 4 w. , ma 5 0 dm. , 387 mk. Posiada cerkiew filialn膮, p. w. 艣w. Jana Bogos艂owa, wzniesion膮 z drzewa na murowanym fundamencie w 1877 r. i uposa偶 on膮 28 1 2 dzies. ziemi. Reg. poborowe z 15 70 r. wymieniaj膮 w艣 Worobiej贸wk臋 w liczbie wsi nale偶膮cych do Stepana Szumskiego, a z 1583 r. pomi臋dzy w艂o艣ciami zmar艂ego ku. W艂adys艂awa Zbarazkiego. Pobor oddzielnie nie wykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 30, 128. W t. r. syn ku. W艂adys艂awa Piotr oddaje W. w arend臋, pomi臋dzy innemi, Miko艂ajowi W膮sowiczowi i 偶ydowi nowozbaraskiemu Efraimowi Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, 235. W zesz艂ym wieku nale偶a艂a do ks. Jab艂onowskich, p贸藕niej do Sapieh贸w. Przed 1820 r. ks. Teofila Sapie偶yna sprzeda艂a j edn膮 po艂ow臋 wsi Zabokrzyckiemu, drug膮 za艣 Kaweckim, kt贸rzy w r. 1852 odst膮pili j膮 r贸wnie偶 Zabokrzyckiemu. Drog膮 wiana przesz艂a na R贸偶yckiego. Pozycya r贸wna, bezle艣na, stepowa, gleba czysty czarnoziem pszenny, wydaj膮cy obfite plony. W艂o艣cianie tradni膮 si臋 wy艂膮cznie rolnictwem i s膮 wog贸le zamo偶ni. 9. W. , w艣 u 藕r贸de艂 rzki 艁awryka, dop艂. Berezianki, po w. skwirski, w 1 okr. pol, gm. Worobij贸wka, o 12 w. od Skwiry, ma 295 dm. , 1817 mk. w 1862 r. 1342 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesion膮 w drugiej po艂owie zesz艂ego wieku, kaplic臋 katol. par. Wo艂odarka, szko艂臋 ludow膮, 2 m艂yny wodne i wiatrak. W zesz艂ym wieku W. nale偶a艂a do klucza antonowskiego d贸br kn. Wi艣niowieckich, w bie偶膮cym wieku Kuczalskich, od sukcesor贸w kt贸rych w 1840 r. nabyli Bezus 2750 dzies. i 468 dusz rewiz. i Sieger 933 dzies. i 184 dusz rewiz. . W艣 po艂o偶ona na wynios艂ej r贸wninie, otoczona jest starym lasem d臋bowym. Gmina obejmuje 15 okr臋g贸w starostw wiejskich, 16 miejscowo艣ci 1 chutor, 2 karczmy, maj膮cych 1920 dm. , 11143 mk. , 20423 dzies. ziemi 8 787 w艂o艣c, 11354 dworskiej, 282 cerkiewnej. 10. W. , w艣 nad rz. Tarnaw膮, dop艂. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol, par. kat. , s膮d i st. poczt. Dunajowce o 6 w. , odl. o 42 w. od Uszycy, ma 169 dm. , 1046 mk. , 542 dzies. ziemi w艂o艣c, 993 dworskiej w dw贸ch cz臋艣ciach, 36 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. 艣w. Parascewii, wzniesion膮 w 1766 r. , z 708 paraf. W reg. pobor. wwdztwa podolskiego w 1569 r. wymieniona pod nazw膮 Dunajowce Ni偶ne, w艂asno艣膰 Herburt贸w, p艂aci od 3 p艂ug贸w, 2 k贸艂, 5 komorn. W r. 1578 Dunayowcze Niu偶e za Ni偶ne al. Woroby贸wka, w艂asno艣膰 Herbart贸wien, p艂aci od 3 p艂ug贸w, 4 ogr. po 4 gr. , 2 komorn. po 2 gr. , od kola m艂y艅. 24 gr. i Worobij贸wka Worochta Worochcia艅ski Worochcel Worobij贸wka Woroblin Worobij贸wka od ko艂a stempnego od 15 gr. Jab艂onowski, Wo艂y艅 i Podole, 220, 254. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Bogusza, Wilamowskiego, Borkowskiego, dzi艣 w po艂owie bar. Majdlowej 548 dzies. i Wilgi 445 dzies. , przedtem 呕ery. 11. W. al. Lipowe, karczma, pow. uszycki, gm. Rachn贸wka. Worobij贸wka 1. w艣, pow. tarnopolski, 16 klm. na p艂d. zach. od s膮du pow. w Tarnopolu, 7 klm. na p艂d. zach. od urz臋du poczt. w H艂uboczku Wielkim. Na p艂n. le偶y Czernich贸w, na wsch. H艂adki i Kurowce, na p艂d. Kurowce, na p艂d. Kurowce, na p艂d. zach. Cebr贸w, na p艂n. zach. Seredy艅ce. P艂n. wsch. cz臋艣膰 obszaru przep艂ywa do p艂yw Seretu, nadp艂ywaj膮cy z Seredyniec. W dolinie tego potoku le偶膮 zabudowania wiejskie. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 96 艂膮k i ogr. 1, pastw. 51, lasu 60 mr. ; w艂. mn. roli or. 782, 艂膮k i ogr. 28, pastw. 35 mr. W r. 1890 by艂o 90 dm. , 515 mk. w gm. , 2 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 15 obrz. rzym. kat, 515 gr. kat. , 6 izrl; 23 Pol, 513 Rus. . Par. rzymkat. w Jeziernej, gr. kat. w miejscu. Do tej parafii nale偶膮 Cebr贸w i Kurowce. We wsi jest cerkiew, szko艂a 1 klas. i kasa po偶. gm. z kapit. 2230 z艂r. 2. W. , w艣, pow. zbaraski, 35 klm. na p艂d. wsch. od Zbara 偶a, 12 klm. na p艂d. wsch. od s膮du pow. w No wem Siole, 12 klm. na p艂d. wsch. od st. kol. i urz臋du poczt. w Podwo艂oczyskach. Na p艂d. le偶膮 Prosowce, na p艂d. zach. Pie艅kowce i Medy艅, na p艂n. zach. Hnilice Ma艂e al. Hniliczki, na p艂n. Ho艂otki, na p艂nwsch. Toki, na wsch. Sobol贸w ka w艣 pow. starokonstantynowskiego. Wzd艂u偶 granicy wsch. p艂ynie Zbrucz na ma艂ej przestrze ni, 艣rodkiem wsi p艂ynie ma艂y dop艂. Zbrucza. W dolinie tego dop艂ywu le偶膮 zabudowania wsi. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 495, 艂膮k i ogr. 82, pastw. 24 mr. ; w艂. mn. roli or. 707, 艂膮ki ogr. 41, pastw. 20 mr. W r. 1890 by艂o 103 dm, 615 mk. w gm. , 6 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 511 gr. kat. , 112 rzym. kat. , 16 izrl. ; 570 Rus. , 69 Pol. Par. rzym. kat. w Tokach, gr. kat. w i Medyniu. We wsi jest szko艂a lklas. , kasa poz. gm. z kapit. 1819 z艂r. i m艂yn. Lu. Dz. Woroblin, w艣 i folw. nadrz. Bug, pow. konstantynowski, gm. Bohuka艂y, par. Pratulin, odl. 12 w. od Janowa, 25 w. od Bia艂y, ma 21 dm. , 178 mk. W r. 1827 by艂o 13 dm. , 102 mk. ; w 1791 r. by艂o 123 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 708 gr. or. i ogr. mr. 195, 艂膮k mr. 160, pastw. mr. 164, lasu mr. 205, nieu偶. mr. 84; bud. drew. 25; p艂odozm. 6 poL; las, w cz臋艣ci d臋bowy, nieurz膮dzony, cegielnia. W艣 W. os. 17 mr. 273. W艣 W. w XVI w. nale偶a艂a w cz臋艣ci do Czy偶ewicza w cz臋艣ci do 艁osowicy, maj膮tk贸w le偶膮cych po drugiej strome Buga. W r. 1569 by艂o dokonane rozgraniczenie mi臋dzy temi cz臋艣ciami. W cz臋艣ci czy偶ewickiej, nale偶膮cej do Bohdana Kuczuka Czy偶ewskiego i brata jego Aleksandra Kuczuka 艁azuckiego, by艂o 6 gospodarzy, dla kt贸rych wymierzono 4 w艂贸k 19 mr. S艂ownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. p贸l i siano偶臋ci, pozostawiaj膮c reszt臋 dla gospodarzy z cz臋艣ci 艂osowickiej, b臋d膮cej w贸wczas w zastawie od Jerzego Ilinicza u Miko艂aja Kiszki, wojew. podlaskiego, a przez Ilinicza darowanej Stanis艂awowi Mogilnickiemu ob. 艁osowica, Lasu i 艂膮k w nim dla wielkiej wody nie dzielono, pozostawiaj膮c je we wsp贸lnem u偶ywaniu. W r. 1597 Semen Aleksandrowicz i Anna z Telatyckich Kuczukowie 艁azuccy sprzedali sched臋 sw膮 w 艁azukach i Woroblinie Wasylowi Aleksandrowiczowi Kuczukowi 艁azuckiemu. Do drugiej po艂owy XVIII w. cz臋艣膰 w艂o艣cian w W. odrabia艂a pa艅szczyzn臋 do 艁osowicy, cz臋艣膰 do Czy偶ewicz, a dw贸ch do Krzyczewa. W r. 1752, po nabyciu 艁osowicy przez Jana Grotthusa, ustala pa艅szczyzna do Czy偶ewicz, a w 1758 r. Ksawery Hornowski, dziedzic Krzyczewa, dw贸ch swoich ch艂op贸w odprzeda艂 malz. Grotthusom za z艂p. 4000. W r. 1767 Grotthusowie dobra 艁osowica z wsi膮 Rudawcem, a tak偶e Woroblin zbyli J贸zefowi Dul臋bie, kt贸rego synowiec J贸zef Dul臋ba, w r. 1814 sprzedawszy 艁osowic臋 Joachimowi i Annie z Iwaszkiewicz贸w Bryndzom, w dniu 15 lipca t. r. sprzeda艂 im tak偶e wie艣 Woroblin za 100, 000 z艂p. We wsi W. nie by艂o w贸wczas jeszcze folwarku, tylko las i wi臋ksza cz臋艣贸 艂膮k by艂y w u偶ywaniu dworu, reszta grunt贸w by艂a podzielona mi臋dzy w艂o艣cian, bardzo podupad艂ych po wojnie z 1812 r. Pozostawiono tu 10 gospodarzy, innych przeniesiono do 艁osowicy i z pustek utworzono folwark. Dopiero w r. 1858, po nabyciu W. w drodze dzia艂贸w przez Ludwika Bryndz臋, usta艂 stosunek z 艁osowic膮. L. Br. Worochcel, potok g贸rski, prawy dop艂. Prutu, powstaje na obszarze Mikuliczyna i uchodzi pod wsi膮 Worocht膮. Worochcel, os. w Mikuliczynie, pow. nadwornia艅ski. Worochcia艅ski, szczyt w dziale g贸rskim Beskidu lesistego zw. Grzebie艅, na obszarze Mikuliczyna, w pow. nadwornia艅skim. Szczyt ten wzn. 1325 mt. n. p. m. jest najwy偶szym w ca艂ym dziale. Nazw臋 nosi od przyleg艂ej wsi Worochty, cz臋艣ci Mikuliczyna. Worochta 1. cz臋艣膰 Mikuliczyna, pow. nadwornia艅ski. Wie艣 ta, osada huculska, w malowniczej g贸rskiej okolicy nad Prutem, ma cerkiew filialn膮 par. Mikuliczyn, 472 mk. Ob. Mikuliczyn, 2. W. , w艣, pow. sokalski, 28 klm. na p艂d. zach. od Sokala, 7 klm. na p艂n. zach. od s膮du pow. , st. kol. i urz臋du poczt. w Be艂zie. Na zach. le偶y Machn贸wek, na p艂n. Budyniu, na wsch. Tuszk贸w, na p艂d. Staje pow. Rawa Ruska, 艢rodkiem wsi p艂ynie Rzeczyca. W jej dolinie le偶膮 zabudowania wiejskie. W艂asn. wi臋k. ma roli or. 321, 艂膮k i ogr. 171, pastw. 29, lasu 117 mr. ; w艂. mn. roli or, 377, 艂膮k i ogr. 152, pastw. 14 mr. W r. 1890 by艂o 84 dm. , 439 mk. w gm. , 11 dm. , 54 mk. na obszarze dwor, 274 rzym. kat. , 207 gr. kat. , 10 izrl. , 2 60 Worociec in. wyzn. ; 349 Pol, 143 Rus, 1 Niem. . Par. rzym. kat. w Be艂zie, gr. kat. w Budyninie. We wsi jest szko艂a 1 klas. i kasa poz. gm. z kapit. 788 z艂r. Lu. Dz. Worobij贸wka, pow. przylucki gub. po艂tawskiej, ob. Orobijowka. Worobin, w艣 nad Horyniem, pow. r贸wie艅ski, gm. D膮browica o 3 w. , posiada kaplic臋 katol. par. D膮browica, m艂yn wodny, gorzelnie, browar, pi臋kny pa艂ac i wzorowe gospodarstwo. By艂 tu zbi贸r obraz贸w, miedzy niemi znajdowa艂o sie wielkiej pi臋kno艣ci p艂贸tno, przez znawc贸w przypisywane Dominichinowi, a przedstawiaj膮ce N. M. P. Bolesna. Nale偶a艂a do d贸br D膮browica br. Plater贸w. Worocewicze, dwie wsi, folw. i dobra, pow. kobry艅ski, w 5 okr. poL, gra. Worocewicze, o 70 w. od Kobrynia. Jedna w艣 ma 575 dzies. ziemi w艂o艣c. 245 Iak i pastw. , 25 nieu偶. , druga w艣 796 dzies. ziemi w艂o艣c. i 64 cerkiewnej. Obie maj膮 77 dm. , 824 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, 2 wiatraki, jarmark. Dobra, w艂asno艣膰 Paleolog贸w, 710 dzies. 455 艂膮k i pastw. , 70 lasu, 50 nieu偶. ; osada 15 dzies. ; nale偶y do Wysiekierskich. Dobra nale偶a艂y dawniej do Ord贸w. Urodzi艂 si臋 tu w 1807 r. Napoleon Orda, znany rysownik, wydawca Albumu. W. by艂y niegdy艣 w艂asno艣ci膮 kn. pi艅skich i przez Teodora Jaros艂awicza testamentem zapisane Zygmuntowi I; z kolei trzyma艂a je kr贸lowa Bona. Znajdujemy r贸偶ne wzmianki o W. w dokumentach XVI w. ob. Rewizya puszcz, 84, 112, 271, 278, 279 i Piscewaja kniga, str. 125. W XVIII w. znajdujemy W. w posiadaniu Oskierk贸w, jako dobra hybernowe. Wskutek nieporozumie艅 z s膮siadami wyznaczon膮 zosta艂a w 1775 r. komisya dla uregulowania granie, pod przewodnictwem Bystrego, 艂owczego nadw. w. ks. lit. ob. Vol. leg. , VIII, 714 i 817. Worochale, w艣 skarbowa, pow. 艣wiecia艅ski, w 1 okr. pol, 8 dm. , 94 mk. kat. Worochobowicze, Worochowicze, zaginione sio艂o w pow. owruckim, w pobli偶u granicy dzisiejszego pow. radomyskiego od pow. rzeczyckiego, nale偶a艂o do d贸br monasteru 艣w. Niko艂y pusty艅skiego w Kijowie. W r. 1628 wniesiono zt膮d pob贸r od 5 ogr. Jab艂onowski, Ukraina, I, 68. Worociec, Worocie艅, w艣, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. brahi艅skim, gm. Mikulicze, o 93 w. od Rzeczycy, ma 26 osad. Grunta wyborne, j臋czmienne i pszenne. A. Jel. Worocie艅 1. al. Worotniki, za艣c. nad Berezyn膮, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Parycze, o 55 w. od Bobrujska, stanowi w艂asno艣膰 donacyjn膮 Puszczyn贸w, przy dom. dawniej starosci艅skiem Parycze. Miejscowo艣膰 obfita w 艂膮ki, rybo艂贸wstwo, grunta lekkie. 2 W. , pow. ihume艅ski, ob. Krapiwna. 3 W. , ob. Worociec, Worociszki, za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 30 w. od 艢wi臋cian, 3 dm. , 22 mk. katol. Woroczin, pow. dubie艅ski, ob. Woronicze. Woroczyn, w艣 nad Stochodem, pow. w艂odzimierski, gm. Kisielin, ma 50 dm. , 410 mk. , cerkiew, kaplic臋, m艂yn wodny. Worodzk贸w, w艣 i folw. nad rzk膮 Wo艂czas膮, pow. czerykowski, gm. Bielica, 22 dm. , 149 mk. , cerkiew paraf. drewniana, ko艣ci贸艂 katol. , p. w. Wniebowzi臋cia N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1669 r. przez braci Aleksandra, kanonika, i Aleksego, karmelit臋, Poniatowskich. Par. katol. , dekanatu czerykowskiego, 561 wiernych. Kaplice w Zabo艂ociu i Uspolu. Dobra, w艂asno艣膰 dawniej Poniatowskich, od r. 1845 Husakowskich, 212 dzies. 45 roli, 15 艂膮k, 105 lasu. Worok, rzeczka, w pow. ihume艅skim, drob ny lewy dop艂yw Uszy berezy艅skiej, w obr臋bie gminy Bieliczany, na obszarze d贸br Rawanicze. Bierze pocz膮tek z jez. G艂uche, p艂ynie na wsch. puszcz膮 4 w. , ma uj艣cie pod osad膮 fabryczn膮, w kt贸rej wyrabia艂y si臋 sukna przez obywatela S艂otwi艅skiego. A. Jel. Worokoliszczyzna, czy Worokomszczyzna, w艣, pow. s艂onimski, w 4 okr. pol, gm. Dworzec, o 45 w. od S艂onima. Worokoml, w dokm. Wrokomle, w艣, pow. kowelski, gm. H艂usza Wielka, 83 dm. , 615 mk. , cerkiew, kaplica, cegielnia, gorzelnia. Posiada fili臋 parafi katol. Kamie艅 Koszyrski. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci Kamie艅 kn. Hrehorego Koszerskiego Sanguszki, kt贸ry p艂aci zt膮d z 28 dym. , 5 ogr. Jab艂onowski, Wo艂y艅, 114. Worokomszczyzna, ob. Worokoliszczyzna. Woro艅, w艣 nad wielkiem jeziorem t. n. , pow. lepelski, w 3 okr. pol, gm. Woro艅, odl. o 15 w. od Lepla, przy drodze z Lepla do Uszacza, ma 25 dm. , 304 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, p. w. Przemienienia Pa艅skiego, kaplic臋 katol. par. Lepel, szko艂臋, gorzelni臋. Tutejsz膮 kaplic臋, p. w. 艣w. Tekli, z pi臋cioma o艂tarzami pi臋knej roboty, fundowa艂 Szymon Kmitynicz Sielawa, chor膮偶y lepelski a nast臋pnie kurator honorowy gub. witebskiej i syn jego Franciszek. Gmina w p艂d. zach. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. z gm. gutowsk膮, od wschodu z gm. bielsk膮 i niesi艅sk膮, od p艂d. z gm. Franopol i Pyszno, od zach. z gub. mi艅sk膮, obejmuje 16 miejscowo艣ci, maj膮cych 319 dm. w艂o艣c. obok 9 nale偶膮cych do innych stan贸w, 2163 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 3282 dzies. W. w 1601 r. by艂 w艂asno艣ci膮 Despot Zenowicz贸w, p贸藕niej hr. Chodkiewicz贸w, od kt贸rych nabywa Tadeusz Woroniec, chor膮偶y gwardyi lit. , po czem drog膮 wiana za c贸rk膮 jego Apoloni膮 przechodzi na J贸zefa Dyszlewicza, s臋dz. borysowskiego, c贸rka kt贸rego Tekla wnosi w posagu Szymonowi Kmityniczowi Sielawie, dzi艣 syna ich Franciszka. Dawniej dobra W. , do kt贸rych nale偶a艂y wsi Wac艂aw, 呕ary, Prudok Worobij贸wka Worobij贸wka Worobin Worocewicze Worochale Worochobowicze Worocie艅 Worociszki Woroczin Woroczyn Worodzk贸w Worok Worokoliszczyzna Worokoml Worokomszczyzna Woro艅 Worona Worona Woroncowka Woronc贸wka Woro艅cewicze Woro艅ce Woronajcie Woronajewo i Kr贸lewiec, by艂y obszerniejsze i obejmowa艂y 650 w艂贸k; dzi艣, po odej艣ciu ziemi w艂o艣cia艅skiej, folw. W. ma 1551 dzies. A. K. 艁. Worona 1. folw. nad stawem, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, gm. i par. Worniany, odl. o 53 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. 2 katol. , 4 偶yd贸w, kaplica katol, p. w. 艣w. Jerzego, z muru wzniesiona przez Brzostowskich, gorzelnia, m艂yn wodny. W艂asno艣膰 Czy偶贸w. 2. W. , folw. pow. , wile艅ski, w 4 okr. pol, gm. Worniany, 1943 dzies. ziemi dworskiej; w艂asno艣膰 G贸rskich. 3. W. , w艣 nad stawem, pow. wile艅ski, 5 okr. pol, o 39 w. od Wilna, 2 dm. , 20 mk. katol Worona, karczma, pow. uszycki, w gm. Mukar贸w, przy wsi Siniakowcach. Worona 1. rzeka, prawy dop艂yw Bystrzycy, wyp艂ywa na kraw臋dzi w艂a艣ciwych g贸r, na wysoko艣ci oko艂o 600 mt. a uchodzi na wysoko艣ci oko艂o 230 mt. 殴r贸d艂a jej mieszcz膮 si臋 na obszarze Strymby, w pow. nadwornia艅skim. Ca艂e dorzecze W. przedstawia okolic臋 r贸wna, zrazu podniesiona lekkiemi p艂askiemi garbami, a nast臋pnie p艂ask膮, w g贸rnym biegu zalesiona. Dolina jej, podobnie jak i Bystrzycy, przecina Karpaty na poprzek i to prawie prostopadle do ich pasem i uwarstwowa艅. Dolina W. u 藕r贸de艂 wrzyna si臋 w dyluwium rzeczne i w aluwium. Wyp艂ywa W. na obszarze Strymby, przy go艣ci艅cu wiod膮cym z Delatyna do Nadworny, przep艂ywa nareszcie w艣r贸d wzg贸rzy, z rzadka poros艂ych drzewin膮, dolin膮 dosy膰 g艂臋bok膮, po pod Horby i Poharyl Na obszarze Nadw贸rny robi wygi臋cia w kszta艂cie litery S. P艂ynie dalej w kierunku p艂n. wsch. przez Nazawiz贸w, granic膮 Tarnawicy Le艣nej, Przero艣la a Paryszcz, granic膮 Cucy艂owa, Wo艂osowa a Hawry艂贸wki, przez Wele艣nic臋 G贸rn膮 i Doln膮, Winograd, Woron臋, granic膮 Worony a Ottynii, przez Krasi艂贸wk臋, S艂ob贸dk臋, Czarno艂o藕ce, Przeniczniki, Ty艣mienic臋, Podpieczary i Pod艂u偶e. Ca艂e dorzecze W. jest krain膮 pag贸rkowat膮, podniesion膮 rozleg艂emi p艂askiemi garbami bez wyra藕nych i wybitnych pasem. Opada z lekka ku p贸艂nocy. Miejscami okolica lesista, od Worony p艂ynie potok na wsch贸d, gdzie przypiera a偶 po brzegi wy偶yny ty艣mienickiej, op艂ukuje j膮, p艂yn膮c na p贸艂noc do Ty艣mienicy. Tu odparty przez t臋偶 wy偶yn臋 przelewa si臋 ku p艂n. zach. i tak p艂ynie do uj艣cia. Wy偶yna ty艣mienicka wznosi si臋 nad 艂臋giem W. oko艂o 600 mt. Prawe dop艂ywy W. s膮 Wele艣nica z pot. Czarnym, Stebnik z pot. Krzywym. Babianka zbiera bardzo liczne dop艂ywy z lesistych obszar贸w, jako to Opraszyn臋 z potokami Czarny, Glinki, Bilenki, Rumysty, Brabeuki; do pot. Babianki p艂ynie dalej Holiszanka z pot. Iwan贸w, Chorosna, z pot. Wiksze, dalej do Holiszanki Bobr贸wka i Korzel贸wka. Do Babianki p艂ynie nast臋pnie pot. Targowa. Z lew. brzegu do W. p艂yn膮 pot. Poli艅ski, Rokitna, Strymba z Uniaw膮, Studeniec. D艂ugo艣膰 W. oko艂o 70 klm. Karta wojs. , 11, XXXI, 10, XXXI, 11, XXXII, 10, XXXII i Atlas geolog. Galicyi. 2. W. , prawy dop艂. S艂onicy, wyp艂ywa w Stebniku, uchodzi w Bolechowcach. P艂ynie z pod lesistej g贸ry 艁y sej 388 mt. i zbiera dop艂ywy z lesistych ob szar贸w Lipy, Baranicy. D艂uga oko艂o 4 klm. Karta wojs. , 8, XXIX. 3. W. por. t. II, 450, mylnie, zam. Wownia. St. Maj. Worona 1. cz臋艣贸 Cucy艂owa, pow. nadwor nia艅ski. 2. W. , w艣, pow. t艂umacki, 21 klm. na p艂d. zach. od T艂umacza, 19 na p艂d. zach. od s膮 du pow. w Ty艣mienicy, 5 na p艂n. zach. od urz臋 du poczt. w Ottynii. Na p艂n. zach. le偶y Ladz kie, na p艂n. wsch. Krasi艂贸wka, na p艂d. wsch. Ottynia, na p艂d. zach. Winograd. Srodkiem obsza ru p艂ynie od zachodu na wsch. Worona, a na po 艂udnie od niej jej dop艂yw Wele艣nica zasilona Stebnikiem. Zabudowania wsi lez膮 na p艂d. zach. , w dolinie Worony i Wele艣nicy. Najw. wzn. na p艂d. zach. 313 mt. znak triang. W艁 wi臋k. ma roli or. 218, 艂膮k i ogr. 353, pastw. 202, lasu 568 mr. ; w艂. mn. roli or. 745, 艂膮k i ogr. 715, pastw. 24, lasu 6 mr. W r. 1890 by艂o 410 dm. , 1327 mk. w gm. , 1dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 1221 gr. kat. , 28 rzym. kat. , 68 izrl. , 18 innych wyzn. ; 1220 Rus. , 98 Pol, 18 Niem. . Par. rzym. kat. w Ottynii, gr. kat. w miejscu. dek. ty艣mienicki. We wsi jest cerkiew i szko艂a etat. lklas. Lu. Dz. Woronajcie, dw贸r, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. 呕orany, w艂asno艣膰 Kunejk贸w, ma wraz z za艣c. KiwajciePub偶ubie 297 dzies. 31 1 2 lasu, 41 1 2 nieu偶. . Woronajewo, w艂as. pryw. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, o 95 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. Woro艅ce 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, gm. 艁uck o 7 w. , okr. wiejski Buki, o 59 w. od Dzisny, 11 dm. , 124 mk. katol w 1865 r. 70 dusz rewiz. . 2. W. , w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 2 okr. pol, o 50 w. od 艢wi臋cian, 11 dm. , 77 mk. katol. 3. W. , w艣 nad jez. Narocz, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. pol, gm, i okr. wiejski Kobylniki o 3 w. , o 51 w, od 艢wi臋cian, 4 dm. , 45 mk. prawos艂. , 3 偶yd贸w w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Antonieberg, Ka艂k贸w. 4. W. , ob. Woroniec. Woro艅ce, w艣 nad rzk膮 艢leporod膮, pow. 艂ubie艅ski gub. po艂tawskiej, gm. 艁azorki, 165 dm. , 1000 mk. , cerkiew, 20 wiatrak贸w. Woro艅cewicze, w艣 i folw. , pow. orsza艅ski, gm. Stare Sio艂o o 15 w. , 8 dm. , 33 mk. , cerkiew paraf. drewniana, dom przytu艂ku, zapasowy 艣pichlerz gminny. Folw. , od r. 1873 Goniprowskich, 1082 dzies. 240 roli, 130 艂膮k, 500 lasu; karczma daje 100 rs. Woronc贸wka, os. , pow. opoczy艅ski, gm. Bia艂aczew, par. Petrykozy, odl od Opoczna 4 w. , ma 7 dm. , 32 mk. , 67 mr. Utworzona na gruntach poduchownych po r. 1864. Woroncowka, s艂oboda nad rz. Osiered膮, Worone偶 pow. paw艂owski gub. woroneskiej, na p艂n. wsch. od Paw艂owska, ma 1625 dm. , 11625 mk. , 3 cerkwie, szko艂臋, szpital, 5 jarmark贸w bardzo handlowych, st. pocztow膮. Mieszka艅cy, opr贸cz rolnictwa, zajmuj膮 si臋 garbarstwem. Woroncowo Horodyszcze, st. dr. 偶el. chwastowskiej, w pow. czerkaskim, o 3 w. od mta Horodyszcza ob. , pomi臋dzy st. Korsu艅 o 22 w. a 膯wietkowo o 14 w. , odleg艂膮 jest o 154 w, od Chwastowa a 129 w. od Znamienki. Woro艅cowskie Bia艂ozierze, pow. czerkaski, ob. Po偶e偶a. Woro艅cza 1. dobra nad rz. Dorog贸wk膮, lew. dop艂. Serwecza, pow. nowogr贸dzki w 2 okr. pol. horodyszcza艅skim, gm. Cyryn o 28 w. od Nowo gr贸dka, w okolicy malowniczej, z gleb膮 wyborn膮, pszenn膮. Par. kat w miejscu. Ko艣ci贸艂 murowany 艣w. Anny, z r. 1781, fundacyi 贸wczesnego dzie dzica J贸zefa Niesio艂owskiego, ostatniego wwdy nowogr贸dzkiego, ma kaplice w miejscu, w Tuhanowiczach, Serweczu i Koz艂ach Koz艂owiczach; przesz艂o 2500 parafian. Wojewoda Niesio艂贸wki 偶y艂 d艂ugo w W. , zmar艂 w 1814 r. i pochowa ny w podziemiach ko艣cio艂a. Syn jego genera艂 wojsk poL, po 艣mierci ojca W. zamieni艂 z gen. Floryanem Kobyli艅skim na dobra w Kr贸lestwie. C贸rka Kobyli艅skiego hr. Rostworowska sprze da艂a W. oko艂o 1844 Antoniemu Mierzejewskie mu. Obecnie przez wiano M. Mierzejewskiej, po艣lubionej Aleksandrowi Luba艅skiemu, synowi Jana, b. marsza艂ka pow. wilejskiego, przesz艂a w r臋ce Luba艅skiah. Dobra W. maj膮 przesz艂o 104 w艂贸ki. Pi臋kny pa艂ac, z drzewa wzniesiony 艣r贸d wspania艂ego parku, zawiera pami膮tki przesz艂o 艣ci i jest ozdob膮 okolicy. Gospodarstwo i ogro dnictwo znaczne i porz膮dne. M艂yny, propina cye. Opr贸cz pa艂acu zas艂uguj膮 na uwag臋 wszy stkie budynki z muru ufundowane, tudzie偶 pi臋 knej architektury. Staro偶ytny skarbiec, z wie 偶膮 gotyck膮, jak niemniej olbrzymie szpalery lipowe. W r. 1807 by艂 tu zast臋pc膮 pe艂nomocnika u wojewody Niesio艂owskiego, g艂o艣ny staro偶ytnik Adam Czarnocki, pisz膮cy pod pseudonimem Zoryana Do艂臋gi Chodakowskiego i przebywszy tu do 25 marca r. 1808, odjecha艂 do Omska. O W. i wojewodzie Niesio艂owskim znajdujemy wzmiank臋 w Panu Tadeuszu, kiedy wojski, zgorszony polowaniem m艂odzik贸w na zaj膮ce, po wiada C贸藕by rzek艂 na to wojewoda Niesio 艂owski stary, Kt贸ry ma dot膮d pierwsze na 艣wie cie ogary I dwiestu strzelc贸w trzyma obyczajem pa艅skim. I ma sto woz贸w sieci w zamku woro艅cza艅skim, A od tylu lat siedzi jak mnich na swym dworze. 2. W. , karczma, pow. nowo gr贸dzki, przy go艣ci艅cu z mtka Horodyszcza do d贸br Woro艅cza, nale偶y do tego dominium, odl. od niego o 1 w. A. Jel. Woro艅czuki, w艣 nad rzk膮 Ma艂onk膮, pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo o 15 w. , okr. wiejski Julianowo, o 65 w. od Dzisny, 7 dm. , 68 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Bazylpol Fedorowicz贸w. Woronczyn, w艣, pow. w艂odzimierski, aa p艂n. wsch. od Kisielina, posiada kaplic臋 katol. par. Kisielin. Na pocz膮tku XIX w. siedziba Ludwika Kropi艅skiego, genera艂a, poety. Znaleziono tu pod warstw膮 pni d臋bowych m艂otki i siekierki krzemienne, oddane potem do muzeum krzemienieckiego ob. Niemcewicz, Podr贸偶e historyczne, 293. Niegdy艣 w艂asno艣膰 ks. Woronieckich, kt贸rzy pod艂ug rewizyi zamku 艂uckiego z 1545 r. zobowi膮zani byli do opatrywania wesp贸艂 z innymi, dw贸ch horodni zamkowych Jab艂onowski, Rewizye, 36, 40. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z r. 1570 w艂asno艣膰 kn. Jurgy Jerzego Woronyczkego; pob贸r oddzielnie niewykazany. W r. 1577 kn. Jurya Woroniecki p艂aci zt膮d od 10 dym. po 16 gr. , i ogr. po 6 gr. , 7 ogr. po 3 gr. a w r. 1583 kn. Janusz ze Zbara偶a Woroniecki z 16 dym. , 6 ogrod. Jab艂onowski, Wo艂y艅 17, 59, 94. Woronecz, ob. Woroniecz. Woronele, w艣, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 54 w. od Poniewie藕a. Worone偶, mko nad rzk膮 Osot膮, pow. g艂uchowski gub. czernihowskiej, gm. Worone偶, o 35 w. od G艂uchowa, 549 dm, 2824 mk. , zarz膮d gminy, 6 cerkwi, 19 sklep贸w, targi w poniedzia艂ek i pi膮tek, 3 jarmarki, cukrownia. W pobli偶u tomy wybornego kamienia na 偶arna m艂y艅skie. Worone偶, mto g艂贸wne gub. woroneskiej, na pr. brzegu rz. Worone偶a lew. dop艂. Donu, przy linii dr. 偶el. p艂d. wschodnich, pod 51 39 p艂n. szer. a 56 52 wsch. d艂ug. , odl o 550 w. od Moskwy a 1154 w. od Petersburga. Zbudowane na wynios艂ej p艂aszczy藕nie, otoczone s艂obodami Czy偶owska, Jamska, Troicka, Prydacza i Monastyrszczenka, w 1888 r. mia艂 61336 mk. W r. 1860 by艂o tu 4741 dm. 1214 murow. , 37772 mk. 325 katol, 117 rozkoln. , 94 prot. , 245 偶yd贸w, 24 mahomet, 23 cerkwie, 2 monastery m臋zkie i 1 偶e艅ski, ko艣ci贸艂 par. katol, p. w. Przemienienia Pa艅skiego parafia, arch. mohylewskiej, 2457 wiernych, 451 sklep贸w 354 murow. , teatr, szpital, dom przytu艂ku, dom dla ob艂膮kanych, dom poprawy i roboczy, wi臋zienie, korpus kadet贸w, gimnazyum m臋zkie i 偶e艅skie, seminaryum, szko艂a powiatowa i paraf. Pod wzgl臋dem przemys艂owym by艂o tu 29 fabryk, produkuj膮cych za 659790 rs. W t. r. by艂o 2543 rzemie艣lnik贸w 607 majstr贸w. Targi odbywaj膮 si臋 dwa razy tygodniowo, jarmarki za艣 cztery razy do roku. Do miasta nale偶a艂o 3128 dzies. 2045 lasu. Doch贸d miasta w r. 1860 wynosi艂 46031 rs. Dzisiejsze miasto za艂o偶one zosta艂o w r. 1586 w celu obrony od napad贸w Tatar贸w; w 1590 spalone przez Czerkies贸w, 1603 i 1604 r. zajmowane i niszczone przez Samozwa艅c贸w. Po po偶arze w 1672 r. Woroncowo Horodyszcze Woronele Woronecz Woronczyn Woro艅czuki Woro艅cza Woro艅cowskie Bia艂ozierze Woroncowo Woroni Woroni car Feodor Aleksiejewicz kaza艂 zbudowa膰 tu na nowo twierdz臋. Wa偶ne znaczenie zyska艂o mto za Piotra I, kt贸ry wybudowa艂 tu fortec臋 i urz膮dzi艂 warsztaty okr臋towe. W 1708 r. zaliczone do gub. azowskiej, kt贸ra w 1725 r. zosta艂a przemianowan膮 na gub. woronesk膮. Woroneski powiat, po艂o偶ony w p贸艂nocnej cz臋艣ci gubernii, zajmuje 91 mil al. 4423 w kw. 460170 dzies. . Powierzchnia wog贸le r贸wna i nizinna; nieznaczne wynios艂o艣ci towarzysz膮 prawemu brzegowi Bonu, Usmani i Worone偶u. W pld. cz臋艣ci powiatu pod艂o偶e stanowi formacya kredowa, w p艂n. za艣 dewo艅ska. Czarnoziem spotyka si臋 przewa偶nie na pr. brz. Donu i na lewym brz. Usmani, w pozosta艂ych cz臋艣ciach powiatu gleba piaszczysta i gliniasta. Rzeki zraszaj膮ce powiat nale偶膮 do dorzecza Bonu, przep艂ywaj膮cgeo w cz臋艣ci zachodniej powiatu. Z dop艂yw贸w jego najwa偶niesze Worone偶 z Usmani膮 i Diewica. Jeziora, wog贸le nieznaczne, zgrupowano s膮 po obu brzegach Bonu. B艂ota spotykaj膮 si臋 na wybrze偶ach Worone偶u, Usmani, Prawej Chawy i Tam艂yku. W 1860 r. by艂o w powiecie bez miasta 150731 mk. 4420 rozko. . W t. r. by艂o 66 cerkwi i 4 monastery. Wy艂膮czne zaj臋cie mieszka艅c贸w stanowi rolnictwo i hodowla byd艂a. Ogrodnictwo, sadownictwo i pszczelnictwo s艂abo rozwini臋te. 艁膮ki zajmuj膮 do 37600 dzies. , z kt贸rych zbieraj膮 oko艂o 2 mil. dud贸w siana. W r. 1860 by艂o w powiecie 67000 sztuk koni, 50700 byd艂a rogatego, 119400 owiec zwyczajnych, 27400 cienkorunych, 27300 trzody chlewnej i 210 k贸z. Pod lasami znajdowa艂o si臋 do 64000 dzies. ; w drzewostanie przewa偶a艂y brzoza, osina i in. Pod wzgl臋dem przemys艂owym w t. r. by艂o 77 fabryk i zak艂ad贸w przemys艂owych, zatrudniaj膮cych 2500 robot. i produkuj膮cych za 870000 os. Najwa偶niejsze 3 fabryki sukna z produkcy膮 na 179000 rs. i 7 gorzelni, produkuj膮cych za 405600 rs. Woroneska gubernia, jedna z gubernii 艣rodkowych wielkoruskich, graniczy na p艂n. wsch. z gub. tambowsk膮 i saratowsk膮, na p艂d. wsch. z ziemi膮 wojska do艅skiego, na pld. i p艂d. zach. z gub. charkowsk膮 na zach z gub. kursk膮 i or艂owsk膮 i zajmuje 1196, 4 mil al. 57001 w. kw. , z czego 60, 3 przypada na grunta orno, 17, 2 na 艂膮ki, 9, 1 na lasy i 12, 4 na nieu偶ytki. Rz. Bon dzieli guberni臋 na dwie polowy, z tych zachodnia przeci臋ta jest niewielkiemi wzg贸rzami kredowemi i parowami, wschodnia jest mniej wynios艂a i dosy膰 r贸wna. Gleb臋 w cz臋艣ci zach. stanowi czarnoziem, we wschodniej po wi臋kszej cz臋艣ci grunt jest piaszczysty, lecz znajduj膮 si臋 pasy czarnoziemu i lotnych piask贸w. Pod wzgl臋dem geognostycznym p艂n. cz臋艣膰 gubernii nale偶y do formacyi dewo艅skiej, p艂d. za艣 do formacyi kredowej. Powierzchni臋 gubernii zraszaj膮 trzy rzeki 偶eglowne Bon na przestrzeni 600 w. , Worone偶 lewy dop艂yw Bonu, na przestrzeni 140 w, i Choper r贸wnie偶 lewy dop艂yw Bonu. Z rzek nie偶eglownych zas艂uguj膮 na uwag臋 dop艂ywy Bonu Wie艂uga, Djenica Cicha Sosna, Czarna Kalitwa, Boguczar, Ikorec, Forosta艅, Bitiug, Osereda i dop艂. Worone偶u Usma艅 i Obawa. Wi臋kszych jezior jak r贸wnie偶 i b艂ot nie ma w gubernii. Klimat umiarkowany, 艣rednia temperatura roczna wynosi 5, 1 R. W 1888 r. by艂o w gubernii 2663683 mk. , t. j. 46 na 1 w. kw. W r. 1860 by艂o tylko 1974406 mk. , w tej liczbie 11470 rozkoln. , 695 katol. , 1979 prot. , 337 偶yd贸w i 114 mahomet. Pod wzgl臋dom etnograficznym guberni臋 zamieszkuj膮 Wielkorusi, Ma艂orusi przesz艂o 40, koloni艣ci niemieccy 1700 i cyganie 2700. W tym偶e r. by艂o w gubernii 727 cerkwi 57 w miastach i 8 monaster贸w 5 w miastach. Ludno艣膰 zamieszkuje 12 miast i 4972 innych osad, wog贸le do艣膰 ludnych. Mieszka艅cy zajmuj膮 si臋 przewa偶nie rolnictwem i siej膮 偶yto, owies, pszenic臋, j臋czmie艅, gryk臋 i proso. Nadmiar zbo偶a, pozostaj膮cy po zaspokojeniu potrzeb miejscowych, u偶ywa si臋 w cz臋艣ci na potrzeby gorzelni, w cz臋艣ci za艣 wywozi do innych gubernii. Ogrodnictwo i sadownictwo ma艂o jeszcze rozwini臋te, natomiast hodowla byd艂a znajduje si臋 w kwitn膮cym stanie. W r. 1860 by艂o w gubernii 516000 sztuk koni, 625400 byd艂a rogatego, 1430000 owiec zwyczajnych, 478000 cienkorunych, 375000 trzody chlewnej, 27400 k贸z. Lasy zajmuj膮 zaledwo 1 10 og贸lnej przestrzeni. W drzewostanie przewa偶a d膮b i brzoza, stanowi膮ce oko艂o 90. Na pozosta艂e 10 sk艂adaj膮 si臋 olszyna czarna, sosna, jesion i in. Pod wzgl臋dem przemys艂owym w t. r. by艂o w gubernii 449 fabryk, zatrudniaj膮cych 9300 robotnik贸w i produkuj膮cych za 3466000 rs. najwa偶niejsze 57 gorzelni z produkcy膮 1333600 rs. i 4 fabryki sukna, wyrabiaj膮ce za 295000 rs. . Pod wzgl臋dem administracyjnym gubernia dzieli si臋 na 12 powiat贸w biriucze艅ski, bobrowski, boguczarski, korotojakski, ni偶niediewicki, nowochoperski, ostrogoski, paw艂owski, wa艂ujski, woroneski, zado艅ski i ziemia艅ski, maj膮cych wog贸le 34 okr臋g贸w policyjnych stan贸w i 232 gmin. Woroni, ob. Wroni. Woroniackie przedmie艣cie, cz臋艣膰 m. powiatowego Z艂oczowa. Woroniaki, nazwa pierwotnie nadana pasmom pag贸rk贸w ci膮gn膮cych si臋 na po艂udnie od Z艂oczowa, w okolicy wsi Woroniak; z czasem rozci膮gniono j膮 na ca艂膮 cz臋艣贸 pln. kraw臋dzi wy偶yny podolskiej, od Go艂og贸r a偶 do granicy Galicyi, do Awratyna. Za granic臋 Woroniak od Go艂og贸r przyj臋to dolin臋 Z艂otej Lipy, staw w Go艂og贸rach i kotlin臋 pot. Wy偶ary. Go艂og贸ry trzymaj膮 si臋 linii r贸wnole偶nikowej, Woroniaki za艣 wysuwaj膮 si臋 z po艂udnia daleko na p贸艂noc, pomi臋dzy 42 23 a 43 wsch. d艂ug. Wzi膮wszy za podstaw臋 do rozejrzenia si臋 w stosunkach u Woroniackie przedmie艣cie Woroniaki k艂adu pionowego W. warstwic臋 300 400 mt. n. p. m. wzniesion膮, widzimy najpierw, 偶e znaczna cze艣膰 obszaru ca艂ej wy偶yny podolskiej dosi臋ga tej warstwicy, 偶e najwy偶sze obszary znajduj膮 si臋 na zachodzie, gdzie g贸ra Kamu艂a dosi臋ga 477 mt. Po nad 400 mt. si臋gaj膮 znaczne obszary, kt贸re podnosz膮 p贸艂nocn膮 kraw臋d藕 wy偶yny, inne zn贸w ci膮gn膮 si臋 ku po艂udniowi, cz臋sto ze zboczeniem wschodnim, nadaj膮c ca艂ej wy偶ynie wiele rozmaito艣ci. Wyst臋puj膮 one ta jako lekkie sfalowania powierzchni, lab w postaci wa艂ow g贸rskich, grzbiet贸w p艂askich lub czubowych wierzcho艂k贸w. Wody podar艂y ich stoki, a w wielu miejscach ods艂oni艂y ska艂y lub rozwar艂y szerokie doliny, w kt贸rych cz艂owiek, pod os艂on膮 wysokich brzeg贸w doliny i w pobli偶u wody, znalaz艂 korzystne warunki dla osiedlenia. Od po艂udnia w艂a艣ciwie nie maj膮 W. 偶adnej granicy, podnosz膮 si臋 zwolna i zreszt膮 wy偶yny zlewaj膮 si臋 w jedn膮 ca艂o艣膰. W wielu miejscach, przy samej kraw臋dzi nieraz, na znacznej przestrzeni przechodz膮 warstwic臋 po nad 400 mt. w postaci odosobnionych g贸r kopcowych, lub jako p艂askie wy偶yny i garby lub pasemka. Najwy偶ej wynios艂a si臋 okolica 艁ysej g贸ry 448 mt. , gdzie wyst膮pi艂 najpierw w膮zki, 4 klm. d艂ugi garb, a dalej ku wschodowi rozwin臋艂a si臋 obszerna wy偶yna, poszarpana potokami z niej sp艂ywaj膮cemi. Nad 藕r贸d艂ami samej Z艂otej Lipy wznosi si臋 g贸ra Stary Majdan 430 mt. i Hrac 430. Przy drodze 艂膮cz膮cej Kondrat贸w ze Szpik艂osami wznios艂o si臋 pasemko, zwane Nad Krupk膮, od kt贸rego na po艂udnie wysuwaj膮 si臋 osobne dzia艂y. Od Jasienia wi臋c ku Woroniakom ci膮gn膮 si臋 dwa garby na Fedenow膮 dolin臋. Lewe jej zabrze偶e stanowi kr贸tkie pasemko Zalesie, oddzielone 偶艂obem od garbu wzniesionego z po艂udnia nad Woroniakami. Najwy偶sze wzniesienie stanowi tu g贸ra Zalasy 420 mt. . Na wsch贸d od Zalas贸w ci膮gnie si臋 rozleg艂y dzia艂, po nad 400 mt. wzniesiony, w okolic臋 Pomorzan, Dalej na wsch贸d okolica si臋 obni偶a, a podnosi si臋 nad P艂uchowem do 409 mt. , nad Podlipcami g贸ra Mogi艂a 417 mt. , nad 艁uk膮 g贸ra Bochenkowa 405 mt. W kierunku ku p贸艂nocy okolica podnosi si臋 coraz wy偶ej, ze wzniesieniami Krucz膮 g贸r膮 431 mt. , Or艂owa 422 mt. , a ko艅czy si臋 na p贸艂nocy g贸r膮 Bzowy 409 mt. Zrazu w膮zkim grzbietem, potem obszern膮 wy偶yn膮 艂膮czy si臋 okolica, kt贸r膮 umai艂 las jaros艂awski, z poprzedniemi obszarami i dochodzi do najwy偶szego wzniesienia 423 mt. . Liczne te偶 wzg贸rza po nad 400 mt. ci膮gn膮 si臋 r贸wnolegle do siebie w stron臋 ku Jeziornej. Mi臋dzy Za艂o艣ciami a Ko艂towem okolica nie dosi臋ga 400 mt. wzn. , dopiero od Werchobu偶a podnosi si臋 ku p贸艂nocy, w lesie Bi艂ocha, w szczytach 艁ysa G贸ra 400 mt. , Huke 445 mt. . Najrozleglej podnios艂y si臋 dzia艂y podhoreckie, a mianowicie po zachodniej stronie drogi ze Sassowa do Podhorzec, las Sewczy艅ski z g贸r膮 Olesko 415 mt. , po wschodniej stronie las Pods艂awski, na po艂udnie od niego las Stawki z g贸r膮 Ze艂eny Horb 439 mt. , od niego wy偶ej wznosi si臋 bezimienny garb 445 mt. . Wschodnie kra艅ce dzia艂贸w umai艂 las Majda艅ski, p艂d. wsch. las Chodaczkowski, p艂d. las Por臋by ze szczytem 455 mt. W dzia艂y podhoreckie wg艂臋bi艂y si臋 liczne kotliny; najznaczniejsze z nich kotlina Kierniczyny. Huty Pieniackiej i kotlina Majda艅ska. Od Wolicy i 艁uhu ci膮gnie si臋 garb do 16 1 2 klm. d艂ugi, ze szczytami Kamienn膮 g贸r膮 431 mt. i Wysokim Kamieniem 444 mt. . W lesie zwanym Buczyn膮 niekt贸re miejsca dochodz膮 do 402 mt. Inaczej przedstawia si臋 wy偶yna podolska, gdy do niej zbli偶amy si臋 z p贸艂nocy. Wyst臋puje ona jako grzbiet wyra藕nie oddzielaj膮cy si臋 od kotliny nadbu偶a艅skiej, jego kraw臋d藕 jest poszarpana g艂臋bokiemi kotlinami, ciasnemi debrami, podniesiona g贸rami kopcowemi, pod艂u偶nemi garbami albo wreszcie przechodzi w lekki pomost, 艂膮cz膮cy nizin臋 z wy偶yn膮. Kraw臋d藕 ta tworzy kilka znacznych zakos贸w, a mianowicie 1 od Go艂og贸r na p贸艂noc do 艁ysej g贸ry, d艂ugi do 7 klm. , z zatokowem wci臋ciem pot. Wy 偶ary; 2 od 艁ysej g贸ry do P艂uhowa 25 klm. , z kierunkiem ku wschodowi. Wzd艂u偶 tej kraw臋dzi wcisn臋艂a si臋 kotlina Z艂oczewska; 3 od P艂uhowa do g贸ry Podlesia 377 mt. z kierunkiem na p贸艂noc, d艂ugi do 90 klm. , w prostej linii 20 klm. Ta cz臋艣膰 kraw臋dzi najbardziej zniszczona, posiada g艂臋bokie doliny, kt贸re im dalej na p贸艂noc, tem szersze s膮 i d艂u偶sze. Dop艂ywy Bugu powykrawa艂y rodzaj p贸艂wysp贸w. Na najmniejszym z nich wznosi si臋 g贸ra Krawska 330 mt. na drugim, rozszczepiaj膮cym si臋 na dwa mniejsze p贸艂wyspy, wznosi si臋 g贸ra Kozakowa 384 mt. . Pomi臋dzy niemi p艂yn膮 dop艂ywy Z艂ocz贸wki, z kt贸r膮 艂膮czy si臋 dolina Tro艣cianiecka. Trzeci p贸艂wysep obj臋艂y doliny Bieniwska i Jelechowicka. Czwarty, ze wszystkich najd艂u偶szy, wznosi si臋 pomi臋dzy kotlin膮 Jelechowick膮 a sassowskoko艂towsk膮 z g贸rami Brack膮 375 mt. , Horodecko 389 mt. , 呕ulic膮 369 mt. . Kotlina sassowskoko艂tow ska, utworzona przez Bug i rozp艂ukana jego dop艂ywami do 6 klm. szeroko艣ci, 艂膮czy si臋 z dolinami pot. Spinochy i Bu藕ka. Czwarty p贸艂wysep, rozszczepiony tr贸jk膮tn膮 kotlin膮 na dwa mniejsze, z g贸rami W艂oska 378 mt. , Turych膮 320 mt. , 艢wi臋t膮 362 mt. i Podlesiem 377 mt. Czwarty zakos ci膮gnie si臋 od Podlesia do Huciska Brodzkiego, z kierunkiem na wsch贸d, d艂ug. do 30 klm. Stoki tej cz臋艣ci dosy膰 s艂abo rozwini臋te, przej艣cie z wy偶yny do niziny nadbu偶a艅skiej 艂agodne, 偶aden znaczniejszy potok nie przerwa艂 tej kraw臋dzi. Wznosz膮 si臋 na niej Menicz 384 mt. , Wyw贸z 393 mt. , Makitra 369 mt. . Wzd艂u偶 wschodniego grzbietu kraw臋dzi utworzy艂a si臋 rozleg艂a dolina Ponikwy ze stawem. Pi臋ty zakos od Huciska Brodzkiego do g贸ry Boraty艅skiej 393 mt. , z kierunkiem ku p艂n. Woroniaki zach. , d艂ugi 10 klm. Doliny utworzy艂y w tej cz臋艣ci kraw臋dzi trzy p贸艂wyspy, najznaczniejsz膮 dolin膮 jest Szmejka艂ka. 6 Od Boraty艅skiej g贸ry do kotliny Suchowolskiej, z kierunkiem wschodnim, dlugi do 11 klm. , z najwy偶szem wzn. Mogi艂膮 362 mt. . 7 Od doliny Suchowolskiej do Makucy 355 mt. , z kierunkiem ku p贸艂nocy, d艂ug. oko艂o 10 klm. Grzbiet dobrze rozwini臋ty, z g艂贸wna dolin膮 Szabasow膮. Woroniaki stanowi膮 cz臋艣膰 dzia艂u wodnego miedzy stokami Baltyku i morza Czarnego, a to mi臋dzy Wy偶ar膮 a Z艂ot膮 Lip膮, Z艂ocz贸wk膮 a g艂贸wn膮 Stryp膮, Bugiem a Kierniczyn膮 i Wiatyn膮, mi臋dzy 艁ahodowym pot. a Wolic膮. Od Podlesia staje si臋 kraw臋d藕 trzeciorz臋dnym dzia艂em wodnym mi臋dzy Ikw膮 a Styrem, dalej pomi臋dzy niemi a dop艂ywami Dniestru. Wczasie, kiedy pod艂o偶e wy偶yny podolskiej w epoce sylurskiej wy艂oni艂o si臋 z morza, nie by艂o jeszcze w Europie ani Karpat, Alp, Apeninu, ni Pirenej贸w. Po innych okolicach osadza艂y morza sp艂uczyska w epoce w臋glowej, permskiej, tryjasowej, a wy偶yna podolska stercza艂a, jako suchy l膮d, nad falami oceanu. Dopiero w epoce jurajskiej cz臋艣贸 jej nad Dniestrem zanurzy艂a si臋 w fale morza a bardziej jeszcze w epoce kredowej i trzeciorz臋dowej. Na pok艂adach paleozoicznych le偶膮 bezpo艣rednio na naszej wy偶ynie nowsze utwory. Na po艂udniu Podola rzeki wry艂y si臋 tak g艂臋boko, 偶e dosta艂y si臋 do paleozoicznego sp膮gu. P贸艂nocna za艣 kraw臋d藕 ods艂oni艂a tylko warstwy kredowe i trzeciorz臋dowe. Ju偶 w epoce przedlodowej zniszczy艂y wody trzeciorz臋dow膮 warstw臋, grub膮 na 150 mt. , za艣 lodowce skandynawskie, si臋gaj膮ce do dzisiejszej p贸艂nocnej kraw臋dzi a w wielu miejscach i po za ni膮 na po艂udnie, sp艂ukiwa艂y coraz to g艂臋bsze warstwy, corocznie bowiem nadtapiaj膮ce si臋 lody zdziera艂y warstw臋 po warstwie, a p艂yn膮ce z ni膮 rzeki uprowadza艂y z sob膮 wszystkie rumosze do morza. I tym sposobem pozosta艂a cz臋艣膰 wy偶yny stan臋艂a jak kraw臋d藕 nad nizin膮 nadbu偶a艅sk膮. Na wy偶ynie u艂o偶y艂a si臋 glina stepowa loess. Liczne potoki, rozp艂ukawszy kraw臋d藕, ods艂oni艂y pokryw臋 trzeciorz臋dow膮 i kredow膮. Kreda bia艂a wyst臋puje w bardzo wielu miejscach na wierzch, po deszczu drogi przez ni膮 prowadz膮ce, staj膮 si臋 艣liskie i trudne do przebycia, a w miejscach stromych nawet niebezpieczne. Tu i owdzie wyst臋puje na kredzie w臋giel brunatny, towarzysz膮 mu szare i艂y i 艂upki i艂owe lub marglowe, np. w Hucisku Oleskiem, w Tro艣cia艅cu Ma艂ym, ko艂o Z艂oczowa, Nuszcza, Ko艂towa, w Hucisku Brodzkiem i Hucisku Oleskiem. Cztery kilometry na wsch贸d od Podhorzec wyst臋puj膮 warstwy sarmackie i nadsarmackie. Pierwwsze pojawiaj膮 si臋 u szczyt贸w wzg贸rzy jako regularne warstwy, rzadziej jako stercz膮ce ska艂y w Hucisku Brodzkiem i Podkamieniu, drugie jako du偶e porozrzucane bry艂y Szwer, Ratyszcze. Przez g贸rne warstwy przesi膮ka wilgo膰, 1 zatrzymuje si臋 na nieprzemakalnej kredzie, gdzie tworzy si臋 ca艂y system w贸d, wydobywaj膮cy si臋 na wierzch 艂膮k obficie w postaci p艂yn膮cych potok贸w i 藕r贸de艂. P贸艂nocna kraw臋d藕 Podola ma wielorak膮 donios艂o艣膰, odcina ona najpierw krainy wy偶ynne od nizin, jest dzia艂em w贸d, granic膮 mi臋dzy m艂odszemi i starszemi warstwami geologicznemi, a dalej lini膮 rozdzia艂u r贸偶nych 艣wiat贸w ro艣linnych. Na p贸艂noc od niej zaleg艂a niska, pos臋pna kraina piask贸w, podmok艂ych 艂膮k, topieli grz膮skich, torf贸w i las贸w sosnowych. Tu i owdzie po rozleg艂ych 艂膮kach rozsiad艂y zrzadka powa偶ne d臋by. Do ich towarzystwa jak i do sosnowych bor贸w wdziera si臋 wsz臋dzie brzezina, okala je, lub wkrad艂szy si臋 do wn臋trza buja szybko i t艂umi m艂ode nierozwini臋te olbrzymy. Nie jest to jednak kraina w sobie zamkni臋ta, ca艂o艣膰 stanowi膮ca, taki obraz przedstawia bowiem ca艂a p贸艂nocna cz臋艣膰 Europy 艣rodkowej. Na kraw臋dzi Podola 艣wiat si臋 odmienia, rozwesela; sosnowe bory pozosta艂y na b艂oniu nadbu偶a艅skiem, za to rozpostar艂a si臋 tu kraina buku, kt贸ry pocz膮wszy od dzia艂u lwowskotomaszowskiego otoczy艂 po kraw臋dzi podolskiej niziny nadbu偶a艅skie, rozr贸s艂 si臋 w rozleg艂e buczyny i sta艂 si臋 skarbem dla okolic Z艂oczowa, Tarnopola a pocz臋艣ci i Lwowa. Od niego na po艂udnie poczynaj膮 si臋 mieszane lasy podolskie. Odmienne warunki niziny a wy偶yny wp艂ywaj膮 i na 偶ycie ludno艣ci wiejskiej. G艂odny lud z piaszczystych b艂oni cz臋sto zagl膮da na pszeniczne 艂any Podola, ofiarowuj膮c tu sw膮 prac臋. Lud ten mieszka w chatach drewnianych i pali drzewem, a nawet na sprzeda偶 wypala w臋giel. Podolanin mieszka w lepiance, pali s艂om膮 i nawozem i ca艂y oddany pracy ko艂o roli. 殴r贸d艂a Karta wojskowa 6, XXXI, 6, XXXII, 6, XXXIII, 7, XXXI, 7, XXXII i opracowania Olszewski, Rys geologiczny p贸艂nocnowschodniej cz臋艣ci Podola austryackiego Sprawozd. komis. fizyogr. , 1876; 艁omnicki, Powstanie kraw臋dzi p贸艂nocnej p艂askowzg贸rza podolskiego odbitka z Kosmosa, 1884 r. , Lw贸w; Feisseyre, Og贸lne stosunki kszta艂towe i genetyczne wy偶yny wschodniogalicyjskiej Sprawozd. kom. fizyograf. , 1894 r. ; Paleomorfologia Podola Sprawozd. kom. fizyogr. , 1894; Kilka uwag o w臋glu brunatnym i poszukiwaniach geologicznych na Podolu Spraw. kom. fizyogr. 1892; dr. Rehman, O formacyach ro艣linnych w Galicyi Sprawozd. kom. fizyogr. r. 1870 i 1871. St. Majerski. Woroniaki, w艣, pow. z艂oczowski, tu偶 na p艂d. od s膮du pow. , urz臋du poczt. i stac. kol. w Z艂oczowie, po艂o偶ona w pasmie Woroniak贸w, wzn. 401 do 414 mt. Nastaj膮 tu liczne strumyki, z kt贸rych jedne, ze stoku po艂udniowego, pod膮偶aj膮 do Z艂otej Lipy, drugie za艣, ze stoku p贸艂nocnego, do Z艂ocz贸wki. W艣 stanowi jedn臋 gmin臋 katastraln膮 ze Z艂oczowem. W r. 1890 by艂o 330 dm. , 1859 mk. w gm. , a 3 dm. , 7 mk. na obsz. Woroniaki Woroniaki Woronicza Woronica Woronicz Woroniany Woroniany Woronie dwor. 1099 gr. kat. , 751 rz. kat. , 16 izr. ; 1831 Bus. , 35 Pol. Par. rzym. i gr. kat. w Z艂oczo wie. We wsi jest szko艂a lklas. i kasa po偶yczk. gm. z kapit. 2501 z艂r. Lu. Dz. Woroniany, w艣, pow. sok贸lski, w 2 okr. poL, gm, Nowawola, o 6 w. od Sok贸艂ki, 252 3 4 dzies. ziemi w艂o艣c. 67 艂膮k i pastw. , 42 nieu偶. . Woronica, rzeczka, w gub. smole艅skiej, lewy dop艂yw Ipuci lew. dop艂. So偶y. Woronicz, szczyt 749 mt. lesisty, ma stoki silnie rozwini臋te, si臋gaj膮ce do doliny Rybnicy i Riczki, na obszarze Jaworowa, w pow. kosowskim, na 42 39 wsch. d艂ug. , 48 16 p艂n. szer. Karta wojsk. , 12, XXXII. Woronicza, rzeczka, w gub. grodzie艅skiej, dop艂. rz. 艁aszy, lew, dop艂. Sokoldy. Woronicze 1. folw. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Pokrowsk, okr. wiejski Chodzi艂onie, o 48 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, 14 mk. katol. , 196 dzies. ziemi dworskiej; w艂asno艣膰 Narbut贸w, nast臋pnie 呕orawskich. Kaplica katol. par. Zab艂ocie. 2. W. , w艣 w艂o艣c, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Rabu艅 o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, o 23 w. od Wilejki, 10 dm. , 144 mk. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 3. W. , w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. poL, gm. Mie偶ewicze, o 17 w. od S艂onima, 796 dzies. ziemi w艂o艣c. 179 艂膮k i pastw. , 41 nieu偶. . 4. W. , w艣 i dobra, pow. s艂onimski, w 3 okr. poL, gm. Stara Wie艣, o 33 w. od S艂onima. W艣 ma 269 dzies. ziemi w艂o艣c, dobra za艣, z chut. Brudno Brodno, 359 dzies. 56 艂膮ki pastw, , 15 lasu, 20 nieu偶. ; w艂asno艣膰 Iwanowych. 5. W. , uroczysko do wsi Soko艂da, pow. sok贸lski, w 3 okr. pol, gm. Ostr贸w, o 25 w. od Sok贸艂ki. 6. W. , w艣, pow. wo艂kowyski, w 2 okr. pol, gm. Porozowo, o 32 w. od Wo艂kowyska, 61 dzies. ziemi w艂o艣c 7. W. , w艣 i folw. w pobli偶u rz. Ptycz, lew. dop艂. Prypeci, pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowieckim, par. katol. dawniej dukorska, teraz kalwaryjska, gm. Citwa, o ma艂a mil臋 od st. Rudzie艅sk dr. 偶el. lip. rome艅skiej, o 56 w. od Ihumenia, dawna w艂asno艣膰 rodziny Janiszewskich. Wie艣 za podda艅stwa nale偶a艂a do domin. Citwa, ma 32 osad. Cerkiew paroch. , p. w. 艣w. Micha艂a, fundacyi dziedzic贸w Janiszewskich, ma gruntu z dawnych zapis贸w 3 w艂贸ki i 9 mr. ; oko艂o 1000 parafian. Filie w Rusakowiczach 艣w. Eufemii, w S艂ob贸dceKrystynopolskiej Wniebowzi臋cia N. P. i kaplica w miejscu. Folw. , oko艂o 10 w艂贸k, w pocz膮tku bie偶膮cego stulecia nale偶a艂 do Szyszk贸w i tu si臋 urodzi艂 8 listopada 1811 r. znany pisarz Micha艂 Bohusz Szyszko, zmar艂y 28 lutego 1877 r. w blizkim Cichowie, pochowany na cmentarzu w U藕lanach. Gleba wyborna, 艂膮ki obfite. 8. W. , bia艂oros. Waroniczy, za艣c, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, przy dro偶ynie wiod膮cej przez puszcze i moczary z Werka艂 do Zamo艣cia odl. o 39 w. od S艂ucka, ma 9 osad. J. Krz. A. Jel. Woronicze, w dokum. Woronycze, Woroczin, w艣, pow. dubie艅ski, gm. Tesluh贸w, par. praw. Roho藕no. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. nale偶a艂a w cz臋艣ciach do Falileja, Dmytra i Dani艂a Rogozi艅skich. W 1583 r. r贸wnie偶 w cz臋艣ciach Miko艂aja Hrennickiego p艂aci od 1 dym. , 2 ogr. , z 1 4 ko艂a waln. i 1 4 dw贸ch pop贸w, Matfieja Rogozi艅skiego, Dymitrowej Rogozi艅skiej w imieniu kt贸rej wnosi pob贸r Jan Worona Boroty艅ski i Wasila Rogozi艅skiego. Pob贸r oddzielnie niewykazany Jab艂onowski, Wo艂y艅, 10, 18, 97, 101, 103. Woronie 1. w艣, pow. oszmia艅ski, w 4 okr. poL, o 44 w. od Oszmiany, 12 dm. , 88 mk. 10 prawos艂, 78 katol. . 2. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 9 w. , okr. wiejski S艂oboda, 9 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych 艢wirany. 3. W. , okolica, pow. bielski gub. grodzie艅skiej, w 2 okr. pol, gra. Rajsk, o 7 w. od Bielska, 137 1 2 dzies. 9 艂膮k i pastw. , 4 lasu, 2 1 2 nieu偶. 4. W. , pow. pi艅ski, ob. Worony. Woronie, ob. Woronne. Woronie, osada przemys艂owa, w pow. i gub. kostromskiej, o 71 w. na p艂n. wsch. od Kostromy, ma 100 dm. , 600 mk. zajmuj膮cych si臋 malarstwem, wyrobem woz贸w i slusarstwem, 2 cerkwie, fabryk臋 艣wiec, st. poczt. , targi tygodniowe, jarmark od 10 12 czerwca. Woroniec 1. fol. i dobra nad rz. Krzn膮, pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Bia艂a, odl. 21 w. od Janowa, ma 6 dm. , 71 mk. W dobrach jest gorzelnia, m艂yn wodny i folusz. W 1827 r. by艂o 2 dm. , 6 mk. Dobra W. sk艂ada艂y si臋 w r. 1885 z folw. W. i Frampol, attyn. Mirsk, Kostunin i Muszki, rozl. mr. 3551 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 1070, 艂膮k mr. 361, pastw, mr. 161, lasu mr. 1168, nieu偶. mr. 46; bud. mur. 4, drew. 35; p艂odozm. 8 i 13pol. , las nieurz膮dzony; fol. Frampol gr. or. i ogr. mr. 511, pastw. mr. 223, lasu mr. 4, nieu偶. mr. 7; bud. drew, 7. W艣 Sycyna os. 34, mr. 873; w艣 Swory os. 127, mr. 3414. W艂a艣cicielem d贸br w r. 1885 by艂 ks. 艢wi臋tope艂k Mirski. 2. W. , w艣 i fol. , pow. radzy艅ski, gm. Brzozowyk膮t, par. Komar贸wka, ma 35 dm. , 222 mk, 639 mr. W 1827 r. by艂o 25 dm, 154 mk. , par. Kolembr贸d. Woroniec 1. al. Woro艅ce, mylnie Worowiec ob. 艢wir, za艣c nad rzk膮 艢wirzyc膮, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Swir o 2 w. , o 40 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 7 mk. katol. 2. W. , folw. pryw. nad jez. t. naz. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Ma艅kowicze, o 64 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. po艂ockiej, 1 dm. , 5 mk. prawos艂. Woroniec, rum. Woranetz, w艣, pow. suczawski, okr. s膮d. i poczta Gurahumora odl. 7 klm. , par. gr. nieun. w miejscu. W艣 ma 460 mk. Wi臋ksza w艂asno艣膰 nale偶y do funduszu religijnego. Pok艂ady glinki porcelanowej. Do wsi Woroniec Woronicze Woroni艂owicze Woroniecz Woroni艅ce Woronino Woroni艅skie nale偶膮 przysio艂ki Bukozoja i Fontina al Bia艂okiernica. Woroniecz, mko i dobra nad Uszacz膮, pow. lepelski, w 4 okr. pol. , gm. Woroniecz, o 53 w. od Lepla, ma 20 dm. , 134 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew paraf. , kaplic臋 katol. par. Zask贸rki, szko艂臋, szpital, st. poczt. , prom przez rzek臋. Dobra, w艂asno艣膰 Lisowskiego, 2509 dzies. Gmina, w p艂n. zach. cz臋艣ci powiatu, graniczy od p艂n. z gm. bono艅sk膮 pow. po艂ockiego, od wschodu z gm. t. pow. Turowi, od pld. z gm. Uszacz od zach. za艣 z gm. Kublicze Bobynicze i Wietrzyno, obejmuje 48 miejscowo艣ci, maj膮cych 549 dm. wlo艣c. obok 116 nale偶膮cych do innych stan贸w, 3884 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 4467 dzies. W 1563 r. W. wymieniony jest w liczbie przygr贸dk贸w pskowskich, zaj臋tych przez Iwana Gro藕nego. Podczas rokowa艅 o pok贸j w 1567 r. Iwan Gro藕ny 偶膮da艂 od Zygmunta ust膮pienia ca艂ej prowincyi po艂ockiej wraz z Woronieczem. W 1579 r. Stefan Batory zaj膮艂 W. , ust膮pi艂 go jednak nast臋pnie i dopiero za czas贸w wojen za Zygmunta III znowu zosta艂 przy艂膮czony do Rzpltej, w posiadaniu kt贸rej pozostawa艂 do 2go podzia艂u. Woronienka 1. g贸ra 958 mt. na p艂d. wsch贸d od Jab艂onicy i prze艂臋czy Tatarskiej, wznosi si臋 w艣r贸d rzadkich las贸w, na granicy pomi臋dzy Galicy膮 a W臋grami, nad pot. Jab艂oni c膮 i Zimirem, na 42 8 wsch. d艂ug. , 48 17 p艂n. szer. Karta wojs. , 12, XXXI. 2. W. , g贸ra lesista 810 mt. wyst臋puje jako przypora do pasemka, obj臋tego dolinami Bystrzycy i pot. Podbu偶a. Wznosi si臋 na granicy wsi Smolnej a Stronnej, w pow. drohobyckim, na 40 51 1 2 wsch. d艂ug. , 49 18 1 2 p艂n. szer. Z jej zbocza wyp艂ywa na pln. pot. Pstruh贸w Karta wojs. , 8, XXVIII. St. M. Woronienka, os. w Jab艂onicy, pow. nadwornia艅ski. Woroni艂owicze, sio艂o i w艣, pow. s艂onimski, w 2 okr. pol, gm. R贸偶ana, o 44 1 2 w. od S艂onima, 27 dm. , 310 mk. , cerkiew, szko艂a, 262 dzies. ziemi w艂o艣c. i 90 1 2 cerkiewnej, w艣 za艣 123 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. Woronin, folw. , pow. s艂ucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Kijewicze, w okolicy pomi臋dzy wsiami Puzowo i Komszycze. Miejscowo艣膰 lekko falista, ma艂ole艣na, grunta pszenne. W艂asno艣膰 Wojni艂艂owicz贸w, przy domin. Mokrany. A. Jel. Woronin, pierwotna nazwa mka Makarowa, w pow. kijowskim ob. V, 922 i VI, 751. Woroni艅ce al. Woronicze, w艣 nad 艢niwod膮, kt贸ra rozlewa si臋 tu w du偶y staw, pow. lity艅ski, na pograniczu pow. Winnickiego, okr. pol, gm. , par. katol. i st. poczt. Ulan贸w o 4 w. , st. dr. 偶eL Kalin贸wka o 37 w. , odl. o 18 w. od Chmielnika a 49 w. od Lityna, ma 133 dm. , 1255 mk. , 1103 dzies. ziemi wlo艣c, 557 dworskiej, 41 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzi臋cia, wzniesion膮 w 1802 r. , z 1054 parafianami. W lustracyi sstwa chmielnickie go z 1615 r. czytamy W艣 Woronicze s艂oboda. Ta wie艣 nale偶y do U艂anowa morte urodzonego pana Stanis艂awa D膮mbrowskiego, kt贸rej to wsi przerzeczony p. D膮mbrowski by艂 in possessione za ust膮pieniem prawa przez s艂awnej pami臋ci p. Pretficza, wwdy podolskiego, dzier偶awc臋 naten czas Ulanowskiego, na osob臋 swoj膮 cum ea conditione, 藕e post decessum jego samego ea omnia bona videlicet vulgo Woroniec ad tenutam S. R. Majestatis ulanoviensem pleno jure wr贸ci膰 si臋 mia艂y, jako偶 wr贸ci艂y, o czem przywilej kr贸la IMci de data Varsaviae in conventu generali a. 1607 艣wiadczy; ratione libertatis po偶ytk贸w nie czyni 偶adnych, pr贸cz siano偶臋ci, kt贸rej si臋 mo偶e uprzeda膰 za fl. 5 Jab艂onowski, Lustra cye, 51. P贸藕niej wchodzi艂a w sk艂ad sstwa chmielnickiego, kt贸re w 1715 r. posiada艂 Pawe艂 Usza艅ski. Nast臋pnie by艂y w艂asno艣ci膮 Piotra Iwanowskiego, drog膮 wiana za c贸rk膮 jego Karo lin膮 El藕biet膮 przesz艂y na ks. Wittgensteina, obecnie ks. HohenloheSchilling. Zdaje si臋, 偶e pierwotnie w艣 ta zwala si臋 Woronowce i 藕e tu Jan Kamieniecki, kaszt. lwowski, w 1508 r. po bi艂 Tatar贸w i do 2000 ich po艂o偶y艂, odebra艂 lupy i odbi艂 je艅c贸w. Dr. M. Woroni艅ce, w艣 nad rzk膮 Irklejew膮, pow. zo艂otonoski gub. po艂tawskiej, gm. Mielniki, 192 dm. , 99 6 mk. , cerkiew, 12 wiatrak贸w, olejarnia. Woronino 1. za艣c. pryw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, o 22 w. od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. katol, 2. W. , osada, pow. kowie艅ski, w 2 okr. poL, o 88 w. od Kowna. 3. W. , w艣, pow. s艂ucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewicze, o 58 w. od S艂ucka, ma 12 osad. Cerkiew 艣w. Miko艂aja filialna, parafii Hrycewicze. Miejscowo艣膰 falista, ma艂ole艣na, grunta urodzajne. 4. W. , w艣, pow. sie艅ski, gm. Rasna, ma 21 dra. , 160 mk. 5. W. , za艣c, pow. dryssie艅ski, nale偶y do d贸br Sarya, ma 56 1 2 dzies. 6. W. , w艣, pow. wieliski, przy trakcie z Wieli偶a do Pa艅kowa. Woroni艅skieLe艣nictwo, w pow. s艂uckim, w gm. Zaostrowiecze, nale偶a艂o przed r. 1874 r. do ordynacyi kleckiej ks, Radziwi艂艂贸w, odt膮d wesz艂o w sk艂ad ordynacyi nie艣wieskiej. A. Jel. Woroni贸w, pow. owrucki, ob. Woronowo. Woroni贸w, bezle艣ny garb 567 mt. , na granicy 艁opusznicy a Smolnicy, w pow. dobro milskim, na 40 23 1 2 wsch. d艂ug. a 49 29 p艂n. szer. Zalesienie tylko po stokach, tam gdzie wody g艂臋biej si臋 wer偶n臋艂y. Wody odp艂ywaj膮 do Strwi膮偶a Karta wojs. , 8, XXVII. J. M. Woroni贸wka, rzeczka, w pow. owruckim, lewy dop艂yw Uszy, w pobli偶u wsi Bechy. Woroniszki 1. w艣 nad 艁ukowic膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Bo偶anka, okr. wiejski Sakowicze, o 60 w. od Lidy, 6 dm. , 42 mk. W Woroni贸w Woroni贸wka Woroniszki Woroniecz Woronin Woronienka Woronk贸w spisie z 1865 r. podane dwie wsi, jedna, maj膮ca 11 dusz rewiz. , nale偶a艂a do gm. von Frankensteina; druga, 9 dusz rewiz. , do Jaros艂awa Szczuki. 2. W. al. Zielony R贸g, za艣c, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. 呕o艣le o 9 w. , okr. wiejski Kowhany, w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Kuczewskich. 3. W. , folw. , pow. trocki, w 2 okr. pol, , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. katol. 4. W. , za艣c. szlach, pow. wile艅ski, w 1 okr. pol. o 21 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. katol. 5. W. , w艣 rz膮d. , pow. wile艅ski, w 1 okr. pol, o 32 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. katol. 6. W. , 1 i 2, dwa za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 8 w. , okr. wiejski Adamejciszki, 6 i 4 dusze rewiz. ; nale偶膮 do d贸br skarbowych Pacuny. Spis z 1866 r. po daje tylko za艣c. W. , maj膮cy 7 dm. , 73 mk. ka tol. 7. W. i i 2, dwie wsi, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 35 w. od Poniewie偶a. Woronka, rzka, w pow. mi艅skim, drobny lewy dop艂yw Is艂oczy, w obr臋bie gm. Rak贸w, p艂ynie w kierunku zachodnim wiorst kilka ko艂o wsi Woronka, folw. Pomorszczyzna i pod Rako wem ma uj艣cie. A. Jel. Woronka 1. w艣 pryw. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, o 71 w. od Dzisny, 6 dm. , 44 mk. prawos艂. 2. W. , fol. skarb. pod potokiem, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, o 48 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. katol. 3. W. , fol. szl. nad po tokiem, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 4. W. , za艣c, pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 3 1 2 w. , okr. wiejski Goza, 4 dusze rewiz. ; nale偶y do d贸br skarbowych Bystrzyca. 5. W. , w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. mi艅ski, w 2 okr. pol i gm. Rak贸w, ma 15 osad. Miejscowo艣膰 wzg贸rzysta, grunta szczerkowe, 偶ytnie. 6. W. , ob. Wo ronki. J. Krz. A. Jel. Woronka, futor, pow. brac艂awski, 25 dzies. , nale偶y do Ko艂onika. Woro艅ki 1. w艣, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwi艂艂贸w Czeres o 6 w. , 56 dusz rewiz. 2. W. , w艣, pow. dzisie艅ski, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Korsak贸w, Jazno o 9 w. , o 23 w. od Dzisny, 6 dm. , 71 mk. w 1865 r. 23 dusz rewiz. 3. W. , w艣 i folw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Lack, o 2 w. od gminy a 13 w. od Szczuczyna, 10 dm. , 86 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 B艂a偶ejewskich. 4. W. , folw. , pow. grodzie艅ski, w 3 okr. pol, gm. 艢wis艂ocz, nale偶y do K艂osy Ko艂osy Butkiewicz贸w. 5. W. , Woronka, w艣 i folw. , pow. mi艅ski, w 2 okr. pol, gm. i par. katol. Rak贸w o 2 w. , o 38 w. od Mi艅ska. Folw. , dawniej 艢wi臋torzeckich, teraz Prozorowej, nale偶y do dom. Trzaskowszczyzna. 6. W. al. Woronka, w艣 przy uj艣ciu rzki Moczyny do 艢wis艂oczy, pow. mi艅ski, 2 okr. poL rakowskim, gm. Zas艂aw, w pobli偶u linii dr. 偶el lip. rome艅skiej, o 3 w. od stacyi Zas艂aw, a 26 w. od Mi艅ska, ma 3 osady. 艁膮ki wyborne, grunta szczerkowe dobre. J. Krz. A. Jel. Woro艅ki 1. w艣 nad Supojem, pow. kozielecki gub. czernihowskiej, gm. Woro艅ki, o 50 w. od Kozielca, 412 dm. , 2150 mk. , zarz膮d gminy, cerkiew, szko艂a, gorzelnia, targi tygodniowe, jarmark 14 wrze艣nia. 2. W. , mko nad rzk膮 Mnoh膮, pow. 艂ochwicki gub. po艂tawskiej, gm. Woro艅ki, o 25 w. od 艁ochwicy, 744 dm. , 3800 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, szko艂a, targi we wtorki, czwartki i soboty, jarmark, 42 wiatrak贸w, 5 olejarni, obszerne sady. Nale偶a艂o do d贸br zadnieprskich ks. Wi艣niowieckich. Pod艂ug inwentarza d贸br ks. Jeremiego by艂o tu 145 gospodarzy i 1 ko艂o m艂y艅skie. Woronk贸w, w艣 nad Woronkow膮 Dolin膮, dop艂. Rybnicy, pow, ba艂cki, okr. pol i s膮d w Oknach, gmina Woronk贸w, par. kat. Rybnica, st. pocz. Rezina w gub. bessarabskiej, o 8 w. , odl. o 47 w. od Ba艂ty, ma 374 dm. , 2073 mk. , 2225 dzies. ziemi w艂o艣c, 108 cerkiewnej. Po siada cerkiew p. wez. Wniebowzi臋cia, wzniesio n膮 w 1800 r. , z 1723 parafianami; zarz膮d gmi ny. W sk艂ad gminy wchodz膮 Giederyma, kol. 偶ydowska Herszon贸wka, Ko艂basna, Mokra, Popenki, Woronk贸w, Wychwaty艅ce, Zazulany, ra zem 8 okr. starostw wiejskich, maj膮cych 1198 osad, 6251 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 10963 dzies. 8893 ornej. Opr贸cz tego w obr臋bie gminy mieszka 700 os贸b innych stan贸w, posiadaj膮cych 16211 dzies. 6062 ornej. Ca艂a wi臋c gmina obejmuje 17174 dzies. 14961 or nej i ana 6951 mk. Dobra, niegdy艣 Lubomir skich, nast臋pnie folwark skarbowy, do kt贸rego nale偶a艂y wsi Domnica, Er偶ew, Kajetan贸wka, Krasny K膮t, Saraceja. W 1816 r. nadany na 12 lat admira艂owi Tetu, kt贸ry ust膮pi艂 Miko艂ajo wi Czarnomskiemu, z op艂at膮 603 rs. kwarty. Ferma, maj膮ca 1190 dzies. , nadan膮 zosta艂a Kryworotowi. Lr. M. Woro艅kow, mko nad rzk膮 Szlon膮, pow. perejas艂awski gub. po艂tawskiej, gm. Woronkow, o 45 w. od Perejas艂awia, 634 dm. , 4837 mk. , zarz膮d gminy, 2 cerkwie, dom modl. 偶ydowski, szko艂a, 2 jarmarki, 72 wiatrak贸w, 11 olejarni. Niegdy艣 mto sotnicze pu艂ku perejas艂awskiego. Woronkowa Dolina, rzeczka, w pow. ba艂 ckim, prawy dop艂. Rybnicy, zaczyna si臋 powy 偶ej kol. Herszunia, mija w艣 Woronk贸w, poni偶ej kt贸rej ma uj艣cie. X M. O. Woronkowce, w艣 nad S艂ucz膮, pow. starokonstantynowski, gm. Ku藕min, par. kat. Starokonstantyn贸w, 122 dm, 516 mk. , cerkiew, szko艂a, 2 m艂yny wodne. Pod艂ug reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1503 r, nale偶y do w艂o艣ci starokonstantynowskiej kn. Konstantego Ostrogskiego, kt贸ry wnosi zt膮d z 7 dym. , 1 ogr. , 2 k贸艂 waln. , 1 foluszu Jab艂onowski, Wo艂y艅, 129. Woronk贸wka, w艣 u 藕r贸de艂 ruczaju Koska, pow. kijowski, w 1 okr. poL, gm. Dymer, par. Woronka Woro艅ki Woro艅kow Woronkowa Woronkowce Woronk贸wka Woronka Woronok Woronkowszczyzna draw. Demid贸w o 10 w. , odl o 32 w. od Kijowa, ma 143 mk. W艂o艣cianie, w liczbie 25 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 214 dzies. , ze sp艂at膮 po 118 rs. rocznie. W艣 otoczona ze wszech stron lasami, nale偶y do d贸br demidowskich, od 1867 r. Sinielnikowych. W. wraz z Demidowem darowana zosta艂a w 1659 r. przez Jana Kazimierza Paw艂owi Teterze Morzkowskiemu. Woronkowszczyzna, fol. pryw. nad rzk膮 Spusz膮, pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 13 w. od Szczuczyna, 14 mk. Woronna, w dokum. Worona, w艣, pow. kowelski, na p艂d. wsch. od Kowla a na p艂n. wsch. od Kupieczowa w pow. w艂odzimierskim. Pod艂ug reg. pobor. pow. w艂odzimierskiego z 1577 r. nale偶y do d贸br w艂adyki w艂odzimierskiego, kt贸ry wnosi zt膮d pob贸r od 10 dym. , 4 ogr. i od kola wie艣n. 12 gr. W 1583 r. podana jako w艂asno艣膰 prywatna p. W艂asnego Iwanowicza Czernskiego, kt贸ry p艂aci z 14 dym. , 1 ogr. , 13 rzem. , 1 roli pustej Jab艂onowski, Wo艂y艅, 68, 118. Woronne, mylnie Woronie ob. Konstantyn贸wka 4. , w艣 nad Tykiczem Uhorskim, tworz膮 cym tu olbrzymi staw, pow. huma艅ski, w 3 okr. poL, gm. Chi偶na o 3 w. , odl. o 45 w. od Hu mania. W malowniczem po艂o偶eniu, przy drodze z Bia艂ejcerkwi do Humania, ma 1817 mk. w 1863 r. by艂o 1390 mk. . Posiada cerkiew p, w. 艣w. Micha艂a, z drzewa wzniesion膮 na miejsce dawniejszej w 1802 r. i uposa偶on膮 6 7 dzies. Oddzielna cz臋艣膰 wsi, 艣r贸d stepu za艂o偶ona, nosi nazw臋 Konstantyn贸wka. Przed uw艂aszczeniem w艂o艣cian W. wraz z Ochmatowem mia艂y 5916 dzies. , same za艣 W. , po wydzieleniu nadzia艂u w艂o艣cia艅skiego, maj膮 1100 dzies. w bardzo 偶yznej glebie i do 300 dzies. staw贸w. Nale偶a艂a da wniej do Rohozi艅skich, oko艂o 1888 r. przesz艂a na w艂asno艣膰 w艂o艣cianina Krotenki za 265000 rs. Na polach przyleg艂ych do W. , pod Ochmato wem, hetman Stan. Koniecpolski odni贸s艂 w 1644 r. s艂ynne zwyci臋ztwo nad Tatarami. Po jedena stu latach, d. 2 lutego, te same pola znowu si臋 krwi膮 zbroczy艂y. Dwaj hetmani Potocki i Lanckoro艅ski, wraz ze Stefanem Czarnieckim walczyli tu z Chmielnickim, Buturlinem i ze sprzy mierzon膮 z niemi hord膮. W zwyci臋ztwie tem bra艂 udzia艂 m艂ody ssta jaworowski Jan Sobieski, rannym zosta艂 Wesp. Kochowski, autor Klimakter贸w, poleg艂 za艣 genera艂 artyleryi koronnej jednooki Krzysztof Grodzicki, niegdy komendant twierdzy kudackiej. J. Krz. Woronica, grupa dom贸w, m艂yn i karczma w Wo艂czkowie, pow. stanis艂awowski. Worono 1. jezioro, w pow. lepelskim, w pobli偶u granicy gub. mohylewskiej. Od jeziora zaczyna si臋 b艂oto Grada, zajmuj膮ce do 10 w. kw. 2. W. al. Orono, jezioro, w pow. siebieskim, 艂膮czy si臋 przez rzk臋 Uhrynk臋 z jez. Siebieskiem, Bia艂em i Nieczeroco. Woronok, osada, pow. starodubowski gub. czernihowskiej, o 28 w. na p艂d. zach. od Staroduba, ma 550 dm, 5035 mk. , w tej liczbie do 5000 starowierc贸w, dom modlitwy rozkolnik贸w, st. pocztowa. Prowadzi znaczny handel konopiami. Woron贸w 1. Weren贸w, mko i folw, nad rzk膮 B艂ociank膮 Bo艂otiank膮, dop艂. 呕yzmy, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Bieniakonie o 11 w. , okr. wiejski Woron贸w, o 32 w. na p艂n. od Lidy, przy trakcie do Wilna o 59 w a 20 w. od Ejszyszek. Mko ma 42 dm. , 18 mk. prawos艂, 117 katol. , 333 偶yd贸w, ko艣ci贸艂 paraf. katol. , synagog臋, dom modlitwy 偶ydowski, 2 garbarnie, 12 sklep贸w, st. poczt. , m艂yn wodny, targi co niedziel臋, jarmarki 4 razy do roku. S艂ynne s膮 wypiekane tu obwarzanki. Folw. 100 mk. katol. , 18 ewang. , 8 偶yd贸w, browar. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. w. Zbawiciela, z drzewa wzniesiony zosta艂 w r. 1705 przez Aleksandrowicza. Parafia katol. , dekanatu radu艅skiego, 1738 wiernych. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Bojary, Bolcienikielc, Byry艂y, Kletkienniki, Kodzie, 艁azarzyszki, Muchladziszki, Ramuty, 艢ci艂guny, Sztaniszki, Towzginiany i okolica szL Towzginiany, w og贸le w 1865 r. 240 dusz rewiz. w艂o艣c. uw艂aszczonych i 9 jednodworc贸w. W艂asno艣膰 niegdy艣, wygas艂ego rodu Gasztold贸w, nast臋pnie Scypion贸w, z kt贸rych Jan, kasztelan smole艅ski, ssta lidzki, fundowa艂 tu kolegium i szko艂y pijarskie przed 1738 r. Z rozporz膮dzenia komisyi edukacyjnej szko艂y te przeniesiono nast臋pnie do Lidy. Obecnie W. nale偶y do Zarzeckich. 2. W. , za艣c, pow. ihume艅ski. Pod za艣c. rozci膮ga si臋 niewielkie b艂oto zw. Ja藕winka ob. . Woron贸w 1. al. Woronowa, w艣, pow. r贸wie艅ski, gm. Tuczyn, par. prawos艂 Koro艣ciatyn o 2 w. . 2. W. , uroczysko na gruntach mka Tuczyn, pow. r贸wie艅ski. 3. W. , nieistniej膮ca pod t膮 nazw膮 wie艣, w pow. dubie艅skim, pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1583 r. nale偶y do w艂o艣ci mta Dubna; wniesiono pob贸r od 2 ogrod Jab艂onowski, Wo艂y艅, 82. Woron贸w, ob. Prucki t. X, 71. Woron贸w 1. cz臋艣贸 Nie藕wisk, pow. horode艅ski. 2. W. , w艣, pow. rawski, 28 klm. na p艂n. wsch. od Rawy Ruskiej, 13 klm. na wsch. od s膮du pow. i urz臋du poczt. w Uhnowie. Na p艂n. le偶膮 Staje, na wsch. Tekl贸w, na p艂d. Chliwczany, na zach. Ostrobu偶. 艢rodkiem wsi p艂ynie od zach. na wsch. So艂okija. Zabudowania wsi le偶膮 w 艣rodku obszaru. W艂asn. mn. ma roli or. 165, 艂膮k i ogr. 4, pastw. 54 mr. W r. 1890 by艂o 38 dm. , 194 mk. w gm. , 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 198 gr. kat. , 1 rz. kat. , 19 izr. ; 189 Rus. , 1 Pol, 27 Niem. . Par. rz. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Ostobu偶u. W r. 1507 w pobli偶u W. Jan Kamieniecki, ststa buski, zada艂 wielk膮 kl臋sk臋 Tatarom, par, Woroni艅ce. Lu. Dz. Woronkowszczyzna Woronna Woronne Woronica Worono Woron贸w Woron贸w Woron贸w Woronowa Woronowce Woronowe S艂obody Woronowica Woronowicka Micha艂贸wka Woronowicze Woron贸w, potok, dop艂. Chocimirki, w pow. horode艅skim. Woronowa al. Batule, w艣 nad jez. Stasi艅skiem, pow. witebski, gm. 艁o艣wica, 10 dm. , 136 mk. , szko艂a. Woronowa, pow. r贸wie艅ski, ob. Woron贸w. Woronowa, w艣, pow. g偶acki gub. smole艅skiej, gm. Lipce, 19 dm. , 122 mk. , dom modlitwy, 2 wiatraki. Woronowa zapora, na Dnieprze, za porogiem Nienasyteckim, bardzo niebezpieczna. Woronowce 1. w艣 nad rz. 呕erdzi膮, rozla n膮 tu w staw, pow. krzemieniecki, gm. Swiatec, st. poczt. Teofipol o 10 w. , st. dr. 偶el Wo艂o czyska o 30 w. , ma 70 dm. , 568 mk. prawos艁, 15 katol. , 20 偶yd贸w, cerkiew paraf. , szkol臋 lu dow膮 od 1875 r. Cerkiew, p. w. Podwy偶szenia Krzy偶a 艣w. , z muru wzniesion膮 zosta艂a w 1783 r. kosztem w艂a艣ciciela wsi ks. 艢wi臋tope艂ka Cze twerty艅skiego i uposa偶ona 36 dzies. ziemi. Cer kwie filialne we wsiach I艂kowce o 1 w. i w Niemierzy艅cach r贸wnie偶 o 1 w. . Pod艂ug rewi zyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. w艣 Woronewcy nale偶a艂a do zamku krzemienieckiego, by艂a nowo osadzon膮 i mia艂a 20 ludzi na woli siedz膮cych Jab艂onowski, Rewizye, 104. W 1570 r. Piotr Ostafijowicz z cz臋艣ci Woronowieczkiej p艂aci z 1 1 2 dworz. , 5 ogr. po 4 gr. , 1 kola. W 1583 r. w艂asno艣c w cz臋艣ci Sawy Ja艂owickiego, pods臋dka ziemsk. krzemien. , kt贸ry p艂aci z 2 dym, , w cz臋艣ci za艣 kn. Podg贸rskiego, p艂ac膮cego z 3 dym, 8 ogr. , 1 ko艂a waln. Ja b艂onowski, Wo艂y艅, 26, 137, 139. Pewnie ten sam Piotr Ostafiewicz, pod nazw膮 Piotra Wasi lewicza Woronowieckiego wymieniony jest pod 1582 r. w Pami臋tnikach kn. Kurbskiego t. II, 122, 129. W 1601 r. w艣 nale偶a艂a do ks. Kon stantego Ostrogskiego i by艂a spustoszona i spa lona przez Tatar贸w. 2. W. , w艣 skarbowa, pow. uszycki, okr. poL Wierzbowiec, gm. Pilip kowce, par. katol. Zamiech贸w, s膮d i st. poczt. Letniowce Nowa Uszyca, o 11 w. , st. dr. 偶el. Wo艂kowi艅ce o 50 w. , ma 103 dm. , 430 mk. , 612 dzies. ziemi w艂o艣c, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. 艣w. Dymitra, wzniesion膮 w 1719 r. , z 473 parafianami. Nale偶a艂a do sstwa bachty艅skiego Bachtyn, Bachtynka, Nowosio艂ka, Petrymany i Woronowce. W 1817 r. nadana na 12 lat gen. Zakrzewskiemu bez op艂aty kwar ty. J. Krz. Dr. M. Woronowe S艂obody, ob. Soino Wielkie. Woronowa, cz臋艣膰 呕urawienka, pow. rohaty艅ski. Woronowica, mko nad rzk膮 Kaszlank膮 dop艂. Bohu, kt贸ra tworzy tu trzy stawy, pow. brac艂awski, gm. 艁uka, st. dr. 藕el. Winnica o I 20 w. , przy trakcie poczt. z Winnicy do Niemii rowa, o 39 w. od Brac艂awia. Ma 320 dm. , 2035 mk. , cerkiew p. wez. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesion膮 w 1777 r. 1477 parafian, ko艣ci贸艂 katol. paraf. , synagog臋, dom modlitwy 偶ydowski, zarz膮d okr臋gu policyjnego stanu dla 3 gmin powiatu 艁uka, Obodne, Ruba艅, s膮d po koju 4 okr臋gu, szko艂a 2klasowa 180 uczni贸w, st. poczt. i telegr. , apteka, 4 m艂yny, 72 rze mie艣lnik贸w, targi co drugi tydzie艅; 1847 dzies. ziemi wlo艣c, 1971 dworskiej, 62 cerkiewnej. Powierzchnia wynios艂a, maj膮ca po do艂ach b艂o tniste rudy; gleba glinkowata, w cz臋艣ci z pia skiem pomieszana. Ko艣ci贸艂 paraf. katol, p. wez. 艣w. Micha艂a Archanio艂a, z muru zosta艂 wznie siony w 1793 r. kosztem Grocholskiego, konse krowany w 1836 r. przez biskupa Mackiewicza. Kaplica w Michal贸wce, dawniej i w Obodnem. Parafia katol. , dekanatu brac艂awskiego, 1942 wiernych. W sk艂ad parafii, opr贸cz mka W. , wcho dz膮 wsi Bajrak贸wka, Czaulsk, Dubowiec, Fedo r贸wka, Futory Paw艂owskie, Glinianiec Kordyszowski i Niemirowski, Ha艅szczyzna, Helen贸wka, Izabel贸wka, Kalnisz贸wka, Komar贸w, Kordysz贸wka, Kud艂aje, 艁ata艅ce, 艁ozowata, Mar k贸wka, Michal贸wka, Obodne, Rosocha, Soroczyn, Stepan贸wka, Szandyr贸w, Tomaszpol Aleksan dr贸wka, Tro艣cianiec i Zarudy艅ce. Obok mka o 5 w. fabryka cukru, nale偶膮ca do sp贸艂ki cukro wni stepanowskich, za艂o偶ona w 1874 r. , posiada 12 dyfuzor贸w, mieszcz膮cych 1368 wiader; prze rabia do 100000 berkowc贸w burak贸w. W. nale 偶a艂a pierwotnie do Woronowickich i przez nich prawdopodobnie zosta艂a za艂o偶on膮. Helena Woronowicka wnios艂a j膮 w dom 艁ask贸w, posiadaj膮 cych tu znaczne dobra. Cz臋艣膰 W. posiada艂 w 1609 r. Stefan Zaleski z donacyi Heleny Marcinowej Butowiczowej, c贸rki Iwana Hordiejewicza Mikulskiego. Cz臋艣膰 wreszcie posiada艂a Marusza z Mikuli艅skich Kopijewska, kt贸ra sprzedaje j膮 w 1613 r. za 6000 z艂. Zaleskiemu. Pod艂ug reg. pobor. wwdztwa brac艂awskiego z 1629 r. w艂a sno艣膰 w cz臋艣ci Bohdana 艁asko, skarb. brac艂aw. , kt贸ry z cz臋艣ci W. i Stepan贸wki wnosi z 60 dym. , w cz臋艣ci podstaro艣c. Winnickiego, p艂ac膮cego z 21 dym. , wreszcie w cz臋艣ci Halszki Zaleskiej z synami, p艂ac膮cej z W. i Soroczyna z 96 dym. Jab艂onowski, Ukraina, I, 133, 138, 142 i II, 153 i in. . Jedyna c贸rka Bohdana 艁asko, uro dzona z Maryny Obode艅skiej, Teofila, wnios艂a W. Radzimi艅skiemu, a Anna Radzimi艅ska Mi cha艂owi Grocholskiemu. W ostatnich czasach od Grocholskich naby艂 W. Mo偶ajski. Prawo miej skie otrzyma艂a W. z nadania Augusta III w 1748 r. Dr. M. Woronowica, w艣 nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. katol Chocim, ma 82 dm. , cerkiew, prom. Woronowicka Micha艂贸wka, pow. brac艂awski, ob. Micha艂贸wka 1. Woronowicze, w艣 i za艣c, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. 艣wis艂ockim, gm. Horbacewicze, o 4 w. od Bobrujska w stronie po艂udniowej. W艣 ma 7 osad. A. Jel. Woron贸wka Woronowka Woronowo Woronowsk Woronowszczyzna Woronowy Woron贸wka, jezioro, w pow. dzisie艅skim, pod za艣c. Ostr贸w. Woron贸wka 1. w艣 i fol. , pow. wilejski, w okr. pol, gm. Buds艂aw o 10 w. , okr. wiejski Wosin, o 65 w. od Wilejki. Fol. ma 1 dm. , 10 mk. katol. , w艣 za艣 6 dm. , 37 mk. t. wyzn. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; w艂asno艣膰 Hutorowicz贸w. 2. W, za艣c. pryw. , pow. wilejski, w okr. pol, gm. Duni艂owicze, o 78 w. od Wilejki, 1 dm. , 17 mk. katol. 3. W. , karczma, pow. kowie艅ski, w 1 okr. pol, o 34 w. od Kowna. 4. W. , fol. , pow. bychowski, dziedzictwo Potapowicz贸w, 149 dzies. 30 roli, 20 艂膮k, 92lasu. 5. W, , w艣, pow. klimowicki, gm. Moszewo, ma 32 dm. , 220 mk. 6. W. , fol. , pow. m艣cis艂awski, w艂asno艣膰 Bartoszewicz贸w, 524 dzies. 150 roii, 32 艂膮k, 270 lasu. Woron贸wka 1. w艣 nad Dnieprem, pow. czehry艅ski, w 1 okr. pol, gm. Czaplica, par. praw. Podoro偶ne o 4 w. , odl. o 28 w. od Czehrynia, ma 511 mk. w 1863 r. 469 mk. . Wchodzi艂a w sk艂ad sstwa czehry艅skiego, obecnie nale偶y do d贸br pa艅stwa. O 2 w. powy偶ej nad Dnieprem le偶a艂o mko t. n. , wymienione w traktacie pomi臋dzy Rzplt膮 a Rossy膮 z 1686 r. Mko to podmyte i zniszczone zosta艂o przez fale Dniepru. W wizycie dziekana czehry艅skiego z 1741 r. opisana jest istniej膮ca w贸wczas w mku cerkiew 艣w. Micha艂a, wzniesiona w 1728 r. na miejsce poprzedniej, kt贸ra zgorza艂a. By艂o w贸wczas w W. 80 dm. i do 600 mk. 2. W. , w艣 nad Lehliczem, pow. kijowski, w 4 okr. pol, gm. i par. katol. Rzyszcz贸w, par. praw. Zikracze o 2 w. , odl. o 77 w. od Kijowa, ma 509 mk. W 1792 r. by艂o tu 12 sadyb i 112 mk. a w 1863 r. 49 dm. i 391 mk. W艂o艣cianie, w liczbie 178 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 326 dzies. , ze sp艂at膮 po 556 rs. 28 kop. rocznie. W艂asno艣膰 dworska ma obecnie 230 dzies. ziemi u偶ytkowej i 27 nieu偶ytk贸w. W艣 za艂o偶on膮 zosta艂a przez jednego z Woronicz贸w, dziedzica Rzyszczewa. Nale偶a艂a do d贸br Cha艂cza Berez贸wka, J贸zef贸wka i W. do hr. Dzia艂y艅skich, nast臋pnie wraz z Berez贸wk膮 do ks. Lubomirskich, od kt贸rych w 1882 r. naby艂 kupiec Wasiuchnow. 3. W. , w艣 przy uj艣ciu rzki To艂stej do Olszanki, pow. zwinogr贸dzki, w 1 okr. pol, gm. Olszana, o 35 w. od Zwinogr贸dki, ma 2199 mk. w 1863 r. 1715 mk. . Posiada cerkiew Bohos艂owsk膮, z drzewa wzniesion膮 na miejsce dawniejszej w 1846 r. i uposa偶on膮 36 dzies. Nale偶y do klucza olsza艅skiego d贸br hr. Branickich. Woronowka, w艣 nad rzk膮 t. n. , pow. bielski gub. smole艅skiej, gm. Niko艂oWietlica, 15 dm. , 80 mk. Woron贸wka 1. grupa dom贸w w Koz艂owie, pow. Kamionka Strumi艂owa. 2. W. , karczma w Haliczu, pow. stanis艂awowski. Woronowo, jezioro, w pow. dzisie艅skim, w gm. Druja, pod wsi膮 Leonowce. Woronowo 1. folw. , pow. dzisie艅ski, w 1 okr. pol, o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 20 mk. 1. W. , fol. rz膮d. , tam偶e, o 61 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. katol. 2. W. , fol. rz膮d. , tam偶e, o 61 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. katol. 3. W. , folw. prywat. , tam偶e, o 62 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. 4. W. , w艣 skarbowa, tam偶e, o 60 w. od Dzisny, 3 dm. , 31 mk. prawos艂. 5. W. , w艣 skarbowa, tam偶e, o 62 w. od Dzisny, 8 dm. , 60 mk. 6. W. , w艣, tam偶e, o 64 w. od Dzisny, 6 dm. , 78 mk. 7. W. , za艣c, tam偶e, o 36 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. po艂ockiej, 1 dm. , 11 mk. katol. Spis z 1865 r. podaje w艣 W. , w gm. G艂臋bokie o 12 w. , okr. wiejski Zaborce, maj膮 c膮 33 dusz rewiz. 8. W. , Woronowsk, folw nad Szyrwint膮, pow. wile艅ski, w 2 okr. pol. gm. Szyrwinty, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 10, mk. katol. ; w 1865 r. w艂asno艣膰 Raksimowicz贸w. 9. W. , w艣, pow. rossie艅ski, w 4 okr. poL, gm. Skawdwile, o 33 w. od Rossie艅. 10. W. , folw. , pow. sie艅ski, gm. Wysoki Horodek, nale 偶y do d贸br Antopol, Staniszewskich, posiada艂 niegdy艣 pi臋kne lasy, obecnie wytrzebione. Do bra Antopol maja 1905 dz. ziemi u偶ywalnej 499 roli, 185 艂膮k, 1221 lasu i 1124 dz. nieu 偶ytk贸w. Obfite 艂膮ki, m艂yn na rz. U艣wiei we wsi Toupinie. W艣 Antopol zaleca si臋 pi臋knem po艂o 偶eniem nad U艣wiej膮, nale偶y do gm. czerejskiej. Dwa m艂yny wodne, folusz i karczma daj膮 400 rs. J. Krz. A. Ch. Woronowo, Woroni贸w, w艣 na lew. brzegu rz. U偶u, pow. owrucki, gm. Iskoro艣膰 o 8 w. , par. praw. Paszyny o 3 w. . Grunta sk艂adaj膮 si臋 z gnejsu i czerwonego granitu. Przez w艣 przechodzi szosa z 呕ytomierza do Owrucza. Woronowsk, w艣, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Miros艂aw, odl. od Kalwaryi 40 w. , ma 18 dm. , 137 mk. Woronowsk, pow. wile艅ski, oh. Woronowo. Woronowszczyzna 1. folw. i dobra skarbowe, pow. oszmia艅ski, w 1 okr. pol, gm. Grau偶yszki, o 10 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol. 2. W. , za艣c, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 3 okr. poL, gm. Jasiewo, okr. wiejski So艂owie S艂owiki, o 1 w. od gminy a 44 w. od 艢wi臋cian, 1 dm. , 7 mk. katol. ; nale偶y do d贸br skarbowych Zahacz. 3. W. , w艣, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol gm. Wierchmie艅, nale偶a艂a za podda艅stwa do dom. Szypiany, Moniuszk贸w, ma 4 osady. Grunta lekkie, 4. W. , za艣c, pow. s艂ucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 18 w. od S艂ucka. 5. W. , okolica nad rz. Horni膮, pow. rohaczewski, gm. Rasochy, ma 68 dm. , 470 mk. , cerkiew paraf. drewnian膮, wiatrak. Woronowy las, w pow. zaleszczyckim, na obszarze gm. Latacz. Znajduje si臋 w nim cmentarzysko przedhistoryczne. Woronowy potok, dawna nazwa jednego z potok贸w p艂yn膮cych przez obszar gm. Kalne, w pow. stryjskim. Woron贸wka Woron贸wka 1 Worosicze Woroszy艂ki Woroszy艂贸w Woroszy艂贸wka Worony Worony, 1. w艣 w艂o艣c, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 9 w. , 7 dm. , 70 mk. w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; nale 偶y do d贸br skarbowych Rodziewicze. 2. W. , w艣, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Ma艅kowi cze o 13 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyzenhauz贸w, Smycz, o 69 w. od Wilejki, 5 dm. , 24 mk. prawos艂, 20 katol. w 1865 r. 30 dusz re wiz. . 3. W. , w艣, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafian贸w o 14 w. , okr. wiejski i dobra 艢wi臋torzeckich, Berez贸wka, o 72 w. od Wilejki, 19 dm. , 194 mk. w 1865 r. 121 dusz rewiz. . 4. W. , w艣, pow. grodzie艅ski, w 3 okr. pol, gm. bogorodzicka, o 43 w. od Grodna, 231 dzies. ziemi wlo艣c. 5. W. al. Woronie, w艣 i dobra nad odnogami Horynia i rz. Czak贸w, pow. pi艅 ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol p艂otnickim, gm. Terebie偶贸w, o 77 w. od Pi艅ska, ma 24 osad. Cerkiewka p. wez. 艣w. Miko艂aja, filialna parochii buchlickiej. Dobra, w艂asno艣膰 dawniej So艂tan贸w, obecnie urz臋dnika Pole偶ajewa, maj膮 przesz艂o 432 w艂贸k. W XVIII w. w schedzie Nereusza Olizara ob. t. IV, 419. Miejscowo艣膰 bogata w dary natury. Lasy d臋bowe, 艂膮ki, ry bo艂贸wstwo. A. Jel. Woronycze, pow. dubie艅ski, ob. Woronicze. Woropaj, pow. mi艅ski, ob. Repiej. Woropaje 1. w艣, pow. mi艅ski, w 2 okr. poL i gm. Rak贸w, o 55 w. od Mi艅ska. 2. W. , folw. , pow. mohylewski, dziedzictwo Otraszkiewicz贸w, 110 dzies. 45 roli, 20 艂膮k, 36 lasu. 3. W. , w艣, pow. horodkowski, wzg贸rza. Woropajew, w艣 nad Desn膮, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. 呕ukin, 146 dm. , 668 mk. Woropajewo, folw. , pow. dzisie艅ski, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 23 w. , okr. wiejski Woropajewo, m艂yn wodny i folusz. W sk艂ad okr臋gu wiejskiego wchodz膮 wsi Bor贸wki, Charki, Jasiuki, Kiejziki, Kozarowszczyzna, 艁opaczenki, Makarszczyzna, Maniewszczyzna, Miadzielica, Mo艣ciszcze, 艢widnica, Wasilewszczyzna i Zarzeckie, w og贸le w 1865 r. 428 dusz rewiz. Woropajewszczyzna, dobra, pow. lepelski, gm. marcinowska, par. Hubin, 895 dzies. ziemi dworskiej. W艂asno艣c pierwotnie, wygas艂ej rodziny Woropaj贸w, od kt贸rych przybra艂a nazw臋, oko艂o 1689 r. Jana Pakosza, pisarza grodzkiego po艂ockiego, dalej Mackiewicz贸w, dzi艣 drog膮 wiana Jasiewicz贸w. Woropaj贸wka, w艣 na pr. brzegu Teterowa, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. i par. praw. Przyborsk o 5 w. , odl. o 105 w. od Radomy艣la, ma 153 mk. W艂o艣cianie, w liczbie 27 dusz rewiz. , uw艂aszczeni zostali na 330 dzies. , ze sp艂at膮 po 93 rs. 77 kop. rocznie. W艣 nale偶y do d贸br Przyborsk, dawniej Horwat贸w. O 3 w. na p艂d. wsch. od W. znajduje sic do艣膰 znaczne jezioro, zw. 艢wi臋te, kt贸re, pod艂ug miejscowego podania, powsta艂o z zapadni臋cia si臋 pod ziemi臋 istniej膮cej na tem miejscu niegdy艣 wsi wraz z cerkwi膮. Twierdz膮 dalej, 藕e i dzisiaj podczas rezurekcyi odzywaj膮 si臋 dzwony z pod wody. Woropa艅szczyzna 1. w艣 nad jeziorem Ukle, pow. dzisie艅ski, w 3 okr. pol, gm. Woropa艅szczyzna, okr. wiejski i dobra, Mirskich, Zajnowo, o 76 w. od Dzisny, 5 dm. , 55 mk. katol. 26 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. W. , za艣c, tam偶e, o 74 w. od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. Gmina W. sk艂ada si臋 z 2 okr臋g贸w starostw wiejskich Ika藕艅 i Zajnowo, obejmuje 34 miejscowo艣ci, maj膮ce 249 dm. , 3019 mk. w艂o艣cian, uw艂aszczonych na 4867 dzies. 2132 ornej. Nadto w obr臋bie gminy znajduje si臋 6337 dzies. 2343 ornej ziemi nale偶膮cej do w艂a艣cicieli wi臋kszej posiad艂o艣ci i 202 do cerkwi itd. Por贸w. Obr臋palszeczyzna. Woropniew mylnie, ob. Worotni贸w. Woropniszki, w艣 i folw. , pow. wile艅ski, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca o 15 w. , okr. wiejski Bujwidze, o 31 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 2 mk. katol. , w艣 w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; w艂asno艣膰 Duczman贸w. Worosiatka al. Wolosiatka, Wo艂osatka, w艣 i folw. , pow. borysowski, tu偶 przy granicy gub. wile艅skiej, w 3 okr. pol, gm. Dokszyce, o 97 w. od Borysowa, ma 8 osad. Folw. , od r. 1841 w艂asno艣膰 Hrehorowiczow, ma oko艂o 9 w艂贸k. Worosicze, bia艂orus. Warosiczy, w艣 nad be zim. dop艂. Borowej, pow. bobrujski, w gm. Bro 偶a, ma 17 osad; miejscowo艣膰 g艂ucha, grunta piaszczyste. A. Jel. Woroszny, pasemko g贸rskie, na obszarze Kryczki, w pow. bohorodcza艅skim. Od pasma Czortki wybiega na p贸艂noc pasmo Malinowiszcze, od tego za艣 ku p艂n. zach. grzbiet Woroszny. Jest on bezle艣ny, o stokach silnie rozwini臋tych, ze szczytem wzn. 823 mt. Z niego sp艂ywaj膮 od zachodu potoki do P艂oski, ze wschodu potoki Luszkowice i Gruniek. D艂ugo艣膰 pasma dochodzi 4 klm. Karta wojs. , 11, XXX. Woroszy艂ki, w艣, pow. 艣wi臋cia艅ski, w 4 okr. pol, gm. 艢wir o 4 1 2 w. , okr. wiejski Konstantynowo, o 41 w. od 艢wi臋cian, 15 dm. , 153 mk. katol. w 1865 r. 62 dusz rewiz. ; nale偶y do d贸br Komarowszczyzna, Chomi艅skich. Woroszy艂贸w, w艣 wymieniona w dok. z XVIII w. jako nale偶膮ca do klucza Dzitwa, ks. Wi艣niowieckich. Woroszy艂贸wka, mko przy uj艣ciu rzki Barana do Bohu, pow. winnicki, st. poczt. Tywr贸w o 12 w. , st. dr. 偶el Gniewa艅 o 6 w, , odl. o 35 w. od Winnicy, ma 391 dm. , 2519 mk. , cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesion膮 w 1750 r. 1058 parafian, ko艣ci贸艂 paraf. katol. , synagog臋, dom modlitwy 偶ydowski, gorzelni臋, browar, m艂yn wodny, cegielni臋, szko艂臋 lklas. w 1875 r. 2 naucz. i 52 uczni贸w, aptek臋, 14 sklep贸w, 19 Worony Woronycze Woropaj Woropaje Woropajew Woropajewo Woropajewszczyzna Woropaj贸wka Woropa艅szczyzna Woropniew Woropniszki Worosiatka Woroszny Worota Worotniki Worotynicze Woroty艅 Worotno Worotniszki Woroszy艂owo Woroszy艂owszczyzna Woroszy艂y Worot Worotna Worotnia rzemie艣lnik贸w, targi co drugi tydzie艅, 1015 dzies. ziemi wlo艣c, dworskiej z Borskowem 1389 dzies. , 45 cerkiewnej. Przeprawa promem przez Boh. Grunta r贸wne, po wi臋kszej cz臋艣ci le艣ne. Ko艣ci贸艂 par. katol. , p. wez. 艣w. Mateusza, zosta艂 w 1776 r. przez stolnika halickiego B膮kowskiego z drzewa wzniesiony. Parafia katol, dekanatu Winnickiego, 2549 wiernych. Bo parafii, opr贸cz W. , nale偶膮 wsi Borsk s艂oboda, Gniewa艅, Gryzi艅ce, Ilk贸wka, Majan贸w, Mohyl贸wka, Rowiec, Ry偶awka, Sutyska, Teodor贸wka i Witawa. Plantacye winogradu na 2045 sa偶. kw. By艂a tu znana fabryka sukna Kapla. Prawa miejskie posiada z zesz艂ego wieku W. wraz z Sytyskami nale偶a艂a do Anny Siemaszk贸wny, po kt贸rej spadla na c贸rk臋 jej Nikonow膮 Tyszczyn臋 Mary膮 Komarowsk膮, ta za艣 w 1600 r. przyznaje j膮 synowi swemu Janowi 呕yty艅skiemu. W 1607 r. ta偶 Maryna z Denisk贸w Komar贸w Nikonow膮 Trzaszczyna sic pozwan膮 jest przez Jana Koszk臋 w sprawie eksdywizyi 1 4 cz臋艣ci d贸br W. i inn. W 1612 r. Nastazya Krasnosielska Koszczyna pozywa Iwana i Hordyja 呕yty艅skich o wydzielenie jej d贸br jure successivo nale偶膮cych. W 1618 r. dobra Woroszy艂owce, zwane mkiem Mi臋dzyb贸偶, odebrane zosta艂y Janowi 呕yty艅skiemu przez Wincentego i Marusz臋 z Skarewskich Skarzewskich ma艂偶. 艁ab臋t贸w. Jednocze艣nie od 1596 r. jako w艂a艣ciciele W. wyst臋puj膮 Wasyl a nast臋pnie Andrzej Hulewiczowie, z kt贸rym w 1606 r. prawuje si臋 Janowa Werejska Ewdotya Komarowa o wydzielenie 1 4 cz臋艣ci d贸br. Ten偶e w t. r. sprzedaje dziedziczne dobra swoje w wwdztwie brac艂awskim, mi臋dzy innemi i W. , Stefanowi 艁ozce. P贸藕niej w艂asno艣膰 Miko艂aja Obode艅skiego, kt贸ry 1622 r. pozywa Jana Kucharskiego o to, 偶e niewiadomo jakiem prawem trzyma dobra mi臋dzy innemi i W. do niego nale偶膮ce. Mimo to W. pozosta艂o si臋 przy Kucharskim, kt贸ry w 1629 r. wnosi艂 pob贸r z W. i cz臋艣ci Janowa z 56 dym. Jab艂onowski, Ukraina, I i II. Nast臋pnie w艂asno艣膰 Potockich z linii Be艂zkiej, poczem B膮kowskich, dzi艣 Krasickich. W 1657 r. W. zniszczon膮 zosta艂a przez Kalinowskiego, kiedy szed艂 na Neczaja, zamkni臋tego w Krasnem. Dr. M. Woroszy艂owo, w艣, pow. ros艂awski gub. smole艅skiej, gm. Woroszy艂owo, zarz膮d gminy, cerkiew, kaplica, dom przytu艂ku, szko艂a, jarmark, huta szklana. St. poczt. przy dawnym trakcie ze Smole艅ska do Czernihowa, o 34 w. przed Ros艂awiem. Woroszy艂owszczyzna, uroczysko, pow. bia艂ostocki, w 2 okr. pol, gm. Bia艂ostoczek, o 5 w. od Bia艂egostoku, 57 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 24 1 2 艂膮k i pastw. , 1 nieu偶. . Woroszy艂y 1. uroczysko, w艂a艣ciwie przedmie艣cie mta nadet. Wasilkowa, w pow. sok贸lskim. Wawrzyniec Kozyrski ma tu oraz w Jarosz贸wce 37 dzies. 4 Iak i pastw. . Fabryka szody we艂ny sztucznej, nale偶膮ca do kupca bia艂ostockiego N. Zejznera. By艂a tu fabryka kort贸w Hubi艅skiego. 2. W. , w艣, pow. sie艅ski, gm. Moszkany, ma 8 dm. , 65 mk. Worot, uroczysko osiad艂e, pow. ihume艅ski, w 2 okr. pol. 艣mi艂owickim, gm. Wierchmie艅, o 40 w. od Ihumenia. A. Jel Worota, szczyt g贸rski, w pow. doli艅skim, na obszarze gm. 艁u藕ki. Worotna, grupa dom贸w w Dobrotworze, pow. Kamionka Strumi艂owa. Worotnia, grupa dom贸w w Wr贸blaczynie, pow. Rawa Buska. Worotniki, pow. bobrujski, ob. Worocie艅. Worotni贸w, w dokum. Worotnow, Wrotniew i mylnie Woropniew, w艣, pow. 艂ucki, gm. Roman贸w, 75 dm. , 695 mk. , cerkiew, 2 m艂yny wodne, gorzelnia. W艂asno艣膰 Ko偶uchowskich. Uroczyska nosz膮 nazwy Zwirowska puszcza, Ohawiecka puszcza, Siniakowska puszcza. Pod艂ug reg. pobor. pow. 艂uckiego z 1570 r. w艂asno艣膰 Micha艂a Dzia艂y艅skiego; pob贸r oddzielnie nie wykazany. Cz臋艣膰 posiada wwda podlaski Mik. Kiszka. W 1577 r. nale偶y do Chwiedory Dzia艂y艅skiej, kt贸ra p艂aci zt膮d z 3 dym. , 3 ogr. W 1583 T. Miko艂aj Kiszka, wwda podlaski, z cz臋艣ci Worotnowa p艂aci z 10 dym. , 8 ogr. , 12 ogr. , 4 komor. , 1 ko艂a waln. , 1 2 popa Jab艂onowski, Wo艂y艅, 7, 31, 55, 86. Worotniszki, karczma i dwie osady skarb. nad jez. Oksza艅skiem, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 3 w. od Trok, 3 dm. , 9 mk. katol. Worotno, w艣, pow. pru偶a艅ski, w 2 okr. pol, gm. Bajki, o 17 w. od Pru偶any, 42 dm. , 565 mk. , 946 dzies. 175 艂膮k i pastw. , 15 lasu, 22 nieu偶. . Nale偶a艂a do ekonomii pru偶a艅skiej, sprzedanej Tr臋bickiemu ob. Linowa. Woroty艅 1. w艣 i folw. nad rz. O艂膮, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Turki, o 39 w. od Bobrujska a o 12 w. od st. dr. 藕el. lip. rome艅 skiej Kowale i Kra艣ny Brzeg. W艣 ma 31 osad; folw. przesz艂o 63 w艂贸k, nale偶y od niedawna do Soko艂owych. Miejscowo艣膰 lekko falista, grunta piaszczyste, 艂膮k obfito艣膰, lasu du偶o, m艂yny, rybo艂贸wstwo. 2. W. , Warocie艅, okolica nad rozleg艂膮, b艂otnist膮 kotlin膮 rzeki Tremli, pow. rzeczycki, gm. Kruki, o 130 w. od Rzeczycy W. Kaplicki nale偶y do dom. Kaplicze Nowakowskich. W. Peretrutowicki nale偶y dom. Peretrutowicze W臋c艂awowicz贸w. Miejscowo艣膰 poleska. A. Jel. Worotynicze, w艣 i dobra, pow. kobry艅ski, w 3 okr. pol, gm. Horodziec, o 20 w. od Kobrynia. W艣 ma 391 1 2 dzies. ziemi w艂o艣c. 178 艂膮k i pastw, , 8 nieu偶. ; dobra nale偶膮 do Bartnowskich 320 dzies. , Szelut贸w 80 1 2, Jaho艂kowskich 100, Zawistowskich 59 i Horbaczewskich 65 dzies. . Z og贸lnej przestrzeni znajduje si臋 270 pod rol膮 i zabud. , 207 艂膮k i pastw. , 147 1 2 nieu偶. Pod Worotyniczami kana艂 Muchawiecki wchodzi do rz. Muchawca. J. Krz. Worotni贸w Woroszy艂owo Worowo Woroty艅sk Woroty艅sk Worowice Wor贸wka Wor贸w Worowiec Worotyszczy Worotyszcze Worotyska Woroty艅sk, mto nadetatowe, w pow. peremyszlskim gub. ka艂uskiej, nad rz. Wyss膮 i Zarejk膮, o 15 w. na p艂n. od mta powiatowego, ma 2 cerkwie, kaplic臋, 206 dm. 3 murowane, 1462 mk. , 6 sklep贸w, 24 rzemie艣lnik贸w, szko艂a, st. poczt. Do mta nale偶y 1377 dzies. Handel nie znaczny; wi臋kszo艣膰 mieszka艅c贸w zajmuje si臋 rolnictwem. W. nale偶y do najstaro偶ytniejszych miast ks. czernihowskiego, wzmiankowane w latopisie Ipatiewskim pod 1155 r. Od 1246 r. sto艂eczne udzielnych ksi膮偶膮t Woroty艅skich, po czynaj膮c od Symeona, syna ostatniego ks. czer nihowskiego Micha艂a. Pod koniec XIV w. ks. Woroty艅scy zostali lennikami Litwy; w 1493 r. ks. Symeon Fiedorowicz Woroty艅ski przyj膮艂 podda艅stwo w. ksi臋cia moskiewskiego. W 1708 r. przy艂膮czony do gub. smole艅skiej, od 1719 mto powiat. prowincyi ka艂uskiej gub. moskiew skiej, od 1776 r. mto nadetatowe gub. ka艂u skiej. Woroty艅szczyzna, folw. , pow. mohylewski, od r. 1864 w艂asno艣膰 Protasewicz贸w, ma 219 dzies. 121 roli, 8 艂膮k, 25 lasu, folusz. Worotyska, g贸ra 372 mt. , w Roztoczu, w gm. Ja艣niska, pow. gr贸decki, na 41 32 wsch. d艂ug. , 49 56 1 2 p艂n. szer. Karta wojs. , 6, XXX. Worotyska, grupa dom贸w w Mikuliczynie, w cz臋艣ci zwanej Worocht膮, pow. nadwornia艅ski. Worotyszcze 1. w艂asno艣膰 ziemska, pow. ihume艅ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohore艂e, o 39 w. od Ihumenia. Niewiarowiczowie maj膮 tu przesz艂o 1 w艂贸k臋. 2. W. , osada, pow. ihume艅ski, w 1 okr. pol. u藕dzie艅skim, gm. S艂o boda Pereszewska, o 100 w. od Ihumenia. 3. W. , w艣 i folw. , pow. nowogr贸dzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, par. katol. Nie艣wie偶, o 1 mil臋 od st. Horodziej dr. 偶el. mosk. brzesk. a 52 w. od Nowogr贸dka. Miejscowo艣膰 do艣膰 le艣na lekko falista, gleba urodzajna. W艣 ma 21 osad; folw. , zwany W. Le艣ne, przesz艂o 13 w艂贸k, nale偶y do Horskich. A. Jel. Worotyszcze, potok, prawy dop艂. S艂onicy, wyp艂ywa na obszarze Truskawca, z pod Popowekiej g贸ry 818 mt. a uchodzi w Stebniku. D艂ugi 12 klm. Karta wojsk. , 8, XXIX. Worotyszczy las, uroczysko na gruntach mka Puliny, pow. 偶ytomierski. Wor贸w, w艣 i folw. , pow. gr贸jecki, gm. Kobylin, par. Wor贸w, posiada ko艣ci贸艂 drewniany, 120 mk. , 155 mr. dwor. i 162 mr. w艂o艣c. W r. 1827 by艂o 10 dm. , 72 mk. Parafia istnia艂a tu ju偶 w XT w. , obejmowa艂a 18 wsi w 1616 r. Przy wej艣ciu do ko艣cio艂a mie艣ci si臋 grobowy kamie艅 Miko艂aja z Mirowic, dziekana p艂ockiego, proboszcza warszawskiego, prawdopodobnie z XV w. Obecny ko艣ci贸艂 pochodzi z r. 1752. W r. 1576 kanonik i oficya艂 warszawski p艂aci tu od 1 1 4 艂anu km. W艣 by艂a widocznie w艂asno艣ci膮 kollegiaty 艣w. Jana w Warszawie, W spisie z r. 1827 podana jako w艂asno艣膰 funduszu edukacyjnego. W. par. , dek. gr贸jecki, 1899 dusz. Wor贸w al. Worowo, w艣 nad rzk膮 Bodiaczkiem, dop艂. Tro艣cianicy, pow. 偶ytomierski, gra. Bie偶贸w, par. praw. Styrty o 4 w. , o 9 w. od Czerniachowa. Nad rzek膮 ska艂y z labradorytu. Grunta sk艂ada gnejs i czerwony granit. Worowice 1, w艣, pow. opatowski, gm. Modliborzyce, par. Momina, odl. od Opatowa 14 w. , ma 6 dm, 99 mk. , 284 mr. W r. 1827 by艂o 9 dm. , 75 mk. W艂asno艣膰 biskup贸w lubuskich, wed艂ug dok. z r. 1328 Kod. Wielop. , 1088. W r. 1380 pojawia si臋 Dominicus haeres de Worowo w s膮dzie opatowskim 1770. Mo偶e jednak pisa艂 si臋 z Worowa gr贸jeckiego. W po艂owie XV w. w艣 ta, w艂asno艣c bisk. lubuskich, le偶a艂a w par. Momina. Mia艂a 6 lan km, z kt贸rych jeden nale偶a艂 do ko艣cio艂a 艣w. Krzy偶a na 艁ysej g贸rze. Dziesi臋cin臋, warto艣ci 6 grzyw. , pobiera艂 pleban w Mominie. So艂tysich 艂an. i folw. nie by艂o D艂ugosz, L. B. , II, 470. Wed艂ug reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 ze wsi W. nale偶膮cej do klasztoru 艣w. Krzy偶a, p艂aci艂 Miko艂aj Radziwi艂艂 od 9 osad. , 4 1 2 艂an. , 1 kom. Pawi艅, Ma艂op. , 187. 2. W. , w艣 i folw. , pow. p艂ocki, gm. 艁ubki, par. Daniszewo, odl. 28 w. od P艂ocka, ma 23 dm. , 275 mk. W r. 1827 by艂o 17 dm. , 164 mk. W r. 1892 folw. W. rozl. 552 mr. gr. or. i ogr. mr. 539, nieu偶. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 12; p艂odozm. 7 i 8 poL W艣 W. os. 44, mr. 219. Folw. Worowice Wyroby, w par. Staro藕reby, rozl. mr. 300 265 mr. roli, 12 艂膮k, 15 lasu, 8 nieu偶. , 5 bud. drew. Br. CL Worowiec, ob, Woroniec. Wor贸wka 1. za艣c, pow. wile艅ski, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Podbrze藕 o 9 w. , 1 dusza rewiz. Nale偶a艂 do d贸br O偶yszki, Jasie艅skich. 2. W. , w艣, pow. klimowicki, gm. Zahystyn, ma 28 dm. , 168 mk. Worowo, ob. Wor贸w, KONIEC TOMU TRZYNASTEGO Woroty艅szczyzna