CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="eo" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Homo - Vikipedio</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )eowikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januaro","februaro","marto","aprilo","majo","junio","julio","aŭgusto","septembro","oktobro","novembro","decembro"],"wgRequestId":"ac3db4f8-25cd-46d7-8288-6ed6c942a477","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Homo","wgTitle":"Homo","wgCurRevisionId":8934826,"wgRevisionId":8934826,"wgArticleId":1642,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj","Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn","Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo","Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB","Sociologio","Filozofio","Psikologio","Antropologio","Homedoj","Homoj","Primatoj"],"wgPageViewLanguage":"eo","wgPageContentLanguage":"eo","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Homo","wgRelevantArticleId":1642,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[], "wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":8934826,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"eo","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"eo"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.niceInfoboxes":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.gallery","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.Rekta-ligilo-al-Komunejo", "ext.gadget.DocTabs","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=eo&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=ext.gadget.niceInfoboxes&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/1200px-Human.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1494"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/800px-Human.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="996"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/640px-Human.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="797"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Homo - Vikipedio"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//eo.m.wikipedia.org/wiki/Homo"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redakti" href="/w/index.php?title=Homo&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipedio (eo)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//eo.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Homo"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eo"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipedio Atom-fonto" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Lastaj_%C5%9Dan%C4%9Doj&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Homo rootpage-Homo skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Saltu al enhavo</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Retejo"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ĉefa menuo" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ĉefa menuo</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ĉefa menuo</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">kaŝi</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigado </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-desciption" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:%C4%88efpa%C4%9Do"><span>Ĉefpaĝo</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portalo:Komunumo" title="Pri la projekto, kion vi povas fari, kie vi povas trovi ion"><span>Komunuma portalo</span></a></li><li id="n-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:Diskutejo"><span>Diskutejo</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:Aktuala%C4%B5oj" title="Trovi fonajn informojn pri nunaj eventoj"><span>Aktualaĵoj</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Lastaj_%C5%9Dan%C4%9Doj" title="Listo de la lastaj ŝanĝoj en la vikio. [r]" accesskey="r"><span>Lastaj ŝanĝoj</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Novaj_pa%C4%9Doj"><span>Novaj paĝoj</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Hazarda_pa%C4%9Do" title="Iri al hazarda paĝo [x]" accesskey="x"><span>Hazarda paĝo</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Helpo:Enhavo" title="La loko por eltrovi"><span>Helpo</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Vikipedio:%C4%88efpa%C4%9Do" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Vikipedio" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-eo.svg" style="width: 6.875em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-eo.svg" width="109" height="13" style="width: 6.8125em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Ser%C4%89i" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Serĉi tra Vikipedio [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Serĉi</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Serĉi tra Vikipedio" aria-label="Serĉi tra Vikipedio" autocapitalize="sentences" title="Serĉi tra Vikipedio [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specialaĵo:Serĉi"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Serĉi</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Personaj iloj"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspekto"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aspekto" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Aspekto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eo.wikipedia.org&uselang=eo" class=""><span>Donaci</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Krei_konton&returnto=Homo" title="Ni rekomendas ke vi kreu uzantokonton kaj ensalutu, kvankam tio ne estas deviga" class=""><span>Krei konton</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Ensaluti&returnto=Homo" title="Ni rekomendas ke vi ensalutu, kvankam tio ne estas devige. [o]" accesskey="o" class=""><span>Ensaluti</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Pliaj agordoj" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Personaj iloj" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Personaj iloj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menuo de uzanto" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eo.wikipedia.org&uselang=eo"><span>Donaci</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Krei_konton&returnto=Homo" title="Ni rekomendas ke vi kreu uzantokonton kaj ensalutu, kvankam tio ne estas deviga"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Krei konton</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Ensaluti&returnto=Homo" title="Ni rekomendas ke vi ensalutu, kvankam tio ne estas devige. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Ensaluti</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Paĝoj por elsalutitaj redaktistoj <a href="/wiki/Helpo:Enkonduko" aria-label="Lernu pli pri redaktado"><span>Lernu pli</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Miaj_kontribuoj" title="Listo de redaktoj faritaj el ĉi tiu IPa adreso [y]" accesskey="y"><span>Kontribuoj</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Mia_diskutpa%C4%9Do" title="Diskuto pri redaktoj sub tiu ĉi IP adreso [n]" accesskey="n"><span>Diskuto</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Retejo"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Enhavo" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Enhavo</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">kaŝi</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Komenco</div> </a> </li> <li id="toc-Evoluo_kaj_sistematiko" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Evoluo_kaj_sistematiko"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Evoluo kaj sistematiko</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Evoluo_kaj_sistematiko-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Evoluo kaj sistematiko subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Evoluo_kaj_sistematiko-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Homiĝo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Homiĝo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Homiĝo</span> </div> </a> <ul id="toc-Homiĝo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Genetika_parenceco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Genetika_parenceco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Genetika parenceco</span> </div> </a> <ul id="toc-Genetika_parenceco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Disvastiĝo_de_la_moderna_homo_sur_la_tero" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Disvastiĝo_de_la_moderna_homo_sur_la_tero"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Disvastiĝo de la moderna homo sur la tero</span> </div> </a> <ul id="toc-Disvastiĝo_de_la_moderna_homo_sur_la_tero-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Taksonoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Taksonoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3.1</span> <span>Taksonoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Taksonoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Biologio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Biologio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Biologio</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Biologio-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Biologio subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Biologio-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Enspecia_diverseco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Enspecia_diverseco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Enspecia diverseco</span> </div> </a> <ul id="toc-Enspecia_diverseco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Antropologio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Antropologio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Antropologio</span> </div> </a> <ul id="toc-Antropologio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sociologio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Sociologio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Sociologio</span> </div> </a> <ul id="toc-Sociologio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Demografio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Demografio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Demografio</span> </div> </a> <ul id="toc-Demografio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Psikologio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Psikologio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Psikologio</span> </div> </a> <ul id="toc-Psikologio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Socia_estaĵo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Socia_estaĵo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Socia estaĵo</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Socia_estaĵo-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Socia estaĵo subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Socia_estaĵo-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Habitato" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Habitato"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Habitato</span> </div> </a> <ul id="toc-Habitato-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Racia_estaĵo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Racia_estaĵo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Racia estaĵo</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Racia_estaĵo-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Racia estaĵo subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Racia_estaĵo-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Parolkapablo_kaj_semiotiko" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Parolkapablo_kaj_semiotiko"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Parolkapablo kaj semiotiko</span> </div> </a> <ul id="toc-Parolkapablo_kaj_semiotiko-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Spiriteco_kaj_transcendeco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Spiriteco_kaj_transcendeco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.2</span> <span>Spiriteco kaj transcendeco</span> </div> </a> <ul id="toc-Spiriteco_kaj_transcendeco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teknologio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teknologio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.3</span> <span>Teknologio</span> </div> </a> <ul id="toc-Teknologio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sekso,_parenceco_kaj_etneco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sekso,_parenceco_kaj_etneco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4</span> <span>Sekso, parenceco kaj etneco</span> </div> </a> <ul id="toc-Sekso,_parenceco_kaj_etneco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Reĝimo_kaj_Politiko" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reĝimo_kaj_Politiko"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5</span> <span>Reĝimo kaj Politiko</span> </div> </a> <ul id="toc-Reĝimo_kaj_Politiko-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Komerco_kaj_Ekonomio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Komerco_kaj_Ekonomio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.6</span> <span>Komerco kaj Ekonomio</span> </div> </a> <ul id="toc-Komerco_kaj_Ekonomio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Religio,_ideologio_kaj_moralo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Religio,_ideologio_kaj_moralo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.7</span> <span>Religio, ideologio kaj moralo</span> </div> </a> <ul id="toc-Religio,_ideologio_kaj_moralo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arto" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arto"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.8</span> <span>Arto</span> </div> </a> <ul id="toc-Arto-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Perforto_kaj_Milito" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Perforto_kaj_Milito"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.9</span> <span>Perforto kaj Milito</span> </div> </a> <ul id="toc-Perforto_kaj_Milito-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Matematiko,_Filozofio_kaj_Scienco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Matematiko,_Filozofio_kaj_Scienco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.10</span> <span>Matematiko, Filozofio kaj Scienco</span> </div> </a> <ul id="toc-Matematiko,_Filozofio_kaj_Scienco-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Scienco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Scienco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.10.1</span> <span>Scienco</span> </div> </a> <ul id="toc-Scienco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-La_homo_en_kulturo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#La_homo_en_kulturo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>La homo en kulturo</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-La_homo_en_kulturo-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli La homo en kulturo subsekcio</span> </button> <ul id="toc-La_homo_en_kulturo-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-La_origino_de_la_homo_laŭ_religioj_kaj_mitoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_origino_de_la_homo_laŭ_religioj_kaj_mitoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>La origino de la homo laŭ religioj kaj mitoj</span> </div> </a> <ul id="toc-La_origino_de_la_homo_laŭ_religioj_kaj_mitoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Homa_naturo_en_kulturo,_literaturo_kaj_penso" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Homa_naturo_en_kulturo,_literaturo_kaj_penso"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Homa naturo en kulturo, literaturo kaj penso</span> </div> </a> <ul id="toc-Homa_naturo_en_kulturo,_literaturo_kaj_penso-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-En_Esperanto" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#En_Esperanto"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>En Esperanto</span> </div> </a> <ul id="toc-En_Esperanto-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Proverboj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Proverboj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Proverboj</span> </div> </a> <ul id="toc-Proverboj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bildaro" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bildaro"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Bildaro</span> </div> </a> <ul id="toc-Bildaro-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vidu_ankaŭ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Vidu_ankaŭ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Vidu ankaŭ</span> </div> </a> <ul id="toc-Vidu_ankaŭ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Referencoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Referencoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Referencoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Referencoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>Bibliografio</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Eksteraj_ligiloj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Eksteraj_ligiloj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">16</span> <span>Eksteraj ligiloj</span> </div> </a> <ul id="toc-Eksteraj_ligiloj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Enhavo" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ŝaltu la enhavtabelon" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ŝaltu la enhavtabelon</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Homo</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Iru al artikolo en alia lingvo. Havebla en 221 lingvo" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-221" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">221 lingvoj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="elstara artikolo"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens — afrikansa" lang="af" hreflang="af" data-title="Mens" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikansa" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch — svisgermana" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mensch" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="svisgermana" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%88%B0%E1%8B%8D_%E1%88%8D%E1%8C%85" title="የሰው ልጅ — amhara" lang="am" hreflang="am" data-title="የሰው ልጅ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amhara" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Hum%C3%A1n" title="Humán — aragona" lang="an" hreflang="an" data-title="Humán" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragona" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मनुष्य — angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मनुष्य" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="إنسان — araba" lang="ar" hreflang="ar" data-title="إنسان" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="araba" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%92%DC%AA_%DC%90%DC%A2%DC%AB%DC%90" title="ܒܪ ܐܢܫܐ — Aramaic" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܒܪ ܐܢܫܐ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="Aramaic" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%AF%D9%85" title="بنادم — Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="بنادم" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="انسان" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%81%E0%A6%B9" title="মানুহ — asama" lang="as" hreflang="as" data-title="মানুহ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="asama" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Humanu" title="Humanu — asturia" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Humanu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturia" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-atj mw-list-item"><a href="https://atj.wikipedia.org/wiki/Iriniw" title="Iriniw — atikameka" lang="atj" hreflang="atj" data-title="Iriniw" data-language-autonym="Atikamekw" data-language-local-name="atikameka" class="interlanguage-link-target"><span>Atikamekw</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BD" title="ГӀадан — avara" lang="av" hreflang="av" data-title="ГӀадан" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="avara" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="मनई — avadhia" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मनई" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="avadhia" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"><a href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Jaqi" title="Jaqi — ajmara" lang="ay" hreflang="ay" data-title="Jaqi" data-language-autonym="Aymar aru" data-language-local-name="ajmara" class="interlanguage-link-target"><span>Aymar aru</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan" title="İnsan — azerbajĝana" lang="az" hreflang="az" data-title="İnsan" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbajĝana" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="اینسان — South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اینسان" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%88%D0%B5" title="Кеше — baŝkira" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Кеше" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baŝkira" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Manusa" title="Manusa — balia" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Manusa" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="balia" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch — Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Mensch" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/%C5%BDmuogos" title="Žmuogos — Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Žmuogos" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo — Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Tawo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Чалавек — belorusa" lang="be" hreflang="be" data-title="Чалавек" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belorusa" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Чалавек — Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Чалавек" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — Betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Manusia" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="Betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек — bulgara" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Човек" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgara" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8" title="मानुस — Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मानुस" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Manusia" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="Banjar" class="interlanguage-link-target"><span>Banjar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%81%E0%A6%B7" title="মানুষ — bengala" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মানুষ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengala" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%82%E0%BE%B2%E0%BD%BC%E0%BC%8B%E0%BD%96%E0%BC%8B%E0%BD%98%E0%BD%B2%E0%BC%8D" title="འགྲོ་བ་མི། — tibeta" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འགྲོ་བ་མི།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tibeta" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Den" title="Den — bretona" lang="br" hreflang="br" data-title="Den" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretona" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek — bosna" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosna" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Alak" title="Alak — Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Alak" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0_%D1%85%D2%AF%D0%BD" title="Ухаанта хүн — Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Ухаанта хүн" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="leginda artikolo"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/%C3%89sser_hum%C3%A0" title="Ésser humà — kataluna" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Ésser humà" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataluna" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/N%C3%A8%CC%A4ng" title="Nè̤ng — Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Nè̤ng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC" title="Адам — ĉeĉena" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Адам" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="ĉeĉena" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo — cebua" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Tawo" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebua" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%86%DA%A4" title="مرۆڤ — sorana" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مرۆڤ" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorana" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Omu" title="Omu — korsika" lang="co" hreflang="co" data-title="Omu" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="korsika" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clov%C4%9Bk_moudr%C3%BD" title="Člověk moudrý — ĉeĥa" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Člověk moudrý" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="ĉeĥa" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%D1%8B%D0%BD" title="Çын — ĉuvaŝa" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çын" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="ĉuvaŝa" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Bod_dynol" title="Bod dynol — kimra" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Bod dynol" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="kimra" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske — dana" lang="da" hreflang="da" data-title="Menneske" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="dana" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Ninsala" title="Ninsala — Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Ninsala" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target"><span>Dagbanli</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch — germana" lang="de" hreflang="de" data-title="Mensch" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="germana" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Merd%C4%B1m" title="Merdım — Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Merdım" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%81" title="मान्सु — Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मान्सु" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CF%82" title="Άνθρωπος — greka" lang="el" hreflang="el" data-title="Άνθρωπος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="greka" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="leginda artikolo"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Human" title="Human — angla" lang="en" hreflang="en" data-title="Human" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angla" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Humano" title="Humano — hispana" lang="es" hreflang="es" data-title="Humano" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hispana" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Inimene" title="Inimene — estona" lang="et" hreflang="et" data-title="Inimene" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estona" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="leginda artikolo"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Gizaki" title="Gizaki — eŭska" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Gizaki" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="eŭska" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — persa" lang="fa" hreflang="fa" data-title="انسان" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persa" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Ihminen" title="Ihminen — finna" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Ihminen" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finna" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Inemine" title="Inemine — Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Inemine" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Menniskja" title="Menniskja — feroa" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Menniskja" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="feroa" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_moderne" title="Homme moderne — franca" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Homme moderne" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="franca" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Minsk" title="Minsk — nord-frisa" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Minsk" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="nord-frisa" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Uman" title="Uman — friula" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Uman" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friula" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Minske" title="Minske — okcident-frisa" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Minske" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="okcident-frisa" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Duine" title="Duine — irlanda" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Duine" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlanda" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 — Gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="人" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Gan" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mounit%C3%A9" title="Mounité — Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mounité" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Mac_an_duine" title="Mac an duine — skot-gaela" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Mac an duine" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="skot-gaela" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Ser_humano" title="Ser humano — galega" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Ser humano" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galega" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم — Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="آدم" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Gilaki" class="interlanguage-link-target"><span>گیلکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Yvyp%C3%B3ra" title="Yvypóra — gvarania" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Yvypóra" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="gvarania" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%AF" title="મનુષ્ય — guĝarata" lang="gu" hreflang="gu" data-title="મનુષ્ય" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="guĝarata" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/%C6%8Aan_Adam" title="Ɗan Adam — haŭsa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Ɗan Adam" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="haŭsa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%ACn" title="Ngìn — Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Ngìn" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="elstara artikolo"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%93%D7%9D" title="אדם — hebrea" lang="he" hreflang="he" data-title="אדם" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrea" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मनुष्य — hinda" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मनुष्य" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hinda" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Insaan" title="Insaan — Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Insaan" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek — kroata" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="kroata" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Moun" title="Moun — haitia kreola" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Moun" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="haitia kreola" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Ember" title="Ember — hungara" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Ember" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hungara" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6" title="Մարդ բանական — armena" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարդ բանական" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="armena" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Esser_human" title="Esser human — Interlingvao" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Esser human" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingvao" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Mensia" title="Mensia — ibana" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Mensia" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="ibana" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — indonezia" lang="id" hreflang="id" data-title="Manusia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezia" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Mad%E1%BB%A5%CC%80" title="Madụ̀ — igba" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Madụ̀" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="igba" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Tao_(sebbangan)" title="Tao (sebbangan) — iloka" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Tao (sebbangan)" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="iloka" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B3" title="Саг — inguŝa" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Саг" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="inguŝa" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Homo" title="Homo — Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Homo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Ma%C3%B0ur" title="Maður — islanda" lang="is" hreflang="is" data-title="Maður" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islanda" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iu mw-list-item"><a href="https://iu.wikipedia.org/wiki/%E1%90%84%E1%92%83" title="ᐄᒃ — inuita" lang="iu" hreflang="iu" data-title="ᐄᒃ" data-language-autonym="ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut" data-language-local-name="inuita" class="interlanguage-link-target"><span>ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%92%E3%83%88" title="ヒト — japana" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ヒト" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japana" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Yuuman" title="Yuuman — Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Yuuman" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/remna" title="remna — Loĵbano" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="remna" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="Loĵbano" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Manungsa" title="Manungsa — java" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Manungsa" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="java" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98" title="ადამიანი — kartvela" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ადამიანი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="kartvela" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Insan" title="Insan — Kara-Kalpak" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Insan" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="Kara-Kalpak" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Afgan" title="Afgan — kabila" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Afgan" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabila" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/A%CC%B1tyubishyi" title="A̱tyubishyi — Tyap" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="A̱tyubishyi" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="Tyap" class="interlanguage-link-target"><span>Tyap</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/Muntu" title="Muntu — Kongo" lang="kg" hreflang="kg" data-title="Muntu" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="Kongo" class="interlanguage-link-target"><span>Kongo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Manusia" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target"><span>Kumoring</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC" title="Адам — kazaĥa" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Адам" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazaĥa" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%98%E1%9E%93%E1%9E%BB%E1%9E%9F%E1%9F%92%E1%9E%9F" title="មនុស្ស — kmera" lang="km" hreflang="km" data-title="មនុស្ស" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="kmera" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%A8%E0%B2%B5" title="ಮಾನವ — kanara" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಾನವ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kanara" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%82%AC%EB%9E%8C" title="사람 — korea" lang="ko" hreflang="ko" data-title="사람" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="korea" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-koi mw-list-item"><a href="https://koi.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D1%82" title="Морт — Komi-Permyak" lang="koi" hreflang="koi" data-title="Морт" data-language-autonym="Перем коми" data-language-local-name="Komi-Permyak" class="interlanguage-link-target"><span>Перем коми</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%90%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="اِنسان — kaŝmira" lang="ks" hreflang="ks" data-title="اِنسان" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="kaŝmira" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/Minsh" title="Minsh — kolonja" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Minsh" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="kolonja" class="interlanguage-link-target"><span>Ripoarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Mirov" title="Mirov — kurda" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Mirov" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurda" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D1%82" title="Морт — komia" lang="kv" hreflang="kv" data-title="Морт" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="komia" class="interlanguage-link-target"><span>Коми</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Tus" title="Tus — kornvala" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Tus" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornvala" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%88%D0%B8" title="Киши — kirgiza" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Киши" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiza" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Gens_humana" title="Gens humana — latino" lang="la" hreflang="la" data-title="Gens humana" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latino" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%BD" title="Инсан — Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="Инсан" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%81" title="Кас — lezga" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Кас" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="lezga" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Umana" title="Umana — Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Umana" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lg mw-list-item"><a href="https://lg.wikipedia.org/wiki/Omuntu" title="Omuntu — ganda" lang="lg" hreflang="lg" data-title="Omuntu" data-language-autonym="Luganda" data-language-local-name="ganda" class="interlanguage-link-target"><span>Luganda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Mins" title="Mins — limburga" lang="li" hreflang="li" data-title="Mins" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburga" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/%C3%8Bse_uman" title="Ëse uman — Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Ëse uman" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Porsona" title="Porsona — Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Porsona" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Moto" title="Moto — lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Moto" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="lingala" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%A1%E0%BA%B0%E0%BA%99%E0%BA%B8%E0%BA%94" title="ມະນຸດ — laŭa" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ມະນຸດ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="laŭa" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/%C5%BDmogus" title="Žmogus — litova" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Žmogus" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litova" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ltg mw-list-item"><a href="https://ltg.wikipedia.org/wiki/Cylv%C4%81ks" title="Cylvāks — Latgalian" lang="ltg" hreflang="ltg" data-title="Cylvāks" data-language-autonym="Latgaļu" data-language-local-name="Latgalian" class="interlanguage-link-target"><span>Latgaļu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Cilv%C4%93ks" title="Cilvēks — latva" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Cilvēks" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latva" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="लोक — majtila" lang="mai" hreflang="mai" data-title="लोक" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="majtila" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/Menungsa" title="Menungsa — Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="Menungsa" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Banyumasan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8C" title="Ломанць — mokŝa" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Ломанць" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="mokŝa" class="interlanguage-link-target"><span>Мокшень</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Olombelona" title="Olombelona — malagasa" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Olombelona" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malagasa" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B5" title="Айдеме — Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Айдеме" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — minankabaŭa" lang="min" hreflang="min" data-title="Manusia" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minankabaŭa" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек — makedona" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Човек" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedona" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%A8%E0%B5%81%E0%B4%B7%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B5%BB" title="മനുഷ്യൻ — malajalama" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മനുഷ്യൻ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalama" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="elstara artikolo"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D2%AF%D0%BD" title="Хүн — mongola" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Хүн" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongola" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%83%EA%AF%A4%EA%AF%91%EA%AF%A3%EA%AF%8F%EA%AF%95" title="ꯃꯤꯑꯣꯏꯕ — manipura" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯃꯤꯑꯣꯏꯕ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="manipura" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5" title="मानव — marata" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मानव" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marata" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia — malaja" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Manusia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malaja" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Bniedem" title="Bniedem — malta" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Bniedem" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="malta" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Houmano" title="Houmano — miranda" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Houmano" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="miranda" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9C%E1%80%B0%E1%80%9E%E1%80%AC%E1%80%B8" title="လူသား — birma" lang="my" hreflang="my" data-title="လူသား" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birma" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%8C" title="Ломань — erzja" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Ломань" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="erzja" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم — mazandarana" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="آدم" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazandarana" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Tlacatl" title="Tlacatl — Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Tlacatl" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target"><span>Nāhuatl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Minsch" title="Minsch — platgermana" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Minsch" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="platgermana" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Mense" title="Mense — Low Saxon" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Mense" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Low Saxon" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मानिस — nepala" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मानिस" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepala" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%82" title="मनू — nevara" lang="new" hreflang="new" data-title="मनू" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="nevara" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens — nederlanda" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Mens" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="nederlanda" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske — novnorvega" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Menneske" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="novnorvega" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske — dannorvega" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Menneske" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="dannorvega" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/%C3%88sser_uman" title="Èsser uman — okcitana" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Èsser uman" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="okcitana" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Nama" title="Nama — oroma" lang="om" hreflang="om" data-title="Nama" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="oroma" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AE%E0%AC%A3%E0%AC%BF%E0%AC%B7" title="ମଣିଷ — orijo" lang="or" hreflang="or" data-title="ମଣିଷ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="orijo" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%C3%A6%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3" title="Адæймаг — oseta" lang="os" hreflang="os" data-title="Адæймаг" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="oseta" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%A8%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96" title="ਮਨੁੱਖ — panĝaba" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਨੁੱਖ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="panĝaba" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Tau" title="Tau — pampanga" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Tau" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="pampanga" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Hende" title="Hende — Papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Hende" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Papiamento" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pi mw-list-item"><a href="https://pi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8B" title="मनुस्सो — Pali" lang="pi" hreflang="pi" data-title="मनुस्सो" data-language-autonym="पालि" data-language-local-name="Pali" class="interlanguage-link-target"><span>पालि</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pih mw-list-item"><a href="https://pih.wikipedia.org/wiki/Salan" title="Salan — Norfuk / Pitkern" lang="pih" hreflang="pih" data-title="Salan" data-language-autonym="Norfuk / Pitkern" data-language-local-name="Norfuk / Pitkern" class="interlanguage-link-target"><span>Norfuk / Pitkern</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%82owiek_rozumny" title="Człowiek rozumny — pola" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Człowiek rozumny" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="pola" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/%C3%92m" title="Òm — Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Òm" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="انسان" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — paŝtua" lang="ps" hreflang="ps" data-title="انسان" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paŝtua" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="leginda artikolo"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Humano" title="Humano — portugala" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Humano" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugala" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Runa" title="Runa — keĉua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Runa" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keĉua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Uman" title="Uman — romanĉa" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Uman" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="romanĉa" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Manush" title="Manush — Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Manush" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target"><span>Romani čhib</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Om" title="Om — rumana" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Om" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumana" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Omu" title="Omu — arumana" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Omu" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="arumana" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Человек — rusa" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Человек" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rusa" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="elstara artikolo"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="मनुष्यः — sanskrito" lang="sa" hreflang="sa" data-title="मनुष्यः" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskrito" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8h%D0%B8" title="Киhи — jakuta" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Киhи" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="jakuta" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%B9%E1%B1%B1%E1%B1%A2%E1%B1%A4" title="ᱢᱟᱹᱱᱢᱤ — santala" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱟᱹᱱᱢᱤ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santala" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Umanu" title="Umanu — sicilia" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Umanu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sicilia" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Bodie" title="Bodie — skota" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Bodie" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="skota" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — sinda" lang="sd" hreflang="sd" data-title="انسان" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sinda" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Olmmo%C5%A1" title="Olmmoš — nord-samea" lang="se" hreflang="se" data-title="Olmmoš" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="nord-samea" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek — serbo-Kroata" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-Kroata" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Afgan" title="Afgan — ŝelha" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Afgan" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="ŝelha" class="interlanguage-link-target"><span>Taclḥit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%92%E0%B6%B1%E0%B7%92%E0%B7%83%E0%B7%8F" title="මිනිසා — sinhala" lang="si" hreflang="si" data-title="මිනිසා" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="sinhala" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Human" title="Human — Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Human" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clovek_rozumn%C3%BD" title="Človek rozumný — slovaka" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Človek rozumný" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaka" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clovek" title="Človek — slovena" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Človek" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovena" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Munhu" title="Munhu — ŝona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Munhu" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="ŝona" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Dadyow" title="Dadyow — somala" lang="so" hreflang="so" data-title="Dadyow" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="somala" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Njeriu" title="Njeriu — albana" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Njeriu" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albana" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек — serba" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Човек" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serba" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Manusa" title="Manusa — sunda" lang="su" hreflang="su" data-title="Manusa" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="sunda" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/M%C3%A4nniska" title="Människa — sveda" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Människa" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="sveda" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Binadamu" title="Binadamu — svahila" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Binadamu" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="svahila" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Czowjek" title="Czowjek — silezi-pola" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Czowjek" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="silezi-pola" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/tademaw" title="tademaw — Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="tademaw" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%A9%E0%AE%BF%E0%AE%A4%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="மனிதர் — tamila" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மனிதர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamila" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tay mw-list-item"><a href="https://tay.wikipedia.org/wiki/squliq" title="squliq — Tayal" lang="tay" hreflang="tay" data-title="squliq" data-language-autonym="Tayal" data-language-local-name="Tayal" class="interlanguage-link-target"><span>Tayal</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%A8%E0%B0%B5%E0%B1%81%E0%B0%A1%E0%B1%81" title="మానవుడు — telugua" lang="te" hreflang="te" data-title="మానవుడు" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugua" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BD" title="Инсон — taĝika" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Инсон" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="taĝika" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%99%E0%B8%B8%E0%B8%A9%E0%B8%A2%E0%B9%8C" title="มนุษย์ — taja" lang="th" hreflang="th" data-title="มนุษย์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="taja" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Adam" title="Adam — turkmena" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Adam" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmena" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao" title="Tao — tagaloga" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Tao" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagaloga" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Inson" title="Inson — Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Inson" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan" title="İnsan — turka" lang="tr" hreflang="tr" data-title="İnsan" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turka" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Vanhu" title="Vanhu — conga" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Vanhu" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="conga" class="interlanguage-link-target"><span>Xitsonga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BA%D1%8B%D0%BB%D0%BB%D1%8B_%D0%BA%D0%B5%D1%88%D0%B5" title="Акыллы кеше — tatara" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Акыллы кеше" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatara" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/Munthu" title="Munthu — tumbuka" lang="tum" hreflang="tum" data-title="Munthu" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="tumbuka" class="interlanguage-link-target"><span>ChiTumbuka</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/Nnipa" title="Nnipa — Twi" lang="tw" hreflang="tw" data-title="Nnipa" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="Twi" class="interlanguage-link-target"><span>Twi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D8%A7%D8%AF%DB%95%D9%85" title="ئادەم — ujgura" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ئادەم" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ujgura" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0" title="Людина — ukraina" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Людина" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraina" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان — urduo" lang="ur" hreflang="ur" data-title="انسان" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urduo" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Odam" title="Odam — uzbeka" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Odam" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbeka" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Ristit" title="Ristit — Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Ristit" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Người — vjetnama" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Người" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vjetnama" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens — West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Mens" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Djin_(biyolodjeye)" title="Djin (biyolodjeye) — valona" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Djin (biyolodjeye)" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="valona" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo — varaja" lang="war" hreflang="war" data-title="Tawo" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="varaja" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 — vua" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="人" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="vua" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Abantu" title="Abantu — ksosa" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Abantu" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="ksosa" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="ადამიერი — Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ადამიერი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A2%D7%A0%D7%98%D7%A9" title="מענטש — jida" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מענטש" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jida" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%8Cm%E1%BB%8Dn%C3%ACy%C3%A0n" title="Ọmọnìyàn — joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ọmọnìyàn" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Vunz" title="Vunz — ĝuanga" lang="za" hreflang="za" data-title="Vunz" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="ĝuanga" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 — ĉina" lang="zh" hreflang="zh" data-title="人" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="ĉina" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 — Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="人" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2ng" title="Lâng — Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Lâng" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 — kantona" lang="yue" hreflang="yue" data-title="人" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantona" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Umuntu" title="Umuntu — zulua" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Umuntu" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="zulua" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5#sitelinks-wikipedia" title="Redakti interlingvajn ligilojn" class="wbc-editpage">Redakti ligilojn</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Nomspacoj"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Homo" title="Vidi la artikolon [c]" accesskey="c"><span>Artikolo</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Diskuto:Homo" rel="discussion" title="Diskuto pri la artikolo [t]" accesskey="t"><span>Diskuto</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ŝanĝi lingvan varianton" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Esperanto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Vidoj"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Homo"><span>Legi</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit" title="Redakti ĉi tiun paĝon [v]" accesskey="v"><span>Redakti</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit" title="Redakti fontan kodon de tiu ĉi paĝo [e]" accesskey="e"><span>Redakti fonton</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&action=history" title="Antaŭaj versioj de ĉi tiu paĝo. [h]" accesskey="h"><span>Vidi historion</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paĝaj iloj"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Iloj" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Iloj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Iloj</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">kaŝi</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Pliaj opcioj" > <div class="vector-menu-heading"> Agoj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Homo"><span>Legi</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit" title="Redakti ĉi tiun paĝon [v]" accesskey="v"><span>Redakti</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit" title="Redakti fontan kodon de tiu ĉi paĝo [e]" accesskey="e"><span>Redakti fonton</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&action=history"><span>Vidi historion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ĝenerale </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Kio_ligas_%C4%89i_tien%3F/Homo" title="Listo de ĉiuj vikiaj paĝoj kiuj ligas ĉi tien [j]" accesskey="j"><span>Ligiloj ĉi tien</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Rilataj_%C5%9Dan%C4%9Doj/Homo" rel="nofollow" title="Lastaj ŝanĝoj en paĝoj kiuj ligas al ĉi tiu paĝo [k]" accesskey="k"><span>Rilataj ŝanĝoj</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=eo" title="Alŝuti dosierojn [u]" accesskey="u"><span>Alŝuti dosieron</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Specialaj_pa%C4%9Doj" title="Listo de ĉiuj specialaj paĝoj [q]" accesskey="q"><span>Specialaj paĝoj</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&oldid=8934826" title="Porĉiama ligilo al ĉi versio de la paĝo"><span>Konstanta ligilo</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&action=info" title="Pli da informo pri ĉi tiu paĝo"><span>Informoj pri la paĝo</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Citi&page=Homo&id=8934826&wpFormIdentifier=titleform" title="Informoj pri kiel citi ĉi tiun paĝon"><span>Citi ĉi tiun artikolon</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Feo.wikipedia.org%2Fwiki%2FHomo"><span>Akiri mallongigitan URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:QrCode&url=https%3A%2F%2Feo.wikipedia.org%2Fwiki%2FHomo"><span>Elŝutu QR-kodon</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Presi/elporti </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Libro&bookcmd=book_creator&referer=Homo"><span>Krei libron</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:DownloadAsPdf&page=Homo&action=show-download-screen"><span>Elŝuti kiel PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Homo&printable=yes" title="Presebla versio de tiu ĉi paĝo [p]" accesskey="p"><span>Presebla versio</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> En aliaj projektoj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens" hreflang="en"><span>Vikimedia Komunejo</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-species mw-list-item"><a href="https://species.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens" hreflang="en"><span>Vikispecioj</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikinews mw-list-item"><a href="https://eo.wikinews.org/wiki/Kategorio:Homo" hreflang="eo"><span>Vikinovaĵoj</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://eo.wikiquote.org/wiki/Homo" hreflang="eo"><span>Vikicitaro</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5" title="Ligilo al konektita datuma ero [g]" accesskey="g"><span>Ero en Vikidatumoj</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paĝaj iloj"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspekto"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Aspekto</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">kaŝi</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">El Vikipedio, la libera enciklopedio</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="eo" dir="ltr"><table style="position:relative; background:white; width:23em; -moz-box-shadow: 4px 4px 4px #CCC; -webkit-box-shadow: 4px 4px 4px #CCC; box-shadow: 4px 4px 4px #CCC;" class="taxobox"> <tbody><tr style="text-align:center;"> <th style="background-color: pink; position:relative; display:block;" class="kaplinio planto"><span style="position:absolute; right:0.2em; top:0.1em; font-size:70%;"><figure class="mw-default-size noresize" typeof="mw:File"><span title="Kiel legi la taksonomion"><img alt="Kiel legi la taksonomion" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Information-silk.svg/16px-Information-silk.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Information-silk.svg/24px-Information-silk.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Information-silk.svg/32px-Information-silk.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" usemap="#ImageMap_e935e2c72e583304" /></span><map name="ImageMap_e935e2c72e583304"><area href="/wiki/Vikipedio:Kiel_legi_la_taksonomion" shape="rect" coords="0,0,50,50" alt="Vikipedio:Kiel legi la taksonomion" title="Vikipedio:Kiel legi la taksonomion" /></map><figcaption>Kiel legi la taksonomion</figcaption></figure></span><b>Homo</b> </th></tr> <tr> <td style="text-align:center;"><small>Troveblo de fosilioj: <a href="/wiki/Plejstoceno" class="mw-redirect" title="Plejstoceno">Plejstoceno</a> - Nun</small> </td></tr> <tr style="text-align:center;"> <td><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Human.svg" class="mw-file-description" title="Bildo de viro kaj virino sur ŝildo sendita en la interstelan spacon kun la kosmoŝipo Pioneer 11."><img alt="Bildo de viro kaj virino sur ŝildo sendita en la interstelan spacon kun la kosmoŝipo Pioneer 11." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/300px-Human.svg.png" decoding="async" width="300" height="374" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/450px-Human.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/600px-Human.svg.png 2x" data-file-width="1060" data-file-height="1320" /></a></span><br /><small><div style="text-align:center">Bildo de viro kaj virino sur ŝildo sendita en la interstelan spacon kun la kosmoŝipo <i><a href="/wiki/Pioneer_11" title="Pioneer 11">Pioneer 11</a></i>.</div></small> </td></tr> <tr style="text-align:center;"> <th style="background-color: pink;"><b><a href="/wiki/Biologia_klasado" title="Biologia klasado">Biologia klasado</a></b> </th></tr> <tr style="text-align:center;"> <td> <table style="margin:0 auto; text-align:left; background:white; border-collapse:separate; border-spacing:2px;"> <tbody><tr valign="top"> <td>Domanio: </td> <td><a href="/wiki/E%C5%ADkariotoj" title="Eŭkariotoj">Eŭkariotoj</a> <i>Eukaryota</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Regno: </td> <td><a href="/wiki/Bestoj" title="Bestoj">Bestoj</a> <i>Animalia</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Filumo: </td> <td><a href="/wiki/%C4%A4orduloj" title="Ĥorduloj">Ĥorduloj</a> <i>Chordata</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Klaso: </td> <td><a href="/wiki/Mamuloj" title="Mamuloj">Mamuloj</a> <i>Mammalia</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Ordo: </td> <td><a href="/wiki/Primatoj" title="Primatoj">Primatoj</a> <i>Primates</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Familio: </td> <td><a href="/wiki/Homedoj" title="Homedoj">Homedoj</a> <i>Hominidae</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Genro: </td> <td><a href="/wiki/Homo_(genro)" title="Homo (genro)">Homo</a> <i>Homo</i><br /><small></small> </td></tr> <tr valign="top"> <td>Specio: </td> <td><i><b>H. sapiens</b></i><br /><small></small> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr style="background-color:pink"> <th style="background-color: pink;"><div style="text-align:center"><a href="/wiki/Dunoma_nomenklaturo" class="mw-redirect" title="Dunoma nomenklaturo">Dunomo</a></div> </th></tr> <tr style="text-align:center;"> <td><b><i><i>Homo sapiens</i></i></b><br /><small><a href="/wiki/Carolus_Linnaeus" class="mw-redirect" title="Carolus Linnaeus">Linnaeus</a>, 1758</small> </td></tr> <tr style="background-color:pink"> <th style="background-color: pink;"><a href="/wiki/Konserva_statuso" title="Konserva statuso">Konserva statuso</a> </th></tr> <tr> <td> <div style="text-align:center"><small><b><a href="/wiki/Konserva_statuso" title="Konserva statuso">Konserva statuso:</a> Sekura</b></small></div> </td></tr> <tr> <th style="background-color: pink;"><div style="text-align:center">Aliaj Vikimediaj projektoj</div> </th></tr> <tr> <td colspan="2" align="center" class="infoboximage"><div class="noprint toccolours" style="float:none;vertical-align: top; padding:0; font-size: 90%; text-align:center;"> <table style="background:transparent;"> <tbody><tr style="background:white; text-align:center; border-top:1px solid #aaa; border-bottom:1px solid #aaa; font-size:x-small;"> <td width="1%"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/" title="commons:"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/17px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="17" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/26px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/34px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </td> <td width="98%"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:People" class="extiw" title="commons:Category:People">Komunejo pri Homo </a> </td></tr></tbody></table></div> </td></tr> <tr><td class="shangu-shablonon infoboximage" colspan="2" style="text-align:center;padding:0"><div class="noprint toccolours" style="border:2px solid #a2a9b1;padding:5px;background-color:pink;color:black;font-size:xx-small;font-weight:normal"><figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q5" title="d:Q5"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/15px-Wikidata-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="8" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/23px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 2x" data-file-width="1050" data-file-height="590" /></a><figcaption></figcaption></figure><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Projekto:%C5%9Cablonoj" title="Projekto:Ŝablonoj"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/15px-Information_icon.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/23px-Information_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/30px-Information_icon.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></a><figcaption></figcaption></figure><span class="noprint plainlinksneverexpand" style="text-align:center"><a href="/wiki/%C5%9Cablono:Taksonomio" title="Ŝablono:Taksonomio">v</a> • <a href="/wiki/%C5%9Cablono-Diskuto:Taksonomio" title="Ŝablono-Diskuto:Taksonomio">d</a> • <a class="external text" href="https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Cablono%3ATaksonomio&action=edit">r</a></span></div></td></tr> </tbody></table> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Pepole_montage.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Pepole montage.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Pepole_montage.jpg/310px-Pepole_montage.jpg" decoding="async" width="310" height="495" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Pepole_montage.jpg/465px-Pepole_montage.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/Pepole_montage.jpg 2x" data-file-width="601" data-file-height="960" /></a><figcaption>Diverseco de vizaĝoj de homoj tra historio, rasoj kaj kulturoj</figcaption></figure> <p><b>Homo</b> (science <i>Homo sapiens</i>) estas speco de <a href="/wiki/Primatoj" title="Primatoj">primato</a>, el la familio de <a href="/wiki/Homedoj" title="Homedoj">homedoj</a>. La vorto «<a href="/wiki/Homo_(genro)" title="Homo (genro)">Homo</a>» estas ankaŭ la nomo de <a href="/wiki/Genro_(biologio)" title="Genro (biologio)">genro</a>, el kiu tiu specio estas ne la unua membro. </p><p>Ĝi estas konscia, pensema, parolkomunikema <a href="/wiki/Animalo" class="mw-redirect" title="Animalo">animalo</a>, subjekto de <a href="/wiki/Socio" title="Socio">socio</a>-<a href="/wiki/Historio" title="Historio">historia</a> agado kaj <a href="/wiki/Kulturo" title="Kulturo">kulturo</a>. Ĝi estas <a href="/wiki/Genro" class="mw-disambig" title="Genro">genro</a> el la <a href="/wiki/Familio" title="Familio">familio</a> <b><a href="/wiki/Homedo" class="mw-redirect" title="Homedo">homedoj</a></b>. El la genro <i>Homo</i> nun vivas nur la <a href="/wiki/Specio" title="Specio">specio</a> <i>Homo sapiens</i>, karakterizata per vertikala teniĝo, racia inteligento kaj parolkapablo. Distinga karakterizo de la homo estas ĝia uzado de altnivela <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvo</a>, ĝia <a href="/wiki/Kulturo" title="Kulturo">kulturo</a> kaj ĝia kapablo fari kompleksajn <a href="/wiki/Laborilo" title="Laborilo">laborilojn</a> kaj uzi ilin por influi la ĉirkaŭan <a href="/wiki/Medio" title="Medio">medion</a> (cetere aliaj animaloj, kiel la <a href="/wiki/%C4%88impanzo" title="Ĉimpanzo">ĉimpanzo</a> kapablas uzi simplajn ilojn). </p><p>La homo aperis rezulte de komplikaj kaj longdaŭraj historio-evoluaj procezoj (Vidu: <a href="/wiki/Prahomo" title="Prahomo">Prahomo</a>). La homo de moderna speco (<i>Homo sapiens</i> - "Homo saĝa") aperis antaŭ ĉirkaŭ 150 000 - 200 000 jaroj, laŭ iuj donitaĵoj eĉ pli frue. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Evoluo_kaj_sistematiko">Evoluo kaj sistematiko</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=1" title="Redakti sekcion: Evoluo kaj sistematiko" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=1" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Evoluo kaj sistematiko"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ĝis en la malfruaj <a href="/wiki/1980-aj_jaroj" title="1980-aj jaroj">1980-aj jaroj</a> <a href="/wiki/Orangutano" title="Orangutano">orangutanoj</a>, <a href="/wiki/Gorilo" title="Gorilo">goriloj</a> kaj <a href="/wiki/%C4%88impanzo" title="Ĉimpanzo">ĉimpanzoj</a> estis kunigitaj en la familio de la <i>homsimioj</i> (<i>Pongidae</i>) kaj kontraŭstaris la familion de la <i>veraj homoj</i> (<i>Hominidae</i>). </p><p>Pro genetikaj komparoj oni tamen pruvis, ke ĉimpanzoj kaj goriloj estas pli parencaj al homoj ol al orangutanoj. De tiam oni kunigis homojn, ĉimpanzojn kaj gorilojn, kune kun iliaj fosiliaj prauloj al kuna <a href="/wiki/Taksono" title="Taksono">taksono</a> (<i>Homininae</i>), kiu staras apud la taksono de la orangutanoj (<i>Ponginae</i>). </p><p>Plenkreska homo havas tipan <a href="/wiki/Korpoalto" title="Korpoalto">korpoalton</a> inter 150 cm kaj 200 cm. Kiel ĉe aliaj vertebruloj, la korpo struktureblas <a href="/wiki/Anatomio" title="Anatomio">anatomie</a> en muskoloskeletan sistemon, internajn <a href="/wiki/Organo" title="Organo">organojn</a>, <a href="/wiki/Nerva_sistemo" title="Nerva sistemo">nervan</a> kaj <a href="/wiki/Sensa_sistemo" title="Sensa sistemo">sensan sistemojn</a>. </p><p>Unika inter parencaj specioj estas ĉefe la seksorganoj de la homo kaj la hararo, kiu povas, almenaŭ dum kelkaj jaroj, seninterrompe kreski. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Homiĝo"><span id="Homi.C4.9Do"></span>Homiĝo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=2" title="Redakti sekcion: Homiĝo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=2" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Homiĝo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Okupiĝas pri la evoluhistorio de la homaro de la komenco ĝis la nuntempa homo la <a href="/wiki/Paleoantropologio" title="Paleoantropologio">paleoantropologio</a>, la <a href="/wiki/Arkeologio" title="Arkeologio">arkeologio</a> kaj la <a href="/wiki/Genetiko" title="Genetiko">genetiko</a>, kiu liveras gravajn datumfontojn por esploro. Multaj procedoj rilate al homiĝo el simiosimilaj prauloj, verŝajne en <a href="/wiki/Orienta_Afriko" title="Orienta Afriko">Orienta Afriko</a>, ankoraŭ ne tute klaras. </p><p>Krom la biologia evoluo, tamen gravas al la homo ankaŭ ĝia kultura evoluo, kiu baziĝas ĉefe je la evoluo de la <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvo</a>. La kultura evoluo de fruaj prauloj de la moderna homo estis dum jarcentmiloj preskaŭ sama. Nur post la estiĝo de la moderna homo plirapidis la kultura evoluo, ĝis kiam fine de la lasta <a href="/wiki/Glaciepoko" title="Glaciepoko">glaciepoko</a> homoj unufoje grandskale ŝanĝis sian medion per la estiĝo de <a href="/wiki/Agrikulturo" title="Agrikulturo">agrikulturo</a> kaj <a href="/wiki/Bestobredado" class="mw-redirect" title="Bestobredado">bestobredado</a>. </p><p>La evoluo de la homo al <i>Homo sapiens</i> verŝajne estiĝis tra specioj, kiuj almenaŭ similis la jenajn: <i><a href="/wiki/Ardipithecus_ramidus" title="Ardipithecus ramidus">Ardipithecus ramidus</a></i>, <i><a href="/wiki/Australopithecus_afarensis" title="Australopithecus afarensis">Australopithecus afarensis</a></i>, <i><a href="/wiki/Homo_rudolfensis" title="Homo rudolfensis">Homo rudolfensis</a></i> / <i><a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">Homo habilis</a></i> kaj <i><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a></i> / <i><a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a></i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Genetika_parenceco">Genetika parenceco</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=3" title="Redakti sekcion: Genetika parenceco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=3" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Genetika parenceco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Hominidae_tree_01.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Hominidae_tree_01.png/220px-Hominidae_tree_01.png" decoding="async" width="220" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Hominidae_tree_01.png/330px-Hominidae_tree_01.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Hominidae_tree_01.png/440px-Hominidae_tree_01.png 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1876" /></a><figcaption>Procentaj diferencoj de la bazaj paroj inter homoj kaj homedoj. De maldekstre dekstren: <a href="/wiki/Orangutano" title="Orangutano">orangutanoj</a>, <a href="/wiki/Gorilo" title="Gorilo">goriloj</a>, homoj, <a href="/wiki/Eta_%C4%89impanzo" title="Eta ĉimpanzo">bonoboj</a> kaj <a href="/wiki/%C4%88impanzo" title="Ĉimpanzo">ĉimpanzoj</a></figcaption></figure> <p>La homa <a href="/wiki/Genaro" title="Genaro">genaro</a>, kiel tiu de ĉiu <a href="/wiki/E%C5%ADkariotoj" title="Eŭkariotoj">eŭkarioto</a>) entenas kaj kodigajn kaj ne-kodigajn <a href="/wiki/DNA" title="DNA">DNA-sekvencojn</a>, kiuj ofte <a href="/wiki/Homologio" class="mw-redirect" title="Homologio">homologas</a> al tiuj de parencaj vivuloj kaj kiuj ofte estas tute identaj al la DNA-sekvencoj de tre parencaj specioj, kiel tiuj de la grandaj simioj. </p><p>Genetikaj analizoj evidentigis, ke la <a href="/wiki/Genetika_diverseco" title="Genetika diverseco">genetika diverseco</a> estas ĉe la homo, kompare al aliaj homedoj, malgranda. Tion fakuloj klarigas per la portempe tre malalta <a href="/wiki/Populacio" title="Populacio">populacio</a> (ĉerande de formorto).<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Laŭ la simileco de la DNA-sekvencoj de diversaj specioj eblas kalkuli la parencecon inter ili: tiel evidentigis genetikaj analizoj, ke <a href="/wiki/Eta_%C4%89impanzo" title="Eta ĉimpanzo">bonoboj</a>, <a href="/wiki/%C4%88impanzo" title="Ĉimpanzo">ĉimpanzoj</a>, <a href="/wiki/Gorilo" title="Gorilo">goriloj</a> kaj <a href="/wiki/Orangutano" title="Orangutano">orangutanoj</a> (laŭ tiu vico) estas la plej proksimaj parencoj de la homo. </p><p>Publikiĝis esploro en la jaro 2010, kiu evidentigas, ke 1 ĝis 4 procentoj de la DNA de <a href="/wiki/Neandertala_homo" title="Neandertala homo">Neandertala homo</a> atingis la <a href="/wiki/Genprovizo" title="Genprovizo">genprovizon</a> de ne-afrikaj homoj pere de <a href="/wiki/Genfluo" title="Genfluo">genfluo</a>.<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Disvastiĝo_de_la_moderna_homo_sur_la_tero"><span id="Disvasti.C4.9Do_de_la_moderna_homo_sur_la_tero"></span>Disvastiĝo de la moderna homo sur la tero</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=4" title="Redakti sekcion: Disvastiĝo de la moderna homo sur la tero" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=4" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Disvastiĝo de la moderna homo sur la tero"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kontraŭe al pluraj teorioj de la arkaika <i>Homo sapiens</i> troviĝis kraniaj ostoj de <i>Homo sapiens idaltu</i> el <a href="/wiki/Etiopujo" class="mw-redirect" title="Etiopujo">Etiopujo</a> de antaŭ 160 000 jaroj. Tio estas la plej malnova <a href="/wiki/Fosilio" title="Fosilio">fosilio</a> sendube ligita al la biologia moderna homo. Pli multaj el tiaj trovaĵoj datiĝas de antaŭ 100 000 jaroj. Ĉiuj nuntempaj homoj estas tre proksimaj parencoj, pli proksimaj ol aliaj biologiaj specioj, kiel evidentigis <a href="/wiki/Molekula_biologio" title="Molekula biologio">molekulbiologiaj</a> esploroj ĉe <a href="/wiki/RRNA" title="RRNA">RRNA</a> kaj <a href="/wiki/Mitokondrio" title="Mitokondrio">mitokondria</a> <a href="/wiki/DNA" title="DNA">DNA</a>. La plej grandaj diferencoj troveblas ene de la afrika populacio. Populacioj ekster Afriko estas, krom kelkaj grupoj elmigrintaj nur relative malfrue el Afriko - genetike tre samformaj. Multaj trovaĵoj subtenas la tiel nomatan <a href="/wiki/Deveno" class="mw-redirect" title="Deveno">teorion "el Afriko"</a>, laŭ kiu la disvastiĝo de la homo estiĝis sur la afrika kontinento. Dum longa tempo la specio vivis en Afriko samepoke kiel la <a href="/wiki/Neandertala_homo" title="Neandertala homo">Neandertala homo</a> en <a href="/wiki/E%C5%ADropo" title="Eŭropo">Eŭropo</a>, kiu estis aparte adaptita al la vivo en mezaj ĝis arktaj regionoj. </p><p>Unue en la proksima oriento, ekde la frua <a href="/wiki/%C5%9Ctonepoko" title="Ŝtonepoko">ŝtonepoko</a> ankaŭ en Eŭropo, vivis Neandertaluloj kaj <i>Homo sapiens</i> samtempe en la samaj regionoj. Tiu kunvivado daŭris ĉirkaŭ 60 000 jarojn en la proksima oriento kaj apenaŭ 10.000 jarojn en Mezeŭropo. Sciencistoj supozis ĝis nun, ke la disvastiĝo de <i>Homo sapiens</i> de la <a href="/wiki/Balkana_montaro" title="Balkana montaro">Balkana montaro</a> ĝis la <a href="/wiki/Ibera_Duoninsulo" class="mw-redirect" title="Ibera Duoninsulo">Ibera duoninsulo</a> daŭris ĉirkaŭ 7.000 jarojn. Paul Melars de la <a href="/wiki/Universitato_de_Kembri%C4%9Do" title="Universitato de Kembriĝo">Universitato de Kembriĝo</a> raportis en la jaro 2006 en la scienca ĵurnalo <i>Nature</i>, ke necesis verŝajne nur 5.000 jaroj. Iuj grupoj disvastiĝis laŭ la <a href="/wiki/Pada_Ebena%C4%B5o" title="Pada Ebenaĵo">Pada Ebenaĵo</a> en Italujo, aliaj elektis la vojon tra la valo de la <a href="/wiki/Danubo" title="Danubo">Danubo</a>, ankaŭ aliaj atingis preskaŭ <a href="/wiki/Siberio" title="Siberio">Siberion</a>. </p><p>La disvastiĝrapido estis meze po 400 metroj jare. La atlantikan marbordon de la <a href="/wiki/Ibera_duoninsulo" class="mw-redirect" title="Ibera duoninsulo">ibera duoninsulo</a> atingis <i>Homo sapiens</i> plej frue antaŭ 41 000 jaroj, eble pli malfrue. Novaj scioj devenas de reviziitaj rezultoj de karbondatumoj (<a href="/wiki/Radiokarbona_datado" title="Radiokarbona datado">C14-datado</a>), laŭ kiuj ankaŭ verŝajnas pli mallonga kunviva epoko kun Neandertaluloj en Eŭropo. Sed ĉar el la epoko antaŭ pli ol 30 000 jaroj ekzistas nur unu eŭropa ostotrovaĵo de <i>Homo sapiens</i>, tio estas ĉirkaŭ 31 000 jarojn maljuna kranio el Ĉeĥio, mankas komparelementoj. La supozitaj ĝis 40 000 jarojn aĝaj trovaĵoj el Cro-Magnon kaj Schwaben evidentiĝis fakte maksimume 30 000 jarojn (Cro-Magnon) kaj 5 000 jarojn (Schwaben) aĝaj post radiokarbona ekzameno. Iuj kulturaĵoj, kiaj la ekstera formo de ŝtonaj iloj kaj grotdesegnaĵoj, ŝajne pli similiĝis en regionoj de kunvivado. </p><p>Laŭ nuntempaj scioj malverŝajnas, ke la du specioj multe miksiĝis: la plej multaj fosilioj montras rekte rekoneblajn <a href="/wiki/Morfologio" class="mw-disambig" title="Morfologio">morfologiajn</a> diferencojn. La plej novaj molekulgenetikaj analizoj de mitokondria DNA kontraŭas miksiĝon de la du specioj, sed tio ankoraŭ esploreblas. La nuntempe jam vasta trovaĵaro, ĉefe el la proksima oriento, montras kunvivadon de tiuj genetike tre malsamaj biologiaj specioj. Ili konis unu la alian, sed ne emis miksiĝi, aŭ se jes, tiam oni ne scias pri eblaj idoj. En la proksima oriento ili laŭvice plurfoje setlis en la samaj lokoj. </p><p>Alternativa, antaŭe disvastiĝinta teorio supozas, ke <i>Homo sapiens</i> evoluis en diversaj lokoj de la tero el <i>Homo erectus</i>. Laŭ la plej lastaj molekulgenetikaj esploroj, tiu teorio estas ege malverŝajna. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Taksonoj">Taksonoj</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=5" title="Redakti sekcion: Taksonoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=5" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Taksonoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Homo_antecessor_reconstruccion.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Homo_antecessor_reconstruccion.jpg/230px-Homo_antecessor_reconstruccion.jpg" decoding="async" width="230" height="183" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Homo_antecessor_reconstruccion.jpg/345px-Homo_antecessor_reconstruccion.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Homo_antecessor_reconstruccion.jpg/460px-Homo_antecessor_reconstruccion.jpg 2x" data-file-width="1707" data-file-height="1357" /></a><figcaption>Rekonstruaĵo de la kranio de la <i><a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a></i> "Knabo de Gran Dolina" (Museu d'Arqueologia de Catalunya, <a href="/wiki/Barcelono" title="Barcelono">Barcelono</a>).</figcaption></figure> <ul><li><i><a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_rudolfensis" title="Homo rudolfensis">Homo rudolfensis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">Homo habilis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_neanderthalensis" class="mw-redirect" title="Homo neanderthalensis">Homo neanderthalensis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Homo_sapiens" class="mw-redirect" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></i> alternative <a href="/wiki/Homo_de_Kro_Magnon" title="Homo de Kro Magnon">Homo de Kro Magnon</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Biologio">Biologio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=6" title="Redakti sekcion: Biologio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=6" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Biologio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Enspecia_diverseco">Enspecia diverseco</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=7" title="Redakti sekcion: Enspecia diverseco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=7" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Enspecia diverseco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Homoj estas <a href="/w/index.php?title=Apartseksa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Apartseksa (paĝo ne ekzistas)">apartseksa</a> specio (individuoj estas dividitaj inter vira kaj ina <a href="/wiki/Sekso" title="Sekso">seksoj</a>, kaj la sekso de individuo ne ŝanĝiĝas dum ties vivo).<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> La plej granda genetika malsamo ene de la homa specio estas <a href="/w/index.php?title=Seksaj_malsamoj_%C4%89e_homoj&action=edit&redlink=1" class="new" title="Seksaj malsamoj ĉe homoj (paĝo ne ekzistas)">tiu inter virhomoj kaj hominoj</a>. Dum la <a href="/w/index.php?title=Nukleotida_diverseco&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nukleotida diverseco (paĝo ne ekzistas)">nukleotida diverseco</a> de samseksaj individuoj el diversaj homaj populacioj ne superas 0.1%–0.5%, la genetika diverseco inter <a href="/wiki/Viro" title="Viro">virhomo</a> kaj <a href="/wiki/Virino" title="Virino">homino</a> estas inter 1% kaj 2%. Averaĝe viroj estas pli pezaj je 15% kaj pli altaj je 15 cm ol virinoj.<sup id="cite_ref-Gustafsson_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-Gustafsson-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-NHANES_III_data_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-NHANES_III_data-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> La supra korpo de viro estas averaĝe pli forta je 40–50% kaj la malsupra korpo je 20–30% ol tiu de sampeza virino pro pli granda kvanto da muskola histo kaj kaj pli grandaj muskolfibroj.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Virinoj ĝenerale havas pli grandan proporcion da <a href="/wiki/Grasa_histo" title="Grasa histo">graso</a> ol viroj.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Virinoj havas <a href="/w/index.php?title=Ha%C5%ADta_koloro_%C4%89e_homoj&action=edit&redlink=1" class="new" title="Haŭta koloro ĉe homoj (paĝo ne ekzistas)">pli helan haŭton</a> ol sampopulaciaj viroj; oni klarigas tion el pli granda bezono de vitamino D dum gravedo kaj <a href="/wiki/Laktado" class="mw-redirect" title="Laktado">laktado</a>.<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Pro la kromosoma seksodetermina mekanismo de homoj, iuj genetikaj kondiĉoj kaj <a href="/wiki/Malsano" title="Malsano">malsanoj</a>, kiuj fontas el genvarioj sur kromosomo X aŭ Y, aperas nur ĉe viroj aŭ nur ĉe virinoj.<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Eĉ se oni kalkulas je la efikoj de korpa pezo kaj volumeno, vira voĉo estas ankoraŭ pli basa je proksimume <a href="/wiki/Okto" title="Okto">okto</a> ol ina.<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Virinoj havas pli longan <a href="/wiki/Vivda%C5%ADro" title="Vivdaŭro">vivdaŭron</a> ol viroj en preskaŭ ĉiu homa populacio.<sup id="cite_ref-WHO_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-WHO-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Krom viraj kaj inaj homoj, malofte ankaŭ okazas <a href="/wiki/Intersekseco" title="Intersekseco">intersekseco</a>.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Antropologio">Antropologio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=8" title="Redakti sekcion: Antropologio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=8" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Antropologio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r8860200">.mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#f9f9f9;border:1px solid #aaa;padding:0.5em;font-style:italic}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#202122;color:white;border:1px solid #333333}html.skin-theme-clientpref-light .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#F9F9F9;color:black;border:1px solid #AAAAAA}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#202122;color:white;border:1px solid #333333}}</style> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Antropologio" title="Antropologio">Antropologio</a>.</div> <p><b>Antropologio</b> estas la scienca studo pri la homo, kiu celas priskribi kaj analizi ĝin laŭ aspektoj kulturaj kaj sociaj (<a href="/wiki/Kultura_antropologio" title="Kultura antropologio">kultura aŭ socia antropologio</a>) aŭ biologiaj kaj fizikaj (biologia aŭ fizika antropologio). La vorto "antropologio" deriviĝas de la grekaj vortoj <i>anthropos</i> (homo) kaj <i>logia</i> (<a href="/wiki/Scienco" title="Scienco">scienco</a>). Inter la studbranĉoj de antropologio inkludiĝas <a href="/wiki/Arkeologio" title="Arkeologio">arkeologio</a>, <a href="/wiki/Etnografio" title="Etnografio">etnografio</a>, <a href="/wiki/Etnologio" title="Etnologio">etnologio</a>, <a href="/wiki/Lingvistiko" title="Lingvistiko">lingvistiko</a> kaj <a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">sociologio</a>. Pli subaj fakoj estas ekzemple <a href="/wiki/Man%C4%9Dantropologio" title="Manĝantropologio">manĝantropologio</a>, muzika antropologio kaj aliaj. </p><p>Tiu fako ekis per la studo de la vivmaniero de diversaj popoloj en diversaj geografiaj areoj, ĉefe en komparo kun la vivmaniero de <a href="/wiki/Okcidento" title="Okcidento">okcidenta</a> civilizo, kio ja temis pri eŭropisma sinteno. Pli aktuale antropologio fokusas al studo de partikularaj trajtoj de la homa socia vivo, ekzemple cele al analizo kaj konservo de sciaro, kultura enhavo ktp. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Sociologio">Sociologio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=9" title="Redakti sekcion: Sociologio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=9" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Sociologio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">Sociologio</a>.</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:WomanFactory1940s.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/WomanFactory1940s.jpg/280px-WomanFactory1940s.jpg" decoding="async" width="280" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/WomanFactory1940s.jpg/420px-WomanFactory1940s.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/WomanFactory1940s.jpg/560px-WomanFactory1940s.jpg 2x" data-file-width="7296" data-file-height="5656" /></a><figcaption>"<a href="/wiki/Rosie_la_nitistino" title="Rosie la nitistino">Rosie la nitistino</a>" estis ikona simbolo de la usonaj klopodoj dum la <a href="/wiki/Dua_mondmilito" class="mw-redirect" title="Dua mondmilito">Dua mondmilito</a> kaj elirpunkto por rompo de <a href="/wiki/Genra_rolo" title="Genra rolo">genraj roloj</a> pro militepokaj necesoj.</figcaption></figure> <p><b>Sociologio</b> estas <a href="/wiki/Sociaj_sciencoj" class="mw-redirect" title="Sociaj sciencoj">socia scienco</a>, kiu pristudas la strukturojn, funkciojn kaj evoluojn de homa <a href="/wiki/Socio" title="Socio">socio</a>. Ĝi koncernas sociajn regulojn kaj procezojn, kiuj kunigas kaj apartigas homojn ne nur kiel individuojn, sed ankaŭ kaj ĉefe kiel anojn de grupoj, societoj, sociaj klasoj, nivelaj tavoloj, aĝogrupoj, seksoj kaj seksaj tendencoj kaj institucioj. </p><p>Ĉar sociologio estas vasta scienco, ĝi ne povas esti facile difinita eĉ de sociologoj mem. Ĝi ne koncentriĝas en specifa sfero de socia vivo, male al aliaj sociaj sciencoj, ekzemple <a href="/wiki/Politika_scienco" title="Politika scienco">politika scienco</a> kaj <a href="/wiki/Ekonomiko" title="Ekonomiko">ekonomiko</a>. Sociologoj celas priskribi la kunvivadon en komunumoj kaj socioj ĝenerale. Tio tuŝas la homan socion el multaj niveloj kaj vidpunktoj: historio de la kunloĝado, nomadismo kaj malnomadigo, ekonomiaj rilatoj, kunlaborado kaj konkurenco, disdivido de laborfortoj, seksaj rilatoj, <a href="/wiki/Familio" title="Familio">familio</a> kaj aliaj homaj grupigoj (<a href="/wiki/Klano" title="Klano">klano</a>, <a href="/wiki/Tribo" title="Tribo">tribo</a>, <a href="/wiki/Nacio" title="Nacio">nacio</a>, <a href="/wiki/Popolo" title="Popolo">popolo</a> ktp.) kaj kiel tio estas rigardate ene de la homa specio kun simileco kaj malsimileco al aliaj animalaj specioj. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Demografio">Demografio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=10" title="Redakti sekcion: Demografio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=10" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Demografio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Demografio" title="Demografio">Demografio</a>.</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Population_density.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Population_density.png/380px-Population_density.png" decoding="async" width="380" height="190" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Population_density.png/570px-Population_density.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Population_density.png/760px-Population_density.png 2x" data-file-width="4320" data-file-height="2160" /></a><figcaption>Mondomapo kun loĝdenseco montras proksimume la geografian distribuadon de la homoj sur la tera surfaco. Evidentas en kiuj mondoregionoj <a href="/wiki/Trolo%C4%9Digo" class="mw-redirect" title="Troloĝigo">troloĝigo</a> povas rezulti en granda problemo por la homaj socioj, nome en <a href="/wiki/Suda_Azio" title="Suda Azio">Suda</a> kaj <a href="/wiki/Orienta_Azio" title="Orienta Azio">Orienta Azio</a>.</figcaption></figure> <p><b>Demografio</b> (de la <a href="/wiki/Greka_lingvo" title="Greka lingvo">grekaj</a> vortoj <i>δῆμος</i> [demos] = "la popolo", kaj <i>γραφειν</i> [grafejn] = "priskribi") aŭ Popolscienco estas la scienco, kiu priskribas la kvantajn aspektojn de la popoloj, tio estas de la homaj grupoj. Tio inkluzivas la proporcion de la grupoj laŭ aĝo, sekso, nacieco, etneco, profesio kaj tiel plu. Foje oni uzas la vorton <i>demografio</i> por nomi la procezojn, kiujn esploras la scienco demografio mem: ekzemple, en kuntekstoj "demografiaj problemoj", "zorgiga demografio" kaj aliaj. </p><p>Demografio havas komunaĵojn kun aliaj sciencoj, nome kun <a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">sociologio</a>, <a href="/wiki/Antropologio" title="Antropologio">antropologio</a>, <a href="/wiki/Historio" title="Historio">historio</a> kaj ankaŭ <a href="/wiki/Statistiko" title="Statistiko">statistiko</a>. </p><p>La demografio estas la kvanta kalkulado kaj kompreno de la loĝantaroj kaj de iliaj dinamikoj ekde karakterizoj kiel la naskiĝkvanto, la fekundiĝkvanto, la mortokvanto, la geedziĝokvanto kaj la <a href="/wiki/Migrado" title="Migrado">migrado</a>. La tasko de la demografoj konsistas je analizado de la vario de tiuj fenomenoj en la daŭro kaj la spaco, rilate al la sociaj-ekonomiaj kaj kulturaj rondoj. La demografoj havas rimedon al diversaj metodoj por ekspliki la demografiajn fenomenojn. Ili ĉerpas interalie en la konoj de proksimaj lernofakoj, kiel la sociologio, la ekonomio, la geografio kaj la historio k.t.p., por ke iliaj interpretado estu la pli ĝusta eble. Do la demografio transpasas larĝe la kadron de la statistika analizo kaj permesas esplori la fenomenojn kiuj trafas la loĝantarojn en kuna perspektivo. </p><p>La aktuala homaro frontas gravajn problemojn al kiuj la demografio klopodas havigi informaron kaj detalajn nombrojn, necesajn por poste entrepreni efikajn politikajn decidojn kiuj helpu la plibonigojn de la vivkondiĉojn de homoj. Ekzemple <a href="/wiki/Trolo%C4%9Digo" class="mw-redirect" title="Troloĝigo">troloĝigo</a>, amasaj <a href="/wiki/Migrado" title="Migrado">migradoj</a> en malfacilaj kondiĉoj, <a href="/wiki/Rifu%C4%9Dinto" title="Rifuĝinto">rifuĝintoj</a> el diversaj konfliktoj kaj malriĉaj areoj estas kelkaj el la defioj al kiuj la demografiaj studoj havigu elementajn sciarojn. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Psikologio">Psikologio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=11" title="Redakti sekcion: Psikologio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=11" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Psikologio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Psikologio" title="Psikologio">Psikologio</a>.</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg/220px-A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg" decoding="async" width="220" height="388" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg/330px-A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg/440px-A_Treatise_of_Human_Nature_by_David_Hume.jpg 2x" data-file-width="1133" data-file-height="2000" /></a><figcaption><i>A Treatise Of Human Nature: Being An Attempt To Introduce The Experimental Method Of Reasoning Into Moral Subjects</i>. Por John Noon, 1739.</figcaption></figure> <p><b>Psikologio</b>, <b>psiĥologio</b> (de la <a href="/wiki/Greka_lingvo" title="Greka lingvo">greka</a> <i>psiĥe</i> 'animo', 'menso' kaj <i>logos</i> 'studo'), aŭ <b>psikoscienco </b>aŭ eĉ<b> mensoscienco</b>, estas la <a href="/wiki/Scienco" title="Scienco">scienco</a> kiu studas la homan <a href="/wiki/Konduto" title="Konduto">konduton</a>. Alivorte, ĝi pritraktas <a href="/wiki/Menso" title="Menso">menson</a>, <a href="/wiki/Konscio" title="Konscio">konscion</a>, <a href="/wiki/Konduto" title="Konduto">konduton</a>, <a href="/wiki/Nekonscio" title="Nekonscio">nekonscion</a>, ktp. Aplike, ĝi studas la funkciojn kaj problemojn de la homa menso, interalie, psikopatologion, <a href="/wiki/Kogno" title="Kogno">kognon</a>, <a href="/wiki/Emocio" title="Emocio">emociojn</a>, <a href="/wiki/Son%C4%9Do" title="Sonĝo">sonĝojn</a>, <a href="/wiki/Deziro" title="Deziro">dezirojn</a> ktp. Resume temas pri la studo de homo, konsiderata kiel unuopa individuo, nome kiel <a href="/wiki/Persono" title="Persono">persono</a>, do tute male al sociologio kaj antrolopogio. Psikologio malsamas al <a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">sociologio</a>, <a href="/wiki/Antropologio" title="Antropologio">antropologio</a>, <a href="/wiki/Ekonomiko" title="Ekonomiko">ekonomiko</a> kaj <a href="/wiki/Politika_scienco" title="Politika scienco">politika scienco</a> en tio ke ĝi studas la mensajn procezojn kaj konduton de unuopuloj (sole aŭ grupe) anstataŭ la konduton de tuta grupo. Psikologio malsamas al <a href="/wiki/Biologio" title="Biologio">biologio</a> kaj <a href="/wiki/Ne%C5%ADroscienco" title="Neŭroscienco">neŭroscienco</a> (neŭrologio) en tio ke ĝi ne studas la biologiajn kaj neŭronajn procezojn, sed studas mensajn procezojn kaj kiel ili interrilatas. Psikologio estas multflanka scienco, kiun oni ne povas tute kategoriigi kiel nur <a href="/wiki/Naturscienco" title="Naturscienco">naturscienco</a>, <a href="/wiki/Socia_scienco" title="Socia scienco">socia scienco</a> aŭ <a href="/wiki/Homa_scienco" title="Homa scienco">homa scienco</a>. Ĝi havas ecojn de ĉiuj tri grupoj. </p><p>La konsidero de homo kiel unuopulo estas alia trajto kiu diferencas homojn de aliaj animalaj specioj. Persono havas <a href="/wiki/Propra_nomo" title="Propra nomo">propran nomon</a>, faras apartajn specifajn agojn, havas apartan menson ktp. Dume la aliaj animaloj agadas are, grupe, senrilate al individueco; ilia vivo regata de <a href="/wiki/Instinkto" title="Instinkto">instinkto</a> rezultas en pli socia kaj komuna agado kaj kondutaro, kion ja studas la <a href="/wiki/Etologio" title="Etologio">etologio</a>. Nur kelkaj malmultaj bestoj povas iam kaj iel esti konsiderataj kiel unuopaj individuoj, nome psikologie, tio estas <a href="/wiki/Aldomigo" class="mw-redirect" title="Aldomigo">aldomigitaj bestoj</a> kaj <a href="/wiki/Maskoto" title="Maskoto">maskotoj</a> kiuj vivas en proksima rilato al homoj kun kiu ili povas kunhavi se ne komunajn almenaŭ rilatajn trajtojn, kiel ekzemple propra nomo, altiraj rilatoj ktp. </p><p><a href="/wiki/Socia_psikologio" title="Socia psikologio">Socia psikologio</a> estas la scienca studo pri kiel la homaj pensoj, sentoj, kaj kondutoj estas influitaj per la fakta, imaga, aŭ implica ĉeesto de aliaj. En ĉi tiu difino, "scienca" signifas la <a href="/wiki/Empiriismo" title="Empiriismo">empirian</a> metodon de esplorado. La esprimoj, pensoj, sentoj, kaj kondutoj inkludas ĉiujn psikologiajn variablojn, kiuj estas mezureblaj ĉe homo. La deklaro ke aliaj povas esti imagitaj aŭ implicitaj sugestas tion, ke probable oni estas ema influiĝi de socio eĉ kiam neniuj aliaj homoj ĉeestas, kiel kiam oni spektas <a href="/wiki/Televido" title="Televido">televidon</a>, aŭ sekvas internigitajn <a href="/wiki/Kulturo" title="Kulturo">kulturajn normojn</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Socia_estaĵo"><span id="Socia_esta.C4.B5o"></span>Socia estaĵo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=12" title="Redakti sekcion: Socia estaĵo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=12" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Socia estaĵo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Socio" title="Socio">Socio</a>.</div><p>La nocio "Homo" estas neapartigebla disde la <a href="/wiki/Socio" title="Socio">socio</a>, kie li kunvivas kaj kies parto li estas, kaj ankaŭ disde <a href="/wiki/Kulturo" title="Kulturo">kulturo</a>, <a href="/wiki/Scienco" title="Scienco">scienco</a>, <a href="/wiki/Ekonomio" title="Ekonomio">ekonomio</a> kaj aliaj agadsferoj. Vidu ankaŭ: <a href="/wiki/Homaro" title="Homaro">homaro</a>. </p><p>Homa socio estas tiu kiu estas konsiderata komponita de homoj per si mem, nome de loĝantoj kaj ilia medio, tio estas ene de ilia <a href="/wiki/Medio" title="Medio">medio</a>, ĉio tio interrilate kun komuna projekto, kiu havigas al ili identecon de aparteno. Tiel, la termino referencas al homa grupo kun <a href="/wiki/Ekonomio" title="Ekonomio">ekonomiaj</a>, ideologiaj kaj <a href="/wiki/Politiko" title="Politiko">politikaj</a> ligiloj. Tia socio superas la koncepton de naci-ŝtato, kio rezultas en la nuntempa homa socio kiel socio de nacioj, de ŝtatoj ktp. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Habitato">Habitato</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=13" title="Redakti sekcion: Habitato" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=13" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Habitato"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:La_m_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/La_m_2.jpg/280px-La_m_2.jpg" decoding="async" width="280" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/La_m_2.jpg/420px-La_m_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/La_m_2.jpg/560px-La_m_2.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1700" /></a><figcaption><a href="/wiki/Grandurbo" class="mw-redirect" title="Grandurbo">Grandurbo</a> <a href="/wiki/Monterrey" class="mw-redirect" title="Monterrey">Monterrey</a>. La homa estaĵo estas kapabla komplete modifi sian medion por adapti ĝin al siaj necesoj aŭ kiel simpla konsekvenco de sia agadaro.</figcaption></figure> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Homa_geografio" title="Homa geografio">Homa geografio</a>.</div> <p>Rilate al la kapablo de homo por realigi grandajn mediajn modifojn, oni diras, ke <i>Homo sapiens</i> estas fakte povega agento <a href="/wiki/Geomorfologio" title="Geomorfologio">geomorfologia</a>; en tiu kaj aliaj sencoj la homa estaĵo estas aktuale la plej pova <a href="/wiki/Pintopredanto" title="Pintopredanto">pintopredanto</a> kaj la specio plej pova de la planedo. Tamen, ĝi pluestas fragila antaŭ eblaj <a href="/wiki/Natura_katastrofo" class="mw-redirect" title="Natura katastrofo">naturaj katastrofoj</a>, kiel glaciepokoj, <a href="/wiki/Klimata_%C5%9Dan%C4%9Do" title="Klimata ŝanĝo">klimata ŝanĝo</a>, <a href="/wiki/Epidemio" title="Epidemio">epidemioj</a>, ktp., por kiuj eble la homo mem kontribuis. Kaj krome povas okazi ankaŭ aliaj amasmortoj aŭ amaskatastrofoj, okazigitaj nur per la agado homa mem, kiel <a href="/wiki/Milito" title="Milito">militoj</a>, <a href="/wiki/Genocido" title="Genocido">genocidoj</a>, incendioj, medidetruo, poluado, kontraŭnatura kondutaro ktp. </p><p><i>Homo sapiens</i>, kiel animalo tre suferema en la natura medio, estas tre dependa de la <a href="/wiki/Teknologio" title="Teknologio">teknologio</a> (tio estas: ĝi estas dependa de la <a href="/wiki/Scienco" title="Scienco">scienco</a>, eĉ se tiu estas primitiva), kaj tiel oni diras pri <i>Homo sapiens</i> (homo kiu scias) ke temas pri <i><a href="/wiki/Homo_faber" title="Homo faber">Homo faber</a></i> (homo kiu faras). </p><p>Eble, ĉar ĉiu sistemo renutrita de natura maniero iam alvenas al sia fino, la fino de ekosistemo alvenas kiam la vivo sukcesis evolui ĝis akiro de homoj kun grado de konscio kapablaj programi sin pere de la ricevita <a href="/wiki/Eduko" title="Eduko">eduko</a> kaj ne laŭ tio termodinamike eltenebla. La eduko estas tiel la evidenta pruvo, ĉu la homoj estas parto de <a href="/wiki/Sistemo" title="Sistemo">sistemo</a> eĉ pli granda aŭ la homoj klopodas sendependigi sin entute, establante proprajn formojn akiri siajn <a href="/wiki/Rimedo" title="Rimedo">rimedojn</a>, sen atenti tiujn jam establitajn de la propra <a href="/wiki/Naturo" title="Naturo">naturo</a> mem. </p><p>Por ekzemplo, la naturo havigas al homo fizikajn kapablojn por akiri nutraĵojn el la ĉirkaŭa medio per maniero termodinamike efika. La homoj establas, ke plej bone estas raciigi la rimedojn kiujn la naturo havigas kaj produkti kaj fabriki ilin industrie, aplikante procezojn kiuj ne okazas nature, pliigante la energian <a href="/wiki/Konsumo" title="Konsumo">konsumon</a> por reprocezi ion kio jam ekzistas ampleksigante ĝin ĝis igi ĝin io tute nenecese termodinamike, kiel pro la faktoj transportegi la manĝaĵojn el malproksimege hejmen, interveni la genetikajn kodojn de la nutrospecioj tiel ke tiuj estu rezistantaj al malsanoj, influi sur nutraĵoj kiuj havu aŭ ne havu <a href="/wiki/Semo" class="mw-redirect" title="Semo">semojn</a>, havu aŭ ne havu specifajn formojn, teksturojn, kolorojn, gustojn ktp., kio eble komfortigas la vivon de homoj sed ignoras la rezultojn de ĉiuj tiuj modifoj sur la diversaj genetikaj strukturoj kaj tiel ĉu la posteularo havos fundamentajn karakterojn por survivi en natura medio aŭ ĉu male tiu estos tia ke la homoj dependos tiom forte de la artefarita medio ke ajna modifo de tiu medio malkapabligos la vivon kaj okazigos formorton. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Racia_estaĵo"><span id="Racia_esta.C4.B5o"></span>Racia estaĵo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=14" title="Redakti sekcion: Racia estaĵo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=14" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Racia estaĵo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Parolkapablo_kaj_semiotiko">Parolkapablo kaj semiotiko</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=15" title="Redakti sekcion: Parolkapablo kaj semiotiko" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=15" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Parolkapablo kaj semiotiko"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">Lingvo</a>, <a href="/wiki/Lingvaro" class="mw-redirect" title="Lingvaro">Lingvaro</a>, <a href="/wiki/Idiomo" title="Idiomo">Idiomo</a>, <a href="/wiki/Lingvistiko" title="Lingvistiko">Lingvistiko</a>, <a href="/wiki/Natura_lingvo" title="Natura lingvo">Natura lingvo</a> kaj <a href="/wiki/Homa_komunikado" title="Homa komunikado">Homa komunikado</a>.</div><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Heidegger_2_(1960).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Heidegger_2_%281960%29.jpg/240px-Heidegger_2_%281960%29.jpg" decoding="async" width="240" height="338" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Heidegger_2_%281960%29.jpg 1.5x" data-file-width="356" data-file-height="502" /></a><figcaption>Heidegger meditis pri la rolo de la komunikado, la parolo kaj la lingvo por la esenco de la homo.</figcaption></figure> <p>Parolkapablo estas termino uzata por la homa komunikado bazata sur la interpretado, kiel por la homaj komunikrimedoj, sed plej ofte la termino referencas al tio kion la homoj uzas por la ĉiutaga komunikado, tio estas, la naturaj aŭ artefaritaj lingvoj. La komunikkapablo estas universala fenomeno uzata nature de kaj personoj kaj de aliaj animaloj. Tameno, filozofoj kiel <a href="/wiki/Martin_Heidegger" title="Martin Heidegger">Martin Heidegger</a> konsideris, ke la lingvokapablo mem estas propre posedaĵo de la homo. Estas fama la tezo de Heidegger laŭ kiu la lingvokapablo estas la hejmo de la ento (<i>Haus des Seins</i>) kaj la domo de la homa esenco. Tiu kriterio estas simila al tiu de <a href="/wiki/Ernst_Cassirer" title="Ernst Cassirer">Ernst Cassirer</a>, kiu difinis la <i>Homo sapiens</i> kiel <i>esence <a href="/wiki/Simbolo" title="Simbolo">simbolema</a> animalo</i>; kaj tial estas preskaŭ maleble supozi homan <a href="/wiki/Pensado" title="Pensado">pensaron</a> sen la helpo de la simboloj, partikulare de la <a href="/wiki/Signifofaranto" class="mw-redirect" title="Signifofaranto">signifofarantoj</a> kiuj subestas kiel esencaj fundamentoj por ajna kompleksa pensaro kiu transcendas al io instinkta. Kaj tio estas la plej indikita diferenco inter la komunikado de homoj disde tiu de aliaj animaloj, nome la <a href="/wiki/Instinkto" title="Instinkto">instinkto</a>, kiu estas la bazo de la animala komunikado, nome la necesoj por manĝo, reproduktado, survivado de la individuo, survivado de la genoj, survivado de la specio ktp. Male homoj sentas kromajn necesojn aŭ plaĉojn, nome tendenco al spirita, medita, arta sentoj. </p><p>Aktuale la homa specio montras tiun faceton parolante ĉirkaŭ 6000 diversajn <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvojn</a>; tamen pli ol la duono de la 7000 milionoj de personoj kiuj aktuale formas la homan komunumon, parolas almenaŭ unu de la jenaj plej parolataj lingvoj: <a href="/wiki/Mandarena_%C4%89ina" class="mw-redirect" title="Mandarena ĉina">mandarena ĉina</a>, <a href="/wiki/Hispana" class="mw-redirect" title="Hispana">hispana</a>, <a href="/wiki/Angla" class="mw-redirect" title="Angla">angla</a>, <a href="/wiki/Franca" class="mw-redirect" title="Franca">franca</a>, <a href="/wiki/Araba" class="mw-redirect" title="Araba">araba</a>, <a href="/wiki/Hindia" class="mw-redirect" title="Hindia">hindia</a>, <a href="/wiki/Portugala" class="mw-redirect" title="Portugala">portugala</a>, <a href="/wiki/Germana" class="mw-redirect" title="Germana">germana</a>, <a href="/wiki/Bengala" class="mw-redirect" title="Bengala">bengala</a> kaj <a href="/wiki/Rusa" class="mw-redirect" title="Rusa">rusa</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Spiriteco_kaj_transcendeco">Spiriteco kaj transcendeco</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=16" title="Redakti sekcion: Spiriteco kaj transcendeco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=16" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Spiriteco kaj transcendeco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Religio" title="Religio">Religio</a>.</div> <p>En multaj <a href="/wiki/Civilizacio" class="mw-redirect" title="Civilizacio">civilizacioj</a> la homaj estaĵoj rigardis sin mem kiel diferencaj de la ceteraj animaloj, kaj en kelkaj kulturaj medioj (kiel ĉe la <a href="/wiki/Abrahama_religio" title="Abrahama religio">libroreligioj</a> aŭ granda parto de la <a href="/wiki/Metafiziko" title="Metafiziko">metafiziko</a> de <a href="/wiki/Okcidento" title="Okcidento">Okcidento</a>) la diferenco estas atribuita al nemateria koncepto nomita <a href="/wiki/Animo" title="Animo">animo</a>, kiu estus hejmo de la menskapablo kaj de la personeco, kiu kelkaj kredas, ke povas ekzisti sendepende de la korpo. </p><p>El arkeologia kaj antropologia vidpunktoj oni konsideras la spiritan aspekton de la esenco de homeco kun la rilatoj al mortintoj kaj <a href="/wiki/Morto" title="Morto">morto</a>; tiel oni konstatis, ke la plej antikvaj survivantaj konstruaĵoj estis intencitaj por stoki aŭ respekti mortintojn kaj same pri la plej antikvaj <a href="/wiki/Monumento" title="Monumento">monumentaj</a> konstruaĵoj, tre ofte kun rilato al astronomiaj observoj, kio klare diferencas la konduton de homoj disde la ceteraj animaloj, ekzemple pro la kompreno de la koncepto de estonteco, pli fora de la animala inteligenteco. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teknologio">Teknologio</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=17" title="Redakti sekcion: Teknologio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=17" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Teknologio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Teknologio" title="Teknologio">Teknologio</a>.</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Aldrin_Apollo_11.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Aldrin_Apollo_11.jpg/220px-Aldrin_Apollo_11.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Aldrin_Apollo_11.jpg/330px-Aldrin_Apollo_11.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Aldrin_Apollo_11.jpg/440px-Aldrin_Apollo_11.jpg 2x" data-file-width="2700" data-file-height="2700" /></a><figcaption>Alteriĝo sur la luno estas unu el la plej gloraj teknologiaj atingoj de la homaro.</figcaption></figure><p>Estas aliaj bestoj krom homo, kiuj uzas la ilojn kaj kelkaj el ili eĉ ŝanĝas sian <a href="/wiki/Medio" title="Medio">medion</a>, kiel la <a href="/wiki/Kastoro" title="Kastoro">kastoro</a> kiu konstruas <a href="/wiki/Digo" title="Digo">digojn</a>. Ĉe <a href="/wiki/%C4%88impanzo" title="Ĉimpanzo">ĉimpanzoj</a> oni trovis <a href="/wiki/Tradicio" title="Tradicio">tradiciojn</a> de uzado de iloj kiuj estas transdonitaj de generacio al generacio per imitado, tiel ke en ĉiu komunumo estas formita malsama teknologia kulturo ol en aliaj komunumoj. Tamen la teknologia kulturo estis levita al tute alia nivelo en la homa specio. Ekzemple, nur homoj ofte uzas unu ilon por fari alian ilon, kaj nur homoj instruas siajn amikojn kaj posteulojn proaktive kaj organize pri la uzo de iloj. Fakte, inter ĉiuj bestoj de la tuta <a href="/wiki/Regno_(biologio)" title="Regno (biologio)">regno</a> <i><a href="/wiki/Animalia" class="mw-redirect" title="Animalia">Animalia</a></i>, nur la homa genro kapablis kaj scipovis uzi la fajron. Aliaj homaj specioj antaŭis la inteligentan homon en <a href="/wiki/%C5%9Ctonumado" title="Ŝtonumado">ŝtonumado</a> kaj <a href="/wiki/%C4%88izado" title="Ĉizado">ĉizado</a> (antaŭ almenaŭ 3,3 milionoj da jaroj) kaj <a href="/wiki/Fajroregado" title="Fajroregado">uzante fajron</a> (antaŭ almenaŭ 800,000 jaroj), kaj li verŝajne heredis tiujn teknologiojn de ili tuj post sia apero, sed evoluigis kaj perfektigis ilin en la Supra <a href="/wiki/Paleolitiko" title="Paleolitiko">Paleolitiko</a> (vidu la <a href="/wiki/Prahistorio" title="Prahistorio">prahistorio</a>). La <a href="/wiki/Neolitika_Revolucio" class="mw-redirect" title="Neolitika Revolucio">Neolitika Revolucio</a> estis bazita sur agrikulturaj teknologioj kiel ekzemple <a href="/wiki/Irigacio" title="Irigacio">irigacio</a>, <a href="/wiki/Plugado" title="Plugado">plugado</a> kaj <a href="/wiki/Dra%C5%9Dado" title="Draŝado">draŝado</a> (vidu la <a href="/wiki/Neolitika_revolucio" title="Neolitika revolucio">Neolitika Revolutio</a>). </p><p>Materialaj pretigaj teknologioj servas kiel la fondo de homaj teknologioj. <a href="/wiki/Ujo" title="Ujo">Ujoj</a> el diversaj <a href="/wiki/Metalo" title="Metalo">metaloj</a>, <a href="/wiki/Ceramiko" title="Ceramiko">ceramiko</a> kaj <a href="/wiki/Vitro" title="Vitro">vitro</a> anstataŭigis en multaj roloj la ŝtonajn kaj lignajn ujojn de la paleolitika periodo (vidu la <a href="/wiki/Historio" title="Historio">historio</a>). Por <a href="/wiki/Izola%C4%B5o" title="Izolaĵo">izoli</a> kaj protekti sin de la fortoj de la naturo, homoj evoluigis konstruteknologiojn el <a href="/wiki/Ligno" title="Ligno">ligno</a>, <a href="/wiki/%C5%9Ctono" title="Ŝtono">ŝtono</a>, uzante <a href="/wiki/Briko" title="Briko">brikojn</a> el <a href="/wiki/Argilo" title="Argilo">argilo</a> kaj <a href="/wiki/Betono" title="Betono">betono</a>, kaj vestaĵteknologiojn, unue faritajn el <a href="/wiki/Ledo" title="Ledo">ledo</a> kaj <a href="/wiki/Felo" title="Felo">felo</a>, kaj poste <a href="/wiki/Teksado" title="Teksado">teksitajn</a> el naturaj <a href="/wiki/Fibro" title="Fibro">fibroj</a>, teksitaj fibroj kiel <a href="/wiki/Lano" title="Lano">lano</a>, <a href="/wiki/Tolo" title="Tolo">tolo</a> kaj <a href="/wiki/Kotono" title="Kotono">kotono</a>, kaj fine <a href="/wiki/Sintezo" title="Sintezo">sintezaj</a> fibroj. Laŭlonge de la antaŭhistorio, la preskaŭ nura <a href="/wiki/Energifonto" title="Energifonto">fonto de energio</a> disponebla por la homo por la celo plenumi laboron estis siaj <a href="/wiki/Muskolo" title="Muskolo">muskoloj</a>. En la Neolitika revolucio, <a href="/wiki/Malsova%C4%9Digo" title="Malsovaĝigo">malsovaĝigo</a> de <a href="/wiki/Bovo" title="Bovo">bovoj</a>, <a href="/wiki/%C4%88evalo" title="Ĉevalo">ĉevaloj</a> kaj aliaj <a href="/wiki/Bredado" title="Bredado">bredbestoj</a> ankaŭ ebligis utiligi ilian muskolforton por <a href="/wiki/Transporto" title="Transporto">transportado</a>, <a href="/wiki/Kampolaboro" title="Kampolaboro">kampolaboro</a> kaj <a href="/wiki/Konstruado" title="Konstruado">konstruado</a>, kaj limigitaj metodoj de utiligo de akvoenergio estis evoluigitaj, kiel <a href="/wiki/Akvomuelejo" title="Akvomuelejo">akvomuelejo</a> kaj <a href="/wiki/Ventoenergio" title="Ventoenergio">ventoenergio</a>, kiel en <a href="/wiki/Velo" title="Velo">vela</a> teknologio. Jam en antikvaj tempoj la homo duobligis la muskolforton de si mem kaj de hejmaj bestoj per la helpo de <a href="/wiki/Simpla_ma%C5%9Dino" title="Simpla maŝino">simplaj maŝinoj</a>, sed nur en la moderna tempo la <a href="/wiki/Industria_revolucio" title="Industria revolucio">Industria Revolucio</a> kondukis al la disvastigita produktado de <a href="/w/index.php?title=Kemia_energio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kemia energio (paĝo ne ekzistas)">kemia energio</a> kun la celo plenumi laboron per <a href="/wiki/Motoro" title="Motoro">motoroj</a>, kaj por stokado kaj transdono de energio per <a href="/wiki/Elektra_energio" title="Elektra energio">elektra</a> teknologio. </p><p>Grava areo de homa teknologio traktas informojn - ĝian <a href="/wiki/Kodo" title="Kodo">kodigon</a>, dokumentadon kaj prilaboradon. La metodoj de <a href="/wiki/Hieroglifo" class="mw-redirect" title="Hieroglifo">hieroglifa skribo</a> estis evoluigitaj sendepende en la <a href="/wiki/Fekunda_duonluno" title="Fekunda duonluno">Fekunda duonluno</a> kaj en <a href="/wiki/Sudameriko" title="Sudameriko">Sudameriko</a>, ebligante la <a href="/wiki/Administracio" title="Administracio">administradon</a> de grandaj homaj organizoj kaj eĉ la establadon de <a href="/wiki/Imperio" title="Imperio">imperioj</a>. <a href="/wiki/Alfabeto" title="Alfabeto">Alfabeta skribo</a> igis legadon multe pli facila, kaj helpis pliigi <a href="/wiki/Legoscio" title="Legoscio">legoscion</a> ek de eta malplimulto de ekspertaj historiistoj komence de historio ĝis la plimulto de la populacio en la plej multaj homaj socioj hodiaŭ. La invento de la <a href="/wiki/Cifero" title="Cifero">cifero</a> <a href="/wiki/Nulo" title="Nulo">nulo</a> kaj la <a href="/wiki/Dekuma_nombrosistemo" title="Dekuma nombrosistemo">Dekuma nombrosistemo</a> depende de la pozicio por notado de nombroj multe plibonigis la agadon de <a href="/wiki/Aritmetiko" title="Aritmetiko">aritmetikaj</a> <a href="/wiki/Kalkulo" title="Kalkulo">kalkuloj</a>. La invento de la moderna <a href="/wiki/Presilo" class="mw-redirect" title="Presilo">presilo</a> pliigis la <a href="/wiki/Grandordo" title="Grandordo">grandordon</a> de la <a href="/wiki/Distribuado" title="Distribuado">distribuado</a> de <a href="/wiki/Libro" title="Libro">libroj</a>, <a href="/wiki/Gazeto" title="Gazeto">gazetoj</a> kaj aliaj <a href="/wiki/Dokumento" title="Dokumento">dokumentoj</a>, kaj ebligis la teknologian kaj sciencan revolucion en okcidenta kulturo en modernaj tempoj. La inventoj de la <a href="/wiki/Telegrafo" title="Telegrafo">telegrafo</a>, <a href="/wiki/Telefono" title="Telefono">telefono</a>, <a href="/wiki/Radio" class="mw-disambig" title="Radio">radio</a>, <a href="/wiki/Televido" title="Televido">televido</a>, <a href="/wiki/Komputilo" title="Komputilo">komputilo</a> kaj <a href="/wiki/Interreto" title="Interreto">Interreto</a> revoluciis la vivon kaj sciencon de la 20-a kaj 21-a jarcentoj. </p><p>La profito de la plibonigo de la teknologio estas plibonigo de la <a href="/wiki/Vivkvalito" title="Vivkvalito">vivokvalito</a> en ĉiuj ĝiaj formoj: pliiĝo de <a href="/wiki/Vivda%C5%ADro" title="Vivdaŭro">vivdaŭro</a> precipe per malkresko de <a href="/wiki/Infana_mortindico" title="Infana mortindico">infana mortindico</a>, kaj pliiĝo de la kvalito de <a href="/wiki/Medicino" title="Medicino">medicino</a>, <a href="/wiki/Man%C4%9Da%C4%B5o" title="Manĝaĵo">manĝaĵo</a>, <a href="/wiki/Higieno" title="Higieno">higieno</a> kaj <a href="/wiki/Lo%C4%9Dejo" title="Loĝejo">loĝado</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sekso,_parenceco_kaj_etneco"><span id="Sekso.2C_parenceco_kaj_etneco"></span>Sekso, parenceco kaj etneco</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=18" title="Redakti sekcion: Sekso, parenceco kaj etneco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=18" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Sekso, parenceco kaj etneco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Sekso" title="Sekso">Sekso</a>, <a href="/wiki/Parenceco" title="Parenceco">Parenceco</a> kaj <a href="/wiki/Etneco" class="mw-redirect" title="Etneco">Etneco</a>.</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg/220px-Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg/330px-Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg/440px-Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="419" /></a><figcaption>Inuita Familio, foto de <a href="/wiki/National_Geographic" title="National Geographic">National Geographic</a> de 1917</figcaption></figure><p>La biologia divido de homoj en du <a href="/wiki/Sekso" title="Sekso">seksojn</a> - <a href="/wiki/Inoj" class="mw-redirect" title="Inoj">inoj</a> kaj <a href="/wiki/Masklo" class="mw-redirect" title="Masklo">maskloj</a> - estas ankaŭ reflektita en kulturaj diferencoj inter la <a href="/wiki/Socia_sekso" title="Socia sekso">sociaj seksoj</a> de <a href="/wiki/Virino" title="Virino">virinoj</a> kaj <a href="/wiki/Viro" title="Viro">viroj</a>. Multaj homaj kulturoj atribuas al ili malsamajn seksajn trajtojn kaj rolojn, kiel ekzemple <a href="/wiki/Seksa_identeco" class="mw-redirect" title="Seksa identeco">seksa identeco</a>, <a href="/wiki/Juro" title="Juro">jura</a> <a href="/wiki/Statuso" title="Statuso">statuso</a>, <a href="/wiki/Laboro" title="Laboro">laborokupoj</a>, <a href="/wiki/Karaktero" title="Karaktero">karakteraj</a> trajtoj kaj malsama vesta stilo. Aparte, en ĉiuj socioj virinoj pli verŝajne okupiĝas pri <a href="/wiki/Infanzorgado" title="Infanzorgado">infanzorgado</a>, dum viroj pli verŝajne okupiĝas pri fizike malfacilaj, danĝeraj aŭ publikaj roloj. Preskaŭ ĉiuj konataj homaj socioj estas <a href="/wiki/Patriarkeco" title="Patriarkeco">patriarkecaj</a> almenaŭ iagrade, kaj la statuso de viroj en ili estas averaĝe pli alta ol tiu de virinoj, kvankam kelkaj virinoj foje sukcesas atingi la plej altan statuson. En <a href="/wiki/Okcidenta_kulturo" class="mw-redirect" title="Okcidenta kulturo">okcidenta kulturo</a> en la lastaj jarcentoj, <a href="/wiki/Feminismo" title="Feminismo">feminismaj</a> idealoj kondukis al la lukto por <a href="/wiki/Egaleco" title="Egaleco">egaleco</a> de ŝancoj kaj kontraŭ <a href="/wiki/Diskriminacio" title="Diskriminacio">diskriminacio</a> kontraŭ virinoj. </p><p>Ĉiuj homaj socioj estas organizitaj surbaze de <a href="/wiki/Familio" title="Familio">familiaj</a> ligoj, tiuj bazitaj sur sangaj ligoj, kiel ekzemple inter persono kaj liaj aŭ ŝiaj idoj, kaj tiuj bazitaj sur ne-sangaj ligoj kiel ekzemple <a href="/wiki/Geedzi%C4%9Do" class="mw-redirect" title="Geedziĝo">geedziĝo</a> aŭ <a href="/wiki/Adopto" title="Adopto">adopto</a>. En la plej multaj socioj ekzistas malsamaj valoroj kaj konvencioj, kiuj difinas, laŭ la rilatoj de <a href="/wiki/Parenceco" title="Parenceco">parencecoj</a> inter homoj, iliajn respondecajn kampojn kaj la sociajn postulojn atendatajn de ili. Ekzemple, la patrino preskaŭ ĉiam estas atendata prizorgi siajn infanojn kaj la patro subteni la patrinon kaj iliajn komunajn infanojn. Parencecaj rilatoj ofte difinas apartenecgrupojn (kiuj kutime estas pli fortajn ol <a href="/wiki/Afinecgrupo" title="Afinecgrupo">afinecgrupojn</a>) laŭ <a href="/wiki/Komuna_origino" class="mw-redirect" title="Komuna origino">komuna origino</a>, kiel <a href="/wiki/Klano" title="Klano">klanoj</a>, <a href="/wiki/Tribo" title="Tribo">triboj</a>, kaj eĉ tutaj <a href="/wiki/Etno" title="Etno">etnoj</a> aŭ <a href="/wiki/Popolo" title="Popolo">popoloj</a>. Geedzecaj ligoj ofte formas <a href="/wiki/Alianco" class="mw-redirect" title="Alianco">aliancojn</a> inter malsamaj apartenecgrupaj grupoj. Krome, preskaŭ ĉiuj socioj havas parencecajn rilatojn kiuj estas konsideritaj tro proksimaj por permesi geedziĝon, kaj do sekso inter tiaj parenceculoj estas perceptita kiel <a href="/wiki/Incesto" title="Incesto">incesto</a>. </p><p>Homoj ofte estas organizitaj en multe pli grandajn etnojn ol familioj. Oftaj kialoj por difinado de etno estas <a href="/wiki/Komuna_origino" class="mw-redirect" title="Komuna origino">komuna origino</a> kaj historio, <a href="/wiki/Komuna_lingvo" class="mw-disambig" title="Komuna lingvo">komuna lingvo</a>, komuna kulturo, komuna religio kaj <a href="/wiki/Nacia_identeco" title="Nacia identeco">nacia identeco</a>. Etnaj difinoj kaj trajtoj ofte estas pravigitaj per komunaj rakontoj (narativoj), kiuj plifortigas la senton de identeco kaj aparteno de homoj al siaj etnoj. Popoloj kaj etnoj ĝenerale estas paralelaj al politikaj organizoj je malsamaj niveloj, kiel <a href="/wiki/Urbo%C5%9Dtato" title="Urboŝtato">urboŝtatoj</a>, <a href="/wiki/%C5%9Ctato" title="Ŝtato">ŝtatoj</a> kaj <a href="/wiki/Nacio" title="Nacio">nacioj</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reĝimo_kaj_Politiko"><span id="Re.C4.9Dimo_kaj_Politiko"></span>Reĝimo kaj Politiko</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=19" title="Redakti sekcion: Reĝimo kaj Politiko" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=19" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Reĝimo kaj Politiko"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Civilizacio" class="mw-redirect" title="Civilizacio">Civilizacio</a>, <a href="/wiki/Re%C4%9Dimo" class="mw-disambig" title="Reĝimo">Reĝimo</a>, <a href="/wiki/%C5%9Ctato" title="Ŝtato">Ŝtato</a>, <a href="/wiki/Registaro" title="Registaro">Registaro</a>, <a href="/wiki/Politiko" title="Politiko">Politiko</a> kaj <a href="/wiki/Politika_scienco" title="Politika scienco">Politika scienco</a>.</div><p>Eĉ relative malgrandaj homaj <a href="/wiki/Socio" title="Socio">socioj</a> estas tro kompleksaj por ke iu ununura individuo <a href="/wiki/Regado" class="mw-redirect" title="Regado">regadu</a> sole, kaj tial postulas ampleksan sistemon de aliancoj kaj komprenoj por la divido de <a href="/wiki/Potenco" class="mw-disambig" title="Potenco">potenco</a> nomita politiko. Krome, multaj homaj socioj estas tro grandaj por ke iu el siaj membroj konu kaj memoru ĉiujn aliajn membrojn, kaj tiel necesas instituciigi rolojn, organizojn kaj sociajn normojn. En ŝtatoj, <a href="/wiki/Registaro" title="Registaro">registaro</a> povas esti difinita kiel la politika rimedo por promulgi kaj <a href="/wiki/Plenuma_povo" title="Plenuma povo">plenumi</a> leĝojn, kaj por tiu <a href="/w/index.php?title=Devigo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Devigo (paĝo ne ekzistas)">devigo</a> publikaj institucioj estis establitaj, kiel ekzemple la <a href="/wiki/Ju%C4%9Dista_povo" class="mw-redirect" title="Juĝista povo">juĝistaro</a> kaj la <a href="/wiki/Polico" title="Polico">polico</a>. </p><p>Dum <a href="/wiki/Anta%C5%ADhistorio" class="mw-redirect" title="Antaŭhistorio">antaŭhistorio</a> kaj historio multaj malsamaj metodoj de registaro aperis en homaj organizoj kaj estis provitaj. Malgrandaj triboj de <a href="/wiki/%C4%88asistoj-kolektistoj" title="Ĉasistoj-kolektistoj">ĉasistoj-kolektistoj</a> vivas kutime en relative egaleca reĝimo, ĉar ili ne havas konstantajn loĝlokojn kaj agrikulturon, kiuj ebligas amasigi multe da <a href="/wiki/Poseda%C4%B5o" class="mw-redirect" title="Posedaĵo">posedaĵoj</a> kaj grandskale <a href="/wiki/Stokejo" class="mw-redirect" title="Stokejo">stoki</a> manĝaĵojn. <a href="/wiki/Vila%C4%9Do" title="Vilaĝo">Vilaĝoj</a> en agrikulturaj socioj estas kutime gviditaj fare de konsilio de <a href="/wiki/%C4%88efo" class="mw-disambig" title="Ĉefo">ĉefoj</a> de familioj, kiuj elektas unu aŭ plurajn personojn por estri ilin. Pli grandaj <a href="/wiki/Koalicio" title="Koalicio">koalicioj</a> de triboj aŭ vilaĝoj ofte kuniĝas sub reĝimo de ĉefo, <a href="/wiki/Urbo%C5%9Dtato" title="Urboŝtato">urboŝtatoj</a> kaj ŝtatoj sub <a href="/wiki/Monarkio" title="Monarkio">monarkioj</a>, kaj kelkaj ŝtatoj povas kuniĝi en aliancoj, <a href="/wiki/Imperio" title="Imperio">imperioj</a> kaj <a href="/wiki/Federacio" title="Federacio">federacioj</a>. Regantoj kaj homoj en pozicioj de potenco emas amasigi rajtojn, influon kaj posedaĵon, kaj ofte <a href="/wiki/Testamento_(juro)" title="Testamento (juro)">testamenti</a> ilin al siaj posteuloj aŭ aliaj parencoj, <a href="/wiki/Procezo" title="Procezo">procezo</a> kiu kondukas al la kreado de heredita monarkio kaj <a href="/wiki/Aristokratio" title="Aristokratio">aristokratio</a> unuflanke, kaj malriĉaj, kaj eĉ <a href="/wiki/Sklaveco" title="Sklaveco">sklavigitaj</a>, <a href="/wiki/Socia_klaso" title="Socia klaso">klasoj</a> aliflanke. Por limigi kaj kontroli la potencon de regantoj kaj institucioj de registaro, kaj por konservi bazajn rajtojn por ĉiu persono, <a href="/wiki/Demokratio" title="Demokratio">demokratiaj</a> kaj <a href="/wiki/Respubliko" title="Respubliko">respublikaj</a> metodoj estis evoluigitaj. <a href="/wiki/Socialismo" title="Socialismo">Socialismaj</a> kaj <a href="/wiki/Komunismo" title="Komunismo">komunistaj</a> registaroj kaj socialinstitucioj funkciigas diversajn publikajn mekanismojn, kiel ekzemple <a href="/wiki/Imposto" title="Imposto">impostoj</a>, por redistribuado de rimedoj kaj tiel iom pli egaligi la socion. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Komerco_kaj_Ekonomio">Komerco kaj Ekonomio</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=20" title="Redakti sekcion: Komerco kaj Ekonomio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=20" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Komerco kaj Ekonomio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Komerco" title="Komerco">Komerco</a>, <a href="/wiki/Ekonomio" title="Ekonomio">Ekonomio</a>, <a href="/wiki/Negoco" class="mw-redirect" title="Negoco">Negoco</a> kaj <a href="/wiki/Kapitalismo" title="Kapitalismo">Kapitalismo</a>.</div><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Mahane_Yehuda_Market_188_(9626466467).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg/220px-Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg/330px-Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg/440px-Mahane_Yehuda_Market_188_%289626466467%29.jpg 2x" data-file-width="4320" data-file-height="3240" /></a><figcaption>Aĉetantoj kaj vendistoj en merkato</figcaption></figure><p>Komerco estas la libervola <a href="/wiki/Inter%C5%9Dan%C4%9Do" class="mw-disambig" title="Interŝanĝo">interŝanĝo</a> de <a href="/wiki/Varo" title="Varo">varoj</a> kaj <a href="/wiki/Servoj_(ekonomio)" class="mw-redirect" title="Servoj (ekonomio)">servoj</a>. La mekanismo kiu ebligas komercon nomiĝas <a href="/wiki/Merkato" title="Merkato">merkato</a>. <a href="/wiki/Ekonomiko" title="Ekonomiko">Ekonomiko</a> estas la branĉo de sociaj sciencoj, kiu okupiĝas pri posedaĵo kaj komerco en ĝi. </p><p>En socioj de <a href="/wiki/%C4%88asistoj-kolektistoj" title="Ĉasistoj-kolektistoj">ĉasistoj-kolektistoj</a> kaj antikvaj agrikulturaj socioj, komerco estis <a href="/wiki/Natura_inter%C5%9Dan%C4%9Do" title="Natura interŝanĝo">natura interŝanĝo</a>, tio estas, rekta interŝanĝo de varoj kaj servoj, kaj la merkato estis fizika loko kie komerco estis farita, foje en foirtagoj. Komerco permesis al homoj <a href="/wiki/Speciali%C4%9Do" title="Specialiĝo">specialiĝi</a> pri diversaj okupoj, kaj tiamaniere <a href="/wiki/Labordivido" title="Labordivido">dividi la laboron</a> inter ili pli efike. Komerco inter komunumoj instigis pacrilatojn inter ili, kaj kiel rezulto ankaŭ la interŝanĝon de scio kaj reciproka fekundigo inter malsamaj mondkonceptoj. </p><p>Arkeologia indico montras al interŝanĝokomerco en <a href="/wiki/Siliko" title="Siliko">siliko</a> kaj vulkana vitro okazis jam en la <a href="/wiki/Paleolitiko" title="Paleolitiko">Paleolitiko</a>. La Neolitika revolucio multe pliigis la superfluon de manĝaĵo kaj la amasiĝon de posedaĵoj en homaj komunumoj, kaj ankaŭ plibonigis la transportrimedojn. Internaciaj komercvojoj unue estis konataj de la <a href="/wiki/3-a_jarmilo_a.K." title="3-a jarmilo a.K.">tria jarmilo a.K.</a>, kiam <a href="/wiki/Mezopotamio" title="Mezopotamio">mezopotamiaj</a> <a href="/wiki/Sumero" title="Sumero">sumeroj</a> komercis kun la de la <a href="/wiki/Induso-civilizacio" class="mw-redirect" title="Induso-civilizacio">Induso-civilizacio</a>. </p><p>Laŭlonge de la historio disvolviĝis diversaj interŝanĝo-rimedoj, kiel <a href="/wiki/Mono" title="Mono">mono</a> (en <a href="/wiki/Valuto" title="Valuto">valutoj</a>, <a href="/wiki/Monbileto" title="Monbileto">monbiletoj</a> aŭ aliaj rimedoj) kaj <a href="/wiki/Kredito" title="Kredito">kredito</a>, kiuj multe antaŭenigis la efikecon de komerco danke al la ebleco apartigi la <a href="/wiki/A%C4%89etado" title="Aĉetado">aĉetan</a> agon de la <a href="/wiki/Vendado" class="mw-redirect" title="Vendado">venda</a> kaj de la ricevo de <a href="/wiki/Pago" title="Pago">pago</a>. Laŭ ĝenerala akceptita supozo, la unuaj formoj de skribo evoluis el interkonsentitaj signosistemoj uzitaj por administri <a href="/wiki/Konto" title="Konto">kontojn</a> kaj dokumenti <a href="/wiki/Proprieto" title="Proprieto">proprieton</a> kaj transakciojn. En modernaj tempoj kaj precipe ekde la Industria Revolucio, la rapideco de teknologia kaj scienca progreso ankaŭ ebligis ampleksan tutmondan <a href="/wiki/Internacia_komerco" title="Internacia komerco">internacian komercon</a>, rapidan ekonomian kreskon, signifan pliiĝon de kredito por <a href="/wiki/Investado" title="Investado">investo</a> en novaj iniciatoj, kaj grandegan plibonigon de <a href="/wiki/Vivnivelo" title="Vivnivelo">vivnivelo</a>: En <a href="/wiki/1500" title="1500">1500</a> la <a href="/wiki/Malneta_Nacia_Produkto" title="Malneta Nacia Produkto">malneta nacia produkto</a> pokape en la mondo estis ekvivalenta al 550 <a href="/wiki/Usona_dolaro" title="Usona dolaro">USD</a>, kaj komence de la <a href="/wiki/21-a_jarcento" title="21-a jarcento">21-a jarcento</a> ĝi staras je 8 800 USD. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Religio,_ideologio_kaj_moralo"><span id="Religio.2C_ideologio_kaj_moralo"></span>Religio, ideologio kaj moralo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=21" title="Redakti sekcion: Religio, ideologio kaj moralo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=21" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Religio, ideologio kaj moralo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Religio" title="Religio">Religio</a>, <a href="/wiki/Ideologio" title="Ideologio">Ideologio</a> kaj <a href="/wiki/Moralo" title="Moralo">Moralo</a>.</div><p>Arkeologiaj trovaĵoj datantaj de pli ol 100 000 jaroj en la mezoriento, same kiel en kavernoj loĝitaj fare de <a href="/wiki/Neandertala_homo" title="Neandertala homo">neandertala homo</a> tiutempe, montras markojn de <a href="/wiki/Ceremonio" title="Ceremonio">ceremonia</a> <a href="/wiki/Entombigo" title="Entombigo">entombigo</a> akompanita per <a href="/wiki/Oferado" title="Oferado">oferoj</a>, sugestante <a href="/wiki/Kredo" title="Kredo">kredon</a> je la <a href="/wiki/Postvivo" class="mw-redirect" title="Postvivo">postvivo</a>. <a href="/wiki/Statueto" title="Statueto">Statuetoj</a>, kiel la famegaj <a href="/wiki/Venusfiguroj" title="Venusfiguroj">Venusfiguroj</a>, kaj <a href="/wiki/Rokpentra%C4%B5o" title="Rokpentraĵo">rokpentraĵoj</a> de la <a href="/wiki/A%C5%ADrinjaka_kulturo" title="Aŭrinjaka kulturo">Aŭrinjaka kulturo</a>, antaŭ proksimume 30 000 jaroj, prezentas korpe abundajn virinojn kiuj eble estis fekundecaj <a href="/wiki/Diino" title="Diino">diinoj</a>, kaj fantaziaj estaĵojn, duono homa kaj duono besto, indikante kredon pri la <a href="/wiki/Supernaturo" title="Supernaturo">supernaturo</a>. Religio estas speco de socia kaj kultura organizo kiu inkluzivas sistemon de kredoj kaj mondkonceptoj, kiuj ligas homon al <a href="/wiki/Spiriteco" title="Spiriteco">spiriteco</a> aŭ al ligaj moralaj principoj. Multaj religioj inkludas simbolojn, <a href="/wiki/Rito" title="Rito">ritojn</a> kaj skribaĵojn dezajnitajn por klarigi la manieron kiel vivo kaj la <a href="/wiki/Universo" title="Universo">universo</a> <a href="/wiki/Kreo" class="mw-redirect" title="Kreo">estis kreitaj</a>, kaj ilian signifon. </p><p><a href="/wiki/Animismo" title="Animismo">Animismo</a> - la kredo je la <a href="/wiki/Animo" title="Animo">animoj</a> de bestoj kaj eĉ senvivaj objektoj - estas ofta hodiaŭ ĉe junaj infanoj, same kiel en ĉasistoj-kolektistoj kulturoj. <a href="/wiki/Politeismo" title="Politeismo">Politeismo</a> estas kredo je dia diverseco kiu estis ofta en okcidenta kulturo en antikvaj tempoj, kaj eĉ hodiaŭ en diversaj orientaj religioj kiel ekzemple <a href="/wiki/%C5%9Cintoismo" class="mw-redirect" title="Ŝintoismo">Ŝintoismo</a> kaj <a href="/wiki/Hinduismo" title="Hinduismo">hinduismo</a>. <a href="/wiki/Monoteismo" title="Monoteismo">Monoteismo</a> - kredo je unu kaj ununura Dio - enradikiĝis en la okcidenta kulturo ĉefe kun la apero de la <a href="/wiki/Abrahamaj_religioj" class="mw-redirect" title="Abrahamaj religioj">abrahamaj religioj</a>: <a href="/wiki/Judismo" title="Judismo">Judismo</a>, <a href="/wiki/Kristanismo" title="Kristanismo">Kristanismo</a> kaj <a href="/wiki/Islamo" title="Islamo">Islamo</a>. Aliaj religioj kiel <a href="/wiki/Konfuceismo" title="Konfuceismo">Konfuceismo</a>, <a href="/wiki/Zen-budhismo" class="mw-redirect" title="Zen-budhismo">Zen Budhismo</a> kaj <a href="/wiki/Taoismo" title="Taoismo">Taoismo</a> emfazas filozofion kaj vivmanieron pli ol kredon je certaj dioj. </p><p>Ĉiuj homaj socioj estas karakterizitaj per interkonsentitaj tradicioj de normoj, dogmoj, limigoj kaj malpermesoj por la bonorda formo de <a href="/wiki/Konduto" title="Konduto">konduto</a>. Homoj emas rekompenci tiujn kiuj obeas sociajn normojn kaj puni tiujn kiuj devias de ili. La diferencoj inter la normoj de homaj socioj ĉirkaŭ la mondo sugestas, ke ili estas kulture formitaj kaj transdonitaj, sed multaj el ili ankaŭ povas havi biologian bazon. Sociaj normoj estas profunde radikitaj en la pensado kaj kutimoj de homoj, kaj formas iliajn sentojn kaj personan konduton eĉ en foresto de ajna rekompenco, puno aŭ sociaj sekvoj. La kristaliĝo de normoj en orda sistemo de valoroj kaj reguloj nomiĝas <a href="/wiki/Moralo" title="Moralo">moralo</a>. En grandaj kaj instituciigitaj homaj socioj, iuj el la normoj kaj moraloj de jura institucio, kiu estis malobservita, ankaŭ estas punitaj kiel <a href="/wiki/Krimo" title="Krimo">krimo</a>. Multaj homaj socioj sanktigas moralon kaj leĝon, kaj atribuas al ili superan fonton kaj pravigon - dian, naturan aŭ ideologian. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arto">Arto</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=22" title="Redakti sekcion: Arto" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=22" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Arto"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Beletro" title="Beletro">Beletro</a>, <a href="/wiki/Muziko" title="Muziko">Muziko</a>, <a href="/wiki/Danco" title="Danco">Danco</a>, <a href="/wiki/Historio_de_arto" title="Historio de arto">Historio de arto</a>, <a href="/wiki/Filozofio" title="Filozofio">Filozofio</a>, <a href="/wiki/Mitologio" title="Mitologio">Mitologio</a> kaj <a href="/wiki/Literaturo" title="Literaturo">Literaturo</a>.</div><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Art-portrait-collage_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Art-portrait-collage_2.jpg/220px-Art-portrait-collage_2.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Art-portrait-collage_2.jpg/330px-Art-portrait-collage_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Art-portrait-collage_2.jpg/440px-Art-portrait-collage_2.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="800" /></a><figcaption>Laŭhorloĝe: <a href="/wiki/Memportreto" title="Memportreto">memportreto</a> de <a href="/wiki/Vincent_van_Gogh" title="Vincent van Gogh">Vincent van Gogh</a>; afrika statuo de <a href="/wiki/%C4%88okveoj" title="Ĉokveoj">ĉokveoj</a>; detalo el la <i><a href="/wiki/Naski%C4%9Do_de_Venuso" title="Naskiĝo de Venuso">Naskiĝo de Venuso</a></i> de <a href="/wiki/Sandro_Botticelli" title="Sandro Botticelli">Sandro Botticelli</a>; kaj japana ŝisa leono.</figcaption></figure><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_(Patteeswaram,_Inde)_(14077941981).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg/220px-Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg" decoding="async" width="220" height="285" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg/330px-Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg/440px-Kolam_devant_un_temple_rural_d%C3%A9di%C3%A9_%C3%A0_Ganesh_%28Patteeswaram%2C_Inde%29_%2814077941981%29.jpg 2x" data-file-width="911" data-file-height="1179" /></a><figcaption>Virino en <a href="/wiki/Tamilnado" title="Tamilnado">Tamilnado</a> desegnas <a href="/wiki/Kolamo" title="Kolamo">kolamo</a>.</figcaption></figure> <p>Eble la manifestigo plej klara de homeco estas <a href="/wiki/Arto" title="Arto">arto</a> —en la plej ampleksa senco de la termino—, kio estas produktita per kulturo, kvankam kulturo estas socia koncepto, dum arto povas esti tute persona afero. Por ekzemplo, la individuoj de difinita birdospecio konstruas <a href="/wiki/Nesto" title="Nesto">neston</a>, aŭ elsendas voĉon, kies trajtoj estas ĝenerale specifaj, komunaj al ĉiuj individuoj de tiu speco. Male, ĉiu unuopa homo povas stampi en sia agado la proprajn karakterojn de sia individueco; pro tio, kiam oni analizas <a href="/wiki/Pentra%C4%B5o" title="Pentraĵo">pentraĵon</a>, verkostilon, manieroj fabriki ilon ktp., oni povas dedukti kiu estas ties aŭtoro, faranto, artisto. </p><p>En 2011, en la revuo <i>Science</i>, oni publikigis la rezultojn de studo de Francesco d'Errico, de la Universitato de Bordozo, en kiu li asertis, ke li trovis restaĵojn de unu de la plej antikvaj pentratelieroj, nome en la Groto Blombos en la Kablanda Marbordo, 300 km oriente de <a href="/wiki/Kaburbo" title="Kaburbo">Kaburbo</a>, <a href="/wiki/Sudafriko" class="mw-redirect" title="Sudafriko">Sudafriko</a>. Tie evidentis sistema tekniko por akiri pigmentojn, tiel ke la kunigo de ĉiuj elementoj necesaj por la preparado de tiu pentrotipo estas indikilo de alta nivelo de pensaro, kio estas nomebla "simbola pensaro". Tiu kapablo estas ĝenerale konsiderata granda paŝo en la homa evoluo, precize tio kio diferencigis la homon ene de la animala regno.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Paralele, la homo estas la nura bestospeco kiu dediĉas siajn tempon kaj energion al io ŝajne neutila el pure praktika vidpunkto. La arto estas unu de la manifestigoj de la homa kreivo, sed temas pri malplena kaj neutila manifestigo ekde la vidpunkto de la survivado. Tamen se tiu arta aktiveco estas dekomence neprofita, vere ĝi estas agado per kiu la <i>Homo sapiens</i> disvolvigis sian kulturon, unuemon kaj forton kiel homa komunumo. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Perforto_kaj_Milito">Perforto kaj Milito</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=23" title="Redakti sekcion: Perforto kaj Milito" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=23" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Perforto kaj Milito"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Nagasakibomb.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/220px-Nagasakibomb.jpg" decoding="async" width="220" height="263" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/330px-Nagasakibomb.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Nagasakibomb.jpg/440px-Nagasakibomb.jpg 2x" data-file-width="3245" data-file-height="3877" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Atombombo" title="Atombombo">atombombo</a> sur <a href="/wiki/Atoma_bombado_de_Hiro%C5%9Dima_kaj_Nagasaki" title="Atoma bombado de Hiroŝima kaj Nagasaki">Nagasako</a> mortigis almenaŭ 39 000 homojn</figcaption></figure><p><a href="/wiki/Perforto" title="Perforto">Perforto</a> estas perforta konduto kiu damaĝas homojn kaj aliajn estaĵojn, foje ĝis la punkto de kaŭzi ilian morton. Perforta konduto en homoj havas biologiajn karakterizaĵojn kiuj ankaŭ estis trovitaj en bestoj, kiel ekzemple tendenco eniri konatan <a href="/wiki/Fiziologio" title="Fiziologio">fiziologian</a> staton en la esprimo <a href="/wiki/Fu%C4%9Do-lukto_reago" title="Fuĝo-lukto reago">fuĝo-lukto reago</a>. Tamen, perforta konduto en homoj estas tre influita de ilia kulturo. </p><p>Homoj estas preskaŭ la solaj en la besta regno, kiuj desegnas, konstruas, trejnas kaj uzas <a href="/wiki/Armilo" title="Armilo">armilojn</a> - aparatojn destinitajn por damaĝi homojn kaj aliajn estaĵojn. Armiloj estis ofte ĉe la avangardo de teknologia evoluo, ekzemple la <a href="/wiki/Pafarko_kaj_sago" title="Pafarko kaj sago">pafarko kaj sago</a> estis inter la unuaj aparatoj por stoki kaj liberigi <a href="/wiki/Elasteco_(me%C4%A5aniko)" title="Elasteco (meĥaniko)">elastan</a> energion; Teknologioj por la produktado kaj kolciado de <a href="/wiki/Bronzo" title="Bronzo">bronzo</a>, <a href="/wiki/Fero" title="Fero">fero</a> kaj <a href="/wiki/%C5%9Ctalo" title="Ŝtalo">ŝtalo</a> estis plejparte evoluigitaj por la produktado de <a href="/wiki/Blanka_armilo" title="Blanka armilo">malvarmaj armiloj</a> kaj <a href="/wiki/Kiraso" title="Kiraso">korpokiraso</a>; <a href="/wiki/Pafilo" title="Pafilo">Pafiloj</a> bazitaj de bruliga <a href="/wiki/Pulvo" title="Pulvo">pulvo</a> estis la unua ofta uzo kiu transformis brulenergion por elfari mekanikan laboron; Kaj la <a href="/wiki/Atombombo" title="Atombombo">atombombo</a> estis la unua uzo de <a href="/wiki/Nuklea_energio" title="Nuklea energio">nuklea energio</a>. </p><p>Fizika perforto kontraŭ aliaj homoj estas uzata por akiri materian gajnon, por puni, por esprimi emociojn, por solvi <a href="/wiki/Konflikto" title="Konflikto">konfliktojn</a> kaj malkonsentojn, kaj eĉ kiel <a href="/wiki/Sadismo" title="Sadismo">sadisma</a> <a href="/wiki/Amuzo" title="Amuzo">amuzo</a>. La socia kaj kultura <a href="/wiki/Legitimeco" title="Legitimeco">legitimeco</a> de perforto dependas de ĝia kunteksto. Ekde la Mezepoko multaj homaj socioj travivis dokumentitan procezon de kulturigado, kaj hodiaŭ multaj landoj en la mondo kondamnas perforton, leĝdonas leĝojn kaj pasigas <a href="/wiki/Internacia_traktato" class="mw-redirect" title="Internacia traktato">internaciajn traktatojn</a> kontraŭ ĝi. Sed eĉ en tiaj socioj perforto estas perceptata en iuj kazoj kiel legitima, precipe kiam temas pri <a href="/wiki/Memdefendo" class="mw-redirect" title="Memdefendo">memdefendo</a> aŭ oficialaj organizoj kiel <a href="/wiki/Polico" title="Polico">polico</a> kaj <a href="/wiki/Armeo" title="Armeo">armeo</a>, kiuj estas rajtigitaj de la registaro por plenumi ĝiajn regulojn kaj leĝojn. </p><p>Kiel plej multaj formoj de homa konduto, ilia perforto ofte estas organizita en grandaj grupoj. <a href="/wiki/Milito" title="Milito">Milito</a> estas perforta kaj armita lukto inter grandaj homaj organizaĵoj, kutime popoloj, triboj aŭ ŝtatoj, farata kun la celo subigi la kontraŭan flankon, dikti al ĝi diversajn postulojn, regi ĝiajn teritorion kaj loĝantaron, kaj en ekstremaj kazoj eĉ tute detrui ĝin. Konscia kaj fakorganizita provo detrui klaran socian grupon, kiel nacian, etnan aŭ religian, estas nomita <a href="/wiki/Genocido" title="Genocido">genocido</a>. En la unua duono de la <a href="/wiki/20-a_jarcento" title="20-a jarcento">20-a jarcento</a>, la nombro da mortoj en militoj atingis pinton de dekoj da milionoj, precipe en la <a href="/wiki/Unua_Mondmilito" title="Unua Mondmilito">Unua</a> kaj <a href="/wiki/Dua_Mondmilito" title="Dua Mondmilito">Dua Mondmilito</a>j. Tamen, ĉi tiu periodo ankaŭ estis karakterizita per drameca pliiĝo en la grandeco de la monda loĝantaro. Kiam oni raportas al la mortnombro kiel procento de la loĝantaro aŭ de ĉiuj mortoj, oni povas taksi, ke laŭlonge de la historio estis laŭpaŝa malkresko de perfortkrimoj kaj de militoj, kaj la lastaj jardekoj estas inter la plej trankvila kiel estas konata en la historio. <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> </p> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Perforto" title="Perforto">Perforto</a>, <a href="/wiki/Milito" title="Milito">Milito </a> kaj <a href="/wiki/Genocido" title="Genocido">Genocido</a>.</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Matematiko,_Filozofio_kaj_Scienco"><span id="Matematiko.2C_Filozofio_kaj_Scienco"></span>Matematiko, Filozofio kaj Scienco</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=24" title="Redakti sekcion: Matematiko, Filozofio kaj Scienco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=24" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Matematiko, Filozofio kaj Scienco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:YBC-7289-OBV-labeled.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/YBC-7289-OBV-labeled.jpg/220px-YBC-7289-OBV-labeled.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/YBC-7289-OBV-labeled.jpg/330px-YBC-7289-OBV-labeled.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/YBC-7289-OBV-labeled.jpg/440px-YBC-7289-OBV-labeled.jpg 2x" data-file-width="1920" data-file-height="1287" /></a><figcaption><a href="/wiki/Babilona_civilizo" class="mw-redirect" title="Babilona civilizo">Babilona</a> <a href="/wiki/Argiltabuleto" title="Argiltabuleto">argila tabuleto</a> kiu montras nombran proksimumadon de la <a href="/wiki/Kvadrata_radiko_de_2" title="Kvadrata radiko de 2">kvadrata radiko de 2</a>. <a href="/wiki/Kojnoskribo" title="Kojnoskribo">Peg-nombroj</a> estas tradukitaj en modernajn nombrojn ĉe la <a href="/wiki/Nombra_bazo" class="mw-redirect" title="Nombra bazo">nombrabazo</a> 60. <a href="/wiki/17-a_jarcento_a.K." title="17-a jarcento a.K.">17-a</a> aŭ <a href="/wiki/18-a_jarcento_a.K." title="18-a jarcento a.K.">18-a jarcento a.K</a>.</figcaption></figure> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj <a href="/wiki/Matematiko" title="Matematiko">Matematiko</a>, <a href="/wiki/Filozofio" title="Filozofio">Filozofio</a> kaj <a href="/wiki/Scienco" title="Scienco">Scienco</a>.</div><p>Homaj kulturoj traktas en organizita maniero la studo de la mondo, la serĉo de <a href="/wiki/%C5%9Cablono" title="Ŝablono">ŝablonoj</a> kaj regulecoj en la <a href="/wiki/Realo" title="Realo">realo</a>, la amasiĝo de scio kaj ĝia organizo, ĝia <a href="/wiki/%C4%9Ceneraligo" class="mw-redirect" title="Ĝeneraligo">ĝeneraligo</a> al <a href="/wiki/Abstraktado" title="Abstraktado">abstraktaj</a> kaj universalaj <a href="/wiki/Principo" title="Principo">principoj</a>, kaj ĝia <a href="/wiki/Eduko" title="Eduko">transdono al estontaj generacioj</a>. </p><p><a href="/wiki/Matematiko" title="Matematiko">Matematiko</a> evoluis el <a href="/w/index.php?title=Nombrado&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nombrado (paĝo ne ekzistas)">nombrado</a>, <a href="/wiki/Kalkulo" title="Kalkulo">kalkulado</a>, <a href="/wiki/Mezuro" title="Mezuro">mezurado</a> kaj esplorado de <a href="/wiki/Geometria_figuro" title="Geometria figuro">geometriaj figuroj</a>, kaj ĝia celo estis konstrui ĉiam pli abstraktajn kaj ĝeneralajn ĝeneraligojn, kiel <a href="/wiki/Nombro" title="Nombro">nombrojn</a> de malsamaj specoj. Antikvaj agrikulturaj kulturoj, kiel ekzemple la kulturoj de Ŝumero kaj <a href="/wiki/Antikva_Egiptio" title="Antikva Egiptio">antikva Egiptio</a>, uzis matematikon antaŭ pli ol 5 000 jaroj por spuri la <a href="/wiki/Sezono" title="Sezono">sezonojn</a>, <a href="/wiki/Desegna%C4%B5o" title="Desegnaĵo">desegni</a> grandegajn strukturojn kaj fari <a href="/wiki/Imposto" title="Imposto">impostajn</a> kaj komercajn kalkulojn. En la sama tempo, filozofio evoluis en <a href="/wiki/Kritiko" class="mw-redirect" title="Kritiko">kritikan</a> studon de bazaj konceptoj en homa <a href="/wiki/Konscio" title="Konscio">konscio</a>, kiel ekzemple <a href="/wiki/Ekzisto" title="Ekzisto">ekzisto</a>, realeco, <a href="/wiki/Logiko" title="Logiko">logiko</a>, kaj <a href="/wiki/Ka%C5%ADzeco" title="Kaŭzeco">kaŭzeco</a>. Logiko, kiu disvolviĝis ĉefe en <a href="/wiki/Antikva_Grekio" title="Antikva Grekio">antikva Grekio</a>, estas orda metodo de konkludo el ekzistanta scio per <a href="/wiki/Indukto_(matematiko)" class="mw-redirect" title="Indukto (matematiko)">indukto</a> kaj <a href="/wiki/Dedukto" title="Dedukto">dedukto</a>. </p><p>Ĝis modernaj tempoj ekzistis neniu klara distingo inter scienco kaj <a href="/wiki/Metafiziko" title="Metafiziko">metafizikaj</a> kampoj kiel ekzemple mito, religio, filozofio, kaj <a href="/wiki/Pse%C5%ADdoscienco" title="Pseŭdoscienco">pseŭdoscienco</a>. La <a href="/wiki/Scienca_metodo" title="Scienca metodo">scienca metodo</a> estis evoluigita por la orda ekzameno de <a href="/wiki/Hipotezo" title="Hipotezo">hipotezoj</a> per ilia konfrontiĝo kun la rezultoj de sciencaj <a href="/wiki/Eksperimento" title="Eksperimento">eksperimentoj</a> kaj kolektado de <a href="/wiki/Observado" title="Observado">observaĵoj</a>, kaj por la <a href="/wiki/Formulo" title="Formulo">formuliĝo</a> de naturleĝoj kaj sciencaj <a href="/wiki/Teorio" title="Teorio">teorioj</a>. Ĝia granda sukceso kondukis al la <a href="/wiki/Scienca_revolucio" title="Scienca revolucio">scienca revolucio</a>, kiu subestas la akcelitajn teknologiajn kaj medicinajn progresojn de la homaro en la lastaj jarcentoj. La scienco de <a href="/wiki/Astronomio" title="Astronomio">astronomio</a> studas la universon, <a href="/wiki/Fiziko" title="Fiziko">fizikon</a> kaj <a href="/wiki/Kemio" title="Kemio">kemion</a> la <a href="/wiki/Materialo" class="mw-disambig" title="Materialo">materialojn</a> kaj <a href="/wiki/Energio" title="Energio">energion</a>, kaj <a href="/wiki/Geologio" title="Geologio">geologion</a> la strukturon kaj <a href="/wiki/Historio_de_la_Tero" class="mw-redirect" title="Historio de la Tero">historion de la Tero</a>. La <a href="/wiki/Vivosciencoj" title="Vivosciencoj">vivsciencoj</a> studas vivon, korpon kaj cerban strukturon kaj medicinon. En la lastaj kelkaj jarcentoj evoluis la <a href="/wiki/Homa_scienco" title="Homa scienco">homaj sciencoj</a>, kiel <a href="/wiki/Historio" title="Historio">historio</a>, <a href="/wiki/Arkeologio" title="Arkeologio">arkeologio</a>, <a href="/wiki/Antropologio" title="Antropologio">antropologio</a> kaj <a href="/wiki/Lingvistiko" title="Lingvistiko">lingvistiko</a>, kaj la <a href="/wiki/Socia_scienco" title="Socia scienco">sociaj sciencoj</a>, kiel <a href="/wiki/Psikologio" title="Psikologio">psikologio</a>, <a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">sociologio</a>, <a href="/wiki/Ekonomio" title="Ekonomio">ekonomio</a> kaj <a href="/wiki/Politika_scienco" title="Politika scienco">politika scienco</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Scienco">Scienco</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=25" title="Redakti sekcion: Scienco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=25" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Scienco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei,_1636.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg/220px-Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg" decoding="async" width="220" height="279" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg/330px-Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg/440px-Justus_Sustermans_-_Portrait_of_Galileo_Galilei%2C_1636.jpg 2x" data-file-width="2500" data-file-height="3176" /></a><figcaption><a href="/wiki/Galileo_Galilei" class="mw-redirect" title="Galileo Galilei">Galileo Galilei</a>, konsiderata patro de la moderna scienco.<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference" style="white-space:nowrap;">: Vol. 24, No. 1, p. 36</sup></figcaption></figure> <p><b>Scienco</b> (el la <a href="/wiki/Latina_lingvo" title="Latina lingvo">latina</a> vorto <i>scientia</i>, kun la signifo "sci-aro") estas agadosfero de la homo, kies funkcio estas ellaboro kaj <a href="/wiki/Sistemo" title="Sistemo">sistemigo</a> de objektiva <a href="/wiki/Scio" title="Scio">scio</a> pri la <a href="/wiki/Realo" title="Realo">realo</a>. Scienco estas unu el formoj de la <a href="/wiki/Socio" title="Socio">socia</a> <a href="/wiki/Konscio" title="Konscio">konscio</a>. Ĝi inkluzivas la agadon por akiro de novaj scioj, eltrovon de la <a href="/wiki/Le%C4%9Do" class="mw-disambig" title="Leĝo">leĝoj</a> de la <a href="/wiki/Naturo" title="Naturo">naturo</a>, ankaŭ ĝiajn rezultojn, la sumon de la scioj kaj estas bazo de la nuntempa homara mondobildo, kvalite kaj kvante tute aparta de la simpla akumulado de lernokapabloj fare de kelkaj animalaj specioj kiuj agadas nur motivitaj de la spontana kaj pormomenta instinkto. </p><p>Laŭ la unuaj difinoj (proponitaj, interalie, de <a href="/wiki/Aristotelo" title="Aristotelo">Aristotelo</a>), scienco estas la aro da scioj, kiujn eblas logike kaj racie pruvi. Jam en la klasika tempo oni taksis sciencon kiel parton de la homa scio forte ligita al <a href="/wiki/Filozofio" title="Filozofio">filozofio</a>; nur en la <a href="/wiki/17-a_jarcento" title="17-a jarcento">17-a jarcento</a> oni apartigis la nocion filozofio disde la tiam nomata "natura filozofio", kiun oni nomus, per hodiaŭa lingvo, "naturscienco". Laŭ la nuntempa lingvouzo, scienco estas ne nur la ĉi-supre priskribita sciaro, sed ankaŭ la maniero akiri ĝin. </p><p>Oni ofte traktas la nocion scienco kiel samsignifan al naturscienco; alivorte, ĝi priskribas fakojn kiuj studas la realan mondon. Tia difino kompreneble forigas <a href="/wiki/Pura_matematiko" title="Pura matematiko">puran matematikon</a> el la aro de sciencoj. </p><p>Scienco aperis en antikveco por la bezonoj de socia praktiko, sed formiĝis en la <a href="/wiki/16-a_jarcento" title="16-a jarcento">16</a>-<a href="/wiki/17-a_jarcento" title="17-a jarcento">17-a</a> jarcentoj. Dum sia historia evoluo, scienco iĝis grava socia instituto, havanta grandan influon al ĉiuj sferoj de la socio. Scienco estas ligita kun <a href="/wiki/Filozofio" title="Filozofio">filozofio</a>, <a href="/wiki/Ideologio" title="Ideologio">ideologio</a> kaj <a href="/wiki/Politiko" title="Politiko">politiko</a>, kio determinas ĝian socian rolon. </p><p><a href="/wiki/Percepto" title="Percepto">Percepto</a> - <a href="/wiki/Emocio" title="Emocio">Emocio</a> - <a href="/wiki/Volo" title="Volo">Volo</a> - <a href="/wiki/Animo" title="Animo">Animo</a> - <a href="/wiki/Agado" title="Agado">Agado</a> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="La_homo_en_kulturo">La homo en kulturo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=26" title="Redakti sekcion: La homo en kulturo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=26" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: La homo en kulturo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_origino_de_la_homo_laŭ_religioj_kaj_mitoj"><span id="La_origino_de_la_homo_la.C5.AD_religioj_kaj_mitoj"></span>La origino de la homo laŭ religioj kaj mitoj</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=27" title="Redakti sekcion: La origino de la homo laŭ religioj kaj mitoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=27" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: La origino de la homo laŭ religioj kaj mitoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Kreo" class="mw-redirect" title="Kreo">Kreo</a>.</div><p>Rakontoj pri la origino de homo estas grava parto de la plej multaj mondaj religioj, mitoj kaj folkloro de diversaj popoloj. En <a href="/wiki/Judismo" title="Judismo">judismo</a> kaj <a href="/wiki/Kristanismo" title="Kristanismo">kristanismo</a>, laŭ la libro de <a href="/wiki/Genzone" title="Genzone">Genezo</a>, Dio kreis la unuajn viron kaj virinon laŭ Sia bildo. Li kreis la homon el tero kaj "ŝveligis en lia nazon <a href="/wiki/Animo" title="Animo">animon</a> de vivo". Ankaŭ en <a href="/wiki/Islamo" title="Islamo">Islamo</a> ekzistas simila priskribo, en kiu la homo estas kreita el <a href="/wiki/Argilo" title="Argilo">argilo</a> kaj post doninte al li formon, Dio ŝveligis en lin de sia animo <sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La kreado de la unuaj homoj el tero, <a href="/wiki/Koto" title="Koto">koto</a> aŭ argilo estas ofta motivo en la mitologioj de malsamaj popoloj. La Kreinto-Dio en la <a href="/wiki/Madagaskaro" title="Madagaskaro">madagaskara</a> mitologio vidis sian filinon skulpti malgrandajn argilajn <a href="/wiki/Pupo_(ludilo)" title="Pupo (ludilo)">pupojn</a>, kaj li tiom ŝatis ilin, ke li enspiris al ili vivon. En la plej malnova konata mitologio hodiaŭ - <a href="/wiki/Sumera_mitologio" class="mw-redirect" title="Sumera mitologio">sumera mitologio</a> - la dio <a href="/wiki/Enki" title="Enki">Enki</a> <a href="/wiki/Knedopasto" class="mw-redirect" title="Knedopasto">knedis</a> la unuajn homojn el argilo dum <a href="/wiki/Ebrio" title="Ebrio">ebriado</a>, tiel klarigante la multajn malfortojn kaj problemojn de la homa raso. Ne ĉiam viro unue estas kreita - en kelkaj versioj de <a href="/wiki/Maoria_mitologio" title="Maoria mitologio">maoria mitologio</a> la ĉefdio <a href="/wiki/Tane" title="Tane">Tane</a> unue knedas la unuan virinon el ruĝa argilo.<sup id="cite_ref-:0_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>En aliaj mitologioj homoj estis kreitaj el malsamaj materialoj, ekzemple la kreintoj en <a href="/wiki/Melanezio" title="Melanezio">melanesia</a> mitologio kaj <a href="/wiki/Norena_mitologio" class="mw-redirect" title="Norena mitologio">norena mitologio</a> kreis la unuajn homojn el arboj, kaj la kreinto en la mitologio de <a href="/wiki/Samoo" title="Samoo">Samoo</a> kreis ilin el <a href="/wiki/Vermo" title="Vermo">vermoj</a>.<sup id="cite_ref-:0_18-1" class="reference"><a href="#cite_note-:0-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> En la babilona krea epopeo <a href="/wiki/Enuma_Eli%C5%9D" title="Enuma Eliŝ">Enuma Eliŝ</a>, la dioj kiuj venkis la monstron <a href="/wiki/Tiamat" title="Tiamat">Tiamat</a> kreis viron de la korpo de ŝia giganta filo. En la mitologio de la <a href="/wiki/Apa%C4%89oj" title="Apaĉoj">apaĉoj</a> la dio <a href="/w/index.php?title=Haktkin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Haktkin (paĝo ne ekzistas)">Haktkin</a> kreis la bestojn el argilo, kaj ili petis al li krei alian estaĵon kiu protektus ilin en kazo dio forlasus la mondon. Dio kreis la unuan homon laŭ Sia bildo el materialoj kolektitaj de la diversaj bestoj - la <a href="/wiki/Sango" title="Sango">sango</a> el <a href="/wiki/Okro" title="Okro">ruĝa okro</a>, la <a href="/wiki/Osto" title="Osto">ostoj</a> el <a href="/wiki/Roko" class="mw-redirect" title="Roko">rokoj</a>, la <a href="/wiki/Ha%C5%ADto" title="Haŭto">haŭto</a> el <a href="/wiki/Koralo" title="Koralo">koraloj</a> kaj similaj, kaj enspiris vivon en ĝin. </p><p>En alia speco de kreadrakonto, la unuaj homoj ne estis skrupule formitaj sed kreskis el praa aŭ dia elemento. En <a href="/wiki/Egipta_Mitologio" title="Egipta Mitologio">egipta mitologio</a>, la infandioj, <a href="/wiki/%C5%9Cuo_(dio)" title="Ŝuo (dio)">Ŝuo</a> dio al la aero kaj <a href="/wiki/Tefnut" title="Tefnut">Tefnut</a> la de la diino de nebulo kaj humido estis perditaj dum vojaĝo. La Kreinto-Dio <a href="/wiki/Atumo" title="Atumo">Atumo</a>, ilia patro, zorgis pri ili kaj sendis sian ĉion-vidantan okulon por serĉi ilin. Kiam ili alvenis hejmen, Atumo ekscitiĝis kaj eksplodis pro ĝojo. Liaj larmoj gutis al la tero kaj tiele fariĝis la unuaj homoj. </p><p> Multaj mitologioj rakontas pri la kreado de homo en pluraj stadioj, ĉar la kreintoj-dioj emas <a href="/wiki/Pento" title="Pento">penti</a> kaj detrui siajn fruajn provojn, ofte tra <a href="/wiki/Inundo" title="Inundo">inundoj</a> aŭ similaj <a href="/wiki/Naturaj_katastrofoj" class="mw-redirect" title="Naturaj katastrofoj">naturaj katastrofoj</a>. En <a href="/wiki/Inkaoj" class="mw-redirect" title="Inkaoj">inkaa</a> mitologio, la kreinto-dio <a href="/wiki/Virako%C4%89a" title="Virakoĉa">Virakoĉa</a> unue kreis mondon sen suno, luno kaj steloj. Li ĉizis grandegajn estaĵojn en ŝtono, sed decidis detrui ilin ĉar li timis ilin. Anstataŭ ili li kreis homojn, sed kelkajn jarojn poste li ankaŭ detruis ilin, ĉar ili forgesis lin. Post la granda detruo, Virakoĉa denove eklaboris, kaj ĉi-foje, antaŭ la kreado de la homo, li kreis lumon, sunon, lunon kaj stelojn. Li denove ĉizis homojn el la roko, ĉi-foje aldonante ankaŭ bestojn. Post kreado, Virakoĉa deklaris al homoj ke li estas la Kreinto-Dio por esti sklavigita eterne, kaj malaperis en la maron.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg/220px-Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg" decoding="async" width="220" height="194" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg/330px-Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg/440px-Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg 2x" data-file-width="2155" data-file-height="1900" /></a><figcaption>Romia reliefo el la 3-a jarcento p.K., prezentanta la agon krei homon laŭ greka mitologio: <a href="/wiki/Prometeo" title="Prometeo">Prometeo</a> kreas homojn el <a href="/wiki/Polvo" title="Polvo">polvo</a>, kaj <a href="/wiki/Atena" title="Atena">Atena</a> donas al ili ilian animon.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Homa_naturo_en_kulturo,_literaturo_kaj_penso"><span id="Homa_naturo_en_kulturo.2C_literaturo_kaj_penso"></span>Homa naturo en kulturo, literaturo kaj penso</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=28" title="Redakti sekcion: Homa naturo en kulturo, literaturo kaj penso" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=28" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Homa naturo en kulturo, literaturo kaj penso"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Universala%C4%B5oj_homaj" class="mw-redirect" title="Universalaĵoj homaj">Universalaĵoj homaj</a>.</div><p>Tra la historio, homaj kulturoj, artaĵoj kaj literaturaĵoj, teologoj, ideologoj, filozofoj kaj sciencistoj traktis profundajn demandojn pri la homa naturo, ĝia loko en la mondo kaj la signifo de ĝia ekzisto. </p><p>Religioj kaj mitologioj tendencas havi <a href="/wiki/Tercentra_teorio" title="Tercentra teorio">teocentran</a> koncepton en kiu la celo de homo estas adori la diaĵon (ununura aŭ multobla) kiu kreis lin, kaj aliflanke, <a href="/wiki/Antropocentrismo" title="Antropocentrismo">antropocentraj</a> konceptoj evoluigis ke lokigas la homon ĉe la centro,<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> kaj eĉ prezenti lin kiel tiu, kiu formis <a href="/wiki/Dio" title="Dio">Dion</a> laŭ sia bildo.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Homo estas ofte portretita kiel supera ol bestoj, sed ankaŭ kiel malsupera ol Dio. Estas dirite en <a href="/wiki/Kohelet" title="Kohelet">Kohelet</a> ke "homo per neniu diferencas de la besto", sed laŭ la libro de <a href="/wiki/Genezo" title="Genezo">Genezo</a> la homo estas diferenca de ĉiuj bestoj pro tio ke li estis kreita "laŭ la bildo de Dio". La demando pri la kapablo de homo supreniri al la rango de dio, ekzemple por gajni <a href="/wiki/Senmorteco" title="Senmorteco">senmortecon</a>, okupis antikvajn epopeojn kiel la intrigojn de <a href="/wiki/Gilgame%C5%9D" title="Gilgameŝ">Gilgameŝ</a>. La diferenco, se ne la ununureco, de la Homo el ĉiuj aliaj vivantoj, kaj la signifo de lia ekzisto estis longe diskutitaj en filozofio kaj literaturo, kaj precipe antaŭ la modernaj sciencaj malkovroj, ke la homo estas <a href="/wiki/Specio" title="Specio">specio</a> de <a href="/wiki/Organismo" title="Organismo">organismo</a>, kiu <a href="/wiki/Evoluismo" title="Evoluismo">evoluis</a> el aliaj specioj, sur planedo sen klara unikeco, en nespeciala loko ene de vasta kaj tre antikva <a href="/wiki/Universo" title="Universo">universo</a>. La unikeco de homo en la universo estas la temo de la filozofia-kosmologia debato inter la <a href="/wiki/Kopernika_principo" title="Kopernika principo">kopernika principo</a> kaj la <a href="/wiki/Principo_de_mezumoj" title="Principo de mezumoj">principo de mezumoj</a> kaj la <a href="/wiki/Antropa_principo" title="Antropa principo">antropa principo</a>. La fama demando de <a href="/wiki/Hamleto" title="Hamleto">Hamleto</a>: "esti, aŭ ne esti" esprimas la <a href="/wiki/Ekzistadismo" title="Ekzistadismo">ekzistadisman</a> <a href="/wiki/Dilemo" title="Dilemo">dilemon</a>: kial la homo elektu la vivon super la morto? Platono argumentis ke la esenco de homo kaj lia celo estas lerni kaj scii, Aristotelo kredis ke la esenco de homo estas la aspiro al la bono; La greka fluo de <a href="/wiki/Hedonismo" title="Hedonismo">hedonismo</a> deklaris ke la celo de homo estas plezuro kaj feliĉo; <a href="/wiki/Maimonido" class="mw-redirect" title="Maimonido">Maimonido</a> deklaris ke la celo de homo estas la akiro de dio kiel la kapablo de homo koni lin; <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Jean-Jacques Rousseau</a> argumentis ke la esenco de homo kaj la signifo de lia ekzisto estas la realigo de lia potencialo; Kaj <a href="/wiki/Erich_Fromm" title="Erich Fromm">Erich Fromm</a> argumentis ke amo estas la primara respondo al la problemo de homa ekzisto. </p><p>Alia ripetiĝanta demando en literaturaj verkoj kaj filozofiaj kaj teologiaj diskutoj estas ĝis kia grado la homo havas <a href="/wiki/Libera_elekto" class="mw-redirect" title="Libera elekto">liberan elekton</a> en formado de sia <a href="/wiki/Destino" class="mw-disambig" title="Destino">destino</a>, aŭ ĉu tiu destino estas antaŭdiktita de dieco, de la fortoj de la universo aŭ de homa naturo. En epopeaj verkoj kiel <a href="/wiki/Iliado" title="Iliado">Iliado</a> kaj <a href="/wiki/Odiseado" title="Odiseado">Odiseado</a>, kaj en tragedioj kiel <a href="/wiki/Edipo" title="Edipo">Edipo la Reĝo</a>, eĉ la sorto de regantoj, herooj kaj <a href="/wiki/Rolmodelo" title="Rolmodelo">rolmodeloj</a> estas antaŭdeterminita, kaj ofte decidita per tragedia difekto en karaktero, sed donita al ĉiuj elekton laŭ sia maniero porti tiun sorton. En <a href="/wiki/Hinduismo" title="Hinduismo">hinduismo</a>, kiel priskribite ekzemple en la <a href="/wiki/Bhagavad_Gita" class="mw-redirect" title="Bhagavad Gita">Bhagavad Gita</a>, la percepto estas ofta ke ĉiu persono estas destinita por destino kaj loko en socio de kiu ili ne povas esti deturnita, sed tiuj kiuj akceptas sian destinon saĝe akiros <a href="/wiki/Karmo" title="Karmo">karmon</a> kaj pli bonan sorton en la sekva <a href="/wiki/Enkarni%C4%9Do" title="Enkarniĝo">enkarniĝo</a>. La procezo ("<a href="/wiki/Dharma" class="mw-redirect" title="Dharma">Dharma</a>" aŭ "<a href="/wiki/Tao" title="Tao">Tao</a>") liberiĝi de la ciklo de enkarniĝoj kaj atingi spiritan kleriĝon, aŭ <a href="/wiki/Nirvano" title="Nirvano">Nirvanon</a>, estas centra temo en <a href="/wiki/Orientaj_filozofioj" class="mw-redirect" title="Orientaj filozofioj">orientaj filozofioj</a>. </p><p>Tria ofta demando pri homa naturo estas kiomgrade ĝi estas esence bona aŭ esence malbona. Homo ofte estas portretita kiel pli bona ol bestoj havante la scion kaj moralan kapablon distingi kaj decidi inter bono kaj malbono. Multaj literaturaj verkoj traktas la luktadon de la protagonistoj kaj decidadon pri fatalaj moralaj dilemoj. La fonto de malbono laŭ komunaj konceptoj povas esti en la instinkto de malbono, en <a href="/wiki/Prapeko" title="Prapeko">prapeko</a>, en supernatura detrua potenco kiel <a href="/wiki/Angra_Mainju" title="Angra Mainju">Angra Mainju</a> en <a href="/wiki/Zaratu%C5%9Dtrismo" class="mw-redirect" title="Zaratuŝtrismo">Zaratuŝtrismo</a> aŭ <a href="/wiki/Satano" title="Satano">Satano</a>, en la <a href="/wiki/Abrahama_religio" title="Abrahama religio">Abrahamaj religioj</a>, aŭ en blindaj naturaj fortoj. Scienco esploras la demandon de <a href="/w/index.php?title=Heredeco_kontra%C5%AD_medio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Heredeco kontraŭ medio (paĝo ne ekzistas)">heredeco kontraŭ medio</a> - ĝis kia grado la homa naturo estas determinita de naskiĝo kaj ĝis kia grado ĝi estas lernita de la medio kaj edukado, kaj submetata al elekto sen <a href="/wiki/Pledo_al_Naturo" class="mw-redirect" title="Pledo al Naturo">pledo al Naturo</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="En_Esperanto">En Esperanto</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=29" title="Redakti sekcion: En Esperanto" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=29" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: En Esperanto"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Marjorie_Boulton" title="Marjorie Boulton">Marjorie Boulton</a>, en sia mikspota libro <a href="/wiki/Faktoj_kaj_fantazioj" title="Faktoj kaj fantazioj">Faktoj kaj fantazioj</a>, dediĉas ties 1an ĉapitron similtitolan "Faktoj kaj fantazioj" al komentoj kaj priskriboj de homoj, ĉefe en komparo kun aliaj <a href="/wiki/Animalo" class="mw-redirect" title="Animalo">animaloj</a>.<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Proverboj">Proverboj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=30" title="Redakti sekcion: Proverboj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=30" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Proverboj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ekzistas pluraj <a href="/wiki/Proverbo" title="Proverbo">proverboj</a> pri homo en la <a href="/wiki/Proverbaro_Esperanta" title="Proverbaro Esperanta">Proverbaro Esperanta</a> de <a href="/wiki/L._L._Zamenhof" title="L. L. Zamenhof">L. L. Zamenhof</a>, inter ili<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: </p> <ul><li><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td></td></tr><tr valign="top"><td width="40px"><span typeof="mw:File"><span title="Citaĵo"><img alt="Citaĵo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/40px-P_writing.svg.png" decoding="async" width="40" height="36" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/60px-P_writing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/80px-P_writing.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></span></span></td><td><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td><span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif;"><b>„</b></span> <i>Fiŝo serĉas dronon, homo serĉas bonon.</i> <span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif"><b>”</b></span></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table></li> <li><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td></td></tr><tr valign="top"><td width="40px"><span typeof="mw:File"><span title="Citaĵo"><img alt="Citaĵo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/40px-P_writing.svg.png" decoding="async" width="40" height="36" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/60px-P_writing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/80px-P_writing.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></span></span></td><td><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td><span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif;"><b>„</b></span> <i>En infano vidiĝas, kia homo fariĝos.</i> <span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif"><b>”</b></span></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table></li> <li><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td></td></tr><tr valign="top"><td width="40px"><span typeof="mw:File"><span title="Citaĵo"><img alt="Citaĵo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/40px-P_writing.svg.png" decoding="async" width="40" height="36" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/60px-P_writing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/80px-P_writing.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></span></span></td><td><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td><span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif;"><b>„</b></span> <i>Kiom da homoj, tiom da gustoj.</i> <span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif"><b>”</b></span></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bildaro">Bildaro</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=31" title="Redakti sekcion: Bildaro" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=31" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Bildaro"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul class="gallery mw-gallery-packed"> <li class="gallerybox" style="width: 149.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 147.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg" class="mw-file-description" title=""La viro de Vitruvio" desegnita de Leonardo da Vinci en 1490 orientigis la modelon de la proporcioj de la homa korpo."><img alt=""La viro de Vitruvio" desegnita de Leonardo da Vinci en 1490 orientigis la modelon de la proporcioj de la homa korpo." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/221px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg" decoding="async" width="148" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/331px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/441px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg 2x" data-file-width="2258" data-file-height="3070" /></a></span></div> <div class="gallerytext">"La viro de Vitruvio" desegnita de <a href="/wiki/Leonardo_da_Vinci" title="Leonardo da Vinci">Leonardo da Vinci</a> en 1490 orientigis la modelon de la proporcioj de la <a href="/wiki/Homa_korpo" title="Homa korpo">homa korpo</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 282px"> <div class="thumb" style="width: 280px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg" class="mw-file-description" title="Mapo de fruaj homaj migradoj laŭ analizoj de mitokondria DNA; genetiko de loĝantaroj (Arkto estas je la centro de la mapo kaj la nombroj estas jarmiloj antaŭ la aktualo)."><img alt="Mapo de fruaj homaj migradoj laŭ analizoj de mitokondria DNA; genetiko de loĝantaroj (Arkto estas je la centro de la mapo kaj la nombroj estas jarmiloj antaŭ la aktualo)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg/420px-World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg" decoding="async" width="280" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg/630px-World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg/840px-World_map_of_prehistoric_human_migrations.jpg 2x" data-file-width="889" data-file-height="635" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Mapo de fruaj homaj <a href="/wiki/Migrado" title="Migrado">migradoj</a> laŭ analizoj de mitokondria DNA; <a href="/wiki/Genetiko" title="Genetiko">genetiko</a> de loĝantaroj (<a href="/wiki/Arkto" title="Arkto">Arkto</a> estas je la centro de la mapo kaj la nombroj estas <a href="/wiki/Jarmilo" title="Jarmilo">jarmiloj</a> antaŭ la aktualo).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 268.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 266.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Shibuya_tokyo.jpg" class="mw-file-description" title="Socia psikologio studas la naturon kaj kaŭzojn de la socia kutimaro de homoj. Homamasa strato en Japanio."><img alt="Socia psikologio studas la naturon kaj kaŭzojn de la socia kutimaro de homoj. Homamasa strato en Japanio." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Shibuya_tokyo.jpg/400px-Shibuya_tokyo.jpg" decoding="async" width="267" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Shibuya_tokyo.jpg/600px-Shibuya_tokyo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Shibuya_tokyo.jpg/800px-Shibuya_tokyo.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Socia_psikologio" title="Socia psikologio">Socia psikologio</a> studas la naturon kaj kaŭzojn de la socia kutimaro de homoj. Homamasa strato en Japanio.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 161.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 159.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_(Prado)_2.jpg" class="mw-file-description" title="Adamo kaj Evo, de Alberto Durero, 1507. Por la jud-kristana kulturo la unuaj homoj, kreitaj rekte de Dio."><img alt="Adamo kaj Evo, de Alberto Durero, 1507. Por la jud-kristana kulturo la unuaj homoj, kreitaj rekte de Dio." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg/239px-Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg" decoding="async" width="160" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg/358px-Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg/478px-Albrecht_D%C3%BCrer_-_Adam_and_Eve_%28Prado%29_2.jpg 2x" data-file-width="2337" data-file-height="2934" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Adamo_kaj_Evo_(Durero)" title="Adamo kaj Evo (Durero)"><i>Adamo kaj Evo</i></a>, de <a href="/wiki/Alberto_Durero" class="mw-redirect" title="Alberto Durero">Alberto Durero</a>, <a href="/wiki/1507" title="1507">1507</a>. Por la jud-kristana kulturo la unuaj homoj, kreitaj rekte de <a href="/wiki/Dio" title="Dio">Dio</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 432px"> <div class="thumb" style="width: 430px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:God2-Sistine_Chapel.png" class="mw-file-description" title="Kreo de Adamo de Mikelanĝelo en la Siksta Kapelo. Por la jud-kristana kulturo la tutunua homo, kreita rekte de Dio."><img alt="Kreo de Adamo de Mikelanĝelo en la Siksta Kapelo. Por la jud-kristana kulturo la tutunua homo, kreita rekte de Dio." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/God2-Sistine_Chapel.png/645px-God2-Sistine_Chapel.png" decoding="async" width="430" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/God2-Sistine_Chapel.png/967px-God2-Sistine_Chapel.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/God2-Sistine_Chapel.png/1289px-God2-Sistine_Chapel.png 2x" data-file-width="3141" data-file-height="1463" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Kreo de Adamo</i> de <a href="/wiki/Mikelan%C4%9Delo" title="Mikelanĝelo">Mikelanĝelo</a> en la <a href="/wiki/Siksta_Kapelo" title="Siksta Kapelo">Siksta Kapelo</a>. Por la jud-kristana kulturo la tutunua homo, kreita rekte de <a href="/wiki/Dio" title="Dio">Dio</a>.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vidu_ankaŭ"><span id="Vidu_anka.C5.AD"></span>Vidu ankaŭ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=32" title="Redakti sekcion: Vidu ankaŭ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=32" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Vidu ankaŭ"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="-moz-column-count:3; -webkit-column-count:3; column-count:3;"> <ul><li><a href="/wiki/Antropologio" title="Antropologio">Antropologio</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_anatomio" title="Homa anatomio">Homa anatomio</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_efiko_sur_la_medio" title="Homa efiko sur la medio">Homa efiko sur la medio</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_evoluo" title="Homa evoluo">Homa evoluo</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_intelekto" title="Homa intelekto">Homa intelekto</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_komunumo" title="Homa komunumo">Homa komunumo</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_korpo" title="Homa korpo">Homa korpo</a></li> <li><a href="/wiki/Homa_scienco" title="Homa scienco">Homa scienco</a></li> <li><a href="/wiki/Homaj_malsanoj" class="mw-redirect" title="Homaj malsanoj">Homaj malsanoj</a></li> <li><a href="/wiki/Homaj_rajtoj" title="Homaj rajtoj">Homaj rajtoj</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_de_la_jaro" class="mw-redirect" title="Homo de la jaro">Homo de la jaro</a></li> <li><a href="/wiki/Humanismo" title="Humanismo">Humanismo</a></li> <li><a href="/wiki/Kreivo" class="mw-redirect" title="Kreivo">Kreivo</a></li> <li><a href="/wiki/Lo%C4%9Dado" class="mw-redirect" title="Loĝado">Loĝado</a></li> <li><a href="/wiki/Nutrado" class="mw-redirect" title="Nutrado">Nutrado</a></li> <li><a href="/wiki/Psikologio" title="Psikologio">Psikologio</a></li> <li><a href="/wiki/Sano" title="Sano">Sano</a></li> <li><a href="/wiki/Sociologio" title="Sociologio">Sociologio</a></li> <li><a href="/wiki/Vesto" title="Vesto">Vesto</a></li> <li><a href="/wiki/Virino" title="Virino">Virino</a></li> <li><a href="/wiki/Viro" title="Viro">Viro</a></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Referencoj">Referencoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=33" title="Redakti sekcion: Referencoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=33" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Referencoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist references-small" style="padding-right: 6px;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">↑</a> <span class="reference-text">Vidu ekzemple <a href="/wiki/Mitokondrio" title="Mitokondrio">mitokondria Eva</a> aŭ Y-kromosoma Adamo.</span> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <span class="reference-text">Richard E. Green et al.: <i>A draft sequence of the Neandertal Genome.</i> <a href="/wiki/Science" title="Science">Science</a>, Vol. 328, 2010, p.710–722, DOI: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/328/5979/710">10.1126/science.1188021</a></span> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> <span class="reference-text"><cite class="libro" style="font-style:normal;"> (2012) <i>[[[:Ŝablono:GBurl]] Genetics: A Conceptual Approach]</i> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). Macmillan, <span style="white-space:nowrap;">p. 75</span>. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9781429232524" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1-4292-3252-4</a>.</cite> </span> </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> <span class="reference-text"><cite class="libro" style="font-style:normal;"> (29-a de julio 2010) <i>[[[:Ŝablono:GBurl]]} Human Evolutionary Biology]</i> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). Cambridge University Press. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9780521879484" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-87948-4</a>.</cite> </span> </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">↑</a> <span class="reference-text"><cite class="libro" style="font-style:normal;"> (10-a de oktobro 2019) <i>[[[:Ŝablono:GBurl]] The Biology of Reproduction]</i> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). Cambridge University Press. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9781108499859" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1-108-49985-9</a>.</cite> </span> </li> <li id="cite_note-Gustafsson-6"><a href="#cite_ref-Gustafsson_6-0">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (Oktobro 2004) “Human size evolution: no evolutionary allometric relationship between male and female stature”, <i>Journal of Human Evolution</i> <b>47</b> (4), <span style="white-space:nowrap;">p. 253–266</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.jhevol.2004.07.004" class="extiw" title="doi:10.1016/j.jhevol.2004.07.004">10.1016/j.jhevol.2004.07.004</a>.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-NHANES_III_data-7"><a href="#cite_ref-NHANES_III_data_7-0">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (Oktobro 2004) “<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cdc.gov/nchs/data/ad/ad347.pdf">Mean body weight, height, and body mass index, United States 1960–2002</a>”, <i>Advance Data</i> (347), <span style="white-space:nowrap;">p. 1–17</span>.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (1993) “Gender differences in strength and muscle fiber characteristics”, <i>European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology</i> <b>66</b> (3), <span style="white-space:nowrap;">p. 254–262</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1007/BF00235103" class="extiw" title="doi:10.1007/BF00235103">10.1007/BF00235103</a>. 206772211.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> <span class="reference-text"><cite class="libro" style="font-style:normal;"> (2017) “Sex Differences in Body Composition”, <i>Sex and Gender Factors Affecting Metabolic Homeostasis, Diabetes and Obesity</i>, Advances in Experimental Medicine and Biology <b>1043</b>. Springer International Publishing, <span style="white-space:nowrap;">p. 9–27</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1007/978-3-319-70178-3_2">10.1007/978-3-319-70178-3_2</a>. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9783319701776" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-3-319-70177-6</a>.</cite> </span> </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (Septembro 2018) “Male versus female skin: What dermatologists and cosmeticians should know”, <i>International Journal of Women's Dermatology</i> <b>4</b> (3), <span style="white-space:nowrap;">p. 122–130</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.ijwd.2018.03.002" class="extiw" title="doi:10.1016/j.ijwd.2018.03.002">10.1016/j.ijwd.2018.03.002</a>.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220414183337/https://www.genome.gov/genetics-glossary/Sex-Linked">Sex Linked</a> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.genome.gov/genetics-glossary/Sex-Linked">la originalo</a> je 14-a de aprilo 2022. Alirita 18-a de aprilo 2021 . </span> </li> <li id="cite_note-12"><a href="#cite_ref-12">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (Julio 2006) “Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch.”, <i>Evolution and Human Behavior</i> <b>27</b> (4), <span style="white-space:nowrap;">p. 283–296</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003" class="extiw" title="doi:10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003">10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003</a>. 32562654.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-WHO-13"><a href="#cite_ref-WHO_13-0">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130625083240/https://www.who.int/gender/documents/en/">Gender, women, and health</a>. <i>Reports from WHO 2002–2005</i>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.who.int/gender/documents/en/">la originalo</a> je 25-a de junio 2013. </span> </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (1 August 2002) “<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00224490209552139">How common is lntersex? A response to Anne Fausto‐Sterling</a>”, <i>The Journal of Sex Research</i> (en) <b>39</b> (3), <span style="white-space:nowrap;">p. 174–178</span>. <a href="/wiki/Cifereca_objekta_identigilo" title="Cifereca objekta identigilo">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1080/00224490209552139" class="extiw" title="doi:10.1080/00224490209552139">10.1080/00224490209552139</a>. 33795209.</cite><span style="display:none;"> </span> </span> </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/mundo/noticias/2011/10/111014_ciencia_ancestros_pintores_aa.shtml">«Un taller de pintura de hace 100.000 años.»</a></span> </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> “Galileo and the Birth of Modern Science”, <i>American Heritage of Invention and Technology</i> <b>24</b>.</cite><span style="display:none;"> </span></span> </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> <span class="reference-text">La <a href="/wiki/Korano" title="Korano">Korano</a>, <a href="/wiki/Surao" title="Surao">Surao</a> 32, 6, 8</span> </li> <li id="cite_note-:0-18">↑ <a href="#cite_ref-:0_18-0"><sup>18,0</sup></a> <a href="#cite_ref-:0_18-1"><sup>18,1</sup></a> <span class="reference-text">David Leeming, Kreadomitoj de la mondo: enciklopedio, p. 11</span> </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> <span class="reference-text">Tiu ĉi koncepto estas fame esprimita en la aserto de la greka sofisto <a href="/wiki/Protagoro" class="mw-redirect" title="Protagoro">Protagoro</a> ke "homo estas la mezuro de ĉio."</span> </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> <span class="reference-text">Ekzemple la greka poeto kiel <a href="/wiki/Ksenofaneso" title="Ksenofaneso">Ksenofaneso</a> rimarkis, ke homoj de malsamaj socioj dezajnis siajn diojn laŭ si mem, kaj li konjektis ke se leonoj aŭ brutaj havus dioj, ili estis en formo de leonoj aŭ virbovoj, respektive.</span> </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Marjorie_Boulton" title="Marjorie Boulton">Marjorie Boulton</a>, <a href="/wiki/Faktoj_kaj_fantazioj,_progresiga_libro" class="mw-redirect" title="Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro">Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro</a>, <a href="/wiki/Universala_Esperanto-Asocio" title="Universala Esperanto-Asocio">Universala Esperanto-Asocio</a>, <a href="/wiki/Roterdamo" title="Roterdamo">Roterdamo</a>, 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 17-20.</span> </li> <li id="cite_note-22"><a href="#cite_ref-22">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php">Lernu</a>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php">la originalo</a> je 2011-12-25. Alirita 2008-12-19 .</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografio">Bibliografio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=34" title="Redakti sekcion: Bibliografio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=34" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Bibliografio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Allman, John Morgan (1a de januaro 2003). El cerebro en evolución. Barcelona: Ariel. p. 244. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9788434408975" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9788434408975</a>.</li> <li>Bryson, Bill (2003). Una breve historia de casi todo. Barcelona: RBA Libros. p. 512. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9788478711758" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9788478711758</a>.</li> <li>Freeman, Scott; Jon C. Herron (2007). Evolutionary Analysis (4th ed.). Pearson Education, Inc. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/0132275848" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-13-227584-8</a>. pp. 757–61.</li> <li>Gerd Haeffner: Philosophische Anthropologie. Stuttgart/Berlin/Köln 2000.</li> <li>Goodman, M., Tagle, D., Fitch, D., Bailey, W., Czelusniak, J., Koop, B., Benson, P., Slightom, J. (1990). Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids. Journal of Molecular Evolution 30(3): 260–266.</li> <li>Lewin, R. (2005). Human Evolution, an illustrated introduction, Blackwell Publishing (5a eld.), <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/1405103787" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 1-4051-0378-7</a>.</li> <li>Reich, David (2018). Who We Are And How We Got Here – Ancient DNA and the New Science of the Human Past. Pantheon Books. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9781101870327" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1101870327</a>.</li> <li>Friedemann Schrenk: Die Frühzeit des Menschen. Der Weg zum Homo sapiens (= C.H.Beck Wissen). 5., vollständig neubearbeitete und ergänzte Auflage. C.H. Beck, München 2008, <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9783406577031" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-3-406-57703-1</a>.</li> <li>Szentágothai János, Réthelyi Miklós: Funkcionális anatómia. 8. átd. bőv. kiad., Medicina Könyvkiadó, Budapest, 2002. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9632425642" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 963-242-564-2</a></li></ul> <div class="noprint tright portal" style="border:solid #aaa 1px;text-align:center;margin:0.5em 0 0.5em 1em;"> <table style="background:#f9f9f9;font-size:90%;line-height:110%;max-width:210px;padding:1ex;"> <tbody><tr valign="middle"><td style="text-align:center;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Human.svg" class="mw-file-description"><img alt="Portala ikono" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/22px-Human.svg.png" decoding="async" width="22" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/34px-Human.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Human.svg/45px-Human.svg.png 2x" data-file-width="1060" data-file-height="1320" /></a></span></td><td style="padding:0 1ex;vertical-align:middle;font-style:italic;font-weight:bold;"><a href="/wiki/Portalo:Homoj" title="Portalo:Homoj"><span style="color:white; padding:0.5px .7ex; display: block; background: #DC143C">Portalo pri Homoj</span></a></td></tr></tbody></table></div> <div class="noprint" id="aliaj_projektoj" style="float: right; clear: right; width: 250px; border: 1px solid #aaa; padding: 4px; font-size: 90%; background: #f9f9f9;"> <ul class="noarchive"><li class="commons"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens?uselang=eo">Homo en la <span>Vikimedia Komunejo</span></a> (Multrimedaj datumoj)</span></li><li class="commons"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Homo?uselang=eo">Kategorio Homo en la <span>Vikimedia Komunejo</span></a> (Multrimedaj datumoj)</span></li><li class="quote"><a href="https://eo.wikiquote.org/wiki/eo:homo" class="extiw" title="q:eo:homo">Homo en la <span>Vikicitaro</span></a> (Kolekto de citaĵoj)</li><li class="news"><a href="https://eo.wikinews.org/wiki/Kategorio:Homo" class="extiw" title="n:Kategorio:Homo">Homo en <span>Vikinovaĵoj</span></a> (Liberaj novaĵoj) </li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Eksteraj_ligiloj">Eksteraj ligiloj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Homo&veaction=edit&section=35" title="Redakti sekcion: Eksteraj ligiloj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Homo&action=edit&section=35" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Eksteraj ligiloj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mnsu.edu/emuseum/biology/primates/primate_order.html">Taksonomio de loĝantaj simioj</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050320092132/http://www.mnsu.edu/emuseum/biology/primates/primate_order.html">Arkivigite je</a> 2005-03-20 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></li> <li><a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.freerepublic.com/focus/f-news/966532/posts">Kial homoj disiĝis el sia felo</a></li> <li><a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bgsu.edu/departments/chem/faculty/leontis/chem447/PDF_files/Jablonski_skin_color_2000.pdf">La evoluismo de homa haŭto-koloro</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120114203210/http://www.bgsu.edu/departments/chem/faculty/leontis/chem447/PDF_files/Jablonski_skin_color_2000.pdf">Arkivigite je</a> 2012-01-14 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></li> <li><a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cdc.gov/nchs/fastats/lifexpec.htm">Viv-ekspekto en Usono, 2001</a></li> <li><span class="plainlinks"><i>En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo <a class="external text" href="https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo+sapiens&oldid=129077543">Homo sapiens</a> en la hispana Vikipedio. </i></span></li></ul> <div style="position:absolute; z-index:100; right:20px; top:-40px; background-color:transparent" class="metadata" id="featured-star"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Vikipedio:Listo_de_havendaj_artikoloj" title="Tiu ĉi artikolo apartenas al la aro de la mil plej gravaj artikoloj"><img alt="Tiu ĉi artikolo apartenas al la aro de la mil plej gravaj artikoloj" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/1000HA.png" decoding="async" width="36" height="36" class="mw-file-element" data-file-width="36" data-file-height="36" /></a></span></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Elŝutita el "<a dir="ltr" href="https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo&oldid=8934826">https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo&oldid=8934826</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Kategorioj" title="Specialaĵo:Kategorioj">Kategorioj</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategorio:Sociologio" title="Kategorio:Sociologio">Sociologio</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Filozofio" title="Kategorio:Filozofio">Filozofio</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Psikologio" title="Kategorio:Psikologio">Psikologio</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Antropologio" title="Kategorio:Antropologio">Antropologio</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Homedoj" title="Kategorio:Homedoj">Homedoj</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Homoj" title="Kategorio:Homoj">Homoj</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Primatoj" title="Kategorio:Primatoj">Primatoj</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Kaŝitaj kategorioj: <ul><li><a href="/wiki/Kategorio:Pa%C4%9Doj_kun_eksmodaj_cit%C5%9Dablonoj" title="Kategorio:Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj">Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Pa%C4%9Doj_kiuj_uzas_ISBNajn_magiajn_ligilojn" title="Kategorio:Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn">Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Listo_de_arkivitaj_pa%C4%9Doj_de_Retarkivo" title="Kategorio:Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo">Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Havendaj_artikoloj_pli_grandaj_ol_30_kB" title="Kategorio:Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB">Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Ĉi tiu paĝo estis lastafoje redaktita je 21:46, 27 nov. 2024.</li> <li id="footer-info-copyright">La teksto disponeblas laŭ la permesilo <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eo">Krea Komunaĵo Atribuite-Samkondiĉe 4.0 Neadaptita</a>; eble aldonaj kondiĉoj aplikeblas. Vidu la <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">uzkondiĉojn</a> por detaloj.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Regularo pri respekto de la privateco</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipedio:Enkonduko">Pri Vikipedio</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipedio:Malgarantio">Malgarantioj</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Programistoj</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/eo.wikipedia.org">Statistikoj</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Deklaro pri kuketoj</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//eo.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Poŝtelefona vido</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6b8d669998-zmq5g","wgBackendResponseTime":233,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.381","walltime":"0.602","ppvisitednodes":{"value":5278,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":43398,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":9651,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":31024,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 404.402 1 -total"," 33.24% 134.440 1 Ŝablono:Taksonomio"," 23.59% 95.388 1 Ŝablono:Referencoj"," 9.82% 39.709 1 Ŝablono:Projektoj"," 8.95% 36.192 4 Ŝablono:Cite_book"," 8.30% 33.570 1 Ŝablono:Ŝanĝu_ŝablonon"," 7.93% 32.063 4 Ŝablono:Citaĵo_el_libro"," 6.00% 24.263 1 Ŝablono:Tradukita"," 5.15% 20.832 18 Ŝablono:Ĉefartikolo"," 4.91% 19.874 1 Ŝablono:Portalo_Homoj"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.077","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3782339,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-598456ffc6-vpv8t","timestamp":"20241127224539","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Homo","url":"https:\/\/eo.wikipedia.org\/wiki\/Homo","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-05-10T16:10:06Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/9\/93\/Human.svg","headline":"specio de primato, el la familio de homedoj"}</script> </body> </html>