CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="sa" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>मीमांसादर्शनम् - विकिपीडिया</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )sawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "०\t१\t२\t३\t४\t५\t६\t७\t८\t९"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","जनवरी","फेब्रवरी","मार्च्","एप्रिल्","मे","जून्","जुलै","आगस्ट्","सेप्टेम्बर्","अक्टोबर्","नवेम्बर्","डिसेम्बर्"],"wgRequestId":"7daf4f80-a6bc-4022-ab8c-520c04f9323d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"मीमांसादर्शनम्","wgTitle":"मीमांसादर्शनम्","wgCurRevisionId":480805,"wgRevisionId":480805,"wgArticleId":5258,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Articles containing non-English-language text","Articles containing explicitly cited English-language text","सारमञ्जूषा योजनीया","Webarchive template wayback links", "मीमांसादर्शनम्"],"wgPageViewLanguage":"sa","wgPageContentLanguage":"sa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"मीमांसादर्शनम्","wgRelevantArticleId":5258,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"sa","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"sa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q847918", "wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js", "ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Numeral_converter","ext.gadget.ShortUrl","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=sa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/Yajna1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="960"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Yajna1.jpg/800px-Yajna1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Yajna1.jpg/640px-Yajna1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="512"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="मीमांसादर्शनम् - विकिपीडिया"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//sa.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="सम्पाद्यताम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="विकिपीडिया (sa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//sa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.sa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="विकिपीडिया अणुपूरणम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-मीमांसादर्शनम् rootpage-मीमांसादर्शनम् skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">सामग्री पर जाएँ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="मुख्य मेन्यू" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">मुख्य मेन्यू</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">मुख्य मेन्यू</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> सञ्चरणम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मुख्यपृष्ठं गम्यताम् [z]" accesskey="z"><span>मुख्यपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-सभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>सभा</span></a></li><li id="n-Recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF"><span>नूतनपरिवर्तनानि</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%83%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="यादृच्छिकं पृष्ठं दर्श्यताम् [x]" accesskey="x"><span>अविशिष्टपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-विचारसभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>विचारसभा</span></a></li><li id="n-अर्थदानम्" class="mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>अर्थदानम्</span></a></li><li id="n-दूतावासः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83/Embassy"><span>दूतावासः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-साहाय्यम्" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-साहाय्यम्" > <div class="vector-menu-heading"> साहाय्यम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-प्रयोगपृष्ठम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>प्रयोगपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"><span>स्वशिक्षा</span></a></li><li id="n-देवनागरीलेखनसाहाय्यम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F"><span>देवनागरीलेखनसाहाय्यम्</span></a></li><li id="n-सामान्यजिज्ञासाः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%83"><span>सामान्यजिज्ञासाः</span></a></li><li id="n-नवागतेभ्यः-परिचयः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF%E0%A4%83"><span>नवागतेभ्यः परिचयः</span></a></li><li id="n-वि-पत्रपञ्जीकरणं-करोतु" class="mw-list-item"><a href="https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikisa-l"><span>वि-पत्रपञ्जीकरणं करोतु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="विकिपीडिया" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-sa.svg" style="width: 7.5em; height: 1.4375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-sa.svg" width="93" height="13" style="width: 5.8125em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>अन्विष्यताम्</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" aria-label="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" autocapitalize="sentences" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेषः:अन्वेषणम्"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">अन्विष्यताम्</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="पृष्ठ के फ़ॉन्ट का आकार, चौड़ाई और रंग बदलें" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="दिखावट" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">दिखावट</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa" class=""><span>दानम्</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्" class=""><span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o" class=""><span>प्रविश्यताम्</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="अन्य विकल्प" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">वैयक्तिकोपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>दानम्</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>प्रविश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> लॉग-आउट किए गए संपादकों के लिए पृष्ठ <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF" aria-label="संपादन के बारे में अधिक जानें"><span>अधिक जानें</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"><span>अंशदाता</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="एतस्मात् ऐपिसङ्केतात् सम्पादनस्य परिचर्चा । [n]" accesskey="n"><span>सम्भाषणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eविलुप्यताम्\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"sa\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Ctable align=\"Center\" style=\"Background-Color:#f1f5fc; Border: 2px Solid #abd5f5;\"\u003E\n\n\u003Ctbody\u003E\u003Ctr\u003E\n\u003Ctd\u003E\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\n\u003Ctr align=\"Center\"\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/20px-Gnome-help.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/30px-Gnome-help.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/40px-Gnome-help.svg.png 2x\" data-file-width=\"64\" data-file-height=\"64\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u003Cb\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F\" title=\"साहाय्यम्:देवनागरीलिप्या कथं लेखनीयम्?\"\u003Eदेवनागरीलिप्या लेखनार्थं साहाय्यम्\u003C/a\u003E\u003C/b\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/20px-Information_icon.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/30px-Information_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/40px-Information_icon.svg.png 2x\" data-file-width=\"620\" data-file-height=\"620\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\u003C/tbody\u003E\u003C/table\u003E\n\u003Cp\u003E\u003Cbr /\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="सामग्री" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">सामग्री</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">छुपाएँ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">शुरुआत</div> </a> </li> <li id="toc-मीमांसाशास्त्रपरिचयः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसाशास्त्रपरिचयः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१</span> <span>मीमांसाशास्त्रपरिचयः</span> </div> </a> <ul id="toc-मीमांसाशास्त्रपरिचयः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मीमांसाशास्त्रस्य_प्रयोजनवत्त्वम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसाशास्त्रस्य_प्रयोजनवत्त्वम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२</span> <span>मीमांसाशास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वम्</span> </div> </a> <ul id="toc-मीमांसाशास्त्रस्य_प्रयोजनवत्त्वम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३</span> <span>कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्</span> </div> </a> <ul id="toc-कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-गुरुमतपदौचित्यविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#गुरुमतपदौचित्यविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४</span> <span>गुरुमतपदौचित्यविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-गुरुमतपदौचित्यविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५</span> <span>प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-श्रुत्यादीनां_प्रामाण्यविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#श्रुत्यादीनां_प्रामाण्यविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">६</span> <span>श्रुत्यादीनां प्रामाण्यविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-श्रुत्यादीनां_प्रामाण्यविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-प्रामाण्यवादविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रामाण्यवादविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">७</span> <span>प्रामाण्यवादविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रामाण्यवादविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">८</span> <span>वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वेदस्य_स्रष्टा_ब्रह्म" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#वेदस्य_स्रष्टा_ब्रह्म"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">९</span> <span>वेदस्य स्रष्टा ब्रह्म</span> </div> </a> <ul id="toc-वेदस्य_स्रष्टा_ब्रह्म-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वेदस्य_नित्यत्वविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#वेदस्य_नित्यत्वविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०</span> <span>वेदस्य नित्यत्वविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-वेदस्य_नित्यत्वविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-देवतानामेकत्वविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#देवतानामेकत्वविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">११</span> <span>देवतानामेकत्वविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-देवतानामेकत्वविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मीमांसादर्शने_ज्ञानसमीक्षा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसादर्शने_ज्ञानसमीक्षा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१२</span> <span>मीमांसादर्शने ज्ञानसमीक्षा</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-मीमांसादर्शने_ज्ञानसमीक्षा-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>मीमांसादर्शने ज्ञानसमीक्षा उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-मीमांसादर्शने_ज्ञानसमीक्षा-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-अर्थापत्तिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अर्थापत्तिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१२.१</span> <span>अर्थापत्तिः</span> </div> </a> <ul id="toc-अर्थापत्तिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अनुपलब्धिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अनुपलब्धिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१२.२</span> <span>अनुपलब्धिः</span> </div> </a> <ul id="toc-अनुपलब्धिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-प्रमेयतत्त्वसमीक्षा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रमेयतत्त्वसमीक्षा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३</span> <span>प्रमेयतत्त्वसमीक्षा</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रमेयतत्त्वसमीक्षा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आत्मविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#आत्मविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१४</span> <span>आत्मविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-आत्मविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-कर्ममीमांसा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#कर्ममीमांसा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१५</span> <span>कर्ममीमांसा</span> </div> </a> <ul id="toc-कर्ममीमांसा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मीमांसादर्शने_ईश्वरविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसादर्शने_ईश्वरविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१६</span> <span>मीमांसादर्शने ईश्वरविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-मीमांसादर्शने_ईश्वरविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मीमांसादर्शने_मोक्षविचारः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसादर्शने_मोक्षविचारः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१७</span> <span>मीमांसादर्शने मोक्षविचारः</span> </div> </a> <ul id="toc-मीमांसादर्शने_मोक्षविचारः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मीमांसादर्शनस्य_आचार्यपरम्परा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#मीमांसादर्शनस्य_आचार्यपरम्परा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१८</span> <span>मीमांसादर्शनस्य आचार्यपरम्परा</span> </div> </a> <ul id="toc-मीमांसादर्शनस्य_आचार्यपरम्परा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-दर्शनप्रतिपादकाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#दर्शनप्रतिपादकाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१९</span> <span>दर्शनप्रतिपादकाः</span> </div> </a> <ul id="toc-दर्शनप्रतिपादकाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अध्ययनकेन्द्राणि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#अध्ययनकेन्द्राणि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२०</span> <span>अध्ययनकेन्द्राणि</span> </div> </a> <ul id="toc-अध्ययनकेन्द्राणि-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सम्बद्धाः_लेखाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#सम्बद्धाः_लेखाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२१</span> <span>सम्बद्धाः लेखाः</span> </div> </a> <ul id="toc-सम्बद्धाः_लेखाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सन्दर्भः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#सन्दर्भः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२२</span> <span>सन्दर्भः</span> </div> </a> <ul id="toc-सन्दर्भः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बाह्यानुबन्धः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#बाह्यानुबन्धः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२३</span> <span>बाह्यानुबन्धः</span> </div> </a> <ul id="toc-बाह्यानुबन्धः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">मीमांसादर्शनम्</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="दूसरे भाषा में लेख पर जाएँ। ४८ भाषाओं में उपलब्ध" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-48" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">४८ भाषाएँ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – अफ्रिक्कान्स्" lang="af" hreflang="af" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="अफ्रिक्कान्स्" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%A7" title="ميمامسا – अऱबिक्" lang="ar" hreflang="ar" data-title="ميمامسا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="अऱबिक्" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Mimansa" title="Mimansa – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" data-title="Mimansa" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="अज़रबैजानी" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A7%80%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B8%E0%A6%BE_%E0%A6%A6%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%A8" title="মীমাংসা দর্শন – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মীমাংসা দর্শন" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="बंगाली" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="कातालान" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/M%C3%ADm%C3%A1ns%C3%A1" title="Mímánsá – चेक" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Mímánsá" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="चेक" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Purva_Mimamsa" title="Purva Mimamsa – जर्मनभाषा:" lang="de" hreflang="de" data-title="Purva Mimamsa" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="जर्मनभाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/M%C4%ABm%C4%81%E1%B9%83s%C4%81" title="Mīmāṃsā – आङ्ग्लभाषा" lang="en" hreflang="en" data-title="Mīmāṃsā" data-language-autonym="English" data-language-local-name="आङ्ग्लभाषा" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="एस्पेरेंतो" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/M%C4%ABm%C4%81%E1%B9%83s%C4%81" title="Mīmāṃsā – स्पेनीय भाषा:" lang="es" hreflang="es" data-title="Mīmāṃsā" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="स्पेनीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Mimaansa" title="Mimaansa – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" data-title="Mimaansa" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="एस्टोनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – बास्क" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="बास्क" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%A7" title="میمامسا – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" data-title="میمامسا" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="फ़ारसी" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="फ़िनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – फ़्रांसदेशीय भाषा:" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="फ़्रांसदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" title="मीमांसा दर्शन – हिन्दी" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मीमांसा दर्शन" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="हिन्दी" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/M%C3%ADm%C3%A1nsza" title="Mímánsza – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Mímánsza" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="हंगेरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%BD%D5%A1" title="Միմանսա – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Միմանսա" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="आर्मेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="इंडोनेशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/M%C4%ABm%C4%81%E1%B9%83s%C4%81" title="Mīmāṃsā – इटलीदेशीय भाषा:" lang="it" hreflang="it" data-title="Mīmāṃsā" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="इटलीदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9F%E3%83%BC%E3%83%9E%E3%83%BC%E3%83%B3%E3%82%B5%E3%83%BC%E5%AD%A6%E6%B4%BE" title="ミーマーンサー学派 – सूर्यमूलीय भाषा:" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ミーマーンサー学派" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="सूर्यमूलीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B0" title="Миманса – कज़ाख़" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Миманса" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="कज़ाख़" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B3%80%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%82%E0%B2%B8_%E0%B2%A6%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%B6%E0%B2%A8" title="ಮೀಮಾಂಸ ದರ್ಶನ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮೀಮಾಂಸ ದರ್ಶನ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="कन्नड़" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%AF%B8%EB%A7%98%EC%82%AC_%ED%95%99%ED%8C%8C" title="미맘사 학파 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" data-title="미맘사 학파" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="कोरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B0" title="Миманса – किर्गीज़" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Миманса" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="किर्गीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Mimansa" title="Mimansa – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Mimansa" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="लिथुआनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B5%80%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B4%82%E0%B4%B8" title="മീമാംസ – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മീമാംസ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="मलयालम" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="मीमांसा – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मीमांसा" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="मराठी" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="मीमांसा – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मीमांसा" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="नेपाली" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="मीमांसा – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" data-title="मीमांसा" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="नेवाड़ी" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – डच" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="डच" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/M%C4%ABm%C4%81%E1%B9%83s%C4%81" title="Mīmāṃsā – नोर्वीजियन् बॊकामल्" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Mīmāṃsā" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="नोर्वीजियन् बॊकामल्" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%80%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%B8%E0%A8%BE" title="ਮੀਮਾਂਸਾ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੀਮਾਂਸਾ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="पंजाबी" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pi mw-list-item"><a href="https://pi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="मीमांसा – पाली" lang="pi" hreflang="pi" data-title="मीमांसा" data-language-autonym="पालि" data-language-local-name="पाली" class="interlanguage-link-target"><span>पालि</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mimansa" title="Mimansa – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Mimansa" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="पोलिश" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7" title="میمانسا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="میمانسا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Mimansa" title="Mimansa – पुर्तगालदेशीय भाषा:" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Mimansa" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="पुर्तगालदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B0" title="Миманса – रष्यदेशीय भाषा:" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Миманса" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="रष्यदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/M%C3%ADm%C3%A1nsa" title="Mímánsa – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Mímánsa" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="स्लोवाक" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Mimamsa" title="Mimamsa – स्वीडिश" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Mimamsa" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="स्वीडिश" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AF%80%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%9E%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="மீமாஞ்சம் – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மீமாஞ்சம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="तमिल" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B1%80%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%82%E0%B0%B8" title="మీమాంస – तेलुगू" lang="te" hreflang="te" data-title="మీమాంస" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="तेलुगू" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%B5%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%87%E0%B8%AA%E0%B8%B2" title="มีมางสา – थाई" lang="th" hreflang="th" data-title="มีมางสา" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="थाई" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%96%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B0" title="Міманса – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Міманса" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="यूक्रेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Mimansa" title="Mimansa – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Mimansa" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="उज़्बेक" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/M%C4%ABm%C4%81%E1%B9%83s%C4%81" title="Mīmāṃsā – वियतनामी" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Mīmāṃsā" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="वियतनामी" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%BC%A5%E6%9B%BC%E5%B7%AE" title="弥曼差 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" data-title="弥曼差" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%BD%8C%E6%9B%BC%E5%B7%AE%E6%B4%BE" title="彌曼差派 – कैंटोनीज़" lang="yue" hreflang="yue" data-title="彌曼差派" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="कैंटोनीज़" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q847918#sitelinks-wikipedia" title="भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्" class="wbc-editpage">भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="नामावकाशाः"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विषययुक्तं पृष्ठं पश्यतु [c]" accesskey="c"><span>पृष्ठम्</span></a></li><li id="ca-talk" class="new vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="विषयसहितानां पृष्ठानां सम्भाषणम् (पृष्ठं न विद्यते) [t]" accesskey="t"><span>चर्चा</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">संस्कृतम्</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="दर्शनानि"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history" title="अस्य पृष्ठस्य पुरातनाऽऽवृत्तिः [h]" accesskey="h"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="उपकरणानि" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">उपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">उपकरण</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> क्रियाएँ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> सामान्य </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अत्र सम्बद्धानां सर्वेषां विकिपृष्ठानाम् आवलिः [j]" accesskey="j"><span>केभ्यः पृष्ठेभ्यः सम्बद्धम्</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AF%E0%A4%83/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" rel="nofollow" title="एतत्पृष्ठसम्बद्धेषु पृष्ठेषु जातानि नवीनपरिवर्तनानि [k]" accesskey="k"><span>पृष्ठसम्बद्धानि परिवर्तनानि</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=sa" title="सञ्चिकाः उपारोप्यन्ताम् [u]" accesskey="u"><span>सञ्चिका उपारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="सर्वेषां विशेषपृष्ठानाम् आवलिः [q]" accesskey="q"><span>विशेषपृष्ठानि</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&oldid=480805" title="पृष्ठस्यास्य स्थायिपरिसन्धिः"><span>स्थायिपरिसन्धिः</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=info" title="एतस्य पृष्ठस्य विषये अधिकं विवरणम्"><span>पृष्ठसूचनाः</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%83%E0%A4%A4&page=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&id=480805&wpFormIdentifier=titleform" title="अस्य पृष्ठस्य उल्लेखः कथमिति विवरणम्"><span>सन्दर्भरूपेण पृष्ठस्योल्लेखः</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%2582%25E0%25A4%25B8%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25A6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>संक्षिप्त URL प्राप्त करें</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:QrCode&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%2582%25E0%25A4%25B8%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25A6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>Download QR code</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//sa.wikipedia.org/s/pru" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"><span>लघुसार्वसङ्केतः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> मुद्रणम्/निर्यातः </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF&bookcmd=book_creator&referer=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>मम सङ्ग्रहः</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:DownloadAsPdf&page=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=show-download-screen"><span>PDF रूपेण अवारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&printable=yes" title="अस्य पृष्ठस्य मुद्रणयोग्या आवृत्तिः [p]" accesskey="p"><span>मुद्रणयोग्यं संस्करणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> अन्येषु प्रकल्पेषु </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q847918" title="सूचनाकोषस्य वस्तूनां परिसन्धिः [g]" accesskey="g"><span>विकिडेटा वस्तु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">दिखावट</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">छुपाएँ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="sa" dir="ltr"><table class="infobox" style="width:15em; text-align:center; float:right; clear: right; margin-left: 15px; text-align: center; border:1px solid #FF9933; padding:5px; font-size: 85%; width: 190px;"> <tbody><tr> <th style="padding:0.2em; background:#FF9933; border #FF9933; text-align:center; margin-bottom:5px;"> </th></tr> <tr> <td><figure class="noresize" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/100px-Om_symbol.svg.png" decoding="async" width="100" height="103" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/150px-Om_symbol.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/200px-Om_symbol.svg.png 2x" data-file-width="356" data-file-height="367" usemap="#ImageMap_0bb8552c38876a04" /></span><map name="ImageMap_0bb8552c38876a04"><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" shape="rect" coords="84,84,0,0" alt="हिन्दुधर्मः" title="हिन्दुधर्मः" /></map><figcaption></figcaption></figure> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="हिन्दुधर्मः">हिन्दुधर्मः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="इतिहासः">इतिहासः</a></b> </p> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;border:1px solid #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="हिन्दूदेवताः"><font color="black">देवताः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="त्रिमूर्तयः (पृष्ठं न विद्यते)">त्रिमूर्तयः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="ब्रह्मा">ब्रह्मा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81%E0%A4%83" title="विष्णुः">विष्णुः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="महेश्वरः">महेश्वरः</a><br /><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अन्यदेवताः (पृष्ठं न विद्यते)">अन्यदेवताः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सरस्वती">सरस्वती</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%83" title="लक्ष्मीः">लक्ष्मीः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="पार्वती">पार्वती</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="शक्तिः (पृष्ठं न विद्यते)">शक्तिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="दुर्गा">दुर्गा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="काली">काली</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83" title="गणेशः">गणेशः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सुब्रह्मण्यः (पृष्ठं न विद्यते)">सुब्रह्मण्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अय्यप्पः (पृष्ठं न विद्यते)">अय्यप्पः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="रामः">रामः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="कृष्णः">कृष्णः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="हनूमान्">हनूमान्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="प्रजापतिः">प्रजापतिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="रुद्रः (पृष्ठं न विद्यते)">रुद्रः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="इन्द्रः">इन्द्रः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="अग्निः">अग्निः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%83" title="वायुः">वायुः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A5%A0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="निॠतिः (पृष्ठं न विद्यते)">निॠतिः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="भूमिः">भूमिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="वरुणः">वरुणः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कुबेरः (पृष्ठं न विद्यते)">कुबेरः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%88%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="ईशानः (पृष्ठं न विद्यते)">ईशानः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="तत्त्वशास्त्रम्"><font color="black">तत्त्वशास्त्रम्</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><font color="black"><b><a href="/w/index.php?title=Glossary_of_Hinduism_terms&action=edit&redlink=1" class="new" title="Glossary of Hinduism terms (पृष्ठं न विद्यते)">वेदान्ततत्त्वानि</a></b></font> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="वस्तु (पृष्ठं न विद्यते)">ब्रह्म</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A5%90" title="ॐ">ॐ</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रभुः (पृष्ठं न विद्यते)">ईश्वरः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE(%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%8D)&action=edit&redlink=1" class="new" title="आत्मा(हिन्दुत्त्वम्) (पृष्ठं न विद्यते)">आत्मा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE_(%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83)&action=edit&redlink=1" class="new" title="माया (भ्रमः) (पृष्ठं न विद्यते)">माया</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="कर्म">कर्म</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="संस्काराः">संस्काराः</a><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="पु्रुार्थाः (पृष्ठं न विद्यते)">पु्रुार्थाः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="धर्मः">धर्मः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83" title="अर्थः">अर्थः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="कामः">कामः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83" title="मोक्षः">मोक्षः</a><br /> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><font color="black"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारतीयदर्शनानि (पृष्ठं न विद्यते)">शास्त्राणि</a></b></font> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आस्तिकवादाः (पृष्ठं न विद्यते)">आस्तिकवादाः</a></b> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="साङ्ख्यम्">साङ्ख्यम्</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83" title="योगः">योगः</a> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="न्यायः">न्यायः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="वैशेषिकम्">वैशेषिकम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पूर्वमीमांसा">पूर्वमीमांसा</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="उत्तरमीमांसा">उत्तरमीमांसा</a> /<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" title="वेदान्तः">वेदान्तः</a><br /> (<i><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="द्वैतम्">द्वैतम्</a></i>, <i><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="अद्वैतम्">अद्वैतम्</a></i>, <i><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="विशिष्टाद्वैतम्">विशिष्टाद्वैतम्</a></i>)<br /> </p><p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="नास्तिकवादाः (पृष्ठं न विद्यते)">नास्तिकवादाः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="चार्वाकवादः">चार्वाकवादः</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="बौद्धवादः">बौद्धवादः</a> <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="जैनवादः">जैनवादः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="आर्षसाहित्यम्"><font color="black">ग्रन्थाः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="वेदाः">वेदाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="ऋग्वेदः">ऋग्वेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="यजुर्वेदः">यजुर्वेदः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="सामवेदः">सामवेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="अथर्ववेदः">अथर्ववेदः</a><br /> <i>विभागाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="संहिता">संहिता</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="ब्राह्मणः">ब्राह्मणः</a>,<br /><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="आरण्यकः">आरण्यकः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="उपनिषत्">उपनिषत्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपवेदाः">उपवेदाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="आयुर्वेदः">आयुर्वेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="धनुर्वेदः">धनुर्वेदः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="गान्धर्वेदः (पृष्ठं न विद्यते)">गान्धर्वेदः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="स्थापत्यवेदः (पृष्ठं न विद्यते)">स्थापत्यवेदः</a><br /> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="वेदाङ्गानि">वेदाङ्गानि</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="शिक्षा">शिक्षा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="छ्न्दः">छ्न्दः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="व्याकरणम्">व्याकरणम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="निरुक्तः">निरुक्तः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83" title="कल्पः">कल्पः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="जौतिषम्">जौतिषम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपनिषदः">उपनिषदः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>ऋग्वेदीयः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="ऐतरेया">ऐतरेया</a><br /> <i>युजुर्वेदीयाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="बृहदारण्यकः">बृहदारण्यकः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="ईशवास्यः">ईशवास्यः</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="तैत्तरीयः">तैत्तरीयः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="कठः">कठः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="श्वेताश्वतरः">श्वेताश्वतरः</a><br /> <i>सामवेदीयाःSama vedic</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="छान्दोग्यः">छान्दोग्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="केनः">केनः</a><br /> <i>अथर्ववेदीयाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="मुण्डकः">मुण्डकः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="माण्डूक्यः (पृष्ठं न विद्यते)">माण्डूक्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="प्रश्नः">प्रश्नः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="पुराणानि">पुराणानि</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>ब्रह्मसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ब्रह्मपुराणम्">ब्रह्मपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रह्माण्डपुराणानि (पृष्ठं न विद्यते)">ब्रह्माण्डपुराणानि</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ब्रह्मवैवर्तपुराणम्">ब्रह्मवैवर्तपुराणम्</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="मारकाण्डेयपुराणम् (पृष्ठं न विद्यते)">मारकाण्डेयपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भविष्यपुराणम्">भविष्यपुराणम्</a><br /> <i>विष्णुसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विष्णुपुराणम्">विष्णुपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="भागवतपुराणम्">भागवतपुराणम्</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नारदपुराणम्">नारदपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गरुडपुराणम्">गरुडपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पद्मपुराणम्">पद्मपुराणम्</a><br /> <i>शिवसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शिवपुराणम्">शिवपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="लिङ्गपुराणम्">लिङ्गपुराणम्</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="स्कन्दपुराणम्">स्कन्दपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अग्निपुराणम्">अग्निपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वायुपुराणम्">वायुपुराणम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="इतिहासः">इतिहासः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रामायणम्">रामायणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="महाभारतम्">महाभारतम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूधर्मग्रन्थाः (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दूधर्मग्रन्थाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भगवद्गीता">भगवद्गीता</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="धर्मशास्त्रम्">धर्मशास्त्रम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="मनुस्मृतिः">मनुस्मृतिः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="अर्थशास्त्रम्">अर्थशास्त्रम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगवासिष्ठः (पृष्ठं न विद्यते)">योगवासिष्ठः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="सूत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">सूत्राणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="स्तोत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">स्तोत्राणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="तन्त्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">तन्त्राणि</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगसूत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">योगसूत्राणि</a><br /> </p><p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूसाहित्यम् (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दूसाहित्यम्</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><font color="black">परम्पराः</font> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b>हिन्दूधर्मस्य पूजापद्धतिः</b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="पूजाः (पृष्ठं न विद्यते)">पूजाः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जपः (पृष्ठं न विद्यते)">जपः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="भजनम् (पृष्ठं न विद्यते)">भजनम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A4%83" title="तपः">तपः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ध्यानम्">ध्यानम्</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="यज्ञम् (पृष्ठं न विद्यते)">यज्ञम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="होमः (पृष्ठं न विद्यते)">होमः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="तीर्थस्थानानि (पृष्ठं न विद्यते)">तीर्थस्थानानि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="नैवेद्यम् (पृष्ठं न विद्यते)">नैवेद्यम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="हैन्दवमन्दिराणि (पृष्ठं न विद्यते)">हैन्दवमन्दिराणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="विग्रहः (पृष्ठं न विद्यते)">विग्रहः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="भक्तिः">भक्तिः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="संस्काराः">संस्काराः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="गर्भाधानसंस्कारः">गर्भाधानसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="पुंसवनसंस्कारः">पुंसवनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="सीमन्तोन्नयनसंस्कारः">सीमन्तोन्नयनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="जातकर्मसंस्कारः">जातकर्मसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="नामकरणसंस्कारः">नामकरणसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A7%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="कर्णवेधसंस्कारः">कर्णवेधसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="निष्क्रमणसंस्कारः">निष्क्रमणसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="अन्नप्राशनसंस्कारः">अन्नप्राशनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%82%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="चूडाकर्मसंस्कारः">चूडाकर्मसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपनयनसंस्कारः">उपनयनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वेदारम्भसंस्कारः">वेदारम्भसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="केशान्तसंस्कारः">केशान्तसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="समावर्तनसंस्कारः">समावर्तनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="विवाहसंस्कारः">विवाहसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः">विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="अन्त्येष्टिसंस्कारः">अन्त्येष्टिसंस्कारः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b>वर्णाश्रमधर्मः</b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="वर्ण्यव्यवस्था">वर्ण्यव्यवस्था</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="ब्राह्मणः">ब्राह्मणः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="क्षत्रियः">क्षत्रियः</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="वैश्यः">वैश्यः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="शूद्रः">शूद्रः</a><br /> <b><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="आश्रमव्यवस्था">आश्रमव्यवस्था</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="ब्रह्मचर्याश्रमः">ब्रह्मचर्याश्रमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गृहस्थाश्रमः">गृहस्थाश्रमः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="वानप्रस्थाश्रमः">वानप्रस्थाश्रमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सन्यासाश्रमः (पृष्ठं न विद्यते)">सन्यासाश्रमः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दू उत्सवाः (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दू उत्सवाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%83" title="नवरात्रोत्सवः">नवरात्रोत्सवः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="विजयदशमी">विजयदशमी</a> (दसरा)<br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दीपावली">दीपावली</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="शिवरात्रिः (पृष्ठं न विद्यते)">शिवरात्रिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="होली">होली</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="विशु (पृष्ठं न विद्यते)">विशु</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="बिहु (पृष्ठं न विद्यते)">बिहु</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/Baisakhi" class="mw-redirect" title="Baisakhi">Baisakhi</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=Puthandu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puthandu (पृष्ठं न विद्यते)">Puthandu</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%80" title="गणेशचतुर्थी">गणेशचतुर्थी</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ओणम्">ओणम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="रामनवमी">रामनवमी</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="कृष्णजन्माष्टमी">कृष्णजन्माष्टमी</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रक्षाबन्धनम्">रक्षाबन्धनम्</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%82,%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूधर्मगुरूणां,साधूनां नामानि (पृष्ठं न विद्यते)"><font color="black">तत्त्वज्ञानिनः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>प्राचीनाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गौतमः">गौतमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="जैमिनिः">जैमिनिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="कणादः">कणादः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="कपिलः">कपिलः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मार्काण्डेयः (पृष्ठं न विद्यते)">मार्काण्डेयः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="पतञ्जलिः">पतञ्जलिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="वाल्मीकिः">वाल्मीकिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="व्यासः">व्यासः</a><br /> </p><p><i>मध्यकालीनाः</i><br /> <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="शङ्कराचार्यः">शङ्कराचार्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="बसवेश्वरः">बसवेश्वरः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="चैतन्यमहाप्रभुः">चैतन्यमहाप्रभुः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जयन्तभट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">जयन्तभट्टः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="कबीरदासः">कबीरदासः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83" title="कुमारिलभट्टः">कुमारिलभट्टः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः (पृष्ठं न विद्यते)">मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="विद्यारण्यः">विद्यारण्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="नामदेवः">नामदेवः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="निम्बार्कः (पृष्ठं न विद्यते)">निम्बार्कः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="प्रभाकरः">प्रभाकरः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="रामानुजाचार्यः">रामानुजाचार्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%83" title="वेदान्तदेशिकः">वेदान्तदेशिकः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सन्त तुकारामः (पृष्ठं न विद्यते)">सन्त तुकारामः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="तुलिसीदासः (पृष्ठं न विद्यते)">तुलिसीदासः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वाचस्पतिमिश्रः">वाचस्पतिमिश्रः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="वल्लभाचार्यः">वल्लभाचार्यः</a></span><br /> </p><p><i>आधुनिकाः</i><br /> <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="श्री अरविन्दः">श्री अरविन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="दयनन्दसरस्वती (पृष्ठं न विद्यते)">दयनन्दसरस्वती</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="महात्मागान्धी (पृष्ठं न विद्यते)">महात्मागान्धी</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कृश्णानन्दः (पृष्ठं न विद्यते)">कृश्णानन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%83" title="नारायणगुरुः">नारायणगुरुः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रभुपादः (पृष्ठं न विद्यते)">प्रभुपादः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="श्रीरामकृष्णपरमहंसः">श्रीरामकृष्णपरमहंसः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="रमणमहर्षिः">रमणमहर्षिः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A5%8D" title="सर्वपल्ली राधाकृष्णन्">सर्वपल्ली राधाकृष्णन्</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="स्वामी शिवानन्दसरस्वती">स्वामी शिवानन्दसरस्वती</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="विवेकानन्दः">विवेकानन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगानन्दः (पृष्ठं न विद्यते)">योगानन्दः</a></span> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/w/index.php?title=Portal:Hinduism&action=edit&redlink=1" class="new" title="Portal:Hinduism (पृष्ठं न विद्यते)"><font color="black">अन्यविषयाः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=Hindu_denominations&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hindu denominations (पृष्ठं न विद्यते)">Hindu denominations</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मः (पृष्ठं न विद्यते)">राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनधार्मिकता (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनधार्मिकता</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनपञ्चाङ्गम् (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनपञ्चाङ्गम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हैन्दवनियमाः (पृष्ठं न विद्यते)">हैन्दवनियमाः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनमूर्तिशिल्पः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनमूर्तिशिल्पः</a><br /> [[सनातनरष्ट्रियता] • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दुत्वम् (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दुत्वम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनतीर्थस्थानानि (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनतीर्थस्थानानि</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनधर्मस्य समस्याः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनधर्मस्य समस्याः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनटीका (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनटीका</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%83_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%98%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%81%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनः निघण्टुः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनः निघण्टुः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="font-size:11px"> <figure class="noresize" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/50px-HinduSwastika.svg.png" decoding="async" width="50" height="51" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/75px-HinduSwastika.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/100px-HinduSwastika.svg.png 2x" data-file-width="142" data-file-height="145" usemap="#ImageMap_6c14bb56b119fd2d" /></span><map name="ImageMap_6c14bb56b119fd2d"><area href="/wiki/Portal:Hinduism" shape="rect" coords="90,90,0,0" alt="Portal:Hinduism" title="Portal:Hinduism" /></map><figcaption></figcaption></figure> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः">प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः</a></b><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः (पृष्ठं न विद्यते)">प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः</a></b><br /> </p> <div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="फलकम्:हिन्दूधर्मः"><abbr title="View this template">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:हिन्दूधर्मः (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit"><abbr title="Edit this template">e</abbr></a></li></ul></div> </td></tr></tbody></table> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:Yajna1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Yajna1.jpg/220px-Yajna1.jpg" decoding="async" width="220" height="176" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Yajna1.jpg/330px-Yajna1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Yajna1.jpg/440px-Yajna1.jpg 2x" data-file-width="960" data-file-height="768" /></a><figcaption>यज्ञप्रक्रिया</figcaption></figure> <p><b>मीमांसादर्शनं</b> (<small class="nowrap metadata"> (<span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D.wav" title="सञ्चिका:मीमांसादर्शनम्.wav"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Speaker_Icon.svg/13px-Speaker_Icon.svg.png" decoding="async" width="13" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Speaker_Icon.svg/20px-Speaker_Icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Speaker_Icon.svg/26px-Speaker_Icon.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="500" /></a></span> <a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=sa&wpDestFile=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D.wav" class="new" title="मीमांसादर्शनम्.wav">शृणु</a>)</small> (<span class="nowrap"><span class="IPA nopopups"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:IPA_for_English&action=edit&redlink=1" class="new" title="साहाय्यम्:IPA for English (पृष्ठं न विद्यते)">/<span style="border-bottom:1px dotted"><span title="/ˈ/ primary stress follows">ˈ</span><span title="'m' in 'my'">m</span><span title="/iː/ long 'e' in 'seed'">iː</span><span title="'m' in 'my'">m</span><span title="/ɑː/ 'a' in 'father'">ɑː</span><span title="'n' in 'no'">n</span><span title="'s' in 'sigh'">s</span><span title="/ɑː/ 'a' in 'father'">ɑː</span></span>/</a></span></span>)) (<a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_language" class="mw-redirect" title="हिन्दी language">हिन्दी</a>: <span lang="hi">मीमांसा</span>, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="आङ्ग्लभाषा">आङ्ग्ल</a>: <span lang="en">Mīmāṃsā</span>) <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतीयदर्शनशास्त्रम्">भारतीयदर्शनेषु</a> अन्यतमम् । इदं दर्शनं मूलतः अनीश्वरवादि दर्शनमस्ति । यद्यपि कतिपये विचारका मीमांसादर्शनं दर्शनरूपेण स्वीकर्तुं विवदन्ते तथापि वेदानां कर्मपरताव्याख्यां धर्मस्वरूपविचारं च दृष्ट्वाऽमुष्य दर्शनस्वरूपे आपत्तिर्नास्ति । इतरदर्शनेष्विव मीमांसादर्शनेऽपि आत्मतत्त्वस्य विचारो विहितः । अतो यथा उत्तरमीमांसायाम् अर्थात् वेदान्ते आत्मेश्वरयोः प्रतिपादनात् दार्शनिकता स्थिरीक्रियते तथा पूर्वमीमांसायामपि तादृशविवेचनात् दार्शनिकताऽवश्यमेव स्वीकार्या । </p><p><i>मन्</i> धातोर्निष्पन्नो <i>मीमांसा</i> शब्दः पूज्यविचार-यथार्थवस्तुरूप-अनुसन्धानादिषु अर्थेषु गृह्यते । <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदस्य</a> कर्मसिद्धान्तानुगतव्याख्या मीमांसादर्शनस्य प्रधानलक्ष्यमस्ति । दर्शनशास्त्रे वेदस्य रूपद्वयं प्रसिद्धमस्ति –कर्मकाण्डः ज्ञानकाण्डश्चेति । ज्ञानकाण्डः उत्तरमीमांसाया विषयोऽस्ति, यत्र वेदस्य ज्ञानपरकं विश्लेषणं कृतम् । किन्तु कर्मकाण्डः पूर्वमीमांसायाः विषयो वर्तते, अतः <b>पूर्वमीमांसा</b> एव कर्ममीमांसा इत्यपि कथ्यते । </p><p>मीमांसदर्शने वेदविहितं कर्म एव <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="धर्मः">धर्मरूपेण</a> प्रतिपादितम् । तदेव इहलौकिकानां पारलौकिकानां च सुखानां साधनमस्ति । यदा कर्म एव सुखदुःखयोः मूलकारणं भवति तदा तस्य सूक्ष्मविश्लेषणकारकं शास्त्रं कर्ममीमांसैव उपयुक्तं प्रतीयते । मीमांसादर्शनम् अतिप्राचीनम् अस्ति । ब्राह्मणग्रन्थैः उपनिषद्ग्रन्थैश्च सूचितं भवति यत् प्राक्तनैः ऋषिभिः अनेकेषु अस्पष्टविषयेषु युक्तियुक्ताः विचाराः प्रस्तुताः । ते कर्ममीमांसाया आधारतत्त्वरूपाः सन्ति । </p><p>मीमांसादर्शनस्य सर्वाधिकं महत्त्वपूर्णं तत्त्वं धर्मविचारोऽस्ति । धर्मस्य आधारशिला कर्मकाण्डम् आधारीकृत्य तिष्ठति । उत्तरमीमांसाम् अतिरिच्य <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="चार्वाकदर्शनम्">चार्वाक-</a><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="जैनदर्शनम्">जैन-</a><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="बौद्धदर्शनम्">बौद्धैः</a> वैदिककर्मकाण्डस्य खण्डनं कृतम् । आत्मनो नित्यता इतरवैदिकदर्शने यथा स्वीक्रियते तथैवात्रापि अभीष्टा वर्तते । मीमांसादर्शनस्य मतानुसारं मृत्यूत्तरमपि <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="आत्मा">आत्मा</a> स्वकीयानां शुभाशुभकर्मणां फलानि प्राप्नोति । मीमांसायां 'स्वर्ग' नामकस्य स्वतन्त्रतत्त्वस्य व्याख्या कृताऽस्ति । यतो हि वैदिककर्मकाण्डेषु प्रवृत्तेर्मूलाधारः स्वर्ग एवास्ति । मृत्योरनन्तरं स्वर्गप्राप्तिर्भवति । स्वर्गः कः? अस्मिन् विषये तत्राेक्तम् - यन्न दुःखेन सम्भिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरम् । अभिलाषाेपनीतं च तत् सुखं स्वःपदास्पदम् ।। इति । एतत्कृते 'अपूर्व'स्य सिद्धिरपि मीमांसकैः कृता यतो हि कर्मणि तु जीवितावस्थायामेव क्रियन्ते, किन्तु स्वर्गादीनां प्राप्तिर्मृत्योरनन्तरं भवति । कर्मणि सम्पन्ने सति तदुत्पन्नम् अपूर्वम् आत्मनि अवतिष्ठते तदेव च मृत्योरनन्तरं स्वर्गादि प्रापयति । </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:Yagya_at_Old_Durga_Mandir_of_Banaras_1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Yagya_at_Old_Durga_Mandir_of_Banaras_1.jpg/220px-Yagya_at_Old_Durga_Mandir_of_Banaras_1.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a0/Yagya_at_Old_Durga_Mandir_of_Banaras_1.jpg 1.5x" data-file-width="324" data-file-height="243" /></a><figcaption>दुर्गापूजा</figcaption></figure> <p>जीवनस्वर्गयोरन्तराले कर्मकाण्डजन्यम् अपूर्वमेव सेतुरूपमस्ति । अपूर्वमेव पापपुण्ययोराशयः वर्तते । <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदः</a> कर्मविधानं करोति । वेदाः अपाैसरुषेयाः सन्ति । अतस्तत्र काम-क्राेध-लाेभ-माेह-मात्सर्यादयः पुरूषदाेषा न सन्ति । अतः वेदविहितं कर्म एव <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="धर्मः">धर्मः</a> । अयमेव मीमांसायाः मान्यः सिद्धान्तोऽस्ति । मीमांसा स्वीकरोति यत् इदं जगत् सत्यमेव अस्ति । अस्य मिथ्यात्वं निराधारकल्पना वर्तते । मीमांसाशास्त्रस्य सूत्रमारः महर्षिः <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="जैमिनिः">जैमिनिः</a> । अस्मिन् शास्त्रे धर्मानुष्ठानेनैव अभिमतफलसिद्धिर्भविष्यतीति मतम् । अत्र वैदिकयज्ञानामेव मुख्यधर्मत्वं स्वीक्रियते । धर्मानुष्ठानं तु श्रुतिस्मृतिपुराणद्यनेकधर्मग्रन्थेषु प्रसिद्धमस्ति । धर्मस्य लक्षणं किम् ? धर्मे प्रमाणं किम् । इत्यादिशङ्कानां समाधानं पूर्वमीमांसाशास्त्रादेव सिद्धं भवति । एतच् शास्त्रं षाेडशाध्यायात्मकं वर्तते । तत्र द्वादशाध्यायाः प्रसिद्धाः सन्ति । प्रत्येकस्मिन् अध्याये चत्वारः पादाः विलसन्ति । परं तृतीयेध्याये अष्टाै पादाः सन्ति, एवमेव षष्ठे दशमे च । </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसाशास्त्रपरिचयः"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>मीमांसाशास्त्रपरिचयः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=1" title="सम्पादनविभागः: मीमांसाशास्त्रपरिचयः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>द्वादशाध्यायेषु प्रथमाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रमाणविचारः कृतः । द्वितीये मन्त्राणामर्थवादविचारः प्रस्तुतः । तृतीये मन्वादिस्मृतीनामेवमाचारभूतविषयाणां प्रामाण्यविवेचन कृतम् । चतुर्थे उद्भिद- चित्रादि नामधेयानां प्रामाण्यविचारः सम्पादितः । द्वितीयाध्यायस्य प्रथमे पादे कर्मभेदचिन्तानामुपयुक्तः उपोद्घातः, द्वितीये धातुभेदाः एवं पुनरुक्त्यादिकर्मभेदानां वर्णनम् तृतीये कर्मभेदप्रामाण्याऽपवादानां प्रस्तुतीकरणम्, चतुर्थे नित्यकाम्यकर्मणां प्रयोगे भेदनिरूपणमिति द्वितीयाध्याये विचारिताः । तृतीयाध्याये अष्टौ पादाः सन्ति । प्रथमपादे अङ्गत्वबोधकेषु षट् प्रमाणेषु श्रुतेः विचारः कृतः । द्वियीये लिङ्गविचारः, तृतीये वाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां विचारः, चतुर्थे निवीतोपवीतत्त्वादिषु अर्थवादत्वविधित्वादीनां निर्णयहेतुभूतानां श्रुत्यादीनां विरोधपरिहारात्मको विचारः , पञ्चमे प्रतिपत्तिकर्मविचारः प्रतिपत्त्यर्थः भवति-उपयुक्तद्रव्यस्य विनियोगः इति । षष्ठे –अनारभ्याधीतविचारः, सप्तमे- बहुप्रधानोपकारकप्रयाजादिकर्मणां विचारः, अष्टमे पादे यजमानेन क्रियमाणस्य कर्मणः विचारः इति एते अष्टौ विचाराः तृतीयाध्याये विचारिताः दृश्यन्ते । चतुर्थाध्यायस्य् प्रथमे पादे –प्रधानभूतस्य दध्यानयनस्य आमिक्षाप्रयोजनमित्यादि प्रधानस्य प्रयोक्तृत्वादिविचारः, द्वितीये –अप्रधानभूतानि यानि, यथा –वत्सापाकरणम् अनेन शाखाच्छेदे उपयोगः इत्यादि तेषां कर्मणां प्रयोक्तृत्वेन प्रदर्शनात्मकौ विचारः तृतीये –‘जुहू पर्णमयी ’ इत्यादि अपापश्लोकश्रवणादीनां कर्मणां भावाभावविचारः चतुर्थे राजसूययागगतत्वेन अक्षद्यूतादिगौणाङ्गानां विचारः प्रस्तुतः । पञ्चमाध्यायस्य प्रथमे पादे –<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">श्रुतेः</a> क्रमः, श्रुत्यादिषु कर्मविचारस्यावश्यकत्वमपि संक्षेपेण प्रतिपादितम् । द्वितीये – क्रमविशेषाणाम् एवम् अनेकेषु पशुषु एकैकधर्मसमापनमित्यादिविचाराः प्रस्तुताः । तृतीये –वृध्यवृद्धिविचारः साधितः । चतुर्थे –श्रुत्यादि षट्प्रमाणानां पूर्वपूर्वप्राबल्यात्मको विचारः सम्पादितः । षष्ठाध्यायस्य अष्टौ पादाः विलसन्ति । तत्र प्रथमे पादे –कर्मणः अधिकारविषयिकी चर्चा प्रस्तुता । अर्थात् अन्धत्वादि इन्द्रियरहितानां पुरुषाणां यागादिषु नाधिकारः, किन्तु चक्षुष्मान् इत्यादि इन्द्रिययुक्तानां जनानामेव कर्मस्वधिकारः इति विस्तृतः विचारः कृतः । द्वितीये –अधिकारिणः कृते धर्मविचारः तृतीये –मुख्यस्य प्रतिनिधिभूतस्यान्यस्य ग्रहणं कदा कुत्र स्वीकर्तव्यमित्यादयः विषयाः, चतुर्थे –कर्मणः अनुष्ठानविषये कस्य लोपः भवितुं शक्यते ? इति विचारः, पञ्चमे षष्ठे च कालादिवैगुण्ये सति प्रायश्चित्तविचारः, सप्तमे-अदेयविषयस्य प्रस्तावः, अष्टमे लौकिकाग्नौ कदा इन्धनस्य सम्पादनं कर्तव्यम् ? इत्येते विषयाः उपन्यस्ताः । सप्तमाध्यायस्य प्रथमे –समानमित्यादि प्रत्यक्षवचनात् अतिदेशविचारः, द्वितीये –अतिदेशशेषवाक्यानां विवेचनम्, तृतीये अग्निहोत्रनाम्ना अतिदेशस्य निर्णयः , चतुर्थे –लिङ्गादीनामतिदेशविचारः इति सप्तमाध्यायः प्रस्तुतः । अष्टमाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रत्यक्षवचनानामभावेऽपि स्पष्टलिङ्गैः अतिदेशविचारः , तथा द्वितीये अस्पष्टलिङ्गैः अतिदेशस्य विचारः तृतीये –प्रबललिङ्गेभ्यः अतिदेशस्य विचारः एवं चतुर्थे अतिदेशवाक्यानामपवादस्य वर्णनं प्रस्तुतम् । नवमस्य प्रथमे ऊहस्य विचारः, मन्त्रस्थितानां देवतालिङ्गसंख्यादिवाचकशब्दानां मध्ये तत्तद्देवतालिङ्गादिपरिवर्तनसम्पादनात्मकः ऊहः उच्यते । द्वितीये साममन्त्रस्य ऊहविचारः, तृतीये –मन्त्रादीनामूहविचारः, चतुर्थे मन्त्राणामूहप्रसङ्गकाले आगतानामन्येषां विषयाणां विचारः प्रस्तुतः । दशमाध्यायस्य प्रथमे पादे- बाधस्य हेतुभूताः ये लोपाः तेषां विधानं विहितम् । द्वारलोपस्तु अयं भवति यत् यत्र वेदिनिष्पादनार्थं द्वारत्वेन विहितमुत्खननमित्यादि कर्मणः अभावः तत्र उत्खननात्मकं कर्म बाधितं भवति, एवमेव यत्र धान्यवितुषीकरणात्मकं कर्म न सम्पाद्यते तत्र अवधातः, एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यः । द्वितीये पादे – तस्यैव द्वारलोपस्य विचारः अनेकैः उदाहरणैः विस्तारेण कृतः । तृतीये तु बाधस्य कार्यकारणत्वं प्रदर्शितम् । यथा प्रकृतिभूतयागे <a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%83" title="ऋत्विजः">ऋत्विजः</a> परिग्रहत्वेन गवाऽश्वादीनां दक्षिणा कार्यत्वेन विहिता, विकृतिभूतयागे तु यागस्य दक्षिणारूपेण केवलं धेनुर्विहिता । अस्मिन् यागे प्रकृतिवत् प्राप्तायाः अश्वादिदक्षिणायाः कार्यरूपायाः तस्याः बाधः विहितः इत्यादि । चतुर्थे यत्र बाधः कारणत्वेन न तिष्ठति तत्र समुच्चयानुष्ठानस्य विचारः, पञ्चमे –बाधस्य प्रसङ्गे ग्रहादीनां विचारः षष्ठे –बाधप्रसङ्गे सामविषयाणां विचारः, सप्तमे –बाधप्रसङ्गे इतरसामान्यविषयाणां विचारः, एवमष्टमे- बाधस्य उपयुक्तानां नञर्थानां विचारः इत्यष्टौ विचाराः अत्र सम्यक् प्रतिपादिताः । एकादशाध्याये तन्त्रात्मको विचारः प्रस्तुतः । एककालानुष्ठानेन यस्य सिद्धिः तत्तन्त्रमित्युच्यते, अथवा अनेकैः उद्देश्यैः सम्पत्स्यमानस्य एकस्य कर्मणः एकवारानुष्ठानात्मकतन्त्रमित्युच्यते । अध्यायस्यास्य प्रथमे पादे –तन्त्रस्योपोद्घातः द्वितीये –तन्त्रमित्युच्यते । अध्यायस्यास्य प्रथमे पादे –तन्त्रस्योपोद्घातः द्वितीये –तन्त्र-आवापयोः विचारः , तृतीये-तन्त्रस्य लक्षणात्मको विचारः चतुर्थे –विस्तृतः आवापविचारः इत्यध्यायः सम्पादितः । द्वादशाध्याये प्रसङ्ग-तन्त्री –निर्णय- समुच्चय –विकल्पानां विचारः प्रस्तुतः । प्रथमे पादे प्रसङ्गस्य विचारः द्वितीये –तन्त्रिनिर्णययोः विचारः । साधारणधर्माः तन्त्रत्वेन कथ्यन्ते, यस्मिन् एते धर्माः सः तन्त्री भवति । तृतीये समुच्चयविचारः, चतुर्थे-विकल्पस्य विचारः इति प्रस्तुतोऽयमध्यायः । द्वादशलक्षणात्मके अस्मिन् शास्त्रे तृतीय-षष्ठ-दशमाध्यायेषु (३-६-१०) अष्टौ पादाः सन्ति इत्ययं विशेषः दरीदृश्यते । एवं धर्मानुष्ठानविषये प्रमाणभूतस्य द्वादशलक्षणी इत्याख्यस्य मीमांसाशास्त्रस्य सामान्यः परिचयः । वेदोक्तधर्मानुष्ठानजिज्ञासवः मीमांसात्मकविषयविशेषान् अस्मात् ग्रन्थाद् धारयन्ति इति मे मतिः । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसाशास्त्रस्य_प्रयोजनवत्त्वम्"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.B5.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>मीमांसाशास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=2" title="सम्पादनविभागः: मीमांसाशास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>"चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः"<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>१<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इत्यस्मात् सूत्रात् “ अन्वाहार्थे च दर्शनात्”<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>२<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इत्यन्तं महर्षिणा जैमिनिना प्रणीतं मीमांसाशास्त्रं भवति । एतच्छास्त्रं आरम्भणीयमथवा अनारम्भणीयमित्यस्याः शङ्कायाः उत्थापकत्वेन एतद्वाक्यं भवति यत् "स्वाध्यायोऽध्येतव्यः” इति । </p><p>ननु अत्र विहितः अध्ययनविधिः दृष्टार्थः उत अदृष्टार्थः ? यदि अध्ययनविधिः अदृष्टार्थत्वेन मन्यते तर्हि विचारशास्त्रस्यास्य आरम्भणे आवश्यकत्वं नास्ति यतो हि वेदाध्ययने गुरुमुखानूच्चारणात्मकं कर्म अध्ययनमित्युच्यते । वेदमन्त्रोच्चारणेन न काऽपि दृष्टार्थस्य सिद्धिः भविष्यति, एवं विधिशास्त्रं निरर्थकमित्यपि आपतेत् । तस्माद् विधिशास्त्रस्य स्वर्गादिसाधनवत्त्वं यददृष्टं तत् फलत्वेन उच्यते । एतददृष्टम् अनुमानादिप्रमाणेन कल्प्यते । एवं स्वर्गरूपादृष्टफलं, केवलपाठमात्रेणैव सिद्धि चेत् मीमांसाशास्त्रारम्भणे नास्ति कश्चिदुपयोगः । यदि भवति अध्ययनविधेः दृष्टफलं, तदानीमर्थज्ञानं न सिध्यति । विधेः अनुकूलत्वेन विचारशास्त्रस्यास्य आवश्यकत्वात् शास्त्रमेतत् आरम्भणीयं भवति । यदि अध्ययनविधेः अर्थावबोधात्मकं दृष्टफलं न मुख्यं, स्वर्गादिरूपफलमेव तस्य मख्यमित्युच्यते तर्हि पाठरूपा ध्ययनविधिना एव स्वर्गफलं सिध्यति । अनेनापि हेतुना विचारशास्त्र स्याऽनपेक्षितत्वात् एतन्मीमांसाशास्त्रं न आरम्भणीयमिति आगते पूर्वपक्षे सिद्धान्ती समाधत्ते । </p><p><i>स्वाध्यायोऽध्येतव्यः</i> इत्यत्र वर्तमानेन तव्यप्रत्ययेन अभिधाभावनायाः बोधो जायते । तव्यप्रत्ययेन विहितं विधानं विध्यर्थे भवति । विध्यर्थः एव भावना इति गीयते । भावना द्विविधा अभिधाभावना आर्थिभावना चेति कथ्यते । अभिधीयते अर्थः अनेन इति व्युत्पत्त्या शब्दस्यैव अभिधा इति व्ययहारः । अभिधाभावना एव शाब्दीभावना अथवा प्रेरणा इत्युच्यते । उद्देश्यत्वेन यत्र पुरुषप्रवृत्तिः सा आर्थीभावना इति भण्यते । शाब्दीभावना इयं तव्यप्रत्ययस्य वाच्यभूता भवति, यतः "स्वाध्यायोऽध्येतव्यः” इति वाक्यश्रवणेन अध्ययने मम प्रवृत्तिः बोध्यते इति स्वयमेव प्रतीतिरुत्पद्यते । यस्य वाक्यस्य श्रवणं कथं विहितं, तदनु तद्वाक्यस्यार्थः नियमेन प्रतीयते इति शब्दश्रवणेन तव्य इत्यस्य वाच्यभूता प्रवृत्तिः भवति इति सिद्धम् । </p><p>अनया शाब्दीभावनया एव अध्ययने स्वर्गादिफलप्रयुक्तेषु यागादिषु पुरुषस्य प्रवृत्तिरुत्पद्यते । अस्याः प्रवृत्तेः नाम आर्थीभावना इति । यतः इयं पुरुषस्य अर्थरूपे प्रयोजने योजयति । इयमार्थिभावना तव्यप्रत्ययस्य वाचकरूपा भवति । उद्देश्यत्वेन यत्र पुरुषप्रवृत्तिः इति वाक्ये वर्तमानोद्देश्यपदेन सुखदुःखादयः नोच्यन्ते, किन्तु साध्यं यत् तदुच्यते । यत्र कियायाः फलमस्ति तदिति विवेकः । <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदः</a> अनादिः नित्यः सिद्धश्च । अतः अयं <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदः</a> साध्यः न भवति, अर्थात् उद्देश्यत्वेन तव्यप्रत्ययः एकः एव । शाब्दीभावनायाः आश्रयः तव्यप्रत्ययः पुरुषाश्रयः आर्थिभावना इति विवेकः । </p><p>यस्मिन् क्रियाफलं तिष्ठति तत् उद्देश्यत्वेन भण्यते । एतदुद्देश्यं चतुर्धा भिद्यते – उत्पत्तिः प्राप्तिः विकारः , संस्कारश्चेति । तत्र उत्पत्तिः –कुलालस्य क्रियानुसारं घटस्योत्पत्तिर्जायते । गमनक्रियया देशान्तरस्य प्राप्तिः । पाकक्रियया तण्डुले अन्नात्मको विकारः । लाक्षारससेचनेन कर्पासबीजे गुणाधानद्वारा एकः संस्कारः उदेति । उद्देश्यत्वेन विहिताः इमे चत्वारः वेदे न सिध्यन्ति । यतः वेदस्य नित्यत्वाभ्युपगमात् अध्ययनप्रवृत्त्या तस्योप्तत्तिर्न भवति । स <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदः</a> विभुः इति हेतोः तस्य प्राप्तिर्नास्ति । वेदे कृताध्ययनेन तस्मिन् न कोऽपि विकारः जायते । अध्ययनेन वेदस्य संस्कारः नोत्पद्यते । तस्मात् एतत् सिद्धं यत् वेदाध्ययनयोः उक्तेषु चतुर्षु कोऽपि आर्थिभावनायाः उद्वेश्यत्वेन भवितुं न शक्यते इति । उद्देश्यं विना भावनायाः व्यर्थत्वमापद्येत्, तदर्थमुद्देश्यत्वेन अर्थावबोधः अवश्यं स्वीकर्तव्यो भवति । यद्येवं नाङ्गीक्रयते, अध्ययनविधेः व्यर्थता स्यात् । अतः अध्ययनविधिसामर्थ्येन तस्य फलम्, अर्थज्ञानं तु केव्लाध्ययनेन न सिध्यति । अर्थज्ञानसम्पादनाय शास्त्रस्य अपेक्षा अस्तिम् । एकस्मिन्नेव कर्मणि कर्तुमकर्तुमन्यथा वा कर्तुं पुरुषस्य सामर्थ्यवत्त्वात्, एतत्कर्म एवमेव सम्पादनीयमिति कर्मानुष्ठाने एकस्य नियमस्य अपेक्षा अस्ति । तादृशीमपेक्षात्मिकामाकांक्षां एतन्मीमांसाशास्त्रं पूरयति । अर्थनिर्धारणे शास्त्रस्यास्य महान् उपयोगः अस्ति । तस्मात् अवश्यमेव एतन्मीमांसाशास्त्रमारम्भणीयमिति । </p><p>यद्यप्यध्ययनविधेः विश्वजिन्न्यायानुग्रहेण स्वर्गफलं भवितुं शक्यते, तथापि तस्यार्थः स्वर्गफलं न भवति । यतः स्वर्गफलमदृष्टात्मकं भवति । सभ्मवति दृष्टफलकत्वे अदृष्टफलकल्पनाया अन्याय्यत्वम् इति वाक्यानुसारं सति दृष्टफले कुतः अदॄष्टफलं कल्पनीयम् ? सूक्ष्मदृष्टया एतदत्र आलोचनीयम् –स्वाध्यायोऽध्येतव्य इत्यत्र अपूर्वनियमविध्योः अपूर्वविधिः न भवतीति कृत्वा नियमविधिः स्वीक्रियते । अयं नियमविधिः गुरुमुखात् अध्ययनं बोधयन् लिखितपाठेन अध्ययनं निवारयन् च दृष्टफलत्वेन तिष्ठति । अस्मात् नियमबलादेव अध्ययनं नियमविधेः दृष्टफल न भवति इति कारणेन अगत्या अवान्तरापूर्वरूपमदृष्टफलमस्य अध्ययनस्य कल्प्यते । तथा च वेदस्य सामान्याध्ययनेन श्रोत्रियत्वसम्पादनात्मकं दृष्टं फलं, तस्यैव वेदस्य अर्थसम्पादनात्मक मीमांसाशास्त्रस्य विषयाध्ययनेन अदृष्टात्मकं विशेषफलं लभ्यते इत्यतः “ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इति वाक्यं दृष्टादृष्टफलजनकत्वेन तिष्ठति इति दिक् । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"><span id=".E0.A4.95.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.BF.E0.A4.B2.E0.A4.AE.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.A7.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A4.A3.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.9A.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=3" title="सम्पादनविभागः: कुमारिलमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>पूर्वमीमांसायां "अथातो धर्मजिज्ञासा”<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>३<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रेण प्रथमाधिकरणमारभ्यते । अवान्तरप्रकरणस्य नाम अधिकरणमिति । अधिकरण पञ्चावयवात्मकं भवति । यथा – </p> <dl><dd><b>विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरः ।</b></dd> <dd><b>सङ्गतिश्चेति पञ्चाङ्गं प्राञ्चोऽधिकरणं विदुः ॥ इति ।।</b></dd></dl> <p>विशयः नाम संशयः । यमुद्दिश्य विचारः क्रियते सः विषयः विषये यज्ज्ञानं प्रकारद्वयेन न स्पष्टीक्रियते सः भवति संशयः । प्रकारद्वये एकः भावरूपः, अन्यः अभावरूपः । कोटिद्वये वादी यस्मिन् पक्षे स्वमतमुपस्थापयति सः पूर्वपक्षः । प्रतिवादिनः पूवपक्षखण्डनात्मकः । सिद्धान्तः नाम उत्तरपक्षः । सङ्गतिः त्रिविधात्मिका भवति – अधिकरणसङगतिः, पादसङ्गतिः, अध्यायसङ्गतिश्चेति । सङ्गतेः स्वरूपमेवं भवति-अयं विचारोऽस्मिन्नधिकरणे, अस्मिन् पादे, अस्मिन्नध्याये कर्तव्यत्वेन यद्विहितं तत्समुचितम् इति एवं प्रकारात्मकः विचार एव सङ्गतिरित्युच्यते । </p><p>भाट्टास्तु –सङ्गतिमधिकरणाङ्गत्वेन मन्यन्ते । ते तु सङ्गतिस्थाने उत्तरमिति अङ्गत्वेन स्वीकरिष्यन्ति । निर्णयोत्तरयोः अयं भेदः यत् उत्तर वादिमतस्य खण्डनमात्रं भवति, न तु सिद्धान्तः । यथा जात्युत्तरं तद्वत् । निर्णयः एव सिद्धान्तो भवतीति । एतेषां मतानुसारमयं श्लोकः – </p> <dl><dd><b>विषयो विशयश्चैव पूर्वपक्षस्तथोत्तरः ।</b></dd> <dd><b>निर्णयश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥</b> इति ।</dd></dl> <p>एतेषां न्यायानुसारं –विषयः, संशयः, पूर्वपक्षः उत्तरपक्षः, निर्णयः इति अधिकरणस्य पञ्चावयवाः । एवं पञ्चावयवात्मकस्य अधिकरणस्य स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इत्यादिश्रुतिपठितं वेदाध्ययनं विचाराङ्गत्वेन विषयः भवति इति आचार्यस्य कुमारिलस्याभिप्रायः । एतन्मतस्यैव भट्टमतमथवा आचार्यमतमिति लोके व्यवहारः । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="गुरुमतपदौचित्यविचारः"><span id=".E0.A4.97.E0.A5.81.E0.A4.B0.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A4.A4.E0.A4.AA.E0.A4.A6.E0.A5.8C.E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>गुरुमतपदौचित्यविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=4" title="सम्पादनविभागः: गुरुमतपदौचित्यविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>एवमेव "गुरुमतम्” इत्युक्ते प्रभाकरस्य । अत्र कारणमेतद् भवति एकवारं प्रभाकरः गुरुणां सकाशे अधीयनः आसीत् । समये च तस्मिन् एकस्यां फक्किकायां वर्तमानायां “ तत्र तु नोक्तम्, अत्रापि नोक्तमतः पौनरुक्त्यम्,’ इत्यस्मिन् विषये गुरोः संशयः समजनि । 'तत्र तु' इत्यस्य तात्पर्यमेतदस्ति –तस्मिन्नपि प्रकरणे वाक्यमेतद् नोक्तम्, प्रकरणे अस्मिन्नपि वाक्यमेतद् नोक्तम्, तस्मात् पुनः उक्तं भवति इति सति पौनरुक्त्यं कथमिति प्रभाकरेण पृष्टे विषयेऽस्मिन् गुरुभिरपि विचारः कृतः । यदि एतद न कुत्रापि भणितं पूर्वापरत्वेन तर्हि तस्य पुनरुक्तत्वं कथमागमिष्यति ? पुनरुक्तदोषस्तु अत्र जायते यत्र पूर्वमेकवारं प्रतिपाद्य तदैवान्यत्र प्रतिपाद्यत्वेन स्वीक्रियते इति तु दृष्टः । सत्येवमत्र का गतिः । इति मनः कोटिद्वयमध्यवर्ति अभूत् । ते गुरवः स्थानान्तरं गत्वा चिन्तितुमारभन्त । एतच्छ्रुत्वा झटिति शिष्यः प्रभाकरः तस्मिन् वाक्ये एवं पदपरिच्छेदं कृतवान् । यथा –तत्र तुना –तुशब्देन उक्तम्. अत्र अपिना-अपिशब्देन उक्तम, अतः पौनरुक्त्यमिति । एवं विकल्पितं वाक्यं दृष्ट्वा गुरोः सन्देहः निवारितः । तदा ते शिष्यानपृच्छन्, -केन एवं पदव्यत्यासः कृतः ? इति । तदा प्रभाकरस्य नाम श्रुत्वा गुरुः परमसन्तोषमवाप्य –“त्वमेव गुरुः” इति तं व्यपदिदेश । तदानीमारभ्य सः प्रभाकरः गुरुरिति प्रथां प्राप । तस्य मतं भवति गुरुमतमिति । एवं मीमांसाशास्त्रे मतद्वयम् –एकमाचार्यमतम्, अन्यद् गुरुमतमिति इदानीं प्रभाकरमतानुसारमधिकरणं विवेचयामः </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.A7.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A4.A3.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.9A.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=5" title="सम्पादनविभागः: प्रभाकरमतानुसारमधिकरणविवेचनम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><i>अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयीत</i> इति श्रुत्यनुसारं विधेय विषयत्वेन अध्यापनं प्रतीयते इति प्रभाकरमतम् । अन्येषां मते तु श्रुतिः अध्यापनस्यैव विधानं भवति इत्यन्यदेतत् । विधेः एव नियोगः इति संज्ञा । यस्मिन् प्रति नियोगः अर्थात् विधानं करिष्यते सः नियोज्यः इत्युच्यते । अतः नियोगः नियोज्यस्यापेक्षां करोति । तर्हि निजोज्यपदार्थः कः ? आचार्यत्वप्राप्तये यः भवति सः एव नियोज्यशब्दार्थः । अत्र कारणं तु उपनयीत इत्यत्र उपपूर्वक –नीधातोः विधिपूर्वकं स्वसमीपे शिष्यस्य नयनमेव अर्थत्वेन उच्यते । यतः उपनयीत इत्यात्मनेपदप्रयोगेन आचार्यस्य कर्मप्रतीतिरेव बोध्यते । आचार्यकर्मकरणे यः इच्छावान् सः नियोज्यः भवितुं शक्यते । उपनयने यः नियोज्यत्वेन नियुक्तो भवति सः एव अध्ययनेऽपि नियोज्यत्वेन तिष्ठति अर्थात् उपनयनपूर्वकाध्ययनकरणे एव अध्यापके एकप्रकारस्य संस्कारस्योत्पत्तिः भवति । स एव संस्कारः आचार्यशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं भवति । अनेन निमित्तेन सः आचार्य इति कथने योग्यः इति । “ अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयीत" इति श्रुत्यर्थं प्रतिपादयन् नियोगः कः ? नियोज्यः कः ? इत्यादि विषयसम्पादनेन आचार्यः प्रभाकरः अधिकरणमारचयति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="श्रुत्यादीनां_प्रामाण्यविचारः"><span id=".E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.81.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A5.80.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.82_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>श्रुत्यादीनां प्रामाण्यविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=6" title="सम्पादनविभागः: श्रुत्यादीनां प्रामाण्यविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>श्रुत्यादयः षट् वेदोक्तार्थनिर्णये प्रमाणानि भविष्यन्ति । तत्र सूत्रम् –“श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्”<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>४<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति मन्त्रदेवताहविरादिद्रव्याणां विनियोगः कुत्र कर्तव्यः ? इतीमामाकाक्षां निर्धारयन्ति श्रुत्यादिषट्प्रमाणानि प्रवर्तन्ते । इमानि षट् एकस्मिन् काले अथवा सर्वदा एकत्र प्रावर्तिष्यन्त् तर्हि अनवस्था स्यात् । अतः पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात् इत्युक्तम् । यत्र प्रमाणद्वयस्य सन्निपातः तत्र पूर्वापेक्षया अपरं प्रमाणं दुर्बलमित्युच्यते । एतत्क्रमानुसारं सर्वेषां प्रमाणानां निर्णायकत्वेन मुख्यत्वेन च श्रुतिरेव अन्तिमत्वेन तिष्ठति । अस्याः अपेक्षया अन्ये लिङ्गादयः सर्वे दुर्बलाः भविष्यन्ति । </p><p>श्रुतिः द्विप्रकारात्मिका अस्ति – एका साक्षात् पठिता, अन्या अनुमिता । प्रथमस्योदाहरणम् –ऐन्द्रया गार्हपत्यमुपतिष्ठते इति । अत्र देवतासम्बन्धी या ऋक् तस्याः गार्हपत्याग्नि उपस्थाने विनियोगः इति पुरोडाशस्य सदनं करोति इति । वाक्यमेतद् श्रुतिसमूहेषु न कुत्रापि प्राप्यते । "श्योनं ते सदनं कृणोति”<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>५<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति ब्राह्मणवाक्यानुसारं मन्त्रार्थं दृष्ट्वा अनेन लिङ्गात्मकज्ञापकबलेन मन्त्रार्थानुसारं मन्त्रविनियोगं कुर्वन्त्याः श्रुतेरस्याः अनुमानं क्रियते । </p><p>अर्थप्रकाशनसामर्थ्यत्मकं यत् तल्लिंगमित्युच्यते । लिंगमेतत् श्रुत्यनुसारं भवति । लिंगमपि द्विविधम्-साक्षाद्, दृश्यमानम्, अनुमितं चेति । साक्षाद् दृश्यमानं लिंगं नाम 'श्योनं ते' इति पुरोडाशस्य सदनं करोति इति भवति । अनुमितलिंगस्योदाहरणम् –“ देवस्य त्वा सवितु प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां जुष्टं निर्वपामि” (ते० स० १-१ ४ ) इति वाक्यम् । आकांक्षायोग्यतादिवशेन परस्परान्वितार्थपदानां यः समूहः तत् वाक्यमित्युच्यते । 'देवस्य त्वा' इति वाक्ये 'अग्नये जुष्टम्' इति भागस्यास्य निर्वापरूपात्मकार्थप्रकाशनसामर्थ्यं प्रत्यक्षत्वेन दृष्टम् तेन एकवाक्येन अवशिष्टभागस्य अनेन वाक्यप्रमाणबलेन अर्थप्रकाशनसामर्थ्यमनुमीयते । तेन समुदितलिङ्गेन देवस्य त्वेति निर्वपति इति श्रुतेः अनुमानं क्रियते इति श्रुतेरपेक्षया लिंगं दुर्बलम् । </p><p>लिंगास्यानुमापकवाक्यमपि द्विविधम्-साक्षादनुमितभेदेन वाक्यस्य साक्षादुदाहरणं 'देवस्य त्वा' इति । अन्यस्योदाहरणम् –“समिधो यजति” इत्यस्यां श्रुतौ इष्टविशेषनिर्देशाभावात् यागेनानेन कस्याः भावना करणीया ? इत्याकांक्षायाम्, एवमेव 'दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्ग भावयेत्’ > इत्यस्मिन्नपि वाक्य कथं भावयेत् इत्याकांक्षायाम् इमे द्वे आकांक्षे यत्र प्रतिपादिते स्तः तत्प्रकरणम् भवतीति हेतोः तदेवात्र वाक्यद्वयस्य प्रमाणं भवति । प्रकरणमेतद् द्वयोस्तयोः एकवाक्यतां सम्पादयति । अर्थात् प्रकारणेन अनुमीयते तयोः एकवाक्यतात्मकः अर्थावबोधः , इति कृत्वा "समिधो यजति” इति वाक्यं लिङ्गापेक्षया दुर्बलम् । </p><p>उभयाकांक्षा यत्र तत्प्रकरणमित्युच्यते । एतदपि द्विविधम्-साक्षात् श्रुतम्, अपरमनिमितं चेति । प्रथमस्योदाहरणं पूर्वमेव प्रतिपादितम् । द्वितीयस्य- 'ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं निर्वपेत्’ (तै० स० २-२-११) इत्यादिना इष्टविधानं क्रियते । "इन्द्राग्नी रोचना दिवः (तै० सं ४-२-११)इत्यादि मन्त्रानुसार यथासंख्यपाठानुरोधेन यथाक्रमं विनियोगोऽपि उक्तः । एवं तत्तद्वाक्यं तत्तत्स्थानविशेषेण एकवाक्यत्वं भजते इत्यतः स्थानानुमानेन प्रकरणार्थः निश्चीयते । एवं प्रकरणार्थः वाक्ये, वाक्यं लिङ्गे लिंङ्ग श्रुतौ इति परम्परया प्रकरणार्थस्य विनियोगात् वाक्यापेक्षया प्रकरणं दुर्बलं भवति । </p><p>उभयाकांक्षायाः अनुमापकं स्थानप्रमाणमपि द्विविधम्-साक्षादेकम्, अन्यत् समाख्यया अनुमितं चेति । समाख्या नाम योगबलम् अर्थात् अन्वर्थता इत्युच्यते । स्थानस्य साक्षादुदाहरणं प्रकरणे प्रतिपादितम् । अन्यानुमितस्योदाहरणम् –हौत्रम्, औद्गात्रम् इत्यादि । होतुरिदं हौत्रम् इति योगबलेन हौत्रादिसमाख्यया यल्लब्धं कर्म तत् होतुः पुरुषस्य अनुष्ठानयोग्यमिति अनुमीयते । समाख्या सम्बन्धप्रयुक्ता एव भवति । असन्निहितपुरुषेण सह सम्बन्धाभावात्, सम्बन्धप्रयुक्ता एव भवति । असन्निहितपुरुषेण सह सम्बन्धाभावात्, सम्बन्धस्य सिद्ध्यर्थं सन्निधिपाठरूपक्रमस्य कल्पना क्रियते । अनुमानेन पाठक्रमे सिद्धे सति तेन उभयाकांक्षायाः अनुमानं क्रियते । तेनानुमानेन एकवाक्यतायाः सिद्धिः इति हेतोः षट् प्रमाणेषु अन्तिमत्वेन दुर्बला भवति इयं समाख्या । </p><p>तस्मात् समाख्या स्थाने अन्तर्भवति, स्थानं प्रकरणे अन्तर्भवति, प्रकरणं वाक्येऽन्तर्भावं भजते, वाक्यं लिङ्गे स्वात्मानमर्पयति, लिङ्गं स्वस्वरूपं श्रुत्या स्वीकरोति इत्यतः जैमिनिना उक्तम् – “ श्रुतिलिङ्ग वाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षात्” इति श्रुतिः वेदरूपः इत्युच्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="प्रामाण्यवादविचारः"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>प्रामाण्यवादविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=7" title="सम्पादनविभागः: प्रामाण्यवादविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>प्रमाणानां यः भावः अर्थात् धर्मविशेषः अस्ति तदेव प्रामाण्य मित्युच्यते । यथार्थानुभवः प्रमाणमित्युच्यते । एतद् प्रमाणं प्रमा इत्यपि कथ्यते । यथार्थानुभवे वर्तमानः यः विशेषधर्मः तस्य प्रामाण्यमिति कथनात् एतत् प्रमात्वं , प्रमाणत्वमित्यादिशब्दैः व्यपदिश्यते । भावाभावभेदेन विरुद्धत्वेन अप्रमात्वमप्रमाणत्वमित्यपि कथ्यते । प्रामाण्यकारणत्वेन यः वादः अस्ति तस्य "प्रामाण्यवादः” इति नाम । अयं वादः द्वेधा व्यवह्रियते –जननकारणविषयकः, ज्ञापककारणविषयकश्चेति । यस्मिन् कार्यस्योत्पत्तिः भवति सः वादः जननकारणविषयकः ।ज्ञापक- कारणविषयस्तु यस्मिन् कार्यज्ञानं सम्पाद्यते सः इति । प्रामाण्यस्य कारणं भवति-स्वतः परतश्चेति । यत्र स्वतः परतश्चेति संशयः तत्र वादारम्भो भवति । स्थिते एवं के स्वतः प्रामाण्यं स्वीकुर्वन्ति , के परतः प्रामाण्यमभ्युपगच्छन्ति इति ज्ञापनाय भवत्ययं श्लोकसन्दर्भः </p> <dl><dd><b>प्रमाणत्वाप्रमाणात्वे स्वस्तः सांख्याः समाश्रिताः ।</b></dd> <dd><b>नैयायिकास्ते परतः सौगताश्चरमं स्वतः ॥</b></dd> <dd><b>प्रथमं परतः प्राहुः प्रामाण्यं वेदवादिनः ।</b></dd> <dd><b>प्रमाणत्वं स्वतः प्राहुः परतश्चाप्रमाणताम् ॥</b></dd></dl> <p>इति । सांख्याः प्रमाणत्वाप्रमाणत्वयोः जन्म स्वतः इति, नैयायिकाः परतः इति, बौद्धास्तु अप्रामाण्यस्य जन्म स्वतः प्रामाण्यस्य परतः इति । वेदवादिनः मीमांसकास्तु प्रामाण्यं स्वतः अप्रामाण्यं परतः इति स्वस्व मतमुपस्थापयन्ति । एतेषां विस्तारः खण्डनमण्डनात्मको विचारः ग्रन्थान्तरादवलोकनीयः । स्वतः प्रामाण्यं युक्तियुक्तं भवति । यतः प्रामाण्यस्य स्वतः सिद्धत्वं एतद् भवति यत् विज्ञानसामग्रीजन्यम् एवं तद्भिन्नहेत्वजन्यमिति । अयं भावः –येन सामग्रीवशेन विज्ञानमुत्पद्यते, तेनैव वर्तमानं प्रामाण्यमपि उत्पन्नं भवति । प्रामाण्योत्पत्तौ गुणमथवा दोषाभावं विहाय अन्यः हेतुः न कोऽपि तिष्ठति । दोषास्तु प्रमायाः प्रतिबन्धकमात्रत्वेनोच्यन्ते । अयं मीमांसकाभिमतः प्रामाण्यवादविचारः । </p><p>सततं प्रामाण्ये मीमांसामतानुसारमनुमाने – विवादास्पद प्रामाण्यं पक्षत्वेन स्वीक्रियते, विज्ञानसामग्रीजन्यं तद्भिन्नहेतुना यदजन्यं तत् साध्यत्वेन स्वीक्रियते, अप्रमायाः अनाश्रयत्वं हेतुत्वेन तिष्ठति, घटादि-प्रमासदृशः दृष्टान्तः भवति इति विवेचनीयम् । एवं विध्यर्थवादमन्त्रनामधेयात्मकैः चतुर्भिः भागैः विभक्तः वेदः धर्मविषये स्वतः प्रामाण्यं भवति । अज्ञातार्थज्ञापकः यः वेदमन्त्रः सः विधिर्भवति । यथा “ अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामः” इति । प्रशंसा अथवा निन्दापरकस्य वेदवाक्यस्य अर्थवादः इति संज्ञा । यथा – “वायुर्वे क्षेपिष्ठा देवता” इति वायोः स्तुतिद्वारा “ वायव्यं श्वेतमालभेत” इति विधेः प्रशंसां करोति । एवमेव "सोऽरोदीत्, यदरोदीत्, तद् रुद्रस्य रुद्रत्वम्" इति विधेः प्रशंसां करोति । एवमेव “ सोऽरोदीत्, यदरोदीत्, तद् रुद्रस्य रुद्रत्वम्” अनेन वाक्येन रजतस्य निन्दाबोधनं जायते । प्रयोग समवेतार्थस्मारकत्वेन यद वेदवाक्यं सः मन्त्रः भवति । यथा – श्येनं ते सदनं कृणोमि इति । अस्य मन्त्रस्य उपयोगः पुरोडाशस्य सुखकराशयद्वारा यज्ञादिकर्मणि भवति । अर्थस्मरणं मन्त्रेणैव कार्यम् इति हेतोः मन्त्रस्यापि आम्नायत्वमुक्तम् । नामनिर्देशपूर्वकं यागस्य विधानं यत् तन्नामधेयत्वेन कथ्यते । यथा –“श्येनेनाभिचरन् यजेत, उद्भिदा यजेत पशुकामः” इत्यादयः । एते चत्वारः क्रियापरकाः इति हेतोः एतेषां चतुणांमपि आम्नायत्वं सिद्धम् । </p><p>मीमांसकाः वेदवादिनः इति हेतोः जैमिनिनोक्तम् – आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानाम्” (जै० सू० १-२-१) इति । वेदस्य स्वतः प्रामाण्यमेतैः आचार्यैरेव साधितम् इत्यतः वेदार्थमीमांसारूपमेतद् मीमांसादर्शनं भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.A6.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AA.E0.A5.8C.E0.A4.B0.E0.A5.81.E0.A4.B7.E0.A5.87.E0.A4.AF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=8" title="सम्पादनविभागः: वेदस्यापौरुषेयत्वविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>इमे ग्रन्थात्मकाः वेदाः अग्न्यादिप्राणविधवेदाः इव अपौरुषेयाः भवन्तीति मीमांसकाः । तत्र पौरुषेयत्वं नाम प्रमाणान्तरेण अर्थमुपलभ्य रचितत्वम् तत् वेदे नास्ति । अतः अयं वेदः अपौरुषेयः इति । अनेनैव कारणेन वेदस्य स्वतः प्रामाण्यमपि सिध्यति । पुरुषसम्बन्धसम्भाविताः भ्रम-प्रमाद-विप्रलिप्सादयः अप्रमाण्यहेतवः ये ते वेदे न मिलिष्यन्ति । वेदस्य ब्रह्मस्वरूपत्वात् तस्मिन् वेदे प्रतिपादितः वेदनारायण एव पुरुषः जीवः इति च वक्ष्यमाणत्वात् वेदस्यापौरुषेयत्वं सिद्धमिति एतेषां सिद्धान्तः । </p><p>ईश्वरकृताः वेदाः” इति वैशेषिकाः नैयायिकाः वेदान्तिनश्च भणन्ति । तत्र कारणम्-कण्ठताल्वाद्यभिधातजन्य –वर्णारूपाणां वेदानामपोरुषेयत्वासम्भवात् इति । ब्रह्मणः स्वासोच्छ्वासरूपेण वेदानामुत्पत्तिः इति श्रूयते । आप्तोक्तत्वे यया प्रामाण्यं तथा तेषां वेदानां प्रामाण्यमुत्पद्यते । भवति ऋङ्मन्त्रः – </p> <dl><dd><b>तस्माद्यज्ञात्सर्बहुतः ॠचः सामानि जज्ञिरे ।</b></dd> <dd><b>छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥</b></dd> <dd>- (ऋ० सं० १०-३०३) इति एवमुपनिषदि-</dd></dl> <p>यो ब्राह्मणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै (श्वे० उ० ६-१८) इति च भवति न्यायसूत्रमपि – मन्त्रायुर्वेदप्रामाण्यवच्च तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्मात् (न्या० सू० २-१-६३) इति । एवमादिभ्यः मन्त्रोपनिषद्वाक्येभ्यः ईश्वरकृतत्वम् ईश्वरप्रोक्तत्वं वा वेदस्य स्पष्टमिति एतेषामाशयः । </p><p>अत्रेदमवधार्यम् । वेदः पौरुषेयो वा अपौरुषेयो वा इति विशिष्य न चिन्तनीयम् । यतः कीदृशाः अपि ते ज्ञान-विज्ञानराशयः सन्ति । गुणैकपक्षपातिभिः विद्वद्भिः तेषामर्थानुसन्धानपूर्वकमध्ययनमवश्यं कर्तव्यमेव । तैरैव वेदैः पुनरपि वयं पुरा इव जगतः गुरुत्वं प्राप्तुं ज्ञातु च शक्नुमः इदानीमित्यविस्मरणीयम् । </p><p>ईश्वरस्य निः श्वासरूपेण स्थिताः वेदाः पौरुषेयाः इति स्त्यपि लौकिक पुरुषनिर्मितत्वाभावमात्रेण अपौरुषेयाः भवन्ति । यतः ब्रह्मणः लौकिकपुरुषवत् जननमरणधर्मौ न स्तः । ईश्वरः अनादिः इत्युक्तत्वात् वेदोऽपि अनादिरिति स्वयमेव सिद्धम् । अत एव वेदाः निर्दोषाः प्रामाणिकाश्च इत्यतः मीमांसाशास्त्रे वेदस्यापौरुषेयत्वं सिद्धम् । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="वेदस्य_स्रष्टा_ब्रह्म"><span id=".E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.A6.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B7.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A4.BE_.E0.A4.AC.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AE"></span>वेदस्य स्रष्टा ब्रह्म</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=9" title="सम्पादनविभागः: वेदस्य स्रष्टा ब्रह्म"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>ईश्वरः एव सम्पूर्णस्य जगतः सृष्टेः कारणरूपो भवति । तेनैव निर्मितं भवति इदं जगत् । यथा –लोके कुलालः घटस्य निर्माता भवति, घटनिर्माणात् पूर्वं तद्विषयकचिन्तां मनसि कृत्वा तज्ज्ञानं बुद्धौ सम्यगवधार्य अनन्तरं घटं निर्मास्यति एव परमात्मा प्राणिनां धर्माधर्मपुरस्सरं वेदोक्तरीत्या सृष्टिं करोति । यद्यपि वेदस्यापौरुषेयत्वमेव सिध्यति तथापि साक्षाद्वेदेनैव सृष्टयादयः न जायन्ते । अतः वेदस्य स्वतः अपौरुषेयत्वं ब्रह्मणा श्वासोच्छ्वासमुखेन प्रणीतत्वात् पौरुषेयत्वं च सिध्यतः । वेदस्य पौरुषयत्वमपि ब्रह्मणः नित्यत्वात् अपौषेयत्वं च सिध्यतः वेदस्य पौरुषतत्वमपि ब्रह्मणः नित्यत्वात् अपौरुषेयत्वमेव भजते जन्मनाशराहित्यात् । सत्वप्राणिनां धर्माधर्माः बुध्यादयश्च परमात्मनि वर्तन्ते । अयमीश्वरः तेषां धर्माधर्मानुसारेण चराचरप्राणिनां सृष्टिं करोति । तेषां भरणार्थं वेदानां निर्माणं करोति । यथा लोके पिता पुत्रमुत्पादयति, अनन्तरं तस्मै हिताय ज्ञानं बोधयति, तेन ज्ञानेन अहितानां कर्मणां परिहारं कर्तुं तस्य् शिक्षां ददाति तथा परमेश्वरः जीवानामिष्टप्राप्तेः अनिष्टपरिहारार्थं च वेदानां सृष्टिं करोति । किं च जीवानां सुकृत-दुष्कृतकर्मणां फलमीश्वरः ददाति । पूर्वमीमांसायां तु कर्म स्वतः अपूर्वोत्पादनद्वारा स्वस्य फलं ददाति इत्यभ्युपगम्यते । ईश्वरः इत्येको वर्तते वा न वा इत्यत्र एतेषां मीमांसा नास्ति । वेदान्तदर्शने परब्रह्म इत्येकम् अनन्तमनादि अस्तीत्यभ्युपगम्यते, तद वेदस्य् निर्मातृ भवति इति च पूर्वोत्तरमीमांसयोः अभेदः । </p><p>किञ्च मीमांसानये वेदः अपौरुषयः, तेनैव सृष्टयादिकर्मजातं चाल्यते इत्युच्यते । कर्मणः मुख्यत्वं प्राबल्यत्वं च दातुं मतमेतदङ्गीक्रियते । यदा बौद्धानां चार्वाकाणां च मतस्य बाहुल्यमासीत् तदा तत्तन्मतं खण्डयितुम् एवं वेदोक्तकर्मानुष्ठाने जनानुरागमाक्रष्टुम् आचार्याः कुमारिलभट्टापादाः कर्मणः एवं मुख्यत्वं ददुः । शारीरकमीमांसकास्तु ब्रह्मणः जगत्सृष्टिं, तस्य जगतः सृष्टयर्थं, सृष्टिगताना जीवानां च वेदस्योपयोगः वेदस्तु यथावत् ब्रह्मणा निर्मितः –धाता यथा पूर्वमकल्पयत् (ॠ० स० १०-१६०-३) इत्यादि श्रुतेः इति वदन्ति । अतः ईश्वरापेक्षया वेदः पौरुषयः जीवापेक्षया वेदः अपौरुषेय एवेति अभ्युपगम्यते । यदि जीवापेक्षया वेदः पौरुषेयो भवति तर्हि जीवगतधर्माः ये भ्रमप्रमादादयः एते वेदेऽपि अवश्यं सम्भवेयुः । वेदे तु न तथा दृश्यते । तस्मात् वेदस्य सृष्टृ ब्रह्म इति सिध्यति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="वेदस्य_नित्यत्वविचारः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.A6.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>वेदस्य नित्यत्वविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=10" title="सम्पादनविभागः: वेदस्य नित्यत्वविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>भगवता परमर्षिणा जैमिनिना अभिप्रेतं यत् अर्थेन सह शब्दस्य सम्बन्धो भवति, अयं सम्बन्धः औत्पत्तिकरूपेण नित्यो भवति, न तु कृत्रिमः साङ्केतिको वा । तस्य नित्यत्वं स्वाभाविकमित्युच्यते । अतः एव विधिवाक्योत्पन्नज्ञानमबाधितं सत् सत्यं भवति वेदशब्दाः अज्ञातविषयाणां ज्ञानं जनयन्ति, अतः ते स्थायिनः भवन्ति । उच्चारणात् पूर्वं शब्दः अव्यक्तावस्थायां तिष्ठति, उच्चारणेन ते एव अव्यक्तभूताः शब्दाः व्यक्ताः भविष्यन्ति । अतः शब्दो नित्यः । उत्पन्ने शब्दे करणरूपक्रिया न सम्भवति । उच्चारणानन्तरमपि शब्दः तथैव तिष्ठति, किन्तु अव्यक्तावस्थायाम्, तदा तस्य नाशः न हि भवति । तस्माद् वेदो नित्यः इति । वेदशब्दानां नित्यत्वात् शब्दैः प्रतिपाद्यमाना देवता अपि नित्या एव भवति । एतेन देवतानामपि नित्यत्वं स्थापितं भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="देवतानामेकत्वविचारः"><span id=".E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.B5.E0.A4.A4.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A5.87.E0.A4.95.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>देवतानामेकत्वविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=11" title="सम्पादनविभागः: देवतानामेकत्वविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>ऋग्वेदे प्रतिपादिताः अनेके देवतात्मानः एकस्यैव परमात्मनः स्वरूपभूताः भवन्ति । 'एकं सद्विप्राः बहुधा वचन्त्यगिंन यमं मातशिखानमाहुः । (ऋ० सं० १-२२-१६) इति श्रुतेः । ऋग्वेदे वर्गत्रयात्मकाः देवताः भवन्ति । तेषां वर्गाणां नाम-पृथिवी, अन्तरिक्षं , द्योः इति । एतेषु पृथिव्याः देवता – अग्निः, अन्तरीक्षस्य देवता –इन्द्रः अथवा वायुः द्युलोकस्य देवता –सूर्यः इति । एतेषां त्रयाणां मध्ये सम्बन्धस्य वर्तमानत्वात् पृथिवी-अन्तरिक्षं द्योः एते त्रयः एकीभूताः भवन्ति । यद्यपि एताः देवताः स्वस्वकर्मानुसारेणा त्रिषु नामसु प्रसिद्धाः अथापि वस्तुतः एते त्रयः एकस्मिन्नेव परमात्मनि अन्तर्भवन्ति । तथा च वाक्यम् – “तासां महाभाग्यात् एकैकस्यापि बहूनि नामधेयानि भवन्ति” इति । यास्कोऽपि निरुक्ते लिखति- “नरराष्ट्रमिव" इति । यथा एकस्यैव राज्ञः कृते सर्व राष्ट्रं भवति, तद्वत् एकस्य परमात्मनः कृते सर्वं भवति । सर्वं परमात्मस्वरूपमित्यर्थः । </p><p>चोक्तमुपनिषदि – </p><p>एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा” (श्वे० उ० ६-११) इति निरुक्तेऽपि –एकस्यात्मनोऽन्ये देवाः प्रत्यङ्गानि भवन्ति इत्याम्नातं भवति । तस्मात् सर्वे देवाः एकस्यैव परमात्मनः स्वरूपभूताः भवन्ति । तस्य आत्मनः ज्ञानायैव सर्वाः वेदान्तोपनिषच्छुतयः वेदश्च प्रभवन्ति इत्यतः एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं सिध्यतीति एतदेव मोक्षतत्त्वमित्युच्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसादर्शने_ज्ञानसमीक्षा"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A5.87_.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9E.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.BE"></span>मीमांसादर्शने ज्ञानसमीक्षा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=12" title="सम्पादनविभागः: मीमांसादर्शने ज्ञानसमीक्षा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मीमांसादर्शनेऽपि प्रमाजन्यस्य ज्ञानस्य प्रामाण्यं स्वीकृतमस्ति । मीमांसायाः प्रमाणलक्षणमस्ति -`कारणदोषबाधकज्ञानरहितं गृहीतग्राहि ज्ञानं प्रमाणम्’ इति । अर्थात् भ्रमरहितस्य संशयरहितस्य च अज्ञातस्य वस्तुनोऽनुभवः प्रमा कथ्यते । मीमांसादर्शने प्रमाणानां संख्या षट् वर्तते । यद्यपि प्रभाकरः पञ्चैव प्रमाणानि स्वीकरोति तथापि कुमारिलभट्टमते षट् प्रमाणानि स्वीकृतानि-प्रत्यक्षम अनुमानम्, उपमानम्, शब्दः, अर्थापत्तिः, अनुपलब्धिश्चेति । दर्शनेषु प्रत्यक्षानुमानयोः सन्दर्भे प्रायेण विवादो नास्ति । यद्यपि अनुमानप्रमाणविषये मीमांसकाः पञ्चावयववाक्यानि नैव स्वीकुर्वन्ति तथापि प्रतिज्ञाहेतूदाहरणनीति त्रीण्येव वाक्यानि परार्थानुमाने प्रतिपादयन्ति । मीमांसायाम् उपमानमपि भिन्नमस्ति । तथाहि तत्र उपमितिः आप्तवाक्यस्य स्मरणपूर्विका भवति, दृष्टवस्तुनः सादृश्यात् स्मृतवस्तुनः सादृश्यमनुमाय पदार्थज्ञानमत्र विधीयते अतः मीमांसोक्ते उपमानप्रमाणे शब्दानुमानयोः अपि संयोगोऽस्ति । </p><p>मीमांसादर्शने शब्दप्रमाणस्यापि महत्त्वमस्ति । वाक्येन शब्दप्रमाणेन वा प्रायेण वेदवाक्यानि गृहीतानि सन्ति, किन्तु लौकिकवाक्यान्यपि आप्तेन कथितानि चेत् तेषां प्रामाण्यं स्वीक्रियते । मीमांसादर्शने वाक्यं द्वेधा प्रतिपादितम् सिद्धार्थकं विधायकं चेति । वेदेषु उपनिषद्वाक्यानि सिद्धार्थकानि सन्ति यानि च ब्रह्मणः स्वरूपादेः प्रतिपादकानि वर्तन्ते । अपराणि विधायकानि विधिवाक्यानि ब्राह्मणादिषूक्तानि सन्ति । तानि विधिवाक्यानि विनियोगवाक्यरूपेणापि प्राप्यन्ते । तानि सर्वाणि प्रमाणम् । </p><p>मीमांसामतानुसारेण वेदप्रतिपादितं वस्तु कर्मरूपमस्ति न तु ज्ञानरूपम् यतो हि मीमांसादर्शने ज्ञानबोधकानां वाक्यानां तात्पर्यमपि विधिबोधकत्वमेवाभिमतम् । विहि तकर्माणि धर्मरूपाणि सन्ति, धर्मस्य प्रतिपादनं च मीमांसाया मूलभूतम् उद्देश्यं वर्तते । धर्मस्य विशेषता इयमस्ति यत् वेदविहितत्वात् तेषां प्रामाण्यं स्वीक्रियते । एवं चेत् वेदानां स्वतः प्रामाण्यम् अस्ति। वेदानां प्रामाण्यस्य प्रतिपादनमपि मीमांसायाः मुख्यं लक्ष्यमस्ति । </p><p>मीमांसोक्तमतेन वेदाः नित्याः सन्ति । नित्यत्वादेव ते अपौरुषेयाः सन्ति अर्थात् वेदाः कस्यापि पुरुषस्य कृतिर्नास्ति । ऋषिभिः ऋचां दर्शनं कृतं, अतस्ते वेदानां रचयितारो न वर्तन्ते, ते केवलं मन्त्रदृष्टारः सन्ति । मीमांसामते वेदानां कर्त्ता ईश्चरो नास्ति । वेदे लोके च आप्तत्वात् शब्दप्रामाण्यमस्ति । शब्दो नित्यो वर्तते । शब्दोच्चारणं शब्दोत्पत्तिर्नास्ति । यतोहि उच्चारणात् पूर्व शब्दो विद्यमान आसीत् । यदि शब्दोऽनित्यः स्यात् तदा उच्चारणभेदेन तस्यानेकानि रूपाणि स्युः, किन्तु एकस्य शब्दस्य एकमेव कारणं भवति । शब्दस्य अर्थेन सह सम्बन्धोऽपि स्वाभाविक एवास्ति, कृत्रिमो नास्ति । अयमेवापौरुषेयो वेदो धर्मे प्रमाणम् अस्ति । </p><p>मीमांसकानाम् अवधारणा वर्तते यत् वेदस्य विषयः पञ्चधा वर्तते-विधिवाक्यानि, मन्त्रवाक्यानि, फलवाक्यानि, अर्थवादवाक्यानि, निषेधवाक्यानि चेति । क्रियाप्रवर्तकानि वाक्यानि विधिवाक्यानि सन्ति । मंत्रवाक्यानि यज्ञानुष्ठानेऽर्थस्मरणकारीणि भवन्ति । यज्ञानां नामानि फलवाक्यानि नामधेयानि सन्ति । निषिद्धकर्मभ्यो निवर्तकानि निषेधवाक्यानि जायन्ते पदार्थानां गुणदोषविवेचनपूर्वकं स्तुतिनिन्दापरकाणि वाक्यानि अर्थवादवाक्यानि कथ्यन्ते । विधिविचारो मीमांसायाः मुख्यविषयो वर्तते । विधि श्चतुर्धाऽभिमता – </p> <ol><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="उत्पत्तिविधिः (पृष्ठं न विद्यते)">उत्पत्तिविधिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="विनियोगविधिः (पृष्ठं न विद्यते)">विनियोगविधिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अधिकारविधिः (पृष्ठं न विद्यते)">अधिकारविधिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रयोगविधिश्च (पृष्ठं न विद्यते)">प्रयोगविधिश्च</a></li></ol> <p>कर्मणः स्वरूपस्य प्रतिपादयिता विधिः उत्पत्तिविधिरस्ति । अङ्गभूतानां प्रधान भूतानां च प्रज्ञानां सम्बन्धबोधकानि वाक्यानि विनियोगविधिरस्ति । कर्मोत्पन्नफलस्य स्वामित्वं या प्रतिपादयति सा अधिकारविधिर्भवति । प्रयोगस्य शीघ्रतां या व्यनक्ति सः प्रयोगविधिः कथ्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अर्थापत्तिः"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.E0.A4.AA.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span>अर्थापत्तिः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=13" title="सम्पादनविभागः: अर्थापत्तिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>कस्याप्यर्थस्य अन्यार्थं विना सिद्धौ असति तस्य सिद्धये पदार्थान्तरस्य कल्पना अर्थापत्तिर्भवति । यथा 'पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते, इत्यादौ भोजनाभावे पीनत्वं सिद्धं नास्ति । अत्र दिवाभोजनस्य अभावोऽस्ति, पीनत्वसिद्धये तदतिरिक्तस्य रात्रिभोजनस्य कल्पना क्रियते । इदमेवार्थापत्तिप्रमाणम् । प्रत्यक्षानुमानशब्देस्वस्यान्तर्भावोऽसम्भ्व आसीत् अतः स्वतंत्रप्रमाणरूपेणेदं स्वीकृतम् । अर्थापत्तिर्द्विविधा प्रतिपादिता-श्रुतार्थापत्तिः दृष्टार्थापत्तिश्च । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अनुपलब्धिः"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AA.E0.A4.B2.E0.A4.AC.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span>अनुपलब्धिः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=14" title="सम्पादनविभागः: अनुपलब्धिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>अभावपदार्थस्य ज्ञापकं प्रमाणम् अनुपलब्धिर्भवति । यथा 'इह भूतले घटो नास्ति’ । मीमांसायां प्रमाणानां स्वतः प्रामाण्यं स्वीकृतमस्ति, अर्थात् ज्ञानस्य प्रामाणिकतां निर्धारयितुं ज्ञातेतरस्य कस्यापि साधनस्य आवश्यकता नास्ति । ज्ञानं प्रमाण्येन सहैव आविर्भूतं भवति । अतः मीमांसायां ज्ञानस्य स्वतः प्रामाण्यमेवाभीष्टम् अस्ति । दृष्टिकोणस्य भेदात् भ्रमज्ञानमुत्पद्यते । यथा 'इदं रजतम्’ इत्यादौ 'इदं’ पदेन प्रत्यक्षदृष्टस्य पदार्थस्य 'रजतम्’ इत्यनेन अनुमितमात्रस्य पदार्थास्य 'रजतम्’ इत्यनेन अनुमितमात्रस्य पदार्थान्तरस्य भेदकत्वं न प्रतीयते, दृष्टिभेदात् रजतस्य मिथ्याप्रतीतिर्जायते । इयमेव अख्यातिरस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="प्रमेयतत्त्वसमीक्षा"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A5.87.E0.A4.AF.E0.A4.A4.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.BE"></span>प्रमेयतत्त्वसमीक्षा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=15" title="सम्पादनविभागः: प्रमेयतत्त्वसमीक्षा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मीमांसादर्शने पदार्थानां निर्धारणसम्बन्धे ऐकमत्यं नास्ति । कुमारिलभट्टाः केवलं पञ्चैव पदार्था इति स्वीकुर्वन्ति-द्रव्यम्, गुणः,कर्म, सामान्यम्,अभावश्च । द्रव्याण्यपि भट्टमते एकादश सन्ति । नवद्रव्यातिरिक्तं तमसः शब्दस्य चापि द्रव्यत्वं तेन प्रतिपादितम् । प्रभाकरः अष्टौ पदार्थान् स्वीकरोति । तन्मतानुसारेण अष्टौ पदार्थाः एवमुक्ताः –<a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="द्रव्यं (पृष्ठं न विद्यते)">द्रव्यं</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="गुणः (पृष्ठं न विद्यते)">गुणः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="कर्म">कर्म</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="सामान्यम् (पृष्ठं न विद्यते)">सामान्यम्</a>, परतन्त्रता, शक्तिः सादृश्यं, संख्या चेति । एषु परतन्त्रता समवायस्यैव रूपान्तरमस्ति शक्तिसादृश्ययोः पदार्थतत्वं नूतनपरिकल्पनाऽस्ति । मुरारिमिश्राः चतुरः पदार्थान् स्वीकरोति । तन्मते चत्वारः पदार्था एवं प्रकारेण ग्राह्याः –धर्मिविशेषः, धर्मविशेषः, आधारविशेषः, प्रदेशविशेषश्च । </p><p>जगतः सम्बन्धे मीमांसकविचारणा पृथगेवास्ति । जगत् तस्मिन्नेव रूपे सत्यमस्ति, यस्मिन् रूपे तद् अस्माकं ज्ञानेन्द्रियाणां विषयो भवति । संसारः इन्द्रियविषयरूपोऽस्ति अथवा भोगायतन- भोगसाधन-योग्या दिरूपेण संसारस्य अवस्थितिर्विद्यते । जगद् अनादि अनन्तं चास्ति । केषांचन मीमांसकानां दृष्टौ जगतो मूलं परमाणुरस्ति । कृतकर्मणाम् अपूर्वस्य फलोन्मुखे सति अणुसंयोगात् जगद् उत्पद्यते । मीमांसकमते परमाणुः प्रत्यक्षदृष्टं सूक्ष्मकणं विद्यते न तु नैयायिकमते यथा अलौकिकप्रत्यक्षस्य विषयः । एवं मीमांसायाः सृष्टिक्रमः स्थूलोऽस्ति किन्तु यः परमाणुवादं न स्वीकुर्वन्ति, तेषां दृष्टौ जगत् उत्पत्तिविनाशाभ्यां रहितं नित्यतत्त्वमस्ति अतः मीमांसकमते जगतः विनाशो न भवति । </p><p>शक्तिसिद्धान्तोऽपि मीमांसकानां स्वतन्त्रकल्पनाऽस्ति । तदनुसारं कार्यस्योपादाने शक्तिनामकः पदार्थो विद्यते यस्य सद्भावाद् एव कार्योत्पत्तिर्भवति, अन्यथा वह्नौ दाहकत्वशक्तेरभावे यथा स्वरूपमात्रेण दाहकत्वं न सम्भवति । यथा वा चन्द्रकान्तो मणिः वह्नेर्दाहकत्वाभावात् स्वरूपतः वह्निमान् अपितु दाहकत्वरहितो भवति । इतरदार्शनिकैरस्य मतस्य पूर्णतया खण्डनं कृतम् । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="आत्मविचारः"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AE.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>आत्मविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=16" title="सम्पादनविभागः: आत्मविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>आत्मैव कर्म कर्त्ता भोक्ता चास्ति । ज्ञान-इच्छा-सुख-दुःख –प्रयत्नादि विशेषगुणानाम् अधिकरणम् आत्मैवास्ति । अयं आत्मा व्यापकोऽपि प्रतिशरीरं भिन्नोऽस्ति । मीमांसका आत्मनि परिमाणरूपिणं कर्म स्वीकुर्वन्ति । अस्मिन् मते आत्मा जडो बोधात्मकश्चास्ति । यतो हि स्वप्ने आत्मनो विषयैः सह सम्पर्कस्य अभावात् आत्मनि चैतन्यस्याप्यभावो भवति, किन्तु इन्द्रियार्थसन्निकर्षे सति चैतन्यमाविर्भवति । आत्मनो ज्ञानम् आत्मसंवित्तिद्वारा जायते इति कुमारिलभट्टस्य मतमस्ति । एतदनुसारं आत्मा ज्ञानस्य कर्त्ता कर्म च युगपद भवति । प्रभाकर इदं न स्वीकरोति । प्रभाकरमतेन प्रत्येकं वस्तुज्ञाने तेनैव ज्ञानेन आत्मज्ञानमपि कर्तृत्वेन प्रकाशितं भवति । आत्मैव अहंप्रत्ययस्य विषयो वर्तते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="कर्ममीमांसा"><span id=".E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AE.E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE"></span>कर्ममीमांसा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=17" title="सम्पादनविभागः: कर्ममीमांसा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>धर्मतत्त्वस्य व्याख्या मीमांसाया मुख्यो विषयः वर्तते । अत एव कस्यापि प्रयोजनविशेषस्य कृते वेदप्रतिपादितः यागादि धर्म एव कर्म कथ्यते । इष्टसाधनताया ज्ञानेनैव धर्मे प्रवृत्तिर्भवति, किन्तु प्रभाकरमते यज्ञयागादीनि अनुष्ठानानि कर्त्तव्यत्वेन विहितानि सन्ति, न तु इष्टसाधनतया । एवं कुमारिलमतात् प्रभाकरमतस्य भेदो वर्तते तथापि प्रभाकरस्य वैचारिकः पक्षः समुचितः प्रतिभाति । तदनुसारेण कर्मानुष्ठानं निष्कामकर्मणो दृष्टिकोणेनैव अनुष्ठेयम् । अनेन निष्कामेन सकामेन वा कर्मणा 'अपूर्व' पदार्थस्योत्पत्तिर्भवति । वस्तुतो वेदविहितस्य कर्मणः सम्पादनमेव मानवजीवनस्योद्देश्यमस्ति । अस्मादुत्पन्नम् अपूर्वमेव स्वर्गस्य प्रापकमस्ति । अर्थात् निष्कामधर्माचरणेन आत्मज्ञानेन च प्राणिनां सञ्चितकर्माणि नश्यन्ति । येन जननमरणयोः क्रमोऽवरुध्यते, जीवश्च शाश्वतसुखे लीनो भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसादर्शने_ईश्वरविचारः"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A5.87_.E0.A4.88.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B0.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>मीमांसादर्शने ईश्वरविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=18" title="सम्पादनविभागः: मीमांसादर्शने ईश्वरविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>यद्यपि मीमांसादर्शने ईश्वरतत्त्वम् अभीष्टं नास्ति, तथापि कर्मफलदायकं किमपि अचेतनं तत्त्वं न भवितुं शक्नोति । स्वर्गादिफलानां प्रदाता तु यज्ञोऽस्ति । तथापि यज्ञपतिरूपेण ईश्वरः स्वीकर्त्तुं शक्यते । अत एव अर्थसंग्रहकारः मोक्षावस्थायां –‘कर्मफलाभावो तदैव भवति यदा कर्मफलसमर्पणं भवेत्’ इति श्रुत्यर्थमगवत्य सर्वकर्मफलानाम् ईश्वराय समर्पणनैव मोक्षो भवतीति उल्लेखं कृतवान् । 'सेश्वरमीमांसा’ नामकस्य ग्रन्थस्यापि इदमेवोद्देश्यमस्ति । प्रभाकरविजयेऽपि स्पष्टरूपेण ईश्वरोऽभिमतः । तथापि मीमांसकानाम् ईश्वर्ः श्रुतिसिद्धौ वर्तते, न तु अनुमानसिद्धः । सूत्रकारेण भाष्यकारेण च एतद्विषये चर्चा न कृता । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसादर्शने_मोक्षविचारः"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A5.87_.E0.A4.AE.E0.A5.8B.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span>मीमांसादर्शने मोक्षविचारः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=19" title="सम्पादनविभागः: मीमांसादर्शने मोक्षविचारः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मीमांसादर्शने जगता सह आत्मनः सम्बन्धस्य नाशः मोक्षोऽभिमतः । अस्य मतस्यानुसारेण आत्मा शरीरेण युक्तो भूत्वा एव बाह्यविषयाणाम् उपभोगं करोति । अनेन सम्बन्धेन आत्मा संसारसमुद्रे निमग्नोऽस्ति । अत एव भोगायतनं शरीरं भोगसाधनम् इन्द्रियं भोगविषयाः पदार्थाश्च अभिमताः । एभिस्त्रिभिः आत्मनः आत्यन्तिकम् एकान्तिकं वा सम्बन्धविच्छेद एव मोक्षोऽस्ति । मीमांसकमते आत्मनि चैतन्यं स्वाभाविकं नास्ति । मोक्षस्य प्रारंभिककाले सुखदुः खादीनां पूर्णविनाशो जायते स चात्मा स्वविशुद्धस्वरूपेऽवतिष्ठति । निवृत्तिमूलकतायां स्वीकृतायामपि मीमांसकमते मोक्षप्राप्त्यर्थं नित्यनैमित्तिकम् अनुष्ठानम् अपेक्षितमस्ति । काम्य-निषिद्ध-कर्मणाम् अनुष्ठानं मोक्षस्य साधनं नास्ति । नित्यनैमित्तिककर्मणां सम्पादनेन सह आत्मज्ञानरूपि सहकारि कारणमेव मोक्षस्य प्रधानं साधनं वर्तते । एवं मीमांसा कर्त्तव्यशास्त्रस्य दृष्टिकोणेन ज्ञानकर्ममसुच्चयस्य पक्षपातिनी अस्ति । अात्मविषयकबाेधस्य दृढत्वं तु वेदान्तनिषेवणेन सम्पादनीयमिति वार्त्तककाराणां कुमारिलभट्टपादानां निर्देशाे वर्तते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="मीमांसादर्शनस्य_आचार्यपरम्परा"><span id=".E0.A4.AE.E0.A5.80.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.86.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.BE"></span>मीमांसादर्शनस्य आचार्यपरम्परा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=20" title="सम्पादनविभागः: मीमांसादर्शनस्य आचार्यपरम्परा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मीमांसासूत्राणां रचना महर्षिणा जैमिनिना विहिता । जैमिनेः स्थितिकालः ईस्वीपूर्व ३६० वर्षाणि स्वीक्रियते । प्रसिद्ध इतिहासविद् युधिष्ठिरमीमांसकः जैमिनेः समयः विक्रमपूर्व ३००० वर्षाणीति प्रमाणयति । मीमांसासूत्राणां रचना षोडशसु अध्यायेषु विहिता तथापि जैमिनीयमीमांसा 'द्वादशलक्षणी’ नाम्ना प्रसिद्धाऽस्ति । अवशिष्टाश्चत्वारोऽध्यायाः 'सङ्कर्षणकाण्ड’ इति नाम्ना प्रसिद्धाः वर्तन्ते । कतिपये विद्वांसो वदन्ति यदेते चत्वारोध्यायाः जैमिनेः रचना नास्ति । जैमिनिकृतसूत्राणां संख्या २६४४ मन्यते । </p><p>जैमिनीयसूत्रस्य प्रथमाध्याये धर्मलक्षणं प्रमाणनिरूपणं च प्रतिपादितमस्ति । द्वितीयाध्याये धर्मभेदो निरूपितः । तृतीयाध्याये अङ्गत्वं चतुर्थाध्याये प्रयोज्यप्रयोजकभावश्च प्रस्तुतः । पञ्चमाध्याये क्रिमिनिरूपणमस्ति, यज्ञाधिकारिणो वर्णनमपि अस्मिन्नेवाध्याये प्राप्यते । षष्ठाध्यायेऽपि अधिकारिवर्णनमस्ति । सप्ताष्टमयोरध्याययोरतिदेशो वर्तते । नवमाध्याये ऊहनिरूपणमस्ति । एवमेव एकादशाध्याये तन्त्रं, द्वादशाध्याये च प्रसङ्गो निरूपितः । </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:Homa_kundam.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Homa_kundam.JPG/220px-Homa_kundam.JPG" decoding="async" width="220" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Homa_kundam.JPG/330px-Homa_kundam.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Homa_kundam.JPG/440px-Homa_kundam.JPG 2x" data-file-width="613" data-file-height="588" /></a><figcaption>होमकुण्डम्</figcaption></figure> <p>यद्यपि आचार्यो जैमिनि मीमांसायाः सूत्रकारो वर्तते तथापि स आदि आचार्यो नास्ति यतोहि तेन स्वकृते मीमांसासूत्रे मीमांसादर्शनस्य अनेकेषां पूर्वाचार्याणां नामानि उल्लिखितानि । तदनुसारेण जैमिनेः पूर्वमीमांसायाः अष्टौ प्रसिद्धाः आचार्याः अभूवन् – </p> <ol><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आत्रेयः (पृष्ठं न विद्यते)">आत्रेयः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आश्मरथ्यः (पृष्ठं न विद्यते)">आश्मरथ्यः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कार्ष्णाजिनिः (पृष्ठं न विद्यते)">कार्ष्णाजिनिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="बादरिः (पृष्ठं न विद्यते)">बादरिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%90%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="ऐतिकायनः (पृष्ठं न विद्यते)">ऐतिकायनः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कामुकायनः (पृष्ठं न विद्यते)">कामुकायनः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="लाबुकायनः (पृष्ठं न विद्यते)">लाबुकायनः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आलेखनः (पृष्ठं न विद्यते)">आलेखनः</a></li></ol> <p>मीमांसासूत्राणां वृत्तिकारेषु उपवर्षाचार्यः सर्वप्राचीनो मन्यते । अनेन मीमांसासूत्रस्य षोडशाध्यायेषु वृत्तिर्विरचिता । अस्य आचार्यस्य स्थितिकालः ईस्वीपूर्व द्वितीयशताब्द्यां मन्यते । अस्य आचार्यस्य समकालिकः कश्चित् भवदासनामकोऽप्याचार्य आसीत् । अनेनापि मीमांसासूत्राणां वृत्तिर्विरचिता । </p><p>मीमांसासूत्रेषु आचार्य शबरस्वामिनो भाष्यम् उपलभ्यते । तद् यद्यपि उपलब्धमस्ति । भाषाविषययोः पूर्वं व्याख्यानस्य दृष्ट्या शाबरभाष्यस्य महत्त्वं शाङ्करभाष्यतुल्यं स्वीक्रियते । इदं शाबरभाष्यं द्वाद्वशाध्ययेष्वेव लिखितमस्ति । अस्य स्थितिकालः ईस्वी द्वितीयशताब्दी अस्ति । शबरस्वामिनोऽनन्तरं आचार्यभर्त्तृमित्रस्य 'तत्त्वशुद्धि’ रित्याख्या वृत्तिरपि मीमांसासूत्रेषु उपलभ्यते । कालान्तरे कुमारिलभट्टेन अस्य आलोचना विहिता । </p><p>शबरस्वामिनः उपरान्तं मीमांसादर्शने कुमारिलभट्टस्य प्रसिद्धिः श्रूयते । कुमारिलभट्टेन मीमांसासूत्रस्य प्रथमाध्यायम् अधिकृत्य तर्कपादे श्लोकवार्त्तिकस्य रचना विहिता । शेषभागम् अधिकृत्य तन्त्रवार्तिकमप्यनेन विरचितम् । अस्यैव आचार्यस्य दुपटीकाग्रंथोऽपि प्राप्यते । कुमारिलभट्टस्य स्थितिकालः सप्तमशताब्द्याः अन्तिमभागे अष्टमशताब्द्याः प्रारम्भे च मन्यते । </p><p>कुमारिलभट्टस्य शिष्यः आचार्यो मण्डनमिश्रोऽपि मीमांसायाः प्रसिद्धो विद्वान् आसीत् । शंकरद्विग्विजयग्रन्थस्य उल्लेखानुसारं शास्त्रार्थे शङ्कराचार्येण पराजितो भूत्वाऽयं सुरेश्वराचार्यनाम्ना शङ्कराचार्यस्य शिष्यतां गृहीतवान् । मण्डनमिश्रस्य अनेकाः रचनाः सन्ति-विधिविवेकः, भावनाविवेकः विभ्रमविवेकः मीमांसा-सूत्रानुक्रमणी च । </p><p>उम्बेकाचार्योऽपि कुमारिलभट्टस्य शिष्य आसीत् । सः भावनाविवेकस्य टीकां श्लोकवार्तिकस्य तात्पर्यटीकां च रचितवान् । अयमपि कुमारिलमतानुयायी अवर्तत, किन्तु एतदितिरिक्ताः पार्थसारथि-मिश्र-माधवाचार्य –खण्डदेवादयः भाट्टमतानुयायिनोऽवर्तन्त । पार्थसारथिविरचिता 'शास्त्रदीपिका’ मीमांसादर्शनस्य अद्वितीया कृतिरस्ति । तर्करत्नं, न्यायरत्नाकरः, न्यायरत्नमाला चापि अस्य रचनाः सन्ति । शास्त्रदीपिकायां रामकृष्णभट्टस्य मुक्तिरनेहप्रपूरणी मयुखमालिका चेति टीकाद्वयं प्राप्यते । </p><p>माधवाचार्यः वेदभाष्यकारस्य सायणस्य अग्रज आसीत् । अस्य रचनासु न्यायमालाविस्तरः सेश्वरमीमांसा च प्रसिद्धे स्तः । खण्डदेवमिश्रः भाट्टमते नव्यमतस्य आचार्योऽस्ति । अनेन भाट्टकौस्तुभः भाट्टदीपिका चेति गन्थद्वयं विरचितम् । 'भाट्टरहस्यम्’ अस्य शाब्दबोधविषयिणी प्रौढा कृतिरस्ति । खण्डदेवस्य स्थितिकालः चतुदर्शशताब्द्यां मन्यते विश्वेश्वरभट्टः अप्पयदीक्षितः आपदेव इत्यादयः आचार्याः खण्डदेवस्य समकालिका आसन् । षोडशशताब्द्यां नारायणभट्टः, लौगाक्षिभास्करः, शङ्करभट्टः, अन्नंभट्टः, रामेश्वरसूरिश्च मीमांसादर्शनस्य उल्लेखनीया आचार्या अभूवन् । </p><p>प्रभाकरमिश्रोऽपि कुमारिलभट्टस्यैव शिष्य आसीत्, किन्तु गुरुमतापेक्षया भिन्नमतमयं प्रतिपादितवान् । अत एव प्रभाकरमतं गुरुमतनाम्ना पृथक् रूपेण प्रसिद्धमस्ति । गुरूपदं प्रभाकराय कुमारिलभट्टेनैव प्रदत्तमासीत् । प्रभाकरेण शाबरभाष्यम् अधिकृत्य स्वतन्त्राः टीका विरचिताः । 'बृहती’ टीकाऽस्य प्रकाशिता उपलभ्यते । प्रभाकरमतस्य प्रतिष्ठापकेषु आचार्येषु शालिकनाथः प्रमुखेऽविद्यत । शालिकनाथस्य टीकाद्वयं प्राप्यते ऋजुविमलाटीका, दीपशिखा टीका च । प्रकरणपञ्चिका नाम्नी मौलिकी रचनाऽपि शालिकनाथस्य कृतिः वर्तते । </p><p>गुरुमतस्यैव आचार्यो महोदधिः वर्तते स्म । 'नयविवेकस्यकर्त्ता भवदासोऽपि प्रभाकरस्यैव मतं समर्थितवान् । अस्य कालो दशमशताब्दी मन्यते । नयविवेकमधिकृत्य कालान्तरे वरदराजेन नयविवेकदीपिका, शङ्करमिश्रेण पञ्चिका, दामोदरेण नयविवेकालङ्कारश्चेति ग्रन्थाः विरचिताः । प्रभाकरविजयस्य रचयिता नन्दीश्वरोऽपि अस्यैव मतस्य आचार्य आसीत् । अस्य कालः त्रयोदशशताब्दी मन्यते । रामानुजाचार्यस्य तन्त्ररहस्यमपि प्रभाकरमतस्य सुप्रसिद्धः ग्रन्थोऽस्ति । प्रभाकरस्य पश्चात् मुरारिमिश्रस्य महत्त्वपूर्णं स्थानं वर्तते । अस्य द्वौ ग्रन्थौ उपलभ्येते –त्रिपादीनीतिनयः एकादशाध्यायाधिकरणं च । मुरारिमिश्रस्य स्थितिकालः द्वादशशताब्दी स्वीक्रियते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="दर्शनप्रतिपादकाः"><span id=".E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.AA.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>दर्शनप्रतिपादकाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=21" title="सम्पादनविभागः: दर्शनप्रतिपादकाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="जैमिनिः">जैमिनिः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83" title="उपवर्षः">उपवर्षः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="शबरस्वामी">शबरस्वामी</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83" title="कुमारिलभट्टः">कुमारिलभट्टः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रभाकरमिश्रः (पृष्ठं न विद्यते)">प्रभाकरमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मण्डनमिश्रः (पृष्ठं न विद्यते)">मण्डनमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="उम्वेकभट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">उम्वेकभट्टः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%83" title="शालिकनाथः">शालिकनाथः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वाचस्पतिमिश्रः">वाचस्पतिमिश्रः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="पार्थसारथिमिश्रः">पार्थसारथिमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="माधवाचार्यः (पृष्ठं न विद्यते)">माधवाचार्यः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%83" title="अप्पय्यदीक्षितः">अप्पय्यदीक्षितः</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="अध्ययनकेन्द्राणि"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BF"></span>अध्ययनकेन्द्राणि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=22" title="सम्पादनविभागः: अध्ययनकेन्द्राणि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>नाम</th> <th>राज्यम्</th> <th>सङ्केतः </th></tr> <tr> <td>राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानम् <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.sanskrit.nic.in">http://www.sanskrit.nic.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली</a> (दशराज्येषु अस्ति)</td> <td>राष्ट्रिय संस्कृत संस्थान <p>मा. स. वि. मन्त्रालय के अन्तर्गत स्थापित 56-57 इन्स्टीट्यूशनल एरिया जनकपुरी नई दिल्ली - 110 058 ई-मेल: rsks@nda.vsnl.net.in </p> </td></tr> <tr> <td>राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्<a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.rsvidyapeetha.ac.in">http://www.rsvidyapeetha.ac.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="आन्ध्रप्रदेशराज्यम्">आन्ध्रप्रदेशः</a></td> <td>तिरूपतिः-५१७५०७. आन्ध्रप्रदेशः </td></tr> <tr> <td>श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम् <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.slbsrsv.ac.in">http://www.slbsrsv.ac.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली</a></td> <td>बि-४, कुतुब् इन्स्टिट्युशनल् येरिया, निव् देहली -११००१६ </td></tr></tbody></table> <p>श्री राजराजेश्वरी संस्कृत विद्यालयः स्वरणवल्ली http:www.swarnavalli.in || <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="शिरसि">कर्नाटक </a> || </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="सम्बद्धाः_लेखाः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AC.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE.E0.A4.83_.E0.A4.B2.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>सम्बद्धाः लेखाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=23" title="सम्पादनविभागः: सम्बद्धाः लेखाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगदर्शनम् (पृष्ठं न विद्यते)">योगदर्शनम्</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="न्यायदर्शनम्">न्यायदर्शनम्</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="दर्शनशास्त्रम्">दर्शनशास्त्रम्</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वैशेषिकदर्शनम्">वैशेषिकदर्शनम्</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="सन्दर्भः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD.E0.A4.83"></span>सन्दर्भः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=24" title="सम्पादनविभागः: सन्दर्भः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">मीमांसासूत्रम्, १-१-२</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">मीमांसासूत्रम्, १२-४-४७</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">जैमिनिसूत्रम्, १-१-१</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">जैमिनीसूत्रम्- ३-३-१४</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">तै० ब्रा० ३-६</span> </li> </ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="बाह्यानुबन्धः"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AC.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.83"></span>बाह्यानुबन्धः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=25" title="सम्पादनविभागः: बाह्यानुबन्धः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/1_sanskr/6_sastra/3_phil/mimamsa/jaimsutu.htm">Purva Mimamsa Sutras of Jaimini</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070609165015/http://www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/1_sanskr/6_sastra/3_phil/mimamsa/jaimsutu.htm">Archived</a> २००७-०६-०९ at the <a href="/w/index.php?title=Wayback_Machine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wayback Machine (पृष्ठं न विद्यते)">Wayback Machine</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://philtar.ucsm.ac.uk/encyclopedia/hindu/ascetic/mimamsa.html">Overview of World Religions entry</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.shastranethralaya.org/LecturePurva.html">Complete Lectures on Purva Mimamsa Sutras of Jaimini at ShastraNethralaya</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160911153658/http://www.shastranethralaya.org/LecturePurva.html">Archived</a> २०१६-०९-११ at the <a href="/w/index.php?title=Wayback_Machine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wayback Machine (पृष्ठं न विद्यते)">Wayback Machine</a></li></ul>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=मीमांसादर्शनम्&oldid=480805">https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=मीमांसादर्शनम्&oldid=480805</a>" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="विशेषः:वर्गाः">वर्गाः</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Webarchive_template_wayback_links&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्गः:Webarchive template wayback links (पृष्ठं न विद्यते)">Webarchive template wayback links</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वर्गः:मीमांसादर्शनम्">मीमांसादर्शनम्</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">गोपिताः वर्गाः: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_containing_non-English-language_text" title="वर्गः:Articles containing non-English-language text">Articles containing non-English-language text</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_containing_explicitly_cited_English-language_text" title="वर्गः:Articles containing explicitly cited English-language text">Articles containing explicitly cited English-language text</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="वर्गः:सारमञ्जूषा योजनीया">सारमञ्जूषा योजनीया</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> ३० सेप्टेम्बर् २०२३ (तमे) दिनाङ्के २१:३८ समये अन्तिमपरिवर्तनं जातम्</li> <li id="footer-info-copyright">पाठः <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">क्रियेटिव कॉमन्स ऐट्रिब्यूशन/शेयर-अलाइक अभिज्ञापत्रस्य</a> अन्तर्गततया उपलब्धः अस्ति; अन्याः संस्थित्यः अपि सन्ति । अधिकं ज्ञातुम् अत्र <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">उपयोगस्य संस्थितिं</a> पश्यतु ।</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">गोपनीयतानीतिः</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A5%87">विकिपीडिया-विषये</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D">अस्वीकरण</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">विधिकाराः</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/sa.wikipedia.org">सांख्यिकी</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">कुकी का वर्णन</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//sa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">जङ्गमदूरभाषीयं दृश्यम्</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6dfcdd5ff5-sfzbj","wgBackendResponseTime":196,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.165","walltime":"0.798","ppvisitednodes":{"value":1104,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":37101,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":2129,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":20,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":3302,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 108.569 1 -total"," 41.61% 45.181 1 फलकम्:हिन्दूधर्मः"," 26.15% 28.393 1 फलकम्:Lang-hi"," 23.67% 25.696 1 फलकम्:Language_with_name"," 23.03% 25.004 2 फलकम्:Lang"," 18.09% 19.645 2 फलकम्:Category_handler"," 14.94% 16.224 1 फलकम्:Navbar"," 9.53% 10.347 1 फलकम्:IPAc-en"," 9.31% 10.111 2 फलकम्:Webarchive"," 6.40% 6.949 1 फलकम्:Lang-en"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.011","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":993829,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-7d9797f5d-9f79r","timestamp":"20241120003112","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u092e\u0940\u092e\u093e\u0902\u0938\u093e\u0926\u0930\u094d\u0936\u0928\u092e\u094d","url":"https:\/\/sa.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q847918","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q847918","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-01-15T19:37:43Z","dateModified":"2023-09-30T21:38:37Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/9\/91\/Yajna1.jpg","headline":"\u092d\u093e\u0930\u0924\u0940\u092f \u0906\u0938\u094d\u0924\u093f\u0915\u0926\u0930\u094d\u0936\u0928\u092e\u094d"}</script> </body> </html>