CINXE.COM

طبيعة - ويكيبيديا

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="ar" dir="rtl"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>طبيعة - ويكيبيديا</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )arwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[".\t,","٫\t٬"],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "٠\t١\t٢\t٣\t٤\t٥\t٦\t٧\t٨\t٩"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","يناير","فبراير","مارس","أبريل","مايو","يونيو","يوليو","أغسطس","سبتمبر","أكتوبر","نوفمبر","ديسمبر"],"wgRequestId":"c56609e6-3f9e-4215-bb1b-a4c7604a00a3","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"طبيعة","wgTitle":"طبيعة","wgCurRevisionId":69231750,"wgRevisionId":69231750,"wgArticleId":118607,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["صفحات تستخدم امتداد JsonConfig","صيانة الاستشهاد: التاريخ والسنة","قالب أرشيف الإنترنت بوصلات واي باك","أخطاء الاستشهاد: وسائط غير مدعومة","أخطاء الاستشهاد: التاريخ","أخطاء الاستشهاد: وسائط مكررة", "أخطاء الاستشهاد: اسم عام","أخطاء الاستشهاد: مسار الأرشيف","صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المحررين","صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين","جميع المقالات ذات الوصلات الخارجية المكسورة","مقالات ذات وصلات خارجية مكسورة منذ أغسطس 2020","صفحات تستخدم خاصية P361","صفحات تستخدم خاصية P2579","صفحات تستخدم خاصية P1552","صفحات تستخدم خاصية P527","صفحات تستخدم خاصية P461","صفحات تستخدم وحدة بطاقة/بلا مدخلات","صفحات تستخدم وحدة بطاقة","مقالات تستعمل قوالب معلومات","صفحات تستخدم خاصية P18","مقالات تحوي نصا بالإنجليزية", "مقالات ربما تستخدم اقتباسات عربية بحاجة لمراجعة","صفحات بها شريط بوابات بأكثر من 15 بوابة","بوابة أشجار/مقالات متعلقة","بوابة المجموعة الشمسية/مقالات متعلقة","بوابة طبيعة/مقالات متعلقة","بوابة طقس/مقالات متعلقة","بوابة علم الأحياء/مقالات متعلقة","بوابة علم الإنسان/مقالات متعلقة","بوابة علم البيئة/مقالات متعلقة","بوابة علم الحيوان/مقالات متعلقة","بوابة علم الفلك/مقالات متعلقة","بوابة علم النبات/مقالات متعلقة","بوابة علم طبقات الأرض/مقالات متعلقة","بوابة علوم/مقالات متعلقة","بوابة علوم الأرض/مقالات متعلقة","بوابة فلسفة/مقالات متعلقة", "بوابة ماء/مقالات متعلقة","بوابة نجوم/مقالات متعلقة","طبيعة","علوم بيئية","مفاهيم العلوم الاجتماعية البيئية"],"wgPageViewLanguage":"ar","wgPageContentLanguage":"ar","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"طبيعة","wgRelevantArticleId":118607,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":2}}},"wgStableRevisionId":69231750,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"ar","pageLanguageDir":"rtl","pageVariantFallbacks":"ar"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true, "wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q7860","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.Site":"ready","ext.gadget.Font-Amiri":"ready","ext.gadget.palestineTheme":"ready","ext.gadget.WMP-icons":"ready","ext.gadget.HideExLinkIcon":"ready","ext.gadget.Urgent-fixes":"ready","ext.gadget.color-definition":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready" ,"jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.events-loader","ext.gadget.ArabicAds","ext.gadget.LoadJS","ext.gadget.searchlang","ext.gadget.NoRefCopy","ext.gadget.exlinks","ext.gadget.content-support-loader","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.TemplateParamWizard","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging", "ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ar&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=ar&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ar&amp;modules=ext.gadget.Font-Amiri%2CHideExLinkIcon%2CSite%2CUrgent-fixes%2CWMP-icons%2Ccolor-definition%2CpalestineTheme&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ar&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.18"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/1200px-Desert_Electric.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="754"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/800px-Desert_Electric.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="502"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/640px-Desert_Electric.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="402"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="طبيعة - ويكيبيديا"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//ar.m.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="عدل" href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="ويكيبيديا (ar)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//ar.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ar"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="تلقيمة أتوم ويكيبيديا" href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki rtl sitedir-rtl mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-طبيعة rootpage-طبيعة skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">انتقل إلى المحتوى</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="الموقع"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="القائمة الرئيسة" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="القائمة الرئيسية" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">القائمة الرئيسية</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">القائمة الرئيسية</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">انقل للشريط الجانبي</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">أخف</button> </div> <div id="p-encyclopedia" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-encyclopedia" > <div class="vector-menu-heading"> الموسوعة </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3%D8%A9" title="زر الصفحة الرئيسية [z]" accesskey="z"><span>الصفحة الرئيسة</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB_%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="مطالعة سريعة لأهم الأحداث الجارية"><span>الأحداث الجارية</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="قائمة أحدث التغييرات في الويكي. [r]" accesskey="r"><span>أحدث التغييرات</span></a></li><li id="n-wrecentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%A9/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D9%87%D9%85%D8%A9"><span>أحدث التغييرات الأساسية</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> تصفح </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-subjects" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%AA%D8%B5%D9%81%D8%AD"><span>المواضيع</span></a></li><li id="n-index" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3_%D8%B3%D8%B1%D9%8A%D8%B9"><span>أبجدي</span></a></li><li id="n-portals" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%AA%D8%B5%D9%81%D8%AD"><span>بوابات</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%B9%D8%B4%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="حمل صفحة عشوائية [x]" accesskey="x"><span>مقالة عشوائية</span></a></li><li id="n-Kiwix" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D9%83%D9%8A%D9%88%D9%8A%D9%83%D8%B3"><span>تصفح من غير إنترنت</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D8%A9"><span>الصفحات الخاصة</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-contributing" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-contributing" > <div class="vector-menu-heading"> مشاركة </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%A7%D8%AA%D8%B5%D9%84_%D8%A8%D9%86%D8%A7"><span>تواصل مع ويكيبيديا</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="حيث تجد المساعدة"><span>مساعدة</span></a></li><li id="n-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%AF%D8%A7%D9%86"><span>الميدان</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3%D8%A9" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="ويكيبيديا" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-ar.svg" style="width: 7em; height: 2.4375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-ar.svg" width="105" height="22" style="width: 6.5625em; height: 1.375em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A8%D8%AD%D8%AB" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="ابحث في ويكيبيديا [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>بحث</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="ابحث في ويكيبيديا" aria-label="ابحث في ويكيبيديا" autocapitalize="sentences" title="ابحث في ويكيبيديا [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="خاص:بحث"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">بحث</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="أدوات شخصية"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="المظهر"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="تغيير مظهر الصفحة، حجم الخط، العرض واللون" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="المظهر" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">المظهر</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=ar.wikipedia.org&amp;uselang=ar" class=""><span>تبرع</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A1_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8&amp;returnto=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="نشجعك على عمل حساب وتسجيل دخولك؛ لكنه غير ضروري على اي حال" class=""><span>إنشاء حساب</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85&amp;returnto=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="يفضل أن تسجل الدخول، لكنه ليس إلزاميا. [o]" accesskey="o" class=""><span>دخول</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="المزيد من الخيارات" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="أدوات شخصية" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">أدوات شخصية</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="قائمة المستخدم" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=ar.wikipedia.org&amp;uselang=ar"><span>تبرع</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A1_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8&amp;returnto=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="نشجعك على عمل حساب وتسجيل دخولك؛ لكنه غير ضروري على اي حال"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>إنشاء حساب</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%AF%D8%AE%D9%88%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85&amp;returnto=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="يفضل أن تسجل الدخول، لكنه ليس إلزاميا. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>دخول</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> صفحات للمحررين الذين سجَّلوا خروجهم <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%A9" aria-label="تعلَّم المزيد بخصوص التحرير"><span>تعلَّم المزيد</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%87%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%8A" title="قائمة بتعديلات قام بها عنوان الآي بي [y]" accesskey="y"><span>مساهمات</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4%D9%8A" title="نقاش حول التعديلات من عنوان الأيبي هذا [n]" accesskey="n"><span>نقاش</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="الموقع"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="المحتويات" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">المحتويات</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">انقل للشريط الجانبي</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">أخف</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">المقدمة</div> </a> </li> <li id="toc-تأثيل" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#تأثيل"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>تأثيل</span> </div> </a> <ul id="toc-تأثيل-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-كوكب_الأرض" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#كوكب_الأرض"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>كوكب الأرض</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-كوكب_الأرض-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>ثبِّت القسم الفرعي كوكب الأرض</span> </button> <ul id="toc-كوكب_الأرض-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-نظرة_تاريخية" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#نظرة_تاريخية"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>نظرة تاريخية</span> </div> </a> <ul id="toc-نظرة_تاريخية-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-الغلاف_الجوي_والمناخ_والطقس" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#الغلاف_الجوي_والمناخ_والطقس"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>الغلاف الجوي والمناخ والطقس</span> </div> </a> <ul id="toc-الغلاف_الجوي_والمناخ_والطقس-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-الحياة" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#الحياة"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>الحياة</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-الحياة-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>ثبِّت القسم الفرعي الحياة</span> </button> <ul id="toc-الحياة-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-نظرية_التطور" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#نظرية_التطور"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>نظرية التطور</span> </div> </a> <ul id="toc-نظرية_التطور-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-الميكروبات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#الميكروبات"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>الميكروبات</span> </div> </a> <ul id="toc-الميكروبات-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-النباتات_والحيوانات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#النباتات_والحيوانات"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>النباتات والحيوانات</span> </div> </a> <ul id="toc-النباتات_والحيوانات-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-الأنظمة_البيئية" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#الأنظمة_البيئية"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>الأنظمة البيئية</span> </div> </a> <ul id="toc-الأنظمة_البيئية-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-التفاعل_البشري_مع_البيئة" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#التفاعل_البشري_مع_البيئة"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>التفاعل البشري مع البيئة</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-التفاعل_البشري_مع_البيئة-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>ثبِّت القسم الفرعي التفاعل البشري مع البيئة</span> </button> <ul id="toc-التفاعل_البشري_مع_البيئة-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-البراري" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#البراري"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>البراري</span> </div> </a> <ul id="toc-البراري-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-الجمال" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#الجمال"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>الجمال</span> </div> </a> <ul id="toc-الجمال-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-المادة_والطاقة" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#المادة_والطاقة"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>المادة والطاقة</span> </div> </a> <ul id="toc-المادة_والطاقة-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-الطبيعة_خارج_الأرض" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#الطبيعة_خارج_الأرض"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>الطبيعة خارج الأرض</span> </div> </a> <ul id="toc-الطبيعة_خارج_الأرض-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-اقرأ_أيضًا" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#اقرأ_أيضًا"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>اقرأ أيضًا</span> </div> </a> <ul id="toc-اقرأ_أيضًا-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-مراجع" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#مراجع"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>مراجع</span> </div> </a> <ul id="toc-مراجع-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="المحتويات" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="جدول المحتويات" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تبديل عرض جدول المحتويات" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">تبديل عرض جدول المحتويات</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">طبيعة</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="اذهب إلى المقالة في لغةٍ أخرى. مُتاحة في 165 لغة" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-165" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">165 لغة</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Natuur" title="Natuur – الأفريقانية" lang="af" hreflang="af" data-title="Natuur" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="الأفريقانية" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – الألمانية السويسرية" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Natur" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="الألمانية السويسرية" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Naturaleza" title="Naturaleza – الأراغونية" lang="an" hreflang="an" data-title="Naturaleza" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="الأراغونية" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%95%E0%A7%83%E0%A6%A4%E0%A6%BF" title="প্ৰকৃতি – الأسامية" lang="as" hreflang="as" data-title="প্ৰকৃতি" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="الأسامية" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – الأسترية" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Natura" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="الأسترية" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%80%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%B3%D3%80%D0%B0%D1%82" title="ТӀабигӀат – الأوارية" lang="av" hreflang="av" data-title="ТӀабигӀат" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="الأوارية" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99bi%C9%99t" title="Təbiət – الأذربيجانية" lang="az" hreflang="az" data-title="Təbiət" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="الأذربيجانية" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="طبیعت – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="طبیعت" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D0%B1%D0%B8%D2%93%D3%99%D1%82" title="Тәбиғәт – الباشكيرية" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Тәбиғәт" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="الباشكيرية" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Natua" title="Natua – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Natua" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Gomta" title="Gomta – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Gomta" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%8B%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Прырода – البيلاروسية" lang="be" hreflang="be" data-title="Прырода" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="البيلاروسية" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%8B%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Прырода – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Прырода" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – البلغارية" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Природа" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="البلغارية" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="प्रकृति – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="प्रकृति" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%95%E0%A7%83%E0%A6%A4%E0%A6%BF" title="প্রকৃতি – البنغالية" lang="bn" hreflang="bn" data-title="প্রকৃতি" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="البنغالية" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – البريتونية" lang="br" hreflang="br" data-title="Natur" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="البريتونية" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Priroda" title="Priroda – البوسنية" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Priroda" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="البوسنية" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Alam" title="Alam – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Alam" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D0%BB%D0%B8" title="Байгаали – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Байгаали" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالة مختارة"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – الكتالانية" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Natura" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="الكتالانية" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D3%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Ӏалам – الشيشانية" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Ӏалам" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="الشيشانية" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%B4%D8%AA" title="سروشت – السورانية الكردية" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سروشت" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="السورانية الكردية" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%ADroda" title="Příroda – التشيكية" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Příroda" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="التشيكية" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%D1%83%D1%82%C3%A7%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BB%C4%83%D0%BA" title="Çутçанталăк – التشوفاشي" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çутçанталăк" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="التشوفاشي" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – الويلزية" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Natur" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="الويلزية" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – الدانمركية" lang="da" hreflang="da" data-title="Natur" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="الدانمركية" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – الألمانية" lang="de" hreflang="de" data-title="Natur" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="الألمانية" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CF%8D%CF%83%CE%B7" title="Φύση – اليونانية" lang="el" hreflang="el" data-title="Φύση" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="اليونانية" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Nature" title="Nature – الإنجليزية" lang="en" hreflang="en" data-title="Nature" data-language-autonym="English" data-language-local-name="الإنجليزية" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالة جيدة"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Naturo" title="Naturo – الإسبرانتو" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Naturo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="الإسبرانتو" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Naturaleza" title="Naturaleza – الإسبانية" lang="es" hreflang="es" data-title="Naturaleza" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="الإسبانية" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Loodus" title="Loodus – الإستونية" lang="et" hreflang="et" data-title="Loodus" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="الإستونية" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – الباسكية" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Natura" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="الباسكية" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="طبیعت – الفارسية" lang="fa" hreflang="fa" data-title="طبیعت" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="الفارسية" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Luonto" title="Luonto – الفنلندية" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Luonto" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="الفنلندية" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Ituvaki" title="Ituvaki – الفيجية" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Ituvaki" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="الفيجية" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Nature" title="Nature – الفرنسية" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Nature" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="الفرنسية" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Natura" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitan" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Natuur" title="Natuur – الفريزينية الشمالية" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Natuur" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="الفريزينية الشمالية" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/D%C3%BAlra" title="Dúlra – الأيرلندية" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Dúlra" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="الأيرلندية" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Lanatir" title="Lanatir – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Lanatir" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Natureza" title="Natureza – الجاليكية" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Natureza" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="الجاليكية" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Tekoha" title="Tekoha – الغوارانية" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Tekoha" data-language-autonym="Avañe&#039;ẽ" data-language-local-name="الغوارانية" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%81%E0%AA%A6%E0%AA%B0%E0%AA%A4" title="કુદરત – الغوجاراتية" lang="gu" hreflang="gu" data-title="કુદરત" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="الغوجاراتية" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-guw mw-list-item"><a href="https://guw.wikipedia.org/wiki/J%E1%BB%8Dwam%E1%BB%8D" title="Jọwamọ – Gun" lang="guw" hreflang="guw" data-title="Jọwamọ" data-language-autonym="Gungbe" data-language-local-name="Gun" class="interlanguage-link-target"><span>Gungbe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%98%D7%91%D7%A2" title="טבע – العبرية" lang="he" hreflang="he" data-title="טבע" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="العبرية" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="प्रकृति – الهندية" lang="hi" hreflang="hi" data-title="प्रकृति" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="الهندية" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Prakrati" title="Prakrati – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Prakrati" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Priroda" title="Priroda – الكرواتية" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Priroda" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="الكرواتية" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Lanati" title="Lanati – الكريولية الهايتية" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Lanati" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="الكريولية الهايتية" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Term%C3%A9szet" title="Természet – الهنغارية" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Természet" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="الهنغارية" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Բնություն – الأرمنية" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Բնություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="الأرمنية" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6" title="Բնութիւն – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Բնութիւն" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – اللّغة الوسيطة" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Natura" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="اللّغة الوسيطة" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Alam" title="Alam – الإندونيسية" lang="id" hreflang="id" data-title="Alam" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="الإندونيسية" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Katutubo" title="Katutubo – الإيلوكو" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Katutubo" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="الإيلوكو" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D3%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Ӏалам – الإنجوشية" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Ӏалам" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="الإنجوشية" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Naturo" title="Naturo – الإيدو" lang="io" hreflang="io" data-title="Naturo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="الإيدو" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/N%C3%A1tt%C3%BAra" title="Náttúra – الأيسلندية" lang="is" hreflang="is" data-title="Náttúra" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="الأيسلندية" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – الإيطالية" lang="it" hreflang="it" data-title="Natura" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="الإيطالية" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%87%AA%E7%84%B6" title="自然 – اليابانية" lang="ja" hreflang="ja" data-title="自然" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="اليابانية" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Niecha" title="Niecha – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Niecha" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Alam" title="Alam – الجاوية" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Alam" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="الجاوية" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90" title="ბუნება – الجورجية" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ბუნება" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="الجورجية" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/T%C3%A1biyat" title="Tábiyat – الكارا-كالباك" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Tábiyat" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="الكارا-كالباك" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Agama" title="Agama – القبيلية" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Agama" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="القبيلية" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82" title="Табиғат – الكازاخستانية" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Табиғат" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="الكازاخستانية" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%92%E1%9E%98%E1%9F%92%E1%9E%98%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9E%8F%E1%9E%B7" title="ធម្មជាតិ – الخميرية" lang="km" hreflang="km" data-title="ធម្មជាតិ" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="الخميرية" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%A8%E0%B2%BF%E0%B2%B8%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%97" title="ನಿಸರ್ಗ – الكانادا" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ನಿಸರ್ಗ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="الكانادا" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9E%90%EC%97%B0" title="자연 – الكورية" lang="ko" hreflang="ko" data-title="자연" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="الكورية" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%B3%D1%8A%D0%B0%D1%82" title="Табигъат – الكاراتشاي-بالكار" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Табигъат" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="الكاراتشاي-بالكار" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Xweza" title="Xweza – الكردية" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Xweza" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="الكردية" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – الكورنية" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Natur" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="الكورنية" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالة جيدة"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%88" title="Жаратылыш – القيرغيزية" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Жаратылыш" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="القيرغيزية" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – اللاتينية" lang="la" hreflang="la" data-title="Natura" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="اللاتينية" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – اللكسمبورغية" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Natur" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="اللكسمبورغية" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%80%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%B0%D1%8C%D1%82" title="ТӀабиаьт – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="ТӀабиаьт" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%80%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B0%D1%82" title="ТӀебиат – الليزجية" lang="lez" hreflang="lez" data-title="ТӀебиат" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="الليزجية" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lg mw-list-item"><a href="https://lg.wikipedia.org/wiki/Eby%27obutonde" title="Eby&#039;obutonde – الغاندا" lang="lg" hreflang="lg" data-title="Eby&#039;obutonde" data-language-autonym="Luganda" data-language-local-name="الغاندا" class="interlanguage-link-target"><span>Luganda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Natua" title="Natua – الليغورية" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Natua" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="الليغورية" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Natura" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – اللومبردية" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Natura" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="اللومبردية" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%97%E0%BA%B3%E0%BA%A1%E0%BA%B0%E0%BA%8A%E0%BA%B2%E0%BA%94" title="ທຳມະຊາດ – اللاوية" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ທຳມະຊາດ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="اللاوية" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Gamta" title="Gamta – الليتوانية" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Gamta" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="الليتوانية" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Daba" title="Daba – اللاتفية" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Daba" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="اللاتفية" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Zavaboary" title="Zavaboary – الملغاشي" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Zavaboary" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="الملغاشي" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D3%B1%D1%80%D1%82%D3%B1%D1%81" title="Пӱртӱс – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Пӱртӱс" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Alam" title="Alam – المينانجكاباو" lang="min" hreflang="min" data-title="Alam" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="المينانجكاباو" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالة مختارة"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – المقدونية" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Природа" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="المقدونية" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%95%E0%B5%83%E0%B4%A4%E0%B4%BF" title="പ്രകൃതി – المالايالامية" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രകൃതി" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="المالايالامية" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8C" title="Байгаль – المنغولية" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Байгаль" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="المنغولية" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97" title="निसर्ग – الماراثية" lang="mr" hreflang="mr" data-title="निसर्ग" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="الماراثية" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Alam_semula_jadi" title="Alam semula jadi – الماليزية" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Alam semula jadi" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="الماليزية" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Natureza" title="Natureza – الميرانديز" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Natureza" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="الميرانديز" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9E%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%9D" title="သဘာဝ – البورمية" lang="my" hreflang="my" data-title="သဘာဝ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="البورمية" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%8C%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%81" title="Пертьпелькс – الأرزية" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Пертьпелькс" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="الأرزية" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Yoliztli" title="Yoliztli – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Yoliztli" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target"><span>Nāhuatl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Natuur" title="Natuur – الألمانية السفلى" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Natuur" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="الألمانية السفلى" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="प्रकृति – النيبالية" lang="ne" hreflang="ne" data-title="प्रकृति" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="النيبالية" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF" title="प्रकृति – النوارية" lang="new" hreflang="new" data-title="प्रकृति" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="النوارية" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Natuur_(werkelijkheid)" title="Natuur (werkelijkheid) – الهولندية" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Natuur (werkelijkheid)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="الهولندية" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – النرويجية نينورسك" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Natur" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="النرويجية نينورسك" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – النرويجية بوكمال" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Natur" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="النرويجية بوكمال" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – الأوكسيتانية" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Natura" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="الأوكسيتانية" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Uummama" title="Uummama – الأورومية" lang="om" hreflang="om" data-title="Uummama" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="الأورومية" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%C3%86%D1%80%D0%B4%D0%B7" title="Æрдз – الأوسيتيك" lang="os" hreflang="os" data-title="Æрдз" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="الأوسيتيك" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%81%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਕੁਦਰਤ – البنجابية" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਕੁਦਰਤ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="البنجابية" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Naturalesa" title="Naturalesa – البابيامينتو" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Naturalesa" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="البابيامينتو" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Nature" title="Nature – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Nature" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – Palatine German" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Natur" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Palatine German" class="interlanguage-link-target"><span>Pälzisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – البولندية" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Natura" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="البولندية" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Natura" title="Natura – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Natura" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%86%D8%B1" title="نیچر – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="نیچر" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%AA" title="طبيعت – البشتو" lang="ps" hreflang="ps" data-title="طبيعت" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="البشتو" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Natureza" title="Natureza – البرتغالية" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Natureza" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="البرتغالية" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Sallqa_pacha" title="Sallqa pacha – كيشوا" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Sallqa pacha" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="كيشوا" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Natira" title="Natira – الرومانشية" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Natira" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="الرومانشية" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Natur%C4%83" title="Natură – الرومانية" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Natură" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="الرومانية" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Natur%C3%A2" title="Naturâ – الأرومانيان" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Naturâ" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="الأرومانيان" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – الروسية" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Природа" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="الروسية" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Природа" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%95%D0%B0" title="Айылҕа – الساخيّة" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Айылҕа" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="الساخيّة" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Natura_(cumplessu_naturali)" title="Natura (cumplessu naturali) – الصقلية" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Natura (cumplessu naturali)" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="الصقلية" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Luondu" title="Luondu – سامي الشمالية" lang="se" hreflang="se" data-title="Luondu" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="سامي الشمالية" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Priroda" title="Priroda – صربية-كرواتية" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Priroda" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="صربية-كرواتية" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Agama" title="Agama – تشلحيت" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Agama" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="تشلحيت" class="interlanguage-link-target"><span>Taclḥit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Nature" title="Nature – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Nature" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%ADroda" title="Príroda – السلوفاكية" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Príroda" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="السلوفاكية" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Narava" title="Narava – السلوفانية" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Narava" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="السلوفانية" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Mudondo" title="Mudondo – الشونا" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Mudondo" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="الشونا" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Dabiiciga" title="Dabiiciga – الصومالية" lang="so" hreflang="so" data-title="Dabiiciga" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="الصومالية" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Natyra" title="Natyra – الألبانية" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Natyra" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="الألبانية" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – الصربية" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Природа" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="الصربية" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Alam" title="Alam – السوندانية" lang="su" hreflang="su" data-title="Alam" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="السوندانية" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Natur" title="Natur – السويدية" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Natur" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="السويدية" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Uasilia" title="Uasilia – السواحلية" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Uasilia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="السواحلية" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%87%E0%AE%AF%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%88" title="இயற்கை – التاميلية" lang="ta" hreflang="ta" data-title="இயற்கை" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="التاميلية" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AA%E0%B1%8D%E0%B0%B0%E0%B0%95%E0%B1%83%E0%B0%A4%E0%B0%BF" title="ప్రకృతి – التيلوغوية" lang="te" hreflang="te" data-title="ప్రకృతి" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="التيلوغوية" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%B0%D1%82" title="Табиат – الطاجيكية" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Табиат" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="الطاجيكية" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالة جيدة"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%98%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%8A%E0%B8%B2%E0%B8%95%E0%B8%B4" title="ธรรมชาติ – التايلاندية" lang="th" hreflang="th" data-title="ธรรมชาติ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="التايلاندية" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Tebigat" title="Tebigat – التركمانية" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Tebigat" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="التركمانية" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Kalikasan" title="Kalikasan – التاغالوغية" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Kalikasan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="التاغالوغية" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/T%C9%99bij%C9%99t" title="Təbijət – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Təbijət" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Do%C4%9Fa" title="Doğa – التركية" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Doğa" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="التركية" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Ntumbuluko" title="Ntumbuluko – السونجا" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Ntumbuluko" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="السونجا" class="interlanguage-link-target"><span>Xitsonga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%B3%D0%B0%D1%82%D1%8C" title="Табигать – التترية" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Табигать" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="التترية" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0" title="Природа – الأوكرانية" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Природа" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="الأوكرانية" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1%D8%AA" title="فطرت – الأوردية" lang="ur" hreflang="ur" data-title="فطرت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="الأوردية" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Tabiat" title="Tabiat – الأوزبكية" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Tabiat" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="الأوزبكية" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Londuz" title="Londuz – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Londuz" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn" title="Tự nhiên – الفيتنامية" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Tự nhiên" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="الفيتنامية" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Nat" title="Nat – لغة الفولابوك" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Nat" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="لغة الفولابوك" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Nateure" title="Nateure – الولونية" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Nateure" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="الولونية" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kalibongan" title="Kalibongan – الواراي" lang="war" hreflang="war" data-title="Kalibongan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="الواراي" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E8%87%AA%E7%84%B6" title="自然 – الوو الصينية" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="自然" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="الوو الصينية" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/IHlobo" title="IHlobo – الخوسا" lang="xh" hreflang="xh" data-title="IHlobo" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="الخوسا" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%90" title="ორთა – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ორთა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%90%D7%98%D7%95%D7%A8" title="נאטור – اليديشية" lang="yi" hreflang="yi" data-title="נאטור" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="اليديشية" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80d%C3%A1nid%C3%A1" title="Àdánidá – اليوروبا" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Àdánidá" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="اليوروبا" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Mbwnnamh" title="Mbwnnamh – الزهيونج" lang="za" hreflang="za" data-title="Mbwnnamh" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="الزهيونج" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%87%AA%E7%84%B6" title="自然 – الصينية" lang="zh" hreflang="zh" data-title="自然" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="الصينية" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Ch%C5%AB-ji%C3%A2n" title="Chū-jiân – مين-نان الصينية" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Chū-jiân" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="مين-نان الصينية" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E8%87%AA%E7%84%B6" title="自然 – الكَنْتُونية" lang="yue" hreflang="yue" data-title="自然" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="الكَنْتُونية" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Imvelo" title="Imvelo – الزولو" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Imvelo" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="الزولو" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q7860#sitelinks-wikipedia" title="تعديل وصلات اللغات" class="wbc-editpage">عدل الوصلات</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="نطاقات"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="اعرض صفحة المحتوى [c]" accesskey="c"><span>مقالة</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" rel="discussion" title="نقاش صفحة المحتوى [t]" accesskey="t"><span>نقاش</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="غيّر لهجة اللغة" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">العربية</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="معاينة"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9"><span>اقرأ</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit" title="عدل الكود المصدري لهذه الصفحة [e]" accesskey="e"><span>عدّل</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=history" title="النسخ السابقة لهذه الصفحة [h]" accesskey="h"><span>تاريخ</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="أدوات الصفحة"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="أدوات" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">أدوات</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">أدوات</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">انقل للشريط الجانبي</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">أخف</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="المزيد من الخيارات" > <div class="vector-menu-heading"> إجراءات </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9"><span>اقرأ</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit" title="عدل الكود المصدري لهذه الصفحة [e]" accesskey="e"><span>عدّل</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=history"><span>تاريخ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> عام </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7_%D9%8A%D8%B5%D9%84_%D9%87%D9%86%D8%A7/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="قائمة بكل صفحات الويكي التي تصل هنا [j]" accesskey="j"><span>ماذا يصل هنا</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%A9/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" rel="nofollow" title="أحدث التغييرات في الصفحات الموصولة من هذه الصفحة [k]" accesskey="k"><span>تغييرات ذات علاقة</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//ar.wikipedia.org/wiki/ويكيبيديا:رفع" title="ارفع ملفات [u]" accesskey="u"><span>رفع ملف</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;oldid=69231750" title="وصلة دائمة لهذه النسخة من الصفحة"><span>وصلة دائمة</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=info" title="المزيد من المعلومات عن هذه الصفحة"><span>معلومات الصفحة</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF&amp;page=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;id=69231750&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="معلومات عن كيفية الاستشهاد بالصفحة"><span>استشهد بهذه الصفحة</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D8%AA%D9%82%D8%B5%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B1&amp;url=https%3A%2F%2Far.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D8%25B7%25D8%25A8%25D9%258A%25D8%25B9%25D8%25A9"><span>احصل على مسار مختصر</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Far.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D8%25B7%25D8%25A8%25D9%258A%25D8%25B9%25D8%25A9"><span>تنزيل رمز الاستجابة السريعة</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> طباعة/تصدير </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9"><span>إنشاء كتاب</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D8%B5:DownloadAsPdf&amp;page=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=show-download-screen"><span>تحميل PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;printable=yes" title="نسخة للطباعة لهذه الصفحة [p]" accesskey="p"><span>نسخة للطباعة</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> في مشاريع أخرى </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Nature" hreflang="en"><span>ويكيميديا كومنز</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://ar.wikiquote.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" hreflang="ar"><span>ويكي الاقتباس</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q7860" title="وصلة إلى المادة المرتبطة في مستودع البيانات المركزي [g]" accesskey="g"><span>عنصر ويكي بيانات</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="أدوات الصفحة"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="المظهر"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">المظهر</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">انقل للشريط الجانبي</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">أخف</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">من ويكيبيديا، الموسوعة الحرة</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-rtl mw-parser-output" lang="ar" dir="rtl"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r69353278">@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3{background-color:#212529!important;border:solid 1px #4b5156!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 .entete{background-color:#303540!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 td{background-color:#212529!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 caption{background-color:#343a40!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 th[scope="row"]{background-color:#2c3034!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 .navigation-only{border-top:2px #E1E1E1 dotted!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox_v3 a:link{text-decoration:initial!important;color:var(--color-progressive)!important}}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3{background-color:#212529!important;border:solid 1px #4b5156!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 .entete{background-color:#303540!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 td{background-color:#212529!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 caption{background-color:#343a40!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 th[scope="row"]{background-color:#2c3034!important;color:#ffffff!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 .navigation-only{border-top:2px #E1E1E1 dotted!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox_v3 a:link{text-decoration:initial!important;color:var(--color-progressive)!important}}.mw-parser-output div.infobox_v3{padding:4px;width:25em!important;background-color:#f9f9f9;color:var(--color-emphasized,#000);border:1px solid #aaa;clear:left;float:left;font-size:0.9em;line-height:1.4;margin:0 0 0.5em 1em;max-width:325px;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .infobox_v3 .secTable{border-radius:unset;color:inherit;margin:unset!important;border:unset}.mw-parser-output .infobox_v3 .entete{display:table;height:45px;width:100%;font-weight:bold;text-align:center;font-size:1.4em;line-height:1.1;margin-bottom:10px;background-color:#dfedff}.mw-parser-output .infobox_v3 .entete>div{display:table-cell;vertical-align:middle;padding:3px}.mw-parser-output .infobox_v3:not(.large) .entete.icon>div{padding:3px 48px}.mw-parser-output .infobox_v3 .images{text-align:center;display:flex;justify-content:space-around;align-items:center}.mw-parser-output .infobox_v3 .images a{max-width:100%;flex:0 0 auto}.mw-parser-output .infobox_v3 .deux-images a{max-width:48%}.mw-parser-output .infobox_v3 .images img{max-width:100%;height:auto}.mw-parser-output .infobox_v3 .legend{font-size:0.9em;text-align:center;margin:5px 0 8px 0}.mw-parser-output .infobox_v3 table,.mw-parser-output .secTable{width:100%;margin:2px 0;table-layout:fixed;border-collapse:separate}.mw-parser-output .infobox_v3 th[scope="col"]{text-align:center;word-wrap:normal}.mw-parser-output .infobox_v3 th[scope=row]{text-align:right;padding-right:10px;width:8em;max-width:140px;word-wrap:normal;background-color:#F3F3F3}.mw-parser-output .infobox_v3 th[scope=row],.mw-parser-output .infobox_v3 td{padding-top:4px;vertical-align:super}.mw-parser-output .infobox_v3 th[scope=row].middle{vertical-align:middle}.mw-parser-output .infobox_v3.bordered th[scope=row],.mw-parser-output .infobox_v3.bordered td{padding-bottom:4px;border-top:1px solid #dfedff}.mw-parser-output .infobox_v3.bordered caption.bordered{margin:0 0 -1px 0}.mw-parser-output .infobox_v3 tr.left td{text-align:right}.mw-parser-output .infobox_v3 tr.vborder td{border-left:1px dotted #aaa}.mw-parser-output .infobox_v3 tr.vborder td:first-child{border-left:none}.mw-parser-output .infobox_v3 td.data{text-align:center}.mw-parser-output .infobox_v3 tr:first-child ul:first-child{margin-top:0}.mw-parser-output .infobox_v3 .url{direction:ltr;text-align:left;font-size:0.9em}.mw-parser-output .infobox_v3 p.bloc,.mw-parser-output .infobox_v3 caption{font-weight:bold;text-align:center;line-height:1.1;margin:0 0 2px 0;padding:4px;background:#dfedff}.mw-parser-output .infobox_v3 p.bloc{margin:5px 0}.mw-parser-output .infobox_v3 caption.bordered,.mw-parser-output .infobox_v3 p.bordered{border-top:1px solid #dfedff;border-bottom:1px solid #dfedff;background:transparent}.mw-parser-output .infobox_v3 .bordered.navbar,.mw-parser-output .infobox_v3 .bordered.nav{padding-top:4px;border-bottom:0}.mw-parser-output .infobox_v3 caption.hidden{margin:0!important;padding:0!important}.mw-parser-output .infobox_v3 .hr{font-size:1px;line-height:1px;margin:5px 0;background-color:#dfedff;clear:both}.mw-parser-output .infobox_v3 .hr.collapse{margin:5px 0 -8px 0}.mw-parser-output .infobox_v3 .navbar{text-align:right;font-size:0.8em!important;line-height:1.1;margin:8px 0 0}.mw-parser-output .infobox_v3 .navbar .plainlinks{float:right}.mw-parser-output .infobox_v3 .overflow{overflow:hidden;width:100%}.mw-parser-output .infobox_v3 .prev a,.mw-parser-output .infobox_v3 .prev_bloc{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/ArrowRightNavbox.svg/12px-ArrowRightNavbox.svg.png")no-repeat right center;float:right;max-width:70%;padding:3px 18px 3px 3px;text-align:right;background-color:#F3F3F3;margin:3px}.mw-parser-output .infobox_v3 .next a,.mw-parser-output .infobox_v3 .next_bloc{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/ArrowLeftNavbox.svg/12px-ArrowLeftNavbox.svg.png")no-repeat left center;float:left;max-width:70%;padding:3px 3px 3px 18px;text-align:left;background-color:#F3F3F3;direction:ltr;margin:3px}.mw-parser-output .infobox_v3 table.maillot-equipe td{padding:0}.mw-parser-output .infobox_v3 table.maillot-equipe{table-layout:auto}.mw-parser-output .infobox_v3 a.NavToggle{position:unset}.mw-parser-output .mwe-math-mathml-a11y{width:auto!important;height:auto!important}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r69534358">.mw-parser-output .entete.aerostat{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7e/Picto_infobox_aerostat.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.aikido{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Aikido_pictogram.svg/40px-Aikido_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.alpinisme{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Picto_infobox_alpinisme.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.arbitre{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Referee_football_pictogram.svg/35px-Referee_football_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.arc{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Archery_pictogram.svg/35px-Archery_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.archives2{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Picto_infobox_archives.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.arduino,.mw-parser-output .entete.electro{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Arduino_ftdi_chip-1.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.artiste{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f3/Picto_infobox_artiste.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.artsmartiauxjap{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/81/Picto_infobox_samourai.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.association{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Collaboration_logo_infobox.svg/50px-Collaboration_logo_infobox.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.athletisme{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Athletics_pictogram.svg/40px-Athletics_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.audio{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Gnome-speakernotes.png/35px-Gnome-speakernotes.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.auteur{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Picto_infobox_auteur.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.autogire{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e6/Picto_Autogyro.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.automobile{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Picto_infobox_automobil.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.avion{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Airplane_silhouette_white.svg/40px-Airplane_silhouette_white.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.aviron{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Rowing_pictogram.svg/35px-Rowing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.badminton{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Badminton_pictogram.svg/35px-Badminton_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.baseball{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Baseball_pictogram.svg/35px-Baseball_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.basket-ball{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f4/Picto_Infobox_Basketball.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.bd{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Picto_infobox_comicballoon.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.biathlon{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Biathlon_pictogram.svg/40px-Biathlon_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.biere{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/04/Picto_infobox_beer.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.book,.mw-parser-output .entete.universite{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/42/Picto_infobox_book.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.boxe{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Boxing_pictogram.svg/35px-Boxing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.calendrier{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Almanacco.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.camera{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Camera-photo.svg/120px-Camera-photo.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.canada{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6a/Picto_infobox_Canada.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.cardinal{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Picto_infobox_cardinal.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.catch{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/Picto_infobox_catch.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.chateau{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5c/Picto_infobox_chateau.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.chimie{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Picto_infobox_chemistry_HUN.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.cinema{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Picto_infobox_cinema.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.commonwealth{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/db/Picto_infobox_Commonwealth.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.communication{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/Picto_infobox_antenna.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.cyclisme{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Cycling_%28road%29_pictogram.svg/45px-Cycling_%28road%29_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.deportation{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/Picto_Infobox_deportation.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.diplomatie{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/Picto_infobox_ambassade.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.disney{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Picto_infobox_Disney.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.droit{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Balance%2C_by_David.svg/40px-Balance%2C_by_David.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.drone-civil{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Picto_infobox_civil_drone.png")no-repeat top right;background-size:45px 45px}.mw-parser-output .entete.echecs{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Chess_pictogram.svg/35px-Chess_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.egypte-antique{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cc/Picto_infobox_ancient_Egypt.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.entreprise{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Factory_black.png/40px-Factory_black.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.entreprise-blanc{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Factory_white.png/40px-Factory_white.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.equitation{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Equestrian_pictogram.svg/35px-Equestrian_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.escalade{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/Picto_infobox_escalade.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.escalade{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f4/Picto_infobox_alpinisme-escalade.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.escrime{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Fencing_pictogram.svg/35px-Fencing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.espagne{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Picto_Infobox_Coat_of_Arms_of_Spain.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.eveque{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Picto_infobox_bishop.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.factory{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/ff/Picto_infobox_enterprise.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.floorball{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Floorball_pictogram.svg/35px-Floorball_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.fondeur{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Cross_country_skiing_pictogram.svg/40px-Cross_country_skiing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.football{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f8/Infobox_Football_pictogram.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.footballblack{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/86/Picto_infobox_fotbal_2.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.footUS{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4e/Picto_Foot_US.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.futsal{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Futsal_pictogram.svg/35px-Futsal_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.golf{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Golf_pictogram.svg/35px-Golf_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.grappe{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/73/Icone_oenobox.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.gymnastique{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Gymnastics_%28artistic%29_pictogram.svg/35px-Gymnastics_%28artistic%29_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.handball{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Handball_pictogram_white.svg/35px-Handball_pictogram_white.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.handballblack{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Handball_pictogram.svg/35px-Handball_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.helicoptere{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Picto_infobox_helicopter.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.hockey{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Picto_Infobox_Ice_hockey.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.hockey-sur-gazon{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Field_hockey_pictogram.svg/35px-Field_hockey_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.hospitaliers{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Picto_infobox_Hospitaliers.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.humain{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/82/Picto_infobox_manwoman.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.informatique{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Picto-infoboxinfo.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.internet{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Web-browser-openclipart.svg/45px-Web-browser-openclipart.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.israel-judaisme{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a5/Picto_infobox_israel-judaisme.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.jeu{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/90/Picto_infobox_Game.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.jeu-role{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Picto_infobox_Jeu_de_rôle.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.jeuvideo,.mw-parser-output .entete.jeuvideov3{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Kontrollikon_1.0d_-_Grey.svg/35px-Kontrollikon_1.0d_-_Grey.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.judo{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Judo_pictogram.svg/40px-Judo_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.karate{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Karate_pictogram.svg/40px-Karate_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.kayak{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Canoeing_%28flatwater%29_pictogram.svg/35px-Canoeing_%28flatwater%29_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.kickboxing{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kickboxing_pictogram.svg/40px-Kickboxing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.lutte{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Wrestling_pictogram.svg/40px-Wrestling_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.macintosh{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/20/Picto_infobox_Macintosh.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.malte{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e4/Picto_infobox_Malte.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.map{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/Picto_infobox_map.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.medecine{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Picto_infobox_med.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.mets{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Picto_infobox_mets.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.militaire{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Picto_infobox_military.png")no-repeat top right;background-size:45px 45px}.mw-parser-output .entete.money,.mw-parser-output .entete.money_coin{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Money_Coin_Icon.svg/40px-Money_Coin_Icon.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.montreal-metro,.mw-parser-output .entete.metro{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Picto_infobox_Mtl_metro.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.montreal-train{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Picto_infobox_Mtl_train.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.moteur-avion{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/Picto_Infobox_moteur_d%27avion.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.mosque{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Picto_infobox_Mosque.svg/35px-Picto_infobox_Mosque.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.musee,.mw-parser-output .entete.museum,.mw-parser-output .entete.papyrus{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Picto_infobox_papyrus.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.musique,.mw-parser-output .entete.music{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/Picto_infobox_music.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.natation{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Swimming_pictogram_white.png/35px-Swimming_pictogram_white.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.nations-unies{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/Picto_infobox_UN.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.omnisports{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Sport3_icone.svg/35px-Sport3_icone.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.palace{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5e/Pictogram_infobox_palace.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.paralympique{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5e/Picto_infobox_Paralympics.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.persofiction{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Picto_infobox_masks.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.petrole{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Picto_Infobox_Oil.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.planeur{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/54/Picto_infobox_planeur.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.plateforme{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Picto_Infobox_Oil_Platform.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.poker{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Crystal_Clear_app_Cardgame-3.svg/50px-Crystal_Clear_app_Cardgame-3.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.presse{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/39/Picto_infobox_journal-ar.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.pretendant{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Picto_infobox_pr%C3%A9tendant_%C3%A0_un_tr%C3%B4ne.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.projet,.mw-parser-output .entete.project{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Picto_infobox_tools.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.psychologie{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/77/Picto_infobox_psycho.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.quebec{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/21/Picto_infobox_Quebec.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.recherche{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Picto_infobox_detective.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.rinkhockey{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Roller_hockey_pictogram.svg/35px-Roller_hockey_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.rome-antique{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Picto_infobox_Roman_military_banner.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.route{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Infobox_road_pictogram.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.rugby{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Picto_Infobox_Rugby.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.rugbyblack{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Rugby_union_pictogram.svg/35px-Rugby_union_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.satellite{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8d/Picto_infobox_satellite.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.sautski{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Ski_jumping_pictogram.svg/40px-Ski_jumping_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.science-fiction{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/Picto_infobox_fliyingsaucer.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.serie-video{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/Logo_television_blanc.png")no-repeat top right;background-size:45px 45px}.mw-parser-output .entete.ski-alpin{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Alpine_skiing_pictogram.svg/40px-Alpine_skiing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.snooker{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Cue_sports_pictogram.svg/40px-Cue_sports_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.software{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Picto_infobox_software.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.sport{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Picto_infobox_Olympic.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.sport-automobile{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/af/Picto_infobox_sport_auto.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.squash{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Squash_pictogram.svg/35px-Squash_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.stadium{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Stadium.svg/40px-Stadium.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.starwars{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Star_Wars_Infobox_Pictogram.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.surf{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Surfing_pictogram.svg/35px-Surfing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.taekwondo{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Taekwondo_pictogram.svg/40px-Taekwondo_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.television{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a6/Picto_infobox_TV-T%26PC.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.templiers{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/30/Picto_infobox_Templiers.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.tennis{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Tennis_pictogram_white.svg/35px-Tennis_pictogram_white.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.tennis-de-table{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Table_tennis_pictogram_white.svg/40px-Table_tennis_pictogram_white.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.tennis-de-tableblack{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Table_tennis_pictogram.svg/35px-Table_tennis_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.timbre{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Picto_infobox_Stamps.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.train{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3f/Infobox_train.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.triathlon{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Triathlon_pictogram.svg/40px-Triathlon_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.ultimate{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Ultimate_pictogram.svg/70px-Ultimate_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.union-europeenne{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/Picto_Infobox_Europe.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.video{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Tango-video-x-generic.png/35px-Tango-video-x-generic.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.voile{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Sailing_pictogram.svg/40px-Sailing_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.volleyball{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Volleyball_%28indoor%29_pictogram.svg/35px-Volleyball_%28indoor%29_pictogram.svg.png")no-repeat top right}.mw-parser-output .entete.water-polo{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Water_polo_pictogram.svg/40px-Water_polo_pictogram.svg.png")no-repeat top right}</style><div class="infobox_v3 infobox"><div class="entete" style="background-color:#CEDEFF;color:#000000"><div>طبيعة</div></div><div style="border:unset;padding:unset"><div class="images" style="padding:2px 0"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Desert_Electric.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/260px-Desert_Electric.jpg" decoding="async" width="260" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/390px-Desert_Electric.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Desert_Electric.jpg/520px-Desert_Electric.jpg 2x" data-file-width="3887" data-file-height="2441" /></a></span></div></div><table><caption style="display:table-caption;background-color:#E1E1E1;text-align:center;color:#000000">معلومات عامة</caption><tbody><tr class=""><th scope="row">جزء من</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A" title="فضاء كوني">فضاء كوني</a> <span class="penicon"><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860?uselang=ar#P361" title="عدل القيمة على Wikidata"><img alt="عدل القيمة على Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/10px-Arbcom_ru_editing.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/15px-Arbcom_ru_editing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/20px-Arbcom_ru_editing.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">يدرسه</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="تاريخ طبيعي">تاريخ طبيعي</a><br /><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="علوم طبيعية">علوم طبيعية</a><br />التاريخ الطبيعي <sup class="reference"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q4379074#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Special:EntityPage/Q4379074">&#91;لغات&#160;أخرى&#93;</a></sup><br /><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85" title="علم">علم</a> <span class="penicon"><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860?uselang=ar#P2579" title="عدل القيمة على Wikidata"><img alt="عدل القيمة على Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/10px-Arbcom_ru_editing.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/15px-Arbcom_ru_editing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/20px-Arbcom_ru_editing.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">ممثلة بـ</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%D8%A3%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B7_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="أنماط في الطبيعة">أنماط في الطبيعة</a> <span class="penicon"><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860?uselang=ar#P1552" title="عدل القيمة على Wikidata"><img alt="عدل القيمة على Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/10px-Arbcom_ru_editing.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/15px-Arbcom_ru_editing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/20px-Arbcom_ru_editing.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">له جزء أو أجزاء</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="مشهد طبيعي">مشهد طبيعي</a> <span class="penicon"><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860?uselang=ar#P527" title="عدل القيمة على Wikidata"><img alt="عدل القيمة على Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/10px-Arbcom_ru_editing.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/15px-Arbcom_ru_editing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/20px-Arbcom_ru_editing.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">النقيض</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%D9%81%D9%88%D9%82_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="فوق طبيعي">ما وراء الطبيعة</a> <span class="penicon"><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860?uselang=ar#P461" title="عدل القيمة على Wikidata"><img alt="عدل القيمة على Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/10px-Arbcom_ru_editing.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/15px-Arbcom_ru_editing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Arbcom_ru_editing.svg/20px-Arbcom_ru_editing.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr></tbody></table><p class="navbar noprint bordered" style="display:block;flex:auto;border-top:2px dotted #CEDEFF;width:100%"><span class="plainlinks" style="background:inherit;text-align:right;font-size:80%"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;veaction=edit&amp;section=0">تعديل</a> - <a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=0">تعديل مصدري</a> - <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860" class="extiw" title="d:Q7860">تعديل ويكي بيانات</a></span><span style="text-align:left;float:left"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A8%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9_%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9" title="حول القالب"><img alt="حول القالب" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg/30px-Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg.png" decoding="async" width="30" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg/45px-Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg/60px-Test_Template_Info-Icon_-_Version_%282%29.svg.png 2x" data-file-width="1792" data-file-height="800" /></a></span></span></p></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Seven_Pillars_2008_e5.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Seven_Pillars_2008_e5.jpg/270px-Seven_Pillars_2008_e5.jpg" decoding="async" width="270" height="128" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Seven_Pillars_2008_e5.jpg/405px-Seven_Pillars_2008_e5.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Seven_Pillars_2008_e5.jpg/540px-Seven_Pillars_2008_e5.jpg 2x" data-file-width="2524" data-file-height="1200" /></a><figcaption>صخرة <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A8%D8%B9%D8%A9" title="أعمدة الحكمة السبعة">أعمدة الحكمة السبعة</a> في <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%8A_%D8%B1%D9%85" title="وادي رم">وادي رم</a> بالأردن.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg/270px-Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg" decoding="async" width="270" height="209" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg/405px-Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg/540px-Val_de_Funes_cun_la_Odles_d%27auton_S%C3%BCdtirol.jpg 2x" data-file-width="8773" data-file-height="6788" /></a><figcaption>قمم غايزلر في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%84%D8%A8" title="الألب">جبال الألب</a> جنوب مدينة <a href="/wiki/%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%88%D9%84" title="تيرول">تيرول</a> بالنمسا.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Mah_ya_waterfall_intranon.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Mah_ya_waterfall_intranon.jpg/270px-Mah_ya_waterfall_intranon.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Mah_ya_waterfall_intranon.jpg/405px-Mah_ya_waterfall_intranon.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Mah_ya_waterfall_intranon.jpg/540px-Mah_ya_waterfall_intranon.jpg 2x" data-file-width="7374" data-file-height="4922" /></a><figcaption>شلال في حديقة دوي إنثانون الوطنية شمال <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D9%8A%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AF" title="تايلاند">تايلندا</a>.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Among_the_red_autumn_forest.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Among_the_red_autumn_forest.jpg/270px-Among_the_red_autumn_forest.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Among_the_red_autumn_forest.jpg/405px-Among_the_red_autumn_forest.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Among_the_red_autumn_forest.jpg/540px-Among_the_red_autumn_forest.jpg 2x" data-file-width="5569" data-file-height="3713" /></a><figcaption>حديقة كونغويليو الوطنية في <a href="/wiki/%D8%A3%D9%86%D8%AF%D9%8A%D8%B2" title="أنديز">جبال الأنديز</a> شرق دولة <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%8A%D9%84%D9%8A" title="تشيلي">تشيلي</a>.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Morning_at_Spirit_Island.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Morning_at_Spirit_Island.jpg/270px-Morning_at_Spirit_Island.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Morning_at_Spirit_Island.jpg/405px-Morning_at_Spirit_Island.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Morning_at_Spirit_Island.jpg/540px-Morning_at_Spirit_Island.jpg 2x" data-file-width="4256" data-file-height="2840" /></a><figcaption>حديقة جاسبر الوطنية في ولاية <a href="/wiki/%D8%A3%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%A7" title="ألبرتا">ألبرتا</a> الكندية.</figcaption></figure> <p><b>الطبيعة</b> بمعناها العام هي <b>العالم الطبيعي</b> أو <b>العالم الفيزيائي</b> أو <b>العالم المادي</b>.<sup id="cite_ref-What_does_nature_mean_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-What_does_nature_mean-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">&#91;</span>4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وترد كلمة الطبيعة في سياقات معاصرة عدّة، فقد يقصدُ بها العالم الفيزيائي بوصفه <a href="/wiki/%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A9" title="ظاهرة">ظاهرة</a>، كما قد تقصدُ بها <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="حياة">الحياة</a> بعمومها، كما تقصدُ بها <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85" title="علم">العلوم</a> بمعظم فروعها أو جميعها كافّة، وعادةً ما يُستثنى الإنسان من هذا التعريف رغم أنه ينتمي للحياة الطبيعية كذلك. </p><p>ويتمثل تعريف الطبيعة بأصغر مكونتها وهي الذرة إلى الفضاء وما يحويه من مجراتٍ <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8" title="كوكب">وكواكب</a>، والطبيعة أيضًا هي المناظر الطبيعية التي تتمثل بالأحياء (من حيوان ونبات وغيرهما) والمظاهر الجغرافية (من وديان والجبال والبحار <a href="/wiki/%D9%86%D9%87%D8%B1" title="نهر">وأنهار</a> وسواها). ولا تعتبر الأغراض المصنعة وتدخلات البشر في الأرض جزءًا من الطبيعة، كما تختلف الطبيعة عن <a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%82" title="خارق">الظواهر الخارقة</a> والخيالية. وتعريف الطبيعة بمعنى <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="الكون">الكون</a> الفيزيائي هي إضافةٌ لحقت بمعناها الأصلي (مثل إضافات كثيرة أخرى)، وترافقت مع تطوّر الفلسفة اليونانية من <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D9%85%D8%A7_%D9%82%D8%A8%D9%84_%D8%B3%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7" title="فلسفة ما قبل سقراط">المرحلة التي سبقت سقراط</a>،<sup id="cite_ref-مولد_تلقائيا1_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-مولد_تلقائيا1-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> فنالت حظًا وافراً من الرواج منذئذٍ. وتأكّد هذا الاستخدام مع ازدهار <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%87%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D9%85%D9%8A" class="mw-redirect" title="المنهج العلمي">المنهج العلمي</a> الحديث في آخر خمسمائة عام أو نحوها، والذي يرى الطبيعة واقعاً تُسيّره قوانين ثابتةٌ راسخة. وتغيَّرت صورة الطبيعة إثر <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="الثورة الصناعية">الثورة الصناعية</a> في العالم الغربي إلى العالم دون تدخّل مقصودٍ فيه من الإنسان أو غيره، ولذا نالت صفةً من القدسيَّة في مناهج فلسفية، منها منهج <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D8%A7%D9%83_%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%88" title="جان جاك روسو">جان جاك روسو</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%88%D8%B1%D8%AC_%D9%81%D9%8A%D9%84%D9%87%D9%84%D9%85_%D9%81%D8%B1%D9%8A%D8%AF%D8%B1%D9%8A%D8%B4_%D9%87%D9%8A%D8%BA%D9%84" title="جورج فيلهلم فريدريش هيغل">وهيغل</a> <a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%84_%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%B3" title="كارل ماركس">وكارل ماركس</a>، ولو أن الصورة العتيقة (ما قبل سقراط) للطبيعة عادت بعض الشيء بفضل أعمال <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%84%D8%B2_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%8A%D9%86" title="تشارلز داروين">تشارلز دارون</a>.<sup id="cite_ref-What_does_nature_mean_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-What_does_nature_mean-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>ومن الاستخدامات المتنوعة لكلمة «الطبيعة» حالياً ما يشير إلى <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="حياة">الكائنات الحية</a> والتضاريس <a href="/wiki/%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7" title="جغرافيا">الجغرافية</a> بعامتها، التي تضم أنواعًا متعددة من <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">النباتات</a> الحية والحيوانات. كما تشير في بعض الأحيان إلى العمليات المرتبطة بالأشياء غير الحية؛ بمعنى إنها قد تشير إلى الطريقة التي توجد بها أنواع محددة من الأشياء والطريقة التي تتغير بها بكامل إرادتها دون تدخل مثل: <a href="/wiki/%D8%B7%D9%82%D8%B3" title="طقس">الطقس</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7" title="جيولوجيا">والسمات الجيولوجية</a> للأرض، وكذلك <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9" title="مادة">المادة</a> <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9" title="طاقة">والطاقة</a> التي تتكون منها هذه الأشياء كلها. ومن المعتاد أن تعني هذه الكلمة <a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="بيئة طبيعية">البيئة الطبيعية</a> أو <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="حياة برية">الحياة البرية</a> بمعنى <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="حياة برية">الحيوانات البرية</a> <a href="/wiki/%D8%B5%D8%AE%D8%B1" title="صخر">والصخور</a> <a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%A8%D8%A9" title="غابة">والغابات</a> والشواطئ وكل تلك الأشياء التي لم يتم تغييرها جوهريًا بواسطة تدخل البشر أو التي استمر وجودها على الرغم من التدخل البشري. ويدل هذا المفهوم الأكثر تقليدية عن الأشياء الطبيعية - والذي ظل موجوداٌ حتى يومنا هذا - على وجود فاصل بين الطبيعي والاصطناعي، مع التركيز على <a href="/wiki/%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85" title="مفهوم">مفهوم</a> أن <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B5%D8%B7%D9%86%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="اصطناعية">الشيء الاصطناعي</a> هو الشيء الذي جاء إلى <a href="/wiki/%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF" title="وجود">الوجود</a> عن طريق تدخل <a href="/wiki/%D9%88%D8%B9%D9%8A" title="وعي">الفكر البشري</a> أو <a href="/wiki/%D8%B9%D9%82%D9%84" title="عقل">العقل البشري</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="تأثيل"><span id=".D8.AA.D8.A3.D8.AB.D9.8A.D9.84"></span>تأثيل</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=1" title="عدل القسم: تأثيل"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Newton%27s_Principia_title_page.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Newton%27s_Principia_title_page.png/220px-Newton%27s_Principia_title_page.png" decoding="async" width="220" height="305" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Newton%27s_Principia_title_page.png/330px-Newton%27s_Principia_title_page.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Newton%27s_Principia_title_page.png/440px-Newton%27s_Principia_title_page.png 2x" data-file-width="1930" data-file-height="2674" /></a><figcaption>كتاب إسحاق نيوتن المعنون Principia Mathematica (أو <a href="/wiki/%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="مبادئ الرياضيات">مبادئ الرياضيات</a>، المنشور في ثلاثة أجزاء في عام 1687)، وفيه استخدم كلمة «طبيعة» بمعنى مرادف للكون الطبيعي.</figcaption></figure> <p>أصل كلمة «الطبيعة» باللغة العربية هو الخُلُق والسجيَّة، ومنها الطَّبائِع والطِّبَاع أي خُلُق الإنسان.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">&#91;</span>6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>تعني كلمة <i>الطبيعة</i> في اللاتينية الكون بكل الظواهر الموجودة فيه، وأصلها (<i>Natura</i>) كان ترجمة للمفردة الإغريقية <i>physis</i> (وأصلها اليوناني φύσις) التي ترتبط بشكل أساسي بالخصائص الجوهرية التي تقوم النباتات والحيوانات وغيرهما من الكائنات الحية بأن لها إرادة تخصّها، وقد وردت هذه الكلمة مراراً في <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D9%8A%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="فلسفة يونانية">الفلسفة الإغريقية</a> في معانٍ قريبة من كلمة «طبيعة» الحداثية: إذا تردُ الكلمة حديثاً بمعنى <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="الكون">الكون</a> الفيزيائي، وهو من معانٍ جديدةٍ كثيرةٍ لحقت بالمفردة الأصلية، وهو معنى ترسَّخ استخدامه مع بزوغ <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%87%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D9%85%D9%8A" class="mw-redirect" title="المنهج العلمي">المنهج العلمي</a> الحديث. وقد بدأ استخدام كلمة الطبيعة كمرادفٍ للفيزياء في كتاب <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D9%82_%D9%86%D9%8A%D9%88%D8%AA%D9%86" title="إسحاق نيوتن">إسحاق نيوتن</a> «<a href="/wiki/%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="مبادئ الرياضيات">مبادئ الرياضيات</a>» (صدر عام 1687)، رغم أن معنى الطبيعة الأصلي في اللاتينية كان «الصفات الجوهرية والنظام الفطري».<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">&#91;</span>7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="كوكب_الأرض"><span id=".D9.83.D9.88.D9.83.D8.A8_.D8.A7.D9.84.D8.A3.D8.B1.D8.B6"></span>كوكب الأرض</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=2" title="عدل القسم: كوكب الأرض"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r64185648">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-left:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="علوم الأرض">علوم الأرض</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AA%D9%83%D8%AA%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AD" class="mw-redirect" title="تكتونيات الصفائح">تكتونيات الصفائح</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7" title="جيولوجيا">جيولوجيا</a></div><p> &lt;onlyinclude&gt;</p><table id="Container" role="presentation" class="nomobile toccolours searchaux" style="text-align:left;padding:0 0.5em;border-style:solid;float:left;clear:left;margin:0.3em 1.4em 0.8em 0;overflow:hidden;min-width:29.95em"><tbody><tr><td colspan="3" id="Title" style="padding:1em 1em 0 1em"><div style="background-color:#77bb77;padding:0 0.2em 0 0.2em;font-weight:bold;text-align:center"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="تاريخ الكون"><span style="color:white">الجدول الزمني للطبيعة</span></a></div></td></tr><tr><td colspan="3" id="Navbox" style="padding:0;margin:0 1em 0 0;text-align:right"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67666671">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:right;text-align:right}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-left:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-right:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist"><span>هذا الصندوق: </span><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:Nature_timeline&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="قالب:Nature timeline (الصفحة غير موجودة)"><span title="عرض هذا القالب">اعرض</span></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:Nature_timeline&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="نقاش القالب:Nature timeline (الصفحة غير موجودة)"><span title="ناقش هذا القالب">ناقش</span></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:Nature_timeline&amp;action=edit"><span title="عدل هذا القالب">عدل</span></a></li></ul></div></td></tr><tr style="vertical-align:top"><td id="Scale" style="padding:0;margin:0.7em 0 0.7em 0;width:4.2em;position:relative;float:left;font-size:100%;height:50em;border-right:1px solid #242020"><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:47.15em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;13&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:45.33em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:43.52em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;12&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:41.71em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:39.89em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;11&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:38.08em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:36.27em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;10&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:34.45em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:32.64em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;9&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:30.83em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:29.01em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;8&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:27.20em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:25.39em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;7&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:23.57em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:21.76em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;6&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:19.95em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:18.13em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;5&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:16.32em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:14.51em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;4&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:12.69em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:10.88em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;3&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:9.07em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:7.25em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;2&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:5.44em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:3.63em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;1&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:1.81em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:0.00em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;0&#160;</span></div></td><td id="Timeline" class="toccolours notheme" style="padding:0px;margin:0.7em 0 0.7em 0;position:relative;font-size:100%;width:13em;height:50em;float:left;border:none;background-color:#e5cc7f"><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#000000;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:49.503em;height:0.497em;left:0.000em;width:13.000em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:-0.3em;left:0.6em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.248em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><b><small><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86#العصور_المظلمة" title="تاريخ الكون"><span style="color:white;">العصور المظلمة</span></a></small></b></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#555555;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:46.421em;height:3.083em;left:0.000em;width:13.000em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:-0.5em;left:0.5em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-1.541em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><b><a href="/wiki/%D8%B9%D9%88%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A3%D9%8A%D9%86" title="عودة التأين"><span style="color:white">عودة التأين</span></a></b></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#666666;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:16.465em;height:29.956em;left:0.000em;width:13.000em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:-1.7em;left:0.5em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-14.978em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><b><a href="/wiki/%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84_%D8%AA%D8%AD%D8%AC%D9%8A%D9%85" title="عامل تحجيم"><span style="color:#99ffff;">عصر<br />طغيان المادة</span></a></b></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#7aa3cc;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:15.957em;left:0.130em;width:12.870em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:10em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-7.979em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><b><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D8%B9_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="تسارع توسع الكون"><span style="color:#99ffff;">تسارع التوسع</span></a></b></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#7aa3cc;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:15.957em;left:0.520em;width:12.480em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:7.25em;left:1.1em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-7.979em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%A1#الماء_في_الأرض" title="ماء"><span style="color:white">الماء في الأرض</span></a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3d9ff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:14.506em;left:0.520em;width:12.480em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:6.4em;left:0.75em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-7.253em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="كائن وحيد الخلية">حياة وحيدة الخلية</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#99ffff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:12.693em;left:1.560em;width:11.440em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:3.25em;left:0.2em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-6.347em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%B9%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%B6%D9%88%D8%A6%D9%8A" title="تطور عملية التركيب الضوئي">التركيب الضوئي</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3ffdb;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:6.709em;left:2.210em;width:10.790em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:1em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-3.355em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="كائن وحيد الخلية">حياة<br />أحادية الخلية</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#cc9900;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:1.886em;left:2.860em;width:10.140em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.943em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="فقاريات"><span style="color:white">الفقاريات</span></a></div></div></div></td><td id="Annotations" style="padding:0;margin:0.7em 0 0.7em 0;float:right;position:relative;width:11.05em;height:50em"><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:50.000em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.5em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="عمر الكون">أقدم كون</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:49.322em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.05em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D9%87%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85#جمهرة_النجوم_الثالثة" title="جمهرة النجوم">أقدم نجوم</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:48.803em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.1em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%B1%D8%A9_HD1" title="مجرة HD1">أقدم مجرة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:47.509em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.3em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0">أقدم <a href="/wiki/%D9%86%D8%AC%D9%85_%D8%B2%D8%A7%D8%A6%D9%81" title="نجم زائف">نجم زائف</a><br /><a href="/wiki/%D8%AB%D9%82%D8%A8_%D8%A3%D8%B3%D9%88%D8%AF_%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%82_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D9%84%D8%A9" title="ثقب أسود فائق الكتلة">وثقب أسود</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:41.778em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A3%D9%88%D9%85%D9%8A%D8%AC%D8%A7_%D9%82%D9%86%D8%B7%D9%88%D8%B1%D8%B3" title="أوميجا قنطورس">أوميجا قنطورس</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:36.266em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%A3%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A9_(%D9%85%D8%AC%D8%B1%D8%A9)" title="المرأة المسلسلة (مجرة)">مجرة المرأة المسلسلة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:31.914em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D9%86%D8%A9#نشأة_درب_التبانة" title="درب التبانة">درب التبانة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:24.661em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/NGC_188" title="NGC 188">مجموعة النجوم NGC 188</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:23.573em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AC%D9%84_%D9%82%D9%86%D8%B7%D9%88%D8%B1%D8%B3" title="رجل قنطورس">رجل قنطورس</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:16.566em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D8%B1_%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="عمر كوكب الأرض">الأرض</a> / <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%83%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D9%88%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7" title="تشكل المجموعة الشمسية وتطورها">المجموعة الشمسية</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:14.506em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A3%D9%82%D8%AF%D9%85_%D8%A3%D8%B4%D9%83%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%88%D9%81%D8%A9" title="أقدم أشكال الحياة المعروفة">الأحافير القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:12.693em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="التاريخ الجيولوجي للأكسجين">الأكسجين القديم</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:8.885em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%B1" title="حدث الأكسدة الكبير">أكسجين الغلاف الجوي</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:7.253em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%AB%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A" title="تطور التكاثر الجنسي">التكاثر الجنسي</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:5.440em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="تطور الفطريات">الفطريات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:2.901em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التاريخ التطوري للحياة">الحيوانات القديمة</a><br /><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%AA" title="التاريخ التطوري للنباتات">والنباتات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:1.962em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%8A" title="الانفجار الكمبري">الانفجار الكمبري</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:0.907em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AB%D8%AF%D9%8A%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="ثدييات">الثدييات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:0.091em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A3%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%87%D9%87%D8%A7" title="بشرانيات وأشباهها">القرد القديم</a> / <a href="/wiki/%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="إنسان">الإنسان</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:1.813em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:1.25em;left:-18.8em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><b><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التسلسل الزمني للتاريخ التطوري للحياة">الــحـــيــاة</a></b></div></div></div></div></td></tr><tr><td id="Caption" colspan="3" style="padding:0;margin:0 0.2em 0.7em 0.2em"><div id="Caption" class="toccolours" style="margin:0 0.5em;border-style:none;clear:both;text-align:center;width:26.8em"><div style="float: left;">(<a href="/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%A9" title="سنة">مليار سنة مضت</a>)</div></div></td></tr></tbody></table> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/225px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg" decoding="async" width="225" height="225" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/338px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg/450px-The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3002" /></a><figcaption>صورة للأرض التقطها في عام 1972 طاقم المركبة الفضائية <a href="/wiki/%D8%A3%D8%A8%D9%88%D9%84%D9%88_17" title="أبولو 17">أبولو 17</a>، وهي الصورة الوحيدة من نوعها حتى يومنا هذا، إذ يظهر فيها نصفٌ للكرة الأرضية وهو مضاء تمامًا بنور الشمس.</figcaption></figure> <p>الأرض هي <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8" title="كوكب">الكوكب</a> الوحيد المعروف الآهل <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="حياة">بالحياة</a>، ولهذا فإن خصائصه الطبيعية محورٌ للعديد من مجالات البحث العلمي. والأرض هي ثالث أقرب الكواكب للشمس في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="المجموعة الشمسية">النظام الشمسي</a>، وهي أيضاً أكبر <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8_%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A" title="كوكب أرضي">كوكب صخري</a> (أي ذا سطح صلب) وخامس أكبر كوكب في هذا النظام. ومن أهمّ سماته المناخية القطبان المتجمّدان <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE_%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%AF%D9%84" title="مناخ معتدل">والإقليمان المعتدلان</a> <a href="/wiki/%D8%AE%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A1" title="خط الاستواء">وخط الاستواء</a> مع ما يحيطُ به من <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%82_%D8%B4%D8%A8%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="مناطق شبه استوائية">أقاليم شبه استوائية</a> واسعة.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ويتنوع <a href="/wiki/%D9%87%D8%B7%D9%88%D9%84" title="هطول">هطول</a> الماء على شكل <a href="/wiki/%D9%85%D8%B7%D8%B1" title="مطر">مطر</a> <a href="/wiki/%D8%AB%D9%84%D8%AC" title="ثلج">وثلج</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AF_(%D9%87%D8%B7%D9%88%D9%84)" title="برد (هطول)">وبَرَد</a> حسب المكان، فيتراوح سقوط الأمطار بين ما يقلّ عن <a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%8A%D9%85%D8%AA%D8%B1" title="مليمتر">مليمتر</a> وما يصلُ إلى عدة <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B1" title="متر">أمتار</a>. وتغطي المحيطات نسبة 71% من سطح الأرض ويملؤها الماء المالح، وأما الجزء الباقي فيتكون من القارات والجزر، وتقع معظم الأجزاء المأهولة بالسكان في <a href="/wiki/%D9%86%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="نصف الأرض الشمالي">النصف الشمالي للكرة الأرضية</a>. </p><p>وقد تشكَّلت الأرض عبر مجموعة من العمليات الجيولوجية والحيوية التي حفظت أدلَّة وآثاراً على ماضي الكوكب. وتنقسم <a href="/wiki/%D9%82%D8%B4%D8%B1%D8%A9_(%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7)" title="قشرة (جيولوجيا)">قشرة الأرض</a> (أي سطحها الخارجي) إلى <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%AA%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="قائمة الصفائح التكتونية">صفائح تكتونية</a> عدّة تتحرّك وتتغير ببطء شديد، وما يزالُ باطن الأرض نشطًا، إذ تغطّيه طبقة سميكة من الصخور الذائبة يُقَالُ لها <a href="/wiki/%D9%88%D8%B4%D8%A7%D8%AD_(%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7)" title="وشاح (جيولوجيا)">الوشاح</a>، وهي تلفّ نواة ساخنةً يملؤها <a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AF" title="حديد">الحديد</a> الذائب وتولّد <a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D9%84_%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%B3%D9%8A" title="حقل مغناطيسي">مجالاً مغناطيسياً</a> للكوكب بأكمله. وتنقسم نواة الأرض إلى قسمين إضافيَّين، الأول داخلي صلبٌ والثاني خارجي <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%A6%D8%B9" title="مائع">مائع</a>، ويولّد <a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84_(%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1)" title="حمل (فيزياء)">الحمل الحراري</a> في هذه النواة تيارات كهربائية (بحسب <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%88" title="نظرية الدينامو">نظرية الدينامو</a>)، وينشأ عن هذه التيارات <a href="/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9" title="مغناطيسية أرضية">مجال الأرض المغناطيسي</a>. </p><p>اختلفت <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف جوي">الظروف المناخية</a> على سطح الأرض اختلافاً جماً عمَّا كانت عليه قبل <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF_%D8%AA%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="تولد تلقائي">نشأة الحياة</a>.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">&#91;</span>9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ساعدت الحياة في خلق توازن بيئي واستقرار مناخي على الأرض، ومهما تباينت وتنوَّعت الأقاليم المناخية بحسب <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B1%D8%B6_(%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7)" title="عرض (جغرافيا)">خطوط العرض</a> وغيرها من العوامل الجغرافية فإنَّ مناخ الأرض يبقى ثابتاً ومستقرأً جداً على الأمد البعيد، باستثناء <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A" title="عصر جليدي">العصور الجليدية</a>،<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">&#91;</span>10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وممَّا يدل على ذلك أن تغيّر حرارة الأرض المتوسّطة بمقدار درجة أو درجتين مئويتين أدَّى في تاريخ الكوكب إلى تقلّبات هائلة بالتوازن البيئي بل وفي التضاريس الجغرافية على الأرض.<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">&#91;</span>11<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">&#91;</span>12<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="نظرة_تاريخية"><span id=".D9.86.D8.B8.D8.B1.D8.A9_.D8.AA.D8.A7.D8.B1.D9.8A.D8.AE.D9.8A.D8.A9"></span>نظرة تاريخية</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=3" title="عدل القسم: نظرة تاريخية"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالة الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض">تاريخ الأرض</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Pediastrumboryanum.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Pediastrumboryanum.jpg/220px-Pediastrumboryanum.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Pediastrumboryanum.jpg/330px-Pediastrumboryanum.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Pediastrumboryanum.jpg/440px-Pediastrumboryanum.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="769" /></a><figcaption>البيدياسترومبوريانوم (وهو نوع من أنواع الطحالب)، ووُجِدَت أشباهه من <a href="/wiki/%D8%B7%D8%AD%D8%A7%D9%84%D8%A8" title="طحالب">الطحالب</a> على الأرض منذ ملياري عام.</figcaption></figure> <p>يُقدَّر أن الأرض نشأت منذ حوالي 4.55 مليار عام من <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%83%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D9%88%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7" title="تشكل المجموعة الشمسية وتطورها">غيمة سديمية شمسية</a>، وهي سحابةٌ عظيمةٌ من الغاز والغبار وُلِدَت منها <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3" title="الشمس">الشمس</a> <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8" title="كوكب">وكواكبها</a> الثمانية،<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وأما <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%85%D8%B1" title="القمر">القمر</a> فتكوّن بعدها بعشرين مليون عام تقريباً. وكانت الطبقة الخارجية للأرض سائلة في أول الأمر، فبَرَدَت وتصلَّبت بمرور الوقت لتكوّن سطح الأرض، كما أنتجت الانبعاثات الغازية والنشاط <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%83%D8%A7%D9%86" title="بركان">البركاني</a> غلافاً جوياً أولياً أحاطَ بالكوكب. وحملت <a href="/wiki/%D9%85%D8%B0%D9%86%D8%A8" title="مذنب">المذنبات</a> الساقطة على سطح الأرض جليداً تكثّف إلى <a href="/wiki/%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1" title="بخار الماء">بخار ماء</a>، <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="أصل الماء على الأرض">فنشأت منه المحيطات</a> وغيرها من مصادر المياه المعروفة.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">&#91;</span>14<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ويعتقد أن النشاط الكيميائي الشديد أنتج <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%A1" title="جزيء">جزيئات</a> تستنسخ بالتشاطر منذ حوالي أربعة مليارات عام.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">&#91;</span>15<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>ونشأت القارات، ثم تفكَّكت وتطورت لعيد تشكيل سطح الأرض على مرّ مئات الملايين من السنين، وكان هذه اليابسة تلتحم بين الحين والآخر في <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%B9%D8%B8%D9%85%D9%89" title="قارة عظمى">قارة عظمى</a>. وبدأت أولى القارات العظمى المعروفة (وهي <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A7" title="رودينيا">رودينيا</a>) تتفكّك منذ 750 مليون عام تقريبًا، ثم التحمت القارات مرة ثانية في قارة <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%AA%D9%8A%D8%A7" title="بانوتيا">بانوتيا</a> العظمى، وانقسمت هذه القارة منذ حوالي 540 مليون عام، وكان الالتحام الثالث والأخير في قارة <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%8A%D8%A7" title="بانجيا">بانجيا</a> التي انقسمت منذ حوالي 180 مليون عام.<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:ChampiEnForet.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/ChampiEnForet.jpg/220px-ChampiEnForet.jpg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/ChampiEnForet.jpg/330px-ChampiEnForet.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/ChampiEnForet.jpg/440px-ChampiEnForet.jpg 2x" data-file-width="2304" data-file-height="1712" /></a><figcaption>كانت النباتات والفطريات التي تعيش على سطح كوكب الأرض جزءًا أساسيًا من الطبيعة خلال أربعمائة عامًا مضت من عمر الأرض. وقد احتاجت هذه الأنواع الحية إلى التكيف والتنقل من مكان لآخر لمرات عديدة بتغير تضاريس القارات وتغير الأحوال المناخية.</figcaption></figure> <p>وتشير أدلّة عدة (ما تزال قيد المناقشة بين العلماء) بأن <a href="/wiki/%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D8%A9_%D8%AB%D9%84%D8%AC%D9%8A%D8%A9" class="mw-redirect" title="جليدة ثلجية">أنهاراً</a> وصفائح جليدية غطَّت سائر سطح الأرض في <a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D8%A8%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AB%D8%A9" title="حقبة الطلائع الحديثة">حقبة الطلائع الحديثة</a>، وذلك وفقاً لفرضية <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D9%83%D8%B1%D8%A9_%D8%AB%D9%84%D8%AC" title="الأرض كرة ثلج">"كرة الثلج الأرضية"</a>، وتكمنُ أهمية هذا التغير المناخي في أنه سبقَ <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%8A" class="mw-redirect" title="الانفجار الكامبري">الانفجار الكامبري</a> الذي ظهرت بعده معظم الكائنات الحيّة كثيرة الخلايا، وهو حدثٌ وقع قبل 540 إلى 530 مليون عام.<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">&#91;</span>17<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>ومنذ <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%8A" class="mw-redirect" title="الانفجار الكامبري">الانفجار الكامبري</a> شهدت الأرض خمس <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6" title="انقراض">انقراضات جماعيَّة</a> طالت الكائنات الحيّة بأنواعها الكثيرة.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">&#91;</span>18<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ووقع آخر انقراض جماعي (وهو <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D9%8A%D8%B1%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%88%D8%AC%D9%8A%D9%86%D9%8A" title="انقراض العصر الطباشيري الباليوجيني">انقراض العصر الطباشيري-الباليوجيني</a>) منذ 65 مليون عام، وقد نتج -على الأرجح- عن اصطدام نيزكي أدى إلى انقراض <a href="/wiki/%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%B5%D9%88%D8%B1" title="ديناصور">الديناصورات</a> وغيرها من الزواحف العملاقة، ولم تنجو منه إلا الحيوانات الصغيرة مثل <a href="/wiki/%D8%AB%D8%AF%D9%8A%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="ثدييات">الثدييات</a> (وكانت من أشباه <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA" class="mw-redirect" title="زبابات">الزباب</a>، وهو أصغر الثدييات الموجودة في العالم). وعلى مدار الخمسة وستين مليون عامٍ الماضية تنوعت وتكاثرت الثدييات على الأرض،<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">&#91;</span>19<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> واكتسبت بعضها (وهي فصيلة من <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A3%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%87%D9%87%D8%A7" title="بشرانيات وأشباهها">القرود</a> الأفريقية الصغيرة) القدرة على الوقوف منتصبة (أي على ساقين)، <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="تطور الإنسان">ونشأ منها الإنسان</a>.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">&#91;</span>20<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وتطورت الحياة البشرية على سطح الأرض <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%B1%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="الثورة الزراعية">باكتشاف الزراعة</a> وتطوّر ما تبعها من مظاهر <a href="/wiki/%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D8%A9" title="حضارة">الحضارة</a>، وترك الإنسان بصمته الواضحة على الأرض أسرع وأكثر من أيّ نوعٍ سبقه من أنواع الحياة، فتلاعب بالطبيعة والكائنات الحية ومناخ الأرض. وكمقارنة مع عمل الإنسان، استغرقت الطحالب في <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%AF%D8%B1%D9%8A" title="عصر السيدري">العصر السيديري</a> 300 مليون عام لإفراز <a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%B1" title="حدث الأكسدة الكبير">حدث الأكسدة الكبير</a>، وهو ما ولَّد <a href="/wiki/%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="أكسجين">الأكسجين</a> الذي تتنفَّسه الكائنات الحية في الغلاف الجوي. </p><p>ويُصنَّف زمننا الحاضر جزءاً من <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6" title="انقراض">انقراض جماعي</a> جديدٍ سبَّبه الإنسان يعرف باسم <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%88%D9%84%D9%88%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%8A" title="انقراض الهولوسيني">انقراض الهولوسين</a>، وهو أسرع انقراض وقعَ في تاريخ الأرض.<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">&#91;</span>21<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">&#91;</span>22<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ويتنبأ بعض العلماء، مثل <a href="/wiki/%D8%A5%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A3%D9%88%D8%B3%D8%A8%D9%88%D8%B1%D9%86_%D9%88%D9%8A%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%86" title="إدوارد أوسبورن ويلسون">إدوارد أوسبورن ويلسون</a> من <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A9_%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="جامعة هارفارد">جامعة هارفارد</a>، أن تدمير الإنسان <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="محيط حيوي">للمحيط الحيوي</a> على الكرة الأرضية قد ينتهي بانقراض نصف سائر الأصناف الحية خلال المائة عام القادمة،<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>23<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ولا يزال مدى الانقراض الحالي موضع بحث وجدال وحساب من علماء الأحياء.<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">&#91;</span>24<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">&#91;</span>25<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">&#91;</span>26<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg/270px-F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg" decoding="async" width="270" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg/405px-F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg/540px-F5_tornado_Elie_Manitoba_2007.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a><figcaption>عاصفة <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%82%D8%A9" title="السحابة الخارقة">السحابة الخارقة</a> قرب مدينة <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7" title="مانيتوبا">مانيتوبا</a> الكندية، وهي <a href="/wiki/%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D9%81%D8%A9_%D8%B1%D8%B9%D8%AF%D9%8A%D8%A9" title="عاصفة رعدية">عاصفة رعدية</a> يتوسّطها إعصار.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="الغلاف_الجوي_والمناخ_والطقس"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.BA.D9.84.D8.A7.D9.81_.D8.A7.D9.84.D8.AC.D9.88.D9.8A_.D9.88.D8.A7.D9.84.D9.85.D9.86.D8.A7.D8.AE_.D9.88.D8.A7.D9.84.D8.B7.D9.82.D8.B3"></span>الغلاف الجوي والمناخ والطقس</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=4" title="عدل القسم: الغلاف الجوي والمناخ والطقس"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Galunggung.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Galunggung.jpg/270px-Galunggung.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Galunggung.jpg/405px-Galunggung.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Galunggung.jpg/540px-Galunggung.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="667" /></a><figcaption>ضربات البرق أثناء أحد ثورات بركان <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%86%D8%AC" title="جالونجونج">جالونجونج</a> في إندونيسيا عام 1982.</figcaption></figure> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف الأرض الجوي">غلاف الأرض الجوي</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="مناخ">مناخ</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%B7%D9%82%D8%B3" title="طقس">طقس</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="تغير المناخ">تغير المناخ</a></div> <p>يعتبر الغلاف الجوي للأرض عاملاً رئيسياً في الحفاظ على <a class="mw-selflink-fragment" href="#أنظمة_بيئية">النظام البيئي</a> الطبيعي، وهو أقرب إلى طبقة رقيقةٍ من <a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%B2" title="غاز">الغازات</a> المحيطة بالأرض وتُثبّته في مكانه <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="جاذبية">قوة الجاذبية</a>. يتكون <a href="/wiki/%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%A1" title="هواء">الهواء</a> الجاف بنسبة ثمانية وسبعين بالمائة من <a href="/wiki/%D9%86%D9%8A%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="نيتروجين">النيتروجين</a> وواحد وعشرين بالمائة من <a href="/wiki/%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="أكسجين">الأكسجين</a> وواحد بالمائة من <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%BA%D9%88%D9%86" title="آرغون">الأرجون</a> <a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%B2_%D9%86%D8%A8%D9%8A%D9%84" title="غاز نبيل">وغازات خاملة</a> (نبيلة) أخرى مثل <a href="/wiki/%D8%AB%D9%86%D8%A7%D8%A6%D9%8A_%D8%A3%D9%83%D8%B3%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B1%D8%A8%D9%88%D9%86" title="ثنائي أكسيد الكربون">ثاني أكسيد الكربون</a> وغيره، كم ايحتوي كمية متغيرة من <a href="/wiki/%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1" title="بخار الماء">بخار الماء</a>. ويتناقص <a href="/wiki/%D8%B6%D8%BA%D8%B7_%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="ضغط جوي">الضغط الجوي</a> <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9_(%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D9%8A%D8%A7%D8%AA)" title="نسبة (رياضيات)">بتناسب عكسي</a> مع الارتفاع فوق سطح البحر، وارتفاعه حوالي ثمانية كيلومترات يقلّ بعدها الضغط الجوي بالتناسب مع <i><a href="/wiki/%D9%87_(%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B6%D9%8A%D8%A7%D8%AA)" title="ه (رياضيات)">عدد أويلر</a></i>.<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">&#91;</span>27<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">&#91;</span>28<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%82%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B2%D9%88%D9%86" title="طبقة الأوزون">ولطبقة الأوزون</a> في الغلاف الجوي للأرض دور مهم في حجب شطرٍ <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B4%D8%B9%D8%A9_%D9%81%D9%88%D9%82_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%86%D9%81%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D8%A9" title="الأشعة فوق البنفسجية">منالأشعة فوق البنفسجية</a> (<a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A9" title="اللغة الإنجليزية">بالإنجليزية</a>: <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">UV</span>)‏ التي تصل إلى سطح الأرض، إذ يتدمّر <a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D8%B6_%D9%86%D9%88%D9%88%D9%8A_%D8%B1%D9%8A%D8%A8%D9%88%D8%B2%D9%8A_%D9%85%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B5_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="حمض نووي ريبوزي منقوص الأكسجين">الحمض النووي</a> للكائنات الحية بسهولة عند تعرّضه لهذه الأشعة؛ ولهذا فإن طبقة الأوزون لها قيمة أساسية في الحفاظ على الحياة. ويحفظُ الغلاف الجوي أيضًا الحرارة فيقلّل من تقلباتها، وهو ما يساهم في توازن الحرارة على الأرض. </p><p>ولا يتأثر الطقس على كوكب الأرض -تقريباً- إلا <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="تروبوسفير">بالتروبوسفير</a>، وهي الطبقة الدنيا من الغلاف الجوي، إذ إن فيها نظاماً <a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84_(%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1)" title="حمل (فيزياء)">للحمل الحراري</a> يعمل على إعادة توزيع الحرارة بأنحاء الكوكب.<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">&#91;</span>29<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وتعد <a href="/wiki/%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7%D9%8A" title="تيار محيطي">التيارات المحيطية</a> عاملاً مهماً آخر في تحديد حالة المناخ وخصوصًا <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="دورة حرارية ملحية">الدورة الحرارية الملحية</a> التي تقعُ تحت الماء، فهي تنقلُ الحرارة من المحيطات المدارية إلى المناطق القطبية، وتساعد هذه التيارات في التخفيف من اختلافات الحرارة بين فصلي الشتاء والصيف في الأقاليم المعتدلة. فضلاً عن ذلك، ستغدو المناطق الاستوائية أكثر حرارة والمناطق القطبية أكثر برودة لولا دور التيارات المحيطية والغلاف الجويّ. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg/270px-Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg" decoding="async" width="270" height="179" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg/405px-Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg/540px-Hurricane_Isabel_from_ISS.jpg 2x" data-file-width="3032" data-file-height="2007" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1_%D8%A5%D9%8A%D8%B2%D8%A7%D8%A8%D9%8A%D9%84" title="إعصار إيزابيل">إعصار إيزابيل</a> الشهير في سنة 2003 الذي سبَّب دماراً هائلاً في شرق <a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="أمريكا الشمالية">أمريكا الشمالية</a> والبحر الكاريبي، وهو <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="إعصار استوائي">إعصار استوائي</a> تتوسَّطهُ (في الصورة) <a href="/wiki/%D8%B9%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1" title="عين الإعصار">عين الإعصار</a> والسحب المحيطة بها. التقطت هذه الصورة من <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%B7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="محطة الفضاء الدولية">محطة الفضاء الدولية</a>.</figcaption></figure> <p>ويمكن أن تكون للطقس جوانب مفيدة وأخرى ضارة. فبعض نواتج الطقس تجمعُ كميات هائلةً من الطاقة وتُخلِّف دماراً عظيماً، ومنها <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1_%D9%82%D9%85%D8%B9%D9%8A" title="إعصار قمعي">الأعاصير القمعية</a> <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="إعصار استوائي">والأعاصير الاستوائية</a> <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%B1" title="إعصار">والحلزونية</a> <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B9%D8%AF" title="رعد">والرعد</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%82" title="برق">والبرق</a>. ويعتمد وجود الحياة النباتية على سطح الأرض على تغيّرات الطقس الموسمية، فيمكن أن تتسبب التغيرات المفاجئة التي تستمر لسنوات قليلة بتداعيات كبيرة على النبات والحيوان وسائر الكائنات الحيّة، وذلك لأهمية الطقس في صنع غذاء هذه الكائنات. </p><p>ويعد مناخ الكوكب مقياساً للاختلافات طويلة الأمد في حالة الطقس، ومن العوامل العديدة المعروفة بقدرتها على <a href="/wiki/%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="تغير المناخ">تغيير المناخ</a>: تيارات المحيط <a href="/wiki/%D9%88%D8%B6%D8%A7%D8%A1%D8%A9" class="mw-redirect" title="وضاءة">وارتداد أشعة الشمس</a> عن سطح الأرض <a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D9%81%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="غازات دفيئة">والغازات الدفيئة</a> والتباين في سطوع <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3" title="الشمس">الشمس</a> واختلاف <a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1" title="مدار">مدار</a> الكوكب. ومن المعروف وفقًا للتسجيلات التاريخية أن الأرض تعرضت لتغيرات مناخية عنيفة في العصور الماضية، مثل <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A" title="عصر جليدي">العصور الجليدية</a>. </p><p>ويتوقف مناخ أي منطقة على عدد من العوامل؛ خاصة <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B1%D8%B6_(%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7)" title="عرض (جغرافيا)">خط العرض</a> الذي تقعُ عليه. وتجتمعُ خطوط المتقاربة مناخياً بأقاليم أو مناطق مناخية أوسع، والمناطق المناخية على الأرض كثيرةٌ وتتراوحُ من <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="مناخ استوائي">المناخ الاستوائي</a> عند <a href="/wiki/%D8%AE%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A1" title="خط الاستواء">خط الاستواء</a> إلى <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE_%D9%82%D8%B7%D8%A8%D9%8A" title="مناخ قطبي">المناخ القطبي</a> عند القطبين <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B7%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="القطب الشمالي">الشمالي</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B7%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A" title="القطب الجنوبي">والجنوبي</a>. ويتأثر المناخ أيضاً <a href="/wiki/%D9%81%D8%B5%D9%88%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9" title="فصول السنة">بالفصول الأربعة</a> الناتجة عن <a href="/wiki/%D9%85%D9%8A%D9%84_%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%D9%8A" title="ميل محوري">ميل</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%B3%D9%85_%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A" title="مجسم دوراني">محور</a> دوران <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a> نسبةً <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%89_%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%8A" title="مستوى مداري">لمستواها المداري</a>، فبسبب هذا الميل تتغيَّر زاوية سقوط أشعة الشمس على سطح الأرض بين الفصل والشتاء، فتكون أقرب للعمودية في الصيف فتمرّ الكثير من الأشعة من الغلاف الجوي إلى سطح الأرض، ومائلة في الشتاء فيحجبُ الغلاف الجوي قسماً أكبر منها، ودائماً ما تتعاكسُ الفصول في نصفي الكرة <a href="/wiki/%D9%86%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="نصف الأرض الشمالي">الشمالي</a> <a href="/wiki/%D9%86%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A" title="نصف الأرض الجنوبي">والجنوبي</a>، ففي صيف أحدهما يكون شتاء الآخر. </p><p>يخضع المناخ إلى ما يُسمَّى <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%81%D9%88%D8%B6%D9%89_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="نظرية فوضى الكون">نظرية الفوضى</a>، أي أن من السهل أن يتأثر بتغييرات بسيطة في <a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="بيئة طبيعية">البيئة</a>، ولذلك يصعبُ <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%82%D8%B9_%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="توقع جوي">التنبؤ بحالة الطقس</a> بدقة لفترةٍ تزيد عن أيام معدودات.<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">&#91;</span>30<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> <a href="/wiki/%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="تغير المناخ">ويتغيّر مناخ الأرض</a> من ناحيتين حالياً: الأولى هي ارتفاع درجة الحرارة المتوسّطة بسبب <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%8A" title="الاحتباس الحراري">الاحتباس الحراري</a>، والثانية تقلّب الأحوال المناخية إقليمياً بتطرّف غير معهود.<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">&#91;</span>31<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="الحياة"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.AD.D9.8A.D8.A7.D8.A9"></span>الحياة</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=5" title="عدل القسم: الحياة"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table id="Container" role="presentation" class="nomobile toccolours searchaux" style="text-align:left;padding:0 0.5em;border-style:solid;float:left;clear:left;margin:0.3em 1.4em 0.8em 0;overflow:hidden;min-width:29.95em"><tbody><tr><td colspan="3" id="Title" style="padding:1em 1em 0 1em"><div style="background-color:#77bb77;padding:0 0.2em 0 0.2em;font-weight:bold;text-align:center"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التسلسل الزمني للتاريخ التطوري للحياة"><span style="color:white">خط زمن الحياة</span></a></div></td></tr><tr><td colspan="3" id="Navbox" style="padding:0;margin:0 1em 0 0;text-align:right"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67666671" /><div class="navbar plainlinks hlist"><span>هذا الصندوق: </span><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="قالب:جدول زمني للحياة"><span title="عرض هذا القالب">اعرض</span></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="نقاش القالب:جدول زمني للحياة"><span title="ناقش هذا القالب">ناقش</span></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9&amp;action=edit"><span title="عدل هذا القالب">عدل</span></a></li></ul></div></td></tr><tr style="vertical-align:top"><td id="Scale" style="padding:0;margin:0.7em 0 0.7em 0;width:4.2em;position:relative;float:left;font-size:100%;height:50em;border-right:1px solid #242020"><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:49.56em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;4500&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:48.18em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:46.81em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:45.43em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:44.05em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;4000&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:42.68em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:41.30em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:39.92em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:38.55em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;3500&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:37.17em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:35.79em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:34.42em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:33.04em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;3000&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:31.66em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:30.29em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:28.91em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:27.53em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;2500&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:26.16em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:24.78em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:23.40em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:22.03em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;2000&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:20.65em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:19.27em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:17.90em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:16.52em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;1500&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:15.14em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:13.77em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:12.39em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:11.01em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;1000&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:9.64em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:8.26em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:6.88em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:5.51em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;&#8722;500&#160;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:4.13em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:2.75em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:1.38em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8211;</span></div><div style="float:left;position:absolute;right:-1px;top:0.00em;transform:translateY(-50%)"><span style="font-size:90%">&#8212;0&#160;</span></div></td><td id="Timeline" class="toccolours notheme" style="padding:0px;margin:0.7em 0 0.7em 0;position:relative;font-size:100%;width:13em;height:50em;float:left;border:none"><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#e5cc7f;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:50.000em;left:0.910em;width:12.090em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-25.000em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#aebfd1;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:44.053em;height:4.537em;left:1.040em;width:11.960em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.269em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="أصل الماء على الأرض">الماء</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#aebfd1;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:44.053em;left:1.040em;width:0.130em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-22.026em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3d9ff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:38.546em;height:5.507em;left:1.170em;width:11.830em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.753em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="كائن وحيد الخلية">حياة<br />أحادية الخلية</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3d9ff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:38.546em;left:1.170em;width:0.260em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-19.273em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#99ffff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:23.128em;height:15.419em;left:1.430em;width:11.570em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-7.709em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%B9%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%B6%D9%88%D8%A6%D9%8A" title="تطور عملية التركيب الضوئي">التركيب الضوئي</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#99ffff;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:23.128em;left:1.430em;width:0.260em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-11.564em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3ffea;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:17.621em;height:5.507em;left:1.690em;width:11.310em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.753em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D9%89" title="حقيقيات النوى">حقيقيات النوى</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#b3ffea;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:17.621em;left:1.690em;width:0.260em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-8.811em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ccffe7;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:5.958em;height:11.663em;left:1.950em;width:11.050em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-5.831em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%A7" class="mw-redirect" title="متعددة الخلايا">حياة<br />متعددة الخلايا</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ccffe7;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:5.958em;left:1.950em;width:0.260em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.979em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#77dd00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:1.982em;height:7.379em;left:2.210em;width:1.170em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-3.689em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#77dd00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:1.982em;left:2.210em;width:0.260em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.991em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ccbbaa;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:2.203em;height:3.756em;left:3.380em;width:9.620em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0.5em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-1.878em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AE%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="رخويات">رخويات</a> <a href="/wiki/%D9%85%D9%81%D8%B5%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AC%D9%84" title="مفصليات الأرجل">مفصلية</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ffff00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:1.982em;left:2.470em;width:3.510em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:-0.53em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.991em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B0%D9%88%D8%B1" title="كاسيات البذور">الأزهار</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#e6b880;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.721em;height:2.583em;left:3.380em;width:5.070em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0.5em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-1.291em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%B5%D9%88%D8%B1" title="ديناصور">الديناصورات</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ffcc00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:2.203em;left:8.580em;width:4.420em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-1.101em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ffcc00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.606em;height:1.597em;left:8.450em;width:4.290em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0.15em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.798em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%AB%D8%AF%D9%8A%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="ثدييات">الثدييات</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#e6b880;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:1.333em;left:5.980em;width:2.600em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:-0.225em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.666em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D8%A6%D8%B1" title="طائر">الطيور</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ffbbbb;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:0.606em;left:8.710em;width:4.030em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0.1em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:90%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-0.303em;transform:translateY(-50%);z-index:5"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="رئيسيات">الرئيسيات</a></div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#993c00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:44.053em;height:5.947em;left:0.000em;width:0.910em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:100%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.974em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#936a00;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:27.533em;height:16.520em;left:0.000em;width:0.910em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:100%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-8.260em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#f1c309;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:5.958em;height:21.575em;left:0.000em;width:0.910em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;font-size:100%;vertical-align:middle;display:block;bottom:-10.787em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#c1e0c1;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:5.958em;left:0.000em;width:0.910em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-2.979em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ccbbaa;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:8.260em;left:12.714em;width:0.286em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-4.130em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div><div class="notheme" style="font-size:100%;background-color:#ccbbaa;border-style:none none;position:absolute;text-align:center;margin:0;padding:0;top:0.000em;height:2.203em;left:12.714em;width:0.286em"><div style="font-size:100%;position:relative;top:0em;left:0em"><div class="notheme" style="position:relative;text-align:center;vertical-align:middle;display:block;bottom:-1.101em;transform:translateY(-50%);z-index:5">&#160;</div></div></div></td><td id="Annotations" style="padding:0;margin:0.7em 0 0.7em 0;float:right;position:relative;width:11.05em;height:50em"><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:50.000em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D8%B1_%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="عمر كوكب الأرض">تكون الأرض</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:48.568em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="أصل الماء على الأرض">الماء القديم</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:47.907em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%81_%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84_%D8%A3%D8%AE%D9%8A%D8%B1" title="سلف شامل أخير">سلف شامل أخير</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:44.053em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A3%D9%82%D8%AF%D9%85_%D8%A3%D8%B4%D9%83%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%88%D9%81%D8%A9" title="أقدم أشكال الحياة المعروفة">الأحافير القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:42.952em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D9%82%D8%B5%D9%81_%D8%B4%D8%AF%D9%8A%D8%AF_%D9%85%D8%AA%D8%A3%D8%AE%D8%B1" title="قصف شديد متأخر">قصف شديد متأخر</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:38.546em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="التاريخ الجيولوجي للأكسجين">الأكسجين القديم</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:31.278em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/w/index.php?title=%D8%BA%D9%85%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A_%D8%A8%D9%88%D9%86%D8%BA%D9%88%D9%84%D8%A7&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="غمر جليدي بونغولا (الصفحة غير موجودة)">غمر جليدي بونغولا</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:25.330em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%B1" title="حدث الأكسدة الكبير">أكسجين الغلاف الجوي</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:24.780em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%BA%D9%85%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%8A%D9%88%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%8A" title="غمر جليدي الهيوروني">غمر جليدي الهيوروني</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:22.026em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%AB%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A" title="تطور التكاثر الجنسي">التكاثر الجنسي</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:17.621em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%81%D9%8A%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="حيويات فرانسفيلية"> حياة متعددة الخلايا القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:16.520em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="تطور الفطريات">الفطريات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:9.361em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.25em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D8%AA" title="التاريخ التطوري للنباتات">النباتات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:8.260em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.4em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التاريخ التطوري للحياة">الحيوانات القديمة</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:7.489em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="العصر البارد">العصر البارد</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:6.993em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A5%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="حيويات إدياكارية">الحيويات الإدياكارية</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:5.958em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.15em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%8A" title="الانفجار الكمبري">الانفجار الكمبري</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:4.956em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.1em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%BA%D9%85%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%8A%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%8A" title="غمر جليدي الهيرنانتي">غمر جليدي الأنديز</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:4.075em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.1em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B0%D9%88%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A8%D8%B9" title="ذوات الأربع">رباعيات الأطراف البدائية</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:3.304em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.2em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A" title="عصر كارو الجليدي">عصر كارو الجليدي</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:0.275em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:0.3em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B4%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A3%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%87%D9%87%D8%A7" title="بشرانيات وأشباهها">القرد القديم</a> / <a href="/wiki/%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="إنسان">الإنسان</a></div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><table role="presentation" style="position:absolute;z-index:15;top:0.018em;left:0em;transform:translateY(-50%);padding:0;margin:0;font-size:100%"><tbody><tr><td style="padding:0;text-align:left;vertical-align:middle"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;top:-0.4em"><div style="z-index:10;font-size:90%;color:var( --color-base, #000);display:block;line-height:105%;bottom:0"><a href="/wiki/%D8%BA%D9%85%D8%B1_%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B9%D9%8A" title="غمر جليدي الرباعي">العصر الجليدي الرباعي</a>*</div></div></td><td style="padding:0;text-align:right;vertical-align:middle"><span style="color:var( --color-base, #000)">&#8592;</span></td></tr></tbody></table><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:0.000em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:-0.65em;left:-19.4em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:100%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><a href="/wiki/%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D8%B1" title="دهر البشائر">البشائر</a></div></div></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:16.520em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:-0.65em;left:-19.4em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:100%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><a href="/wiki/%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9" title="دهر الطلائع">الطلائع</a></div></div></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:33.040em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:-0.65em;left:-19.4em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:100%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AD%D9%8A%D9%82" title="الدهر السحيق"><span style="color:white">السحيق</span></a></div></div></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:44.053em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:-0.65em;left:-19.4em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:100%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%87%D9%86%D9%85%D9%8A" title="الدهر الجهنمي"><span style="color:white">الجهنمي</span></a></div></div></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto;font-size:100%;position:absolute;text-align:center;margin-top:2.203em"><div class="annot-nudge" style="font-size:100%;float:left;position:relative;text-align:left;top:-0.65em;left:-17em;width:8.8em"><div style="position:relative;width:auto;z-index:10;font-size:100%;color:var( --color-base, #000);vertical-align:middle;line-height:105%;bottom:0"><div style="transform: rotate(270deg);"><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">النباتات</a></div></div></div></div></td></tr><tr><td id="Caption" colspan="3" style="padding:0;margin:0 0.2em 0.7em 0.2em"><div id="Caption" class="toccolours" style="margin:0 0.5em;border-style:none;clear:both;text-align:center;width:26.8em"><div style="float:left;font-size:85%;">(<a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86_%D8%B3%D9%86%D8%A9" class="mw-redirect" title="مليون سنة">مليون سنة مضت</a>)</div><div style="float:right;font-size:95%;">*<i><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%BA%D9%85%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%AF%D9%8A&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="التسلسل الزمني للغمر الجليدي (الصفحة غير موجودة)">عصور جليدية</a></i></div></div></td></tr></tbody></table> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="حياة">حياة</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="محيط حيوي">محيط حيوي</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg/220px-Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg/330px-Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg/440px-Female_mallard_nest_-_natures_pics_edit2.jpg 2x" data-file-width="1440" data-file-height="960" /></a><figcaption>أنثى البط البري مع صغارها - يعتبر التكاثر أمرًا حتميًا لاستمرارية الحياة فوق سطح كوكب الأرض.</figcaption></figure> <p>ليس هناك اتّفاق عالمي على تعريف الحياة، على أن معظم العلماء يتفقون في أن الكائنات الحيّة لها سمات مميّزة أهمّها <a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D8%AD%D9%8A" title="كائن حي">التنظيم</a> <a href="/wiki/%D8%A3%D9%8A%D8%B6" title="أيض">والتمثيل الغذائي</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B3%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="انقسام الخلية">والنمو</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D9%83%D9%8A%D9%81" title="تكيف">والتكيف</a> مع البيئة والاستجابة إلى <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D9%87_(%D8%B9%D9%84%D9%85_%D9%88%D8%B8%D8%A7%D8%A6%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B9%D8%B6%D8%A7%D8%A1)" title="منبه (علم وظائف الأعضاء)">المنبّهات</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%AB%D8%B1" title="تكاثر">والتكاثر</a>.<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">&#91;</span>32<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ومن الممكن تعريف الحياة كذلك بأنها الحالة التي تميز شتّى <a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D8%AD%D9%8A" title="كائن حي">الكائنات الحية</a>. </p><p>وللكائنات الحية على سطح الأرض (من <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">النباتات</a> <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حيوان">والحيوانات</a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1" title="فطر">والفطريات</a> <a href="/wiki/%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="طلائعيات">والطلائعيات</a> <a href="/wiki/%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D9%82" title="عتائق">والعتائق</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D9%83%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="بكتيريا">والبكتيريا</a>) خصائص مشتركة أهمّها تكونها من خلايا ودخول الكربون والماء في معظم تركيبها واتصافها بتنظيم معقد وتمثيلها للغذاء (أي حرقه، وهو الأيض) وقدرتها على النمو واستجابتها للمثيرات وقدرتها على التكاثر لاستمرارية الحياة. ويعتبر عادً كل كائنٍ له هذه الخصائص شكلاً من أشكال الحياة، على أنه ليس من الضروري أن تجتمع فيه الصّفات كلّها لينال صفة الحياة. وربما تعتبر <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D8%B5%D8%B7%D9%86%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="حياة اصطناعية">الحياة الاصطناعية</a> التي تصنعها يد الإنسان نوعًا من أنواع الحياة. </p><p>يطلق الباحثون اصطلاح <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="محيط حيوي">المحيط الحيوي</a> على القسم الآهل بالحياة من قشرة كوكب الأرض والذي تؤثّر فيه أو تغيّر صورته العمليات الحيوية، وهو يشمل بذلك الهواء واليابسة والمسطحات المائية والصخور والغلاف الجوي. ومن زاوية بعيدة تضعُها <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9_%D8%BA%D8%A7%D9%8A%D8%A7" title="فرضية غايا">فرضية غايا</a> الجيوفيسيولوجية، والتي تدرسُ التفاعلات بين الكائنات الحية الموجودة على سطح الأرض بعتبار أن الأرض نفسها عبارة عن كائن حي، يعتبر المحيط الحيوي نظاماً بيئياً عالمياً يشمل كافَّة الكائنات الحية والعلاقات بينها وتآثرها مع <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AE%D8%B1%D9%8A" title="غلاف الأرض الصخري">غلاف الأرض الصخري</a> (الصخور) <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="غلاف الأرض المائي">وغلاف الأرض المائي</a> (الماء) والغلاف الجوي (الهواء). يحتوي كوكب الأرض الآن ما يزيد عن 75 مليار طن (ما يعادل مائة وخمسين <i>تريليون</i> رطل أو حوالي 6.8 × 10<sup>13</sup> كيلوغرام) من <a href="/wiki/%D9%83%D8%AA%D9%84%D8%A9_%D8%A8%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A9_(%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9)" title="كتلة بيولوجية (علم البيئة)">الكتلة الحيوية</a>، والمقصود به وزن كافّة المخلوقات الحية على الأرض.<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">&#91;</span>33<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>وتتكون تسعة أعشار الكتلة الحيوية على سطح الأرض من النباتات، وهي مصدر الغذاء الأساسي للحيوانات.<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">&#91;</span>34<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وقد اكتشف العلماء ووثّقوا حتى الوقت الحاضر ما يزيد عن مليونَي نوع من النباتات والحيوانات،<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">&#91;</span>35<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> إلا أن العدد الفعلي <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B9_(%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81)" title="نوع (تصنيف)">لأنواع</a> الكائنات الحية على الأرض يُقدَّر بما بين عدّة ملايين إلى أكثر من 50 مليون نوع.<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">&#91;</span>36<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">&#91;</span>37<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">&#91;</span>38<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">&#91;</span>39<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-Science_Daily_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Science_Daily-40"><span class="cite-bracket">&#91;</span>40<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-Science_Daily_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-Science_Daily-40"><span class="cite-bracket">&#91;</span>40<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ومن المعتقد أن عدد الأنواع الحيّة على الأرض يتجدّد باستمرار، إذ تنقرضُ بعضها وتظهرُ مكانها أخرى طول الوقت،<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">&#91;</span>41<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">&#91;</span>42<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> إلا أن العدد الإجمالي للأنواع الحية في تناقصٍ سريعٍ حالياً بسبب نشاطات الإنسان.<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite-bracket">&#91;</span>43<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">&#91;</span>44<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">&#91;</span>45<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="نظرية_التطور"><span id=".D9.86.D8.B8.D8.B1.D9.8A.D8.A9_.D8.A7.D9.84.D8.AA.D8.B7.D9.88.D8.B1"></span>نظرية التطور</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=6" title="عدل القسم: نظرية التطور"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالة الرئيسة: <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1" class="mw-redirect" title="نظرية التطور">نظرية التطور</a></div> <p>لا توجد حياة معروفة (حسب تعريفها الحالي) خارج كوكب الأرض. ولم يكشف العلم الكثير حتى الآن عن <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="أصل الحياة">أصل الحياة</a> على الأرض،<sup id="cite_ref-Origin1_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-Origin1-46"><span class="cite-bracket">&#91;</span>46<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-Origin2_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-Origin2-47"><span class="cite-bracket">&#91;</span>47<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-RavenJohnson2002_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-RavenJohnson2002-48"><span class="cite-bracket">&#91;</span>48<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> على أن من المعلوم أنها بدأت قبل ما بين 3.9 إلى 3.5 مليار عام أثناء <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%87%D9%86%D9%85%D9%8A" title="الدهر الجهنمي">الدهر الجهنمي</a> أو <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%87%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AD%D9%8A%D9%82" title="الدهر السحيق">الدهر السحيق</a>، حين كان كوكب الأرض في طوره البدائي وحين سادت عليه بيئة مختلفة تمامًا عن بيئته المعاصرة.<sup id="cite_ref-Line_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-Line-49"><span class="cite-bracket">&#91;</span>49<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وكانت أشكال الحياة حينئذٍ بسيطة، وانحصرت سماتها الحيوية الأساسية بالتوالد الذاتي وتوريث صفاتها لذريّتها. ومنذ ظهور الحياة على كوكب الأرض بأدت <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1" title="التطور">عملية التطور</a> نتيجةً <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B5%D8%B7%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="اصطفاء طبيعي">للاصطفاء الطبيعي</a>، وانبثقت عن التطور أصناف شتّى من الكائنات الحية، بينما انقرضت الأجناس التي لم تستطع التكيف مع بيئتها المتغيرة أو الصمود في منافستها مع الكائنات الأخرى، إلا أن آثار هذه الكائنات العتيقة ما زالت محفوظةً في السجل <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AB%D8%A9" title="مستحاثة">الأحفوري</a>. ويمكن من الأحافير المكتشفة والدلائل المستنبطة من <a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D8%B6_%D9%86%D9%88%D9%88%D9%8A_%D8%B1%D9%8A%D8%A8%D9%88%D8%B2%D9%8A_%D9%85%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B5_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="حمض نووي ريبوزي منقوص الأكسجين">الحمض النووي</a> اقتفاء صلة كلّ نوع حيّ على الأرض مع أسلافه وصولاً إلى أول الأصناف البدائية للحياة.<sup id="cite_ref-Line_49-1" class="reference"><a href="#cite_note-Line-49"><span class="cite-bracket">&#91;</span>49<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>طورَّت الحلايا النباتية البدائية قدرةً على <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A8_%D8%B6%D9%88%D8%A6%D9%8A" title="تركيب ضوئي">البناء الضوئي</a> قبل مليارات السنين، فسخَّرت طاقة الشمس لخلق ظروفٍ مناسبة لأشكال الحياة المعقّدة، وتراكم غاز <a href="/wiki/%D8%A3%D9%83%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="أكسجين">الأكسجين</a> الناتج عن هذه العملية في الغلاف الجوي فانبثقت عنهُ <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%82%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B2%D9%88%D9%86" title="طبقة الأوزون">طبقة الأوزون</a>. ومن ثمَّ اندمجت الخلايا الصغيرة في مجموعات خلوية أكبر <a href="/wiki/%D9%86%D8%B4%D9%88%D8%A1_%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%8A%D8%B4%D9%8A" title="نشوء تعايشي">نشأت عنها كائنات معقّدة</a> يقالُ لها <a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D9%89" title="حقيقيات النوى">حقيقيات النوى</a>،<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">&#91;</span>50<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وقد تخصَّصت مع الوقت أقسامٌ من هذه الخلايا الحيّة في فنشأت الكائنات الحقيقية متعدّدة الخلايا، وبفضل امتصاص طبق الأوزون <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B4%D8%B9%D8%A9_%D9%81%D9%88%D9%82_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%86%D9%81%D8%B3%D8%AC%D9%8A%D8%A9" title="الأشعة فوق البنفسجية">للأشعة فوق البنفسجية</a> الضارة ازدهرت الحياة على الأرض. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="الميكروبات"><span id=".D8.A7.D9.84.D9.85.D9.8A.D9.83.D8.B1.D9.88.D8.A8.D8.A7.D8.AA"></span>الميكروبات</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=7" title="عدل القسم: الميكروبات"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالة الرئيسة: <a href="/wiki/%D9%85%D9%8A%D9%83%D8%B1%D9%88%D8%A8" title="ميكروب">ميكروب</a></div> <p>كانت الميكروبات (أو الكائنات المجهرية) أولى أشكال الحياة على الأرض، وظلت الحياة الوحيدة لنحو ثلاثة مليارات سنة، فظهرت بعدها أولى الكائنات متعددة الخلايا. والميكروبات هي كائنات حية وحيدة الخلية أصغر حجماً من أن تراها العين البشرية،<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">&#91;</span>51<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ومن أصنافها <a href="/wiki/%D8%A8%D9%83%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="بكتيريا">البكتيريا</a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1" title="فطر">والفطريات</a> <a href="/wiki/%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D9%82" title="عتائق">والعتائق</a> <a href="/wiki/%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="طلائعيات">والطلائعيات</a>. </p><p>تعيشُ هذه الأشكال من الحياة في كل مكان على سطح الأرض تقريباً طالما أن فيه ماء سائلاً، أي أنها تعيشُ كذلك في باطن الأرض.<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وعملية تكاثر الميكروبات سريعة وغزيرة، وتجتمعُ فيها صفتان مهمّتان هما معدّل تغيرها السريع <a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D9%82%D9%8A" title="نقل الجينات الأفقي">ونقلها الأفقي للجينات</a> (وهو العملية التي يمكن عن طريقها أن تحتوي إحدى الكائنات الحية مادة جينية تخصّ كائناً آخر دون أن يكون من سلالتها)،<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">&#91;</span>53<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وبفضل هاتين الصفتين تتميَّز الميكروبات بتكيف عالٍ وقدرة على البقاء في البيئات الجديدة، ومنها <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A" title="فضاء خارجي">الفضاء الخارجي</a>.<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">&#91;</span>54<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> والميكروبات من العناصر الأساسية في نظام الأرض البيئي، على أن بعضها <a href="/wiki/%D9%85%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B6" title="ممراض">مسببة للأمراض</a> ومن الممكن أن تهدّد صحة الكائنات الحية الأخرى. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="النباتات_والحيوانات"><span id=".D8.A7.D9.84.D9.86.D8.A8.D8.A7.D8.AA.D8.A7.D8.AA_.D9.88.D8.A7.D9.84.D8.AD.D9.8A.D9.88.D8.A7.D9.86.D8.A7.D8.AA"></span>النباتات والحيوانات</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=8" title="عدل القسم: النباتات والحيوانات"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">نبات</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حيوان">حيوان</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="علم الأحياء">علم الأحياء</a></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Farming_near_Klingerstown,_Pennsylvania.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg/270px-Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg" decoding="async" width="270" height="178" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg/405px-Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg/540px-Farming_near_Klingerstown%2C_Pennsylvania.jpg 2x" data-file-width="3223" data-file-height="2119" /></a><figcaption>التقاء بين بيئتين إحداهما "طبيعية" والأخرى من صنع الإنسان.</figcaption></figure> <p>ليس من المستطاع الفصل قطعياً بين النباتات والحيوانات، وذلك لأن بعض أصناف الحياة قد التي لا تنتمي لأيهما أو قد تنتمي لكليهما. وقسَّم <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B1%D8%B3%D8%B7%D9%88" title="أرسطو">أرسطو</a> منذ آلاف السنين كل الكائنات الحية إلى نباتات (وهي ما لا يتحرّك عموماً) والحيوانات، وأما النظام الذي وضعه <a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%84%D9%88%D8%B3_%D9%84%D9%8A%D9%86%D9%8A%D9%88%D8%B3" title="كارولوس لينيوس">كارولوس لينيوس</a> قبل مئات السنين فقد صنَّف هاتين الفئتين في <a href="/wiki/%D9%85%D9%85%D9%84%D9%83%D8%A9_(%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81)" title="مملكة (تصنيف)">المملكتين</a> <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">النباتية</a> <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حيوان">والحيوانية</a>. ولكن التطورات اللاحقة أظهرت أن النباتات (بحسب تعريفها الأول) شملت مجموعات من الكائنات التي لا ترتبطُها صلة وثيقة، ولذا رُحِّلت <a href="/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1" title="فطر">الفطريات</a> وغيرها من <a href="/wiki/%D8%B7%D8%AD%D9%84%D8%A8" class="mw-redirect" title="طحلب">الطحالب</a> إلى ممالك جديدة، على أن الفطريات والطحالب لا تزال تعتبر أصنافاً من النباتات في مواضع معيّنة. وأحيانًا ما توضع البكتيريا تحت المملكة النباتية،<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">&#91;</span>55<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">&#91;</span>56<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وأحياناً تستخدم بعض التصنيفات مصطلحين منفصلين هما <i>الحياة النباتية البكتيرية</i> و<i>الحياة النباتية العادية</i>. </p><p>وتُصنَّف النباتات إلى فئاتٍ بطرق كثيرة بحسب الهدف المقصود من دراستها، من أشهر هذه الطرق تقسيمها بحسب الإقليم الذي تكثرُ فيه، ويفتخر الناس في العديد من المناطق والدول بشكل كبير بالأنواع النباتية الفريدة التي تتميز بها بلدانهم، وتتنوع النباتات بشدة في العالم كله بسبب الاختلافات في المناخ <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B3" title="تضاريس">والتضاريس</a>. وتنقسم الحياة النباتية الإقليمية بدورها إلى تصنيفات منها <i>النباتات الأصيلة</i> (الموجودة في تلك البيئة سلفاً دون تدخل الإنسان) و<i>النباتات المزروعة</i> و<i>نباتات البساتين</i>، والنوع الأخير من هذه الأنواع يزرعُ ويتلقّى العناية لجماله. وقد جلب المسافرون والمهاجرون (منذ قرون مضت) أنواعاً من النباتات الأصيلة من مناطقهم السابقة إلى المنطقة التي نزحوا إليها، فأصبحت هذه النباتات جزءاً لا يتجزأ من الطبيعية التي جاءت إليها، وهو نوعٌ من <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B9_%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%AF%D9%85" title="نوع مستقدم">استقدام الأنواع الحية</a>. كما خُصِّصَ تصنيف من تصنيفات النباتات تاريخياً ليشمل <i>الحشائش</i>، وعلى الرغم من أن المصطلح لم يتلقَ تفضيلاً بين <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="علم النبات">علماء النبات</a> كونه صنفاً للأنواع «الضارَّة»، فإن من الشائع استخدام كلمة «الحشائش» بسياقات غير علمية، ممَّا يوضح الميل العام للناس وللمجتمعات لتغيير الطبيعة وتشكيلها بما يتواءم مع حاجاتهم. وبالمثل، عادةً ما تتصنيف الحيوانات بطرق منها <i>الحيوانات الأليفة</i> <i>وحيوانات المزرعة</i> <i>والحيوانات البرية</i> <i>والحيوانات المؤذية</i> وغيرها من الأنواع وفقاً لعلاقتها بحياة الإنسان. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Wilderbeest.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Wilderbeest.jpg/270px-Wilderbeest.jpg" decoding="async" width="270" height="178" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Wilderbeest.jpg/405px-Wilderbeest.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Wilderbeest.jpg/540px-Wilderbeest.jpg 2x" data-file-width="3615" data-file-height="2380" /></a><figcaption>البقر الوحشي في <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9_%D9%86%D8%BA%D9%88%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%BA%D9%88%D8%B1%D9%88_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%8A%D8%A9" title="منطقة نغورونغورو المحمية">منطقة نجورونجورو المحمية</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7" title="تنزانيا">بتنزانيا</a>، وتتضح في الصورة النزعة الطبيعية للتجمع؛ وهي إحدى الصور التي تعبر بها الطبيعة عما يطلق عليه أحيانًا غريزة القطيع أو سلوك القطيع.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Sassendalen_1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Sassendalen_1.jpg/270px-Sassendalen_1.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Sassendalen_1.jpg/405px-Sassendalen_1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Sassendalen_1.jpg/540px-Sassendalen_1.jpg 2x" data-file-width="4000" data-file-height="2670" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D8%B1%D9%86%D8%A9" title="رنة">رنّة</a> في <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="سفالبارد">سفالبارد</a> في البراري الطبيعية <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B1%D9%88%D9%8A%D8%AC" title="النرويج">بالنرويج</a>.</figcaption></figure> <p>تتميز <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حيوان">الحيوانات</a> كصنف من أصناف الكائنات الحية بالعديد من الخصائص التي تفرّقها عن غيرها من الكائنات الحية، فهي من <a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D9%89" title="حقيقيات النوى">حقيقيات النوى</a> ومعظمها <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%A7" class="mw-redirect" title="متعددة الخلايا">عديدة الخلايا</a> (باستثناءات منها <a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%B7" title="مواخط">المواخط</a>، وهي مجموعة من الحيوانات الطفيلية المائية)، وهي خصائص تميّز الحيوان عن <a href="/wiki/%D8%A8%D9%83%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="بكتيريا">البكتيريا</a> <a href="/wiki/%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D9%82" title="عتائق">والعتائق</a> ومعظم <a href="/wiki/%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="طلائعيات">الطلائعيات</a>. والحيوانات <a href="/wiki/%D8%BA%D9%8A%D8%B1%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D8%B0%D9%8A%D8%A9" title="غيري التغذية">كائنات غيرية التغذية</a> (أي أنها تعتمد على غيرها في تحصيل الغذاء) وعادةً ما تهضم الطعام داخل جسمها في عضو أو جزءٍ جسدي خاص؛ وهي الخاصية التي تميزها عن <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">النباتات</a> <a href="/wiki/%D8%B7%D8%AD%D9%84%D8%A8" class="mw-redirect" title="طحلب">والطحالب</a>. ويمكن تمييزها عن النباتات والطحالب <a href="/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1" title="فطر">والفطريات</a> لأنها تفتقر <a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%AE%D9%84%D9%88%D9%8A" title="جدار خلوي">للجدران الخلوية</a>. </p><p>للحيوانات أجسام مؤلَّفة من <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%AC_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="نسيج حيوي">أنسجة</a> كثيرة، وهي قاعدةٌ عامّة تستثنى منها <a href="/wiki/%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D8%A9_(%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81)" title="شعبة (تصنيف)">شعبتان</a> (<a href="/wiki/%D8%A5%D8%B3%D9%81%D9%86%D8%AC%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="إسفنجيات">الإسفنجيات</a> <a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="صفيحيات">والصفيحيات</a>). وتحتوي أجسامها <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B6%D9%84%D8%A9" title="عضلة">أنسجة عضلية</a> تنكمشُ لتتيح لها الحركة، <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%B2_%D8%B9%D8%B5%D8%A8%D9%8A" title="جهاز عصبي">وجهاز عصبي</a> يرسل الإشارات ويحلّل معانيها، كما أن لها أيضًا (في الغالب) عضواً <a href="/wiki/%D9%87%D8%B6%D9%85" title="هضم">للهضم</a>، وتتميز الخلايا حقيقة النوى في أجسام كل الحيوانات بأنها محاطة بأنسجة خلويّة مميزة من <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AC%D9%8A%D9%86" title="كولاجين">الكولاجين</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AA%D9%8A%D9%86_%D8%B3%D9%83%D8%B1%D9%8A" title="بروتين سكري">والبروتين السكري</a>، وقد تتكلَّس هذه الأنسجة لتشكيل <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B8%D9%85" title="عظم">العظام</a> <a href="/wiki/%D8%B5%D8%AF%D9%81%D8%A9_%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="صدفة بحرية">والأصداف البحرية</a> والأشواك؛ وكلها أطرٌ تستطيع الخلايا أن تتحرَّك فيها ويعاد تنظيمها أثناء النمو والنضوج، وهو تركيب تشريحي معقّد تحتاجهُ سائر الحيوانات للسير والحركة. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="الأنظمة_البيئية"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.A3.D9.86.D8.B8.D9.85.D8.A9_.D8.A7.D9.84.D8.A8.D9.8A.D8.A6.D9.8A.D8.A9"></span>الأنظمة البيئية</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=9" title="عدل القسم: الأنظمة البيئية"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Loch_Lomond,_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg/250px-Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg" decoding="async" width="250" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg/375px-Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg/500px-Loch_Lomond%2C_looking_south_from_Ben_Lomond.jpg 2x" data-file-width="4076" data-file-height="2293" /></a><figcaption>تعتبر بحيرة <a href="/wiki/%D9%84%D9%88%D8%AE_%D9%84%D9%88%D9%85%D9%88%D9%86%D8%AF" title="لوخ لوموند">لوخ لوموند</a> في <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B3%D9%83%D8%AA%D9%84%D9%86%D8%AF%D8%A7" title="إسكتلندا">إسكتلندا</a> نوعاً من الأنظمة البيئية المعزولة نسبيًا عما حولها، فقد ظلت أسماك هذه البحيرة ثابتة على حالها لفترة طويلة من الزمن.</figcaption></figure> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="علم البيئة">علم البيئة</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A" title="نظام بيئي">نظام بيئي</a></div> <p>تتفاعل كل أشكال الحياة مع البيئة التي تعيش فيها ومع أشكال الحياة الأخرى، وكانت هذه الفكرة في القرن العشرين بمثابة مقدمة لمفهوم <b>الأنظمة البيئية</b>، وهي أنظمة تتألف من العديد من المكونات <a href="/wiki/%D9%85%D9%83%D9%88%D9%86%D8%A7%D8%AA_%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="مكونات أحيائية">الحيوية</a> <a href="/wiki/%D9%85%D9%83%D9%88%D9%86%D8%A7%D8%AA_%D9%84%D8%A7%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="مكونات لاأحيائية">وغير الحيوية</a> التي تؤدي وظائفها في علاقات متبادلة.<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">&#91;</span>57<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وتقوم بنية وتركيب هذه الأنظمة على عوامل بيئية متنوعة ومتداخلة، ويؤدي اختلاف هذه العوامل إلى وجود تطورات دائمة في النظام البيئي، ومن أهم العناصر المكوّنة للنظام البيئي <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%A9" title="تربة">التربة</a> والغلاف الجوي والإشعاع الصادر من الشمس والماء والكائنات الحية التي تعيش في هذا النظام. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg/220px-Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg/330px-Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg/440px-Chicago_Downtown_Aerial_View.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption>صورة جوية لسماء شيكاغو، وهي مثال على ما يقالُ له أنه نظام بيئي إنساني.</figcaption></figure> <p>ولكل كائن حي علاقته المستمرة بكل عنصر آخر في بيئته، إذ ترتبط الأنواع داخل النظام البيئي وتعتمد على بعضها في <a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A9_%D8%BA%D8%B0%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="سلسلة غذائية">سلسلة الغذاء</a>، كما تتبادل <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9" title="طاقة">الطاقة</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9" title="مادة">والمادة</a> فيما بينها ومع بيئتها،<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">&#91;</span>58<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ومن أمثلة ذلك دورة العناصر الطبيعية كدورة النيتروجين والإكسجين. ولكل نوع من الأنواع حدٌ يتسامح فيه مع العوامل التي تؤثر في بقائه ونجاحه في التكاثر وقدرته على الاستمرار في النمو والتفاعل المستمر مع بقية عناصر بيئته، التي قد يكون لها تأثيرها على هذه العوامل وقد تؤثر -بالمثل- على العديد من الأنواع الحية الأخرى أو حتى على الحياة كلها.<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">&#91;</span>59<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ولهذا يمكن اعتبار مفهوم النظام البيئي موضوعًا مهمًا للدراسة، لأن دراسته تقدم المعلومات المطلوبة لضبط تدخّل الحياة البشرية بالأنظمة البيئية بما يسمح لها بالاستمرارية في البقاء، وإلا فإنها قد تهلكُ ولا يعود لها نفعٌ للإنسان ولا الكائنات الأخرى. وُتعرَّف وحدة أخرى لغرض هذه الدراسة تُسمَّى <i>النظام البيئي المصغر</i>، فعلى سبيل المثال، من الممكن أن يكون النظام البيئي عبارة عن حجر وكل أشكال الحياة الموجودة تحتها. وقد يشتمل <i>النظام البيئي الكلي</i> على جميع <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="منطقة بيئية">المناطق البيئية</a> وكذلك <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%85%D8%B9_%D9%85%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="مستجمع مائي">المستجمع المائي</a> الموجود فيها.<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">&#91;</span>60<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>والأنظمة البيئية التالية عبارة عن أمثلة للأنواع التي تتم دراستها دراسة مكثفة في الوقت الحالي، وهي تُصنَّف وفقًا للمجتمعات التي تنتمي إليها مثلما يحدث في حالة النظام البيئي الإنساني. ويمكن تعريف <a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%85" title="حيوم">الحيوم</a> (أو البيوم) على أنه إقليم متجانس من جماعات النباتات والحيوانات التي نجحت في التكيف إلى أقصى الدرجات مع بيئتها الطبيعية، أي المنطقة الجغرافية التي يقعُ فيها موئلها مع تضاريسه وكائناته المتنوعة. ويعتبر التصنيف الأشمل - والموجود في الوقت الحالي قيد الدراسة والجدل، هو <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9_%D8%BA%D8%A7%D9%8A%D8%A7" title="فرضية غايا">فرضية جايا</a>.<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">&#91;</span>61<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">&#91;</span>62<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="التفاعل_البشري_مع_البيئة"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.AA.D9.81.D8.A7.D8.B9.D9.84_.D8.A7.D9.84.D8.A8.D8.B4.D8.B1.D9.8A_.D9.85.D8.B9_.D8.A7.D9.84.D8.A8.D9.8A.D8.A6.D8.A9"></span>التفاعل البشري مع البيئة</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=10" title="عدل القسم: التفاعل البشري مع البيئة"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg/220px-Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg/330px-Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg/440px-Na_Pali_Coast_-_Kauai.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="960" /></a><figcaption>طرأت على الأودية المنعزلة حول ساحل نابالي في هاواي الكثير من التغييرات بسبب الأنواع الحية الدخيلة عليها، مثل <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B9_%D9%85%D8%AC%D8%AA%D8%A7%D8%AD" title="نوع مجتاح">نوع مجتاح</a> من الأشجار يقالُ له <a href="/wiki/%D9%83%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="كزوارينية">الكزوارينية</a>.</figcaption></figure> <p>يؤلّف البشر في الوقت الحالي حوالي واحدٍ في المائتين من إجمالي الكتلة الحيوية على وجه الأرض، على أن <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="تأثير الإنسان على البيئة">التلاعب البشري بالطبيعة</a> عظيمٌ بما لا يتناسب مع هذه النسبة الضئيلة. إذ اختفت -بسبب الإنسان- الحدود الواضحة بين ما نعتبره من الطبيعة وما نعتبره بيئة صناعية؛ ما عدا حالات نادرة تتناقص بسرعة مطردة، فلم تعُد هناك الكثير من البيئات الطبيعية التي تخلو من أثرٍ واضح للبشر، بل ويظن البعض أن البيئات الطبيعية الصرفة اندثرت تماماً. </p><p>سمح التطور التكنولوجي الذي حقّقه الجنس البشري <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1" title="استغلال المصادر">باستغلال الموارد الطبيعية</a> إلى أقصى الدرجات، كما ساعد في التخفيف من وطأة <a href="/wiki/%D8%AE%D8%B7%D8%B1_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="خطر طبيعي">المخاطر التي هدَّدتِ الطبيعةُ</a> الإنسانَ بها، على أن مصير <a href="/wiki/%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D8%A9" title="حضارة">الحضارة</a> الإنسانية يبقى دائمًا مقترنًا بالبيئة والطبيعة. يتصل استخدام الكنولوجيا <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B9" title="ارتجاع">بدائرة حتميةٍ</a> طويلة مع انحطاط البيئة، واستغرق العلماء وقتاً طويلاً لفهم هذه العلاقة وتداعياتها،<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>63<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ومن أكبر التهديدات التي يلحقها الإنسان بالطبيعة <a href="/wiki/%D8%AA%D9%84%D9%88%D8%AB" title="تلوث">التلوث</a> <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B2%D8%A7%D9%84%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="إزالة الغابات">وإزالة الغابات</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D8%AF%D9%85%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="تدمير البيئة">وتدمير البيئة</a> والكوارث البيئية مثل <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B3%D8%B1%D8%A8_%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%8A" title="تسرب نفطي">تسرب النفط</a>، وساهم البشر في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6" title="انقراض">انقراض</a> عددٍ هائلٍ من النباتات والحيوانات. ويستغلّ البشر الطبيعة لسببين أساسيَّين، هُمَا التمتع بالرّفاه والمنفعة الاقتصادية، فما يزال البحث عن الموارد الطبيعة لاستغلالها دافعاً أساسياً لعجلة <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%8A" title="نظام اقتصادي">الاقتصادي العالمي</a>. ويمارسُ الكثير من الناس أنشطةً مثل الصيد البري والبحري لنيل قوتهم أو الاستمتاع بأوقات فراغهم. </p><p>عرف الإنسان <a href="/wiki/%D8%B2%D8%B1%D8%A7%D8%B9%D8%A9#التاريخ" title="زراعة">الزراعة</a> لأول مرة في نحو <a href="/wiki/%D8%A3%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%A9_9_%D9%82.%D9%85" title="ألفية 9 ق.م">الألفية التاسعة قبل الميلاد</a>. وقد جمع الإنسان منذ فجر النباتات التي لم يقم هو بزراعتها من أجل أن يحصل على الطعام، واستغلَّها كذلك لخصائصها الطبية،<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite-bracket">&#91;</span>64<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> لكن جُلَّ الاستخدام البشري للنباتات في العصر الحديث هو الزراعة. واستدعت الزراعة، بسبب المساحات الواسعة التي تحتاجها، إلى <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A7%D8%B6%D9%8A" title="تطوير الأراضي">إزالة أقسامٍ شاسعةٍ</a> من الغابات والمستنقعات؛ ونتجَ عنه تدمير بيئات الكثير من الحيوانات والنباتات <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B9%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="تعرية">وتعرية</a> التربة في موائلها.<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65"><span class="cite-bracket">&#91;</span>65<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="البراري"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.A8.D8.B1.D8.A7.D8.B1.D9.8A"></span>البراري</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=11" title="عدل القسم: البراري"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="برية">برية</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="حياة برية">حياة برية</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg/220px-Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg/330px-Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg/440px-Ahaus_P1015314_Buchen_am_Karnickelberg.jpg 2x" data-file-width="2500" data-file-height="1718" /></a><figcaption>غابة من شجر <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A7%D9%86" title="زان">الزّان</a> قرب مدينة <a href="/w/index.php?title=%D8%A2%D9%87%D8%A7%D9%88%D8%B3_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="آهاوس الألمانية (الصفحة غير موجودة)">آهاوس الألمانية</a>.</figcaption></figure> <p>تُعرَّف <b>البراري</b> بوجه عام بأنها البيئات الطبيعية التي لم تمسّها يد الإنسان أو لم تترك فيها تغييراً عظيماً. وتُعرِّف مؤسسة وايلد البراري بتفصيلٍ أكثر: "البراري هي المناطق الطبيعية على كوكب الأرض المحتفظة بصفاتها الطبيعية والتي لم تغيير خصائصها، ومنها البقاع البرية الحقيقية التي لا يتلاعبُ بها الإنسان وليم تمتد إليها مظاهر حياته من الطرق وخطوط الأنابيب وغيرها من مقومات البنية التحتية الصناعية. وتعتبر <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="محمية طبيعية">المحميات الطبيعية</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D9%86%D8%B2%D9%87" title="متنزه">والمتنزهات</a> المراقبة ضرورية جداً في الحفاظ على <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B9_(%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81)" title="نوع (تصنيف)">الأنواع الحية</a> <a href="/wiki/%D8%A3%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B9_%D9%85%D9%87%D8%AF%D8%AF%D8%A9_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6" title="أنواع مهددة بالانقراض">والمهددة بالانقراض</a>، وكذلك من أجل دراسات العلوم البيئية <a href="/wiki/%D8%AD%D9%81%D8%B8_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%A6%D9%84" title="حفظ الموائل">وحفظ الموائل</a> الطبيعية، وكما أنها نافعةٌ لمن يريد الاختلاء بنفسه بعيدًا عن الآخرين أو <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%85" class="mw-redirect" title="استجمام">الاستجمام</a>.<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite-bracket">&#91;</span>66<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وتكتسب الحياة البرية أهميتها لأسباب ثقافية وروحية وأخلاقية وجمالية، ويعتقد بعض الكتاب الذين يؤمنون بالمذهب الطبيعي الواقعي أن مناطق الحياة البرية في غاية الأهمية بالنسبة للروح البشرية وقدرتها على الإبداع.<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">&#91;</span>67<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> أما <a href="/wiki/%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="عالم بيئة">علماء البيئة</a> فيعتقدون أن مناطق الحياة البرية مكون أساسي <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A" title="نظام بيئي">للنظام البيئي</a> الطبيعي القادر على البقاء، والتي يستحيلُ استنساخها في <a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D9%82%D8%A9_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حديقة حيوان">حدائق الحيوان</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%B4%D8%AC%D8%B1" title="مشجر">والمشاتل</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A8%D8%B1" title="مختبر">والمخابر</a>. واشتُقَّت كلمة "الحياة البرية" من مفهوم "<a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="برية">البرية</a>"؛ بمعنى ما لا يسيطر عليه الإنسان. ووفقًَا لهذا الرأي، تكون الحالة البرية الطبيعية للمكان هي ما تجعله مكانًا فيه حياة برية. ومجرد وجود البشر أو النشاط البشري لا يخلع صفة "البرية" عن منطقة ما، فالعديد من الأنظمة البيئية التي سكنها الإنسان (أو التي كان يسكنها) قد تظل "برية". </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="الجمال"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.AC.D9.85.D8.A7.D9.84"></span>الجمال</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=12" title="عدل القسم: الجمال"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Salmonlarvakils.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Salmonlarvakils.jpg/170px-Salmonlarvakils.jpg" decoding="async" width="170" height="248" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Salmonlarvakils.jpg/255px-Salmonlarvakils.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Salmonlarvakils.jpg/340px-Salmonlarvakils.jpg 2x" data-file-width="1249" data-file-height="1821" /></a><figcaption>صغار سمك السالمون أثناء فقس البيض، وأصل الكلمة اللاتينية "natura" (طبيعة) هو "natus" من "nasci" (ومعناها: أن يولد).</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Xsxlt_fankuan.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Xsxlt_fankuan.jpg/170px-Xsxlt_fankuan.jpg" decoding="async" width="170" height="332" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Xsxlt_fankuan.jpg/255px-Xsxlt_fankuan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Xsxlt_fankuan.jpg/340px-Xsxlt_fankuan.jpg 2x" data-file-width="860" data-file-height="1680" /></a><figcaption>لوحة لأحد الفنانين المنتمين لعصر سلالة سونج الحاكمة، وهو الفنان فان كوان (الذي عاش تقريبًا في الفترة ما بين عامي 970 و1020).</figcaption></figure> <p>دائمًا ما كان الجمال في الطبيعة فكرة مشتركة في الحياة وفي الفن، إذ تكثرُ الكتب التي تتغنّى بجمال الطبيعة وسحرها، وقد صُوِّرت الطبيعة والاحتفاء بها في الكثير <a href="/wiki/%D9%81%D9%86" title="فن">الفنون</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%88%D9%8A%D8%B1_%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A" class="mw-redirect" title="تصوير فوتوغرافي">والصور الفوتوغرافية</a> وكذلك في <a href="/wiki/%D8%B4%D8%B9%D8%B1_(%D8%A3%D8%AF%D8%A8)" title="شعر (أدب)">الشعر</a> والصور الأدبية الأخرى؛ الأمر الذي يدل على الرابطة القوية التي يربط بها الناس بين الطبيعة والجمال. ويختص <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84" title="فلسفة الجمال">علم الجمال</a> - وهو أحد فروع الفلسفة - بدراسة أسباب وتفاصيل الترافق بين الطبيعة والجمال. على أن آراء الفلاسفة بموضوع الجمال وكيفية تعريفه لا تحصى، إن غضضنا النظر عن سماتٍ معدودةٍ اتفقوا عليها، وعندما ننظر إلى الطبيعة من عدسات <a href="/wiki/%D9%81%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%85%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="فنون مرئية">الفنون التصويرية</a> نجد أنها هي والبرية كانت موضوعات مهمة في العديد من العصور في تاريخ البشرية، ونجد أن <a href="/wiki/%D9%81%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B5%D9%88%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A" title="فن التصوير الطبيعي">فن التصوير الطبيعي</a> قد بدأ في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D9%86" title="الصين">الصين</a> منذ عهد <a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%A9_%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%BA_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D9%83%D9%85%D8%A9" title="سلالة تانغ الحاكمة">سلالة تانغ الحاكمة</a> (في الفترة ما بين عامي 618 و907)، بل وأصبح تقديم الطبيعة <i>في صورتها الحقيقية</i> واحدًا من أهداف الرسم الصيني كما كان له أثره الملحوظ في الفن الآسيوي. وكان الفنانون يرسمون الجبال والأنهار «من منظور كلي للطبيعة وعلى أساس فهمهم لقوانينها، كما لو كان أحد الطيور هو من يرى هذه الصورة»، وكان رأي الفنان شي إيرجي في القرن الثالث عشر (وهو من سلاسة تانغ كذلك) أن ثمة اثني عشر موضوعاً يجب أن يجتنبها الفنان عند الرسم هي «المناظر التي يوجد فيها أماكن تعذر وصول الطبيعة إليها.» <sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">&#91;</span>68<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>وقد حظيت فكرة البرية بقيمة حقيقية في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="الحضارة الغربية">العالم الغربي</a> في مستهل القرن التاسع عشر، وخصوصًا في أعمال فناني <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9_(%D9%81%D9%86)" title="رومانسية (فن)">المدرسة الرومانسية</a>، فصبَّ الفنانان <a href="/wiki/%D9%85%D9%85%D9%84%D9%83%D8%A9_%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%85%D9%89" title="مملكة بريطانيا العظمى">البريطانيان</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%88%D9%86_%D9%83%D9%88%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="جون كونستابل">جون كونستابل</a> <a href="/wiki/%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%86%D8%B1_(%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%85)" title="تيرنر (رسام)">وجيه إم دبليو تيرنراهتمامهما</a> على تصوير جمال الطبيعة في لوحاتهما، وقبلهما كانت معظم رسوم اللوحات تصور قصصاً دينية أو أشخاصاً معروفين. وتعرض الشاعر <a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%84%D9%8A%D8%A7%D9%85_%D9%88%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B2%D9%88%D9%88%D8%B1%D8%AB" title="ويليام ووردزوورث">ويليام ووردزوورث</a> في قصائده لوصف عجائب الطبيعة التي اعتبرها أبناء عصره خطراً يهدّد الإنسان، وأمسى تقدير الطبيعة بعد ذلك أحد الجوانب المهمة في الحضارة الغربية.<sup id="cite_ref-History_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-History-69"><span class="cite-bracket">&#91;</span>69<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وتزامنت هذه الحركة الفنية مع <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="فلسفة متعالية">الفلسفة المتعالية</a> في العالم الغربي (وهي <a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%D9%83%D8%A9_%D9%81%D9%83%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="حركة فكرية">حركة فكرية</a> شملت الدين والأدب والحضارة)، وكان ذلك من بداية القرن التاسع عشر وحتى منتصفه، وانضمَّ إليهم العديد من العلماء الذين قاموا بدراسة الطبيعة بطرق تتسم بدقة وتنظيم أكثر واقتنعوا بجمالها. فنجد أن عالم الرياضيات الفرنسي <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%B1%D9%8A_%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%87" title="هنري بوانكاريه">هنري بوانكاريه</a> (الذي ولد في عام 1854 وتوفي في عام 1912) قد قال:<sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite-bracket">&#91;</span>70<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p> <div class="citationTemplate" style="display:block;margin:7px auto;width:90%; text-align:right;font-style:normal;font-size:100%">«لا يمكن أن يدرس العالم الطبيعة بسبب فائدتها فقط؛ بل يجب أن يدرسها في سبيل المتعة التي تستمد من جمالها، فإذا كانت الطبيعة غير جميلة لن تستحق من الإنسان أن يتعرف عليها، وإذا كانت الطبيعة لا تستحق أن يحاول الإنسان التعرف عليها فلن تستحق الحياة أن نحياها. ولا أقصد بكلامي بالتأكيد الجمال الذي يخاطب الحواس بشكل (هو جمال الصفات والمظهر)؛ فأنا لا أحاول التقليل من قيمته بأي صورة من الصور، ولكن ما أحاول قوله هو أن هذا الجمال لا علاقة له بالعلم، بل هو نتيجة للترتيب العميق والمتناغم كثير الأجزاء الذي يستطيع العقل المجرد أن يدركه.»</div> <p>وتتطرق إحدى الأفكار الرائجة تاريخياً عن الفن الجميل لما يعرف باسم <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%83%D8%A7%D8%A9_(%D9%81%D9%86)" title="محاكاة (فن)">المحاكاة</a>؛ فمن الأفكار الكلاسيكية عن الفن أن الفن الجميل هو محاكاة أو تقليد الطبيعة، كما أن جمال الطبيعة من وجهة نظر الفكر يعزى إلى التناسق الرياضي المثالي في <a href="/wiki/%D8%A3%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B7_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="أنماط في الطبيعة">أنماط الطبيعة</a> وما يرمزُ له من كمال. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="المادة_والطاقة"><span id=".D8.A7.D9.84.D9.85.D8.A7.D8.AF.D8.A9_.D9.88.D8.A7.D9.84.D8.B7.D8.A7.D9.82.D8.A9"></span>المادة والطاقة</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=13" title="عدل القسم: المادة والطاقة"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9" title="مادة">مادة</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9" title="طاقة">طاقة</a></div><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">طالع أيضًا: <a href="/wiki/%D9%83%D9%8A%D9%85%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="كيمياء">كيمياء</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="فيزياء">فيزياء</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Hydrogen_Density_Plots-ar.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Hydrogen_Density_Plots-ar.png/220px-Hydrogen_Density_Plots-ar.png" decoding="async" width="220" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Hydrogen_Density_Plots-ar.png/330px-Hydrogen_Density_Plots-ar.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Hydrogen_Density_Plots-ar.png/440px-Hydrogen_Density_Plots-ar.png 2x" data-file-width="2200" data-file-height="2000" /></a><figcaption>المدارات الإليكترونية القليلة الأولي في ذرة الهيدروجين وهي تظهر في مقطع عرضي بأكثر من لون لتعبر عن الكثافة المتوقعة لكل منها.</figcaption></figure> <p>تعتبر بعض مجالات العلوم أن الطبيعة عبارة عن مادة في حالة حركة وفقًا لقوانين طبيعية معينة يحاول <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85" title="علم">العلم</a> أن يفهمها. ولهذا السبب، يعتبر أكثر العلوم أهمية هو <a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="فيزياء">علم الفيزياء</a>؛ والاسم الذي لا يزال معناه يحمل دلالة دراسة الطبيعة. </p><p>ويمكن تعريف المادة - بوجه عام - بإنها الجوهر الذي تتكون منه الأشياء الطبيعية. ولهذا، يتكون <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%B5%D9%88%D8%AF" title="الكون المرصود">الكون المشاهد</a> من المادة. ويعتقد أن المكونات المرئية من الكون تتكون فقط من نسبة أربعة بالمائة من مجموع مكوناته الكلي. أما الباقي، فيتألف من ثلاثة وعشرين بالمائة من <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9_%D9%85%D8%B8%D9%84%D9%85%D8%A9" class="mw-redirect" title="مادة مظلمة">المادة المظلمة</a> الباردة وثلاثة وسبعين بالمائة من <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9_%D9%85%D8%B8%D9%84%D9%85%D8%A9" title="طاقة مظلمة">الطاقة المظلمة</a>.<sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71"><span class="cite-bracket">&#91;</span>71<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ولا تزال الطبيعة المحددة لهذه المكونات غير معروفة وهي قيد الفحص المكثف في الوقت الحالي بواسطة علماء الفيزياء. </p><p>ويبدو أن سلوك المادة والطاقة في العالم المشاهد يتبع <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%B9%D9%84%D9%85%D9%8A" title="قانون علمي">قوانين طبيعية</a> (قانون طبيعي) محددة بدقة. وقد تم توظيف هذه القوانين من أجل وضع نماذج <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="علم الكون الفيزيائي">كونية</a> تشرح بنجاح تركيب وتطور الكون الذي نراه. ويتم توظيف التعبيرات الرياضية لقوانين الفيزياء لوضع مجموعة تتكون من عشرين من <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="ثابت فيزيائي">الثوابت الفيزيائية</a> <sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite-bracket">&#91;</span>72<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> تبدو ثابتة في كل مكان في الكون المشاهد.<sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">&#91;</span>73<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وقد تم قياس قيمة هذه الثوابت بعناية، ولكن يظل السبب الكامن وراء قيمهم المحددة لغزًا. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="الطبيعة_خارج_الأرض"><span id=".D8.A7.D9.84.D8.B7.D8.A8.D9.8A.D8.B9.D8.A9_.D8.AE.D8.A7.D8.B1.D8.AC_.D8.A7.D9.84.D8.A3.D8.B1.D8.B6"></span>الطبيعة خارج الأرض</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=14" title="عدل القسم: الطبيعة خارج الأرض"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64185648" /><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">المقالات الرئيسة: <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A" title="فضاء خارجي">فضاء خارجي</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A" title="فضاء كوني">فضاء كوني</a> <span>و</span><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" class="mw-redirect" title="حياة خارج الأرض">حياة خارج الأرض</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/220px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/330px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg/440px-Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg 2x" data-file-width="6200" data-file-height="6200" /></a><figcaption>صورة لمنطقة في الفضاء الخارجي التقطت من <a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="مقراب هابل الفضائي">مرصد هابل الفضائي</a>؛ وهي أعمق الصور المضيئة التي يمكن رؤيتها. وتحتوي الصورة على ما يقرب من عشرة آلاف مجرة في رقعة صغيرة من السماء تقدر مساحتها بواحد على عشرة من قطر القمر الكامل.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:NGC_4414_(NASA-med).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg/220px-NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg" decoding="async" width="220" height="182" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg/330px-NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg/440px-NGC_4414_%28NASA-med%29.jpg 2x" data-file-width="1730" data-file-height="1428" /></a><figcaption><a href="/wiki/NGC_4414" title="NGC 4414">NGC 4414</a> هي <a href="/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%B1%D8%A9_%D8%AD%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="مجرة حلزونية">مجرة حلزونية</a> في <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%84%D8%A8%D8%A9_(%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8%D8%A9)" class="mw-redirect" title="الهلبة (كوكبة)">كوكبة الهلبة</a>؛ وهي واحدة من <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8%D8%A9" title="كوكبة">المجموعات النجمية</a> (الكوكبات)، ويبلغ قطرها حوالي ستة وخمسين ألف <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%A9_%D8%B6%D9%88%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="سنة ضوئية">سنة ضوئية</a>، وتفصلها عن الأرض حوالي ستين مليون سنة ضوئية.</figcaption></figure> <p>يشير مصطلح <b>الفضاء الخارجي</b> أو <i>الفضاء</i> إلى سائر <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="الكون">الكون</a> وما فيه من مساحات خالية تقريباً خارج <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف جوي">الأغلفة الجوية</a> للأجرام السماوية (للأرض وغيرها من الكواكب والنجوم). ولا يوجد فاصل واضح للتمييز بين <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف الأرض الجوي">غلاف الأرض الجوي</a> والفضاء الخارجي، فالحاجزُ بينهما يختفي بالتدريج مع الابتعاد عن سطح الأرض دون علامةٍ فارقةٍ واضحة، وأما الفضاء الذي تقعُ فيه <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="المجموعة الشمسية">المجموعة الشمسية</a> فيطلق عليه اسم الفضاء الكوكبي، وهو يفضي <a href="/wiki/%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%A8%D9%8A%D9%86_%D9%86%D8%AC%D9%85%D9%8A" title="وسط بين نجمي">الفضاء النجمي</a>؛ (أي الفضاء الذي يفصلُ نجوم المجرَّة الواحدة عن بعضها)، وتُسمَّى الحدود بين الفضائيَّين الكوكبي والنجمي <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A" title="غلاف شمسي">حافة الغلاف الشمسي</a>. </p><p>ومن المؤكد أن الفضاء الخارجي فسيحٌ للغاية، ولكنه ليس فارغاً أبداً، إذ تتناثر فيه <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%A1" title="جزيء">جزيئات</a> <a href="/wiki/%D9%83%D9%8A%D9%85%D9%8A%D8%A7%D8%A1_%D8%B9%D8%B6%D9%88%D9%8A%D8%A9" title="كيمياء عضوية">عضوية</a> كثيرة اكتشفت بدراسة انبعاثات <a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D8%AC%D8%A9_%D8%B5%D8%BA%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="موجة صغرية">موجات المايكرويف</a> <a href="/wiki/%D8%A5%D8%B4%D8%B9%D8%A7%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%83%D8%B1%D9%88%D9%8A" class="mw-redirect" title="إشعاع الخلفية الكونية الميكروي">وإشعاعات الأجسام السوداء</a> (أو الخلفية الميكروية الكونية) التي خلَّفها <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%8A%D9%85" title="الانفجار العظيم">الانفجار العظيم</a> منذ نشأة الكون، إضافةً إلى <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B4%D8%B9%D8%A9_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="أشعة كونية">الأشعة الكونية</a> التي تحتوي <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%B1%D8%A9" title="نواة الذرة">نويات ذرية</a> <a href="/wiki/%D8%A3%D9%8A%D9%88%D9%86" title="أيون">متأينة</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B3%D9%8A%D9%85_%D8%AF%D9%88%D9%86_%D8%B0%D8%B1%D9%8A" title="جسيم دون ذري">وجسيمات دون ذرية</a> كثيرة. وتوجد أيضًا بعض الغازات <a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7_(%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1)" title="بلازما (فيزياء)">والبلازما</a> <a href="/wiki/%D8%BA%D8%A8%D8%A7%D8%B1" title="غبار">والغبار</a> <a href="/wiki/%D9%86%D9%8A%D8%B2%D9%83" title="نيزك">والنيازك</a> الضئيلة في الفضاء. وقد ترك لإنسان آثارًا تدل على وصوله للفضاء الخارجي، مثل مخلَّفات ومهملات الجولات الاستكشافية السابقة للبشر (وهي الآن تهدد سلامة المركبات الفضائية)، وبعض هذه <a href="/wiki/%D9%85%D8%AE%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="مخلفات فضائية">المخلفات الفضائية</a> تعاود دخول الغلاف الجوي للأرض بين الفينة والأخرى. </p><p>الأرض هي الجرم الوحيد المعروف في المجموعة الشمسية الذي تسمحُ ظروفه بالحياة، إلا أن الأدلة الحديثة ترجح أن <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="المريخ">كوكب المريخ</a> كان مُغطّى في الماضي بمسطّحات مائية،<sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite-bracket">&#91;</span>74<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> بل ومن المحتمل أن سبل الحياة قد توفَّرت على سطحه لفترة قصيرة في الماضي، إلا أن معظم الماء المتبقي على سطح المريخ غدا متجمداً. وإذ وجدت فوق سطح المريخ في الماضي أو الحاضر فالغالب أنها تحت سطحه، حيث ما تزال المياه موجودة في صورتها السائلة.<sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite-bracket">&#91;</span>75<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>ويبدو أن الظروف على الكواكب الصخرية الأخرى (أي ذات السطح الصلب)، وهي <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="عطارد">عطارد</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A9" title="الزهرة">والزهرة</a>، كانت من القسوة بحيث أنها لم تترك فرصةً للحياة عليها. لكن يتوقَّع البعض أن <a href="/wiki/%D8%A3%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7_(%D9%82%D9%85%D8%B1)" title="أوروبا (قمر)">أوروبا</a> (وهو قمر يتبعُ كوكب <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D9%8A" title="المشتري">المشترى</a> ويحتل المرتبة الرابعة بين أقمار الكوكب في حجمه) قد يحتوي محيطاً سائلاً تحت سطحه، وقد تكون الظروف عليه سانحةً لنشأة الحياة.<sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite-bracket">&#91;</span>76<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> </p><p>في السنوات الأخيرة، اكتشف علماء الفلك <a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8_%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A" title="كوكب غير شمسي">كواكب خارج النظام الشمسي</a> <a href="/wiki/%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B8%D8%B1%D8%A9" title="أرض مناظرة">نظيرةً للأرض</a> في ظروفها، أي أنها كواكب صخرية ذات سطح صلبٍ وتقع ضمن <a href="/wiki/%D9%86%D8%B7%D8%A7%D9%82_%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AD_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="نطاق صالح للحياة">النطاق الصالح للحياة</a> حول <a href="/wiki/%D9%86%D8%AC%D9%85" title="نجم">نجمها</a>، ممَّا يعني أن ظروفها البيئية قد تدعمُ نشأة حياةٍ مماثلةٍ بطبيعتها للحياة على الأرض.<sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite-bracket">&#91;</span>77<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وقد اكتشف في سنة 2007 فريق عمل من <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A9_%D8%AC%D9%86%D9%8A%D9%81" title="جامعة جنيف">جامعة جنيف</a> بسويسرا كوكباً اسمه <a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D9%8A%D8%B2%D8%A7_581c" title="غليزا 581c">غليزا 581c</a>؛ وهو يدور في فلك <a href="/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%85_%D8%A3%D8%AD%D9%85%D8%B1" title="قزم أحمر">نجم قزم أحمر</a>، وهو يقعُ كذلك في النطاق الصالح للحياة. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="اقرأ_أيضًا"><span id=".D8.A7.D9.82.D8.B1.D8.A3_.D8.A3.D9.8A.D8.B6.D9.8B.D8.A7"></span>اقرأ أيضًا</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=15" title="عدل القسم: اقرأ أيضًا"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>علوم:</b> </p> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A_(%D8%AA%D9%88%D8%B6%D9%8A%D8%AD)" class="mw-disambig" title="التاريخ الطبيعي (توضيح)">التاريخ الطبيعي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="علوم طبيعية">العلوم الطبيعية</a></li></ul> <p><b>فلسفة:</b> </p> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85" title="الطبيعة الأم">الطبيعة الأم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="الطبيعة (فلسفة)">الطبعية في الفلسفة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" class="mw-redirect" title="طبيعانية (فلسفة)">الفلسفة الطبيعانية</a>: وهي تصفُ مواقف فلسفية متعددة لا تضعُ فرقاً بين الطبيعة وما هو فوق طبيعي؛<sup id="cite_ref-78" class="reference"><a href="#cite_note-78"><span class="cite-bracket">&#91;</span>78<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> وهي متحدّرة عن فلسفة <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9" title="مادية">المذهب المادي</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%BA%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%A9" title="براغماتية">والبراغماتي</a>. ومن مذاهبها الطبيعية المنهجية الخاصة بالعلوم الطبيعية؛ والتي تضعُ فرضية <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%87%D8%AC" title="علم المنهج">منهجية</a> مفادُها أن كلّ ما يمكنُ <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B5%D8%AF" title="رصد">رصده</a> في الطبيعة يمكن تفسيره في ضوء أسباب طبيعية، دون افتراضات خارجة عن نطاقها.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="مراجع"><span id=".D9.85.D8.B1.D8.A7.D8.AC.D8.B9"></span>مراجع</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit&amp;section=16" title="عدل القسم: مراجع"><span>عدل</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68964954">.mw-parser-output .reflist-wrap{overflow-y:auto;max-height:300px}.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:36em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:28em}.mw-parser-output .reflist-columns-4{column-width:20em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}@media print{.mw-parser-output .reflist{overflow-y:visible!important;max-height:none!important}}</style><div class="reflist-wrap"><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2"> <ol class="references"> <li id="cite_note-What_does_nature_mean-1"><span class="mw-cite-backlink">^ <a href="#cite_ref-What_does_nature_mean_1-0"><sup><i><b>ا</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-What_does_nature_mean_1-1"><sup><i><b>ب</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68982381">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free.id-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited.id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration.id-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription.id-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")left 0.1em center/12px no-repeat}body:not(.skin-timeless):not(.skin-minerva) .mw-parser-output .id-lock-free a,body:not(.skin-timeless):not(.skin-minerva) .mw-parser-output .id-lock-limited a,body:not(.skin-timeless):not(.skin-minerva) .mw-parser-output .id-lock-registration a,body:not(.skin-timeless):not(.skin-minerva) .mw-parser-output .id-lock-subscription a,body:not(.skin-timeless):not(.skin-minerva) .mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background-size:contain;padding:0 1em 0 0}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#085;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}@media screen{.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .cs1-maint{color:#18911f}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .cs1-maint{color:#18911f}}</style><cite id="CITEREFDucarmeCouvet2020" class="citation journal cs1">Ducarme، Frédéric؛ Couvet، Denis (2020). "What does 'nature' mean?". <i>Palgrave Communications</i>. ج.&#160;6 ع.&#160;14. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1057%2Fs41599-020-0390-y">10.1057/s41599-020-0390-y</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Palgrave+Communications&amp;rft.atitle=What+does+%27nature%27+mean%3F&amp;rft.volume=6&amp;rft.issue=14&amp;rft.date=2020&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1057%2Fs41599-020-0390-y&amp;rft.aulast=Ducarme&amp;rft.aufirst=Fr%C3%A9d%C3%A9ric&amp;rft.au=Couvet%2C+Denis&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-2">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFTaylor1971" class="citation web cs1">Taylor، Barry N. (1971). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170503134547/http://physics.nist.gov/cuu/Constants/introduction.html">"Introduction to the constants for nonexperts"</a>. National Institute of Standards and Technology. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.physics.nist.gov/cuu/Constants/introduction.html">الأصل</a> في 2017-05-03<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Introduction+to+the+constants+for+nonexperts&amp;rft.pub=National+Institute+of+Standards+and+Technology&amp;rft.date=1971&amp;rft.aulast=Taylor&amp;rft.aufirst=Barry+N.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.physics.nist.gov%2Fcuu%2FConstants%2Fintroduction.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-3">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFRothenberg,_David2011" class="citation book cs1">Rothenberg, David (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220713163047/https://archive.org/details/survivalofbeauti0000roth"><i>Survival of the Beautiful: Art, Science and Evolution</i></a>. Bloomsbury. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/1608192164" title="خاص:مصادر كتاب/1608192164"><bdi>1608192164</bdi></a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/survivalofbeauti0000roth">الأصل</a> في 2022-07-13.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Survival+of+the+Beautiful%3A+Art%2C+Science+and+Evolution&amp;rft.pub=Bloomsbury&amp;rft.date=2011&amp;rft.isbn=1608192164&amp;rft.au=Rothenberg%2C+David&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsurvivalofbeauti0000roth&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: صيانة الاستشهاد: التاريخ والسنة (<a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: التاريخ والسنة">link</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-4">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://archimedes.fas.harvard.edu/pollux/">Greek Lexicon</a><i>.) For later but still very early Greek uses of the term, see earlier note. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20171109085447/http://archimedes.fas.harvard.edu/pollux/">نسخة محفوظة</a> 09 نوفمبر 2017 على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.</i></span> </li> <li id="cite_note-مولد_تلقائيا1-5"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-مولد_تلقائيا1_5-0">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFDucarmeCouvet2020" class="citation journal cs1">Ducarme، Frédéric؛ Couvet، Denis (2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1057%2Fs41599-020-0390-y">"What does 'nature' mean?"</a>. <i><a href="/w/index.php?title=Palgrave_Communications&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Palgrave Communications (الصفحة غير موجودة)">Palgrave Communications</a></i>. <a href="/w/index.php?title=Springer_Nature&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Springer Nature (الصفحة غير موجودة)">Springer Nature</a>. ج.&#160;6 ع.&#160;14. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<span class="id-lock-free" title="يمكن الوصول إليها بحرية"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1057%2Fs41599-020-0390-y">10.1057/s41599-020-0390-y</a></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Palgrave+Communications&amp;rft.atitle=What+does+%27nature%27+mean%3F&amp;rft.volume=6&amp;rft.issue=14&amp;rft.date=2020&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1057%2Fs41599-020-0390-y&amp;rft.aulast=Ducarme&amp;rft.aufirst=Fr%C3%A9d%C3%A9ric&amp;rft.au=Couvet%2C+Denis&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fdoi.org%2F10.1057%252Fs41599-020-0390-y&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-6">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200421221726/https://www.dohadictionary.org/dictionary/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9">"البحث في المعجم بكلمة طبيعة"</a>. <i>معجم الدوحة التاريخي للغة العربية</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dohadictionary.org/dictionary/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9">الأصل</a> في 2020-04-21<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2020-04-21</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=%D9%85%D8%B9%D8%AC%D9%85+%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D8%AD%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE%D9%8A+%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9&amp;rft.atitle=%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AC%D9%85+%D8%A8%D9%83%D9%84%D9%85%D8%A9+%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.dohadictionary.org%2Fdictionary%2F%25D8%25B7%25D8%25A8%25D9%258A%25D8%25B9%25D8%25A9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-7">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFHarper" class="citation web cs1">Harper، Douglas. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170702134954/http://www.etymonline.com/index.php?term=nature">"Nature"</a>. <i>Online Etymology Dictionary</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.etymonline.com/word/nature">الأصل</a> في 2 يوليو 2017<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 23 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Online+Etymology+Dictionary&amp;rft.atitle=Nature&amp;rft.aulast=Harper&amp;rft.aufirst=Douglas&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.etymonline.com%2Fword%2Fnature&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-8">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081217015636/http://www.blueplanetbiomes.org/climate.htm">"World Climates"</a>. <i>Blue Planet Biomes</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://blueplanetbiomes.org/climate.php">الأصل</a> في ديسمبر 17, 2008<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 21, 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Blue+Planet+Biomes&amp;rft.atitle=World+Climates&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fblueplanetbiomes.org%2Fclimate.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-9">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190503044040/https://www.sciencedaily.com/releases/2005/09/050911103921.htm">"Calculations favor reducing atmopshere for early Earth"</a>. Science Daily. 11 سبتمبر 2005. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2005/09/050911103921.htm">الأصل</a> في 2019-05-03<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-06</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Calculations+favor+reducing+atmopshere+for+early+Earth&amp;rft.pub=Science+Daily&amp;rft.date=2005-09-11&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedaily.com%2Freleases%2F2005%2F09%2F050911103921.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-10">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120511021842/http://www.epa.gov/climatechange/science/pastcc.html">"Past Climate Change"</a>. U.S. Environmental Protection Agency. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.epa.gov/sites/production/files/signpost/cc.html">الأصل</a> في 2012-05-11<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Past+Climate+Change&amp;rft.pub=U.S.+Environmental+Protection+Agency&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.epa.gov%2Fsites%2Fproduction%2Ffiles%2Fsignpost%2Fcc.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-11">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFHugh_Anderson,_Bernard_Walter" class="citation web cs1">Hugh Anderson, Bernard Walter (March, 28 1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190913064822/https://web.archive.org/web/20080123130745/http://vathena.arc.nasa.gov/curric/land/global/climchng.html">"History of Climate Change"</a>. NASA. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://vathena.arc.nasa.gov/curric/land/global/climchng.html">الأصل</a> في 13 سبتمبر 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=History+of+Climate+Change&amp;rft.pub=NASA&amp;rft.au=Hugh+Anderson%2C+Bernard+Walter&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fvathena.arc.nasa.gov%2Fcurric%2Fland%2Fglobal%2Fclimchng.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-hidden-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-12">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFWeart2006" class="citation web cs1">Weart، Spencer (يونيو 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160728182649/https://www.aip.org/history/climate/">"The Discovery of Global Warming"</a>. American Institute of Physics. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://history.aip.org/climate/">الأصل</a> في 2016-07-28<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=The+Discovery+of+Global+Warming&amp;rft.pub=American+Institute+of+Physics&amp;rft.date=2006-06&amp;rft.aulast=Weart&amp;rft.aufirst=Spencer&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fhistory.aip.org%2Fclimate%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-13">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFDalrymple1991" class="citation book cs1">Dalrymple، G. Brent (1991). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/ageofearth00unse"><i>The Age of the Earth</i></a>. Stanford: Stanford University Press. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-8047-1569-6" title="خاص:مصادر كتاب/0-8047-1569-6"><bdi>0-8047-1569-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Age+of+the+Earth&amp;rft.place=Stanford&amp;rft.pub=Stanford+University+Press&amp;rft.date=1991&amp;rft.isbn=0-8047-1569-6&amp;rft.aulast=Dalrymple&amp;rft.aufirst=G.+Brent&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fageofearth00unse&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-14">^</a></b></span> <span class="reference-text"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMorbidelli2000" class="citation journal cs1">Morbidelli، A.؛ وآخرون (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_meteoritics-planetary-science_2000-11_35_6/page/1309">"Source Regions and Time Scales for the Delivery of Water to Earth"</a>. <i>Meteoritics &amp; Planetary Science</i>. ج.&#160;35 ع.&#160;6: 1309–20. <a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A8_%D9%83%D9%88%D8%AF" title="بيب كود">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2000M&amp;PS...35.1309M">2000M&#38;PS...35.1309M</a>. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1945-5100.2000.tb01518.x">10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Meteoritics+%26+Planetary+Science&amp;rft.atitle=Source+Regions+and+Time+Scales+for+the+Delivery+of+Water+to+Earth&amp;rft.volume=35&amp;rft.issue=6&amp;rft.pages=1309-20&amp;rft.date=2000&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1945-5100.2000.tb01518.x&amp;rft_id=info%3Abibcode%2F2000M%26PS...35.1309M&amp;rft.aulast=Morbidelli&amp;rft.aufirst=A.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_meteoritics-planetary-science_2000-11_35_6%2Fpage%2F1309&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-15">^</a></b></span> <span class="reference-text"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060928231649/http://nai.arc.nasa.gov/news_stories/news_detail.cfm?ID=76">"Earth's Oldest Mineral Grains Suggest an Early Start for Life"</a>. NASA Astrobiology Institute. 24 ديسمبر 2001. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nai.arc.nasa.gov/news_stories/news_detail.cfm?ID=76">الأصل</a> في 2006-09-28<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2006-05-24</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Earth%27s+Oldest+Mineral+Grains+Suggest+an+Early+Start+for+Life&amp;rft.date=2001-12-24&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fnai.arc.nasa.gov%2Fnews_stories%2Fnews_detail.cfm%3FID%3D76&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-16">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMurphy2004" class="citation journal cs1">Murphy، J.B. (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160306012132/http://www.americanscientist.org/template/assetdetail/assetid/34004;jsessionid=aaa4w2jlnng9qg">"How do supercontinents assemble?"</a>. <i>American Scientist</i>. ج.&#160;92 ع.&#160;4: 324. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1511%2F2004.4.324">10.1511/2004.4.324</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/34004;jsessionid=aaa4W2jLnnG9QG">الأصل</a> في 2016-03-06.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=American+Scientist&amp;rft.atitle=How+do+supercontinents+assemble%3F&amp;rft.volume=92&amp;rft.issue=4&amp;rft.pages=324&amp;rft.date=2004&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1511%2F2004.4.324&amp;rft.aulast=Murphy&amp;rft.aufirst=J.B.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.americanscientist.org%2Ftemplate%2FAssetDetail%2Fassetid%2F34004%3Bjsessionid%3Daaa4W2jLnnG9QG&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-17">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFKirschvink1992" class="citation book cs1">Kirschvink، J.L. (1992). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gps.caltech.edu/~jkirschvink/pdfs/firstsnowball.pdf">"Late Proterozoic Low-Latitude Global Glaciation: The Snowball Earth"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. في J.W. Schopf, C. Klein eds. (المحرر). <i>The Proterozoic Biosphere</i>. Cambridge: Cambridge University Press. ص.&#160;51–52. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-521-36615-1" title="خاص:مصادر كتاب/0-521-36615-1"><bdi>0-521-36615-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Late+Proterozoic+Low-Latitude+Global+Glaciation%3A+The+Snowball+Earth&amp;rft.btitle=The+Proterozoic+Biosphere&amp;rft.place=Cambridge&amp;rft.pages=51-52&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.date=1992&amp;rft.isbn=0-521-36615-1&amp;rft.aulast=Kirschvink&amp;rft.aufirst=J.L.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gps.caltech.edu%2F~jkirschvink%2Fpdfs%2Ffirstsnowball.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">&#124;محرر=</code> باسم عام (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#generic_name" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-18">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFRaup1982" class="citation journal cs1">Raup، David M. (مارس 1982). "Mass extinctions in the marine fossil record". <i>Science</i>. ج.&#160;215 ع.&#160;4539: 1501. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.215.4539.1501">10.1126/science.215.4539.1501</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17788674">17788674</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Science&amp;rft.atitle=Mass+extinctions+in+the+marine+fossil+record&amp;rft.volume=215&amp;rft.issue=4539&amp;rft.pages=1501&amp;rft.date=1982-03&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.215.4539.1501&amp;rft_id=info%3Apmid%2F17788674&amp;rft.aulast=Raup&amp;rft.aufirst=David+M.&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-19">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMargulis1995" class="citation book cs1">Margulis، Lynn (1995). <i>What is Life?</i>. New York: Simon &amp; Schuster. ص.&#160;145. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-684-81326-2" title="خاص:مصادر كتاب/0-684-81326-2"><bdi>0-684-81326-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=What+is+Life%3F&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pages=145&amp;rft.pub=Simon+%26+Schuster&amp;rft.date=1995&amp;rft.isbn=0-684-81326-2&amp;rft.aulast=Margulis&amp;rft.aufirst=Lynn&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-20">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMargulis1995" class="citation book cs1">Margulis، Lynn (1995). <i>What is Life?</i>. New York: Simon &amp; Schuster. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-684-81326-2" title="خاص:مصادر كتاب/0-684-81326-2"><bdi>0-684-81326-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=What+is+Life%3F&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pub=Simon+%26+Schuster&amp;rft.date=1995&amp;rft.isbn=0-684-81326-2&amp;rft.aulast=Margulis&amp;rft.aufirst=Lynn&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-21">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFDiamond_J1989" class="citation journal cs1">Diamond J (1989). "The present, past and future of human-caused extinctions". <i>Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci</i>. ج.&#160;325 ع.&#160;1228: 469–76, discussion 476–7. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1098%2Frstb.1989.0100">10.1098/rstb.1989.0100</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2574887">2574887</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Philos+Trans+R+Soc+Lond+B+Biol+Sci&amp;rft.atitle=The+present%2C+past+and+future+of+human-caused+extinctions&amp;rft.volume=325&amp;rft.issue=1228&amp;rft.pages=469-76%2C+discussion+476-7&amp;rft.date=1989&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1098%2Frstb.1989.0100&amp;rft_id=info%3Apmid%2F2574887&amp;rft.au=Diamond+J&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-22">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFNovacek_M,_Cleland_E2001" class="citation journal cs1">Novacek M, Cleland E (2001). "The current biodiversity extinction event: scenarios for mitigation and recovery". <i>Proc Natl Acad Sci USA</i>. ج.&#160;98 ع.&#160;10: 1029. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.091093698">10.1073/pnas.091093698</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11344295">11344295</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Proc+Natl+Acad+Sci+USA&amp;rft.atitle=The+current+biodiversity+extinction+event%3A+scenarios+for+mitigation+and+recovery&amp;rft.volume=98&amp;rft.issue=10&amp;rft.pages=1029&amp;rft.date=2001&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.091093698&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11344295&amp;rft.au=Novacek+M%2C+Cleland+E&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-23">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFWickMöhl2006" class="citation journal cs1">Wick، Lucia؛ Möhl، Adrian (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://doc.rero.ch/record/309852/files/334_2006_Article_51.pdf">"The mid-Holocene extinction of silver fir (Abies alba) in the Southern Alps: a consequence of forest fires? Palaeobotanical records and forest simulations"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Vegetation History and Archaeobotany</i>. ج.&#160;15 ع.&#160;4: 435–44. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs00334-006-0051-0">10.1007/s00334-006-0051-0</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20181115113137/http://doc.rero.ch/record/309852/files/334_2006_Article_51.pdf">مؤرشف</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> من الأصل في نوفمبر 15, 2018<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ نوفمبر 15, 2018</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Vegetation+History+and+Archaeobotany&amp;rft.atitle=The+mid-Holocene+extinction+of+silver+fir+%28Abies+alba%29+in+the+Southern+Alps%3A+a+consequence+of+forest+fires%3F+Palaeobotanical+records+and+forest+simulations&amp;rft.volume=15&amp;rft.issue=4&amp;rft.pages=435-44&amp;rft.date=2006&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs00334-006-0051-0&amp;rft.aulast=Wick&amp;rft.aufirst=Lucia&amp;rft.au=M%C3%B6hl%2C+Adrian&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fdoc.rero.ch%2Frecord%2F309852%2Ffiles%2F334_2006_Article_51.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-24">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://park.org/Canada/Museum/extinction/holmass.html">The Holocene Extinction</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060925041056/http://park.org/Canada/Museum/extinction/holmass.html">نسخة محفوظة</a> September 25, 2006, على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.. Park.org. Retrieved on November 3, 2016.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-25">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://park.org/Canada/Museum/extinction/extincmenu.html">Mass Extinctions Of The Phanerozoic Menu</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060925030659/http://park.org/Canada/Museum/extinction/extincmenu.html">نسخة محفوظة</a> September 25, 2006, على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.. Park.org. Retrieved on November 3, 2016.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-26">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://park.org/Canada/Museum/extinction/patterns.html">Patterns of Extinction</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060925024739/http://park.org/Canada/Museum/extinction/patterns.html">نسخة محفوظة</a> September 25, 2006, على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.. Park.org. Retrieved on November 3, 2016.</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-27">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190502221023/https://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/Numbers/Math/Mathematical_Thinking/ideal_gases_under_constant.htm">"Ideal Gases under Constant Volume, Constant Pressure, Constant Temperature, &amp; Adiabatic Conditions"</a>. NASA. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/Numbers/Math/Mathematical_Thinking/ideal_gases_under_constant.htm">الأصل</a> في 2019-05-02<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Ideal+Gases+under+Constant+Volume%2C+Constant+Pressure%2C+Constant+Temperature%2C+%26+Adiabatic+Conditions&amp;rft.pub=NASA&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.grc.nasa.gov%2FWWW%2FK-12%2FNumbers%2FMath%2FMathematical_Thinking%2Fideal_gases_under_constant.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-28">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPelletier2002" class="citation journal cs1">Pelletier، Jon D. (2002). "Natural variability of atmospheric temperatures and geomagnetic intensity over a wide range of time scales". <i>Proceedings of the National Academy of Sciences</i>. ج.&#160;99: 2546–2553. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.022582599">10.1073/pnas.022582599</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11875208">11875208</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences&amp;rft.atitle=Natural+variability+of+atmospheric+temperatures+and+geomagnetic+intensity+over+a+wide+range+of+time+scales&amp;rft.volume=99&amp;rft.pages=2546-2553&amp;rft.date=2002&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.022582599&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11875208&amp;rft.aulast=Pelletier&amp;rft.aufirst=Jon+D.&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-29">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMillerSpoolman2007" class="citation book cs1">Miller، G.؛ Spoolman، Scott (28 سبتمبر 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200613064457/https://books.google.com/books?id=AJ4SnHbb-ZcC&amp;pg=PA42&amp;hl=en"><i>Environmental Science: Problems, Connections and Solutions</i></a>. Cengage Learning. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-495-38337-6" title="خاص:مصادر كتاب/978-0-495-38337-6"><bdi>978-0-495-38337-6</bdi></a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/?id=AJ4SnHbb-ZcC&amp;pg=PA42">الأصل</a> في 2020-04-22.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Environmental+Science%3A+Problems%2C+Connections+and+Solutions&amp;rft.pub=Cengage+Learning&amp;rft.date=2007-09-28&amp;rft.isbn=978-0-495-38337-6&amp;rft.aulast=Miller&amp;rft.aufirst=G.&amp;rft.au=Spoolman%2C+Scott&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2F%3Fid%3DAJ4SnHbb-ZcC%26pg%3DPA42&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">&#124;archive-date=</code> / <code class="cs1-code">&#124;archive-url=</code> timestamp mismatch (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#archive_date_url_ts_mismatch" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-30">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFSternDavidson2015" class="citation journal cs1">Stern، Harvey؛ Davidson، Noel (25 مايو 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200422113104/https://semanticscholar.org/paper/62ca56d2059df0737e83f2ba1b24922dd2fd0243">"Trends in the skill of weather prediction at lead times of 1–14 days"</a>. <i>Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society</i>. ج.&#160;141 ع.&#160;692: 2726–36. <a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A8_%D9%83%D9%88%D8%AF" title="بيب كود">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015QJRMS.141.2726S">2015QJRMS.141.2726S</a>. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fqj.2559">10.1002/qj.2559</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.semanticscholar.org/paper/Trends-in-the-skill-of-weather-prediction-at-lead-Stern-Davidson/62ca56d2059df0737e83f2ba1b24922dd2fd0243">الأصل</a> في 2020-04-22.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Quarterly+Journal+of+the+Royal+Meteorological+Society&amp;rft.atitle=Trends+in+the+skill+of+weather+prediction+at+lead+times+of+1%E2%80%9314+days&amp;rft.volume=141&amp;rft.issue=692&amp;rft.pages=2726-36&amp;rft.date=2015-05-25&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fqj.2559&amp;rft_id=info%3Abibcode%2F2015QJRMS.141.2726S&amp;rft.aulast=Stern&amp;rft.aufirst=Harvey&amp;rft.au=Davidson%2C+Noel&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.semanticscholar.org%2Fpaper%2FTrends-in-the-skill-of-weather-prediction-at-lead-Stern-Davidson%2F62ca56d2059df0737e83f2ba1b24922dd2fd0243&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-31">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20171029133456/https://www.sciencedaily.com/releases/2001/04/010406073554.htm">"Tropical Ocean Warming Drives Recent Northern Hemisphere Climate Change"</a>. Science Daily. <a href="/w/index.php?title=%D8%A3%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D9%84_6&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="أبريل 6 (الصفحة غير موجودة)">أبريل 6</a>، <a href="/wiki/2001" title="2001">2001</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2001/04/010406073554.htm">الأصل</a> في 29 أكتوبر 2017<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2006-05-24</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Tropical+Ocean+Warming+Drives+Recent+Northern+Hemisphere+Climate+Change&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedaily.com%2Freleases%2F2001%2F04%2F010406073554.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-hidden-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AE%D8%A8%D8%B1" title="قالب:استشهاد بخبر">استشهاد بخبر</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-32">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140405142421/http://www.calacademy.org/exhibits/xtremelife/what_is_life.php">"Definition of Life"</a>. California Academy of Sciences. 2006. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.calacademy.org/exhibits/xtremelife/what_is_life.php">الأصل</a> في 2014-04-05<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Definition+of+Life&amp;rft.pub=California+Academy+of+Sciences&amp;rft.date=2006&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.calacademy.org%2Fexhibits%2Fxtremelife%2Fwhat_is_life.php&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-33">^</a></b></span> <span class="reference-text">The figure "about one-half of one percent" takes into account the following (See, e.g.,</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-34">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFSengbusch" class="citation web cs1">Sengbusch، Peter V. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180806224021/http://www1.biologie.uni-hamburg.de/b-online/e54/54c.htm">"The Flow of Energy in Ecosystems - Productivity, Food Chain, and Trophic Level"</a>. <i>Botany online</i>. University of Hamburg Department of Biology. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/e54/54c.htm">الأصل</a> في 6 أغسطس 2018<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 23 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Botany+online&amp;rft.atitle=The+Flow+of+Energy+in+Ecosystems+-+Productivity%2C+Food+Chain%2C+and+Trophic+Level&amp;rft.aulast=Sengbusch&amp;rft.aufirst=Peter+V.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.biologie.uni-hamburg.de%2Fb-online%2Fe54%2F54c.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-35">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPidwirny2006" class="citation web cs1">Pidwirny، Michael (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190315234626/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9h.html">"Introduction to the Biosphere: Species Diversity and Biodiversity"</a>. <i>Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9h.html">الأصل</a> في 15 مارس 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 23 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Fundamentals+of+Physical+Geography+%282nd+Edition%29&amp;rft.atitle=Introduction+to+the+Biosphere%3A+Species+Diversity+and+Biodiversity&amp;rft.date=2006&amp;rft.aulast=Pidwirny&amp;rft.aufirst=Michael&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physicalgeography.net%2Ffundamentals%2F9h.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-36">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160623225041/http://faculty.plattsburgh.edu/thomas.wolosz/howmanysp.htm">"How Many Species are There?"</a>. <i>Extinction Web Page Class Notes</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://faculty.plattsburgh.edu/thomas.wolosz/howmanysp.htm">الأصل</a> في 23 يونيو 2016<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 23 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Extinction+Web+Page+Class+Notes&amp;rft.atitle=How+Many+Species+are+There%3F&amp;rft_id=http%3A%2F%2Ffaculty.plattsburgh.edu%2Fthomas.wolosz%2Fhowmanysp.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-37">^</a></b></span> <span class="reference-text">"Animal."</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-38">^</a></b></span> <span class="reference-text">World Book Encyclopedia. 16 vols.</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-39">^</a></b></span> <span class="reference-text">Chicago</span> </li> <li id="cite_note-Science_Daily-40"><span class="mw-cite-backlink">^ <a href="#cite_ref-Science_Daily_40-0"><sup><i><b>ا</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Science_Daily_40-1"><sup><i><b>ب</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190502185404/https://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm">"Just How Many Species Are There, Anyway?"</a>. Science Daily. مايو 2003. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2003/05/030526103731.htm">الأصل</a> في 2 مايو 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 26 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Just+How+Many+Species+Are+There%2C+Anyway%3F&amp;rft.pub=Science+Daily&amp;rft.date=2003-05&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedaily.com%2Freleases%2F2003%2F05%2F030526103731.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-41">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFWithers1998" class="citation web cs1">Withers، Mark A. (1998). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20121024043307/http://biology.usgs.gov/luhna/chap4.html">"Changing Patterns in the Number of Species in North American Floras"</a>. <i>Land Use History of North America</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://biology.usgs.gov/luhna/chap4.html">الأصل</a> في 24 أكتوبر 2012<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 26 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Land+Use+History+of+North+America&amp;rft.atitle=Changing+Patterns+in+the+Number+of+Species+in+North+American+Floras&amp;rft.date=1998&amp;rft.aulast=Withers&amp;rft.aufirst=Mark+A.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fbiology.usgs.gov%2Fluhna%2Fchap4.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)، </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)، و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-42">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190714215230/https://www.sciencedaily.com/releases/2002/04/020425072847.htm">"Tropical Scientists Find Fewer Species Than Expected"</a>. Science Daily. أبريل 2002. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2002/04/020425072847.htm">الأصل</a> في 14 يوليو 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 27 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Tropical+Scientists+Find+Fewer+Species+Than+Expected&amp;rft.pub=Science+Daily&amp;rft.date=2002-04&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedaily.com%2Freleases%2F2002%2F04%2F020425072847.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-43">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFBunker2005" class="citation journal cs1">Bunker، Daniel E. (نوفمبر 2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090228194401/http://sciencemag.org/cgi/content/abstract/310/5750/1029">"Species Loss and Aboveground Carbon Storage in a Tropical Forest"</a>. <i>Science</i>. ج.&#160;310 ع.&#160;5750: 1029–31. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1117682">10.1126/science.1117682</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16239439">16239439</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.sciencemag.org/content/310/5750/1029.abstract">الأصل</a> في 2009-02-28.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Science&amp;rft.atitle=Species+Loss+and+Aboveground+Carbon+Storage+in+a+Tropical+Forest&amp;rft.volume=310&amp;rft.issue=5750&amp;rft.pages=1029-31&amp;rft.date=2005-11&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1117682&amp;rft_id=info%3Apmid%2F16239439&amp;rft.aulast=Bunker&amp;rft.aufirst=Daniel+E.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fscience.sciencemag.org%2Fcontent%2F310%2F5750%2F1029.abstract&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-44">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFWilcox2006" class="citation journal cs1">Wilcox، Bruce A. (مارس 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200328135611/http://www.springerlink.com/content/810227460032m460/">"Amphibian Decline: More Support for Biocomplexity as a Research Paradigm"</a>. <i>EcoHealth</i>. ج.&#160;3 ع.&#160;1: 1. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs10393-005-0013-5">10.1007/s10393-005-0013-5</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.springerlink.com/content/810227460032m460/">الأصل</a> في 2020-03-28<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ أغسطس 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=EcoHealth&amp;rft.atitle=Amphibian+Decline%3A+More+Support+for+Biocomplexity+as+a+Research+Paradigm&amp;rft.volume=3&amp;rft.issue=1&amp;rft.pages=1&amp;rft.date=2006-03&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs10393-005-0013-5&amp;rft.aulast=Wilcox&amp;rft.aufirst=Bruce+A.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.springerlink.com%2Fcontent%2F810227460032m460%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-hidden-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-45">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFClarke,_Robin,_Robert_Lamb,_Dilys_Roe_Ward_eds.2002" class="citation book cs1">Clarke, Robin, Robert Lamb, Dilys Roe Ward eds.، المحرر (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110126091728/http://www.grida.no/geo/geo3/english/221.htm">"Decline and loss of species"</a>. <i>Global environment outlook 3&#160;: past, present and future perspectives</i>. London; Sterling, VA: Nairobi, Kenya&#160;: UNEP. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/92-807-2087-2" title="خاص:مصادر كتاب/92-807-2087-2"><bdi>92-807-2087-2</bdi></a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.grida.no/geo/geo3/english/221.htm">الأصل</a> في 2011-01-26<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2009-07-12</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Decline+and+loss+of+species&amp;rft.btitle=Global+environment+outlook+3+%3A+past%2C+present+and+future+perspectives&amp;rft.place=London%3B+Sterling%2C+VA&amp;rft.pub=Nairobi%2C+Kenya+%3A+UNEP&amp;rft.date=2002&amp;rft.isbn=92-807-2087-2&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.grida.no%2Fgeo%2Fgeo3%2Fenglish%2F221.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="قالب:استشهاد بكتاب">استشهاد بكتاب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">&#124;محرر=</code> باسم عام (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#generic_name" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span><span class="cs1-maint citation-comment">صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المحررين (<a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9:_%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D8%B1%D8%B1%D9%8A%D9%86" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المحررين">link</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-Origin1-46"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-Origin1_46-0">^</a></b></span> <span class="reference-text">Schopf, JW, Kudryavtsev, AB, Czaja, AD, and Tripathi, AB. (2007). <i>Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils.</i> Precambrian Research 158: 141–55.</span> </li> <li id="cite_note-Origin2-47"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-Origin2_47-0">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFSchopf2006" class="citation journal cs1">Schopf، JW (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1578735">"Fossil evidence of Archaean life"</a>. <i>Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci</i>. ج.&#160;361 ع.&#160;1470: 869–85. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1098%2Frstb.2006.1834">10.1098/rstb.2006.1834</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF_%D8%B3%D9%86%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%84" title="ببمد سنترال">PMC</a>:<span class="id-lock-free" title="يمكن الوصول إليها بحرية"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1578735">1578735</a></span>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16754604">16754604</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Philos+Trans+R+Soc+Lond+B+Biol+Sci&amp;rft.atitle=Fossil+evidence+of+Archaean+life&amp;rft.volume=361&amp;rft.issue=1470&amp;rft.pages=869-85&amp;rft.date=2006&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1578735%23id-name%3DPMC&amp;rft_id=info%3Apmid%2F16754604&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1098%2Frstb.2006.1834&amp;rft.aulast=Schopf&amp;rft.aufirst=JW&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1578735&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-RavenJohnson2002-48"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-RavenJohnson2002_48-0">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPeter_Hamilton_RavenGeorge_Brooks_Johnson2002" class="citation book cs1">Peter Hamilton Raven؛ George Brooks Johnson (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200422190709/https://archive.org/details/biologyrave00rave"><i>Biology</i></a>. McGraw-Hill Education. ص.&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/biologyrave00rave/page/68">68</a>. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A_%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%82%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8" title="النظام القياسي الدولي لترقيم الكتب">ISBN</a>:<a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B5:%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-07-112261-0" title="خاص:مصادر كتاب/978-0-07-112261-0"><bdi>978-0-07-112261-0</bdi></a>. مؤرشف من <span class="id-lock-registration" title="يمكن التسجيل مجانًا"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/biologyrave00rave">الأصل</a></span> في أبريل 22, 2020<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ يوليو 7, 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Biology&amp;rft.pages=68&amp;rft.pub=McGraw-Hill+Education&amp;rft.date=2002&amp;rft.isbn=978-0-07-112261-0&amp;rft.au=Peter+Hamilton+Raven&amp;rft.au=George+Brooks+Johnson&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbiologyrave00rave&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-Line-49"><span class="mw-cite-backlink">^ <a href="#cite_ref-Line_49-0"><sup><i><b>ا</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Line_49-1"><sup><i><b>ب</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFLine_M2002" class="citation journal cs1">Line M (يناير 2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080422052308/http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/148/1/21?view=long&amp;pmid=11782495">"The enigma of the origin of life and its timing"</a>. <i>Microbiology</i>. ج.&#160;148 ع.&#160;Pt 1: 21–7. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11782495">11782495</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/148/1/21?view=long&amp;pmid=11782495">الأصل</a> في 2008-04-22.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Microbiology&amp;rft.atitle=The+enigma+of+the+origin+of+life+and+its+timing&amp;rft.volume=148&amp;rft.issue=Pt+1&amp;rft.pages=21-7&amp;rft.date=2002-01&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11782495&amp;rft.au=Line+M&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fmic.sgmjournals.org%2Fcgi%2Fcontent%2Ffull%2F148%2F1%2F21%3Fview%3Dlong%26pmid%3D11782495&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;day=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-50">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFBerkner1965" class="citation journal cs1">Berkner، L. V. (مايو 1965). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220407054216/http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&amp;doi=10.1175%2F1520-0469(1965)022%3C0225:OTOARO%3E2.0.CO%3B2">"On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere"</a>. <i>Journal of the Atmospheric Sciences</i>. ج.&#160;22 ع.&#160;3: 225–261. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1175%2F1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2">10.1175/1520-0469(1965)022&#60;0225:OTOARO&#62;2.0.CO&#59;2</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&amp;doi=10.1175/1520-0469(1965)022">&lt;0225:OTOARO&gt;2.0.CO;2 الأصل</a> في 2022-04-07.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Journal+of+the+Atmospheric+Sciences&amp;rft.atitle=On+the+Origin+and+Rise+of+Oxygen+Concentration+in+the+Earth%27s+Atmosphere&amp;rft.volume=22&amp;rft.issue=3&amp;rft.pages=225-261&amp;rft.date=1965-05&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1175%2F1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2&amp;rft.aulast=Berkner&amp;rft.aufirst=L.+V.&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fams.allenpress.com%2Fperlserv%2F%3Frequest%3Dget-abstract%26doi%3D10.1175%2F1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-51">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFSchopf_J1994" class="citation journal cs1">Schopf J (1994). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20201123010305/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC44277/pdf/pnas01137-0029.pdf">"Disparate rates, differing fates: tempo and mode of evolution changed from the Precambrian to the Phanerozoic"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Proc Natl Acad Sci USA</i>. ج.&#160;91 ع.&#160;15: S14. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.91.15.6735">10.1073/pnas.91.15.6735</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8041691">8041691</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC44277/pdf/pnas01137-0029.pdf">الأصل</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> في 2020-11-23.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Proc+Natl+Acad+Sci+USA&amp;rft.atitle=Disparate+rates%2C+differing+fates%3A+tempo+and+mode+of+evolution+changed+from+the+Precambrian+to+the+Phanerozoic.&amp;rft.volume=91&amp;rft.issue=15&amp;rft.pages=S14&amp;rft.date=1994&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.91.15.6735&amp;rft_id=info%3Apmid%2F8041691&amp;rft.au=Schopf+J&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC44277%2Fpdf%2Fpnas01137-0029.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-52">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFSzewzyk_U,_Szewzyk_R,_Stenström_T1994" class="citation journal cs1">Szewzyk U, Szewzyk R, Stenström T (1994). "Thermophilic, anaerobic bacteria isolated from a deep borehole in granite in Sweden". <i>Proc Natl Acad Sci USA</i>. ج.&#160;91 ع.&#160;5: 1810–3. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.91.5.1810">10.1073/pnas.91.5.1810</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11607462">11607462</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Proc+Natl+Acad+Sci+USA&amp;rft.atitle=Thermophilic%2C+anaerobic+bacteria+isolated+from+a+deep+borehole+in+granite+in+Sweden.&amp;rft.volume=91&amp;rft.issue=5&amp;rft.pages=1810-3&amp;rft.date=1994&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.91.5.1810&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11607462&amp;rft.au=Szewzyk+U%2C+Szewzyk+R%2C+Stenstr%C3%B6m+T&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين (<a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9:_%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%D9%8A%D9%86" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين">link</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-53">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFWolska_K2003" class="citation journal cs1">Wolska K (2003). "Horizontal DNA transfer between bacteria in the environment". <i>Acta Microbiol Pol</i>. ج.&#160;52 ع.&#160;3: 233–43. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14743976">14743976</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Acta+Microbiol+Pol&amp;rft.atitle=Horizontal+DNA+transfer+between+bacteria+in+the+environment.&amp;rft.volume=52&amp;rft.issue=3&amp;rft.pages=233-43&amp;rft.date=2003&amp;rft_id=info%3Apmid%2F14743976&amp;rft.au=Wolska+K&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-54">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFHorneck_G1981" class="citation journal cs1">Horneck G (1981). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220527060430/https://archive.org/details/sim_advances-in-space-research_1981_1_14/page/39">"Survival of microorganisms in space: a review"</a>. <i>Adv Space Res</i>. ج.&#160;1 ع.&#160;14: 39–48. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2F0273-1177%2881%2990241-6">10.1016/0273-1177(81)90241-6</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11541716">11541716</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_advances-in-space-research_1981_1_14/page/39">الأصل</a> في 2022-05-27.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Adv+Space+Res&amp;rft.atitle=Survival+of+microorganisms+in+space%3A+a+review.&amp;rft.volume=1&amp;rft.issue=14&amp;rft.pages=39-48&amp;rft.date=1981&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2F0273-1177%2881%2990241-6&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11541716&amp;rft.au=Horneck+G&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_advances-in-space-research_1981_1_14%2Fpage%2F39&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-55">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070930155225/http://webster.com/cgi-bin/dictionary?va=flora">"flora"</a>. <i>Merriam-Webster Online Dictionary</i>. Merriam-Webster. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://webster.com/cgi-bin/dictionary?va=flora">الأصل</a> في 30 سبتمبر 2007<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 27 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Merriam-Webster+Online+Dictionary&amp;rft.atitle=flora&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwebster.com%2Fcgi-bin%2Fdictionary%3Fva%3Dflora&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-56">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation book cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070715060359/http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/zy198.htm#F">"Glossary"</a>. <i>Status and Trends of the Nation's Biological Resources</i>. Reston, VA: Department of the Interior, Geological Survey. 1998. SuDocs No. I 19.202:ST 1/V.1-2. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/zy198.htm#F">الأصل</a> في 2007-07-15<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2009-07-12</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.atitle=Glossary&amp;rft.btitle=Status+and+Trends+of+the+Nation%27s+Biological+Resources&amp;rft.place=Reston%2C+VA&amp;rft.pub=Department+of+the+Interior%2C+Geological+Survey&amp;rft.date=1998&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fbiology.usgs.gov%2Fs%2Bt%2FSNT%2Fnoframe%2Fzy198.htm%23F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-57">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPidwirny2006" class="citation web cs1">Pidwirny، Michael (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190306021347/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9j.html">"Introduction to the Biosphere: Introduction to the Ecosystem Concept"</a>. <i>Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9j.html">الأصل</a> في 6 مارس 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 28 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Fundamentals+of+Physical+Geography+%282nd+Edition%29&amp;rft.atitle=Introduction+to+the+Biosphere%3A+Introduction+to+the+Ecosystem+Concept&amp;rft.date=2006&amp;rft.aulast=Pidwirny&amp;rft.aufirst=Michael&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physicalgeography.net%2Ffundamentals%2F9j.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-58">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPidwirny2006" class="citation web cs1">Pidwirny، Michael (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190321015659/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9d.html">"Introduction to the Biosphere: Organization of Life"</a>. <i>Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9d.html">الأصل</a> في 21 مارس 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 28 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Fundamentals+of+Physical+Geography+%282nd+Edition%29&amp;rft.atitle=Introduction+to+the+Biosphere%3A+Organization+of+Life&amp;rft.date=2006&amp;rft.aulast=Pidwirny&amp;rft.aufirst=Michael&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physicalgeography.net%2Ffundamentals%2F9d.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-59">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFPidwirny2006" class="citation web cs1">Pidwirny، Michael (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190225043037/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9e.html">"Introduction to the Biosphere: Abiotic Factors and the Distribution of Species"</a>. <i>Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)</i>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/9e.html">الأصل</a> في 25 فبراير 2019<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 28 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=Fundamentals+of+Physical+Geography+%282nd+Edition%29&amp;rft.atitle=Introduction+to+the+Biosphere%3A+Abiotic+Factors+and+the+Distribution+of+Species&amp;rft.date=2006&amp;rft.aulast=Pidwirny&amp;rft.aufirst=Michael&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physicalgeography.net%2Ffundamentals%2F9e.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-60">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFBailey2004" class="citation journal cs1">Bailey، Robert G. (أبريل 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091001013622/http://www.fs.fed.us/institute/news_info/Identifying_ecoregion_boundaries.pdf">"Identifying Ecoregion Boundaries"</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Environmental Management</i>. ج.&#160;34 ع.&#160;Supplement 1: S14. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs00267-003-0163-6">10.1007/s00267-003-0163-6</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.fs.fed.us/institute/news_info/Identifying_ecoregion_boundaries.pdf">الأصل</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> في 2009-10-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Environmental+Management&amp;rft.atitle=Identifying+Ecoregion+Boundaries&amp;rft.volume=34&amp;rft.issue=Supplement+1&amp;rft.pages=S14&amp;rft.date=2004-04&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs00267-003-0163-6&amp;rft.aulast=Bailey&amp;rft.aufirst=Robert+G.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.fs.fed.us%2Finstitute%2Fnews_info%2FIdentifying_ecoregion_boundaries.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-61">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFLawton2001" class="citation journal cs1">Lawton، John (2001). "Earth System Science". <i>Science</i>. ج.&#160;292 ع.&#160;5524: 1965. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.292.5524.1965">10.1126/science.292.5524.1965</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11408624">11408624</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Science&amp;rft.atitle=Earth+System+Science&amp;rft.volume=292&amp;rft.issue=5524&amp;rft.pages=1965&amp;rft.date=2001&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.292.5524.1965&amp;rft_id=info%3Apmid%2F11408624&amp;rft.aulast=Lawton&amp;rft.aufirst=John&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-62">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFHarding2006" class="citation web cs1">Harding، Stephan (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071023220730/http://www.schumachercollege.org.uk/articles/college-articles/stephan/earthsystemscience.html">"Earth System Science and Gaian Science"</a>. Schumacher College. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.schumachercollege.org.uk/articles/college-articles/stephan/earthsystemscience.html">الأصل</a> في 2007-10-23<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Earth+System+Science+and+Gaian+Science&amp;rft.pub=Schumacher+College&amp;rft.date=2006&amp;rft.aulast=Harding&amp;rft.aufirst=Stephan&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.schumachercollege.org.uk%2Farticles%2Fcollege-articles%2Fstephan%2Fearthsystemscience.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-63">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170630155200/http://www2.lbl.gov/Science-Articles/Archive/ESD-feedback-loops.html">"Feedback Loops In Global Climate Change Point To A Very Hot 21st Century"</a>. Science Daily. 22 مايو 2006. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www2.lbl.gov/Science-Articles/Archive/ESD-feedback-loops.html">الأصل</a> في 2017-06-30<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Feedback+Loops+In+Global+Climate+Change+Point+To+A+Very+Hot+21st+Century&amp;rft.date=2006-05-22&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww2.lbl.gov%2FScience-Articles%2FArchive%2FESD-feedback-loops.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-64">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170713014424/https://www.nps.gov/plants/medicinal/plants.htm">"Plant Conservation Alliance - Medicinal Plant Working Groups Green Medicine"</a>. US National Park Services. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nps.gov/plants/medicinal/plants.htm">الأصل</a> في 13 يوليو 2017<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 23 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Plant+Conservation+Alliance+-+Medicinal+Plant+Working+Groups+Green+Medicine&amp;rft.pub=US+National+Park+Services&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nps.gov%2Fplants%2Fmedicinal%2Fplants.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-65"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-65">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFOosthoek1999" class="citation web cs1">Oosthoek، Jan (1999). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150611143637/http://www.eh-resources.org/philosophy.html">"Environmental History: Between Science &amp; Philosophy"</a>. Environmental History Resources. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.eh-resources.org/environmental-history-between-science-and-philosophy/">الأصل</a> في 2015-06-11<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2006-12-01</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Environmental+History%3A+Between+Science+%26+Philosophy&amp;rft.pub=Environmental+History+Resources&amp;rft.date=1999&amp;rft.aulast=Oosthoek&amp;rft.aufirst=Jan&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.eh-resources.org%2Fenvironmental-history-between-science-and-philosophy%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-66">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.today/20121204162126/http://www.wild.org/main/about/what-is-a-wilderness-area/">"The WILD Foundation - What is a Wilderness Area?"</a>. <i>web.archive.org</i>. 19 مارس 2011. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wild.org/main/about/what-is-a-wilderness-area/">الأصل</a> في 2012-12-04<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2020-04-24</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=web.archive.org&amp;rft.atitle=The+WILD+Foundation+-+What+is+a+Wilderness+Area%3F&amp;rft.date=2011-03-19&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.wild.org%2Fmain%2Fabout%2Fwhat-is-a-wilderness-area%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-67">^</a></b></span> <span class="reference-text">No Man's Garden by Daniel B. Botkin p155-157</span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-68">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.asia-art.net/chinese_tech_brush.html">Chinese brush painting</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170531234726/http://www.asia-art.net/chinese_tech_brush.html">نسخة محفوظة</a> 31 مايو 2017 على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>. <sup class="reference"><span title="هناك وصلة مكسورة في العبارة السابقة&#160;منذ أغسطس 2020" style="white-space: nowrap;">&#91;<a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%B1%D8%A9" title="ويكيبيديا:وصلات خارجية مكسورة">وصلة مكسورة</a>&#93;</span></sup></span> </li> <li id="cite_note-History-69"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-History_69-0">^</a></b></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.spacesfornature.org/greatspaces/conservation.html">History of Conservation </a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161129050937/http://www.spacesfornature.org/greatspaces/conservation.html">نسخة محفوظة</a> 29 نوفمبر 2016 على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.</span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-70">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFبوانكاريه1913" class="citation book cs1">بوانكاريه، جوليس هنري (1913). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/cu31924012063537"><i>The foundations of science; Science and hypothesis, The value of science, Science and method</i></a>. ترجمة: G.B. Halsted. New York: The Science Press. ص.&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/cu31924012063537/page/n383">366</a>–7. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%83%D8%B2_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%83%D8%AA%D8%A8%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%AA" title="مركز المكتبة الرقمية على الإنترنت">OCLC</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/2569829">2569829</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+foundations+of+science%3B+Science+and+hypothesis%2C+The+value+of+science%2C+Science+and+method&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pages=366-7&amp;rft.pub=The+Science+Press&amp;rft.date=1913&amp;rft_id=info%3Aoclcnum%2F2569829&amp;rft.aulast=%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%87&amp;rft.aufirst=%D8%AC%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%B3+%D9%87%D9%86%D8%B1%D9%8A&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fcu31924012063537&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-71"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-71">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170313163714/https://map.gsfc.nasa.gov/m_mm/mr_limits.html">"Some Theories Win, Some Lose"</a>. <i><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D9%88%D9%8A%D9%84%D9%83%D9%8A%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%86_%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%83%D8%B1%D9%88%D9%8A" class="mw-redirect" title="مسبار ويلكينسون لقياس التباين الميكروي">مسبار ويلكينسون لقياس اختلاف الموجات الراديوية</a> Mission: First Year Results</i>. <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7" title="ناسا">ناسا</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/m_mm/mr_limits.html">الأصل</a> في 13 مارس 2017<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ 29 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=%D9%85%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%B1+%D9%88%D9%8A%D9%84%D9%83%D9%8A%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%86+%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3+%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%AC%D8%A7%D8%AA+%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D9%88%D9%8A%D8%A9+Mission%3A+First+Year+Results&amp;rft.atitle=Some+Theories+Win%2C+Some+Lose&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Fm_mm%2Fmr_limits.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-72"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-72">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFTaylor1971" class="citation web cs1">Taylor، Barry N. (1971). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190704014727/https://physics.nist.gov/cuu/Constants/introduction.html">"Introduction to the constants for nonexperts"</a>. National Institute of Standards and Technology. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.physics.nist.gov/cuu/Constants/introduction.html">الأصل</a> في 2019-07-04<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ <span class="nowrap">2007-01-07</span></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Introduction+to+the+constants+for+nonexperts&amp;rft.pub=National+Institute+of+Standards+and+Technology&amp;rft.date=1971&amp;rft.aulast=Taylor&amp;rft.aufirst=Barry+N.&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.physics.nist.gov%2Fcuu%2FConstants%2Fintroduction.html&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-73">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFD._A._Varshalovich,_A._Y._Potekhin,_A._V._Ivanchik2000" class="citation journal cs1">D. A. Varshalovich, A. Y. Potekhin, A. V. Ivanchik (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20191206102236/https://arxiv.org/abs/physics/0004062">"Testing cosmological variability of fundamental constants"</a>. <i>AIP Conference Proceedings</i>. ج.&#160;506: 503. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1063%2F1.1302777">10.1063/1.1302777</a>. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://arxiv.org/abs/physics/0004062">الأصل</a> في 2019-12-06.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=AIP+Conference+Proceedings&amp;rft.atitle=Testing+cosmological+variability+of+fundamental+constants&amp;rft.volume=506&amp;rft.pages=503&amp;rft.date=2000&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1063%2F1.1302777&amp;rft.au=D.+A.+Varshalovich%2C+A.+Y.+Potekhin%2C+A.+V.+Ivanchik&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farxiv.org%2Fabs%2Fphysics%2F0004062&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين (<a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9:_%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%D9%8A%D9%86" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين">link</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-74">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFBibring2006" class="citation journal cs1">Bibring، J (2006). "Global mineralogical and aqueous mars history derived from OMEGA/Mars Express data". <i>Science</i>. ج.&#160;312 ع.&#160;5772: 400–4. <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A" title="معرف الغرض الرقمي">DOI</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1122659">10.1126/science.1122659</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A8%D9%85%D8%AF" title="ببمد">PMID</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16627738">16627738</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Science&amp;rft.atitle=Global+mineralogical+and+aqueous+mars+history+derived+from+OMEGA%2FMars+Express+data&amp;rft.volume=312&amp;rft.issue=5772&amp;rft.pages=400-4&amp;rft.date=2006&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1122659&amp;rft_id=info%3Apmid%2F16627738&amp;rft.aulast=Bibring&amp;rft.aufirst=J&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="قالب:استشهاد بدورية محكمة">استشهاد بدورية محكمة</a>}}</code>: </span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط author-name-list parameters تكرر أكثر من مرة (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#redundant_parameters" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-75">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFMalik2005" class="citation web cs1">Malik، Tariq (2005-03-08). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130120062648/http://www.msnbc.msn.com/id/7129347/">"Hunt for Mars life should go underground"</a>. The Brown University News Bureau. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.msn.com/nl-nl/">الأصل</a> في 20 يناير 2013<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 4 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Hunt+for+Mars+life+should+go+underground&amp;rft.pub=The+Brown+University+News+Bureau&amp;rft.date=2005-03-08&amp;rft.aulast=Malik&amp;rft.aufirst=Tariq&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.msn.com%2Fnl-nl%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-76">^</a></b></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68982381" /><cite id="CITEREFScott_Turner1998" class="citation web cs1">Scott Turner (1998-03-02). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100615105838/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/news8.html">"Detailed Images From Europa Point To Slush Below Surface"</a>. The Brown University News Bureau. مؤرشف من <a rel="nofollow" class="external text" href="https://solarsystem.nasa.gov/missions/galileo/overview/">الأصل</a> في 15 يونيو 2010<span class="reference-accessdate">. اطلع عليه بتاريخ سبتمبر 28 2006</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.btitle=Detailed+Images+From+Europa+Point+To+Slush+Below+Surface&amp;rft.pub=The+Brown+University+News+Bureau&amp;rft.date=1998-03-02&amp;rft.au=Scott+Turner&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fsolarsystem.nasa.gov%2Fmissions%2Fgalileo%2Foverview%2F&amp;rfr_id=info%3Asid%2Far.wikipedia.org%3A%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="Z3988"></span> <span class="cs1-visible-error citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF_%D9%88%D9%8A%D8%A8" class="mw-redirect" title="قالب:استشهاد ويب">استشهاد ويب</a>}}</code>: </span><span class="cs1-hidden-error citation-comment">تحقق من التاريخ في: <code class="cs1-code">&#124;تاريخ الوصول=</code> (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#bad_date" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>) و</span><span class="cs1-visible-error citation-comment">الوسيط غير المعروف <code class="cs1-code">&#124;dateformat=</code> تم تجاهله (<a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF#parameter_ignored" title="مساعدة:أخطاء الاستشهاد">مساعدة</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-77">^</a></b></span> <span class="reference-text">Choi, Charles Q. (March 21, 2011) <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/11188-alien-earths-planets-sun-stars.html">New Estimate for Alien Earths: 2 Billion in Our Galaxy Alone | Alien Planets, Extraterrestrial Life &amp; Extrasolar Planets | Exoplanets &amp; Kepler Space Telescope</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130703101746/http://www.space.com/11188-alien-earths-planets-sun-stars.html">نسخة محفوظة</a> July 3, 2013, على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.. Space.com.</span> </li> <li id="cite_note-78"><span class="mw-cite-backlink"><b><a href="#cite_ref-78">^</a></b></span> <span class="reference-text">Papineau, David, "Naturalism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2016 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = &lt;<a rel="nofollow" class="external free" href="https://plato.stanford.edu/archives/win2016/entries/naturalism/">https://plato.stanford.edu/archives/win2016/entries/naturalism/</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190401175926/https://plato.stanford.edu/archives/win2016/entries/naturalism/">نسخة محفوظة</a> April 1, 2019, على موقع <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83_%D9%85%D8%B4%D9%8A%D9%86" title="واي باك مشين">واي باك مشين</a>.&gt;</span> </li> </ol></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68409654">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:var(--background-color-interactive-subtle,#f8f9fa);display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageleft{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1;min-width:0}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-left{clear:left;float:left;margin-right:1em}.mw-parser-output .side-box-left{margin-right:1em}.mw-parser-output .side-box-right{margin-left:1em}}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68510355">.mw-parser-output .sister-box .side-box-abovebelow{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .sister-box .side-box-abovebelow>b{display:block}.mw-parser-output .sister-box .side-box-text>ul{border-top:1px solid #aaa;padding:0.1em 0;width:217px;margin:0 auto}.mw-parser-output .sister-box .side-box-text>ul>li{min-height:25px;padding:0;margin:0}.mw-parser-output .sister-logo{display:inline-block;width:25px;line-height:25px;vertical-align:middle;text-align:center}.mw-parser-output .sister-link{display:inline-block;margin-left:2px;width:190px;vertical-align:middle}</style><div role="navigation" aria-labelledby="sister-projects" class="side-box metadata side-box-left sister-box sistersitebox plainlinks"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67666675">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style> <div class="side-box-abovebelow"> طبيعة في <a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B9_%D8%B4%D9%82%D9%8A%D9%82%D8%A9" title="ويكيبيديا:مشاريع شقيقة"><span id="sister-projects">المشاريع الشقيقة</span></a></div> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-text plainlist"><ul><li><span class="sister-logo"><span class="mw-valign-middle" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/15px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/22px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span></span><span class="sister-link"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Nature" class="extiw" title="c:Nature">وسائط</a> من كومنز</span></li><li><span class="sister-logo"><span class="mw-valign-middle" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/17px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="17" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/25px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/34px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></span></span></span><span class="sister-link"><a href="https://ar.wikiquote.org/wiki/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" class="extiw" title="q:طبيعة">اقتباسات</a> من ويكي الاقتباس</span></li></ul></div></div> </div> <div class="navbox-styles"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r64177691">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68124052">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:right;border-right-width:2px;border-right-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:right;text-align:right;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="عناصر_الطبيعة" style="padding:1px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67666671" /><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="قالب:طبيعة"><abbr title="عرض هذا القالب">ع</abbr></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="نقاش القالب:طبيعة"><abbr title="ناقش هذا القالب">ن</abbr></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;action=edit"><abbr title="عدل هذا القالب">ت</abbr></a></li></ul></div><div id="عناصر_الطبيعة" style="font-size:114%;margin:0 4em">عناصر <a class="mw-selflink selflink">الطبيعة</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A" title="فضاء كوني">فضاء كوني</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%83%D8%A7%D9%86_(%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1)" class="mw-redirect" title="مكان (فيزياء)">مكان (فيزياء)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D9%86" title="زمن">زمن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9" title="مادة">مادة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9" title="طاقة">طاقة</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="علوم الأرض">علوم الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="مستقبل الأرض">مستقبل الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9_%D8%BA%D8%A7%D9%8A%D8%A7" title="فرضية غايا">فرضية غايا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A" title="تاريخ الأرض الجيولوجي">تاريخ الأرض الجيولوجي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7" title="جيولوجيا">جيولوجيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض">تاريخ الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_(%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7)" title="محيط (جغرافيا)">محيط (جغرافيا)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%AA%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="الصفائح التكتونية">الصفائح التكتونية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بنية الأرض">بنية الأرض</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%B7%D9%82%D8%B3" title="طقس">طقس</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف الأرض الجوي">غلاف الأرض الجوي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="مناخ">مناخ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D8%A8" title="سحاب">سحاب</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B5%D8%A7%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A%D8%A9" title="علم الأرصاد الجوية">علم الأرصاد الجوية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B4%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3" title="أشعة الشمس">أشعة الشمس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AF_%D9%88%D8%AC%D8%B2%D8%B1" title="مد وجزر">مد وجزر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%8A%D8%AD" title="ريح">ريح</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="بيئة طبيعية">بيئة طبيعية</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="علم البيئة">علم البيئة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A" title="نظام بيئي">نظام بيئي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="برية">برية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%B4%D9%8A%D9%85_(%D9%85%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84)" title="الهشيم (مسلسل)">الهشيم</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="حياة">حياة</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="علم الأحياء">علم الأحياء</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D9%89" title="حقيقيات النوى">حقيقيات النوى</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="نبات">نبات</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="حيوان">حيوان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B7%D8%B1" title="فطر">فطر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D8%B9%D9%8A%D8%A7%D8%AA" title="طلائعيات">طلائعيات</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التاريخ التطوري للحياة">التاريخ التطوري للحياة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الحياة خارج الأرض">حياة خارج الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D8%A8_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="تراتب حيوي">تراتب حيوي</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%A6%D9%86_%D8%AD%D9%8A" title="كائن حي">متعضية</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF_%D8%AA%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%8A" title="تولد تلقائي">تولد تلقائي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D9%89" title="بدائيات النوى">بدائيات النوى</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D9%82" title="عتائق">بكتيريا قديمة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%83%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D8%A7" title="بكتيريا">بكتيريا</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="فيروس">فيروس</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="color:#ffffff"><div> <ul><li><b><span style="color:#ffffff;"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="تصنيف:طبيعة">تصنيف:طبيعة</a></span></b></li> <li><b><span style="color:#ffffff;"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85" title="بوابة:علوم">بوابة:علوم</a></span></b></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64177691" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68124052" /></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="مقالة_مُختارة&amp;#124;10بك&amp;#124;class=noviewer&amp;#124;alt=_الأرض" style="padding:1px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67666671" /><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="قالب:الأرض الطبيعية"><abbr title="عرض هذا القالب">ع</abbr></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="نقاش القالب:الأرض الطبيعية"><abbr title="ناقش هذا القالب">ن</abbr></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit"><abbr title="عدل هذا القالب">ت</abbr></a></li></ul></div><div id="مقالة_مُختارة&amp;#124;10بك&amp;#124;class=noviewer&amp;#124;alt=_الأرض" style="font-size:114%;margin:0 4em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Symbol_star_gold.svg" class="mw-file-description" title="مقالة مُختارة"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/10px-Symbol_star_gold.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/15px-Symbol_star_gold.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Symbol_star_gold.svg/20px-Symbol_star_gold.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></span>&#160;<a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9" title="قارة">قارات</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%81%D8%B1%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7" title="إفريقيا">أفريقيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="القارة القطبية الجنوبية">القارة القطبية الجنوبية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B3%D9%8A%D8%A7" title="آسيا">آسيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A7_(%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9)" title="أستراليا (قارة)">أستراليا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7" title="أوروبا">أوروبا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="أمريكا الشمالية">أمريكا الشمالية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="أمريكا الجنوبية">أمريكا الجنوبية</a></li></ul> </div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Earth" title="Earth"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Earth_Western_Hemisphere.jpg/75px-Earth_Western_Hemisphere.jpg" decoding="async" width="75" height="75" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Earth_Western_Hemisphere.jpg/113px-Earth_Western_Hemisphere.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Earth_Western_Hemisphere.jpg/150px-Earth_Western_Hemisphere.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="2048" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_(%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7)" title="محيط (جغرافيا)">محيطات</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AC%D9%85%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="المحيط المتجمد الشمالي">المحيط المتجمد الشمالي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B7%D9%84%D8%B3%D9%8A" title="المحيط الأطلسي">المحيط الأطلسي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%8A" title="المحيط الهندي">المحيط الهندي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%A6" title="المحيط الهادئ">المحيط الهادئ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A" class="mw-redirect" title="المحيط الجنوبي">المحيط الجنوبي</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="علوم الأرض">علوم الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="مستقبل الأرض">مستقبل الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A" title="تاريخ الأرض الجيولوجي">تاريخ الأرض الجيولوجي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7" title="جيولوجيا">جيولوجيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض">تاريخ الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%AA%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="الصفائح التكتونية">الصفائح التكتونية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بنية الأرض">بنية الأرض</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="بيئة طبيعية">بيئة طبيعية</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%85" title="حيوم">حيوم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="علم البيئة">علم البيئة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A" title="نظام بيئي">نظام بيئي</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">طبيعة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A9" title="برية">برية</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مقالات متعلقة</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%8A%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="يوم الأرض">يوم الأرض</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7_%D9%83%D9%88%D8%A7%D9%83%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="جيولوجيا كواكب المجموعة الشمسية (الصفحة غير موجودة)">جيولوجيا كواكب المجموعة الشمسية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="المجموعة الشمسية">المجموعة الشمسية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85" title="العالم">العالم</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div> <ul><li><b><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="تصنيف:طبيعة">تصنيف</a></b></li> <li><b><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85" title="بوابة:علوم">بوابة</a></b></li> <li><b><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بوابة:علوم الأرض">علوم الأرض</a></b></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64177691" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68124052" /></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="روحانية" style="padding:1px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67666671" /><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="قالب:روحانية"><abbr title="عرض هذا القالب">ع</abbr></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="نقاش القالب:روحانية (الصفحة غير موجودة)"><abbr title="ناقش هذا القالب">ن</abbr></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit"><abbr title="عدل هذا القالب">ت</abbr></a></li></ul></div><div id="روحانية" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="روحانية">روحانية</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="روحانية">روحانية</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Outline_of_spirituality&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Outline of spirituality (الصفحة غير موجودة)">Outline of spirituality</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="تصنيف:روحانية">تصنيف:روحانية</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مفاهيم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AE%D8%B1%D8%A9_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="الحياة الآخرة (فلسفة)">الحياة الآخرة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AC%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%A7%D8%B4%D9%8A%D8%A9" title="السجلات الأكاشية">السجلات الأكاشية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%AA%D9%85%D9%86" title="أتمن">أتمن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%AD%D9%88%D8%A9_%D9%83%D8%A8%D8%B1%D9%89" title="صحوة كبرى">صحوة كبرى</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%87%D9%8A" title="بودهي">بودهي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%83%D8%B1%D8%A7" title="شاكرا">شاكرا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%B9%D9%8A" title="وعي">وعي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A3%D8%B5%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" class="mw-redirect" title="علم أصل الكون">علم أصل الكون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="علم الكون">علم الكون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B3%D8%B7%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%82" title="أسطورة الخلق">أسطورة الخلق</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%84%D9%87" title="إله">إله</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%85%D8%A7" title="دارما">دارما</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ekam&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ekam (الصفحة غير موجودة)">Ekam</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%B6_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="فيض (فلسفة)">فيض (فلسفة)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B1_(%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9)" title="تنوير (روحانية)">تنوير</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="تطور روحي (فلسفة)">تطور روحي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="علم الآخرات">علم الآخرات</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%88%D8%AF_%D8%A3%D8%A8%D8%AF%D9%8A" title="عود أبدي">عود أبدي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%A8%D8%AF" title="أبد">أبد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B0%D9%87%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="القاعدة الذهبية">القاعدة الذهبية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF" title="وجود">وجود</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_(%D9%83%D9%84%D9%85%D8%A9)" title="الله (كلمة)">الله (كلمة)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D9%88%D8%B1%D9%88" title="غورو">غورو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85_%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D9%8A" title="سلام داخلي">سلام داخلي</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Involution_(philosophy)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Involution (philosophy) (الصفحة غير موجودة)">Involution</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AF" title="جهاد">جهاد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%B1%D9%85%D8%A7" title="كارما">كارما</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%B7%D8%A7%D8%A6%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A9" title="اللطائف الستة">اللطائف الستة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D9%86%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%8A" class="mw-redirect" title="معنى الحياة الفلسفي">معنى الحياة الفلسفي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7_%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="ما وراء الطبيعة">ما وراء الطبيعة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%B0%D9%87%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="صورة ذهنية">صورة ذهنية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D9%83%D8%B4%D8%A7" title="موكشا">موكشا</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">طبيعة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="نرفانا">نرفانا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7_%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A1_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B3" title="ما وراء علم النفس">ما وراء علم النفس</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Planes_of_existence&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Planes of existence (الصفحة غير موجودة)">Planes of existence</a>&#160;<span style="font-size: smaller; font-style: normal; font-weight: normal;" class="noprint">&#160;<a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q247700#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q247700"><sup class="reference" title="عنصر (Q247700) في لغات أخرى">[لغات أخرى]</sup></a></span>&#8207;</li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%A1%D8%A9" title="نبوءة">نبوءة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%8A" title="تشي">تشي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9" title="واقع">واقع</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%AD" title="تناسخ الأرواح">تناسخ الأرواح</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%AD%D9%8A" title="وحي">وحي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%B5" title="الخلاص">الخلاص</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%8A" title="سامادهي">سامادهي</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Satguru&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Satguru (الصفحة غير موجودة)">Satguru</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%8A" title="ساتوري">ساتوري</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Shabd&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Shabd (الصفحة غير موجودة)">Shabd</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%AA%D8%A7" title="سونياتا">سونياتا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%81%D8%B3" title="نفس">نفس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD" title="روح">روح</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="تطور روحي (فلسفة)">تطور روحي (فلسفة)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="روحية">روحية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AD%D9%88%D8%A7%D8%B0_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A" title="استحواذ روحي">استحواذ روحي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B2%D8%A7%D9%85%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="تزامنية">تزامنية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A9" title="طاوية">Tao</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tatvas&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Tatvas (الصفحة غير موجودة)">Tatvas</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Yana_(Buddhism)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Yana (Buddhism) (الصفحة غير موجودة)">Yana</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%8A%D9%88%D8%AC%D8%A7_(%D8%B9%D8%B5%D8%B1)" title="يوجا (عصر)">يوجا (عصر)</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%85%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%A9_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="ممارسة روحية">ممارسة روحية</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B0%D9%83%D8%B1_(%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85)" title="ذكر (إسلام)">ذكر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B9%D8%A7%D8%A1" title="دعاء">دعاء</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%87%D8%AF" title="زهد">زهد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1_(%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9)" title="سر (صوفية)">سر</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1_(%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85)" title="نور (إسلام)">نور</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A9_(%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9)" title="عبارة (صوفية)">عبارة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A5%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A9_(%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9)" title="إشارة (صوفية)">إشارة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%87%D9%8A%D9%85%D8%B3%D8%A7" title="أهيمسا">أهيمسا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%AF%D9%88" title="آيكيدو">آيكيدو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%8A%D8%AB%D8%A7%D8%B1" title="إيثار">إيثار</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A8%D8%AC%D9%8A%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AA" title="تبجيل الأموات">تبجيل الأموات</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%85" title="تنجيم">علم التنجيم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%87%D9%88%D8%AF" title="شهادة الشهود">شهادة الشهود</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%A9_%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9" title="ولادة جديدة">ولادة جديدة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D9%86&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="بهاجان (الصفحة غير موجودة)">بهاجان</a>&#160;<span style="font-size: smaller; font-style: normal; font-weight: normal;" class="noprint">&#160;<a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q854775#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q854775"><sup class="reference" title="عنصر (Q854775) في لغات أخرى">[لغات أخرى]</sup></a></span>&#8207;</li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%83%D8%AA%D9%8A_(%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82)" title="بهاكتي (التعلق)">بهاكتي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%83%D8%A9_(%D8%B9%D8%B1%D9%81)" title="بركة (عرف)">بركة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A8%D8%AA%D9%84" title="تبتل">تبتل</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B7%D8%A9_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="وساطة روحية">وساطة روحية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D9%86%D9%8A%D9%85%D8%A9" title="ترنيمة">ترنيمةing</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%81%D9%83%D8%B1" title="تفكر">تفكر</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Entheogen&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Entheogen (الصفحة غير موجودة)">Entheogen</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1_%D8%A5%D9%84%D9%87%D9%8A" title="ظهور إلهي">ظهور إلهي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B1%D8%A9" title="طرد الأرواح الشريرة">طرد الأرواح الشريرة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D8%A7%D8%AC_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%86" title="العلاج بالإيمان">العلاج بالإيمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%85" title="صوم">صوم</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%AB_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="التحدث بالألسنة (الصفحة غير موجودة)">التحدث بالألسنة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D9%84" title="ترتيل">ترتيل</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Iconolatry&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Iconolatry (الصفحة غير موجودة)">Iconolatry</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Japa&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Japa (الصفحة غير موجودة)">Japa</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D9%8A%D9%86%D9%88%D9%85%D9%8A%D8%AA%D8%B4%D9%8A" title="كينوميتشي">كينوميتشي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D9%88%D8%A2%D9%86" title="كوآن">كوآن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B1%D8%A7" title="مانترا">مانترا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84" title="تأمل">تأمل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D9%87%D9%8A%D8%AF" title="شهيد">شهيد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D9%87%D9%86" title="كاهن">كاهن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%AC%D8%B2%D8%A9_(%D8%AF%D9%8A%D9%86)" title="معجزة (دين)">معجزة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="رهبانية">رهبانية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%82%D8%A8%D8%A9_(%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9)" title="المراقبة (صوفية)">المراقبة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nonresistance&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Nonresistance (الصفحة غير موجودة)">Nonresistance</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D8%B9%D9%86%D9%81" title="لاعنف">لاعنف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%A9" title="سلامية">سلامية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%AC" title="حج">حج</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%A9_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" title="الصلاة في الإسلام">الصلاة في الإسلام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="القوالي">القوالي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%8A_%D9%83%D9%88%D9%86%D8%BA" title="تشي كونغ">تشي كونغ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Religious_ecstasy&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Religious ecstasy (الصفحة غير موجودة)">Religious ecstasy</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B9_%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%8A%D9%82%D9%8A" title="نوع موسيقي">موسيقى دينية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A9" title="توبة">توبة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Christian_revival&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Christian revival (الصفحة غير موجودة)">Revivalism</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D9%82%D9%88%D8%B3" title="طقوس">طقوس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3%D8%A9" title="الأسرار المقدسة">الأسرار المقدسة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%86" title="قربان">قربان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sadhana&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sadhana (الصفحة غير موجودة)">Sadhana</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sahaj_marg&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sahaj marg (الصفحة غير موجودة)">Sahaj marg</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%AF%D9%8A%D8%B3" title="قديس">قديس</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Self-realization&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Self-realization (الصفحة غير موجودة)">Self-realization</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="شامانية">شامانية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9_%D8%A8%D8%B3%D9%8A%D8%B7%D8%A9" title="حياة بسيطة">حياة بسيطة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Simran&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Simran (الصفحة غير موجودة)">Simran</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Supplication&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Supplication (الصفحة غير موجودة)">Supplication</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%82%D8%B5_%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A" title="رقص صوفي">رقص صوفي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D9%8A_%D8%AA%D8%B4%D9%8A" title="تاي تشي">تاي تشي شوان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Divinization_(Christian)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Divinization (Christian) (الصفحة غير موجودة)">Theosis</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D8%B4%D8%B1_(%D8%B6%D8%B1%D9%8A%D8%A8%D8%A9)" title="عشر (ضريبة)">عشر (ضريبة)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%A9" title="نباتية">نباتية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A8%D8%AC%D9%8A%D9%84" title="تبجيل">تبجيل</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="فيباسانا">فيباسانا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%A8%D9%8A_%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%8A" title="وابي سابي">وابي سابي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D9%8A%D8%A9_(%D8%B2%D9%8A_%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%8A)" title="صدرية (زي ديني)">صدرية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A9" title="عبادة">عبادة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%8A%D9%88%D8%AC%D8%A7" title="يوجا">يوجا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D8%A7%D8%B2%D9%8A%D9%86" title="زازين">زازين</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">نُظم عقائدية</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%AF%D9%81%D8%A7%D9%8A%D8%AA%D8%A7" title="أدفايتا">أدفايتا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%86%D8%AB%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%88%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A7" title="أنثروبوصوفيا">أنثروبوصوفيا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Darshana&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Darshana (الصفحة غير موجودة)">Darshana</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="ربوبية">ربوبية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="باطنية غربية">باطنية غربية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A8" title="كره الرب">كره الرب</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D9%86%D9%88%D8%B5%D9%8A%D8%A9" title="غنوصية">غنوصية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D9%8A%D9%86%D9%88%D8%AB%D9%8A%D8%A9" title="هينوثية">هينوثية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%AB%D9%8A%D9%86%D9%88%D8%AB%D9%8A%D8%A9" title="كاثينوثية">كاثينوثية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A9" title="ديانات توحيدية">ديانات توحيدية</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Monolatry&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Monolatry (الصفحة غير موجودة)">Monolatry</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9_(%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA)" title="روحانية (ديانات)">روحانية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF" title="العصر الجديد">العصر الجديد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D8%AB%D9%86%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="لاثنائية">لاثنائية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D9%83%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="ربوبية كلية">ربوبية كلية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF" title="وحدة الموجود">وحدة الموجود</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%A9_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="واحدية (فلسفة)">واحدية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D9%84%D9%87%D8%A9" title="تعدد الآلهة">تعدد الآلهة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%8A%D9%86_(%D9%85%D8%B9%D8%AA%D9%82%D8%AF)" title="دين (معتقد)">دين</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="روحية">روحية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9" title="صوفية">صوفية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A9" title="طاوية">طاوية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%84%D9%88%D9%87%D9%8A%D8%A9" title="ألوهية">ألوهية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="فلسفة متعالية">فلسفة متعالية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%A7" title="فيدانتا">فيدانتا</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">نصوص</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AC%D8%B2%D8%A7%D8%AA" title="دورة في المعجزات">دورة في المعجزات</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Akilattirattu_Ammanai&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Akilattirattu Ammanai (الصفحة غير موجودة)">Akilattirattu Ammanai</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3" title="الكتاب المقدس">الكتاب المقدس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%86" title="كتاب مورمون">كتاب مورمون</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=The_Cloud_of_Unknowing&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="The Cloud of Unknowing (الصفحة غير موجودة)">The Cloud of Unknowing</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dhammapada&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dhammapada (الصفحة غير موجودة)">Dhammapada</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%AD" title="كتاب الأرواح">كتاب الأرواح</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B5%D9%88%D8%B5_%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="نصوص هندوسية">نصوص هندوسية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%88%D8%B1%D9%88_%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AB_%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8" title="جورو جرانث صاحب">جورو جرانث صاحب</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="كتاب التغيرات">كتاب التغيرات</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86" title="القرآن">القرآن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A9" title="صوفية">صوفية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%AC%D9%86%D8%BA" title="داوديجنغ">داوديجنغ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A9" title="التوراة">التوراة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=The_Urantia_Book&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="The Urantia Book (الصفحة غير موجودة)">The Urantia Book</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%BA_%D8%B2%D9%8A" title="جوانغ زي">جوانغ زي</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D9%8A%D9%84%D8%A9" title="فضيلة">فضيلة</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%8A%D8%A9" title="دراية">دراية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%8A%D8%B1%D9%8A_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D8%A9" title="العمل الخيري في المسيحية">العمل الخيري في المسيحية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D9%81%D9%82%D8%A9" title="شفقة">شفقة</a> / <a href="/wiki/%D8%AA%D9%82%D9%85%D8%B5_%D9%88%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%8A" title="تقمص وجداني">تقمص وجداني</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%86" title="إيمان">إيمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%81%D8%B1%D8%A9" class="mw-redirect" title="مغفرة">مغفرة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%AA%D9%86%D8%A7%D9%86" title="امتنان">امتنان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%AF%D9%82" title="صدق">صدق</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D9%84" title="أمل">أمل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%AF%D8%B3" title="حدس">حدس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D9%8A%D8%A8%D8%A9" title="طيبة">طيبة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%A8" title="حب">حب</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Mercy&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Mercy (الصفحة غير موجودة)">Mercy</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84_%D9%85%D9%8A%D8%AA%D8%A7" title="تأمل ميتا">تأمل ميتا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D8%AC%D8%A7%D8%B9%D8%A9_%D8%A3%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82%D9%8A%D8%A9" title="شجاعة أخلاقية">شجاعة أخلاقية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%A8%D8%B1" title="صبر">صبر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A8%D8%B9_%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A6%D9%84" title="سبع فضائل">سبع فضائل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9" title="حكمة">حكمة</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64177691" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68124052" /></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="الأرض" style="padding:1px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="text-align: center;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67666671" /><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-اعرض"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="قالب:الأرض"><abbr title="عرض هذا القالب">ع</abbr></a></li><li class="nv-ناقش"><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="نقاش القالب:الأرض"><abbr title="ناقش هذا القالب">ن</abbr></a></li><li class="nv-عدل"><a class="external text" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6&amp;action=edit"><abbr title="عدل هذا القالب">ت</abbr></a></li></ul></div><div id="الأرض" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض">الأرض</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3" style="text-align: center;"><div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Outline_of_Earth&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Outline of Earth (الصفحة غير موجودة)">ملخص</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض">تاريخ</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف الأرض الجوي">الغلاف الجوي</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A" title="غلاف الأرض الجوي">غلاف الأرض الجوي</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Prebiotic_atmosphere&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Prebiotic atmosphere (الصفحة غير موجودة)">Prebiotic atmosphere</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="تروبوسفير">تروبوسفير</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="ستراتوسفير">ستراتوسفير</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%8A%D8%B2%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="ميزوسفير">ميزوسفير</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AB%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="ثرموسفير">ثرموسفير</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%B3%D9%81%D9%8A%D8%B1" title="إكسوسفير">إكسوسفير</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D9%82%D8%B3" title="طقس">طقس</a></li></ul> </div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="10" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Earth" title="Earth"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/75px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg" decoding="async" width="75" height="75" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/113px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/150px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3000" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="مناخ">المناخ</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE%D9%8A" title="نظام مناخي">نظام مناخي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%8A%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="ميزانية طاقة الأرض">Energy balance</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%8A" title="الاحتباس الحراري">الاحتباس الحراري</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="تغير المناخ">تغير المناخ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE" title="علم المناخ">علم المناخ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AF%D9%8A%D9%85" title="علم المناخ القديم">علم المناخ القديم</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9" title="قارة">القارات</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A5%D9%81%D8%B1%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A7" title="إفريقيا">إفريقيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="القارة القطبية الجنوبية">القارة القطبية الجنوبية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B3%D9%8A%D8%A7" title="آسيا">آسيا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A7_(%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A9)" title="أستراليا (قارة)">أستراليا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7" title="أوروبا">أوروبا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9" title="أمريكا الشمالية">أمريكا الشمالية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="أمريكا الجنوبية">أمريكا الجنوبية</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%B9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="الثقافة والمجتمع (الصفحة غير موجودة)">الثقافة والمجتمع</a>&#160;<span style="font-size: smaller; font-style: normal; font-weight: normal;" class="noprint">&#160;<a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q5327159#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q5327159"><sup class="reference" title="عنصر (Q5327159) في لغات أخرى">[لغات أخرى]</sup></a></span>&#8207;</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84" title="قائمة الدول">قائمة الدول</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D8%AD%D9%82%D8%A7%D8%AA_(%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9)" title="ملحقات (سياسة)">ملحقات ترابية</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=In_culture&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="In culture (الصفحة غير موجودة)">In culture</a>&#160;<span style="font-size: smaller; font-style: normal; font-weight: normal;" class="noprint">&#160;<a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q5327159#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q5327159"><sup class="reference" title="عنصر (Q5327159) في لغات أخرى">[لغات أخرى]</sup></a></span>&#8207;</li> <li><a href="/wiki/%D9%8A%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="يوم الأرض">يوم الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="راية الأرض">راية الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%85%D8%B2_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="رمز الأرض">رمز الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A" title="الاقتصاد العالمي">الاقتصاد العالمي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6#Etymology" title="الأرض">Etymology</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B4%D8%B1%D9%8A" title="التاريخ البشري">التاريخ البشري</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9_%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="منطقة زمنية">المناطق الزمنية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85" title="العالم">العالم</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D9%8A%D8%A9" title="بيئة طبيعية">البيئة</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%85" title="حيوم">موطن حيوي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A" title="محيط حيوي">محيط حيوي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%AD%D9%8A%D9%88%D9%8A%D8%A9_%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A9_%D9%83%D9%8A%D9%85%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="دورة حيوية جيولوجية كيميائية">دورة كيميائية أرضية حيوية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="علم البيئة">علم البيئة</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A" title="نظام بيئي">نظام بيئي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%D9%8A%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D9%84%D9%89_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="تأثير الإنسان على البيئة">تأثير الإنسان على البيئة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D9%84%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9" title="التاريخ التطوري للحياة">تاريخ الحياة التطوري</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">طبيعة</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%B3%D9%8A%D8%A7" class="mw-redirect" title="الجيوديسيا">الجيوديسيا</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%B7%D9%8A%D8%A9" title="خرائطية">خرائطية</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AE%D8%B1%D9%8A%D8%B7%D8%A9_%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A%D8%A9" title="خريطة رقمية">خريطة رقمية</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="مدار الأرض">مدار الأرض</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geodetic_astronomy&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Geodetic astronomy (الصفحة غير موجودة)">Geodetic astronomy</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%83%D8%B3" title="جيوماتكس">جيوماتكس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9" title="جاذبية أرضية">الجاذبية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%A9" title="ملاحة">ملاحة</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D8%B9%D8%A7%D8%B1_%D8%B9%D9%86_%D8%A8%D8%B9%D8%AF" title="استشعار عن بعد">استشعار عن بعد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A" title="تحديد الموقع الجغرافي">تحديد الموقع الجغرافي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%83%D8%B1%D8%A9_%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B6%D9%8A%D8%A9" title="كرة أرضية افتراضية">كرة أرضية افتراضية</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="الجيوفيزياء">الجيوفيزياء</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بنية الأرض">بنية الأرض</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AD%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%A6%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="حركية الموائع الفيزيائية الأرضية (الصفحة غير موجودة)">حركية الموائع الفيزيائية الأرضية</a>&#160;<span style="font-size: smaller; font-style: normal; font-weight: normal;" class="noprint">&#160;<a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q3041995#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q3041995"><sup class="reference" title="عنصر (Q3041995) في لغات أخرى">[لغات أخرى]</sup></a></span>&#8207;</li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D8%A3%D8%B1%D8%B6%D9%8A%D8%A9" title="مغناطيسية أرضية">مغناطيسية الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%B3%D9%8A" title="غلاف مغناطيسي">غلاف مغناطيسي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="فيزياء معدنية">فيزياء معدنية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%84" title="علم الزلازل">علم الزلازل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%AA%D9%88%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="الصفائح التكتونية">الصفائح التكتونية</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A9" title="معالجة الإشارة">معالجة الإشارة</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Geophysical_imaging&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Geophysical imaging (الصفحة غير موجودة)">Tomography</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7" class="mw-redirect" title="الجيولوجيا">الجيولوجيا</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D8%B1_%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="عمر كوكب الأرض">عمر كوكب الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="علوم الأرض">علوم الأرض</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Extremes_on_Earth&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Extremes on Earth (الصفحة غير موجودة)">Extremes on Earth</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="مستقبل الأرض">مستقبل الأرض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A" title="تاريخ الأرض الجيولوجي">تاريخ الأرض الجيولوجي</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D9%8A%D8%A7%D8%B3_%D8%B2%D9%85%D9%86%D9%8A_%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A" title="مقياس زمني جيولوجي">مقياس زمني جيولوجي</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%AC%D9%84_%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A" title="سجل جيولوجي">سجل جيولوجي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تاريخ الأرض">تاريخ الأرض</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7" title="محيط">المحيطات</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%D9%8A" class="mw-redirect" title="المحيط الجنوبي">المحيط الجنوبي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AC%D9%85%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A" title="المحيط المتجمد الشمالي">المحيط المتجمد الشمالي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B7%D9%84%D8%B3%D9%8A" title="المحيط الأطلسي">المحيط الأطلسي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%8A" title="المحيط الهندي">المحيط الهندي</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%A6" title="المحيط الهادئ">المحيط الهادئ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%8A%D8%B7%D8%A7%D8%AA" title="علم المحيطات">علم المحيطات</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align: center;;width:1%"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%83%D9%88%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%A9" title="علوم كوكبية">علم الكواكب</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%D9%83%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D9%88%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7" title="تشكل المجموعة الشمسية وتطورها">تطور المجموعة الشمسية</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7_%D9%83%D9%88%D8%A7%D9%83%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A" title="جيولوجيا كواكب النظام الشمسي">جيولوجيا كواكب النظام الشمسي</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%86" title="موقع الأرض في الكون">موقع الأرض في الكون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%85%D8%B1" title="القمر">القمر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="المجموعة الشمسية">المجموعة الشمسية</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3" style="text-align: center;"><div> <ul><li><span class="noviewer" typeof="mw:File"><span title="تصنيف"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/16px-Symbol_category_class.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/23px-Symbol_category_class.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/31px-Symbol_category_class.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></span></span> <b><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="تصنيف:الأرض">تصنيف</a></b></li> <li><span class="noviewer" typeof="mw:File"><span title="صفحة كومنز"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/12px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="12" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/24px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span> <b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Earth" class="extiw" title="commons:Category:Earth">كومنز</a></b></li> <li><b><span class="metadata"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Portal-puzzle.svg" class="mw-file-description"><img alt="شعار بوابة" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/16px-Portal-puzzle.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/24px-Portal-puzzle.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png 2x" data-file-width="32" data-file-height="28" /></a></span></span>&#160;<a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="بوابة:العالم (الصفحة غير موجودة)">بوابة&#32;العالم</a></b></li> <li><b><span class="metadata"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P_globe.svg" class="mw-file-description"><img alt="شعار بوابة" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/16px-P_globe.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/24px-P_globe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/32px-P_globe.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></a></span></span>&#160;<a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بوابة:علوم الأرض">بوابة&#32;علوم الأرض</a></b></li> <li><b><span class="metadata"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Portal-puzzle.svg" class="mw-file-description"><img alt="شعار بوابة" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/16px-Portal-puzzle.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/24px-Portal-puzzle.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png 2x" data-file-width="32" data-file-height="28" /></a></span></span>&#160;<a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D8%A7&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="بوابة:الجيولوجيا (الصفحة غير موجودة)">بوابة&#32;الجيولوجيا</a></b></li> <li><b><span class="metadata"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Solar_system_no_background.png" class="mw-file-description"><img alt="شعار بوابة" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/13px-Solar_system_no_background.png" decoding="async" width="13" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/19px-Solar_system_no_background.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/26px-Solar_system_no_background.png 2x" data-file-width="1543" data-file-height="1920" /></a></span></span>&#160;<a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A" class="mw-redirect" title="بوابة:النظام الشمسي">بوابة&#32;النظام الشمسي</a></b></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68268331">.mw-parser-output .portalbox{padding:0;margin:0.5em 0;display:table;box-sizing:border-box;max-width:20ch;list-style:none}.mw-parser-output .portalborder{border:solid #aaa 1px;padding:0.1em;background:#f9f9f9}.mw-parser-output .portalbox-entry{display:table-row;font-size:85%;line-height:110%;height:1.9em;font-style:italic;font-weight:bold}.mw-parser-output .portalbox-image{display:table-cell;padding:0.2em;vertical-align:middle;text-align:center}.mw-parser-output .portalbox-link{display:table-cell;padding:0.2em 0.2em 0.2em 0.3em;vertical-align:middle}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .portalleft{clear:left;float:left;margin:0.5em 1em 0.5em 0}.mw-parser-output .portalright{clear:right;float:right;margin:0.5em 0 0.5em 1em}}.mw-parser-output #bandeau-portail{clear:both;line-height:1.9em;padding:3px;margin:2px 0;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);text-align:center;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}.mw-parser-output #liste-portail{padding:3px;text-align:center;margin-right:0;clear:both}.mw-parser-output #liste-portail li,.mw-parser-output #bandeau-portail li{display:inline}.mw-parser-output .bandeau-portail-element{white-space:nowrap;margin:auto 1.5em}.mw-parser-output .bandeau-portail-icone{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .bandeau-portail-texte>a:nth-child(1){font-weight:700}.mw-parser-output .ns-14 #bandeau-portail{width:242px;float:left;font-size:96%;text-align:right;margin:0;clear:left}.mw-parser-output .ns-14 #bandeau-portail li{margin-right:-17px}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .portalbox{background:transparent}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .pane{background:transparent}}</style><ul role="navigation" aria-label="Portals" class="noprint bandeau-portail" id="bandeau-portail"> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Tree_icon.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Tree_icon.jpg/24px-Tree_icon.jpg" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Tree_icon.jpg/36px-Tree_icon.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Tree_icon.jpg/49px-Tree_icon.jpg 2x" data-file-width="87" data-file-height="100" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A3%D8%B4%D8%AC%D8%A7%D8%B1" title="بوابة:أشجار">بوابة أشجار</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Solar_system_no_background.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/22px-Solar_system_no_background.png" decoding="async" width="22" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/34px-Solar_system_no_background.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Solar_system_no_background.png/45px-Solar_system_no_background.png 2x" data-file-width="1543" data-file-height="1920" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="بوابة:المجموعة الشمسية">بوابة المجموعة الشمسية</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg/31px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg.png" decoding="async" width="31" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg/47px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg/62px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D8%A9.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="461" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="بوابة:طبيعة">بوابة طبيعة</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Circle-icons-weather.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Circle-icons-weather.svg/28px-Circle-icons-weather.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Circle-icons-weather.svg/42px-Circle-icons-weather.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Circle-icons-weather.svg/56px-Circle-icons-weather.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B7%D9%82%D8%B3" title="بوابة:طقس">بوابة طقس</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg/28px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg/42px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg/56px-%D8%A3%D9%8A%D9%82%D9%88%D9%86%D8%A9_%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%A9.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A1" title="بوابة:علم الأحياء">بوابة علم الأحياء</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P_human_body.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/P_human_body.svg/28px-P_human_body.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/P_human_body.svg/41px-P_human_body.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/P_human_body.svg/55px-P_human_body.svg.png 2x" data-file-width="387" data-file-height="393" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="بوابة:علم الإنسان">بوابة علم الإنسان</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P-ICON-BIEDRONA.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/P-ICON-BIEDRONA.png/31px-P-ICON-BIEDRONA.png" decoding="async" width="31" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/P-ICON-BIEDRONA.png/46px-P-ICON-BIEDRONA.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/P-ICON-BIEDRONA.png/61px-P-ICON-BIEDRONA.png 2x" data-file-width="445" data-file-height="408" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9" title="بوابة:علم البيئة">بوابة علم البيئة</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Neutral_panda.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Neutral_panda.svg/28px-Neutral_panda.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Neutral_panda.svg/42px-Neutral_panda.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Neutral_panda.svg/56px-Neutral_panda.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="500" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86" title="بوابة:علم الحيوان">بوابة علم الحيوان</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P_space.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/P_space.png/32px-P_space.png" decoding="async" width="32" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/P_space.png/48px-P_space.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/P_space.png/63px-P_space.png 2x" data-file-width="77" data-file-height="68" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D9%83" title="بوابة:علم الفلك">بوابة علم الفلك</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Botany_P_icon.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Botany_P_icon.png/31px-Botany_P_icon.png" decoding="async" width="31" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Botany_P_icon.png/47px-Botany_P_icon.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Botany_P_icon.png/62px-Botany_P_icon.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="450" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA" title="بوابة:علم النبات">بوابة علم النبات</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Jordens_inre.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Jordens_inre.svg/28px-Jordens_inre.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Jordens_inre.svg/42px-Jordens_inre.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Jordens_inre.svg/56px-Jordens_inre.svg.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="800" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%B7%D8%A8%D9%82%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بوابة:علم طبقات الأرض">بوابة علم طبقات الأرض</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Sciences_exactes.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Sciences_exactes.svg/28px-Sciences_exactes.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Sciences_exactes.svg/42px-Sciences_exactes.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Sciences_exactes.svg/56px-Sciences_exactes.svg.png 2x" data-file-width="256" data-file-height="256" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85" title="بوابة:علوم">بوابة علوم</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P_globe.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/31px-P_globe.svg.png" decoding="async" width="31" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/47px-P_globe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/P_globe.svg/62px-P_globe.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="بوابة:علوم الأرض">بوابة علوم الأرض</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:P_philosophy.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/P_philosophy.svg/29px-P_philosophy.svg.png" decoding="async" width="29" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/P_philosophy.svg/44px-P_philosophy.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/P_philosophy.svg/58px-P_philosophy.svg.png 2x" data-file-width="656" data-file-height="629" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9" title="بوابة:فلسفة">بوابة فلسفة</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:Circle-icons-water.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Circle-icons-water.svg/28px-Circle-icons-water.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Circle-icons-water.svg/42px-Circle-icons-water.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Circle-icons-water.svg/56px-Circle-icons-water.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D9%85%D8%A7%D8%A1" title="بوابة:ماء">بوابة ماء</a></span></li> <li class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D9%81:He1523a.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/He1523a.jpg/24px-He1523a.jpg" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/He1523a.jpg/36px-He1523a.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/He1523a.jpg/49px-He1523a.jpg 2x" data-file-width="180" data-file-height="207" /></a></span></span><span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9:%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85" title="بوابة:نجوم">بوابة نجوم</a></span></li></ul> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r64177691" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68124052" /></div><div role="navigation" class="navbox authority-control" aria-labelledby="ضبط_استنادي_frameless&amp;#124;text-top&amp;#124;10px&amp;#124;alt=عدلها_في_ويكي_بيانات&amp;#124;link=https&amp;#58;//www.wikidata.org/wiki/Q7860#identifiers&amp;#124;class=noprint&amp;#124;عدلها_في_ويكي_بيانات" style="padding:1px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div id="ضبط_استنادي_frameless&amp;#124;text-top&amp;#124;10px&amp;#124;alt=عدلها_في_ويكي_بيانات&amp;#124;link=https&amp;#58;//www.wikidata.org/wiki/Q7860#identifiers&amp;#124;class=noprint&amp;#124;عدلها_في_ويكي_بيانات" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%B6%D8%A8%D8%B7_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%A7%D8%AF%D9%8A" title="ويكيبيديا:ضبط استنادي">ضبط استنادي</a> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7860#identifiers" title="عدلها في ويكي بيانات"><img alt="عدلها في ويكي بيانات" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/10px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/15px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/20px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:12%">دولية</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.worldcat.org/fast/1034561/">المُعرِّف مُتعدِّد الأوجه (FAST)</a></span></li></ul></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:12%">وطنية</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4041358-5">الملف الاستنادي المتكامِل (GND)</a></span></li><li><span class="uid"><span class="explain" title="Nature"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/sh85090277">مكتبة الكونغرس (LCNAF)</a></span></span></li><li><span class="uid"><span class="explain" title="Nature"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11933874z">المكتبة الوطنية الفرنسية (BnF)</a></span></span></li><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00571314">مكتبة البرلمان القومي الياباني (NDL)</a></span></li><li><span class="uid"><span class="explain" title="příroda"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&amp;local_base=aut&amp;ccl_term=ica=ph115994&amp;CON_LNG=ENG">قاعدة البيانات الوطنية التشيكية (NLCR AUT)</a></span></span></li><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810550561805606">المكتبة القومية في بولندا (NLP)</a></span></li><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nli.org.il/ar/authorities/987007560766805171">المكتبة القومية الإسرائيلية (J9U)</a></span></li></ul></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:12%">أخرى</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalog.archives.gov/id/10643499">الأراشيف القومية في الولايات المُتحدة (NAID)</a></span></li></ul></div></td></tr></tbody></table></div></div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">مجلوبة من «<a dir="ltr" href="https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=طبيعة&amp;oldid=69231750">https://ar.wikipedia.org/w/index.php?title=طبيعة&amp;oldid=69231750</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%AA%D8%B5%D9%81%D8%AD" title="ويكيبيديا:تصفح">تصنيفات</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9" title="تصنيف:طبيعة">طبيعة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="تصنيف:علوم بيئية">علوم بيئية</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%85%D9%81%D8%A7%D9%87%D9%8A%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D9%8A%D8%A9" title="تصنيف:مفاهيم العلوم الاجتماعية البيئية">مفاهيم العلوم الاجتماعية البيئية</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">تصنيفات مخفية: <ul><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%AF_JsonConfig" title="تصنيف:صفحات تستخدم امتداد JsonConfig">صفحات تستخدم امتداد JsonConfig</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE_%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: التاريخ والسنة">صيانة الاستشهاد: التاريخ والسنة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%A3%D8%B1%D8%B4%D9%8A%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%AA_%D8%A8%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A7%D9%8A_%D8%A8%D8%A7%D9%83" title="تصنيف:قالب أرشيف الإنترنت بوصلات واي باك">قالب أرشيف الإنترنت بوصلات واي باك</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%B7_%D8%BA%D9%8A%D8%B1_%D9%85%D8%AF%D8%B9%D9%88%D9%85%D8%A9" title="تصنيف:أخطاء الاستشهاد: وسائط غير مدعومة">أخطاء الاستشهاد: وسائط غير مدعومة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="تصنيف:أخطاء الاستشهاد: التاريخ">أخطاء الاستشهاد: التاريخ</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D8%B7_%D9%85%D9%83%D8%B1%D8%B1%D8%A9" title="تصنيف:أخطاء الاستشهاد: وسائط مكررة">أخطاء الاستشهاد: وسائط مكررة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A7%D8%B3%D9%85_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="تصنيف:أخطاء الاستشهاد: اسم عام">أخطاء الاستشهاد: اسم عام</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A3%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B4%D9%8A%D9%81" title="تصنيف:أخطاء الاستشهاد: مسار الأرشيف">أخطاء الاستشهاد: مسار الأرشيف</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9:_%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D8%B1%D8%B1%D9%8A%D9%86" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المحررين">صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المحررين</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%AF:_%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D8%A9:_%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81%D9%8A%D9%86" title="تصنيف:صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين">صيانة الاستشهاد: أسماء متعددة: قائمة المؤلفين</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%AC%D9%85%D9%8A%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B0%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%B1%D8%A9" title="تصنيف:جميع المقالات ذات الوصلات الخارجية المكسورة">جميع المقالات ذات الوصلات الخارجية المكسورة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B0%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A3%D8%BA%D8%B3%D8%B7%D8%B3_2020" title="تصنيف:مقالات ذات وصلات خارجية مكسورة منذ أغسطس 2020">مقالات ذات وصلات خارجية مكسورة منذ أغسطس 2020</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P361" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P361">صفحات تستخدم خاصية P361</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P2579" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P2579">صفحات تستخدم خاصية P2579</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P1552" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P1552">صفحات تستخدم خاصية P1552</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P527" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P527">صفحات تستخدم خاصية P527</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P461" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P461">صفحات تستخدم خاصية P461</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%A9_%D8%A8%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9/%D8%A8%D9%84%D8%A7_%D9%85%D8%AF%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%AA" title="تصنيف:صفحات تستخدم وحدة بطاقة/بلا مدخلات">صفحات تستخدم وحدة بطاقة/بلا مدخلات</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%A9_%D8%A8%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:صفحات تستخدم وحدة بطاقة">صفحات تستخدم وحدة بطاقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D9%85%D9%84_%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%AA" title="تصنيف:مقالات تستعمل قوالب معلومات">مقالات تستعمل قوالب معلومات</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%AE%D8%A7%D8%B5%D9%8A%D8%A9_P18" title="تصنيف:صفحات تستخدم خاصية P18">صفحات تستخدم خاصية P18</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%8A_%D9%86%D8%B5%D8%A7_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%AC%D9%84%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D8%A9" title="تصنيف:مقالات تحوي نصا بالإنجليزية">مقالات تحوي نصا بالإنجليزية</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B1%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D9%85_%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D8%A9_%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B9%D8%A9" title="تصنيف:مقالات ربما تستخدم اقتباسات عربية بحاجة لمراجعة">مقالات ربما تستخدم اقتباسات عربية بحاجة لمراجعة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%87%D8%A7_%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D8%B7_%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A3%D9%83%D8%AB%D8%B1_%D9%85%D9%86_15_%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9" title="تصنيف:صفحات بها شريط بوابات بأكثر من 15 بوابة">صفحات بها شريط بوابات بأكثر من 15 بوابة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%A3%D8%B4%D8%AC%D8%A7%D8%B1/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة أشجار/مقالات متعلقة">بوابة أشجار/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%A9/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة المجموعة الشمسية/مقالات متعلقة">بوابة المجموعة الشمسية/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة طبيعة/مقالات متعلقة">بوابة طبيعة/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B7%D9%82%D8%B3/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة طقس/مقالات متعلقة">بوابة طقس/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A1/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم الأحياء/مقالات متعلقة">بوابة علم الأحياء/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم الإنسان/مقالات متعلقة">بوابة علم الإنسان/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A6%D8%A9/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم البيئة/مقالات متعلقة">بوابة علم البيئة/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D9%88%D8%A7%D9%86/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم الحيوان/مقالات متعلقة">بوابة علم الحيوان/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D9%83/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم الفلك/مقالات متعلقة">بوابة علم الفلك/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%AA/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم النبات/مقالات متعلقة">بوابة علم النبات/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%B7%D8%A8%D9%82%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علم طبقات الأرض/مقالات متعلقة">بوابة علم طبقات الأرض/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علوم/مقالات متعلقة">بوابة علوم/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة علوم الأرض/مقالات متعلقة">بوابة علوم الأرض/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة فلسفة/مقالات متعلقة">بوابة فلسفة/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D9%85%D8%A7%D8%A1/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة ماء/مقالات متعلقة">بوابة ماء/مقالات متعلقة</a></li><li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D9%86%D9%8A%D9%81:%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%A9_%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82%D8%A9" title="تصنيف:بوابة نجوم/مقالات متعلقة">بوابة نجوم/مقالات متعلقة</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> آخر تعديل لهذه الصفحة كان يوم 7 يناير 2025، الساعة 05:23.</li> <li id="footer-info-copyright">النصوص متاحة تحت <a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D9%86%D8%B5_%D8%B1%D8%AE%D8%B5%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D8%B9%D9%8A:_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D8%AE%D9%8A%D8%B5_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AB%D9%84_4.0" title="ويكيبيديا:نص رخصة المشاع الإبداعي: النسبة-الترخيص بالمثل 4.0">رخصة المشاع الإبداعي الملزمة بنسبة العمل لمؤلفه وبترخيص الأعمال المشتقة بالمثل 4.0</a>؛ قد تُطبّق شروط إضافية. استخدامُك هذا الموقع هو موافقةٌ على <a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use" class="extiw" title="foundation:Special:MyLanguage/Policy:Terms of Use">شروط الاستخدام</a> <a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy" class="extiw" title="foundation:Special:MyLanguage/Policy:Privacy policy">وسياسة الخصوصية</a>. ويكيبيديا ® هي علامة تجارية مسجلة <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">لمؤسسة ويكيميديا</a>، وهي منظمة غير ربحية.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/ar">سياسة الخصوصية</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%B9%D9%86">حول ويكيبيديا</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D9%88%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A8%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A7:%D8%A5%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%A1_%D9%85%D8%B3%D8%A4%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%A9_%D8%B9%D8%A7%D9%85">إخلاء مسؤولية</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">القواعد السلوكية</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">المطورون</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/ar.wikipedia.org">إحصائيات</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">بيان تعريف الارتباطات</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//ar.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">نسخة للأجهزة المحمولة</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>بحث</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="ابحث في ويكيبيديا"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="خاص:بحث"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">بحث</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="المحتويات" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تبديل عرض جدول المحتويات" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">تبديل عرض جدول المحتويات</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">طبيعة</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>165 لغة</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>أضف موضوعًا</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6455b7c8bf-mzmqx","wgBackendResponseTime":265,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"2.255","walltime":"2.814","ppvisitednodes":{"value":7974,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":463318,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":2888,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":27,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":55,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":322362,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":6,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1963.171 1 -total"," 34.13% 670.003 1 قالب:مراجع"," 26.30% 516.341 1 قالب:بطاقة_عامة"," 13.65% 267.919 23 قالب:استشهاد_بدورية_محكمة"," 9.01% 176.850 28 قالب:استشهاد_ويب"," 8.62% 169.153 2 قالب:Graphical_timeline"," 8.25% 162.042 1 قالب:شريط_بوابات"," 6.74% 132.397 3 قالب:شريط"," 4.81% 94.523 1 قالب:جدول_زمني_للحياة"," 4.26% 83.723 1 قالب:طبيعة"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"1.300","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":9991881,"limit":52428800},"limitreport-profile":[["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","480","36.9"],["?","260","20.0"],["dataWrapper \u003Cmw.lua:672\u003E","140","10.8"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::gsub","40","3.1"],["makeCheckSelfFunction \u003ClibraryUtil.lua:59\u003E","40","3.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::orderProperties","40","3.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::interwikiMap","40","3.1"],["makePackageModule \u003Cmw.lua:18\u003E","40","3.1"],["date","40","3.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::uc","20","1.5"],["[others]","160","12.3"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-78657f6676-52hgv","timestamp":"20250226175303","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0637\u0628\u064a\u0639\u0629","url":"https:\/\/ar.wikipedia.org\/wiki\/%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D8%B9%D8%A9","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q7860","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q7860","author":{"@type":"Organization","name":"\u0627\u0644\u0645\u0633\u0627\u0647\u0645\u0648\u0646 \u0641\u064a \u0645\u0634\u0627\u0631\u064a\u0639 \u0648\u064a\u0643\u064a\u0645\u064a\u062f\u064a\u0627"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"\u0645\u0624\u0633\u0633\u0629 \u0648\u064a\u0643\u064a\u0645\u064a\u062f\u064a\u0627","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-01-04T11:32:58Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/9\/94\/Desert_Electric.jpg","headline":"\u0641\u0646 \u0627\u0644\u0628\u0642\u0627\u0621 \u0627\u0648 \u0627\u0633\u0644\u0648\u0628 \u0627\u0644\u0628\u0642\u0627\u0621"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10