CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="eo" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Fonemo - Vikipedio</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )eowikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januaro","februaro","marto","aprilo","majo","junio","julio","aŭgusto","septembro","oktobro","novembro","decembro"],"wgRequestId":"9068e061-7a1a-4e69-b05b-744dbe5c75e6","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Fonemo","wgTitle":"Fonemo","wgCurRevisionId":8803185,"wgRevisionId":8803185,"wgArticleId":1260,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Paĝoj uzantaj Timeline","Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo","Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj","Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB","Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn","Fonetiko","Fonologio"],"wgPageViewLanguage":"eo","wgPageContentLanguage":"eo","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Fonemo","wgRelevantArticleId":1260,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[], "wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":8803185,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"eo","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"eo"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q8183","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.niceInfoboxes":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.timeline.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.Rekta-ligilo-al-Komunejo","ext.gadget.DocTabs", "ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.timeline.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=eo&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=ext.gadget.niceInfoboxes&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eo&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Fonemo - Vikipedio"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//eo.m.wikipedia.org/wiki/Fonemo"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redakti" href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipedio (eo)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//eo.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Fonemo"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eo"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipedio Atom-fonto" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Lastaj_%C5%9Dan%C4%9Doj&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Fonemo rootpage-Fonemo skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Saltu al enhavo</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Retejo"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ĉefa menuo" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ĉefa menuo</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ĉefa menuo</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">kaŝi</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigado </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-desciption" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:%C4%88efpa%C4%9Do"><span>Ĉefpaĝo</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portalo:Komunumo" title="Pri la projekto, kion vi povas fari, kie vi povas trovi ion"><span>Komunuma portalo</span></a></li><li id="n-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:Diskutejo"><span>Diskutejo</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipedio:Aktuala%C4%B5oj" title="Trovi fonajn informojn pri nunaj eventoj"><span>Aktualaĵoj</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Lastaj_%C5%9Dan%C4%9Doj" title="Listo de la lastaj ŝanĝoj en la vikio. [r]" accesskey="r"><span>Lastaj ŝanĝoj</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Novaj_pa%C4%9Doj"><span>Novaj paĝoj</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Hazarda_pa%C4%9Do" title="Iri al hazarda paĝo [x]" accesskey="x"><span>Hazarda paĝo</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Helpo:Enhavo" title="La loko por eltrovi"><span>Helpo</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Vikipedio:%C4%88efpa%C4%9Do" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Vikipedio" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-eo.svg" style="width: 6.875em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-eo.svg" width="109" height="13" style="width: 6.8125em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Ser%C4%89i" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Serĉi tra Vikipedio [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Serĉi</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Serĉi tra Vikipedio" aria-label="Serĉi tra Vikipedio" autocapitalize="sentences" title="Serĉi tra Vikipedio [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specialaĵo:Serĉi"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Serĉi</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Personaj iloj"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspekto"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aspekto" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Aspekto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eo.wikipedia.org&uselang=eo" class=""><span>Donaci</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Krei_konton&returnto=Fonemo" title="Ni rekomendas ke vi kreu uzantokonton kaj ensalutu, kvankam tio ne estas deviga" class=""><span>Krei konton</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Ensaluti&returnto=Fonemo" title="Ni rekomendas ke vi ensalutu, kvankam tio ne estas devige. [o]" accesskey="o" class=""><span>Ensaluti</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Pliaj agordoj" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Personaj iloj" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Personaj iloj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menuo de uzanto" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eo.wikipedia.org&uselang=eo"><span>Donaci</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Krei_konton&returnto=Fonemo" title="Ni rekomendas ke vi kreu uzantokonton kaj ensalutu, kvankam tio ne estas deviga"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Krei konton</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Ensaluti&returnto=Fonemo" title="Ni rekomendas ke vi ensalutu, kvankam tio ne estas devige. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Ensaluti</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Paĝoj por elsalutitaj redaktistoj <a href="/wiki/Helpo:Enkonduko" aria-label="Lernu pli pri redaktado"><span>Lernu pli</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Miaj_kontribuoj" title="Listo de redaktoj faritaj el ĉi tiu IPa adreso [y]" accesskey="y"><span>Kontribuoj</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Mia_diskutpa%C4%9Do" title="Diskuto pri redaktoj sub tiu ĉi IP adreso [n]" accesskey="n"><span>Diskuto</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Retejo"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Enhavo" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Enhavo</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">kaŝi</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Komenco</div> </a> </li> <li id="toc-Fonemiko" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fonemiko"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Fonemiko</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Fonemiko-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Fonemiko subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Fonemiko-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Bazaj_nocioj_de_fonemiko" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bazaj_nocioj_de_fonemiko"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Bazaj nocioj de fonemiko</span> </div> </a> <ul id="toc-Bazaj_nocioj_de_fonemiko-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notacio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Notacio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Notacio</span> </div> </a> <ul id="toc-Notacio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Fonologiaj_ekstremoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fonologiaj_ekstremoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Fonologiaj ekstremoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Fonologiaj_ekstremoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ortografioj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ortografioj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Ortografioj</span> </div> </a> <ul id="toc-Ortografioj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fonemiko_de_Esperanto" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fonemiko_de_Esperanto"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Fonemiko de Esperanto</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Fonemiko_de_Esperanto-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Fonemiko de Esperanto subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Fonemiko_de_Esperanto-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Alfabeto_kaj_ortografio_rilate_al_fonemoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Alfabeto_kaj_ortografio_rilate_al_fonemoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Alfabeto kaj ortografio rilate al fonemoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Alfabeto_kaj_ortografio_rilate_al_fonemoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Prononca_normo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Prononca_normo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Prononca normo</span> </div> </a> <ul id="toc-Prononca_normo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Alofona_variado" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Alofona_variado"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Alofona variado</span> </div> </a> <ul id="toc-Alofona_variado-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fonologiaj_procezoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fonologiaj_procezoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Fonologiaj procezoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Fonologiaj_procezoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sonkunmetado" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sonkunmetado"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Sonkunmetado</span> </div> </a> <ul id="toc-Sonkunmetado-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Morfofonemoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Morfofonemoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Morfofonemoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Morfofonemoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arkifonemoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Arkifonemoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Arkifonemoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Arkifonemoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nombroj_de_fonemoj_en_diferencaj_lingvoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Nombroj_de_fonemoj_en_diferencaj_lingvoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Nombroj de fonemoj en diferencaj lingvoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Nombroj_de_fonemoj_en_diferencaj_lingvoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Aperofteco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Aperofteco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Aperofteco</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Aperofteco-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Aperofteco subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Aperofteco-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Aperofteco_en_Esperanto" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Aperofteco_en_Esperanto"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Aperofteco en Esperanto</span> </div> </a> <ul id="toc-Aperofteco_en_Esperanto-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Vortkomenca_literofteco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vortkomenca_literofteco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.1</span> <span>Vortkomenca literofteco</span> </div> </a> <ul id="toc-Vortkomenca_literofteco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vortfina_literofteco" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vortfina_literofteco"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.2</span> <span>Vortfina literofteco</span> </div> </a> <ul id="toc-Vortfina_literofteco-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Fonemiko_de_gestolingvoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Fonemiko_de_gestolingvoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Fonemiko de gestolingvoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Fonemiko_de_gestolingvoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Partikularaĵoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Partikularaĵoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Partikularaĵoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Partikularaĵoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vidu_ankaŭ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Vidu_ankaŭ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Vidu ankaŭ</span> </div> </a> <ul id="toc-Vidu_ankaŭ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Notoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Notoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Notoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Literaturo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Literaturo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Literaturo</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Literaturo-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Baskuli Literaturo subsekcio</span> </button> <ul id="toc-Literaturo-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Pri_aliaj_lingvoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pri_aliaj_lingvoj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.1</span> <span>Pri aliaj lingvoj</span> </div> </a> <ul id="toc-Pri_aliaj_lingvoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Eksteraj_ligiloj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Eksteraj_ligiloj"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Eksteraj ligiloj</span> </div> </a> <ul id="toc-Eksteraj_ligiloj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Enhavo" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ŝaltu la enhavtabelon" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ŝaltu la enhavtabelon</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Fonemo</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Iru al artikolo en alia lingvo. Havebla en 118 lingvo" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-118" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">118 lingvoj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Foneem" title="Foneem — afrikansa" lang="af" hreflang="af" data-title="Foneem" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikansa" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Phonem" title="Phonem — svisgermana" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Phonem" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="svisgermana" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — aragona" lang="an" hreflang="an" data-title="Fonema" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragona" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%A9_%D8%B5%D9%88%D8%AA%D9%8A%D8%A9" title="وحدة صوتية — araba" lang="ar" hreflang="ar" data-title="وحدة صوتية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="araba" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — asturia" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Fonema" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturia" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — azerbajĝana" lang="az" hreflang="az" data-title="Fonem" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbajĝana" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — baŝkira" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Фонема" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baŝkira" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Phonem" title="Phonem — Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Phonem" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Fuonema" title="Fuonema — Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Fuonema" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фанема — belorusa" lang="be" hreflang="be" data-title="Фанема" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belorusa" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%8D%D0%BC%D0%B0" title="Фанэма — Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Фанэма" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — bulgara" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Фонема" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgara" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%AE" title="স্বনিম — bengala" lang="bn" hreflang="bn" data-title="স্বনিম" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengala" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A6%E0%BE%92%E0%BE%B2%E0%BC%8B%E0%BD%9A%E0%BD%93%E0%BC%8D" title="སྒྲ་ཚན། — tibeta" lang="bo" hreflang="bo" data-title="སྒྲ་ཚན།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tibeta" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — bretona" lang="br" hreflang="br" data-title="Fonem" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretona" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — bosna" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Fonem" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosna" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Phonem" title="Phonem — Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Phonem" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D1%8F%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B8" title="Абяалбари — Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Абяалбари" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — kataluna" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Fonema" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataluna" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — ĉeĉena" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Фонема" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="ĉeĉena" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%86%D9%86%DB%8C%D9%85" title="فۆنیم — sorana" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="فۆنیم" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorana" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — Crimean Tatar" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Fonema" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="Crimean Tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Fon%C3%A9m" title="Foném — ĉeĥa" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Foném" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="ĉeĥa" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%A1%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0" title="Фѡнима — malnovslava" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Фѡнима" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="malnovslava" class="interlanguage-link-target"><span>Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — ĉuvaŝa" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Фонема" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="ĉuvaŝa" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Ffonem" title="Ffonem — kimra" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Ffonem" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="kimra" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — dana" lang="da" hreflang="da" data-title="Fonem" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="dana" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Phonem" title="Phonem — germana" lang="de" hreflang="de" data-title="Phonem" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="germana" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — malsuprasoraba" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Fonem" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="malsuprasoraba" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CF%8E%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B1" title="Φώνημα — greka" lang="el" hreflang="el" data-title="Φώνημα" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="greka" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Phoneme" title="Phoneme — angla" lang="en" hreflang="en" data-title="Phoneme" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angla" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — hispana" lang="es" hreflang="es" data-title="Fonema" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hispana" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Foneem" title="Foneem — estona" lang="et" hreflang="et" data-title="Foneem" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estona" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — eŭska" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Fonema" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="eŭska" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AC" title="واج — persa" lang="fa" hreflang="fa" data-title="واج" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persa" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Foneemi" title="Foneemi — finna" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Foneemi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finna" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Phon%C3%A8me" title="Phonème — franca" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Phonème" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="franca" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Foneem" title="Foneem — nord-frisa" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Foneem" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="nord-frisa" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/F%C3%B3in%C3%A9im" title="Fóinéim — irlanda" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Fóinéim" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlanda" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — galega" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Fonema" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galega" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Taipu" title="Taipu — gvarania" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Taipu" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="gvarania" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Myn-heean" title="Myn-heean — manksa" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Myn-heean" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manksa" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A4%D7%95%D7%A0%D7%9E%D7%94" title="פונמה — hebrea" lang="he" hreflang="he" data-title="פונמה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrea" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE" title="स्वनिम — hinda" lang="hi" hreflang="hi" data-title="स्वनिम" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hinda" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Phoneme" title="Phoneme — Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Phoneme" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — kroata" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Fonem" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="kroata" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — suprasoraba" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Fonem" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="suprasoraba" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Fon%C3%A8m" title="Fonèm — haitia kreola" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Fonèm" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="haitia kreola" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Fon%C3%A9ma" title="Fonéma — hungara" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Fonéma" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hungara" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%B9%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%A9" title="Հնչույթ — armena" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Հնչույթ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="armena" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Phonema" title="Phonema — Interlingvao" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Phonema" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingvao" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — indonezia" lang="id" hreflang="id" data-title="Fonem" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezia" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Ponema" title="Ponema — iloka" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Ponema" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="iloka" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Fonemo" title="Fonemo — Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Fonemo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Hlj%C3%B3%C3%B0an" title="Hljóðan — islanda" lang="is" hreflang="is" data-title="Hljóðan" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islanda" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — itala" lang="it" hreflang="it" data-title="Fonema" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="itala" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E9%9F%B3%E7%B4%A0" title="音素 — japana" lang="ja" hreflang="ja" data-title="音素" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japana" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%90" title="ფონემა — kartvela" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ფონემა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="kartvela" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — kazaĥa" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Фонема" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazaĥa" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9D%8C%EC%86%8C" title="음소 — korea" lang="ko" hreflang="ko" data-title="음소" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="korea" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Vac" title="Vac — kurda" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Vac" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurda" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — kornvala" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Fonem" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornvala" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — kirgiza" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Фонема" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiza" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Phonema" title="Phonema — latino" lang="la" hreflang="la" data-title="Phonema" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latino" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Foneem" title="Foneem — limburga" lang="li" hreflang="li" data-title="Foneem" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburga" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Funema" title="Funema — Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Funema" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — litova" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Fonema" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litova" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Fon%C4%93ma" title="Fonēma — latva" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Fonēma" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latva" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Hasimpeo" title="Hasimpeo — malagasa" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Hasimpeo" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malagasa" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — makedona" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Фонема" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedona" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E0%B4%B5%E0%B4%A8%E0%B4%BF%E0%B4%AE%E0%B4%82" title="സ്വനിമം — malajalama" lang="ml" hreflang="ml" data-title="സ്വനിമം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalama" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — malaja" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Fonem" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malaja" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Phoneem" title="Phoneem — platgermana" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Phoneem" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="platgermana" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Foneem" title="Foneem — nederlanda" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Foneem" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="nederlanda" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — novnorvega" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Fonem" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="novnorvega" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — dannorvega" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Fonem" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="dannorvega" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Foneme" title="Foneme — Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Foneme" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Fon%C3%A8ma" title="Fonèma — okcitana" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Fonèma" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="okcitana" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%C3%A6" title="Фонемæ — oseta" lang="os" hreflang="os" data-title="Фонемæ" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="oseta" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A7%E0%A9%81%E0%A8%A8%E0%A9%80%E0%A8%AE" title="ਧੁਨੀਮ — panĝaba" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਧੁਨੀਮ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="panĝaba" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — pola" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Fonem" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="pola" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Fonem" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D8%AA" title="صوت — Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="صوت" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%BA%DA%96%D9%8A%D8%B2%D9%87_%DA%85%D9%BE%D9%87" title="غږيزه څپه — paŝtua" lang="ps" hreflang="ps" data-title="غږيزه څپه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paŝtua" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — portugala" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Fonema" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugala" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — rumana" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Fonem" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumana" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — rusa" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Фонема" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rusa" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Фонема" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Funemi" title="Funemi — sicilia" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Funemi" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sicilia" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Phoneme" title="Phoneme — skota" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Phoneme" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="skota" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D8%AA%D9%8A%D9%88" title="صوتيو — sinda" lang="sd" hreflang="sd" data-title="صوتيو" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sinda" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — serbo-Kroata" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Fonem" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-Kroata" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Phoneme" title="Phoneme — Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Phoneme" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Fon%C3%A9ma" title="Fonéma — slovaka" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Fonéma" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaka" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — slovena" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Fonem" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovena" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — albana" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Fonema" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albana" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — serba" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Фонема" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serba" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Phonem" title="Phonem — Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Phonem" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Fonem" title="Fonem — sveda" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Fonem" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="sveda" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Fonimu" title="Fonimu — svahila" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Fonimu" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="svahila" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%92%E0%AE%B2%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%A9%E0%AF%8D" title="ஒலியன் — tamila" lang="ta" hreflang="ta" data-title="ஒலியன்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamila" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AB%E0%B8%99%E0%B9%88%E0%B8%A7%E0%B8%A2%E0%B9%80%E0%B8%AA%E0%B8%B5%E0%B8%A2%E0%B8%87" title="หน่วยเสียง — taja" lang="th" hreflang="th" data-title="หน่วยเสียง" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="taja" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ponema" title="Ponema — tagaloga" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ponema" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagaloga" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Sesbirim" title="Sesbirim — turka" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Sesbirim" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turka" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — tatara" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Фонема" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatara" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0" title="Фонема — ukraina" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Фонема" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraina" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D8%AA%DB%8C%DB%81" title="صوتیہ — urduo" lang="ur" hreflang="ur" data-title="صوتیہ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urduo" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — uzbeka" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Fonema" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbeka" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Fonema" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_v%E1%BB%8B" title="Âm vị — vjetnama" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Âm vị" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vjetnama" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Foninme" title="Foninme — valona" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Foninme" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="valona" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Fonema" title="Fonema — varaja" lang="war" hreflang="war" data-title="Fonema" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="varaja" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%9F%B3%E4%BD%8D" title="音位 — vua" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="音位" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="vua" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A4%D7%90%D7%A0%D7%A2%D7%9D" title="פאנעם — jida" lang="yi" hreflang="yi" data-title="פאנעם" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jida" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B4%B0%E2%B4%BC%E2%B5%93%E2%B5%8F%E2%B5%89%E2%B5%8E" title="ⴰⴼⵓⵏⵉⵎ — tamaziĥta maroka norma" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⴰⴼⵓⵏⵉⵎ" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="tamaziĥta maroka norma" class="interlanguage-link-target"><span>ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%9F%B3%E4%BD%8D" title="音位 — ĉina" lang="zh" hreflang="zh" data-title="音位" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="ĉina" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Im-s%C3%B2%CD%98" title="Im-sò͘ — Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Im-sò͘" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%9F%B3%E7%B4%A0" title="音素 — kantona" lang="yue" hreflang="yue" data-title="音素" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantona" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q8183#sitelinks-wikipedia" title="Redakti interlingvajn ligilojn" class="wbc-editpage">Redakti ligilojn</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Nomspacoj"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fonemo" title="Vidi la artikolon [c]" accesskey="c"><span>Artikolo</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Diskuto:Fonemo" rel="discussion" title="Diskuto pri la artikolo [t]" accesskey="t"><span>Diskuto</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ŝanĝi lingvan varianton" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Esperanto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Vidoj"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fonemo"><span>Legi</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit" title="Redakti ĉi tiun paĝon [v]" accesskey="v"><span>Redakti</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit" title="Redakti fontan kodon de tiu ĉi paĝo [e]" accesskey="e"><span>Redakti fonton</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=history" title="Antaŭaj versioj de ĉi tiu paĝo. [h]" accesskey="h"><span>Vidi historion</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paĝaj iloj"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Iloj" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Iloj</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Iloj</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">kaŝi</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Pliaj opcioj" > <div class="vector-menu-heading"> Agoj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Fonemo"><span>Legi</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit" title="Redakti ĉi tiun paĝon [v]" accesskey="v"><span>Redakti</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit" title="Redakti fontan kodon de tiu ĉi paĝo [e]" accesskey="e"><span>Redakti fonton</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=history"><span>Vidi historion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ĝenerale </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Kio_ligas_%C4%89i_tien%3F/Fonemo" title="Listo de ĉiuj vikiaj paĝoj kiuj ligas ĉi tien [j]" accesskey="j"><span>Ligiloj ĉi tien</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Rilataj_%C5%9Dan%C4%9Doj/Fonemo" rel="nofollow" title="Lastaj ŝanĝoj en paĝoj kiuj ligas al ĉi tiu paĝo [k]" accesskey="k"><span>Rilataj ŝanĝoj</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=eo" title="Alŝuti dosierojn [u]" accesskey="u"><span>Alŝuti dosieron</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Specialaj_pa%C4%9Doj" title="Listo de ĉiuj specialaj paĝoj [q]" accesskey="q"><span>Specialaj paĝoj</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&oldid=8803185" title="Porĉiama ligilo al ĉi versio de la paĝo"><span>Konstanta ligilo</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=info" title="Pli da informo pri ĉi tiu paĝo"><span>Informoj pri la paĝo</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Citi&page=Fonemo&id=8803185&wpFormIdentifier=titleform" title="Informoj pri kiel citi ĉi tiun paĝon"><span>Citi ĉi tiun artikolon</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Feo.wikipedia.org%2Fwiki%2FFonemo"><span>Akiri mallongigitan URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:QrCode&url=https%3A%2F%2Feo.wikipedia.org%2Fwiki%2FFonemo"><span>Elŝutu QR-kodon</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Presi/elporti </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:Libro&bookcmd=book_creator&referer=Fonemo"><span>Krei libron</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciala%C4%B5o:DownloadAsPdf&page=Fonemo&action=show-download-screen"><span>Elŝuti kiel PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fonemo&printable=yes" title="Presebla versio de tiu ĉi paĝo [p]" accesskey="p"><span>Presebla versio</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> En aliaj projektoj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Phonemes" hreflang="en"><span>Vikimedia Komunejo</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q8183" title="Ligilo al konektita datuma ero [g]" accesskey="g"><span>Ero en Vikidatumoj</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paĝaj iloj"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspekto"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Aspekto</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">movigi al flanka panelo</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">kaŝi</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">El Vikipedio, la libera enciklopedio</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="eo" dir="ltr"><p>En parolata <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvo</a>, <b>fonemo</b> estas baza, teoria unuo de <a href="/wiki/Sono" title="Sono">sono</a>, kiu povas distingi <a href="/wiki/Vorto" title="Vorto">vortojn</a> (t.e. ŝanĝo de unu fonemo en vorto povas produkti alian vorton). Fonemo povas signifi kategorie multajn <a href="/wiki/Fonetiko" title="Fonetiko">fonetike</a> similajn aŭ <a href="/wiki/Fonologio" title="Fonologio">fonologie</a> interrilatajn sonojn (la rilato kaj distingado povas ne esti tiel fonetike evidenta, kio estas unu el la problemoj de ĉi tiu koncepta skemo). </p><p>Depende de la <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvo</a> kaj de la uzata <a href="/wiki/Alfabeto" title="Alfabeto">alfabeto</a>, fonemo povas esti skribata ĉiam kiel unu litero (kiel en <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanto</a>); tamen, ekzistas multaj esceptoj al tiu regulo — vidu ĉi-poste <i>Ortografiojn</i>. La sonoj [p] kaj [b] estas fonemoj de Esperanto ĉar estas vortoj kiel /paro/ kaj /baro/, kiuj havas diferencajn signifojn kaj iliaj prononcoj estas diferencaj nur rilate al tiuj du sonoj (tamen, en mandarena kaj <a href="/wiki/Araba_lingvo" title="Araba lingvo">araba lingvoj</a> la sonojn [p] kaj [b] (jam ne fonemoj) estas perceptataj kiel prononclokaj variantoj de la sama fonemo). El struktura vidpunkto, la fonemo apartenas al la <a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">lingvo</a>, dum la sono apartenas al la <a href="/wiki/Parolo" title="Parolo">parolo</a>. La vorto <kiso>, ekzemple, konsistas el kvar fonemoj (/k/, /i/, /s/, /o/). Al tiu vorto respondas, ankaŭ en la parolo, nome konkreta agado, kvar sonoj, kiujn la fonologio nomas <a href="/wiki/Alofono" title="Alofono">alofonoj</a>, kaj tiuj ĉi povas varii laŭ la individuo, kiu parolas. La fundamenta distingo de la konceptoj "fonemo" kaj "alofono" estas en tio, ke la unua estas psika realiĝo de la abstraktigo (modelo) de la dua, kiu efektiviĝas en la parolo. Tiel, se anstataŭ la prononco de "kiso" kun pura /k/ oni prononcas kun iu /k/ iom proksima al /g/ aŭ al /ĥ/, nenio ŝanĝiĝas se vere ĝi ne fariĝas pura /g/ aŭ /ĥ/. Okaze de la lasta, ĉar ne ekzistas en Esperanto la vorto "ĥiso", ne eblas konfuzo. En la unua okazo ĉar ja ekzistas en Esperanto la vorto "giso" eblas konfuzo, pro kio oni devas konjekti, pri kiu fonemo temas. </p><p>Du vortoj, kiuj diferencas inter si per nur unu fonemo, kiel "sama" kaj "sana", estas <a href="/wiki/Minimuma_duo" class="mw-redirect" title="Minimuma duo">minimuma duo</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fonemiko">Fonemiko</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=1" title="Redakti sekcion: Fonemiko" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=1" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Fonemiko"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bazaj_nocioj_de_fonemiko">Bazaj nocioj de fonemiko</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=2" title="Redakti sekcion: Bazaj nocioj de fonemiko" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=2" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Bazaj nocioj de fonemiko"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Fonologio" title="Fonologio">Fonologio</a>, aŭ pli precize, <b>fonemiko</b>, estas la studo de la fonemsistemo de lingvo, kvankam kelkaj personoj opinias ke ĝi enhavas pli ol nur sonsegmentojn. Tiel "fonologio" povas esti uzata kiel pli ĝenerala vorto enhavanta fonemikon. </p><p>Tio, kio estas alofono (sonvariaĵo apartenanta al la sama fonema kategorio) en unu lingvo povas esti aparta fonemo en alia lingvo. Ekzemple, la esperanta fonemo [n] povas esti prononcata <a href="/wiki/Dentalo" title="Dentalo">dentale</a> (la lango sur la dentoj, kiel en <i>nun</i>), aŭ velara (la lango sur la velo, kiel foje en <i>Honkongo</i>), sed estas praktike la sama sono. Sed en la <a href="/wiki/Angla" class="mw-redirect" title="Angla">angla</a>, ili estas klare diferencaj fonemoj, distingantaj vortojn kiel <i>sin</i> kaj <i>sing</i>. Alia ekzemplo estas la <a href="/wiki/Japana_lingvo" title="Japana lingvo">japana lingvo</a>, kiu ne distingas inter la fonemoj /r/ kaj /l/. Nur ekzistas unu /r/-sono en la japana, kvankam la japana /r/ havas variajn alofonojn kaj tiel povas ŝajni kiel /l/ aŭ /d/ al parolantoj de aliaj lingvoj. La sonoj /z/ kaj /s/ estas distingaj fonemoj en Esperanto, sed alofonoj en la <a href="/wiki/Hispana_lingvo" title="Hispana lingvo">hispana lingvo</a>. /dʒ/ (kiel en <<u>ĝ</u>eto>) kaj /ʒ/ (kiel en <<u>ĵ</u>eto>) estas fonemoj en Esperanto, sed alofonoj en la <a href="/wiki/Itala_lingvo" title="Itala lingvo">itala</a>. </p><p>Sono, kiu estas unu fonemo en iu lingvo, povas esti <a href="/wiki/Difono" title="Difono">difono</a> en alia. Ekzemple, /pats/ signifas <a href="/wiki/Paco" title="Paco">paco</a> en poezia <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanto</a> kaj konsistas el tri fonemoj /p a ts/; sed en la nordamerika dialekto de la <a href="/wiki/Angla" class="mw-redirect" title="Angla">angla</a>, ĝi signifas <a href="/wiki/Poto" class="mw-disambig" title="Poto">potoj</a> kaj konsistas el kvar disaj fonemoj /p a t s/. </p><p>La fonemo estas <a href="/wiki/Strukturismo" title="Strukturismo">strukturisma</a> <a href="/wiki/Abstrakta%C4%B5o" class="mw-redirect" title="Abstraktaĵo">abstraktaĵo</a>, kiu estis poste taŭgigita al kaj formale psiĥologiigita en <a href="/wiki/Generativa_lingvistiko" title="Generativa lingvistiko">generativa lingvistiko</a> (laŭ <a href="/wiki/Noam_Chomsky" title="Noam Chomsky">Noam Chomsky</a> kaj <a href="/wiki/Morris_Halle" title="Morris Halle">Morris Halle</a>). Tamen, anstataŭ baza cerba unuo de lingvo, ĝi povas esti percepta artefaritaĵo de alfabeta legkapablo. Se ne estas tio, ĝi povas esti kunfenomena aspekto de aŭskultado disigita de veraj interpersonaj paroladoj, t.e. kvazaŭteksta aŭskulto. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Notacio">Notacio</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=3" title="Redakti sekcion: Notacio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=3" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Notacio"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kiam oni aldonas fonemojn en lingvistika skribaĵo, oni komune uzas strekojn ( / ) ĉirkaŭ la <a href="/wiki/Simbolo" title="Simbolo">simbolo</a> kiu signifas la sonon. Ekzemple, la fonemon por la unua konsonanta sono de la vorto "fonemo" oni skribus kiel /f/. Alie dirate, la <a href="/wiki/Grafemo" title="Grafemo">grafemo</a> estas <f>, kaj estas ankaŭ la fonetika simbolo por tiu sono /f/, danke al la fonemeco de la esperanta alfabeto. <a href="/wiki/Alofono" title="Alofono">Alofonoj</a>, veraj voĉaj variaĵoj de fonemo, estas ofte skribataj en lingvistiko per diakritiloj aŭ per aliaj markoj aldonataj al la fonemsimboloj kaj ĉirkaŭigataj per brakedoj [ ] por distingi ilin el la fonemo en strekoj / /. La tradicia <a href="/wiki/Ortografio" title="Ortografio">ortografia</a> uzado diferencigas inter fonemoj kaj alofonoj per la signoj < > kiuj ĉirkaŭas la literumon. </p><p>Lingvistoj ofte uzas la simbolojn el la <a href="/wiki/Internacia_Fonetika_Alfabeto" title="Internacia Fonetika Alfabeto">Internacia Fonetika Alfabeto</a> (IFA) kaj el pligrandigitaj simbolaroj taŭgaj por specialaj lingvoj por skribi fonemojn, kun la principo ke unu sono egalas unu kategorian sonon. Pro problemoj montri kelkajn simbolojn en la frua <a href="/wiki/Interreto" title="Interreto">Interreto</a>, transalfabetumo nomita <a href="/wiki/SAMPA" title="SAMPA">SAMPA</a> evoluis por signifi IFA-simbolojn uzante <a href="/wiki/ASCII" class="mw-redirect" title="ASCII">ASCIIon</a>. En 2004, ĉia <a href="/wiki/Mozilo" class="mw-disambig" title="Mozilo">moderna retumilo</a> povas montri IFA-simbolojn, kaj oni uzas tiun sistemon en ĉi tiu artikolo. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fonologiaj_ekstremoj">Fonologiaj ekstremoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=4" title="Redakti sekcion: Fonologiaj ekstremoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=4" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Fonologiaj ekstremoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>El la grandega sonaro, kiun la homaj voĉiloj povas krei, diferencaj lingvoj variegas pri la nombro de ĉi tiuj sonoj, kiujn ili uzas kiel distingajn fonemojn en la parolo de tiu lingvo. Kelkaj dialektoj de la <a href="/wiki/Ab%C4%A5aza_lingvo" title="Abĥaza lingvo">abĥaza lingvo</a> havas nur du fonemajn vokalojn, multaj <a href="/wiki/Nordameriko" title="Nordameriko">nordamerikaj</a> lingvoj havas tri, kaj la <a href="/wiki/Pan%C4%9Daba_lingvo" title="Panĝaba lingvo">panĝaba</a> havas pli ol 25. La <a href="/wiki/Rotokasa_lingvo" title="Rotokasa lingvo">rotokasa lingvo</a> (parolata en <a href="/wiki/Papuo-Nov-Gvineo" title="Papuo-Nov-Gvineo">Papuo-Nov-Gvineo</a>) havas nur ses konsonantojn, kaj la <a href="/wiki/Xu-a_lingvo" class="mw-redirect" title="Xu-a lingvo">!Xu~-a lingvo</a> (parolata en <a href="/wiki/Suda_Afriko" title="Suda Afriko">Suda Afriko</a>, ĉirkaŭ la <a href="/wiki/Kalaharia_Dezerto" class="mw-redirect" title="Kalaharia Dezerto">Kalaharia Dezerto</a>) havas pli ol 100. Minimumaj fonemaroj en lingvoj inkluzivas 11 en la rotokasa, 13 en la <a href="/wiki/Havaja_lingvo" title="Havaja lingvo">havaja</a>, kaj preskaŭ nekredeble nur 9 aŭ 10 en la <a href="/wiki/Murapirahana_lingvo" class="mw-redirect" title="Murapirahana lingvo">murapirahana</a>. Aliflanke, la !Xu~-a havas 141 fonemojn. Ĉi tiuj povas esti komunaj sonoj kiaj [t], [s] kaj [m] aŭ tre malkomunaj sonoj, kies elparolmanieroj tre diferencas. <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanto</a> havas la plej komunan vokalaron, la kvin vokalojn /i/, /e/, /a/, /o/ kaj /u/, kaj 23 konsonantojn. </p><p>La plej komunaj konsonantoj estas /p/, /t/, kaj /k/, sed ne estas vere, ke ĉiu lingvo havas ilin; la <a href="/wiki/Havaja_lingvo" title="Havaja lingvo">havaja lingvo</a> malhavas la /t/-fonemon, kaj la <a href="/wiki/Mohoka_lingvo" title="Mohoka lingvo">mohoka lingvo</a> malhavas la /p/-fonemon, sed ĉiu konata lingvo havas almenaŭ du el la tri. Se en lingvo mankas unu el ili, tiu lingvo ĉiam havas fonemon /ʔ/ (la <a href="/wiki/Glota_halto" title="Glota halto">glotan plozivon</a>). </p><p>Nur la <a href="/wiki/%C4%9Cirbala_lingvo" title="Ĝirbala lingvo">ĝirbala lingvo</a> de Aŭstralio kaj kelkaj <a href="/wiki/Dialekto" title="Dialekto">dialektoj</a> de la <a href="/wiki/Norvega_lingvo" title="Norvega lingvo">norvega lingvo</a> uzas ses fonemajn <a href="/wiki/Loko_de_artikulacio" title="Loko de artikulacio">artikulacilokojn</a><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>; ĉiu alia konata natura lingvo uzas malpli. La eblaj artikulacilokoj estas la bilabiala (dulipa), labialdentala (lip-denta), <a href="/wiki/Dentalo" title="Dentalo">dentala</a>, alveola, alveolpalatala, palatala, retrofleksa, velara, uvula, faringa kaj glota. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ortografioj">Ortografioj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=5" title="Redakti sekcion: Ortografioj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=5" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Ortografioj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Lingvo" title="Lingvo">Lingvoj</a>, en kiuj unu <a href="/wiki/Simbolo" title="Simbolo">simbolo</a> signifas nur unu fonemon kaj ĉiu fonemo estas signifita per nur unu simbolo, estas konataj al multaj personoj kiel "fonetikaj lingvoj". Pli bona nomo por ili estus "foneme skribitaj lingvoj". </p><p>Tamen, la diferenco inter foneme skribitaj kaj nefoneme skribitaj lingvoj estas ofte troigita. Ĉiu skribata lingvo vere estas skribata per signoj, kiuj signifas signifojn kaj estas iel influita de la elparolo. Tio estas vera ĉe ambaŭ limoj de la variaĵoj: <a href="/wiki/%C4%88ina" class="mw-redirect" title="Ĉina">ĉinaj</a> signoj estas unuarange simboloj de signifo, sed ili ankaŭ havas ian minimuman fonetikan informon. Ĉe la alia limo, lingvoj kiaj la <a href="/wiki/Serba_lingvo" title="Serba lingvo">serba</a> havas sistemojn kiuj montras la kleran parolan lingvon perfekte, sed la sama sistemo ne estas valida por ĉiu akcento de la lingvo, kaj tiel estas konvencia. </p><p>Ĉiu alia lingvo estas ie inter la du limoj. La angla estas ofta ekzemplo de "nefonetika" lingvo; tamen, praktike ĝia sistemo estas tre malpli konvencia ol la ĉina <a href="/wiki/Skribmaniero" class="mw-redirect" title="Skribmaniero">skribmaniero</a>. La angla ortografio portas fonetikan informon, malgraŭ ĝiaj kompleksegaj reguloj. La <a href="/wiki/Finna_lingvo" title="Finna lingvo">finna</a>, la <a href="/wiki/Korea_lingvo" title="Korea lingvo">korea</a>, kaj la <a href="/wiki/Maoria_lingvo" title="Maoria lingvo">maoria</a> estas bonaj ekzemploj de foneme skribataj lingvoj. Nefoneme, sed alfabete skribataj lingvoj ofte havas malnovan skribsistemon, kiu iam estis pli fonemeca, sed de kiu forevoluis la parola lingvo. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fonemiko_de_Esperanto">Fonemiko de Esperanto</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=6" title="Redakti sekcion: Fonemiko de Esperanto" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=6" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Fonemiko de Esperanto"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; background: #F9F9F9; text-align: left; font-size: 95%;"><div class="rellink boilerplate seealso"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Dosiero:Searchtool.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/18px-Searchtool.svg.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/27px-Searchtool.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Searchtool.svg/36px-Searchtool.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span> Vidu ankaŭ: <a href="/wiki/Prononco_de_Esperanto" title="Prononco de Esperanto">Prononco de Esperanto</a></div></div> <p>Esperanto havas 28 fonemojn, ĉiu kun sia propra litero, do la fonemsistemo de tiu lingvo estas tre facile priskribata kaj ne ekzistas grandaj variaĵoj en la elparolo de ili inter la diversaj Esperantoparolantoj. Havante tiom da fonemoj, la fonemaro de Esperanto estas grandece meza inter la lingvoj de la mondo. La <a href="/wiki/Pirahana_lingvo" title="Pirahana lingvo">Pirahana lingvo</a> havas nur dek fonemojn, kaj la <a href="/wiki/!X%C3%B3" class="mw-redirect" title="!Xó">!Xó</a> havas 141. </p><p>Ekzemploj de fonemoj en <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanto</a> inkluzivas sonojn el la esperanta konsonantaro, kiaj /p/ kaj /b/. En kelkaj lingvoj, fonemoj ne estas ĉiam skribitaj per la samaj literoj, tial ili uzas variajn <a href="/wiki/Digrafo" title="Digrafo">plurliteraĵojn</a> kiel <sh> kaj <aw> en la angla, <an> kaj <ou> en la <a href="/wiki/Franca" class="mw-redirect" title="Franca">franca</a>, <sc> kaj <gh> en la <a href="/wiki/Itala" class="mw-disambig" title="Itala">itala</a>, <ll> kaj <ch> en la <a href="/wiki/Hispana" class="mw-redirect" title="Hispana">hispana</a>, <tsh>, <ng> kaj <ie> en la <a href="/wiki/Germana" class="mw-redirect" title="Germana">germana</a>, <ch> kaj <oe> en la <a href="/wiki/Nederlanda" class="mw-redirect" title="Nederlanda">nederlanda</a> ktp. Esperanto uzas tiajn plurliteraĵojn en la alternativa <a href="/wiki/H-sistemo" title="H-sistemo">H-sistemo</a>. </p><p>Iom neklare en la fonemiko de Esperanto estas, ke la sono /c/ estas konsiderata unu fonemo (t͡s) kaj skribata per unu literoj, sed ne ekzistas litero por la voĉa analogiaĵo (d͡z), nur la dulitera grupo <dz>. En la praktiko vortoj kiel "edzo" aŭ "haladzo" tamen estas prononcataj per (d͡z); estus nefacile parole distingi ĝin de dz. </p><p>Kvankam la Esperanta gramatiko faras nur malmultajn preskribojn pri la uzo de fonemoj (precipe, ke /ŭ/ estu uzata nur post /a/ aŭ /e/), en la praktiko evoluis pliaj reguloj. Ekzemple, plursilabaj vortoj devas finiĝi per <a href="/wiki/Fleksio" title="Fleksio">fleksia</a> finaĵo (-o, -ajn, -as ktp) aŭ per "aŭ" (hodiaŭ, adiaŭ ktp.). La konsonanto /h/ aperas precipe komence de vortoj, neniam fine, male al /ĥ/, kiu foje aperas en la interjekcio "aĥ". La "tabelo de unusilabaĵoj" en la <a href="/wiki/Parnasa_Gvidlibro" title="Parnasa Gvidlibro">Parnasa Gvidlibro</a> listigas 91 unusilabaĵojn kaj montras, ke nur jenaj konsonantoj aperas vortfine: </p> <ul><li>/b/ (sub)</li> <li>/ĉ/ (eĉ)</li> <li>/d/ (sed)</li> <li>/j/ (ankaŭ en pluralaj vortoj)</li> <li>/k/ (dek, nek, ok)</li> <li>/l/ (al, el, mil, ol)</li> <li>/m/ (dum, jam, krom, mem)</li> <li>/n/ (ankaŭ en akuzativaj vortoj)</li> <li>/p/ (sep)</li> <li>/r/ (ĉar, for, kvar, nur, per, por, sur)</li> <li>/s/ (ankaŭ en verboformoj)</li> <li>/t/ (cent, hot, post)</li> <li>/ŭ/ (aŭ, laŭ, naŭ, ankaŭ ktp.)</li></ul> <p>Aliaj konsonantoj (/c/, /f/, /g/, /ĝ/, /h/, /ĥ/, /ĵ/, /ŝ/, /v/, /z/) ja povas aperi fine de <a href="/wiki/Elizio" title="Elizio">eliziitaj</a> substantivoj, kiuj tamen estas nekutimaj en la <a href="/wiki/Prozo" title="Prozo">proza</a> lingvo. </p><p>Ankaŭ pri la eblaj kombinoj de konsonantoj evoluis reguloj; ekzemple vortoj povas komenciĝi per "sc" ("sceptro", "scii"), "st" aŭ "ft" ("ftizo"), sed ne per "fc" aŭ "rt", kvankam tiuj kombinoj ne estas malpli facile prononceblaj. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Alfabeto_kaj_ortografio_rilate_al_fonemoj">Alfabeto kaj ortografio rilate al fonemoj</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=7" title="Redakti sekcion: Alfabeto kaj ortografio rilate al fonemoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=7" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Alfabeto kaj ortografio rilate al fonemoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r8860200">.mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#f9f9f9;border:1px solid #aaa;padding:0.5em;font-style:italic}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#202122;color:white;border:1px solid #333333}html.skin-theme-clientpref-light .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#F9F9F9;color:black;border:1px solid #AAAAAA}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .cxefartikolo{background-color:#202122;color:white;border:1px solid #333333}}</style> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Esperanta_alfabeto" title="Esperanta alfabeto">Esperanta alfabeto</a>.</div> <p>La literumado — aŭ ortografio — estas plej ofte unu fonemo por unu litero, kaj inverse. </p><p>Esperanto uzas la latinan <a href="/wiki/Alfabeto" title="Alfabeto">alfabeton</a> kun ses aldonitaj literoj, iam nomataj “ĉapelitaj”: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kaj ŭ. Ili estas inter la ok plej maloftaj literoj en Esperanto‑literumado<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <td><b>Litero</b></td> <td style="font-size:130%"><b>a</b></td> <td style="font-size:130%"><b>b</b></td> <td style="font-size:130%"><b>c</b></td> <td style="font-size:130%"><b>ĉ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>d</b></td> <td style="font-size:130%"><b>e</b></td> <td style="font-size:130%"><b>f</b></td> <td style="font-size:130%"><b>g</b></td> <td style="font-size:130%"><b>ĝ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>h</b></td> <td style="font-size:130%;line-height:140%"><b>ĥ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>i</b></td> <td style="font-size:130%"><center><b>j</b></center></td> <td style="font-size:130%"><b>ĵ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>k</b></td> <td style="font-size:130%"><b>l</b></td> <td style="font-size:130%"><b>m</b></td> <td style="font-size:130%"><b>n</b></td> <td style="font-size:130%"><b>o</b></td> <td style="font-size:130%"><b>p</b></td> <td style="font-size:130%"><b>r</b></td> <td style="font-size:130%"><b>s</b></td> <td style="font-size:130%"><b>ŝ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>t</b></td> <td style="font-size:130%"><b>u</b></td> <td style="font-size:130%"><b>ŭ</b></td> <td style="font-size:130%"><b>v</b></td> <td style="font-size:130%"><b>z</b> </td></tr> <tr> <td><b><a href="/wiki/Internacia_Fonetika_Alfabeto" title="Internacia Fonetika Alfabeto">IFA</a></b></td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">ä</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">b</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">t͡s</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">t͡ʃ</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">d</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">e̞</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">f</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">ɡ</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">d͡ʒ</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">h</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">x</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">i</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">j, i̯</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">ʒ</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">k</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">l</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">m</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">n</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">o̞</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">p</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">r</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">s</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">ʃ</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">t</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">u</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">u̯</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">v</td> <td style="font-size:150%;line-height:160%" class="IPA">z </td></tr></tbody></table> <ul><li>"ŭ" kutime aperas nur post "a" aŭ "e".</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Prononca_normo">Prononca normo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=8" title="Redakti sekcion: Prononca normo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=8" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Prononca normo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Konsiderante ke la prezento de la prononco en la <a href="/wiki/Fundamento_de_Esperanto" title="Fundamento de Esperanto">Fundamento de Esperanto</a> ellasas multajn detalojn kaj ke oni povas renkonti sufiĉe vastan variadon en la efektiva prononco de Esperanto, eĉ se oni konsideras nur homojn, kiuj gramatike kaj vortprovize bone regas Esperanton, oni povus dubi pri la ekzisto de prononca normo, kiu detale determinas kio estas bona Esperanta prononco kaj kio ne. Tamen diversaj studoj, precipe la tre sistemeca studo, kiun Oksana Burkina faris por sia doktoriĝo,<sup id="cite_ref-Burkina18_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Burkina18-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> montras ke Esperanto-parolantoj havas tre unuecan opinion pri bona prononco, kaj ke sekve la prononca normo ekzistas kiel socia fenomeno en la komuna konscio de la Esperanto-parolantoj. </p><p>Ĉi tiu prononca normo estiĝis sen lingva planado surbaze de internacia parola uzado de Esperanto.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> En la estiĝo de ĉi tiu normo aparte rolis unuflanke la strebadoj al bona interkompreno, al la Zamenhofa idealo "por unu sono unu litero" kaj al la forigo de nacilingva influo, kaj aliflanke kelkaj malimplicite transdonataj opinioj pri boneco kaj malboneco de diversaj prononcoj.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Unu ekzemplo de parto de la prononca normo kiu firmiĝis pro tia malimplicite transdonataj opinioj estas la norma prononco de la fonemo /r/ kiel langopinta vibro [r].<sup id="cite_ref-Wells26_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-Wells26-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> La Fundamento de Esperanto samtempe egaligis la Esperantan /r/ kun la sufiĉe diversaj /r/-oj de la lingvoj angla, franca, germana, pola kaj rusa, kaj sekve lasis pli da libereco por la prononco de /r/; sed jam baldaŭ aperis la opinio ke la vibra langopinta [r] (kiel en la rusa kaj pola, kaj aldone ankaŭ en la itala) estas la normala prononco, kvankam la plej ofta formo dependas de la devena regiono, kaj modernaj gramatikaj libroj kiel la <a href="/wiki/Plena_Manlibro_de_Esperanta_Gramatiko" title="Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko">Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko</a> konsideras formojn, kiel la vibran velan [ʀ], tute bonajn aŭ akcepteblajn.<sup id="cite_ref-PMEG_-_Bazaj_elparolaj_reguloj_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-PMEG_-_Bazaj_elparolaj_reguloj-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Kie ne estas aparta mencio de nenormaj variaĵoj, la resto de ĉi tiu artikolo klarigas ĉi tiun norman prononcon de Esperanto. Ĉar Esperanto estas lingvo kies parolantoj ĝenerale ne parolas ĝin kiel ĉefan lingvon, la reala prononco relative ofte devojiĝas de ĉi tiu normo sub la influo de aliaj lingvoj. Listo de kutimaj devojiĝoj troviĝas en la artikolo <a href="/wiki/Listo_de_misprononcadoj" class="mw-redirect" title="Listo de misprononcadoj">Listo de misprononcadoj</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Alofona_variado">Alofona variado</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=9" title="Redakti sekcion: Alofona variado" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=9" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Alofona variado"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La principo "por unu sono unu litero", kiun Zamenhof eldiris en Lingva Respondo de <a href="/wiki/1891" title="1891">1891</a>,<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> kontraŭas la ekziston de alofona variado, do de laŭkuntekste malsama prononcado de unusama fonemo. Alofona variado estas fenomeno trovebla en diversaj gradoj en ĉiuj lingvoj de la mondo. Ankaŭ en Esperanto ĝi ne estas tute evitebla: Ekzemple en "kiso" oni nature prononcas la fonemon /k/ iom pli antaŭe ol kutime, do kiel [k̟].<sup id="cite_ref-Wells23_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-Wells23-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Zamenhof mem fakte en Lingva Respondo de <a href="/wiki/1911" title="1911">1911</a> agnoskis la ekziston de alofona variado (notu ke li ne uzas prononcosciencan terminaron; laŭ tiu devus esti "palatigas" kaj "vele" anstataŭ "moligas" kaj "naze"): </p> <table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td></td></tr><tr valign="top"><td width="40px"><span typeof="mw:File"><span title="Citaĵo"><img alt="Citaĵo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/40px-P_writing.svg.png" decoding="async" width="40" height="36" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/60px-P_writing.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/P_writing.svg/80px-P_writing.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></span></span></td><td><table style="padding:0; margin:0; border-spacing:0;"><tbody><tr valign="top"><td><span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif;"><b>„</b></span> Kiel en ĉiuj lingvoj, tiel ankaŭ en Esperanto la sono j ordinare moligas la konsonanton, kiu staras antaŭ ĝi; oni sekve ne devas miri, ke ekzemple en la vorto “panjo” la plimulto de la Esperantistoj elparolas la nj kiel unu molan sonon (simile al la franca gn). Tiel same oni ne miru, ke en praktiko oni ordinare antaŭ g aŭ k elparolas la sonon n naze, aŭ ke antaŭ vokalo oni elparolas la i ordinare kiel ij. Batali kontraŭ tia natura emo en la elparolado ŝajnas al mi afero tute sencela kaj senbezona, ĉar tia elparolado (kiu estas iom pli eleganta, ol la elparolado pure teoria) donas nenian malkompreniĝon aŭ praktikan maloportunaĵon; sed rekomendi tian elparoladon (aŭ nomi ĝin “la sole ĝusta”) ni ankaŭ ne devas, ĉar laŭ la teoria vidpunkto (kiu en Esperanto ofte povas esti ne severe observata, sed neniam povas esti rigardata kiel “erara”) ni devas elparoli ĉiun sonon severe aparte; sekve se ni deziras paroli severe regule, ni devas elparoli “pan-jo”, “san-go”, “mi-a”.<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <span style="color:#84a3e0; font-size:150%; line-height:75%;font-family:'Times New Roman',serif"><b>”</b></span></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table> <p>Konforme kun ĉi tiu eldiro de Zamenhof, en la nature evoluinta prononca normo de Esperanto ne ekzistas deviga alofona variado, kaj ĝenerale percepteblas tendenco minimumigi la alofonan variadon.<sup id="cite_ref-Wells26_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-Wells26-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Burkina19_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-Burkina19-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Do ekzemple ne ekzistas regulo, ke /n/ antaŭ /g/ kaj /k/ devas esti prononcata kiel [ŋ]. Oni same rajtas prononci ĝin kiel [n], kaj kelkaj parolantoj aparte zorgas pri la prononco [n] ĉe klara parolado kun zorga prononco. </p><p>Aparte vaste pridiskutata estis la alofona variado ĉe vokaloj. La <a href="/wiki/Plena_Analiza_Gramatiko" title="Plena Analiza Gramatiko">Plena Analiza Gramatiko</a> preskribis regulojn por la vasteco de /e/ kaj /o/ depende de la kunteksto: Por silaboj sen fina konsonanto ĝi preskribis la pli malvastajn prononcojn [e] kaj [o], dum por silaboj kun fina konsonanto ĝi preskribis la pli vastajn prononcojn [ɛ] kaj [ɔ]. Tiuj preskriboj tamen ne iĝis parto de la ĝenerale akceptata prononca normo.<sup id="cite_ref-Wells23_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-Wells23-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-PMEGvokala_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-PMEGvokala-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Anstataŭe oni sen laŭkuntekstaj reguloj akceptas por /e/ kaj /o/ ĉiujn prononcojn inter [e] kaj [ɛ] kaj inter [o] kaj [ɔ], kaj la tute mezaj prononcoj [e̞] kaj [o̞] estas rigardataj kiel plej modelaj. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fonologiaj_procezoj">Fonologiaj procezoj</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=10" title="Redakti sekcion: Fonologiaj procezoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=10" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Fonologiaj procezoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>En kelkaj lingvoj, aldone al reguloj pri alofona variado ankaŭ ekzistas reguloj pri fonologiaj procezoj. Temas pri reguloj, laŭ kiuj la prononco de certaj fonemoj en certaj kuntekstoj ŝanĝiĝas al la prononco de alia fonemo. La norma prononco de Esperanto ne havas tiajn regulojn, kaj la fonologiaj procezoj renkontataj ĉe kelkaj parolantoj estas ĝenerale konsiderataj kiel evitinda nacilingva influo.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ekzemple, laŭ la norma prononco de Esperanto, oni ne unuecigu la voĉecon de konsonantoj en konsonantogrupo, kiel oni faras en la franca kaj la <a href="/wiki/Rusa" class="mw-redirect" title="Rusa">rusa</a>: La normaj prononcoj de "ekdanci", "okdek" kaj "ekzisti" estas [ekdant͡si], [okdek] kaj [ekzisti], kaj ne [egdant͡si], [ogdek] kaj [egzisti] aŭ [eksisti]. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sonkunmetado">Sonkunmetado</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=11" title="Redakti sekcion: Sonkunmetado" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=11" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Sonkunmetado"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Esperanta silabo ĝenerale havas la formon (s/ŝ)(K)(K)V(K)(K). Tio signifas, ke ĝi ĉiam enhavas unu vokalon (V), antaŭ kiu povas esti nul ĝis tri konsonantoj (K), kaj post kiu povas esti nulo ĝis du konsonantoj. Se la silabo komenciĝas per tri konsonantoj, la unua nepre estas /s/ aŭ /ŝ/. Silaboj finiĝantaj per du konsonantoj estas maloftaj. Ekzemploj estas la vortoj "cent" kaj "post", la prefikso "eks-" kaj iuj silaboj en kelkaj pli teĥnikaj vortoj kiel "interpunkcio" kaj "arkta". </p><p>Duoblaj konsonantoj ĝenerale aperas nur ĉe vorterolimoj ("mallonga", "ekkuŝi", "misskribi"), ĉe propraj nomoj ("Ŝillero") kaj ĉe gentonomoj ("finno"). Simile kiel envorteraj duoblaj konsonantoj estas evitataj envorteraj kunpuŝiĝoj de eksploda konsonanto kun samloka ekfrota konsonanto, do "tc", "tĉ" kaj "dĝ". </p><p>Aldone ekzistas limigoj al la kunmeteblo de certaj sonoj. Ekzemple "ŭ" aperas ĝenerale nur post "a" kaj "e".<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Antaŭ ol la sonkunmetaj reguloj estis fiksitaj, fremdaj vortoj estis Esperantigitaj en manieroj kiuj kontraŭis la intencojn de Zamenhof kaj la normojn, kiuj evoluis poste, ekzemple <i>poŭpo</i> (=<a href="/wiki/Pobo_(%C5%9Dipo)" title="Pobo (ŝipo)">pobo</a>) kaj <i>ŭato</i> (= <a href="/wiki/Vato_(mezurunuo)" title="Vato (mezurunuo)">vato (mezurunuo)</a>). Multaj el tiaj Esperantigoj montriĝis nestabilaj, kaj estas nun kutime anstataŭigataj per prononcoj kiuj sekvas la evoluintajn normojn, ekzemple <i>pobo</i> kaj <i>vato</i>. Aliflanke, la vorto <i><a href="/wiki/Jida_lingvo" class="mw-redirect" title="Jida lingvo">jida</a></i>, kiu ankaŭ estis foje kritikata surbaze de sonkunmetaj konsideroj sed estis jam uzata de Zamenhof, tute enradikiĝis en la lingvon. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Morfofonemoj">Morfofonemoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=12" title="Redakti sekcion: Morfofonemoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=12" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Morfofonemoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>Morfofonemo</b> estas teoria unuo je pli profunda nivelo de abstraktaĵo ol tradiciaj fonemoj, kaj estas komprenita kiel unuo el kiu oni konstruas <a href="/wiki/Morfemo" class="mw-redirect" title="Morfemo">morfemojn</a>. Morfofonemo ene de morfemo povas esti esprimita laŭ diferencaj vojoj en diferencaj alomorfoj de tiu morfemo (laŭ morfofonologiaj reguloj). Por ekzemplo, la anglalingva plurala morfemo <i>-s</i> aperanta en vortoj kiaj <i>cats</i> kaj <i>dogs</i> povas esti konsiderata kiel konsistanta unusolan morfofonemon, kiu povus esti verkita (por ekzemplo) //z// aŭ |z|, kaj kiu estas prononcita [s] post plej senvoĉaj <a href="/wiki/Konsonanto" title="Konsonanto">konsonantoj</a> (kiel en <i>cat<b>s</b></i>) kaj [z] en plej el aliaj okazoj (kiel en <i>dog<b>s</b></i>). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Arkifonemoj">Arkifonemoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=13" title="Redakti sekcion: Arkifonemoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=13" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Arkifonemoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Arkifonemo" title="Arkifonemo">Arkifonemo</a> estas en kelkaj lingvoj <a href="/wiki/Fonologio" title="Fonologio">fonologia</a> unuo kiu grupigas la partikularecojn distingigajn de du aŭ pluraj <a class="mw-selflink selflink">fonemoj</a> el kiuj unu almenaŭ estas ekskludita en precizaj pozicioj (<a href="/wiki/Silabo" title="Silabo">fermita silabo</a> en <a href="/wiki/Franca" class="mw-redirect" title="Franca">franca</a>, fina loko en <a href="/wiki/Hispana" class="mw-redirect" title="Hispana">hispana</a>…). Tio estas, la opozicio inter tiuj fonemoj ne okazas en tiuj pozicioj: ĝi estas <i>neŭtraligita</i>. Por ekzemplo en hispana lingvo la vortoj "cada" [KAda] kaj "caza" [KAza] estas klare distingeblaj, sed la fonemoj [d] kaj [z] en fino de la <a href="/wiki/Vorto" title="Vorto">vorto</a> sonas kiel sama arkifonemo ekzemple en la vortoj "perdiz" aŭ "Madrid", sendepende de la diferenca skribado. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Nombroj_de_fonemoj_en_diferencaj_lingvoj">Nombroj de fonemoj en diferencaj lingvoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=14" title="Redakti sekcion: Nombroj de fonemoj en diferencaj lingvoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=14" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Nombroj de fonemoj en diferencaj lingvoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ĉiuj konataj lingvoj uzas nur malgrandan aron de multaj eblaj <a href="/wiki/Parolsono" title="Parolsono">sonoj</a> kiujn la homaj <a href="/wiki/Parolorgano" title="Parolorgano">parolorganoj</a> povas produkti, kaj, pro <a href="/wiki/Alofono" title="Alofono">alofonio</a>, la nombro de diferencaj fonemoj estas ĝenerale pli malgrandaj ol la nombro de identigeblaj diferencaj sonoj. Diferencaj lingvoj varias konsiderinde en la nombro de fonemoj kiujn ili havas en siaj sistemoj (kvankam la ŝajna variado povas foje rezulti el la diferencaj alproksimigoj faritaj de lingvistoj kiuj faras la analizon). La fonemara totalo en lingvoj varias el tiom malmultaj kiom 11 en <a href="/wiki/Rotokasa_lingvo" title="Rotokasa lingvo">Rotokasa</a> ĝis en <a href="/wiki/Pirahana_lingvo" title="Pirahana lingvo">Pirahana</a> tiom multaj kiom ĝis 141 en <a href="/wiki/!Kung_lingvaro" title="!Kung lingvaro">!Xũ</a>.<sup id="cite_ref-FOOTNOTECrystal2010173_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTECrystal2010173-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>La nombro de fonemaj distingigaj <a href="/wiki/Vokalo" title="Vokalo">vokaloj</a> povas esti tiom malalta kiom ĝis du, kiel en <a href="/wiki/Ubi%C4%A5a_lingvo" title="Ubiĥa lingvo">Ubiĥa</a> (en Kaŭkazio) kaj en Arrernte (en Aŭstralio). Aliekstreme, la <a href="/wiki/Bantua_lingvaro" title="Bantua lingvaro">Bantua</a> lingvo Ngŭe havas 14 vokalajn kvalitojn, el kiuj 12 povas esti longaj aŭ mallongaj, kio faras 26 nuŝajn vokalojn, plus ses nazigitajn vokalojn, longaj aŭ mallongaj, kio faras totalon de 38 vokaloj; dum <a href="/wiki/Taa_lingvo" title="Taa lingvo">!Xóõ</a> atingas 31 purajn vokalojn, sen kalkuli iliajn aldonan variadon laŭ la vokala longo, per variado de la prononcloko. Pri <a href="/wiki/Konsonanto" title="Konsonanto">konsonantaj</a> fonemoj, la sudamerika Puinave lingvo kaj la papua lingvo Tauade havas po ĝuste sep, kaj la <a href="/wiki/Rotokasa_lingvo" title="Rotokasa lingvo">Rotokasa</a> havas nur ses. !Xóõ, aliflanke, havas iom ĉirkaŭ 77, kaj la <a href="/wiki/Ubi%C4%A5a_lingvo" title="Ubiĥa lingvo">Ubiĥa</a> 81 konsonantojn. La <a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo">Angla lingvo</a> uzas pli grandan serion de 13 ĝis 21 vokalaj fonemoj, kiel <a href="/wiki/Diftongo" title="Diftongo">diftongoj</a>, kvankam iliaj 22 ĝis 26 <a href="/wiki/Konsonanto" title="Konsonanto">konsonantoj</a> estas pli proksime al averaĝo. </p><p>Kelkaj lingvoj, kiel la <a href="/wiki/Franca_lingvo" title="Franca lingvo">Franca</a>, ne havas foneman <a href="/wiki/Tono" class="mw-disambig" title="Tono">tonon</a> aŭ <a href="/wiki/Akcento" title="Akcento">akcenton</a>, dum la <a href="/wiki/Kantona_lingvo" title="Kantona lingvo">Kantona lingvo</a> kaj kelkaj el la Kam–Sui lingvaro havas po naŭ tonojn, kaj unu el la gvineaj lingvoj, nome Ŭobé, laŭpostule havas 14,<sup id="cite_ref-Bearth&Link_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-Bearth&Link-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> kvankam tio estas disputata.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Aperofteco">Aperofteco</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=15" title="Redakti sekcion: Aperofteco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=15" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Aperofteco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Aparta fako de fonologio aplikas <a href="/wiki/Statistiko" title="Statistiko">statistikajn</a> metodojn (ekzemple kalkulado de ciferecigitaj tekstoj) por studi la aperoftecon de la diversaj fonemoj en la diversaj lingvoj (kiel procentoj). Por ekzemplo por la <a href="/wiki/Hispana_lingvo" title="Hispana lingvo">hispana lingvo</a>, preciza studo montris la jenajn oftecojn:<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <dl><dd><table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Fonemo</th> <th>Grafemoj</th> <th>Ofteco<br />[%] </th></tr> <tr> <td>/e/</td> <td><i>e</i></td> <td>14,99 </td></tr> <tr> <td>/a/</td> <td><i>a</i></td> <td>13,27 </td></tr> <tr> <td>/o/</td> <td><i>o</i></td> <td>10,75 </td></tr> <tr> <td>/s/</td> <td><i>s, c, z</i></td> <td>9,39 </td></tr> <tr> <td>/n/</td> <td><i>n</i></td> <td>7,14 </td></tr> <tr> <td>/i/</td> <td><i>i</i></td> <td>6,59 </td></tr> <tr> <td>/r/</td> <td><i>r-, -rr-</i></td> <td>5,40 </td></tr> <tr> <td>/t/</td> <td><i>t</i></td> <td>4,48 </td></tr> <tr> <td>/k/</td> <td><i>k, c, qu-</i></td> <td>4,31 </td></tr> <tr> <td>/d/</td> <td><i>d</i></td> <td>4,00 </td></tr> <tr> <td>/l/</td> <td><i>l</i></td> <td>3,88 </td></tr> <tr> <td>/m/</td> <td><i>m</i></td> <td>3,17 </td></tr> <tr> <td>/b/</td> <td><i>b, v</i></td> <td>3,08 </td></tr> <tr> <td>/u/</td> <td><i>u</i></td> <td>2,79 </td></tr> <tr> <td>/p/</td> <td><i>p</i></td> <td>2,68 </td></tr> <tr> <td>/ɡ/</td> <td><i>g</i></td> <td>1,11 </td></tr> <tr> <td>/ʝ̞/</td> <td><i>y, (ll)</i></td> <td>0,72 </td></tr> <tr> <td>/x/</td> <td><i>g, j</i></td> <td>0,70 </td></tr> <tr> <td>/f/</td> <td><i>f</i></td> <td>0,53 </td></tr> <tr> <td>/tʃ/</td> <td><i>ch</i></td> <td>0,40 </td></tr> <tr> <td>/ɾ/</td> <td><i>-r-</i></td> <td>0,39 </td></tr> <tr> <td>/ɲ/</td> <td><i>ñ</i></td> <td>0,24 </td></tr></tbody></table></dd></dl> <p>Por <a href="/wiki/Tokipono" title="Tokipono">Tokipono</a> oni faris analizon de 10-litermila tekstaro en tiu lingvo kiu liveras jenajn proporciojn por la fonemoj de Tokipono: </p> <pre> 0.172 a 0.148 i 0.116 n 0.102 l 0.077 o 0.074 e 0.051 k 0.046 t 0.044 m 0.041 s 0.037 p 0.032 u 0.030 j 0.028 w </pre> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Aperofteco_en_Esperanto">Aperofteco en Esperanto</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=16" title="Redakti sekcion: Aperofteco en Esperanto" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=16" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Aperofteco en Esperanto"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8860200"> <div class="cxefartikolo" style="margin-bottom: 0.5em; border: 1px solid #ccc; padding: 2px; text-align: left; font-size: 95%;"><span typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/12px-Loupe.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/18px-Loupe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Loupe.svg/24px-Loupe.svg.png 2x" data-file-width="58" data-file-height="57" /></span></span> Pli detalaj informoj troveblas en artikolo <a href="/wiki/Literofteco" title="Literofteco">Literofteco</a>.</div> <p>Por Esperanto estas evidente, ke la malplej aperanta fonemo estas [ĥ], kvankam parte tio estas rezulto de la tiel nomata <a href="/wiki/%C4%A4" title="Ĥ">ĥ-fobio</a> kaj per tiaspeca redakta politiko de la eldonejoj. Ĉar Esperanto estas fonetika lingvo en la senco, ke ĉiu <a href="/wiki/Litero" title="Litero">litero</a> korespondas al po unu fonemo kaj inverse, la studoj pri ofteco estis faritaj pri literoj, kio estas ekvivalenta. </p><p>Grafikaĵo montranta oftecon de literoj en <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanto</a> laŭ studoj de <a href="/wiki/Pejno_Simono" class="mw-redirect" title="Pejno Simono">Pejno Simono</a>, <a href="/wiki/Ott%C3%B3_Haszpra" title="Ottó Haszpra">Ottó Haszpra</a> kaj David G. Simpson, kaj averaĝan oftecon kalkulitan laŭ tiuj tri studoj. </p> <div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_f2u243b8zjg7zdok7wtz0bkfo84utkb"></map><img usemap="#timeline_f2u243b8zjg7zdok7wtz0bkfo84utkb" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/eo/timeline/f2u243b8zjg7zdok7wtz0bkfo84utkb.png" /></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Literofteco.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Literofteco.jpg/220px-Literofteco.jpg" decoding="async" width="220" height="374" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Literofteco.jpg/330px-Literofteco.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Literofteco.jpg/440px-Literofteco.jpg 2x" data-file-width="709" data-file-height="1205" /></a><figcaption>Literofteco de la esplorata tekstkorpuso de Pejno Simono.</figcaption></figure> <p>La sondaĵo de <a href="/wiki/Pejno_Simono" class="mw-redirect" title="Pejno Simono">Pejno Simono</a> efektiviĝis baze de la <a href="/wiki/Esperanto" title="Esperanto">Esperanta</a> enhavo en liaj tiamaj retejo kaj laborkomputilo ĉirkaŭ la jaro 2000. Jen dekstre troviĝas la ofteco en elcentoj en specimeno de 355 381 literoj. Ĝi entenis ĉefe artikolojn kaj rakontojn por la revuo <a href="/wiki/Monato_(gazeto)" title="Monato (gazeto)">Monato</a> kaj por la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/2005/http://ourworld.compuserve.com/homepages/profcon/">tiama retejo (el Retarkivo 2005)</a>. Pro tio aperis ankaŭ ne-Esperantaj literoj en la specimeno. </p> <div style="color:#606060; font-size:80%; line-height:140%;">Tiutempe la aŭtoro kontrolis iomete hazarde ankaŭ kelkajn aliajn tekstkorpusojn. Estis notinde kaj sufiĉe surprize, ke signifikaj literfrekvencaj varioj konstatebliĝas de specimeno al specimeno. Oni povas supozi, ke tio rilatas al la stilo de la lingvaĵo uzata en la specimeno. Lingvaĵa stilo kun multaj participoj kaj stilo kun multe da "kiu-kiam-dum" liveros malsametajn rezultojn. Eble tiu stildependa variemo estas eksklude Esperanta propraĵo sekve de ties regulaj finaĵoj por la respektivaj gramatikaj frazeroj. Tiu ĉi fenomeno sendube meritus pluan sciencan esploron.</div> <p>Por la matematikistoj inter la legantoj, jen la konfidintervaloj por kelkaj oftecoj. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Dosiero:Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg/220px-Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg" decoding="async" width="220" height="42" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg/330px-Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg/440px-Konfidintervaloj_de_Literofteco.jpg 2x" data-file-width="607" data-file-height="116" /></a><figcaption>Konfidintervaloj je 95% por kelkaj diversaj niveloj de verŝajneco.</figcaption></figure> <p>La interpreto de la maldekstra tabelo pri la konfidintervaloj malsekretas, ke la valoroj por R, S, L kaj T estas tiel proksimaj, ke oni ne povas fidi pri la ekzakta vicordo de la kvar. </p> <div style="color:#606060; font-size:80%; line-height:140%;">Alivorte neniu vere scias, ĉu R range gajnas super S, aŭ S super R. Ĝuste pro tiaj necertecoj statistikistoj, kaj antaŭ ĉio ties komisiintoj, ne ĉiam emas publikigi konfidintervalojn apud siaj rezultoj.</div> <p>Apenaŭ diverĝanta statistiko troviĝas en <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lingviko.net/db/11_Liu.htm">Informadika Aspekto de Interlingvisto</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110906140235/http://www.lingviko.net/db/11_Liu.htm">Arkivigite je</a> 2011-09-06 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, plume de <a href="/wiki/LIU_Haitao" class="mw-redirect" title="LIU Haitao">LIU Haitao</a> baze de specimeno kun 496 196 literoj. La aŭtoro prezentas la sekvan tabelon pruntitan de <a href="/wiki/Ott%C3%B3_Haszpra" title="Ottó Haszpra">Ottó Haszpra</a> : </p> <table class="wikitable" width="400px"> <tbody><tr> <th width="8%">a </th> <td align="right" width="16%">12,59 </td> <th width="8%">s </th> <td align="right" width="16%">5,91 </td> <th width="8%">j </th> <td align="right" width="16%">2,71 </td> <th width="16%">ĉ </th> <td align="right">0,67 </td></tr> <tr> <th>i </th> <td align="right">9,36 </td> <th>t </th> <td align="right">5,50 </td> <th>v </th> <td align="right">1,87 </td> <th>z </th> <td align="right">0,52 </td></tr> <tr> <th>e </th> <td align="right">8,99 </td> <th>k </th> <td align="right">4,22 </td> <th>g </th> <td align="right">1,28 </td> <th>ŭ </th> <td align="right">0,51 </td></tr> <tr> <th>o </th> <td align="right">8,80 </td> <th>u </th> <td align="right">3,36 </td> <th>b </th> <td align="right">1,15 </td> <th>h </th> <td align="right" width="16%">0,50 </td></tr> <tr> <th>n </th> <td align="right">7,79 </td> <th>m </th> <td align="right">3,06 </td> <th>f </th> <td align="right">1,09 </td> <th>ŝ </th> <td align="right">0,35 </td></tr> <tr> <th>l </th> <td align="right">6,24 </td> <th>d </th> <td align="right">3,04 </td> <th>c </th> <td align="right">0,85 </td> <th>ĵ </th> <td align="right">0,15 </td></tr> <tr> <th>r </th> <td align="right">5,97 </td> <th>p </th> <td align="right">2,82 </td> <th>ĝ </th> <td align="right">0,69 </td> <th>ĥ </th> <td align="right">0,01 </td></tr></tbody></table> <p>La plej grandan specimenon — kun ĉirkaŭ 21 647 000 literoj — esploris David G. Simpson en la jaro 2007 baze de granda tekstaro en la retejo de <a href="/wiki/Bertilo_Wennergren" title="Bertilo Wennergren">Bertilo Wennergren</a> (Bertilo). La rezultoj kunmontriĝas en la diagramo komence de tiu ĉi artikolo. Ĝi liveris similajn valorojn. </p><p>Oni konstatu, ke depende de la specimenoj la precizaj valoroj varias de aŭtoro al aŭtoro. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vortkomenca_literofteco">Vortkomenca literofteco</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=17" title="Redakti sekcion: Vortkomenca literofteco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=17" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Vortkomenca literofteco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La literofteco de la vortkomencaj literoj normalokaze konsiderinde diverĝas de la ĝenerala literofteco. Por Esperanto en 2012 ĉi-tema statistikaĵo ne estis Interrete trovebla. Oni povas supozi tamen, ke la maloftaj literoj <i>Ĉ</i> kaj <i>Ĝ</i> pli ofte ĉeestas ol ĝenerale pro la ofteco de la vortoj <i>ĉu</i>, <i>ĉiu</i>, <i>ĉi</i> kaj <i>ĝi</i>. Jen rapida esploro de duone malnoveca beletra kaj duone revua tekstkorpuso. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th align="center" colspan="4">Vortkomencaj literoj </th></tr> <tr> <th align="center">litero</th> <th align="right">nombro</th> <th align="right" colspan="2">probablo </th></tr> <tr> <td align="center"><b>K</b></td> <td align="right">35256</td> <td align="right">12.05% </td> <td align="left"><div style="width:399.97565px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>L</b></td> <td align="right">33874</td> <td align="right">11.58% </td> <td align="left"><div style="width:384.37494px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>E</b></td> <td align="right">22972</td> <td align="right">7.85% </td> <td align="left"><div style="width:260.56505px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>P</b></td> <td align="right">22799</td> <td align="right">7.79% </td> <td align="left"><div style="width:258.57347px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>D</b></td> <td align="right">21106</td> <td align="right">7.21% </td> <td align="left"><div style="width:239.32153px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>M</b></td> <td align="right">19160</td> <td align="right">6.55% </td> <td align="left"><div style="width:217.41415px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>S</b></td> <td align="right">18658</td> <td align="right">6.38% </td> <td align="left"><div style="width:211.77134px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>A</b></td> <td align="right">17779</td> <td align="right">6.08% </td> <td align="left"><div style="width:201.81344px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>T</b></td> <td align="right">14065</td> <td align="right">4.81% </td> <td align="left"><div style="width:159.65833px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>N</b></td> <td align="right">11884</td> <td align="right">4.06% </td> <td align="left"><div style="width:134.76358px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>V</b></td> <td align="right">10512</td> <td align="right">3.59% </td> <td align="left"><div style="width:119.16287px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>F</b></td> <td align="right">8597</td> <td align="right">2.94% </td> <td align="left"><div style="width:97.58742px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>I</b></td> <td align="right">8058</td> <td align="right">2.75% </td> <td align="left"><div style="width:91.28075px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>R</b></td> <td align="right">7802</td> <td align="right">2.67% </td> <td align="left"><div style="width:88.62531px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĉ</b></td> <td align="right">6081</td> <td align="right">2.08% </td> <td align="left"><div style="width:69.04144px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>B</b></td> <td align="right">5445</td> <td align="right">1.86% </td> <td align="left"><div style="width:61.73898px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ŝ</b></td> <td align="right">4735</td> <td align="right">1.62% </td> <td align="left"><div style="width:53.77266px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>O</b></td> <td align="right">4633</td> <td align="right">1.58% </td> <td align="left"><div style="width:52.44494px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>H</b></td> <td align="right">4207</td> <td align="right">1.44% </td> <td align="left"><div style="width:47.79792px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>J</b></td> <td align="right">3974</td> <td align="right">1.36% </td> <td align="left"><div style="width:45.14248px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>G</b></td> <td align="right">3153</td> <td align="right">1.08% </td> <td align="left"><div style="width:35.84844px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĝ</b></td> <td align="right">2586</td> <td align="right">0.88% </td> <td align="left"><div style="width:29.20984px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>U</b></td> <td align="right">2455</td> <td align="right">0.84% </td> <td align="left"><div style="width:27.88212px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>C</b></td> <td align="right">1611</td> <td align="right">0.55% </td> <td align="left"><div style="width:18.25615px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Z</b></td> <td align="right">333</td> <td align="right">0.11% </td> <td align="left"><div style="width:3.65123px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĵ</b></td> <td align="right">317</td> <td align="right">0.11% </td> <td align="left"><div style="width:3.65123px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>W</b></td> <td align="right">268</td> <td align="right">0.09% </td> <td align="left"><div style="width:2.98737px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĥ</b></td> <td align="right">144</td> <td align="right">0.05% </td> <td align="left"><div style="width:1.65965px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Y</b></td> <td align="right">46</td> <td align="right">0.02% </td> <td align="left"><div style="width:0.66386px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>X</b></td> <td align="right">34</td> <td align="right">0.01% </td> <td align="left"><div style="width:0.33193px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Q</b></td> <td align="right">9</td> <td align="right">0.00% </td> <td> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ŭ</b></td> <td align="right">8</td> <td align="right">0.00% </td> <td> </td></tr> <tr> <th colspan="4">El 292561 vortoj </th></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vortfina_literofteco">Vortfina literofteco</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=18" title="Redakti sekcion: Vortfina literofteco" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=18" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Vortfina literofteco"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La literofteco de la vortfinaj literoj normalokaze konsiderinde diverĝas de la ĝenerala literofteco. Por Esperanto en 2012 ĉi-tema statistikaĵo ne estis Interrete trovebla. Oni povas supozi tamen, ke la literoj <i>A</i>, <i>E</i>, <i>I</i>, <i>J</i>, <i>L</i>, <i>M</i>, <i>N</i>, <i>O</i>, <i>S</i>, <i>U</i>, kaj <i>Ŭ</i> estas plej oftaj. Ekzistas apenaŭ vortoj en teksto, kiuj ne tiel finiĝas. Jen rapida esploro de duone malnoveca kaj duone revua tekstokorpuso. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th align="center" colspan="4">Vortfinaj literoj </th></tr> <tr> <th align="center">litero</th> <th align="right">nombro</th> <th align="right" colspan="2">probablo </th></tr> <tr> <td align="center"><b>A</b></td> <td align="right">44736</td> <td align="right">15.29% </td> <td align="left"><div style="width:399.97111px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>O</b></td> <td align="right">41269</td> <td align="right">14.11% </td> <td align="left"><div style="width:369.10349px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>N</b></td> <td align="right">37089</td> <td align="right">12.68% </td> <td align="left"><div style="width:331.69612px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>J</b></td> <td align="right">35399</td> <td align="right">12.10% </td> <td align="left"><div style="width:316.5239px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>S</b></td> <td align="right">33370</td> <td align="right">11.41% </td> <td align="left"><div style="width:298.47419px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>E</b></td> <td align="right">32608</td> <td align="right">11.15% </td> <td align="left"><div style="width:291.67285px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>I</b></td> <td align="right">25295</td> <td align="right">8.65% </td> <td align="left"><div style="width:226.27535px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>L</b></td> <td align="right">9524</td> <td align="right">3.26% </td> <td align="left"><div style="width:85.27834px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>R</b></td> <td align="right">8766</td> <td align="right">3.00% </td> <td align="left"><div style="width:78.477px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>U</b></td> <td align="right">7730</td> <td align="right">2.64% </td> <td align="left"><div style="width:69.05976px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ŭ</b></td> <td align="right">4616</td> <td align="right">1.58% </td> <td align="left"><div style="width:41.33122px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>M</b></td> <td align="right">4293</td> <td align="right">1.47% </td> <td align="left"><div style="width:38.45373px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>D</b></td> <td align="right">2250</td> <td align="right">0.77% </td> <td align="left"><div style="width:20.14243px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>T</b></td> <td align="right">1627</td> <td align="right">0.56% </td> <td align="left"><div style="width:14.64904px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>K</b></td> <td align="right">838</td> <td align="right">0.29% </td> <td align="left"><div style="width:7.58611px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĉ</b></td> <td align="right">527</td> <td align="right">0.18% </td> <td align="left"><div style="width:4.70862px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>B</b></td> <td align="right">472</td> <td align="right">0.16% </td> <td align="left"><div style="width:4.18544px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>F</b></td> <td align="right">380</td> <td align="right">0.13% </td> <td align="left"><div style="width:3.40067px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>P</b></td> <td align="right">300</td> <td align="right">0.10% </td> <td align="left"><div style="width:2.6159px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>G</b></td> <td align="right">259</td> <td align="right">0.09% </td> <td align="left"><div style="width:2.35431px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Y</b></td> <td align="right">214</td> <td align="right">0.07% </td> <td align="left"><div style="width:1.83113px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>V</b></td> <td align="right">210</td> <td align="right">0.07% </td> <td align="left"><div style="width:1.83113px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>H</b></td> <td align="right">178</td> <td align="right">0.06% </td> <td align="left"><div style="width:1.56954px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>W</b></td> <td align="right">168</td> <td align="right">0.06% </td> <td align="left"><div style="width:1.56954px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>C</b></td> <td align="right">154</td> <td align="right">0.05% </td> <td align="left"><div style="width:1.30795px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Z</b></td> <td align="right">123</td> <td align="right">0.04% </td> <td align="left"><div style="width:1.04636px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĥ</b></td> <td align="right">80</td> <td align="right">0.03% </td> <td align="left"><div style="width:0.78477px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>X</b></td> <td align="right">41</td> <td align="right">0.01% </td> <td align="left"><div style="width:0.26159px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ŝ</b></td> <td align="right">19</td> <td align="right">0.01% </td> <td align="left"><div style="width:0.26159px;height:2ex;background:#aaa;"> </div> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĝ</b></td> <td align="right">13</td> <td align="right">0.00% </td> <td> </td></tr> <tr> <td align="center"><b>Ĵ</b></td> <td align="right">13</td> <td align="right">0.00% </td> <td> </td></tr> <tr> <th colspan="4">El 292561 vortoj </th></tr></tbody></table> <p>Evidente okaze de Esperanto kun ĝiaj regulaj gramatikaj finaĵoj vortfina literofteco kaj senfinaĵa radikfina literofteco apenaŭ interrilatas. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Fonemiko_de_gestolingvoj">Fonemiko de gestolingvoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=19" title="Redakti sekcion: Fonemiko de gestolingvoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=19" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Fonemiko de gestolingvoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kvankam la koncepto de fonemo klare devenas el la parola lingvo, la lingvistiko evoluigis ankaŭ la koncepton de <a href="/wiki/Gestolingvo" class="mw-redirect" title="Gestolingvo">gestolingva</a> fonemo<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La artikulacilokojn de la parola lingvo anstataŭas kvar parametroj, kiuj difinas la malsamajn gestojn: </p> <ul><li>mana formo (teno de la fingroj)</li> <li>mana orientiĝo</li> <li>mana movado</li> <li>mana loko (relative al la korpo)</li></ul> <p>Ankaŭ <a href="/wiki/Mieno" class="mw-disambig" title="Mieno">mienoj</a> kaj buŝmovoj, kiuj subtenas la manajn gestojn, estas foneme priskribeblaj. </p><p>Same kiel parolaj lingvoj, gestolingvoj povas havi malsame da fonemoj kaj eĉ alofonojn (t. e. unu el la parametroj en certa kunteksto ne distingas signifojn), tiel ke eblas eĉ gestolingvaj <a href="/wiki/Ak%C4%89ento" title="Akĉento">akĉentoj</a>. </p><p>Iam la gestolingvajn fonemojn oni nomis <i>ĥeremoj*</i> (de la greka <i>χείρ</i> = mano). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Partikularaĵoj"><span id="Partikulara.C4.B5oj"></span>Partikularaĵoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=20" title="Redakti sekcion: Partikularaĵoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=20" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Partikularaĵoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>En kelkaj lingvoj <b>paragogo</b> estas <a href="/wiki/Vortfiguroj" class="mw-redirect" title="Vortfiguroj">vortofiguro</a>, kiu konsistas en la aldono de unu aŭ pluraj fonemoj fine de vorto. Oni nomas tion ankaŭ <b>epitezo</b>. Ekzemple, en la franca lingvo la aldono de "s" fine de "jusque" por formi "jusques" por faciligi la kunigon. La mala fenomeno en Esperanto estas la forigo en <a href="/wiki/Poezio" title="Poezio">poezio</a> de la fina fonemo -o de la <a href="/wiki/Substantivo" title="Substantivo">substantivoj</a> aŭ de la fina -a de la <a href="/wiki/Artikolo_(gramatiko)" title="Artikolo (gramatiko)">artikolo</a>. Tiel oni plifortigas la ritmon aŭ oni atingas por la <a href="/wiki/Metriko" class="mw-disambig" title="Metriko">metriko</a> unu malplian <a href="/wiki/Silabo" title="Silabo">silabon</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vidu_ankaŭ"><span id="Vidu_anka.C5.AD"></span>Vidu ankaŭ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=21" title="Redakti sekcion: Vidu ankaŭ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=21" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Vidu ankaŭ"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="-moz-column-count:3; -webkit-column-count:3; column-count:3;"> <ul><li><a href="/wiki/Alofono" title="Alofono">Alofono</a></li> <li><a href="/wiki/Arkifonemo" title="Arkifonemo">Arkifonemo</a></li> <li><a href="/wiki/Difono" title="Difono">Difono</a></li> <li><a href="/wiki/Fonetiko" title="Fonetiko">Fonetiko</a></li> <li><a href="/wiki/Fonologio" title="Fonologio">Fonologio</a></li> <li><a href="/wiki/Fonotakso" title="Fonotakso">Fonotakso</a></li> <li><a href="/wiki/Klaketo" title="Klaketo">Klaketo</a></li> <li><a href="/wiki/Morfemo" class="mw-redirect" title="Morfemo">Morfemo</a></li> <li><a href="/wiki/Parolsono" title="Parolsono">Parolsono</a></li> <li><a href="/wiki/Prozodemo" title="Prozodemo">Prozodemo</a></li> <li><a href="/wiki/Sono" title="Sono">Sono</a></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notoj">Notoj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=22" title="Redakti sekcion: Notoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=22" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Notoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2; padding-right: 6px;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">↑</a> <span class="reference-text">Jo Verhoeven.  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20051031004225/http://webhost.ua.ac.be/apil/apil100/Dutch_gpp.pdf">The Sound System of Dutch in a General Phonetic Perspective</a> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="http://webhost.ua.ac.be/apil/apil100/dutch_gpp.pdf">la originalo</a> je 2005-10-31. Alirita 2012-12-29 .</span> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <span class="reference-text">Simpson, David G. (2007).  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160408183810/http://esperanto.davidgsimpson.com/studoj/literoj.pdf">La Oftecoj de la Esperantaj Literoj</a> (PDF). Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="http://esperanto.davidgsimpson.com/studoj/literoj.pdf">la originalo</a> je 2016-04-08. Alirita 2020-01-17 . “la ok plej maloftaj literoj estas ĉiom da la ĉapelitaj literoj . . . kune kun <i>h</i> kaj <i>z</i>”.</span> </li> <li id="cite_note-Burkina18-3"><a href="#cite_ref-Burkina18_3-0">↑</a> <span class="reference-text">Resumo de la disertacio "Произносительная норма в эсперанто" ("Prononca normo en Esperanto") de Oksana Burkina en <a rel="nofollow" class="external text" href="http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">informilo por interlingvistoj n-ro 70</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140904030253/http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">Arkivigite je</a> 2014-09-04 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, paĝo 18</span> </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> <span class="reference-text">Burkina, O. (2005): "Rimarkoj pri la prononca normo en Esperanto" (paĝo 8), <i>Lingvaj kaj historiaj analizoj. Aktoj de la 28-a Esperantologia Konferenco en la 90-a Universala Kongreso de Esperanto</i></span> </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">↑</a> <span class="reference-text">Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝoj 25-26</span> </li> <li id="cite_note-6"><a href="#cite_ref-6">↑</a> <span class="reference-text">Burkina, O. (2005): "Rimarkoj pri la prononca normo en Esperanto" (paĝoj 9-10), <i>Lingvaj kaj historiaj analizoj. Aktoj de la 28-a Esperantologia Konferenco en la 90-a Universala Kongreso de Esperanto</i></span> </li> <li id="cite_note-Wells26-7">↑ <a href="#cite_ref-Wells26_7-0"><sup>7,0</sup></a> <a href="#cite_ref-Wells26_7-1"><sup>7,1</sup></a> <span class="reference-text">Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 26</span> </li> <li id="cite_note-PMEG_-_Bazaj_elparolaj_reguloj-8"><a href="#cite_ref-PMEG_-_Bazaj_elparolaj_reguloj_8-0">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20171230115030/https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/bazaj_reguloj.html">Bazaj elparolaj reguloj</a>. <i>PMEG</i>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/bazaj_reguloj.html">la originalo</a> je 2017-12-30. Alirita 2018-01-30 .</span> </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20020923074822/http://ttt.esperanto.org/Ondo/L-lr.htm#02Alfabeto">Arkivita kopio</a>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ttt.esperanto.org/Ondo/L-lr.htm#02Alfabeto">la originalo</a> je 2002-09-23. Alirita 2020-01-17 .</span> </li> <li id="cite_note-Wells23-10">↑ <a href="#cite_ref-Wells23_10-0"><sup>10,0</sup></a> <a href="#cite_ref-Wells23_10-1"><sup>10,1</sup></a> <span class="reference-text">Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 23</span> </li> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20020923074822/http://ttt.esperanto.org/Ondo/L-lr.htm#03elparolado">Arkivita kopio</a>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ttt.esperanto.org/Ondo/L-lr.htm#03elparolado">la originalo</a> je 2002-09-23. Alirita 2020-01-17 .</span> </li> <li id="cite_note-Burkina19-12"><a href="#cite_ref-Burkina19_12-0">↑</a> <span class="reference-text">Resumo de la disertacio "Произносительная норма в эсперанто" ("Prononca normo en Esperanto") de Oksana Burkina en <a rel="nofollow" class="external text" href="http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">informilo por interlingvistoj n-ro 70</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140904030253/http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">Arkivigite je</a> 2014-09-04 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, paĝo 19</span> </li> <li id="cite_note-PMEGvokala-13"><a href="#cite_ref-PMEGvokala_13-0">↑</a> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/bazaj_reguloj.html#i-el8">Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren pri vokala variado</a></span> </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> <span class="reference-text">Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 24</span> </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/bazaj_reguloj.html#i-m1t">Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren pri duonvokaloj</a></span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECrystal2010173-16"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECrystal2010173_16-0">↑</a> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFCrystal2010">Crystal 2010</a>, p. 173.</span> </li> <li id="cite_note-Bearth&Link-17"><a href="#cite_ref-Bearth&Link_17-0">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (1980) “<a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1070.html">The tone puzzle of Wobe</a>”, <i>Studies in African Linguistics</i> <b>11</b> (2), <span style="white-space:nowrap;">p. 147–207</span>.</cite><span style="display:none;"> </span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210224210712/https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1070.html">Arkivigite je</a> 2021-02-24 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210224210712/https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1070.html">Arkivita kopio</a>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1070.html">la originalo</a> je 2021-02-24. Alirita 2020-01-17 .</span> </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;"> (1984) “<a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1154.html">On the underlying representation of contour tones in Wobe</a>”, <i>Studies in African Linguistics</i> <b>15</b> (1), <span style="white-space:nowrap;">p. 59–75</span>.</cite><span style="display:none;"> </span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210225084757/https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1154.html">Arkivigite je</a> 2021-02-25 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210225084757/https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1154.html">Arkivita kopio</a>. Arkivita el <a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.linguisticsociety.org/elanguage/sal/article/view/1154.html">la originalo</a> je 2021-02-25. Alirita 2020-01-17 .</span> </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> <span class="reference-text">Ref.: Guirao, M., & Jurado, M. A. G. (1993). Estudio estadístico del español. Laboratorio de Investigaciones Sensoriales. CONICET. Buenos Aires, Argentina</span> </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> <span class="reference-text"> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lifeprint.com/asl101/pages-layout/phonemes.htm">ASL linguistics: phonemes</a> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>). ASL University. Alirita 2012-12-29 .</span> </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> <span class="reference-text"><cite style="font-style:normal;">William C Stokoe, Jr. (2005). “<a rel="nofollow" class="external text" href="http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.129.9024&rep=rep1&type=pdf">Sign Language Structure: An Outline of the Visual Communication Systems of the American Deaf</a>”, <i>Journal of Deaf Studies and Deaf Education</i> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>) <b>10</b> (1).  Alirita 2012-12-29..</cite><span style="display:none;"> </span></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literaturo">Literaturo</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=23" title="Redakti sekcion: Literaturo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=23" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Literaturo"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>John Wells: <i>Lingvistikaj aspektoj de Esperanto</i> (1978), ĉapitro 2 (<i>Fonetiko</i>)</li> <li>Bertilo Wennergren: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bertilow.com/pmeg"><i>Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko</i></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/index.html">ĉapitro 2 (<i>Elparolo</i>)</a></li> <li>Oksana Burkina: Произносительная норма в эсперанто ("Prononca normo en Esperanto") (2009). Ruslingva disertaĵo. (Esperantlingva resumo de ĉi tiu disertaĵo troviĝas sur paĝoj 16-19 de <a rel="nofollow" class="external text" href="http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">informilo por interlingvistoj n-ro 70</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140904030253/http://esperantic.org/dosieroj/file/IpI70-3-09.pdf">Arkivigite je</a> 2014-09-04 per la retarkivo <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>.)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pri_aliaj_lingvoj">Pri aliaj lingvoj</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=24" title="Redakti sekcion: Pri aliaj lingvoj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=24" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Pri aliaj lingvoj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Ladefoged, Peter (enero de 2005). Vowels and Consonants. Wiley-Blackwell. <a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Citoj_el_libroj/9781405124591" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1405124591</a>. Consultado el 5/Nov/2008.</li> <li>Martínez Celdrán, Eugenio: El sonido en la comunicación humana. Barcelona, Octaedro. 2003, 2ª ed.</li> <li>Martínez Celdrán, Eugenio: Problems in the classification of approximants. Journal of the International Phonetic Association, vol. 34, n. 2, 2004. 201-210.</li> <li>Guirao, M., & Jurado, M. A. G. (1993). Estudio estadístico del español. Laboratorio de Investigaciones Sensoriales. CONICET. Buenos Aires, Argentina.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Eksteraj_ligiloj">Eksteraj ligiloj</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&veaction=edit&section=25" title="Redakti sekcion: Eksteraj ligiloj" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redakti</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fonemo&action=edit&section=25" title="Redakti la fontkodo de la sekcio: Eksteraj ligiloj"><span>redakti fonton</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sil.org/linguistics/GlossaryOfLinguisticTerms/WhatIsAPhoneme.htm">What is a <i>phoneme</i>?</a> (<a href="/wiki/Angla_lingvo" title="Angla lingvo"><span style="color:var(--color-subtle, #54595d);">angle</span></a>; kio estas fonemo?)</li></ul> <div class="noprint" id="aliaj_projektoj" style="float: right; clear: right; width: 250px; border: 1px solid #aaa; padding: 4px; font-size: 90%; background: #f9f9f9;"> <ul class="noarchive"><li class="commons"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Phonemes?uselang=eo">Kategorio Fonemo en la <span>Vikimedia Komunejo</span></a> (Multrimedaj datumoj)</span> </li></ul> </div> <div style="position:absolute; z-index:100; right:20px; top:-40px; background-color:transparent" class="metadata" id="featured-star"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Vikipedio:Listo_de_havendaj_artikoloj" title="Tiu ĉi artikolo apartenas al la aro de la mil plej gravaj artikoloj"><img alt="Tiu ĉi artikolo apartenas al la aro de la mil plej gravaj artikoloj" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0a/1000HA.png" decoding="async" width="36" height="36" class="mw-file-element" data-file-width="36" data-file-height="36" /></a></span></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Elŝutita el "<a dir="ltr" href="https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Fonemo&oldid=8803185">https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Fonemo&oldid=8803185</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Speciala%C4%B5o:Kategorioj" title="Specialaĵo:Kategorioj">Kategorioj</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategorio:Fonetiko" title="Kategorio:Fonetiko">Fonetiko</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Fonologio" title="Kategorio:Fonologio">Fonologio</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Kaŝitaj kategorioj: <ul><li><a href="/wiki/Kategorio:Pa%C4%9Doj_uzantaj_Timeline" title="Kategorio:Paĝoj uzantaj Timeline">Paĝoj uzantaj Timeline</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Listo_de_arkivitaj_pa%C4%9Doj_de_Retarkivo" title="Kategorio:Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo">Listo de arkivitaj paĝoj de Retarkivo</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Pa%C4%9Doj_kun_eksmodaj_cit%C5%9Dablonoj" title="Kategorio:Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj">Paĝoj kun eksmodaj citŝablonoj</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Havendaj_artikoloj_pli_grandaj_ol_30_kB" title="Kategorio:Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB">Havendaj artikoloj pli grandaj ol 30 kB</a></li><li><a href="/wiki/Kategorio:Pa%C4%9Doj_kiuj_uzas_ISBNajn_magiajn_ligilojn" title="Kategorio:Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn">Paĝoj kiuj uzas ISBNajn magiajn ligilojn</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Ĉi tiu paĝo estis lastafoje redaktita je 09:38, 17 jul. 2024.</li> <li id="footer-info-copyright">La teksto disponeblas laŭ la permesilo <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eo">Krea Komunaĵo Atribuite-Samkondiĉe 4.0 Neadaptita</a>; eble aldonaj kondiĉoj aplikeblas. Vidu la <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">uzkondiĉojn</a> por detaloj.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Regularo pri respekto de la privateco</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipedio:Enkonduko">Pri Vikipedio</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipedio:Malgarantio">Malgarantioj</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Programistoj</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/eo.wikipedia.org">Statistikoj</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Deklaro pri kuketoj</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//eo.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Fonemo&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Poŝtelefona vido</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-6x78m","wgBackendResponseTime":208,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.287","walltime":"0.551","ppvisitednodes":{"value":5400,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":38180,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":16688,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":14773,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 443.887 1 -total"," 26.84% 119.161 1 Ŝablono:Literofteco_en_Esperanto"," 16.85% 74.800 1 Ŝablono:Projektoj"," 16.23% 72.050 1 Ŝablono:Referencoj"," 7.00% 31.080 63 Ŝablono:Bartable"," 6.04% 26.813 7 Ŝablono:Citaĵo_el_la_reto"," 5.40% 23.949 6 Ŝablono:Webarchiv"," 4.66% 20.676 2 Ŝablono:Ĉefartikolo"," 4.48% 19.907 1 Ŝablono:Sfn"," 4.13% 18.320 2 Ŝablono:Cite_journal"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.026","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1741349,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-764b6bb99c-t8gtg","timestamp":"20241121171614","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Fonemo","url":"https:\/\/eo.wikipedia.org\/wiki\/Fonemo","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q8183","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q8183","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-05-11T07:24:02Z","headline":"baza fonologia unuo de lingvo"}</script> </body> </html>