CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Marcin Luter – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"8719bb0c-4fe7-4577-bc2d-419bb6cb8740","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Marcin_Luter","wgTitle":"Marcin Luter","wgCurRevisionId":73050926,"wgRevisionId":73050926,"wgArticleId":1807626,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-11","Artykuły z propozycjami tłumaczeń","Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN","Uniwersalny szablon cytowania – brak strony","Szablon cytowania używa pól opisowych","Marcin Luter","Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Erfurcie","Duchowni luterańscy","Działacze reformacyjni","Ekskomunikowani przez Kościół katolicki", "Historia protestantyzmu w Niemczech","Konwertyci na protestantyzm","Ludzie związani z Wittenbergą","Niemieccy teolodzy luterańscy","Osoby wspominane w luterańskim kalendarzu liturgicznym","Odnowiciele Kościoła","Pisarze protestanccy","Protestanccy tłumacze Biblii","Teoretycy przekładu","Niemieccy augustianie","Urodzeni w 1483","Zmarli w 1546","Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn chrześcijańskich","Niemcy upamiętnieni nazwami uniwersytetów","Założyciele religii"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Marcin_Luter","wgRelevantArticleId":1807626,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":73050926,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0, "wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q9554","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready", "ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader", "ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/1200px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1419"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/800px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="946"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/640px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="757"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Marcin Luter – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Marcin_Luter"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Luter"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Marcin_Luter rootpage-Marcin_Luter skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Marcin+Luter" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Marcin+Luter" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Marcin+Luter" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Marcin+Luter" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Życiorys" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Życiorys"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Życiorys</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Życiorys-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Życiorys</span> </button> <ul id="toc-Życiorys-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Młodość" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Młodość"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Młodość</span> </div> </a> <ul id="toc-Młodość-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Dzieciństwo_i_stosunki_z_rodzicami" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dzieciństwo_i_stosunki_z_rodzicami"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.1</span> <span>Dzieciństwo i stosunki z rodzicami</span> </div> </a> <ul id="toc-Dzieciństwo_i_stosunki_z_rodzicami-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Studia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Studia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.2</span> <span>Studia</span> </div> </a> <ul id="toc-Studia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Życie_klasztorne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Życie_klasztorne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Życie klasztorne</span> </div> </a> <ul id="toc-Życie_klasztorne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Spór_o_odpusty" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Spór_o_odpusty"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Spór o odpusty</span> </div> </a> <ul id="toc-Spór_o_odpusty-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rozstanie_z_Kościołem_katolickim" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rozstanie_z_Kościołem_katolickim"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Rozstanie z Kościołem katolickim</span> </div> </a> <ul id="toc-Rozstanie_z_Kościołem_katolickim-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Reformator" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Reformator"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Reformator</span> </div> </a> <ul id="toc-Reformator-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zarys_teologii_Marcina_Lutra" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zarys_teologii_Marcina_Lutra"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Zarys teologii Marcina Lutra</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Zarys_teologii_Marcina_Lutra-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Zarys teologii Marcina Lutra</span> </button> <ul id="toc-Zarys_teologii_Marcina_Lutra-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Jedynie_pismo_(sola_scriptura)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jedynie_pismo_(sola_scriptura)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Jedynie pismo (<i>sola scriptura</i>)</span> </div> </a> <ul id="toc-Jedynie_pismo_(sola_scriptura)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jedynie_w_wierze_(sola_fide),_czyli_zbawienie_jedynie_w_łasce_(Sola_gratia)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jedynie_w_wierze_(sola_fide),_czyli_zbawienie_jedynie_w_łasce_(Sola_gratia)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Jedynie w wierze (<i>sola fide</i>), czyli zbawienie jedynie w łasce (<i>Sola gratia</i>)</span> </div> </a> <ul id="toc-Jedynie_w_wierze_(sola_fide),_czyli_zbawienie_jedynie_w_łasce_(Sola_gratia)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jedynie_Chrystus_(solus_Christus)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jedynie_Chrystus_(solus_Christus)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Jedynie Chrystus (<i>solus Christus</i>)</span> </div> </a> <ul id="toc-Jedynie_Chrystus_(solus_Christus)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jedynie_Boża_chwała_(Soli_Deo_gloria)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jedynie_Boża_chwała_(Soli_Deo_gloria)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Jedynie Boża chwała (<i>Soli Deo gloria</i>)</span> </div> </a> <ul id="toc-Jedynie_Boża_chwała_(Soli_Deo_gloria)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Kult_maryjny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kult_maryjny"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Kult maryjny</span> </div> </a> <ul id="toc-Kult_maryjny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Luter_jako_humanista" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Luter_jako_humanista"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Luter jako humanista</span> </div> </a> <ul id="toc-Luter_jako_humanista-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kontrowersyjne_poglądy_Lutra" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kontrowersyjne_poglądy_Lutra"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Kontrowersyjne poglądy Lutra</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Kontrowersyjne_poglądy_Lutra-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Kontrowersyjne poglądy Lutra</span> </button> <ul id="toc-Kontrowersyjne_poglądy_Lutra-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Żydzi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Żydzi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Żydzi</span> </div> </a> <ul id="toc-Żydzi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Serbołużyczanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Serbołużyczanie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Serbołużyczanie</span> </div> </a> <ul id="toc-Serbołużyczanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Heretycy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Heretycy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Heretycy</span> </div> </a> <ul id="toc-Heretycy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Czarownice" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Czarownice"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Czarownice</span> </div> </a> <ul id="toc-Czarownice-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Prywatne_życie_Lutra" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Prywatne_życie_Lutra"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Prywatne życie Lutra</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Prywatne_życie_Lutra-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Prywatne życie Lutra</span> </button> <ul id="toc-Prywatne_życie_Lutra-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Małżeństwo_i_dzieci" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Małżeństwo_i_dzieci"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Małżeństwo i dzieci</span> </div> </a> <ul id="toc-Małżeństwo_i_dzieci-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Katolicki_obraz_Lutra" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Katolicki_obraz_Lutra"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Katolicki obraz Lutra</span> </div> </a> <ul id="toc-Katolicki_obraz_Lutra-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pomnik" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Pomnik"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Pomnik</span> </div> </a> <ul id="toc-Pomnik-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Uwagi</span> </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Marcin Luter</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 182 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-182" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">182 języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%89%B2%E1%8A%95_%E1%88%89%E1%89%B0%E1%88%AD" title="ማርቲን ሉተር – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="ማርቲን ሉተር" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – staroangielski" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="staroangielski" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AB%D8%B1" title="مارتن لوثر – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="مارتن لوثر" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%B6_%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D6%80" title="Մարին Լութեր – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Մարին Լութեր" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – arumuński" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="arumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – franko-prowansalski" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="franko-prowansalski" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – awadhi" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="awadhi" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Martin_Lut%C3%A9ro" title="Martin Lutéro – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Martin Lutéro" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лутер, Мартин – awarski" lang="av" hreflang="av" data-title="Лутер, Мартин" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="awarski" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%BF%E0%A6%A8_%E0%A6%B2%E0%A7%81%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%B0" title="মার্টিন লুথার – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মার্টিন লুথার" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%86%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D1%8D%D1%80" title="Марцін Лютэр – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Марцін Лютэр" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D1%8D%D1%80" title="Мартын Лютэр – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Мартын Лютэр" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bi mw-list-item"><a href="https://bi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – bislama" lang="bi" hreflang="bi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bislama" data-language-local-name="bislama" class="interlanguage-link-target"><span>Bislama</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%AD_Luter" title="Martí Luter – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Martí Luter" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="polecany artykuł"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%9B%CE%BF%CF%8D%CE%B8%CE%B7%CF%81%CE%BF%CF%82" title="Μαρτίνος Λούθηρος – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Μαρτίνος Λούθηρος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – erzja" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="erzja" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Marteno_Lutero" title="Marteno Lutero – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Marteno Lutero" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – estremadurski" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="estremadurski" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – hindi fidżyjskie" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="hindi fidżyjskie" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – farerski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="farerski" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Marten_Luther" title="Marten Luther – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Marten Luther" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – szkocki gaelicki" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="szkocki gaelicki" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Marti%C3%B1o_Lutero" title="Martiño Lutero – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Martiño Lutero" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="gan" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-got mw-list-item"><a href="https://got.wikipedia.org/wiki/%F0%90%8C%BC%F0%90%8C%B0%F0%90%8D%82%F0%90%8D%84%F0%90%8C%B9%F0%90%8C%BD%F0%90%8C%BF%F0%90%8D%83_%F0%90%8C%BB%F0%90%8C%BF%F0%90%8D%84%F0%90%8C%B0%F0%90%8C%B9%F0%90%8D%82" title="𐌼𐌰𐍂𐍄𐌹𐌽𐌿𐍃 𐌻𐌿𐍄𐌰𐌹𐍂 – gocki" lang="got" hreflang="got" data-title="𐌼𐌰𐍂𐍄𐌹𐌽𐌿𐍃 𐌻𐌿𐍄𐌰𐌹𐍂" data-language-autonym="𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺" data-language-local-name="gocki" class="interlanguage-link-target"><span>𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन ल्यूथर – konkani (Goa)" lang="gom" hreflang="gom" data-title="मार्टिन ल्यूथर" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="konkani (Goa)" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%ED%8B%B4_%EB%A3%A8%ED%84%B0" title="마르틴 루터 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르틴 루터" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%AB%D5%B6_%D4%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D6%80" title="Մարտին Լյութեր – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարտին Լյութեր" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लुथर – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मार्टिन लुथर" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – górnołużycki" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="górnołużycki" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – ilokano" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ilokano" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – zulu" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="zulu" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Marteinn_L%C3%BAther" title="Marteinn Lúther – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Marteinn Lúther" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A8%D7%98%D7%99%D7%9F_%D7%9C%D7%95%D7%AA%D7%A8" title="מרטין לותר – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="מרטין לותר" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%9F%E0%B2%BF%E0%B2%A8%E0%B3%8D_%E0%B2%B2%E0%B3%82%E0%B2%A5%E0%B2%B0%E0%B3%8D" title="ಮಾರ್ಟಿನ್ ಲೂಥರ್ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಾರ್ಟಿನ್ ಲೂಥರ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%9C_%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="მარტინ ლუთერი – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარტინ ლუთერი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4rc%C3%ABn_L%C3%ABter" title="Môrcën Lëter – kaszubski" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Môrcën Lëter" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="kaszubski" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – kornijski" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornijski" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D3%B1%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лӱтер, Мартин – zachodniomaryjski" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Лӱтер, Мартин" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="zachodniomaryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Кырык мары</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – ladyński" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="ladyński" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Martinus_Lutherus" title="Martinus Lutherus – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Martinus Lutherus" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/M%C4%81rti%C5%86%C5%A1_Luters" title="Mārtiņš Luters – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Mārtiņš Luters" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – lezgijski" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="lezgijski" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – liguryjski" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="liguryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – limburski" lang="li" hreflang="li" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburski" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="lingala" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Luther_M%C3%A1rton" title="Luther Márton – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Luther Márton" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – maithili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="maithili" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Martin_Lotera" title="Martin Lotera – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Martin Lotera" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B5%BC%E0%B4%9F%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B4%BF%E0%B5%BB_%E0%B4%B2%E0%B5%82%E0%B4%A5%E0%B5%BC" title="മാർട്ടിൻ ലൂഥർ – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മാർട്ടിൻ ലൂഥർ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Martin_Luteru" title="Martin Luteru – maltański" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Martin Luteru" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltański" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन ल्युथर – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मार्टिन ल्युथर" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%9C_%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="მარტინ ლუთერი – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მარტინ ლუთერი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AB%D8%B1" title="مارتين لوثر – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="مارتين لوثر" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – mazanderański" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazanderański" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – minangkabu" lang="min" hreflang="min" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minangkabu" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%AC%E1%80%90%E1%80%84%E1%80%BA_%E1%80%9C%E1%80%B0%E1%80%9E%E1%80%AC" title="မာတင် လူသာ – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="မာတင် လူသာ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – fidżijski" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="fidżijski" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Maarten Luther" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther – dolnosaksoński" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Maarten Luther" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="dolnosaksoński" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लुथर – newarski" lang="new" hreflang="new" data-title="मार्टिन लुथर" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="newarski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%83%86%E3%82%A3%E3%83%B3%E3%83%BB%E3%83%AB%E3%82%BF%E3%83%BC" title="マルティン・ルター – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルティン・ルター" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – neapolitański" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="neapolitański" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лютер, Мартин – czeczeński" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Лютер, Мартин" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="czeczeński" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – północnofryzyjski" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="północnofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%AEn_Luth%C3%A8r" title="Martîn Luthèr – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Martîn Luthèr" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A8%BF%E0%A8%A8_%E0%A8%B2%E0%A9%82%E0%A8%A5%E0%A8%B0" title="ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%B9%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%DA%BE%D8%B1" title="مارٹن لوتھر – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مارٹن لوتھر" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%BC%D9%8A%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارټين لوتر – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="مارټين لوتر" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – pikardyjski" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="pikardyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – piemoncki" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piemoncki" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – tok pisin" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="tok pisin" class="interlanguage-link-target"><span>Tok Pisin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – dolnoniemiecki" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="dolnoniemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Martinho_Lutero" title="Martinho Lutero – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Martinho Lutero" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ty mw-list-item"><a href="https://ty.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – tahitański" lang="ty" hreflang="ty" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Reo tahiti" data-language-local-name="tahitański" class="interlanguage-link-target"><span>Reo tahiti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – retoromański" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="retoromański" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартін Лутер – rusiński" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Мартін Лутер" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="rusiński" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лютер, Мартин – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Лютер, Мартин" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – jakucki" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="jakucki" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther%E9%A6%AC%E4%B8%81%E2%80%A2%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="Martin Luther馬丁•路德 – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="Martin Luther馬丁•路德" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/Matini_Luteru" title="Matini Luteru – samoański" lang="sm" hreflang="sm" data-title="Matini Luteru" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="samoański" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – sanskryt" lang="sa" hreflang="sa" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskryt" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%A8%E1%B1%B4%E1%B1%A4%E1%B1%B1_%E1%B1%9E%E1%B1%A9%E1%B1%9B%E1%B1%B7%E1%B1%9F%E1%B1%A8" title="ᱢᱟᱨᱴᱤᱱ ᱞᱩᱛᱷᱟᱨ – santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱟᱨᱴᱤᱱ ᱞᱩᱛᱷᱟᱨ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – sardyński" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardyński" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luteru" title="Martin Luteru – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Martin Luteru" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – śląski" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="śląski" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%86_%D9%84%D9%88%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتن لووتر – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مارتن لووتر" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Martti_Luther" title="Martti Luther – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Martti Luther" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%B2%E0%AF%82%E0%AE%A4%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="மார்ட்டின் லூதர் – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மார்ட்டின் லூதர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%9F%E0%B0%BF%E0%B0%A8%E0%B1%8D_%E0%B0%B2%E0%B1%82%E0%B0%A5%E0%B0%B0%E0%B1%8D" title="మార్టిన్ లూథర్ – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="మార్టిన్ లూథర్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%95%E0%B8%B4%E0%B8%99_%E0%B8%A5%E0%B8%B9%E0%B9%80%E0%B8%97%E0%B8%AD%E0%B8%A3%E0%B9%8C" title="มาร์ติน ลูเทอร์ – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="มาร์ติน ลูเทอร์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BDuter" title="Martin Lýuter – turkmeński" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Martin Lýuter" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmeński" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартін Лютер – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Мартін Лютер" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%B9%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%DA%BE%D8%B1" title="مارٹن لوتھر – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مارٹن لوتھر" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCter_Martin" title="Lüter Martin – wepski" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Lüter Martin" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="wepski" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – wolapik" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="wolapik" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Lutheri_Martin" title="Lutheri Martin – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Lutheri Martin" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – chiński klasyczny" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chiński klasyczny" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="马丁·路德 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="马丁·路德" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%A8%D7%98%D7%99%D7%9F_%D7%9C%D7%95%D7%98%D7%A2%D7%A8" title="מארטין לוטער – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מארטין לוטער" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁路德 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="馬丁路德" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Maerten_Luther" title="Maerten Luther – zelandzki" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Maerten Luther" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="zelandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Martins_Liuteris" title="Martins Liuteris – żmudzki" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Martins Liuteris" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="żmudzki" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%A8n_Luter" title="Martèn Luter – betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Martèn Luter" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9554#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marcin_Luter" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Marcin_Luter" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marcin_Luter"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Marcin_Luter"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Marcin_Luter" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Marcin_Luter" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&oldid=73050926" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Marcin_Luter&id=73050926&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarcin_Luter"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarcin_Luter"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Marcin+Luter"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Marcin_Luter&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Martin_Luther" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Marcin_Luter" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Marcin_Luter" hreflang="pl"><span>Wikiźródła</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9554" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><div class="noprint noexcerpt disambig navigation-not-searchable" style="line-height:1.5em; padding: 3px 6px; background-color: var(--background-color-interactive-subtle, #f8f9fa); color: inherit; border-bottom: 1px solid var(--border-color-subtle, #c8ccd1); font-size: 95%; margin-bottom: 1em; display: flex; gap: 4px; align-items: center;"><span class="notpageimage skin-invert-image" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Pomoc:Przekierowanie" title="Przekierowanie"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Redirect_arrow_without_text.svg/30px-Redirect_arrow_without_text.svg.png" decoding="async" width="30" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Redirect_arrow_without_text.svg/45px-Redirect_arrow_without_text.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Redirect_arrow_without_text.svg/60px-Redirect_arrow_without_text.svg.png 2x" data-file-width="47" data-file-height="20" /></a></span><span>Na tę stronę wskazuje <a href="/wiki/Pomoc:Przekierowanie" title="Pomoc:Przekierowanie">przekierowanie</a> z „Martin Luther”. Zobacz też: <a href="/wiki/Martin_Luther_(dyplomata)" title="Martin Luther (dyplomata)">Martin Luther (dyplomata)</a>.</span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65229128">.mw-parser-output .infobox.duchowny-ksiadz .naglowek{color:white;background:black}.mw-parser-output .infobox.duchowny-biskup .naglowek{color:white;background:#E56DC4}.mw-parser-output .infobox.duchowny-patriarcha .naglowek{color:white;background:#BA55D3}.mw-parser-output .infobox.duchowny-kardynal .naglowek{color:white;background:#FF2400}.mw-parser-output .infobox.duchowny-papiez .naglowek{color:black;background:gold}.mw-parser-output .infobox.duchowny-cywil .naglowek{color:black;background:#C0C0C0}.mw-parser-output .infobox.duchowny-ksiadz .naglowek a{color:#a7d4ff}</style> <table class="infobox duchowny-ksiadz"> <caption class="naglowek"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65781301">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Marcin Luter</div><div class="iboxt-2">Martin Luder (Martin Luther)</div> </caption> <tbody><tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther,_1528_(Veste_Coburg)_(cropped).jpg" class="mw-file-description" title="Portret Lutra, autorstwa Lucasa Cranacha starszego (1528)"><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/240px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="240" height="284" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/360px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg/480px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="1999" data-file-height="2363" /></a></span><br />Portret Lutra, autorstwa <a href="/wiki/Lucas_Cranach_starszy" title="Lucas Cranach starszy">Lucasa Cranacha starszego</a> (1528) </td></tr> <tr> <th>Kraj działania </th> <td> <p><a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99te_Cesarstwo_Rzymskie" title="Święte Cesarstwo Rzymskie">Święte Cesarstwo Rzymskie</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Data i miejsce urodzenia </th> <td> <p><span style="white-space:nowrap">10 listopada 1483</span> <br /><a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Data i miejsce śmierci </th> <td> <p><span style="white-space:nowrap">18 lutego 1546</span> <br /><a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Miejsce pochówku </th> <td> <p><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wszystkich_%C5%9Awi%C4%99tych_w_Wittenberdze" title="Kościół Wszystkich Świętych w Wittenberdze">Kościół Wszystkich Świętych w Wittenberdze</a> </p> </td></tr> <tr> <td colspan="2" class="naglowek" style="text-align:center; font-weight:bold; border:1px solid #aaa;"> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Wyznanie" title="Wyznanie">Wyznanie</a> </th> <td> <p><a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">luteranizm</a> </p> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Inkardynacja" title="Inkardynacja">Inkardynacja</a> </th> <td> <p><a href="/wiki/Augustianie" title="Augustianie">augustianie</a> </p> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Prezbiter" title="Prezbiter">Prezbiterat</a> </th> <td> <p>4 kwietnia 1507 </p> </td></tr> <tr class="grafika iboxs grafika-z-wikidanych"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Martin_Luther_Signature.svg" class="mw-file-description"><img alt="podpis" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Martin_Luther_Signature.svg/130px-Martin_Luther_Signature.svg.png" decoding="async" width="130" height="26" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Martin_Luther_Signature.svg/195px-Martin_Luther_Signature.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Martin_Luther_Signature.svg/260px-Martin_Luther_Signature.svg.png 2x" data-file-width="1282" data-file-height="258" /></a></span> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Martin_Luther" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Martin_Luther" class="extiw" title="commons:Category:Martin Luther">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Marcin_Luter" title="Źródła"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Autor:Marcin_Luter" class="extiw" title="s:Autor:Marcin Luter">Teksty w Wikiźródłach</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Marcin_Luter" title="Wikicytaty"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/24px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/35px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/47px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Marcin_Luter" class="extiw" title="q:Marcin Luter">Cytaty w Wikicytatach</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <p><b>Marcin Luter</b> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_niemiecki" title="Język niemiecki">niem.</a> <em lang="de">Martin Luther</em>; ur. <a href="/wiki/10_listopada" title="10 listopada">10 listopada</a> <a href="/wiki/1483" title="1483">1483</a> w <a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a>, zm. <a href="/wiki/18_lutego" title="18 lutego">18 lutego</a> <a href="/wiki/1546" title="1546">1546</a> tamże) – <a href="/wiki/Niemcy_(nar%C3%B3d)" title="Niemcy (naród)">niemiecki</a> <a href="/wiki/Duchowie%C5%84stwo" title="Duchowieństwo">duchowny</a> chrześcijański i <a href="/wiki/T%C5%82umacz" title="Tłumacz">tłumacz</a>, doktor <a href="/wiki/Teologia" title="Teologia">teologii</a>. Początkowo był <a href="/wiki/Katolicyzm" title="Katolicyzm">katolickim</a> kapłanem w stopniu <a href="/wiki/Prezbiter" title="Prezbiter">prezbitera</a> i <a href="/wiki/Mnich" class="mw-disambig" title="Mnich">mnichem</a> z zakonu <a href="/wiki/Augustianie" title="Augustianie">augustianów</a>, po czym zainicjował <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">reformację</a> – współtworzył wczesną postać <a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">protestantyzmu</a> zwaną <a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">luteranizmem</a>. </p><p>Pisał <a href="/wiki/Katecheza" title="Katecheza">katechezy</a> i <a href="/wiki/Polemika" title="Polemika">polemiki</a> z <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Kościołem katolickim</a> takie jak <i><a href="/wiki/Postylla_domowa" title="Postylla domowa">Postylla domowa</a></i>, <i><a href="/wiki/Ma%C5%82y_katechizm_Marcina_Lutra" title="Mały katechizm Marcina Lutra">Mały</a></i> i <i><a href="/wiki/Du%C5%BCy_katechizm_Marcina_Lutra" title="Duży katechizm Marcina Lutra">Duży katechizm</a></i>, <i><a href="/wiki/Artyku%C5%82y_szmalkaldzkie" title="Artykuły szmalkaldzkie">Artykuły szmalkaldzkie</a></i> i <a href="/wiki/95_tez" title="95 tez">95 tez</a>, w których potępiał m.in. sprzedaż <a href="/wiki/Odpust" title="Odpust">odpustów</a> – odrzucał możliwość kupienia <a href="/wiki/%C5%81aska" title="Łaska">łaski bożej</a>. Głosił hasła nazywane <a href="/wiki/Pi%C4%99%C4%87_zasad_protestantyzmu" title="Pięć zasad protestantyzmu">pięcioma zasadami protestantyzmu</a>: jedynie Pismo, jedynie wiara, jedynie łaska, jedynie Chrystus, jedynie Słowo (łac. <i><a href="/wiki/Sola_scriptura" title="Sola scriptura">sola scriptura</a></i>, <i><a href="/wiki/Sola_fide" title="Sola fide">sola fide</a></i>, <i><a href="/wiki/Sola_gratia" title="Sola gratia">sola gratia</a></i>, <i><a href="/wiki/Solus_Christus" title="Solus Christus">solus Christus</a></i>, <i><a href="/wiki/Solum_Verbum" title="Solum Verbum">solum Verbum</a></i>)<sup id="cite_ref-CITEREFUglorz2006123–161_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz2006123–161-1">[1]</a></sup>. Kościół katolicki <a href="/wiki/Ekskomunika" title="Ekskomunika">ekskomunikował</a> Lutra i jego zwolenników w 1521 roku<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[2]</a></sup>. </p><p>Inna twórczość Lutra to: </p> <ul><li><a href="/wiki/Biblia_Lutra" title="Biblia Lutra">Biblia Lutra</a> – przekład <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblii</a> na <a href="/wiki/J%C4%99zyk_niemiecki" title="Język niemiecki">język niemiecki</a>, utworzony z grupą współpracowników;</li> <li>pieśni kościelne, w tym ewangelicki hymn <i><a href="/wiki/Warownym_grodem_jest_nasz_B%C3%B3g" title="Warownym grodem jest nasz Bóg">Warownym grodem jest nasz Bóg</a></i>;</li> <li><a href="/wiki/Antysemityzm" title="Antysemityzm">antysemicki</a> <a href="/wiki/Paszkwil" title="Paszkwil">paszkwil</a> <i><a href="/wiki/O_%C5%BBydach_i_ich_k%C5%82amstwach" title="O Żydach i ich kłamstwach">O Żydach i ich kłamstwach</a></i>.</li></ul> <p>Kościoły protestanckie uznają Lutra za bohatera wiary, reformatora i <a href="/wiki/Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Odnowiciele Kościoła">odnowiciela Kościoła</a><sup id="cite_ref-elca_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-elca-3">[3]</a></sup>. <a href="/wiki/Anglikanizm" title="Anglikanizm">Kościoły anglikańskie</a> zaliczają go do grona <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99ty" title="Święty">świętych</a>, obchodząc jego wspomnienie w rocznicę śmierci, 18 lutego. Część teologów katolickich i hierarchii kościelnej widzi w nim <a href="/wiki/Teolog" title="Teolog">teologa</a> sprzeciwu wobec starego porządku wiary katolickiej, prowadzącego do anarchii <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_(teologia)" title="Kościół (teologia)">kościelnej</a><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4">[4]</a></sup>, którego nauczanie zawierało zarówno słuszne postulaty, uznane przez <a href="/wiki/Sob%C3%B3r_watyka%C5%84ski_II" title="Sobór watykański II">Sobór watykański II</a>, jak i błędy dogmatyczne<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5">[5]</a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Życiorys"><span id=".C5.BByciorys"></span>Życiorys</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Życiorys" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Życiorys"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Młodość"><span id="M.C5.82odo.C5.9B.C4.87"></span>Młodość</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Młodość" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Młodość"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Hans-Luther.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Hans-Luther.jpg/130px-Hans-Luther.jpg" decoding="async" width="130" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Hans-Luther.jpg/195px-Hans-Luther.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Hans-Luther.jpg/260px-Hans-Luther.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="800" /></a><figcaption>Hans Luder</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Margarethe-Luther-1527.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Margarethe-Luther-1527.jpg/130px-Margarethe-Luther-1527.jpg" decoding="async" width="130" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Margarethe-Luther-1527.jpg/195px-Margarethe-Luther-1527.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Margarethe-Luther-1527.jpg/260px-Margarethe-Luther-1527.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="800" /></a><figcaption>Margarethe Luder</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Luther_region_1519.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Luther_region_1519.png/300px-Luther_region_1519.png" decoding="async" width="300" height="191" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Luther_region_1519.png/450px-Luther_region_1519.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Luther_region_1519.png/600px-Luther_region_1519.png 2x" data-file-width="1119" data-file-height="712" /></a><figcaption>Region związany z Lutrem w 1519 roku. Hrabstwo Mansfeld z miejscem urodzenia Eisleben widoczne jest pośrodku mapy, a ernestyński elektorat Saksonii ze stolicą w Wittenberdze jest w kolorze pomarańczowym.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dzieciństwo_i_stosunki_z_rodzicami"><span id="Dzieci.C5.84stwo_i_stosunki_z_rodzicami"></span>Dzieciństwo i stosunki z rodzicami</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Dzieciństwo i stosunki z rodzicami" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dzieciństwo i stosunki z rodzicami"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Rodzice Marcina, Hans Luder wraz z żoną Małgorzatą, ze względów ekonomicznych musieli opuścić rodzinną wieś, gdzie od wielu lat należeli do tzw. dziedzicznych czynszowników. Udali się do <a href="/wiki/Turyngia" title="Turyngia">Turyngii</a>, ośrodka górnictwa i hutnictwa, gdzie Hans zaczął zarabiać na utrzymanie rodziny początkowo jako górnik, a następnie jako hutnik. Rodzice przez pewien czas mieszkali w <a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a>, w którym urodził się przyszły <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">reformator</a>. Z czasem przeprowadzili się do <a href="/wiki/Mansfeld" title="Mansfeld">Mansfeld</a>, gdzie po dorobieniu się niewielkiego majątku Hans Luder stał się właścicielem pieca hutniczego. Lepsza sytuacja materialna umożliwiła mu kształcenie syna. Ojciec Marcina Lutra chciał, by ten został prawnikiem. </p><p>12 marca 1488 roku, gdy ukończył 4 i pół roku, prawdopodobnie zaczął chodzić do szkoły<sup id="cite_ref-CITEREFTodd197015_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTodd197015-6">[6]</a></sup>, czego nigdy dobrze nie wspominał<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7">[7]</a></sup>. Do 1505 roku miał czterech braci i tyleż samo sióstr. </p><p>Wprawdzie Luter wspominał, że jego ojciec był „wesołym kompanem, zawsze skorym do żartów i rozrywki”<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8">[8]</a></sup>, jednak rodziców charakteryzował jako surowych do tego stopnia, że ojciec zbił go aż do krwi za kradzież orzecha. J.M. Todd podaje, że Luter darzył ojca szacunkiem połączonym z lękiem<sup id="cite_ref-CITEREFTodd197016_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTodd197016-9">[9]</a></sup>, wnioskując, że charakterystyka duchowych relacji z Jezusem była odzwierciedleniem jego stosunków z ojcem<sup id="cite_ref-CITEREFTodd197042_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTodd197042-10">[10]</a></sup>. Uważa się powszechnie, że miał dość dobre dzieciństwo, nieodróżniające się od innych. Wyrastał w atmosferze religii praktykowanej w sposób raczej powierzchowny i rytualny, co w dorosłym życiu surowo potępił. </p><p>Oszczerstwo przypisywane polemiście katolickiemu <a href="/wiki/Johannes_Cochl%C3%A4us" title="Johannes Cochläus">Johannesowi Cochläusowi</a> głosiło, że matka Lutra była służącą w łaźni, a Marcin był owocem jej związku z <a href="/wiki/Diabe%C5%82" title="Diabeł">diabłem</a><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11">[11]</a></sup>. </p><p>Według <a href="/w/index.php?title=Detricha_Emme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Detricha Emme (strona nie istnieje)">Detricha Emme</a> wszystko wskazuje na to, że w tym czasie Marcin Luter miał żonę i dziecko. Sugerują to wypowiedzi Heronymusa Dungersheima, jedno z kazań Marcina Lutra z 1526 oraz mowy biesiadne – przez niektórych kwestionowane jako rzetelne – w których mówił jak trudna była to dla niego rozłąka<sup id="cite_ref-CITEREFEmme201164_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEmme201164-12">[12]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Studia">Studia</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Studia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Studia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Po odbyciu edukacji w szkole miejskiej w Mansfeld i szkoły parafialnej w Eisenach, na przełomie kwietnia i maja 1501 roku<sup id="cite_ref-CITEREFFriedenthal199118_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFFriedenthal199118-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14">[14]</a></sup>, w wieku osiemnastu lat Marcin rozpoczął studia na uniwersytecie w <a href="/wiki/Erfurt" title="Erfurt">Erfurcie</a>, początkowo na wydziale nauk wyzwolonych, które ukończył w styczniu 1505 jako magister filozofii, a następnie od 20 maja, zgodnie z życzeniem ojca kontynuował je na wydziale prawa. Wybór Erfurtu jako miejsca edukacji wiązał się z tym, że pomimo iż do Lipska było z Mansfeld bliżej, to założony na wzór uniwersytetu praskiego Uniwersytet w Erfurcie był w tamtych czasach sławniejszy, zaś szczególnie dobrą sławą cieszył się wydział prawniczy, a taką karierę wybrał dla swojego syna Hans Luder<sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200621–24_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200621–24-15">[15]</a></sup>. Erfurcki uniwersytet był nowoczesną uczelnią – rozwijała się na nim tzw. <i>via moderna</i>, nowa szkoła <a href="/wiki/Nominalizm" title="Nominalizm">nominalizmu</a>, silne były też wpływy <a href="/wiki/Humanizm_renesansowy" title="Humanizm renesansowy">humanizmu</a><sup id="cite_ref-CITEREFFriedenthal199121_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFFriedenthal199121-16">[16]</a></sup>. <a href="/wiki/Ockhami%C5%9Bci" title="Ockhamiści">Ockhamistami</a> i nominalistami byli nauczyciele filozofii Lutra, <a href="/w/index.php?title=Bartholom%C3%A4us_Arnoldi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bartholomäus Arnoldi (strona nie istnieje)">Bartholomäus Arnoldi</a> z <a href="/wiki/Usingen" title="Usingen">Usingen</a> i <a href="/w/index.php?title=Jodocus_Trutfetter&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jodocus Trutfetter (strona nie istnieje)">Jodocus Trutfetter</a> z Eisenach<sup id="cite_ref-CITEREFLau196622_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196622-17">[17]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Życie_klasztorne"><span id=".C5.BBycie_klasztorne"></span>Życie klasztorne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Życie klasztorne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Życie klasztorne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg/170px-Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg" decoding="async" width="170" height="238" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg/255px-Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg/340px-Luther_Cranach_the_Elder_BM_1837-0616.363.jpg 2x" data-file-width="1154" data-file-height="1616" /></a><figcaption>Popiersie M. Lutra</figcaption></figure> <p>17 lipca 1505 roku Marcin Luter wstąpił do zakonu <a href="/wiki/Augustianie" title="Augustianie">augustianów</a>. Bezpośrednią przyczyną decyzji było – według jego własnej relacji – ślubowanie, które złożył w śmiertelnej trwodze 2 lipca tegoż roku, powalony na ziemię piorunem podczas burzy pod <a href="/wiki/Stotternheim" title="Stotternheim">Stotternheim</a>. Z pewnością poprzedzały ją wcześniejsze duchowe rozterki. Motywacje Lutra nie są dokładnie znane, istnieje wokół nich wiele spekulacji. Domniemuje się, że znaczący wpływ miała świadomość osobistej grzeszności i obawa przed <a href="/wiki/S%C4%85d_ostateczny" title="Sąd ostateczny">Sądem Ostatecznym</a> (podsycana przez literaturę i sztukę religijną), podczas gdy życie zakonne oferowało możliwość osiągnięcia moralnej doskonałości i zapewnienia sobie łaski Bożej<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFFriedenthal199132–35_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFFriedenthal199132–35-19">[19]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200623–26_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200623–26-20">[20]</a></sup>. </p><p>Inne przyczyny wstąpienia do klasztoru przedstawia niemiecki prawnik Dietrich Emme w książce „Marcina Lutra droga do klasztoru”. Według jego ustaleń (m.in. na podstawie mów biesiadnych Lutra zapisanych przez współbiesiadników), tenże wstąpił do klasztoru, aby uniknąć procesu, grożącego mu w następstwie pojedynku z przyjacielem, który poniósł śmierć w jego wyniku. Pozostając w zakonie nie mógł być ścigany, gdyż chronił go tzw. azyl kościelny<sup id="cite_ref-CITEREFEmme201135_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEmme201135-21">[21]</a></sup>. Emme twierdzi, iż „wielu badaczy stoi na stanowisku, że nie należy podważać tradycyjnego obrazu Lutra, aby nie narażać na niebezpieczeństwo ekumenicznego dialogu Kościołów”<sup id="cite_ref-CITEREFEmme201133_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEmme201133-22">[22]</a></sup>. Tezy Emme nie zostały przyjęte przez badaczy Lutra, zarówno ewangelickich, jak i katolickich, ze względu na brak solidnych dowodów. Reprezentujący stanowisko katolickie <a href="/wiki/Otto_Hermann_Pesch" title="Otto Hermann Pesch">Otto Hermann Pesch</a> uważa, że Emme jest głuchy na krytykę i wydobywa swoje argumenty z „kontrreformacyjnego lamusa”<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23">[23]</a></sup>. </p><p>Zdaniem <a href="/wiki/Grzegorz_Kucharczyk" title="Grzegorz Kucharczyk">Grzegorza Kucharczyka</a> decyzja wstąpienia do klasztoru była raczej wynikiem impulsu niż dojrzałej refleksji. Luter miał powiedzieć: „Zostałem mnichem wbrew ojcu, matce, Bogu i diabłu”<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24">[24]</a></sup>. Wybór padł na klasztor augustianów eremitów o najsurowszej regule. Po odbyciu <a href="/wiki/Postulat_(zakon)" title="Postulat (zakon)">postulatu</a> i <a href="/wiki/Nowicjat" title="Nowicjat">nowicjatu</a>, 4 kwietnia 1507 przyjął święcenia kapłańskie w katedrze w Erfurcie, a mszę św. <a href="/wiki/Prymicja" title="Prymicja">prymicyjną</a> odprawił 2 maja, przystępując do ołtarza z wielką trwogą, wynikającą ze świadomości stawania przed obliczem Boga, jednocześnie dopuszczając się kilku uchybień liturgicznych<sup class="noprint" title="Te informacje wymagają podania przypisów bibliograficznych od 2010-11">[<a href="/wiki/Pomoc:Przypisy" title="Pomoc:Przypisy">potrzebny przypis</a>]</sup>. Przybyły na uroczystość ojciec, podczas obiadu chłodno wypomniał synowi nieposłuszeństwo jego woli. W 1508 Luter został przeniesiony do klasztoru w <a href="/wiki/Wittenberga" title="Wittenberga">Wittenberdze</a>, obejmując stanowisko wykładowcy filozofii moralnej na nowo założonym uniwersytecie. Jednocześnie kontynuował studia teologiczne<sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200626–31_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200626–31-25">[25]</a></sup>. Młody uniwersytet był bardziej zróżnicowany teologicznie niż jednoznacznie nominalistyczny Uniwersytet w Erfurcie. Kolega Lutra, <a href="/wiki/Andreas_Karlstadt" title="Andreas Karlstadt">Andreas Karlstadt</a> był <a href="/wiki/Tomizm" title="Tomizm">tomistą</a>, podobnie jak Staupitz, który pozostawał także pod wpływem <a href="/wiki/Mistyka_nadre%C5%84ska" title="Mistyka nadreńska">mistyki niemieckiej</a><sup id="cite_ref-CITEREFLau196629_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196629-26">[26]</a></sup>. Luter po pięciu miesiącach uzyskał tytuł bakałarza Pisma Świętego, po czym jesienią 1509 jako sentencjariusz, uprawniony do wykładania <i><a href="/wiki/Sentencje" title="Sentencje">Sentencji</a></i> <a href="/wiki/Piotr_Lombard" title="Piotr Lombard">Piotra Lombarda</a> powrócił do Erfurtu<sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200631–32_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200631–32-27">[27]</a></sup>. </p><p>W październiku 1510 roku wyjechał do <a href="/wiki/Rzym" title="Rzym">Rzymu</a>, aby odwołać się do <a href="/wiki/Papie%C5%BC" title="Papież">papieża</a> <a href="/wiki/Juliusz_II" title="Juliusz II">Juliusza II</a> od decyzji prowincjała saskiej kongregacji Staupitza, nakazującej podniesienie ogólnego poziomu <a href="/wiki/Obserwancja" title="Obserwancja">obserwancji</a>. Wrócił zdruzgotany zastanym obrazem tj. papieża prowadzącego wojny<sup id="cite_ref-CITEREFTodd197070_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTodd197070-28">[28]</a></sup>, bezceremonialnego stylu bycia <a href="/wiki/Ksi%C4%85dz" title="Ksiądz">księży</a>, bluźnierczego żonglowania sakramentami, czy wreszcie praktyki odprawiania w pośpiechu siedmiu mszy świętych przy jednym ołtarzu. Oburzony Luter relacjonował, że pewien ksiądz, widząc, że odprawił dopiero jedną trzecią swojej mszy, poganiał go słowami: „Pośpiesz się! Inni czekają!”<sup id="cite_ref-CITEREFTodd197072_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTodd197072-29">[29]</a></sup>. Podróż do Rzymu nie miała większego wpływu na rozwój poglądów teologicznych Lutra, jednakże zgromadzone doświadczenia ukształtowały jego późniejszą postawę w walce z papiestwem<sup id="cite_ref-CITEREFLau196627–28_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196627–28-30">[30]</a></sup>. </p><p>Po powrocie z Rzymu, za zgodą Staupitza udał się do Wittenbergi, obejmując profesurę biblistyki<sup id="cite_ref-CITEREFLau196628_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196628-31">[31]</a></sup>. W 1512 jako doktor Pisma św. złożył przysięgę, że ze wszystkich sił będzie bronił prawdy ewangelicznej, co krzepiło go w późniejszych walkach. W tym czasie prowadził wykłady, głównie na temat <a href="/wiki/Ksi%C4%99ga_Psalm%C3%B3w" title="Księga Psalmów">Psalmów</a>, listów do Rzymian i Galatów, jednocześnie ucząc się języka greckiego i hebrajskiego, co okazało się bardzo przydatne w późniejszych pracach nad tłumaczeniem <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblii</a>. </p><p>Wstąpienie do klasztoru nie zakończyło niepokojów Lutra, w tym okresie uległy one nawet spotęgowaniu. Nic nie wskazuje, by popełnił jakieś szczególnie ciężkie grzechy, za grzech zasadniczy uważał pychę dążącą do uzyskania znaczenia przed Bogiem. Niepokoje te potęgowała teologia ockhamistyczna, mówiąca o majestatycznym Bogu domagającym się od człowieka doskonałej sprawiedliwości, a jeszcze bardziej nauka <a href="/wiki/Augustyn_z_Hippony" title="Augustyn z Hippony">Augustyna</a> o <a href="/wiki/Predestynacja" title="Predestynacja">predestynacji</a>, która powodowała w Lutrze wątpliwości, czy jest przeznaczony do zbawienia. Klasyczne metody, jakie zakon stosował wobec <a href="/wiki/Skrupulatyzm" title="Skrupulatyzm">skrupulantów</a>, nie dawały rezultatów. Trwalszy okazał się wpływ Staupitza, który zalecił mu patrzeć na Jezusa nie jako na sędziego, ale Zbawiciela oraz odwiódł go od nieustannego rozmyślania nad zasługą i zadośćuczynieniem za grzechy. Staupitz rozbudził w Lutrze również zainteresowanie mistyką niemiecką. Luter odnalazł, przestudiował i w 1516 r. wydał dzieło nieznanego autora pt. <em lang="de">Theologia deutsch</em> („<a href="/w/index.php?title=Teologia_niemiecka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teologia niemiecka (strona nie istnieje)">Teologia niemiecka</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q675767#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q675767">(inne języki)</a></span>”)<sup id="cite_ref-CITEREFTheologia_Germanica2_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheologia_Germanica2-32">[32]</a></sup><sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34">[a]</a></sup>. Badacze nie są zgodni, w jakim stopniu mistyka wpłynęła na duchowy rozwój Lutra, pewne jest, że nie uległ on niektórym jej tendencjom, np. skłonności do <a href="/wiki/Panteizm" title="Panteizm">panteizmu</a><sup id="cite_ref-CITEREFLau196630–34_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196630–34-35">[34]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200637–39_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200637–39-36">[35]</a></sup>. W późniejszym okresie Luter negatywnie ustosunkował się do mistyki, choć od <a href="/wiki/Johannes_Tauler" title="Johannes Tauler">Johannesa Taulera</a> na trwałe przejął istotny element swej teologii, jaką jest <a href="/wiki/Teologia_krzy%C5%BCa" title="Teologia krzyża">teologia krzyża</a> (<i>theologia crucis</i>)<sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200642_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200642-37">[36]</a></sup>. </p><p>Niepokój ustał, kiedy Luter stwierdził, że kiedy Pismo Święte mówi o sprawiedliwości, ma na myśli sprawiedliwość darowaną człowiekowi z łaski Bożej, którą przyjmuje się przez wiarę. Człowiek zostaje uznany za sprawiedliwego, choć sam na to nie zasługuje. Trudno określić, kiedy w życiu Lutra doszło do tego duchowego przełomu. Sam Luter w swej autobiografii z 1545 stwierdził, że stało się to, gdy po raz drugi wykładał Księgę Psalmów, a więc w latach 1518–1519. Jednak pewne sformułowania, przypominające późniejsze poglądy Lutra, znajdują się już w wykładach na temat Psalmów z okresu 1513–1515. Starsi badacze przesuwali datę nawet do 1508–1511, co wydaje się mało prawdopodobne, gdyż kontakty Lutra ze Staupitzem nie były wtedy znaczące. Podstawy reformacyjnej teologii usprawiedliwienia, w tym zasadę, że człowiek wierzący jest jednocześnie grzeszny i usprawiedliwiony (<i>simul iustus et peccator</i>), znajdują się w wykładach Lutra na temat Listu do Rzymian z lat 1515–1516, choć zdaniem <a href="/wiki/Franz_Lau" title="Franz Lau">Franza Laua</a> nie można się w nich dopatrzyć śladów wielkiego duchowego przeżycia. Wykłady na temat Listu do Hebrajczyków z 1517 świadczą, że Luter był wówczas już pewny swojego zbawienia<sup id="cite_ref-CITEREFLau196635–37_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLau196635–37-38">[37]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFUglorz200640–42_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFUglorz200640–42-39">[38]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Spór_o_odpusty"><span id="Sp.C3.B3r_o_odpusty"></span>Spór o odpusty</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Spór o odpusty" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Spór o odpusty"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Powodem pierwszego otwartego sporu Lutra z <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Kościołem katolickim</a> były <a href="/wiki/Odpust" title="Odpust">odpusty</a>, które w 1516 ustanowił <a href="/wiki/Leon_X" title="Leon X">Leon X</a>. Dochód z ich sprzedaży był przeznaczony po połowie na budowę <a href="/wiki/Bazylika_%C5%9Bw._Piotra_na_Watykanie" title="Bazylika św. Piotra na Watykanie">nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie</a> i spłatę długu zaciągniętego w banku <a href="/wiki/Jakob_Fugger" title="Jakob Fugger">Fuggera</a> przez komisarza odpustowego w Niemczech, arcybiskupa Moguncji i Magdeburga, <a href="/wiki/Albrecht_Hohenzollern_(1490%E2%80%931545)" title="Albrecht Hohenzollern (1490–1545)">Albrechta Hohenzollerna</a>. Handel odpustami, od dawna praktykowany, opierał się głównie na założeniu, że <a href="/wiki/Pomazaniec" title="Pomazaniec">Chrystus</a> i święci podczas swego życia na ziemi, więcej dobrego zrobili niż im było potrzeba do <a href="/wiki/Zbawienie" title="Zbawienie">zbawienia</a>. Nadmiar mógł zatem służyć innym do otrzymania <a href="/wiki/%C5%BBycie_po%C5%9Bmiertne" title="Życie pośmiertne">życia wiecznego</a>, a papież miał władzę udzielania uczynków łaski ze skarbca świętych. Sprzeciw Lutra wzbudzało to, że odpust otrzymywało się za pieniądze, przez co uzyskane w ten sposób odpuszczenie kar za <a href="/wiki/Grzech" title="Grzech">grzechy</a> dalekie było od uczucia prawdziwej <a href="/wiki/Pokuta_(religia)" title="Pokuta (religia)">pokuty</a> i żalu, a miejsce wiary zajmowała opłata pieniężna i niepotrzebne stało się głoszenie o <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezusie Chrystusie</a>. </p><p>Pośród sprzedawców odpustów wyróżniał się kaznodzieja odpustowy, <a href="/wiki/Dominikanie" title="Dominikanie">dominikanin</a> <a href="/wiki/Johann_Tetzel" title="Johann Tetzel">Johann Tetzel</a>, który w szczególnie jarmarczny sposób sprzedawał listy odpustowe. Głosił, że czerwony krzyż odpustowy z herbem papieża więcej znaczy niż krzyż <a href="/wiki/Golgota" title="Golgota">Golgoty</a>, że <a href="/wiki/Pokuta_(religia)" title="Pokuta (religia)">pokuta</a> i żal za grzechy są niepotrzebne tym, którzy kupili listy odpustowe: <i>„Skoro pieniądz w szkatule zadzwoni, duszę z <a href="/wiki/Czy%C5%9Bciec" title="Czyściec">czyśćca</a> do nieba wygoni”</i>. </p><p>Luter pytany na temat odpustów, zawarł swoją opinię w szeregu kazań, w których stwierdzał, że papież ma uczciwe i szlachetne zamiary, natomiast dla wiary jest niebezpieczne błędne pojmowanie odpustów przez lud, wynikające z działalności kramarzy odpustowych, którzy m.in. twierdzili, że gdyby św. Piotr był teraz papieżem, nie mógłby światu ogłosić większych łask. </p><p>Swoje przemyślenia Luter zawarł w ogłoszonej 4 września 1517 roku pracy naukowej <i>Disputatio contra scholasticam theologiam</i>. Jego tezy nie znalazły jednak większego odzewu wśród teologów i hierarchii kościelnej. Wobec tego Luter postanowił skatalogować swoje myśli i przesłać je bezpośrednio do arcybiskupa Moguncji i biskupa Brandenburgii. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg/166px-Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg" decoding="async" width="166" height="166" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg/249px-Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg/332px-Lutherstadt_Wittenberg_09-2016_photo06.jpg 2x" data-file-width="3555" data-file-height="3555" /></a><figcaption>Drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze, na których Marcin Luter miał przybić swoje tezy</figcaption></figure> <p>31 października 1517 roku, nie przeciwko samym odpustom, ale właśnie takim nadużyciom, Marcin Luter ogłosił <a href="/wiki/95_tez" title="95 tez">95 tez</a>, wzywając do dysputy nad nimi. Zgodnie z utrwaloną legendą, zanim wysłał swoje tezy do biskupów niemieckich, wpierw przybił je w przedsionku <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Wszystkich_%C5%9Awi%C4%99tych_w_Wittenberdze" title="Kościół Wszystkich Świętych w Wittenberdze">kościoła zamkowego w Wittenberdze</a>. Pierwszymi hierarchami, którzy otrzymali od Lutra jego tezy, byli arcybiskup <a href="/wiki/Magdeburg" title="Magdeburg">Magdeburga</a> (jako papieski komisarz odpustowy) i <a href="/wiki/Biskupi_Brandenburga" title="Biskupi Brandenburga">biskup Brandenburgii</a> (jako kompetentny biskup diecezjalny). Równocześnie Luter przesłał 95 tez własnemu przełożonemu zakonnemu Staupitzowi, dołączając list do papieża i wyrażając gotowość poddania ich teologicznemu rozstrzygnięciu ze strony papieża. Ten, na pozór niewiele znaczący postępek, stał się początkiem <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">reformacji</a>. Dzięki rozwijającej się sztuce drukarskiej, po czasie wystąpienie Lutra znane było w całych Niemczech. </p><p>Najistotniejsze dla przyszłej reformacji stwierdzenia zawarte były w poniższych tezach: </p> <ul><li>Teza 1: <i>Gdy Pan i Mistrz nasz Jezus Chrystus rzecze: „pokutujcie”, to chce, aby całe życie wiernych było nieustanną pokutą.</i></li> <li>Teza 36: <i>Każdy chrześcijanin, który za grzechy żałuje prawdziwie, ma i bez listu odpustowego zupełne odpuszczenie kary i winy.</i></li> <li>Teza 62: <i>Istotny, prawdziwy skarb Kościoła to święta ewangelia chwały i łaski Bożej.</i></li> <li>Teza 71: <i>Kto przeciw prawdzie apostolskiego odpustu mówi, niech będzie przeklęty</i><sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40">[39]</a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rozstanie_z_Kościołem_katolickim"><span id="Rozstanie_z_Ko.C5.9Bcio.C5.82em_katolickim"></span>Rozstanie z Kościołem katolickim</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Rozstanie z Kościołem katolickim" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rozstanie z Kościołem katolickim"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Luther-vor-Cajetan.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Luther-vor-Cajetan.jpg/200px-Luther-vor-Cajetan.jpg" decoding="async" width="200" height="145" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Luther-vor-Cajetan.jpg/300px-Luther-vor-Cajetan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Luther-vor-Cajetan.jpg/400px-Luther-vor-Cajetan.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="580" /></a><figcaption>Luter przed Kajetanem</figcaption></figure> <p>Początkowo papież Leon X nie zwracał specjalnie uwagi na wystąpienie Lutra, widząc w nim tylko zatarg mnichów, ale gdy spór zaczął przybierać coraz ostrzejsze formy, wezwał Lutra, by stawił się w Rzymie i usprawiedliwił z czynionych mu zarzutów. Protektor Lutra, <a href="/wiki/Fryderyk_III_M%C4%85dry" title="Fryderyk III Mądry">elektor saski</a>, bojąc się o życie swojego protegowanego, zrobił wszystko, aby do przesłuchania doszło w <a href="/wiki/Augsburg" title="Augsburg">Augsburgu</a>. W 1518 Luter stanął przed obliczem legata papieskiego, kardynała <a href="/wiki/Tomasz_Kajetan" title="Tomasz Kajetan">Kajetana</a>, który zażądał od niego bezwarunkowego odwołania błędów, oświadczając, że w żadne dysputy wdawać się nie chce, co spotkało się z odmową ze strony Lutra. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Leipziger-Disputation.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Leipziger-Disputation.jpg/220px-Leipziger-Disputation.jpg" decoding="async" width="220" height="152" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Leipziger-Disputation.jpg/330px-Leipziger-Disputation.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Leipziger-Disputation.jpg/440px-Leipziger-Disputation.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="551" /></a><figcaption><a href="/wiki/Dysputa_lipska" title="Dysputa lipska">Dysputa lipska</a></figcaption></figure> <p>W czerwcu 1519 w <a href="/wiki/Lipsk" title="Lipsk">Lipsku</a>, w zorganizowanej przez legata papieskiego <a href="/wiki/Johann_Eck" title="Johann Eck">Johanna Ecka</a> <a href="/wiki/Dysputa_lipska" title="Dysputa lipska">dyspucie</a> uczestniczył między innymi również Marcin Luter. Mnich, występujący dotąd tylko przeciwko nadużyciom odpustowym, doszedł do przekonania, że nie wystarczy zmiana pewnych aspektów życia kościelnego, ale że konieczna jest gruntowna, daleko idąca naprawa Kościoła. Czynnie go wspierającym w tych poglądach był niemiecki humanista <a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Filip Melanchton</a>, który dalsze swoje życie ściśle związał z <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">reformacją</a>. W trakcie dysputy Luter zaprzeczył twierdzeniu, że prymat papieża jest uzasadniony w Piśmie Świętym. Stwierdził, że <a href="/wiki/Sob%C3%B3r_powszechny" title="Sobór powszechny">sobory</a> mogą się mylić, a tylko Biblia jest nieomylna. Takie stanowisko spowodowało, że Eck przerwał dysputę, pojechał do Rzymu i stamtąd przywiózł bullę <i><a href="/wiki/Exsurge_Domine" title="Exsurge Domine">Exsurge Domine</a></i> papieża Leona X, wydaną 15 czerwca 1520 roku przeciwko Lutrowi, który początkowo wątpił w jej prawdziwość. Pisma Lutra miały być spalone, a on sam i jego zwolennicy w ciągu dwóch miesięcy mieli pojednać się z papieżem, w przeciwnym wypadku miały ich spotkać wszelkie konsekwencje <a href="/wiki/Ekskomunika" title="Ekskomunika">ekskomuniki</a>. </p><p>W odpowiedzi Luter ogłosił swoje trzy, przygotowane jeszcze przed klątwą pisma: <i>O naprawie stanu chrześcijańskiego</i>, <i>O niewoli babilońskiej Kościoła</i>, <i>O wolności chrześcijanina</i>. W pismach tych przeciwstawił się ostro papieskiej supremacji, poddał krytyce wszelkie nauki i objawy życia kościelnego nie znajdujące według niego potwierdzenia w Biblii. Wreszcie, 10 grudnia 1520 na przedmieściach Wittenbergi, w obecności licznie zgromadzonych studentów, profesorów i ludu spalił na stosie papieskie księgi prawnicze wraz z bullą (o czym początkowo nikt nie wiedział). Wkrótce potem, 3 stycznia 1521 papież <a href="/wiki/Leon_X" title="Leon X">Leon X</a> ekskomunikował Lutra. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Luther-verbrennt-Bulle.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Luther-verbrennt-Bulle.jpg/200px-Luther-verbrennt-Bulle.jpg" decoding="async" width="200" height="206" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Luther-verbrennt-Bulle.jpg/300px-Luther-verbrennt-Bulle.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Luther-verbrennt-Bulle.jpg/400px-Luther-verbrennt-Bulle.jpg 2x" data-file-width="778" data-file-height="800" /></a><figcaption>Luter palący bullę papieską</figcaption></figure> <p>Sprawę Lutra miał rozstrzygnąć sejm Rzeszy w <a href="/wiki/Wormacja" title="Wormacja">Wormacji</a>, na obrady którego udał się po otrzymaniu listu żelaznego, gwarantującego mu nietykalność. Trwający cztery miesiące zjazd w Wormacji był nie tylko sejmem Rzeszy, ale swoistą europejską „konferencją na szczycie”. Oprócz dwóch papieskich nuncjuszy obecni byli przedstawiciele <a href="/wiki/Burgundia" title="Burgundia">Burgundii</a>, <a href="/wiki/Hiszpania" title="Hiszpania">Hiszpanii</a>, <a href="/wiki/Sabaudia" title="Sabaudia">Sabaudii</a>, <a href="/wiki/Wenecja" title="Wenecja">Wenecji</a>, <a href="/wiki/Dania" title="Dania">Danii</a>, <a href="/wiki/Polska" title="Polska">Polski</a>, <a href="/wiki/W%C4%99gry" title="Węgry">Węgier</a>, <a href="/wiki/Francja" title="Francja">Francji</a> i <a href="/wiki/Anglia" title="Anglia">Anglii</a>. Cesarz <a href="/wiki/Rzesza" title="Rzesza">Rzeszy Niemieckiej</a> <a href="/wiki/Karol_V_Habsburg" title="Karol V Habsburg">Karol V</a> miał większe troski niż „niejaki brat Marcin”: kłopoty w Hiszpanii, plany wojny w Italii, marzenia o odzyskaniu Burgundii, co wiązało się z nieuniknioną wojną z Francją. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg/220px-Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg/330px-Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg/440px-Luther-in-Worms-auf-Rt.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="546" /></a><figcaption>Luter na sejmie w Wormacji</figcaption></figure> <p>Odnośnie do Lutra, którego nazwiska nawet nie znał, planował załatwić sprawę krótko – edyktem, nie wdając się w żadne dyskusje. Gdy w trakcie przesłuchania okazało się, że ponownie wezwano Lutra jedynie do odwołania jego nauki i nikt nie zamierza rozmawiać z nim o jej słuszności lub niesłuszności, Luter odpowiedział: </p> <dl><dd><i>Odwołać nie mogę, chyba by mi kto z Pisma Świętego dowiódł, że błądziłem. (...) Tu stoję, inaczej nie mogę, niech mi Bóg dopomoże. Amen”.</i></dd></dl> <p>Wykorzystując wyjazd protektora Lutra, elektora saskiego, jak i większości jego zwolenników, 26 maja 1521 roku cesarz Karol V ogłosił <a href="/wiki/Edykt_wormacki" title="Edykt wormacki">edykt wormacki</a>, uznający Marcina Lutra za <a href="/wiki/Herezja" title="Herezja">heretyka</a> i skazujący go oraz jego zwolenników na <a href="/wiki/Banicja" title="Banicja">banicję</a>. W sytuacji, gdy Sejm Rzeszy skurczył się i formalnie nie miał prawa do podejmowania uchwał, edykt opatrzono datą 8 maja, by nadać mu pozory legalności. Od tej chwili każdy, kto schwytał Lutra lub któregoś z jego zwolenników, mógł bezkarnie ich zabić. </p><p>Blisko 500 lat później z ust papieża <a href="/wiki/Jan_Pawe%C5%82_II" title="Jan Paweł II">Jana Pawła II</a> padły następujące słowa: </p> <dl><dd><i>Istotnie, naukowe badania uczonych, tak ewangelickich, jak i katolickich, badania, w których już osiągnięto znaczną zbieżność poglądów, doprowadziły do nakreślenia pełniejszego i bardziej zróżnicowanego obrazu osobowości Lutra oraz skomplikowanego wątku rzeczywistości historycznej, społecznej, politycznej i kościelnej pierwszej połowy XVI wieku. W konsekwencji została przekonująco ukazana głęboka religijność Lutra, którą powodowany stawiał z gorącą namiętnością pytania na temat wiecznego zbawienia. Okazało się też wyraźnie, że zerwania jedności Kościoła nie można sprowadzać ani do niezrozumienia ze strony Pasterzy Kościoła katolickiego, ani też jedynie do braku zrozumienia prawdziwego katolicyzmu ze strony Lutra, nawet jeśli obydwie te okoliczności mogły odegrać pewną rolę. Podjęte rozstrzygnięcia miały głębokie korzenie. W sporze na temat stosunku między wiarą a tradycją wchodziły w grę sprawy najbardziej zasadnicze, odnoszące się do właściwej interpretacji i recepcji wiary chrześcijańskiej, sprawy zawierające w sobie potencjalność podziału Kościoła, nie dającego się wytłumaczyć samymi racjami historycznymi</i><sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41">[40]</a></sup>.</dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Reformator">Reformator</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Reformator" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Reformator"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:WartburgLutherstube1900.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/WartburgLutherstube1900.jpg/220px-WartburgLutherstube1900.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/WartburgLutherstube1900.jpg/330px-WartburgLutherstube1900.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/WartburgLutherstube1900.jpg/440px-WartburgLutherstube1900.jpg 2x" data-file-width="3496" data-file-height="2565" /></a><figcaption>Pokój na zamku w Wartburgu</figcaption></figure> <p>Aby ocalić Marcina Lutra od prześladowań, <a href="/wiki/Fryderyk_III_M%C4%85dry" title="Fryderyk III Mądry">Fryderyk Mądry</a> upozorował napad na niego i jego porwanie, a następnie pod przybranym imieniem rycerza Jerzego ukrył na zamku w <a href="/wiki/Zamek_Wartburg" title="Zamek Wartburg">Wartburgu</a>. W tym odosobnieniu spędził Luter w sumie 10 miesięcy, a w trakcie pobytu tam studiował język hebrajski i grecki, przekładał psalmy, pisał traktaty. Przede wszystkim jednak dokonał w 1522 tłumaczenia na język niemiecki <a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">Nowego Testamentu</a>, jako pierwowzoru używając tekstu greckiego. Dokonał tego wspólnie z innymi wybitnymi językoznawcami (<a href="/wiki/Jan_Bugenhagen" title="Jan Bugenhagen">Jan Bugenhagen</a>, <a href="/wiki/Justus_Jonas" title="Justus Jonas">Justus Jonas</a>, Creuziger, Georg Roerer – korektor), a zwłaszcza z <a href="/w/index.php?title=Matth%C3%A4us_Aurogallus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Matthäus Aurogallus (strona nie istnieje)">Aurogallusem</a> i Melanchtonem. Tłumaczenie publikowano we fragmentach aż do 1535, kiedy to Luter przełożył całą Biblię, udostępniając w ten sposób wszystkim jej tekst. Tam powstała również <a href="/wiki/Postylla" title="Postylla">postylla</a>, czyli zbiór kazań na każdy dzień roku kościelnego. Cała ta jego praca dała podwaliny nauki ewangelickiej. </p><p>Do opuszczenia kryjówki zmusiły go rozruchy, jakie wybuchły w Wittenberdze, a które wywołało radykalne skrzydło reformatorów, domagające się natychmiastowego zniesienia mszy, usunięcia wizerunków świętych z kościołów, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami, posuwając się przy tym do czynów obrazoburczych. Drogą codziennych kazań i spotkań udało mu się uśmierzyć tumult i znieść przedwczesne reformy. Przeciwstawiając się średniowiecznemu stosunkowi kościoła do państwa, głosił, że istnienie władzy świeckiej jest zgodne z porządkiem Bożym, dając tym podstawy, na których w XVIII w. oparła się nowoczesna idea państwa. </p><p>Na bazie niezadowolenia społecznego i częściowo pod wpływem błędnie rozumianej nauki Lutra o wolności chrześcijańskiej, w 1525 wybuchła w Niemczech <a href="/wiki/Wojna_ch%C5%82opska_w_Niemczech" title="Wojna chłopska w Niemczech">wojna chłopska</a>. Początkowo Luter usiłował pośredniczyć i wstawiał się za umiarkowanymi żądaniami chłopów, gdy jednak chłopi dopuszczali się zbrodni, wezwał, aby w sprawę wdała się władza państwowa. Ostateczna bitwa miała miejsce pod Frankenhausen, gdzie doszło do zupełnego pogromu zbuntowanego chłopstwa i pogromu wziętych do niewoli chłopów, pomimo próśb Lutra, aby z tymi, którzy się poddali, obejść się pobłażliwie. Łącznie w czasie wojny chłopskiej zginęło ok. 150 tys. osób. </p><p>W 1526 roku dla obrony wiary zawarte zostało <a href="/w/index.php?title=Przymierze_torgawskie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Przymierze torgawskie (strona nie istnieje)">przymierze torgawskie</a> książąt i miast ewangelickich, co wywołało obawy katolików. Na obradach <a href="/wiki/Sejm_Rzeszy_w_Spirze" title="Sejm Rzeszy w Spirze">sejmu Rzeszy w Spirze</a> w 1529 roku stany katolickie uchwaliły wiernie trwać przy edykcie wormackim, zabroniły wprowadzania w krajach katolickich reformacji, znoszenia mszy, zabraniały poddanym pod groźbą kary przyjmować wiarę ewangelicką. Ewangelicy złożyli od tej uchwały protest, co przyniosło im szydercze przezwisko protestantów, które dzisiaj straciło pierwotne pejoratywne znaczenie i stało się nazwą dla wszystkich kościołów wywodzących się z reformacji. </p><p>W 1530 roku na sejmie w <a href="/wiki/Augsburg" title="Augsburg">Augsburgu</a> ewangelicy przedłożyli cesarzowi <i><a href="/wiki/Wyznanie_augsburskie" title="Wyznanie augsburskie">Wyznanie augsburskie</a></i>, będące wykładem nauki reformatorów. Ponieważ ze względu na banicję z 1521 Luter nie mógł być obecny na sejmie, główny ciężar w jej opracowaniu spoczął na <a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Melanchtonie</a>, który kolejne projekty swej pracy wysyłał do Lutra w celu konsultacji. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Schmalkalden-1645.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Schmalkalden-1645.jpg/300px-Schmalkalden-1645.jpg" decoding="async" width="300" height="88" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Schmalkalden-1645.jpg/450px-Schmalkalden-1645.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Schmalkalden-1645.jpg/600px-Schmalkalden-1645.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="470" /></a><figcaption>Schmalkalden</figcaption></figure> <p>Wprawdzie sejm nie przyjął konfesji, ale już w następnym roku zgromadzeni w <a href="/wiki/Schmalkalden" title="Schmalkalden">Schmalkalden</a> książęta protestanccy zawarli między sobą przymierze ochronne. Cesarz, widząc, że nie jest w stanie rozbić jedności luteran, zawarł z nimi w 1532 pokój religijny, na mocy którego nie otrzymywali oni wprawdzie zupełnej wolności religijnej, ale uzyskali względne poczucie spokoju i bezpieczeństwa. Umożliwiło to dalsze szerzenie się reformacji, która objęła całe północne <a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy">Niemcy</a> i księstwo wirtemberskie. </p><p>Aby odpowiedzieć papieżowi na jego plany zwołania soboru, na którym zamierzał on zażądać od wszystkich władców państw Rzeszy Niemieckiej bezwzględnego podporządkowania się Rzymowi, elektor Saski zlecił Lutrowi przygotowanie odpowiedzi. W ten sposób w 1537 powstały napisane w ostrym tonie <i><a href="/wiki/Artyku%C5%82y_szmalkaldzkie" title="Artykuły szmalkaldzkie">Artykuły szmalkaldzkie</a></i>, w których jeszcze raz potwierdzone zostało, że ewangelicy odrzucają władzę papieską jako niepotwierdzoną w Piśmie Świętym i żądają pełnej niezawisłości od papieża. Konfesja Augsburska oraz pierwsza część artykułów szmalkaldzkich, mówiąca o Bożym majestacie, są zgodne w ogólnym zarysie z teologią katolicką. Sformułowania w drugiej i trzeciej części artykułów, dotyczące urzędu i dzieła <a href="/wiki/Pomazaniec" title="Pomazaniec">Chrystusa</a>, dzielą <a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_ewangelickie" title="Kościoły ewangelickie">Kościół ewangelicki</a> od Kościoła katolickiego, któremu przewodzi papież. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zarys_teologii_Marcina_Lutra">Zarys teologii Marcina Lutra</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Zarys teologii Marcina Lutra" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zarys teologii Marcina Lutra"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marcin Luter, pomimo że był autorem licznych dzieł religijnych, nie stworzył spójnego systemu teologicznego. Był jedynie twórcą ogólnych zarysów teologii reformacyjnej i drogowskazem dla następnych pokoleń protestantów. Podstawową zasadą protestantyzmu, której Luter dał początek jest darmowość zbawienia: zbawienie nie jest dziełem lub uczynkiem człowieka, lecz łaską, czystym darem od Boga, dostępnym jedynie dzięki <a href="/wiki/Wiara_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)" title="Wiara (chrześcijaństwo)">wierze</a>. Zasadę tę najlepiej ukazują jego dwa dzieła: traktat <i><a href="/wiki/O_wolno%C5%9Bci_chrze%C5%9Bcija%C5%84skiej" title="O wolności chrześcijańskiej">O wolności chrześcijańskiej</a></i> oraz <i><a href="/wiki/Du%C5%BCy_katechizm_Marcina_Lutra" title="Duży katechizm Marcina Lutra">Duży Katechizm</a></i>. Są one dotąd podstawowymi źródłami <a href="/wiki/Teologia" title="Teologia">teologii</a> <a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">protestanckiej</a>. Inne jego dzieła, jak interwencyjny traktat <i><a href="/w/index.php?title=O_niewoli_babilo%C5%84skiej_Ko%C5%9Bcio%C5%82a&action=edit&redlink=1" class="new" title="O niewoli babilońskiej Kościoła (strona nie istnieje)">O niewoli babilońskiej Kościoła</a></i> czy <a href="/w/index.php?title=Komentarz_Lutra_do_Listu_do_Rzymian&action=edit&redlink=1" class="new" title="Komentarz Lutra do Listu do Rzymian (strona nie istnieje)">Komentarz do Listu do Rzymian</a> są czytane raczej przez wąski krąg zainteresowanych historią myśli protestanckiej. Zasadę darmowości zbawienia Luter zawarł w hasłach, które się wzajemnie dopełniają: „zbawienie w łasce” (<i>sola gratia</i>) oraz „usprawiedliwienie w wierze” (<i>sola fide</i>). Odczytał je z <a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Pisma Świętego</a>, jednak odczytanie to było możliwe dzięki osobistym zmaganiom i religijnej intuicji<sup id="cite_ref-CITEREFBouyer195633–39_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBouyer195633–39-42">[41]</a></sup>. </p><p>Jego teologiczna myśl została następnie wyrażona w <a href="/wiki/Pi%C4%99%C4%87_zasad_protestantyzmu" title="Pięć zasad protestantyzmu">pięciu podstawowych zasadach protestantyzmu</a>: <i>jedynie Pismo Święte, jedynie wiarą, jedynie łaską, jedynie Chrystus, jedynie Bogu chwała</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jedynie_pismo_(sola_scriptura)"><span id="Jedynie_pismo_.28sola_scriptura.29"></span>Jedynie pismo (<i>sola scriptura</i>)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Jedynie pismo (sola scriptura)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Jedynie pismo (sola scriptura)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Sola_scriptura" title="Sola scriptura">Sola scriptura</a> i <a href="/wiki/Solum_Verbum" title="Solum Verbum">Solum Verbum</a>.</i></div> <p>Podstawą wiary i chrześcijańskiego życia w Kościele średniowiecznym była tradycja, która spychała na dalszy plan przekaz biblijny. Luter nie negował tradycji, ale sprzeciwiał się jednak stanowczo wszystkim jej elementom, których nie można było wywieść bezpośrednio z Pisma Świętego. Za Słowo Boże uważał jedynie Biblię, bo tylko ona prowadzi do Chrystusa i umożliwia poznanie jego zbawczej mocy. Zdaniem Lutra, jedynie tak pojmowane Boże słowo należy uznać za rozstrzygające w dziele zwiastowania, a bezprawne są próby formułowania artykułów wiary na podstawie ludzkich orzeczeń. </p><p>Luter nauczał, że Kościół jest wszędzie tam, gdzie zwiastuje się Słowo Boże, i to z niego rodzi się społeczność Kościoła, a na autentyczność Kościoła i społeczności świętych nie mają wpływu zewnętrzne przejawy kultu i wielowiekowa nawet tradycja, ale fakt zwiastowania Słowa Bożego. Kładąc wielki nacisk na zwiastowanie Ewangelii, spowodował, że reformacja utożsamiana jest przez jej zwolenników z historią walki o właściwe miejsce dla Ewangelii w życiu i Kościele. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jedynie_w_wierze_(sola_fide),_czyli_zbawienie_jedynie_w_łasce_(Sola_gratia)"><span id="Jedynie_w_wierze_.28sola_fide.29.2C_czyli_zbawienie_jedynie_w_.C5.82asce_.28Sola_gratia.29"></span>Jedynie w wierze (<i>sola fide</i>), czyli zbawienie jedynie w łasce (<i>Sola gratia</i>)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Jedynie w wierze (sola fide), czyli zbawienie jedynie w łasce (Sola gratia)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Jedynie w wierze (sola fide), czyli zbawienie jedynie w łasce (Sola gratia)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobne artykuły: <a href="/wiki/Sola_fide" title="Sola fide">Sola fide</a> i <a href="/wiki/Sola_gratia" title="Sola gratia">Sola gratia</a>.</i></div> <p>Hasło to mówi o tym, że człowiek zostaje usprawiedliwiony jedynie w <a href="/wiki/Wiara_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)" title="Wiara (chrześcijaństwo)">wierze</a> (<i>sola fide</i>). Marcin Luter w <i><a href="/wiki/Artyku%C5%82y_szmalkaldzkie" title="Artykuły szmalkaldzkie">Artykułach szmalkaldzkich</a></i> wyraził przekonanie, że jest to doktryna chrześcijańska, <i>bez której wszystko zostaje utracone</i><sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43">[42]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZahl2018130_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZahl2018130-44">[43]</a></sup>. </p><p>Od początku kwestia rozumienia formuły <i>sola fide</i> stanowiła pewną trudność. Krytyka ze strony teologów <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_(teologia)" title="Kościół (teologia)">Kościoła</a> dostrzegała w nauczaniu Lutra i reformatorów doktrynę antyrealistyczną, negującą realną przemianę grzesznika w świętego. Pewne jego stwierdzenia wskazywały, że rozumiał zbawczy skutek usprawiedliwienia człowieka w wierze jako coś zewnętrznego w stosunku do jego <a href="/wiki/Grzech" title="Grzech">grzeszności</a>. <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Chrystus</a> na <a href="/wiki/S%C4%85d_ostateczny" title="Sąd ostateczny">sądzie Bożym</a> przedstawia Ojcu swoją sprawiedliwość krzyża, <i>zamiast</i> niesprawiedliwości grzesznego człowieka. Takie rozumienie usprawiedliwienia <i>zastępczego</i> przez wiarę nazywano swego rodzaju teologiczną, legalistyczną fikcją, prawnym zabiegiem. Jednak, według Simeona Zahla, szersza lektura wypowiedzi Lutra zdecydowanie nie potwierdza słuszności krytyki. Zarówno w jego pismach, jak i np. Melanchtona, można znaleźć postawę, którą należałoby określić jako <i>realizm afektywny</i>. Luter dawał pierwszeństwo doświadczeniu zbawienia i pocieszenia przez wiarę przed obiektywnymi ujęciami <a href="/wiki/Metafizyka_klasyczna" title="Metafizyka klasyczna">ontologicznymi</a><sup id="cite_ref-CITEREFZahl2018135–141_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZahl2018135–141-45">[44]</a></sup> </p><p>Luter stanowczo odrzucał każdą próbę przyznawania dobrym uczynkom jakiegokolwiek znaczenia w akcie zbawienia. Według luteran człowiek nie może sobie zasłużyć na boże zmiłowanie, zbawieni jesteśmy jedynie samą łaską Bożą, przez zasługi samego Chrystusa, przez wiarę. Luteranie twierdzą, że potwierdza to Biblia (np. List do Rzymian 3, 24; 3,27; 5,1-2; 10,6; 10,9). Dobre uczynki nie są drogą do zbawienia, ale wynikiem wiary w Chrystusa. Luter podążając za twierdzeniami Pawła Apostoła zerwał więc związek między uczynkiem a zbawieniem. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jedynie_Chrystus_(solus_Christus)"><span id="Jedynie_Chrystus_.28solus_Christus.29"></span>Jedynie Chrystus (<i>solus Christus</i>)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Jedynie Chrystus (solus Christus)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Jedynie Chrystus (solus Christus)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Solus_Christus" title="Solus Christus">Solus Christus</a>.</i></div> <p>Podstawowe hasło Marcina Lutra „jedynie Chrystus”, wymierzone przeciw posłudze księży jako pośredników między Bogiem a wierzącymi. Podkreślając suwerenność Boga w procesie zbawienia, wyklucza tym samym wszelkie pośrednictwo, niebędące udziałem Chrystusa. Protestanci uważają, że Luter przywrócił Kościołowi dwoistą naturę Chrystusa: boską i ludzką, zawartą w naukach pierwszych soborów Kościoła chrześcijańskiego, a z upływem czasu zapomnianą. Bóg jest inicjatorem zbawienia w Chrystusie, w krzyżu objawiając człowiekowi zarówno swój gniew, jak i łaskę. Boży gniew wynikający z grzechów człowieka spotkał Jezusa, a jego posłuszeństwo i sprawiedliwość spowodowały, że okazana została łaska. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jedynie_Boża_chwała_(Soli_Deo_gloria)"><span id="Jedynie_Bo.C5.BCa_chwa.C5.82a_.28Soli_Deo_gloria.29"></span>Jedynie Boża chwała (<i>Soli Deo gloria</i>)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Jedynie Boża chwała (Soli Deo gloria)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Jedynie Boża chwała (Soli Deo gloria)"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Soli_Deo" title="Soli Deo">Soli Deo</a>.</i></div> <p>To hasło wymierzone było przede wszystkim w kościelny kult świętych. Zakładało brak możliwości jakiegokolwiek wpływu człowieka na zbawienie, które jest uznane za całkowicie darmowy dar Boga, którego nie można sobie wysłużyć. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kult_maryjny">Kult maryjny</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Kult maryjny" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kult maryjny"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Maria_w_luteranizmie" title="Maria w luteranizmie">Maria w luteranizmie</a>.</i></div> <p>Wbrew przekonaniu współczesnych protestantów, poglądy Lutra były jedynie częściowo zbieżne z ich obecnymi przekonaniami. Reformacja w XVI wieku polegała głównie na odrzuceniu <a href="/wiki/Dogmat_o_nieomylno%C5%9Bci_papie%C5%BCa" title="Dogmat o nieomylności papieża">nieomylności papieży</a> i tradycji Kościoła Rzymskiego, która, według protestanckich teologów, była sprzeczna z Pismem Świętym, co umożliwiło ponowną i niezależną analizę treści Biblii. Nie oznaczało to jednak natychmiastowego zerwania z dogmatami uznawanymi dziś przez protestantów za błędne i niebiblijne. </p><p>W przypadku Lutra można dostrzec wyraźne ślady <a href="/wiki/Kult_maryjny" title="Kult maryjny">kultu maryjnego</a>: <i>Czczenie Marii jest zapisane w głębinach ludzkiego serca</i> (Kazanie, 1 września 1522), <i>[Ona jest] najwyższą kobietą i najszlachetniejszym klejnotem w chrześcijaństwie po Chrystusie... Ona jest szlachetnością, mądrością, świętością uosobioną. Nigdy nie możemy uczcić jej wystarczająco. Jednak cześć i chwała muszą być kierowane do niej w taki sposób, by nie urazić ani Chrystusa ani Pism</i> (Kazanie, Boże Narodzenie, 1531), <i>Żadna kobieta nie jest jak Ty. Ty jesteś więcej niż Ewa lub Sara, błogosławiona ponad wszelką szlachetność, mądrość i świętość.</i> (Kazanie, Święto Nawiedzenia, 1537). Oczywiście pewne ślady takowego kultu nie mają nic wspólnego ze średniowiecznym lub obecnym kultem polegającym na przypisywaniu Marii Pannie jakichkolwiek zasług, czy możliwości współodkupienia człowieka. Jak podaje prof. Sergiusz Michalski w swej: „Protestanci a sztuka”, Luter zgadzał się jedynie na spokojne i wyważone usuwanie „starych kultów”, ze względu na słabość „maluczkich”. Oddawanie czci na zasadzie modlitw wstawienniczych było tak dla Lutra, jak i współczesnych luteran czymś niedopuszczalnym. W 1543 roku Luter wzywał do wypędzania Żydów z krajów chrześcijańskich oraz palenia ich ksiąg, domów i synagog, gdyż <i>bluźnią oni naszemu Zbawicielowi i Świętej Dziewicy</i><sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46">[45]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Luter_jako_humanista">Luter jako humanista</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Luter jako humanista" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Luter jako humanista"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lutherbibel.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Lutherbibel.jpg/220px-Lutherbibel.jpg" decoding="async" width="220" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Lutherbibel.jpg/330px-Lutherbibel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Lutherbibel.jpg/440px-Lutherbibel.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="759" /></a><figcaption><a href="/wiki/Biblia_Lutra" title="Biblia Lutra">Biblia Lutra</a></figcaption></figure> <p>Marcin Luter był nie tylko reformatorem religijnym, lecz także uznawany jest za wybitnego <a href="/wiki/Humanizm" title="Humanizm">humanistę</a>, pisarza i <a href="/wiki/Filologia" title="Filologia">filologa</a>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG/220px-Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG" decoding="async" width="220" height="340" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG/330px-Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG/440px-Marcin_Luter_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Mariacki_w_Legnicy.JPG 2x" data-file-width="1497" data-file-height="2311" /></a><figcaption>Dysputa nad tłumaczeniem Pisma Świętego. Witraż w kościele <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Marii_Panny_w_Legnicy" title="Kościół Marii Panny w Legnicy">NMP</a> w <a href="/wiki/Legnica" title="Legnica">Legnicy</a>.</figcaption></figure> <p>Przekład Biblii na <a href="/wiki/J%C4%99zyk_niemiecki" title="Język niemiecki">język niemiecki</a> przez dr. Lutra w 1534 roku okazał się bardzo ważny w historii tego języka. Istniało już wcześniej ponad 10 przekładów Biblii, jednak pisane były językiem sztucznym, pełnym <a href="/wiki/Neologizm" title="Neologizm">neologizmów</a> i zapożyczeń, wzorowanym na <a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łacinie</a>. Biblia Lutra przeciwnie, napisana była językiem jak najbliższym potocznemu, przy czym Luter preferował zwroty i wyrazy, które były najbardziej rozpowszechnione (najchętniej wykorzystywał słownictwo centralnego <a href="/w/index.php?title=Dialekt_franko%C5%84ski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dialekt frankoński (strona nie istnieje)">dialektu frankońskiego</a> z okolic <a href="/wiki/Norymberga" title="Norymberga">Norymbergi</a>, a także dialekt z Turyngii). Luter korzystał też z języka, używanego do sporządzania zapisów w kancelariach – był on najbliższy językowi mówionemu. Stworzył w ten sposób ogólnoniemiecki literacki język ponadregionalny. Przy tłumaczeniu okazało się konieczne precyzyjne określenie zasad <a href="/wiki/Stylistyka" title="Stylistyka">stylistyki</a>, <a href="/wiki/Gramatyka" title="Gramatyka">gramatyki</a> i <a href="/wiki/Ortografia" title="Ortografia">ortografii</a> niemieckiej; w tym przypadku Luter opierał się na wzorcach klasycznej łaciny i <a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki" title="Język grecki">greki.</a> Stosował też zasady klasycznej <a href="/wiki/Retoryka" title="Retoryka">retoryki</a>. </p><p>Popularność Biblii Lutra była na obszarze niemieckojęzycznym tak duża, że także katoliccy teolodzy korzystali z jej przedruków i <a href="/wiki/Plagiat" title="Plagiat">plagiatów</a> (po usunięciu z nich nazwiska autora). </p><p>Ponieważ Luter czerpał wyłącznie ze słownictwa <a href="/wiki/J%C4%99zyk_wysokoniemiecki" title="Język wysokoniemiecki">języka wysokoniemieckiego</a>, to ten język zyskał dominującą pozycję i stał się ogólnonarodowym. Od tej pory nastąpił wyraźny upadek <a href="/wiki/J%C4%99zyk_dolnoniemiecki" title="Język dolnoniemiecki">języka dolnoniemieckiego</a>. Autorytet Biblii Lutra był tak duży, że nie pomogło nawet przetłumaczenie Biblii na język dolnoniemiecki przez <a href="/wiki/Jan_Bugenhagen" title="Jan Bugenhagen">Jana Bugenhagena</a>. Luterańska literacka niemczyzna stała się wzorem, chociaż z początku w katolickich regionach bezskutecznie walczono z nią jako „protestanckim dialektem”. </p><p>Luter uznawany jest nie tylko za twórcę współczesnego niemieckiego języka, lecz także za twórcę podstaw <a href="/wiki/Filologia" title="Filologia">filologii</a> języków nowożytnych. </p><p>Po raz pierwszy w dziejach Luter dał Niemcom (podzielonym między różne organizmy państwowe) wspólną kulturę i język, które przyniosły temu narodowi poczucie jedności i tożsamości narodowej. Postulat Lutra o konieczności posługiwania się językami narodowymi w kulcie religijnym i literaturze (zamiast używania archaicznego i martwego języka łacińskiego), dał większości narodów Europy północnej i środkowej impuls do rozwijania kultur narodowych. Także w państwach katolickich, takich jak <a href="/wiki/Polska" title="Polska">Polska</a>, <a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">protestantyzm</a> przyczynił się do powstania pierwszych wybitnych dzieł literackich w <a href="/wiki/J%C4%99zyk_polski" title="Język polski">języku polskim</a> (np. pierwsze tłumaczenie całości Biblii: <a href="/wiki/Kalwinizm" title="Kalwinizm">kalwińska</a> <a href="/wiki/Biblia_brzeska" title="Biblia brzeska">Biblia Brzeska</a> 1563; twórczość <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_Rej" title="Mikołaj Rej">Mikołaja Reja</a>). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kontrowersyjne_poglądy_Lutra"><span id="Kontrowersyjne_pogl.C4.85dy_Lutra"></span>Kontrowersyjne poglądy Lutra</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Kontrowersyjne poglądy Lutra" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kontrowersyjne poglądy Lutra"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:DBP_1952_149_Luther.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/DBP_1952_149_Luther.jpg/170px-DBP_1952_149_Luther.jpg" decoding="async" width="170" height="198" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/DBP_1952_149_Luther.jpg/255px-DBP_1952_149_Luther.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/DBP_1952_149_Luther.jpg/340px-DBP_1952_149_Luther.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="840" /></a><figcaption>Marcin Luter na znaczku</figcaption></figure> <p>Luter wyrażał kontrowersyjne poglądy, które w jego czasach były popularne zarówno wśród protestantów, jak i katolików. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Żydzi"><span id=".C5.BBydzi"></span>Żydzi</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Żydzi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Żydzi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luter nie darzył <a href="/wiki/%C5%BBydzi" title="Żydzi">Żydów</a> sympatią. Pozostał w tym względzie typowym przedstawicielem XVI-wiecznego niemieckiego mieszczaństwa, dla którego Żydzi byli przede wszystkim niepożądaną konkurencją ekonomiczną. </p><p>Początkowo Luter podkreślał, iż <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezus</a> należał do żydowskiego <i>narodu wybranego</i> (w piśmie <i>Dass Jesus ein Geborner Jude sei</i> – <i>Jezus był z urodzenia Żydem</i>, 1523) i głosił, że odrzucanie Żydów przez chrześcijan i zamykanie ich w <a href="/wiki/Getto" title="Getto">gettach</a> uniemożliwia ich „poprawę”, czyli nawrócenie się na „prawdziwą wiarę” <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">chrześcijańską</a>. Wyrażał też nadzieję, że <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">reformacja</a> ułatwi ten proces nawracania. </p><p>Kiedy okazało się, że Żydzi nie zamierzają spełnić jego nadziei, Luter stał się ich otwartym przeciwnikiem. W pismach: <i>Brief wider die Sabbather an einen guten Freund</i> (<i>Pismo przeciwko Sabatyjczykom do dobrego przyjaciela</i>, 1538), <i>Von den Jüden und ihren Lügen</i> (<i>O Żydach i ich kłamstwach</i>, 1543), <i>Vom Schem Hamphoras und vom Geschlechte Christi</i> (<i>O Szemie Hamforasie i o rodzie Chrystusa</i>, 1544) Luter wyraża się o Żydach wręcz agresywnie, porównując ich do <i><a href="/wiki/Diabe%C5%82" title="Diabeł">diabła</a>, zaprzysięgłego wroga chrześcijaństwa</i>, <i>plagi</i> i <i>zarazy</i>. Powoływał się na krytyczne wobec Żydów fragmenty <a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">Nowego Testamentu</a>. </p><p>W 7-punktowym planie zawartym w traktacie <i>O Żydach i ich kłamstwach</i> (1543) wzywał do ich napiętnowania i dyskryminacji; proponował między innymi, aby palić żydowskie <a href="/wiki/Szko%C5%82a_(o%C5%9Bwiata)" title="Szkoła (oświata)">szkoły</a> i <a href="/wiki/Synagoga" title="Synagoga">synagogi</a>, burzyć ich domy <i>dla chwały Boga</i> czy wprowadzić przymusową pracę dla Żydów. Co prawda, swoje wezwania Luter kierował tylko do książąt, a nie do ludności, tak, iż nie skutkowały one wezwaniem do <a href="/wiki/Pogrom" title="Pogrom">pogromów</a>. Oczekiwał, że przekona niemieckich książąt do wypędzenia Żydów z ich państw. Książęta okazali się jednak rozsądni (nie chcieli tracić poddanych i podatników) i żaden z nich nie uległ namowom Lutra. </p> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/O_%C5%BBydach_i_ich_k%C5%82amstwach" title="O Żydach i ich kłamstwach">O Żydach i ich kłamstwach</a>.</i></div> <p>Antysemickie pisma Lutra w XX wieku cytowali <a href="/wiki/Narodowy_socjalizm" class="mw-redirect" title="Narodowy socjalizm">narodowosocjalistyczni</a> ideolodzy: <a href="/wiki/Alfred_Rosenberg" title="Alfred Rosenberg">Alfred Rosenberg</a> i <a href="/wiki/Julius_Streicher" title="Julius Streicher">Julius Streicher</a>, tłumacząc w ten sposób przyczyny prześladowań i zbrodni <a href="/wiki/Ludob%C3%B3jstwo" title="Ludobójstwo">ludobójstwa</a> – <a href="/wiki/Zag%C5%82ada_%C5%BByd%C3%B3w" title="Zagłada Żydów">holocaustu</a>. </p><p>W 1984 roku <a href="/wiki/%C5%9Awiatowa_Federacja_Lutera%C5%84ska" title="Światowa Federacja Luterańska">Światowa Federacja Luterańska</a> stanowczo odcięła się od antysemickich pism Marcina Lutra<sup id="cite_ref-Luteranie_i_Żydzi_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-Luteranie_i_Żydzi-47">[46]</a></sup>. W roku następnym rabin Albert Friedlander powiedział<sup id="cite_ref-Luteranie_i_Żydzi_47-1" class="reference"><a href="#cite_note-Luteranie_i_Żydzi-47">[46]</a></sup>: </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74506874">.mw-parser-output div.cytat{display:table;border:1px solid #a2a9b1;padding:0;margin-top:0.5em;margin-bottom:0.8em;background:#f8f9fa}.mw-parser-output div.cytat>blockquote{margin:0;padding:0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo{text-align:right;padding:0 1em 0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo::before{content:"— "}.mw-parser-output div.cytat.środek{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output div.cytat.prawy{float:right;clear:right;margin-left:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.lewy{float:left;clear:left;margin-right:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.prawy:not([style]),.mw-parser-output div.cytat.lewy:not([style]){max-width:25em}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}</style><div class="cytat"> <blockquote> <p>Bracie Marcinie z Eisleben, ocaliłeś ten teren dla chrześcijaństwa, nawet jeśli muszę z tobą walczyć, aby zachować moje własne miejsce. Obaj jesteśmy dziećmi Abrahama i tak wiele skarbów duchowych jest naszym wspólnym dziedzictwem, które ukształtowało nasze życie, że każda myśl i każde słowo budują pomost między nami. Wspólnie cierpieliśmy, także w ostatnich czasach. Mamy wspólne nadzieje na czas ostateczny. Jednak muszę prosić cię o jedno w chwili pożegnania, ponieważ wiem, że wciąż mogą powrócić ciemne i pozbawione nadziei czasy: zamknij izbę tortur! Nie pozwól, by kiedykolwiek ją otwarto! I naucz swoich następców, że są czasy, kiedy braterstwo musi pokonać dogmaty. Ponieważ jesteśmy ludźmi i nie powinniśmy przywłaszczać sobie Bożego Sądu. Jesteśmy ludźmi i możemy się wzajemnie kochać. I niechaj Bóg strzeże nas i zjednoczy teraz i na wieki. </p> </blockquote> </div> <p>W 1995 roku pomiędzy Synodem Montany Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Stanach Zjednoczonych a Stowarzyszeniem Gmin Żydowskich w USA zostało podpisane porozumienie o wzajemnym zrozumieniu i drodze zjednoczenia luteran i żydów<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48">[47]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Serbołużyczanie"><span id="Serbo.C5.82u.C5.BCyczanie"></span>Serbołużyczanie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Serbołużyczanie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Serbołużyczanie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W czasach Lutra w okolicach <a href="/wiki/Wittenberga" title="Wittenberga">Wittenbergi</a> mieszkali jeszcze słowiańscy <a href="/wiki/Serbo%C5%82u%C5%BCyczanie" title="Serbołużyczanie">Serbołużyczanie</a>. Luter podzielał pogardę większości ówczesnych Niemców dla tej autochtonicznej ludności i nazywał ich w swoich <i>Rozmowach przy stole</i> (<i>Tischreden</i>) „najgorszym ze wszystkich narodów” (niem. <i>die schlechteste aller Nationen</i>). Tej opinii Lutra nie podzielał jego najbliższy współpracownik <a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Filip Melanchton</a>, którego zięć Kaspar Peuker był Serbołużyczaninem i znał <a href="/wiki/J%C4%99zyk_g%C3%B3rno%C5%82u%C5%BCycki" title="Język górnołużycki">język górnołużycki</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Heretycy">Heretycy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Heretycy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Heretycy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Początkowo Luter był tolerancyjny i pokojowo nastawiony do większości ludzi. Twierdził, że „wiara jest wolnym wyborem, którego nie można narzucać”<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49">[48]</a></sup>, zaś palenie <a href="/wiki/Herezja" title="Herezja">heretyków</a> jest sprzeczne z wolą Ducha Świętego<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50">[49]</a></sup>. Jednakże z biegiem czasu zaczął przyzwalać nie tylko na banicję innowierców, ale nawet na karę śmierci w przypadku agresywnego odłamu <a href="/wiki/Anabaptyzm" title="Anabaptyzm">anabaptystów</a> (1529). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Czarownice">Czarownice</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Czarownice" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Czarownice"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luter swoje poglądy w stosunku do <a href="/wiki/Magia" title="Magia">magii</a> i istnienia <a href="/wiki/Czarownica" title="Czarownica">czarownic</a> oraz ich społecznej szkodliwości opierał na wersecie z <a href="/wiki/Ksi%C4%99ga_Wyj%C5%9Bcia" title="Księga Wyjścia">Księgi Wyjścia</a> (22,17 lub 22,18 w zależności od przekładu), który wzywał do zabijania czarownic. 6 maja 1526 roku wygłosił płomienne kazanie przeciwko czarownicom i ich występkom; wzywał w nim do zabijania czarownic (mówił przy tym wyłącznie o kobietach, nie o czarownikach), tak jak zabija się morderców i rabusiów. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Prywatne_życie_Lutra"><span id="Prywatne_.C5.BCycie_Lutra"></span>Prywatne życie Lutra</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Prywatne życie Lutra" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Prywatne życie Lutra"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Katharina-v-Bora-1526.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Katharina-v-Bora-1526.jpg/170px-Katharina-v-Bora-1526.jpg" decoding="async" width="170" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Katharina-v-Bora-1526.jpg/255px-Katharina-v-Bora-1526.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Katharina-v-Bora-1526.jpg/340px-Katharina-v-Bora-1526.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="800" /></a><figcaption><a href="/wiki/Katarzyna_von_Bora" title="Katarzyna von Bora">Katarzyna von Bora</a> – małżonka „ojca Reformacji”</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Małżeństwo_i_dzieci"><span id="Ma.C5.82.C5.BCe.C5.84stwo_i_dzieci"></span>Małżeństwo i dzieci</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Małżeństwo i dzieci" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Małżeństwo i dzieci"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>13 czerwca 1525 Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą <a href="/wiki/Katarzyna_von_Bora" title="Katarzyna von Bora">Katarzyną von Bora</a>. Była ona jedną z 12 sióstr, które pod wpływem nauk Lutra uciekły z <a href="/wiki/Klasztor_w_Nimbschen" title="Klasztor w Nimbschen">klasztoru w Nimbschen</a>. Marcin Luter pomagał byłym zakonnicom znaleźć dach nad głową oraz szukał dla nich odpowiednich mężów (w przypadku reformatora inicjatywa matrymonialna wyszła nie od niego samego, a od Katarzyny). </p><p>Luter miał kilkoro dzieci: </p> <ul><li>Jan (7 czerwca 1526 – 27 października 1575) – wykształcony humanista, wysoki urzędnik księcia Saksonii, utrzymujący bliskie kontakty z dworem księcia <a href="/wiki/Albrecht_Hohenzollern_(1490%E2%80%931568)" title="Albrecht Hohenzollern (1490–1568)">Albrechta</a> w <a href="/wiki/Kr%C3%B3lewiec" title="Królewiec">Królewcu</a> i pochowany w tamtejszym <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Miko%C5%82aja_w_Kr%C3%B3lewcu_(staromiejski)" title="Kościół św. Mikołaja w Królewcu (staromiejski)">kościele staromiejskim</a></li> <li>Elżbieta (10 grudnia 1527 – 3 sierpnia 1528)</li> <li>Magdalena (4 maja 1529 – 20 września 1542)</li> <li>Marcin (7 listopada 1531 – 4 marca 1565)</li> <li><a href="/wiki/Paul_Luter" class="mw-redirect" title="Paul Luter">Paweł</a> (28 stycznia 1533 – 8 marca 1593)</li> <li>Małgorzata (17 grudnia 1534 – 1570) żona Georga von Kunheim, zamieszkała w pobliżu <a href="/wiki/Gwardiejskoje_(obw%C3%B3d_kr%C3%B3lewiecki)" title="Gwardiejskoje (obwód królewiecki)">Mühlhausen</a> w <a href="/wiki/Prusy_Ksi%C4%85%C5%BC%C4%99ce" title="Prusy Książęce">Prusach Książęcych</a> i tam pochowana.</li></ul> <p>Wiadomo też, że kilkoro dzieci – jak często bywało w tamtych czasach – zmarło zaraz po urodzeniu. Rodzina przyjmowała również pod swój dach dzieci znajomych, którzy zmarli w czasie zarazy. </p><p>Małżeństwo mieszkało w „czarnym klasztorze” w <a href="/wiki/Wittenberga" title="Wittenberga">Wittenberdze</a>, posiadało również ogródek na przedmieściach oraz majątek Züllsdorf koło <a href="/wiki/Lippendorf" title="Lippendorf">Lippendorfu</a>. </p><p>Obecnie żyje około 2800 potomków Marcina Lutra, zrzeszonych w <a href="/w/index.php?title=Lutheridenvereinigung&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lutheridenvereinigung (strona nie istnieje)">Lutheridenvereinigung</a><sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51">[50]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Katolicki_obraz_Lutra">Katolicki obraz Lutra</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Katolicki obraz Lutra" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Katolicki obraz Lutra"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Katolicki obraz Lutra ewoluował na przestrzeni wieków, od zdecydowanie negatywnego, po akceptację wielu jego teologicznych postulatów przez środowiska modernistyczne<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201858_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201858-52">[51]</a></sup>. W okresie poreformacyjnym stosunek katolików do Lutra był zdecydowanie negatywny, rodził się on w atmosferze sporów z protestantyzmem. Przedstawiano go jako łotra, burzyciela, buntownika<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201845–47_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201845–47-53">[52]</a></sup>. Ten obraz przetrwał do końca XVIII wieku<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201847_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201847-54">[53]</a></sup>. Bazowano wtedy na biografii <a href="/w/index.php?title=Jan_Kochleusz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jan Kochleusz (strona nie istnieje)">Jana Kochleusza</a>. Jedną z metod Kochleusza było wynajdywanie sprzeczności w pismach Lutra. Nowe próby spojrzenia na Lutra podjęto w końcu XIX wieku. Katoliccy badacze odeszli od opinii Kochleusza, a zaczęli sięgać do pism Lutra<sup id="cite_ref-CITEREFPalion2018144_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPalion2018144-55">[54]</a></sup>. Heinrich Denifle twierdził, że działalność Lutra była zasłoną dla jego niemoralnego stylu życia<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201847–48_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201847–48-56">[55]</a></sup>. Hartmann Grisar twierdził, że Luter nie był upadłym człowiekiem, lecz psychicznie labilnym<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201848_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201848-57">[56]</a></sup>. Franz Kiefel upatruje przyczyn reformacji w nadużyciach Kościoła. Wyraża nawet podziw dla religijności Lutra i jego talentu pisarskiego<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201848_57-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201848-57">[56]</a></sup>. <a href="/wiki/Joseph_Lortz" title="Joseph Lortz">Joseph Lortz</a> nie widział w Lutrze buntownika, lecz kogoś, kto chciał odnowić Kościół. Jego czyn reformacyjny był rezultatem jego osobistych doświadczeń religijnych. Jego zdaniem Luter zwrócił się przeciwko katolicyzmowi, który nie był w pełni katolicki. W ówczesnej teologii istniało zamieszanie i zagubienie. Według Lortza ówczesna teologia w sposób heretycki fałszowała wiele prawd katolickich. Jednocześnie zarzucił Lutrowi zacietrzewienie i izolowanie <a href="/wiki/Listy_Paw%C5%82a" title="Listy Pawła">Listów Pawła</a> od pozostałych ksiąg biblijnych<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201848–49_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201848–49-58">[57]</a></sup><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59">[58]</a></sup>. </p><p>W XX wieku część teologów katolickich rehabilitowało Lutra (m.in. <a href="/wiki/Hans_K%C3%BCng" title="Hans Küng">Hans Küng</a>)<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201850_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201850-60">[59]</a></sup>. Thomas Sartory zauważył, że Luter nie był systematykiem, a kerygmatykiem, którego interesował człowiek stojący przed Bogiem<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201850_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201850-60">[59]</a></sup>. <a href="/wiki/Louis_Bouyer" title="Louis Bouyer">Louis Bouyer</a> w swoich pismach wykazywał, że zasady reformacji: sola gratia, sola fides i sola Scriptura nie były reformacyjną innowacją, można je znaleźć na soborach, synodach i w pismach największych scholastyków. Nauka o usprawiedliwieniu w Chrystusie przez samą wiarę jest całkowicie zgodna z tradycją katolicką. Katolicy powinni przylgnąć do tej nauki, traktując ją jako cenne katolickie bogactwo<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201851_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201851-61">[60]</a></sup>. <a href="/wiki/Jan_Pawe%C5%82_II" title="Jan Paweł II">Jan Paweł II</a> w 500-letnią rocznicę urodzin Lutra zalecił rozważenie skutków reformacji w prawdzie i miłości chrześcijańskiej. Celem badań historycznych ma być uzyskanie właściwego obrazu Lutra, pozbawionego uprzedzeń. „Nie powinniśmy ulegać pokusie, by stawać się sędziami historii”<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201852–53_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201852–53-62">[61]</a></sup>. <a href="/wiki/Benedykt_XVI" title="Benedykt XVI">Benedykt XVI</a> w 2011 roku na spotkaniu z Radą Kościoła Ewangelickiego w Niemczech w Erfurcie powiedział, że myśl Lutra i jego duchowość były całkowicie chrystocentryczne<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201856_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201856-63">[62]</a></sup>. W dobie sekularyzacji należy „wierzyć głębiej i żywiej” i właśnie Luter według Benedykta XVI jest wzorem takiej wiary<sup id="cite_ref-CITEREFJaskóła201857_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFJaskóła201857-64">[63]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Pomnik">Pomnik</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Pomnik" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pomnik"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marcin Luter jest upamiętniany przez ewangelików pomnikami. Jedyny <a href="/wiki/Pomnik_Marcina_Lutra_w_Bielsku-Bia%C5%82ej" title="Pomnik Marcina Lutra w Bielsku-Białej">zachowany monument</a> w Polsce znajduje się w <a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Bielsko-Biała">Bielsku-Białej</a>. Pomniki Lutra w <a href="/wiki/Pomnik_Marcina_Lutra_w_Gda%C5%84sku" title="Pomnik Marcina Lutra w Gdańsku">Gdańsku</a> i <a href="/wiki/Pomnik_Marcina_Lutra_w_Brzegu" title="Pomnik Marcina Lutra w Brzegu">Brzegu</a> zostały zniszczone krótko po zakończeniu <a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojny światowej</a><sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65">[64]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/28px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="28" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/42px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/56px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/Luter" class="extiw" title="wikt:Luter"><strong>Zobacz hasło</strong> <em>Luter</em> w Wikisłowniku</a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><i><a href="/wiki/Luter_(film)" title="Luter (film)">Luter</a></i> – film biograficzny z 2003 roku oparty na życiu Marcina Lutra</li> <li><i><a href="/wiki/Luter_i_rewolucja_protestancka" title="Luter i rewolucja protestancka">Luter i rewolucja protestancka</a></i> – film <a href="/wiki/Grzegorz_Braun" title="Grzegorz Braun">Grzegorza Brauna</a> z 2017 roku o życiu Marcina Lutra i początkach reformacji</li> <li><a href="/wiki/Weimarskie_wydanie_dzie%C5%82_Lutra" title="Weimarskie wydanie dzieł Lutra">Weimarskie wydanie dzieł Lutra</a></li> <li><a href="/wiki/Uniwersytet_Marcina_Lutra_w_Halle_i_Wittenberdze" title="Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze">Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text">Luter błędnie przypisał autorstwo <em lang="de">Theologia deutsch</em> <a href="/wiki/Johannes_Tauler" title="Johannes Tauler">Johannesowi Taulerowi</a><sup id="cite_ref-CITEREFTheologia_Germanica11_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTheologia_Germanica11-33">[33]</a></sup>.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-CITEREFUglorz2006123–161-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz2006123–161_1-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 123–161.</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">Papież Leon X, Bulla papieska ekskomunikująca Marcina Lutra <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.papalencyclicals.net/leo10/l10decet.htm">Decet Romanum Pontificem</a></i> (3.01.1521 r.)</span> </li> <li id="cite_note-elca-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-elca_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><i>Evangelical Lutheran Worship – Final Draft</i>. Augsburg Fortress Press, 2006.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Evangelical+Lutheran+Worship+%E2%80%93+Final+Draft&rft.pub=Augsburg+Fortress+Press"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span> <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ewangelicko-Lutera%C5%84ski_w_Ameryce" title="Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce">Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce</a>.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Louis_Bouyer" title="Louis Bouyer">L. Bouyer</a>: <i>The spirit and forms of protestantism</i>. Londyn – Glasgow: Collins, 1956, s. 253–254. Cytat: Musi być oczywiste, że po przeniesieniu autorytetu Boga do niedostępnych niebios, czysty indywidualizm – postawa, która groziła Reformacji od samego początku – skończył się ustanowieniem autorytetu jednostki w sprawach religijnych jako jedynego autorytetu na ziemi, czyniąc z prywatnych doświadczeń człowieka, jego idei, upodobań lub rozumowania jedyne kryterium; i rzeczywiście jest widoczne, że wszystkie kościoły protestanckie trwają po to, by zatrzymać dezintegrację Kościoła, uznanego przez wierzących za dezintegrację wszechwładzy Boga samego.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+spirit+and+forms+of+protestantism&rft.au=L.+Bouyer&rft.pub=Collins&rft.place=Londyn+%E2%80%93+Glasgow&rft.pages=253%E2%80%93254"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">H.G. Ganss: <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/en:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Martin_Luther" class="extiw" title="s:en:Catholic Encyclopedia (1913)/Martin Luther">Martin Luther</a>. W: <i><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/en:Catholic_Encyclopedia_(1913)" class="extiw" title="s:en:Catholic Encyclopedia (1913)">Catholic Encyclopedia</a></i>. 1913.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%5B%5Bs%3Aen%3ACatholic+Encyclopedia+%281913%29%7CCatholic+Encyclopedia%5D%5D&rft.atitle=%5B%5Bs%3Aen%3ACatholic+Encyclopedia+%281913%29%2FMartin+Luther%7CMartin+Luther%5D%5D&rft.au=H.G.+Ganss"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTodd197015-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTodd197015_6-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTodd1970">Todd 1970 ↓</a></span>, s. 15.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Gordon Rupp, <i>The Righteousness of God</i>, s. 87.</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Heinrich Böhmer, <i>Martin Luter: Road to Reformation</i>, s. 11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTodd197016-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTodd197016_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTodd1970">Todd 1970 ↓</a></span>, s. 16.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTodd197042-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTodd197042_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTodd1970">Todd 1970 ↓</a></span>, s. 42.</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Luther’s lives: two contemporary accounts of Martin Luther</i>, Manchester University Press, 2004 s. 4.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEmme201164-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEmme201164_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEmme2011">Emme 2011 ↓</a></span>, s. 64.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFFriedenthal199118-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFFriedenthal199118_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFFriedenthal1991">Friedenthal 1991 ↓</a></span>, s. 18.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Roland Bainton: <i>Tak oto stoję. Klasyczna biografia Marcina Lutra</i>. Wojciech Maj (tłum.). Katowice: Areopag, 1995, s. 9. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385391185" title="Specjalna:Książki/8385391185">ISBN <span class="isbn">83-85391-18-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Tak+oto+stoj%C4%99.+Klasyczna+biografia+Marcina+Lutra&rft.aulast=Bainton&rft.aufirst=Roland&rft.date=1995&rft.pub=Areopag&rft.place=Katowice&rft.pages=9&rft.isbn=83-85391-18-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200621–24-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200621–24_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 21–24.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFFriedenthal199121-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFFriedenthal199121_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFFriedenthal1991">Friedenthal 1991 ↓</a></span>, s. 21.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196622-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196622_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 22.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Roland Bainton: <i>Tak oto stoję. Klasyczna biografia Marcina Lutra</i>. Wojciech Maj (tłum.). Katowice: Areopag, 1995, s. 19–29. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385391185" title="Specjalna:Książki/8385391185">ISBN <span class="isbn">83-85391-18-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Tak+oto+stoj%C4%99.+Klasyczna+biografia+Marcina+Lutra&rft.aulast=Bainton&rft.aufirst=Roland&rft.date=1995&rft.pub=Areopag&rft.place=Katowice&rft.pages=19%E2%80%9329&rft.isbn=83-85391-18-5"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFFriedenthal199132–35-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFFriedenthal199132–35_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFFriedenthal1991">Friedenthal 1991 ↓</a></span>, s. 32–35.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200623–26-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200623–26_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 23–26.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEmme201135-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEmme201135_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEmme2011">Emme 2011 ↓</a></span>, s. 35.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEmme201133-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEmme201133_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEmme2011">Emme 2011 ↓</a></span>, s. 33.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Otto Hermann</span><span class="cite-name-initials" title="Otto Hermann" style="display:none">O.H.</span> </span><span class="cite-lastname">Pesch</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Otto Hermann</span><span class="cite-name-initials" title="Otto Hermann">O.H.</span></span>, <i>Warum ging Luther ins Kloster? Eine Polemik gegen eine neue alte Luther-Legende und ihre Anhänger, [w:] Catholica, nr. 39</i>, 1985, s. 255–278<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Otto+Hermann&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Warum+ging+Luther+ins+Kloster%3F+Eine+Polemik+gegen+eine+neue+alte+Luther-Legende+und+ihre+Anh%C3%A4nger%2C+%5Bw%3A%5D+Catholica%2C+nr.+39&rft.date=1985&rft.aulast=Pesch" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Grzegorz</span><span class="cite-name-initials" title="Grzegorz" style="display:none">G.</span> </span><span class="cite-lastname">Kucharczyk</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Grzegorz</span><span class="cite-name-initials" title="Grzegorz">G.</span></span>, <i>Kryzys i destrukcja, szkice o protestanckiej reformacji</i>, Warszawa: Prohibita, 2017, s. 17<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Grzegorz&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kryzys+i+destrukcja%2C+szkice+o+protestanckiej+reformacji&rft.place=Warszawa&rft.pub=Prohibita&rft.date=2017&rft.aulast=Kucharczyk" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200626–31-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200626–31_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 26–31.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196629-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196629_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 29.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200631–32-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200631–32_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 31–32.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTodd197070-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTodd197070_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTodd1970">Todd 1970 ↓</a></span>, s. 70.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTodd197072-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTodd197072_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTodd1970">Todd 1970 ↓</a></span>, s. 72.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196627–28-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196627–28_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 27–28.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196628-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196628_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 28.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheologia_Germanica2-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheologia_Germanica2_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheologia_Germanica">Theologia Germanica ↓</a></span>, s. 2.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTheologia_Germanica11-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTheologia_Germanica11_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTheologia_Germanica">Theologia Germanica ↓</a></span>, s. 11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196630–34-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196630–34_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 30–34.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200637–39-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200637–39_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 37–39.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200642-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200642_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 42.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLau196635–37-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLau196635–37_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLau1966">Lau 1966 ↓</a></span>, s. 35–37.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFUglorz200640–42-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFUglorz200640–42_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFUglorz2006">Uglorz 2006 ↓</a></span>, s. 40–42.</span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.luteranie.pl/pl/?D=239">Tekst 95 tez Marcina Lutra</a>.</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://papiez.wiara.pl/doc/377288">List z okazji pięćsetlecia urodzin Marcina Lutra, Listy ekumeniczne – Jan Paweł II, Watykan 10.11.1983</a>.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBouyer195633–39-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBouyer195633–39_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBouyer1956">Bouyer 1956 ↓</a></span>, s. 33–39.</span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Ksi%C4%99ga_zgody" title="Księga zgody">Księga zgody</a>, cytat za wydaniem ang. Minneapolis 2000, s. 301.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZahl2018130-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZahl2018130_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZahl2018">Zahl 2018 ↓</a></span>, s. 130.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZahl2018135–141-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZahl2018135–141_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZahl2018">Zahl 2018 ↓</a></span>, s. 135–141.</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Philip_Schaff" title="Philip Schaff">Philip Schaff</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc8.iv.xvi.iv.html#fnf_iv.xvi.iv-p15.1"><i>History of the Christian Church</i>, Vol. VIII, c. XVI., § 139.</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</span> </li> <li id="cite_note-Luteranie_i_Żydzi-47"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Luteranie_i_Żydzi_47-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Luteranie_i_Żydzi_47-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120324195315/http://www.lublin.luteranie.pl/historia/hist18.php">Niemieccy luteranie o Żydach i judaizmie</a>. lublin.luteranie.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lublin.luteranie.pl/historia/hist18.php">tego adresu</a> (2012-03-24)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.magazyn.ekumenizm.pl/article.php?story=20030426212101719">Luteranie i Żydzi w dialogu; ekumenizm.pl</a>.</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Von weltlicher Obrigkeit wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei</i> (1523), <i>Werke</i> XXII. 90 [Ketzerei kann man nimmermehr mit Gewalt wehren, es gehoert ein ander Griff dazu, und ist hie ein ander Streit und Handel, denn mit dem Schwert. Gottes Wortsoll hie streiten; wenn das nicht ausreicht, so wird’s wohl unausgerichtet bleiben von weltlicher Gewalt, ob sie gleich die Welt mit Blut füllet. Ketzerei ist ein geistlich Ding, das kann man mit keinem Eisen hauen, mit keinem Feuer verbrennen, mit keinem Wasser ertraenken. Es ist aber allein das Wort Gottes da, das thut’s, wie Paulus sagt 2 Cor. 10:4, 5: ’Unsere Waffen sind nicht fleischlich, sondern maechtig in Gott.’”].</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text">Conclus. LXXX., <i>Resol. de Indulgentiis</i>, 1518.</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.welt.de/print-welt/article273278/Luther_lebt_Die_Ururenkel_des_Reformators.html">Luther lebt – Die Ururenkel des Reformators – Nachrichten DIE WELT – WELT ONLINE</a>.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201858-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201858_52-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 58.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201845–47-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201845–47_53-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 45–47.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201847-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201847_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 47.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPalion2018144-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPalion2018144_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPalion2018">Palion 2018 ↓</a></span>, s. 144.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201847–48-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201847–48_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 47–48.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201848-57"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201848_57-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201848_57-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 48.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201848–49-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201848–49_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 48–49.</span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Joseph Lortz: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/diereformationin0000lort/page/68/mode/2up?view=theater">Die Reformation in Deutschland</a></i>. Wyd. 4. Freiburg: Herder, 1962, s. 69–138.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Die+Reformation+in+Deutschland&rft.aulast=Lortz&rft.aufirst=Joseph&rft.edition=4&rft.pub=Herder&rft.place=Freiburg&rft.pages=69%E2%80%93138&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdiereformationin0000lort%2Fpage%2F68%2Fmode%2F2up%3Fview%3Dtheater"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201850-60"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201850_60-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201850_60-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 50.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201851-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201851_61-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 51.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201852–53-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201852–53_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 52–53.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201856-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201856_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 56.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFJaskóła201857-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFJaskóła201857_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFJaskóła2018">Jaskóła 2018 ↓</a></span>, s. 57.</span> </li> <li id="cite_note-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-65">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.krajoznawcy.info.pl/jedyny-w-polsce-pomnik-lutra-77950"><i>Bielsko-Biała. Jedyny w Polsce pomnik Marcina Lutra – Otwarty Przewodnik Krajoznawczy</i></a> [online]<span class="accessdate"> [dostęp 2022-09-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Bielsko-Bia%C5%82a.+Jedyny+w+Polsce+pomnik+Marcina+Lutra+%E2%80%93+Otwarty+Przewodnik+Krajoznawczy&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.krajoznawcy.info.pl%2Fjedyny-w-polsce-pomnik-lutra-77950" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFBouyer1956"><a href="/wiki/Louis_Bouyer" title="Louis Bouyer">Louis Bouyer</a>: <i>The Spirit and Forms of Protestantism</i>. Wyd. 2001. Princeton, New Jersey: Scepter Publishers, 1956, s. 295.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Spirit+and+Forms+of+Protestantism&rft.aulast=Bouyer&rft.aufirst=Louis&rft.edition=2001&rft.pub=Scepter+Publishers&rft.place=Princeton%2C+New+Jersey&rft.pages=295"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFEmme2011">Dietrich Emme: <i>Marcina Lutra droga do klasztoru</i>. vKomorów: Antyk, 2011. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788389920050" title="Specjalna:Książki/9788389920050">ISBN <span class="isbn isbn-incorrect" title="Nieprawidłowa cyfra kontrolna w numerze ISBN-13">978-83-89920-05-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marcina+Lutra+droga+do+klasztoru&rft.aulast=Emme&rft.aufirst=Dietrich&rft.pub=Antyk&rft.place=vKomor%C3%B3w&rft.isbn=978-83-89920-05-0"></span></cite></li> <li><a href="/wiki/Pawe%C5%82_Janowski" title="Paweł Janowski">Paweł Janowski</a>, <i>Luter Marcin, 1483–1546, jeden z inicjatorów <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacji</a> 1. Życie i działalność</i>, [w:] <i>Encyklopedia Katolicka</i>, Lublin 2006, t. XI, kol. 230–232 (najnowsza bibliografia).</li> <li>Paweł Janowski, <i>Protestantyzm</i>, [w:] <i>Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu</i>, Radom 2006, s. 389–421.</li> <li>Paweł Janowski, <i>Ważniejsze wypowiedzi Jana Pawła II. Chrześcijaństwo</i>, [w:] <i>Jan Paweł II. Encyklopedia dialogu i ekumenizmu</i>, Radom 2006, s. 598–614.k.</li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFJaskóła2018"><a href="/wiki/Piotr_Jask%C3%B3%C5%82a" title="Piotr Jaskóła">Piotr Jaskóła</a>: Marcin Luter wyzwaniem dla historyków i teologów katolickich. W: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snt.pan.pl/wp1/wp-content/uploads/2019/11/Studia-Nauk-Teologicznych-13-srodek-2.pdf?fbclid=IwAR0XPiX7zUhIR2LeIETElR-CIBYaLfsqr2RfrSit3wTGtgyp0Z8Eg4AhCis">500-lecie Reformacji</a></i>. Lublin: KUL, 2018, s. 45–60.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=500-lecie+Reformacji&rft.atitle=Marcin+Luter+wyzwaniem+dla+historyk%C3%B3w+i+teolog%C3%B3w+katolickich&rft.aulast=Jask%C3%B3%C5%82a&rft.aufirst=Piotr&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=45%E2%80%9360&rft_id=https%3A%2F%2Fsnt.pan.pl%2Fwp1%2Fwp-content%2Fuploads%2F2019%2F11%2FStudia-Nauk-Teologicznych-13-srodek-2.pdf%3Ffbclid%3DIwAR0XPiX7zUhIR2LeIETElR-CIBYaLfsqr2RfrSit3wTGtgyp0Z8Eg4AhCis"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFFriedenthal1991">Richard Friedenthal: <i>Marcin Luter. Jego życie i czasy</i>. Czesław Tarnogórski (tłum.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, seria: Biografie Sławnych Ludzi. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8306018974" title="Specjalna:Książki/8306018974">ISBN <span class="isbn">83-06-01897-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marcin+Luter.+Jego+%C5%BCycie+i+czasy&rft.aulast=Friedenthal&rft.aufirst=Richard&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Instytut+Wydawniczy&rft.place=Warszawa&rft.series=Biografie+S%C5%82awnych+Ludzi&rft.isbn=83-06-01897-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFLau1966"><a href="/wiki/Franz_Lau" title="Franz Lau">Franz Lau</a>: <i>Marcin Luter</i>. <a href="/wiki/Janusz_Narzy%C5%84ski" title="Janusz Narzyński">Janusz Narzyński</a> (tłum.). Cz. I. Warszawa: Zwiastun, 1966. <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/233460468">233460468</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marcin+Luter&rft.aulast=Lau&rft.aufirst=Franz&rft.pub=Zwiastun&rft.place=Warszawa&rft_id=info:oclcnum/233460468"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFPalion2018">Adam Palion. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/44566815/EWOLUCJA_KATOLICKIEGO_SPOJRZENIA_NA_MARCINA_LUTRA"><em>Ewolucja katolickiego spojrzenia na Marcina Lutra</em></a>. „Theologica Vratislaviensia”. Tom 13, s. 143–157, 2018.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Ewolucja+katolickiego+spojrzenia+na+Marcina+Lutra&rft.jtitle=Theologica+Vratislaviensia&rft.date=2018&rft.aulast=Palion&rft.aufirst=Adam&rft.pages=143%E2%80%93157&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.academia.edu%2F44566815%2FEWOLUCJA_KATOLICKIEGO_SPOJRZENIA_NA_MARCINA_LUTRA"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Tomasz</span><span class="cite-name-initials" title="Tomasz" style="display:none">T.</span> </span><span class="cite-lastname">Szczech</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Tomasz</span><span class="cite-name-initials" title="Tomasz">T.</span></span>, <i>Państwo i prawo w doktrynie św. Augustyna, Marcina Lutra i Jana Kalwina</i>, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2006, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371719957" title="Specjalna:Książki/8371719957">ISBN <span class="isbn">83-7171-995-7</span></a>, <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/169900143">169900143</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=%C5%81%C3%B3d%C5%BA&rft.aufirst=Tomasz&rft.aulast=Szczech&rft.date=2006&rft.isbn=83-7171-995-7&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pa%C5%84stwo+i+prawo+w+doktrynie+%C5%9Bw.+Augustyna%2C+Marcina+Lutra+i+Jana+Kalwina&rft.pub=Wydawnictwo+Uniwersytetu+%C5%81%C3%B3dzkiego&rft_id=info%3Aoclcnum%2F169900143" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFTodd1970">John M. Todd: <i>Marcin Luter. Studium biograficzne</i>. Tadeusz Szafrański (tłum.). Warszawa: <a href="/wiki/Instytut_Wydawniczy_%E2%80%9EPax%E2%80%9D" title="Instytut Wydawniczy „Pax”">Instytut Wydawniczy „Pax”</a>, 1970.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marcin+Luter.+Studium+biograficzne&rft.aulast=Todd&rft.aufirst=John+M.&rft.pub=%5B%5BInstytut+Wydawniczy+%E2%80%9EPax%E2%80%9D%5D%5D&rft.place=Warszawa"></span></cite> (1983² <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371460902" title="Specjalna:Książki/8371460902">ISBN <span class="isbn">83-7146-090-2</span></a>)</li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFUglorz2006"><a href="/wiki/Manfred_Uglorz" title="Manfred Uglorz">Manfred Uglorz</a>: <i>Marcin Luter. Ojciec reformacji</i>. Wyd. II. Cz. II: Zarys teologii ks. Marcina Lutra. Bielsko-Biała: <a href="/wiki/Augustana" title="Augustana">Augustana</a>, 2006. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8388941682" title="Specjalna:Książki/8388941682">ISBN <span class="isbn">83-88941-68-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marcin+Luter.+Ojciec+reformacji&rft.aulast=Uglorz&rft.aufirst=Manfred&rft.edition=II&rft.pub=%5B%5BAugustana%5D%5D&rft.place=Bielsko-Bia%C5%82a&rft.isbn=83-88941-68-2"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFZahl2018">Simeon Zahl. <em>Revisiting 'the Nature of Protestantism’: Justification by Faith Five Hundred Years On</em>. „New Blackfriars”. 99 (2018). s. 129–146.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Revisiting+%27the+Nature+of+Protestantism%E2%80%99%3A+Justification+by+Faith+Five+Hundred+Years+On&rft.jtitle=New+Blackfriars&rft.volume=99&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.au=Simeon+Zahl&rft.pages=129%E2%80%93146"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book open-access" id="CITEREFTheologia_Germanica"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ccel.org/ccel/anonymous/theologia.html"><i>Theologia Germanica</i></a>, Tekst książki pochodzi z wydania z 1893 r., a wprowadzenie z wydania z 1907 r., Christian Classics Ethereal Library<span class="accessdate"> [dostęp 2023-04-18]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.pub=Christian+Classics+Ethereal+Library&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Theologia+Germanica&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ccel.org%2Fccel%2Fanonymous%2Ftheologia.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marcin_Luter&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>Polskojęzyczne</dt></dl> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.luter.pl">Witryna Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.luteranie.pl">Serwis Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.protestanci.org">Portal protestancki Protestanci.org</a></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070811000417/http://www.dziedzictwo.polska.pl/katalog/skarb,List_Marcina_Lutra_do_Rady_miejskiej_Gdanska_z_dnia_20_XII_1532_roku,gid,183194,cid,1730.htm?body=desc">List Marcina Lutra do Rady miejskiej Gdańska z dnia 20 XII 1532 roku</a>. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dziedzictwo.polska.pl/katalog/skarb,List_Marcina_Lutra_do_Rady_miejskiej_Gdanska_z_dnia_20_XII_1532_roku,gid,183194,cid,1730.htm?body=desc">tego adresu</a> (2007-08-11)].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=7911&from=latest"><i>Życiorys Doktora świętej teologii Marcina Luter dla zborów polskich ewangelickich</i>. Kattowitz 1883</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.filmweb.pl/Film?id=806541"><i>Luter i rewolucja protestancka</i></a> w bazie <a href="/wiki/Filmweb" title="Filmweb">Filmweb</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://polona.pl/search/?query=Marcin_Luter&filters=creator:%22Luter,_Marcin_(1483--1546)%22,public:1,hasTextContent:0">Dzieła Marcina Lutra</a> w bibliotece <a href="/wiki/Polona" title="Polona">Polona</a></li></ul> <dl><dt>Anglojęzyczne</dt></dl> <ul><li><cite class="citation open-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">David M.</span><span class="cite-name-initials" title="David M." style="display:none">D.M.</span> </span><span class="cite-lastname">Whitford</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">David M.</span><span class="cite-name-initials" title="David M.">D.M.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iep.utm.edu/luther/"><i>Martin Luther</i></a>, Internet Encyclopedia of Philosophy<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2161-0002">2161-0002</a></span><span class="accessdate"> [dostęp 2018-06-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=David+M.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Martin+Luther&rft.issn=2161-0002&rft.aulast=Whitford&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iep.utm.edu%2Fluther%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji"><img alt="Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/8px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/12px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Closed_Access_logo_alternative.svg/16px-Closed_Access_logo_alternative.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="1000" /></span></span> <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/luther-martin-1483-1546/v-1">Luther, Martin (1483–1546)</a></i> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>, <a href="/wiki/Routledge_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Routledge Encyclopedia of Philosophy">Routledge Encyclopedia of Philosophy</a>, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lutheranworld.org/">Światowa Federacja Luterańska</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.intratext.com/Catalogo/Autori/AUT240.HTM">Marcin Luter – utwory</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span></li></ul> <dl><dt>Niemieckojęzyczne</dt></dl> <ul><li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090303114739/http://glaubensstimme.de/reformatoren/luther/index.html">Dzieła Lutra</a>. glaubensstimme.de. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://glaubensstimme.de/reformatoren/luther/index.html">tego adresu</a> (2009-03-03)].</cite> (<a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a>) <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20051124103204/http://www.archiv-vegelahn.de/nachschlagwerke_luther.html">Martin Luther – Eine Bibliographie</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku niemieckim (Deutsch)">niem.</abbr>)</span></li> <li><cite class="citation journal">Wolfgang Klausnitzer. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://karolinum.cz/data/clanek/3861/Theol_1_2017_02_Klausnitzer.pdf"><em>Luther zwischen Mythos und Wahrheit</em></a>. „Theologica”. R 7 cz 1, s. 9–42, 2017.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Luther+zwischen+Mythos+und+Wahrheit&rft.jtitle=Theologica&rft.date=2017&rft.aulast=Klausnitzer&rft.aufirst=Wolfgang&rft.pages=9%E2%80%9342&rft_id=https%3A%2F%2Fkarolinum.cz%2Fdata%2Fclanek%2F3861%2FTheol_1_2017_02_Klausnitzer.pdf"><span style="display: none;"> </span></span></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Marcin_Luter" title="Szablon:Marcin Luter"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Marcin_Luter&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Marcin Luter (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Marcin_Luter&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption">Dzieła <a class="mw-selflink selflink">Marcina Lutra</a></div><div class="mw-collapsible-content flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/95_tez" title="95 tez">95 tez</a></li> <li><a href="/wiki/Artyku%C5%82y_szmalkaldzkie" title="Artykuły szmalkaldzkie">Artykuły szmalkaldzkie</a></li> <li><a href="/wiki/Du%C5%BCy_katechizm_Marcina_Lutra" title="Duży katechizm Marcina Lutra">Duży katechizm</a></li> <li><a href="/wiki/Ma%C5%82y_katechizm_Marcina_Lutra" title="Mały katechizm Marcina Lutra">Mały katechizm</a></li> <li><a href="/wiki/O_niewolnej_woli" title="O niewolnej woli">O niewolnej woli</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_niewoli_babilo%C5%84skiej_Ko%C5%9Bcio%C5%82a&action=edit&redlink=1" class="new" title="O niewoli babilońskiej Kościoła (strona nie istnieje)">O niewoli babilońskiej Kościoła</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_Szemie_Hamforasie_i_o_rodzie_Chrystusa&action=edit&redlink=1" class="new" title="O Szemie Hamforasie i o rodzie Chrystusa (strona nie istnieje)">O Szemie Hamforasie i o rodzie Chrystusa</a></li> <li><a href="/wiki/O_wolno%C5%9Bci_chrze%C5%9Bcija%C5%84skiej" title="O wolności chrześcijańskiej">O wolności chrześcijańskiej</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=O_zwierzchno%C5%9Bci_%C5%9Bwieckiej&action=edit&redlink=1" class="new" title="O zwierzchności świeckiej (strona nie istnieje)">O zwierzchności świeckiej</a></li> <li><a href="/wiki/O_%C5%BBydach_i_ich_k%C5%82amstwach" title="O Żydach i ich kłamstwach">O Żydach i ich kłamstwach</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pismo_do_chrze%C5%9Bcija%C5%84skiej_szlachty_narodu_niemieckiego_o_poprawie_stan%C3%B3w_chrze%C5%9Bcija%C5%84skich&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pismo do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanów chrześcijańskich (strona nie istnieje)">Pismo do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanów chrześcijańskich</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pismo_przeciwko_Sabatyjczykom_do_dobrego_przyjaciela&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pismo przeciwko Sabatyjczykom do dobrego przyjaciela (strona nie istnieje)">Pismo przeciwko Sabatyjczykom do dobrego przyjaciela</a></li> <li><a href="/wiki/Postylla_domowa" title="Postylla domowa">Postylla domowa</a></li> <li><a href="/wiki/Warownym_grodem_jest_nasz_B%C3%B3g" title="Warownym grodem jest nasz Bóg">Warownym grodem jest nasz Bóg</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Martin_Luther,_1529.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Martin_Luther%2C_1529.jpg/60px-Martin_Luther%2C_1529.jpg" decoding="async" width="60" height="64" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Martin_Luther%2C_1529.jpg/90px-Martin_Luther%2C_1529.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Martin_Luther%2C_1529.jpg/120px-Martin_Luther%2C_1529.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="643" /></a></span> </p> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Szablon:Odnowiciele Kościoła"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Odnowiciele Kościoła (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Odnowiciele Kościoła">Odnowiciele Kościoła</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Aidan_(%C5%9Bwi%C4%99ty)" title="Aidan (święty)">Aidan</a></li> <li><a href="/wiki/Antoni_Wielki" title="Antoni Wielki">Antoni Wielki</a></li> <li><a href="/wiki/Beda_Czcigodny" title="Beda Czcigodny">Beda Czcigodny</a></li> <li><a href="/wiki/Katarzyna_von_Bora" title="Katarzyna von Bora">Katarzyna von Bora</a></li> <li><a href="/wiki/Brygida_Szwedzka" title="Brygida Szwedzka">Brygida Szwedzka</a></li> <li><a href="/wiki/Franciszek_z_Asy%C5%BCu" title="Franciszek z Asyżu">Franciszek z Asyżu</a></li> <li><a href="/wiki/Nikolai_Frederik_Severin_Grundtvig" title="Nikolai Frederik Severin Grundtvig">Nikolai Grundtvig</a></li> <li><a href="/wiki/Hans_Nielsen_Hauge" title="Hans Nielsen Hauge">Hans Nielsen Hauge</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_od_Krzy%C5%BCa" title="Jan od Krzyża">Jan od Krzyża</a></li> <li><a href="/wiki/Julianna_z_Norwich" title="Julianna z Norwich">Julianna z Norwich</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Kalwin" title="Jan Kalwin">Jan Kalwin</a></li> <li><a href="/wiki/Kolumba_opat_z_Hy" title="Kolumba opat z Hy">Kolumba z Iony</a></li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_L%C3%B6he" title="Wilhelm Löhe">Wilhelm Löhe</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marcin Luter</a></li> <li><a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Filip Melanchton</a></li> <li><a href="/wiki/Laurentius_Petri" title="Laurentius Petri">Laurentius Petri</a></li> <li><a href="/wiki/Olaus_Petri" title="Olaus Petri">Olaus Petri</a></li> <li><a href="/wiki/Teresa_z_%C3%81vili" title="Teresa z Ávili">Teresa z Ávili</a></li> <li><a href="/wiki/Charles_Wesley" title="Charles Wesley">Charles Wesley</a></li> <li><a href="/wiki/John_Wesley" title="John Wesley">John Wesley</a></li> <li><a href="/wiki/Nikolaus_von_Zinzendorf" title="Nikolaus von Zinzendorf">Nikolaus von Zinzendorf</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Protestantyzm" title="Szablon:Protestantyzm"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Protestantyzm" title="Dyskusja szablonu:Protestantyzm"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Protestantyzm&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">Protestantyzm</a></div><div class="mw-collapsible-content flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Historia</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Geneza</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">Chrześcijaństwo</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_chrze%C5%9Bcija%C5%84stwa" title="Historia chrześcijaństwa">Historia chrześcijaństwa</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Kościół katolicki</a></li> <li><a href="/wiki/Protestantyzm#Prereformacja" title="Protestantyzm">Prereformacja</a></li> <li><a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Rozwój</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/95_tez" title="95 tez">95 tez</a></li> <li><a href="/wiki/Dysputa_lipska" title="Dysputa lipska">Dysputa lipska</a></li> <li><a href="/wiki/Pok%C3%B3j_augsburski" title="Pokój augsburski">Pokój augsburski</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Schizma_anglika%C5%84ska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Schizma anglikańska (strona nie istnieje)">Schizma anglikańska</a></li> <li><a href="/wiki/Dysydenci" title="Dysydenci">Dysydenci</a></li> <li><a href="/wiki/Purytanizm" title="Purytanizm">Purytanie</a></li> <li><a href="/wiki/Hugenoci" title="Hugenoci">Hugenoci</a></li> <li><a href="/wiki/Noc_%C5%9Bw._Bart%C5%82omieja" title="Noc św. Bartłomieja">Noc św. Bartłomieja</a></li> <li><a href="/wiki/Pietyzm" title="Pietyzm">Pietyści</a></li> <li><a href="/wiki/Wielkie_przebudzenie" title="Wielkie przebudzenie">Wielkie przebudzenie</a>: <a href="/w/index.php?title=I_wielkie_przebudzenie&action=edit&redlink=1" class="new" title="I wielkie przebudzenie (strona nie istnieje)">I</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=II_wielkie_przebudzenie&action=edit&redlink=1" class="new" title="II wielkie przebudzenie (strona nie istnieje)">II</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=III_wielkie_przebudzenie&action=edit&redlink=1" class="new" title="III wielkie przebudzenie (strona nie istnieje)">III</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=IV_wielkie_przebudzenie&action=edit&redlink=1" class="new" title="IV wielkie przebudzenie (strona nie istnieje)">IV</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Teologia</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a2_1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Powszechne_kap%C5%82a%C5%84stwo_wszystkich_wierz%C4%85cych" title="Powszechne kapłaństwo wszystkich wierzących">Kapłaństwo wszystkich wierzących</a></li> <li><a href="/wiki/Ecclesia_reformata_et_semper_reformanda" title="Ecclesia reformata et semper reformanda">Ecclesia reformata et semper reformanda</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Zasady teologiczne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Pi%C4%99%C4%87_zasad_protestantyzmu" title="Pięć zasad protestantyzmu">Pięć zasad protestantyzmu</a></li> <li><a href="/wiki/Sola_scriptura" title="Sola scriptura">Sola scriptura</a></li> <li><a href="/wiki/Solus_Christus" title="Solus Christus">Solus Christus</a></li> <li><a href="/wiki/Sola_gratia" title="Sola gratia">Sola gratia</a></li> <li><a href="/wiki/Sola_fide" title="Sola fide">Sola fide</a></li> <li><a href="/wiki/Soli_Deo" title="Soli Deo">Soli Deo gloria</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Systemy teologiczne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Teologia_przymierza&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teologia przymierza (strona nie istnieje)">Teologia przymierza</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Teologia_zast%C4%85pienia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teologia zastąpienia (strona nie istnieje)">Teologia zastąpienia</a></li> <li><a href="/wiki/Dyspensacjonalizm" title="Dyspensacjonalizm">Dyspensacjonalizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2_4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Kierunki teologiczne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Teologia_konserwatywna_(protestantyzm)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teologia konserwatywna (protestantyzm) (strona nie istnieje)">Konserwatyzm</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Neoortodoksja&action=edit&redlink=1" class="new" title="Neoortodoksja (strona nie istnieje)">Neoortodoksja</a></li> <li><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo_liberalne" title="Chrześcijaństwo liberalne">Liberalizm</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Postacie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Marcin Luter</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Kalwin" title="Jan Kalwin">Jan Kalwin</a></li> <li><a href="/wiki/Huldrych_Zwingli" title="Huldrych Zwingli">Huldrych Zwingli</a></li> <li><a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Filip Melanchton</a></li> <li><a href="/wiki/Teodor_Beza" title="Teodor Beza">Teodor Beza</a></li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_Farel" title="Wilhelm Farel">Wilhelm Farel</a></li> <li><a href="/wiki/John_Knox" title="John Knox">John Knox</a></li> <li><a href="/wiki/John_Wesley" title="John Wesley">John Wesley</a></li> <li><a href="/wiki/George_Whitefield" title="George Whitefield">George Whitefield</a></li> <li><a href="/wiki/Jonathan_Edwards_(teolog)" title="Jonathan Edwards (teolog)">Jonathan Edwards</a></li> <li><a href="/wiki/Charles_Spurgeon" title="Charles Spurgeon">Charles Spurgeon</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Wyznania</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">Luteranizm</a></li> <li><a href="/wiki/Kalwinizm" title="Kalwinizm">Kalwinizm</a></li> <li><a href="/wiki/Anglikanizm" title="Anglikanizm">Anglikanizm</a></li> <li><a href="/wiki/Anabaptyzm" title="Anabaptyzm">Anabaptyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Mennonici" title="Mennonici">Mennonici</a></li> <li><a href="/wiki/Unitarianizm" title="Unitarianizm">Unitarianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Baptyzm" title="Baptyzm">Baptyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Metodyzm" title="Metodyzm">Metodyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Adwentyzm" title="Adwentyzm">Adwentyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Bracia_plymuccy" title="Bracia plymuccy">Bracia plymuccy</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_Chrystusowe" title="Kościoły Chrystusowe">Kościoły Chrystusowe</a></li> <li><a href="/wiki/Ruch_u%C5%9Bwi%C4%99ceniowy" title="Ruch uświęceniowy">Ruch uświęceniowy</a></li> <li><a href="/wiki/Pentekostalizm" title="Pentekostalizm">Pentekostalizm</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_ewangelickie" title="Kościoły ewangelickie">Kościoły ewangelickie</a></li> <li><a href="/wiki/Ewangelikalizm" title="Ewangelikalizm">Ewangelikalizm</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Lutherrose.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/125px-Lutherrose.svg.png" decoding="async" width="125" height="125" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/188px-Lutherrose.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/250px-Lutherrose.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1000" /></a></span> </p> </div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Luteranizm" title="Szablon:Luteranizm"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Luteranizm&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Luteranizm (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Luteranizm&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">Luteranizm</a></div><div class="mw-collapsible-content flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Geneza</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo" title="Chrześcijaństwo">Chrześcijaństwo</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kościół katolicki">Rzymski katolicyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a></li> <li><a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">Protestantyzm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Teologia</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Biblia" title="Biblia">Biblia</a>: <a href="/wiki/Stary_Testament" title="Stary Testament">Stary</a> i <a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">Nowy Testament</a></li> <li><a href="/wiki/Tr%C3%B3jca_%C5%9Awi%C4%99ta" title="Trójca Święta">Trójca Święta</a></li> <li><a href="/wiki/Pi%C4%99%C4%87_zasad_protestantyzmu" title="Pięć zasad protestantyzmu">Pięć zasad protestantyzmu</a> <ul><li><a href="/wiki/Sola_scriptura" title="Sola scriptura">Sola scriptura</a></li> <li><a href="/wiki/Solus_Christus" title="Solus Christus">Solus Christus</a></li> <li><a href="/wiki/Sola_gratia" title="Sola gratia">Sola gratia</a></li> <li><a href="/wiki/Sola_fide" title="Sola fide">Sola fide</a></li> <li><a href="/wiki/Soli_Deo" title="Soli Deo">Soli Deo gloria</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Solum_Verbum" title="Solum Verbum">Solum Verbum</a></li> <li><a href="/wiki/Teologia_krzy%C5%BCa" title="Teologia krzyża">Teologia krzyża</a></li> <li><a href="/wiki/Usprawiedliwienie" title="Usprawiedliwienie">Usprawiedliwienie</a></li> <li><a href="/wiki/Powszechne_kap%C5%82a%C5%84stwo_wszystkich_wierz%C4%85cych" title="Powszechne kapłaństwo wszystkich wierzących">Powszechne kapłaństwo wszystkich wierzących</a></li> <li><a href="/wiki/Prawo_i_Ewangelia" title="Prawo i Ewangelia">Prawo i Ewangelia</a></li> <li><a href="/wiki/Sakrament" title="Sakrament">Sakramenty</a> <ul><li><a href="/wiki/Chrzest" title="Chrzest">Sakrament chrztu</a></li> <li><a href="/wiki/Eucharystia_(sakrament)" title="Eucharystia (sakrament)">Sakrament Ołtarza</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Sakrament_pokuty_i_pojednania" title="Sakrament pokuty i pojednania">Spowiedź</a> i <a href="/wiki/Rozgrzeszenie" title="Rozgrzeszenie">absolucja</a></li> <li><a href="/wiki/Unia_sakramentalna" title="Unia sakramentalna">Unia sakramentalna</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Ksi%C4%99ga_zgody" title="Księga zgody">Księga zgody</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Apostolski_symbol_wiary" title="Apostolski symbol wiary">Apostolski symbol wiary</a></li> <li><a href="/wiki/Nicejsko-konstantynopolita%C5%84skie_wyznanie_wiary" title="Nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary">Wyznanie nicejsko-konstantynopolitańskie</a></li> <li><a href="/wiki/Atanazja%C5%84skie_wyznanie_wiary" class="mw-redirect" title="Atanazjańskie wyznanie wiary">Wyznanie atanazjańskie</a></li> <li><a href="/wiki/Wyznanie_augsburskie" title="Wyznanie augsburskie">Wyznanie augsburskie</a></li> <li><a href="/wiki/Obrona_Wyznania_augsburskiego" title="Obrona Wyznania augsburskiego">Obrona Wyznania augsburskiego</a></li> <li><a href="/wiki/Ma%C5%82y_katechizm_Marcina_Lutra" title="Mały katechizm Marcina Lutra">Mały katechizm</a></li> <li><a href="/wiki/Du%C5%BCy_katechizm_Marcina_Lutra" title="Duży katechizm Marcina Lutra">Duży katechizm</a></li> <li><a href="/wiki/Artyku%C5%82y_szmalkaldzkie" title="Artykuły szmalkaldzkie">Artykuły szmalkaldzkie</a></li> <li><a href="/wiki/Traktat_o_w%C5%82adzy_i_prymacie_papie%C5%BCa" title="Traktat o władzy i prymacie papieża">Traktat o władzy i prymacie papieża</a></li> <li><a href="/wiki/Formu%C5%82a_zgody" title="Formuła zgody">Formuła zgody</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Postacie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Marcin Luter</a></li> <li><a href="/wiki/Filip_Melanchton" title="Filip Melanchton">Filip Melanchton</a></li> <li><a href="/wiki/Fryderyk_III_M%C4%85dry" title="Fryderyk III Mądry">Fryderyk III Mądry</a></li> <li><a href="/wiki/Katarzyna_von_Bora" title="Katarzyna von Bora">Katarzyna von Bora</a></li> <li><a href="/wiki/Jan_Bugenhagen" title="Jan Bugenhagen">Jan Bugenhagen</a></li> <li><a href="/wiki/Martin_Chemnitz" title="Martin Chemnitz">Martin Chemnitz</a></li> <li><a href="/wiki/Leopold_Otto" title="Leopold Otto">Leopold Otto</a></li> <li><a href="/wiki/Lucas_Cranach_starszy" title="Lucas Cranach starszy">Lucas Cranach Starszy</a></li> <li><a href="/wiki/Johann_Sebastian_Bach" title="Johann Sebastian Bach">Johann Sebastian Bach</a></li> <li><a href="/wiki/Olaus_Petri" title="Olaus Petri">Olaus Petri</a></li> <li><a href="/wiki/Laurentius_Petri" title="Laurentius Petri">Laurentius Petri</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Nurty</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Gnezjoluteranie" title="Gnezjoluteranie">Gnezjoluteranie</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filipi%C5%9Bci&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filipiści (strona nie istnieje)">Filipiści</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ortodoksja_lutera%C5%84ska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ortodoksja luterańska (strona nie istnieje)">Ortodoksja luterańska</a></li> <li><a href="/wiki/Pietyzm" title="Pietyzm">Pietyzm</a></li> <li><a href="/wiki/Laestadianizm" title="Laestadianizm">Laestadianizm</a></li> <li><a href="/wiki/Staroluteranizm" title="Staroluteranizm">Staroluteranizm</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row">Polska</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Ewangelicko-Augsburski_w_Rzeczypospolitej_Polskiej" title="Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej">Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej</a></li> <li><a href="/wiki/Centrum_Misji_i_Ewangelizacji" title="Centrum Misji i Ewangelizacji">Centrum Misji i Ewangelizacji</a></li> <li><a href="/wiki/Diakonia_Ko%C5%9Bcio%C5%82a_Ewangelicko-Augsburskiego_w_RP" title="Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP">Diakonia luterańska</a></li> <li><a href="/wiki/Augustana" title="Augustana">Wydawnictwo Augustana</a></li> <li><a href="/wiki/Bratnia_Pomoc_im._Gustawa_Adolfa" title="Bratnia Pomoc im. Gustawa Adolfa">Bratnia Pomoc im. Gustawa Adolfa</a></li> <li><a href="/wiki/Diakonat_Eben-Ezer" title="Diakonat Eben-Ezer">Diakonat Eben-Ezer</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Jezusowy_w_Cieszynie" title="Kościół Jezusowy w Cieszynie">Kościół Jezusowy w Cieszynie</a></li> <li><a href="/wiki/Biblioteka_Tschammera" title="Biblioteka Tschammera">Biblioteka Tschammera</a></li> <li><a href="/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_Pokoju" title="Kościoły Pokoju">Kościoły Pokoju</a></li> <li><a href="/wiki/Biblia_gda%C5%84ska" title="Biblia gdańska">Biblia gdańska</a></li> <li><a href="/wiki/Biblia_warszawska" title="Biblia warszawska">Biblia warszawska</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Apiewnik_Ewangelicki" title="Śpiewnik Ewangelicki">Śpiewnik Ewangelicki</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row">Organizacje</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/%C5%9Awiatowa_Federacja_Lutera%C5%84ska" title="Światowa Federacja Luterańska">Światowa Federacja Luterańska</a></li> <li><a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowa_Rada_Lutera%C5%84ska" title="Międzynarodowa Rada Luterańska">Międzynarodowa Rada Luterańska</a></li> <li><a href="/wiki/Wyznaj%C4%85ca_Konferencja_Ewangelicko-Lutera%C5%84ska" title="Wyznająca Konferencja Ewangelicko-Luterańska">Wyznająca Konferencja Ewangelicko-Luterańska</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Lutherrose.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/100px-Lutherrose.svg.png" decoding="async" width="100" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/150px-Lutherrose.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Lutherrose.svg/200px-Lutherrose.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1000" /></a></span><br /><a href="/wiki/R%C3%B3%C5%BCa_Lutra" title="Róża Lutra">Róża Lutra</a> </p> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-p"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">osoba</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/International_Standard_Name_Identifier" title="International Standard Name Identifier">ISNI</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isni.org/isni/0000000121214073">0000000121214073</a></span></li><li><a href="/wiki/ORCID" title="ORCID">ORCID</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://orcid.org/0000-0003-3977-4305">0000-0003-3977-4305</a></span></li><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/14773105">14773105</a></span></li><li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Union_List_of_Artist_Names" class="extiw" title="en:Union List of Artist Names">ULAN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&role=&nation=&subjectid=500321766">500321766</a></span></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/n79089628">n79089628</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/118575449">118575449</a></span></li><li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Web_NDL_Authorities" class="extiw" title="de:Web NDL Authorities">NDL</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00448237">00448237</a></span></li><li><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/katalogisering/gdsvw6004fh3pt0">gdsvw6004fh3pt0</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119136609">119136609</a></span></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/026998416">026998416</a></span></li><li><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Servizio_bibliotecario_nazionale" class="extiw" title="it:Servizio bibliotecario nazionale">SBN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.sbn.it/af/CFIV015333">CFIV015333</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Australii" title="Biblioteka Narodowa Australii">NLA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nla.gov.au/anbd.aut-an35316366">35316366</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/jn19990005235">jn19990005235</a></span></li><li><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Digitale_Bibliotheek_voor_de_Nederlandse_Letteren" class="extiw" title="nl:Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren">DBNL</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=luth001">luth001</a></span></li><li><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0" class="extiw" title="ru:Российская государственная библиотека">RSL</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aleph.rsl.ru/F?func=find-b&find_code=SYS&adjacent=Y&local_base=RSL11&request=000082833">000082833</a></span></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX986784">XX986784</a></span></li><li><a href="/wiki/Holenderska_Biblioteka_Narodowa" title="Holenderska Biblioteka Narodowa">NTA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bibliotheken.nl/doc/thes/p068440146">068440146</a></span></li><li><a href="/wiki/BIBSYS" title="BIBSYS">BIBSYS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/90054341">90054341</a></span></li><li><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/CiNii" class="extiw" title="jp:CiNii">CiNii</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ci.nii.ac.jp/author/DA00460882">DA00460882</a></span></li><li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Open_Library" class="extiw" title="en:Open Library">Open Library</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://openlibrary.org/books/OL66601A">OL66601A</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_(Warszawa)" title="Biblioteka Narodowa (Warszawa)">PLWABN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810605322105606">9810605322105606</a></span></li><li><a href="/wiki/NUKAT" title="NUKAT">NUKAT</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nukat.edu.pl/aut/n%20%2096200512">n96200512</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007307912905171">987007307912905171</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Portugalii" title="Biblioteka Narodowa Portugalii">PTBNP</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://urn.bn.pt/nca/unimarc-authorities/txt?id=81256">81256</a></span></li><li><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Cat%C3%A0leg_d%27autoritats_de_noms_i_t%C3%ADtols_de_Catalunya" class="extiw" title="ca:Catàleg d'autoritats de noms i títols de Catalunya">CANTIC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cantic.bnc.cat/registres/CUCId/a10436583">a10436583</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_%C5%81otwy" title="Biblioteka Narodowa Łotwy">LNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000000742&P_CON_LNG=ENG">000000742</a></span></li><li><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Nacionalna_i_sveu%C4%8Dili%C5%A1na_knji%C5%BEnica_u_Zagrebu" class="extiw" title="hr:Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu">NSK</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://katalog.nsk.hr/F/?func=direct&doc_number=000002744&local_base=nsk10">000002744</a></span></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_la_Rep%C3%BAblica_Argentina" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de la República Argentina">BNA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bn.gov.ar/F/?func=direct&doc_number=000026110&local_base=BNA10">000026110</a></span></li><li><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/CONOR" class="extiw" title="sl:CONOR">CONOR</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://plus.cobiss.si/opac7/conor/6302307">6302307</a></span></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Chile" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de Chile">BNC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bncatalogo.cl/F?func=direct&local_base=red10&doc_number=000045708">000045708</a></span></li><li><a href="/wiki/Grecka_Biblioteka_Narodowa" title="Grecka Biblioteka Narodowa">ΕΒΕ</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.nlg.gr/resource/authority/record92966">92966</a></span></li><li><a href="/wiki/Brazylijska_Biblioteka_Narodowa" title="Brazylijska Biblioteka Narodowa">BLBNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000603733">000603733</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000046518">000046518</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Korei" title="Biblioteka Narodowa Korei">KRNLK</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://librarian.nl.go.kr/LI/contents/L20101000000.do?id=KAC199617217">KAC199617217</a></span></li><li><a href="/wiki/Litewska_Biblioteka_Narodowa_im._Martynasa_Ma%C5%BEvydasa" title="Litewska Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa">LIH</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://lnb.libis.lt/simpleSearch.do?doSearch=1&AI001=LNB%3AV%2A7247%3B%3DBG">LNB:V*7247;=BG</a></span></li><li><a href="/wiki/R%C3%A9pertoire_International_des_Sources_Musicales" title="Répertoire International des Sources Musicales">RISM</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://rism.online/people/133052">people/133052</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3934585.html">3934585</a></span></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/biography/Martin-Luther">biography/Martin-Luther</a></span></li> <li><a href="/wiki/Enciclopedia_Treccani" title="Enciclopedia Treccani">Treccani</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/martino-lutero">martino-lutero</a></span></li> <li><a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">SEP</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/luther/">luther</a></span></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/martin-luther">martin-luther</a></span></li> <li><a href="/wiki/Nacion%C4%81l%C4%81_enciklop%C4%93dija" title="Nacionālā enciklopēdija">Nacionālā enciklopēdija</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://enciklopedija.lv/skirklis/124853">124853</a></span></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=Martin_Luther">Martin_Luther</a></span></li> <li><a href="/wiki/Visuotin%C4%97_lietuvi%C5%B3_enciklopedija" title="Visuotinė lietuvių enciklopedija">VLE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.vle.lt/straipsnis/martynas-liuteris/">martynas-liuteris</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0038793.xml">0038793</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Martin_Luther">Martin_Luther</a></span></li> <li><a href="/wiki/Hrvatska_enciklopedija" title="Hrvatska enciklopedija">Hrvatska enciklopedija</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=37627">37627</a></span></li></ul> </div><div class="normdaten-andere"><div>Identyfikatory zewnętrzne:</div> <ul><li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1153" class="extiw" title="d:Property:P1153">Scopus</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=57189136784">57189136784</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marcin_Luter&oldid=73050926">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marcin_Luter&oldid=73050926</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Marcin_Luter" title="Kategoria:Marcin Luter">Marcin Luter</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Absolwenci_i_studenci_Uniwersytetu_w_Erfurcie" title="Kategoria:Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Erfurcie">Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Erfurcie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Duchowni_lutera%C5%84scy" title="Kategoria:Duchowni luterańscy">Duchowni luterańscy</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Dzia%C5%82acze_reformacyjni" title="Kategoria:Działacze reformacyjni">Działacze reformacyjni</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Ekskomunikowani_przez_Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki" title="Kategoria:Ekskomunikowani przez Kościół katolicki">Ekskomunikowani przez Kościół katolicki</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Historia_protestantyzmu_w_Niemczech" title="Kategoria:Historia protestantyzmu w Niemczech">Historia protestantyzmu w Niemczech</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Konwertyci_na_protestantyzm" title="Kategoria:Konwertyci na protestantyzm">Konwertyci na protestantyzm</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Ludzie_zwi%C4%85zani_z_Wittenberg%C4%85" title="Kategoria:Ludzie związani z Wittenbergą">Ludzie związani z Wittenbergą</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Niemieccy_teolodzy_lutera%C5%84scy" title="Kategoria:Niemieccy teolodzy luterańscy">Niemieccy teolodzy luterańscy</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Osoby_wspominane_w_lutera%C5%84skim_kalendarzu_liturgicznym" title="Kategoria:Osoby wspominane w luterańskim kalendarzu liturgicznym">Osoby wspominane w luterańskim kalendarzu liturgicznym</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Odnowiciele_Ko%C5%9Bcio%C5%82a" title="Kategoria:Odnowiciele Kościoła">Odnowiciele Kościoła</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Pisarze_protestanccy" title="Kategoria:Pisarze protestanccy">Pisarze protestanccy</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Protestanccy_t%C5%82umacze_Biblii" title="Kategoria:Protestanccy tłumacze Biblii">Protestanccy tłumacze Biblii</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Teoretycy_przek%C5%82adu" title="Kategoria:Teoretycy przekładu">Teoretycy przekładu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Niemieccy_augustianie" title="Kategoria:Niemieccy augustianie">Niemieccy augustianie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Urodzeni_w_1483" title="Kategoria:Urodzeni w 1483">Urodzeni w 1483</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zmarli_w_1546" title="Kategoria:Zmarli w 1546">Zmarli w 1546</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Ludzie_upami%C4%99tnieni_nazwami_doktryn_chrze%C5%9Bcija%C5%84skich" title="Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn chrześcijańskich">Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn chrześcijańskich</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Niemcy_upami%C4%99tnieni_nazwami_uniwersytet%C3%B3w" title="Kategoria:Niemcy upamiętnieni nazwami uniwersytetów">Niemcy upamiętnieni nazwami uniwersytetów</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Za%C5%82o%C5%BCyciele_religii" title="Kategoria:Założyciele religii">Założyciele religii</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_brakuj%C4%85cymi_przypisami_od_2010-11" title="Kategoria:Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-11">Artykuły z brakującymi przypisami od 2010-11</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_propozycjami_t%C5%82umacze%C5%84" title="Kategoria:Artykuły z propozycjami tłumaczeń">Artykuły z propozycjami tłumaczeń</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_nieprawid%C5%82owymi_numerami_ISBN" title="Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN">Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Uniwersalny_szablon_cytowania_%E2%80%93_brak_strony" title="Kategoria:Uniwersalny szablon cytowania – brak strony">Uniwersalny szablon cytowania – brak strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_u%C5%BCywa_p%C3%B3l_opisowych" title="Kategoria:Szablon cytowania używa pól opisowych">Szablon cytowania używa pól opisowych</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 4 mar 2024, 11:18.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Marcin_Luter&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-694cf4987f-tfxcv","wgBackendResponseTime":204,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.191","walltime":"1.836","ppvisitednodes":{"value":21111,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":135660,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":25205,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":16,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":17,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":76313,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":16,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1301.303 1 -total"," 25.86% 336.477 1 Szablon:Duchowny_infobox"," 16.47% 214.379 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 11.30% 146.982 6 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 10.76% 139.971 5 Szablon:Pierwszy_niepusty"," 10.44% 135.900 13 Szablon:Cytuj_książkę"," 10.14% 131.931 1 Szablon:Marcin_Luter"," 9.61% 125.013 44 Szablon:Odn"," 8.77% 114.188 19 Szablon:Infobox_wiersz_dodaj"," 6.79% 88.343 4 Szablon:Infobox_projekt"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.532","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":8850147,"limit":52428800},"limitreport-logs":"parent:title = \"Szablon:Przekierowanie\"\n\n== selectProperty ==\nrank = nil\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n}\nsnaktype = nil\n#prop A = 1\nsecondary = nil\n\n== selectProperty ==\nrank = nil\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n}\nsnaktype = nil\n#prop A = 1\nbigImage = table#1 {\n \"[[Plik:Martin Luther Signature.svg|130x100px|alt=podpis]]\",\n}\n\n== selectProperty ==\nrank = nil\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n}\nsnaktype = nil\n#prop A = 1\n\n== selectProperty ==\nrank = \"najlepsza\"\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n [\"P582\"] = table#2 {\n [\"missing\"] = true,\n },\n}\nsnaktype = nil\nJednostka nie zawiera poszukiwanej właściwości 'P856'\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-5dc468848-pqnt5","timestamp":"20241125082126","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Marcin Luter","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Marcin_Luter","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9554","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9554","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-09-17T07:58:06Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/a\/a1\/Lucas_Cranach_d.%C3%84._-_Martin_Luther%2C_1528_%28Veste_Coburg%29_%28cropped%29.jpg","headline":"niemiecki teolog i reformator religijny"}</script> </body> </html>