CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Pruisen - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"5095dcb3-56dd-4380-add6-bf8b84a078a3","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Pruisen","wgTitle":"Pruisen","wgCurRevisionId":68358396,"wgRevisionId":68358396,"wgArticleId":15488,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Etalage-artikelen","Wikipedia:Etalage-artikelen uit 2006","Pruisen","Duitse Bond","Noord-Duitse Bond"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Pruisen","wgRelevantArticleId":15488,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true, "wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":60000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q38872","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready", "ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging" ,"ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/1200px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="720"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/800px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/640px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="384"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Pruisen - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Pruisen"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Pruisen"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Pruisen rootpage-Pruisen skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/28_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Pruisen" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Pruisen" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Pruisen" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Pruisen" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Demografie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Demografie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Demografie</span> </div> </a> <ul id="toc-Demografie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Geschiedenis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Geschiedenis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Geschiedenis</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Geschiedenis-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Geschiedenis-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Geschiedenis-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_oude_Pruisen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_oude_Pruisen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>De oude Pruisen</span> </div> </a> <ul id="toc-De_oude_Pruisen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_Duitse_Orde_(1226-1525)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_Duitse_Orde_(1226-1525)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>De Duitse Orde (1226-1525)</span> </div> </a> <ul id="toc-De_Duitse_Orde_(1226-1525)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hertogdom_Pruisen_(1525-1660)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hertogdom_Pruisen_(1525-1660)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Hertogdom Pruisen (1525-1660)</span> </div> </a> <ul id="toc-Hertogdom_Pruisen_(1525-1660)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Koninkrijk_Pruisen_I_(1701-1871)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Koninkrijk_Pruisen_I_(1701-1871)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Koninkrijk Pruisen I (1701-1871)</span> </div> </a> <ul id="toc-Koninkrijk_Pruisen_I_(1701-1871)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Tussenperiode_(vanaf_1660)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tussenperiode_(vanaf_1660)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.1</span> <span>Tussenperiode (vanaf 1660)</span> </div> </a> <ul id="toc-Tussenperiode_(vanaf_1660)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ontwikkeling_tot_grote_mogendheid" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Ontwikkeling_tot_grote_mogendheid"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.2</span> <span>Ontwikkeling tot grote mogendheid</span> </div> </a> <ul id="toc-Ontwikkeling_tot_grote_mogendheid-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Napoleontische_tijd" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Napoleontische_tijd"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.3</span> <span>Napoleontische tijd</span> </div> </a> <ul id="toc-Napoleontische_tijd-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Na_het_Congres_van_Wenen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Na_het_Congres_van_Wenen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.4</span> <span>Na het Congres van Wenen</span> </div> </a> <ul id="toc-Na_het_Congres_van_Wenen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Maartrevolutie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Maartrevolutie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.5</span> <span>Maartrevolutie</span> </div> </a> <ul id="toc-Maartrevolutie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hernieuwde_reactie_en_industrialisering" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Hernieuwde_reactie_en_industrialisering"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.6</span> <span>Hernieuwde reactie en industrialisering</span> </div> </a> <ul id="toc-Hernieuwde_reactie_en_industrialisering-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_nieuwe_tijdperk_en_het_Verfassungskonflikt" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_nieuwe_tijdperk_en_het_Verfassungskonflikt"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.7</span> <span>Het nieuwe tijdperk en het Verfassungskonflikt</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_nieuwe_tijdperk_en_het_Verfassungskonflikt-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Op_weg_naar_de_Noord-Duitse_Bond_en_het_Keizerrijk" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Op_weg_naar_de_Noord-Duitse_Bond_en_het_Keizerrijk"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4.8</span> <span>Op weg naar de Noord-Duitse Bond en het Keizerrijk</span> </div> </a> <ul id="toc-Op_weg_naar_de_Noord-Duitse_Bond_en_het_Keizerrijk-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Pruisen_in_het_Duitse_Rijk_(1871-1945)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pruisen_in_het_Duitse_Rijk_(1871-1945)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5</span> <span>Pruisen in het Duitse Rijk (1871-1945)</span> </div> </a> <ul id="toc-Pruisen_in_het_Duitse_Rijk_(1871-1945)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Koninkrijk_Pruisen_II_(1871-1918)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Koninkrijk_Pruisen_II_(1871-1918)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5.1</span> <span>Koninkrijk Pruisen II (1871-1918)</span> </div> </a> <ul id="toc-Koninkrijk_Pruisen_II_(1871-1918)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vrijstaat_Pruisen_(1918-1933)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vrijstaat_Pruisen_(1918-1933)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5.2</span> <span>Vrijstaat Pruisen (1918-1933)</span> </div> </a> <ul id="toc-Vrijstaat_Pruisen_(1918-1933)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Deelstaat_Pruisen_(1933-1947)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Deelstaat_Pruisen_(1933-1947)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5.3</span> <span>Deelstaat Pruisen (1933-1947)</span> </div> </a> <ul id="toc-Deelstaat_Pruisen_(1933-1947)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Pruisen_in_de_publieke_herinnering" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Pruisen_in_de_publieke_herinnering"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Pruisen in de publieke herinnering</span> </div> </a> <ul id="toc-Pruisen_in_de_publieke_herinnering-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bestuurlijke_indeling" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bestuurlijke_indeling"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Bestuurlijke indeling</span> </div> </a> <ul id="toc-Bestuurlijke_indeling-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bevolking,_taal_en_religie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bevolking,_taal_en_religie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Bevolking, taal en religie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bevolking,_taal_en_religie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zie_ook" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zie_ook"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Zie ook</span> </div> </a> <ul id="toc-Zie_ook-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Bibliografie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Pruisen</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 122 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-122" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">122 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Pruise" title="Pruise – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Pruise" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Preussen" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8D%95%E1%88%A9%E1%88%B2%E1%8B%AB" title="ፕሩሲያ – Amhaars" lang="am" hreflang="am" data-title="ፕሩሲያ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Amhaars" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Pr%C4%93ossland" title="Prēossland – Oudengels" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Prēossland" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="Oudengels" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%A7" title="بروسيا – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="بروسيا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%A7" title="بروسيا – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="بروسيا" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A7%81%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE_%E0%A7%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A7%8D%E0%A6%AF" title="প্ৰুছিয়া ৰাজ্য – Assamees" lang="as" hreflang="as" data-title="প্ৰুছিয়া ৰাজ্য" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="Assamees" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Prusia" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Prussiya" title="Prussiya – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="Prussiya" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="پروس – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="پروس" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Pr%C5%ABs%C4%97j%C4%97" title="Prūsėjė – Samogitisch" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Prūsėjė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitisch" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96%D1%8F" title="Прусія – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="Прусія" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96%D1%8F" title="Прусія – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Прусія" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Прусия – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Прусия" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A7%81%E0%A6%B6%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE" title="প্রুশিয়া – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="প্রুশিয়া" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="Prusia" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Pruska" title="Pruska – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Pruska" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BAssia" title="Prússia – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Prússia" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8" title="Прусси – Tsjetsjeens" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Прусси" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tsjetsjeens" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C%D8%A7" title="پروسیا – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="پروسیا" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Prusko" title="Prusko – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Prusko" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Prwsia" title="Prwsia – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Prwsia" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="Preussen" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Preu%C3%9Fen" title="Preußen – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="Preußen" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Prusya" title="Prusya – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Prusya" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/P%C5%A1uska" title="Pšuska – Nedersorbisch" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Pšuska" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="Nedersorbisch" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%81%CF%89%CF%83%CE%AF%CE%B1" title="Πρωσία – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Πρωσία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="Prussia" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Prusio" title="Prusio – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Prusio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Prusia" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Prusia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="پروس – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="پروس" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Preussi" title="Preussi – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Preussi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Preussen" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Prusse" title="Prusse – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Prusse" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Prusen" title="Prusen – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Prusen" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Phr%C3%BAis" title="An Phrúis – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Phrúis" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/A%27_Phruis" title="A' Phruis – Schots-Gaelisch" lang="gd" hreflang="gd" data-title="A' Phruis" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Schots-Gaelisch" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Prusia" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Pur%C3%BAsia" title="Purúsia – Guaraní" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Purúsia" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Guaraní" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Yn_Phroosh" title="Yn Phroosh – Manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Yn Phroosh" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="Manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A4%D7%A8%D7%95%D7%A1%D7%99%D7%94" title="פרוסיה – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="פרוסיה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="प्रशिया – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="प्रशिया" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Pruska" title="Pruska – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Pruska" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Pruska" title="Pruska – Oppersorbisch" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Pruska" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="Oppersorbisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Prussia" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Prusia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Prussia" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Prusia" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BAssland" title="Prússland – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="Prússland" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Prussia" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%97%E3%83%AD%E3%82%A4%E3%82%BB%E3%83%B3" title="プロイセン – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="プロイセン" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%A8sen" title="Prèsen – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Prèsen" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%90" title="პრუსია – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="პრუსია" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%94%84%EB%A1%9C%EC%9D%B4%EC%84%BC" title="프로이센 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="프로이센" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BBsya" title="Prûsya – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Prûsya" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Kirgizisch" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Kirgizisch" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Borussia" title="Borussia – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Borussia" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Preisen" title="Preisen – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Preisen" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Lezgisch" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="Lezgisch" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Pruses_(land)" title="Pruses (land) – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Pruses (land)" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Pruscia" title="Pruscia – Ligurisch" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Pruscia" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Pruscia" title="Pruscia – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Pruscia" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%9B%E0%BA%A3%E0%BA%B1%E0%BA%AA%E0%BB%80%E0%BA%8A%E0%BA%8D" title="ປຣັສເຊຍ – Laotiaans" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ປຣັສເຊຍ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Laotiaans" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Pr%C5%ABsija" title="Prūsija – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Prūsija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Pr%C5%ABsija" title="Prūsija – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Prūsija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Prosia" title="Prosia – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Prosia" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Прусија – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Прусија" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%B7%E0%B5%8D%E0%B4%AF" title="പ്രഷ്യ – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രഷ്യ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81" title="Прусс – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Прусс" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="प्रशिया – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="प्रशिया" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Prusia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="پروس – Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="پروس" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Mazanderani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Napolitaans" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Prussia" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Napolitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Preu%C3%9Fen_(Staat)" title="Preußen (Staat) – Nedersaksisch" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Preußen (Staat)" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Nedersaksisch" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Praissen" title="Praissen – Nederduits" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Praissen" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Nederduits" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne badge-Q70893996 mw-list-item" title=""><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="प्रशिया – Nepalees" lang="ne" hreflang="ne" data-title="प्रशिया" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Nepalees" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Preussen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Preussen" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BAssia" title="Prússia – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Prússia" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%8C%E0%A8%87%E0%A8%B8%E0%A8%A8" title="ਪ੍ਰੌਇਸਨ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਪ੍ਰੌਇਸਨ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Prusy_(pa%C5%84stwo)" title="Prusy (państwo) – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Prusy (państwo)" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%A7" title="پروشیا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="پروشیا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%A7" title="پروشیا – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="پروشیا" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BAssia" title="Prússia – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Prússia" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Prusia" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F" title="Пруссия – Roetheens" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Пруссия" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Roetheens" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%B9ssia" title="Prùssia – Sardijns" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Prùssia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="Sardijns" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Prussia" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Pruska" title="Pruska – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Pruska" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B4%E0%B7%8A%E2%80%8D%E0%B6%BB%E0%B7%82%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%8F%E0%B7%80" title="ප්‍රෂියාව – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="ප්‍රෂියාව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Prussia" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Prusko_(brandenbursko-prusk%C3%A1_monarchia)" title="Prusko (brandenbursko-pruská monarchia) – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Prusko (brandenbursko-pruská monarchia)" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Prusija" title="Prusija – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Prusija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Prusia" title="Prusia – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Prusia" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0" title="Пруска – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Пруска" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Preussen" title="Preussen – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Preussen" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Prussia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%81%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BE" title="புருசியா – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="புருசியா" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%AA%E0%B9%80%E0%B8%8B%E0%B8%B5%E0%B8%A2" title="ปรัสเซีย – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="ปรัสเซีย" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Prusya" title="Prusya – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Prusya" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Prusija" title="Prusija – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Prusija" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Prusya" title="Prusya – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Prusya" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/Prussi%C3%A4" title="Prussiä – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Prussiä" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F" title="Пруссія – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Пруссія" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%A7" title="پروشیا – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="پروشیا" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Prussiya" title="Prussiya – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Prussiya" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Prussia" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%95_(qu%E1%BB%91c_gia)" title="Phổ (quốc gia) – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Phổ (quốc gia)" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Pruussn" title="Pruussn – West-Vlaams" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Pruussn" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West-Vlaams" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BBsse" title="Prûsse – Waals" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Prûsse" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="Waals" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Prusya" title="Prusya – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Prusya" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E9%B2%81%E5%A3%AB" title="普鲁士 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="普鲁士" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%90" title="პრუსია – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="პრუსია" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A4%D7%A8%D7%99%D7%99%D7%A1%D7%9F" title="פרייסן – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="פרייסן" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Prussia" title="Prussia – Yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Prussia" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="Yoruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E9%AD%AF%E5%A3%AB" title="普魯士 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="普魯士" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E9%AD%AF%E5%A3%AB" title="普魯士 – Klassiek Chinees" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="普魯士" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Klassiek Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E9%AD%AF%E5%A3%AB" title="普魯士 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="普魯士" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q38872#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Pruisen" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Pruisen" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Pruisen"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Pruisen"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Pruisen" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Pruisen" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&oldid=68358396" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Pruisen&id=68358396&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FPruisen"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FPruisen"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Pruisen"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Pruisen&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Pruisen&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Prussia" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://nl.wikisource.org/wiki/Hoofdportaal:Geschiedenis/Duitsland/Pruisen" hreflang="nl"><span>Wikisource</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q38872" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-etalage" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span id="tpl_Etalage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage" title="Etalagester"><img alt="Etalagester" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/21px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png" decoding="async" width="21" height="21" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/32px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/42px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><div id="sjabloon_zie" class="hatnote" style="padding:0.5em; margin-bottom:0.5em; border-bottom:1px solid #aaa; font-size:95%;" role="note"><span style="padding-right:0.5em;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Disambig-dark.svg/25px-Disambig-dark.svg.png" decoding="async" width="25" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Disambig-dark.svg/38px-Disambig-dark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Disambig-dark.svg/50px-Disambig-dark.svg.png 2x" data-file-width="444" data-file-height="340" /></span></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Pruisen_(doorverwijspagina)" class="mw-disambig" title="Pruisen (doorverwijspagina)">Pruisen (doorverwijspagina)</a> voor andere betekenissen van Pruisen.</i> </div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Flag_of_Prussia_(1892-1918).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/260px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png" decoding="async" width="260" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/390px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg/520px-Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="540" /></a><figcaption><a href="/wiki/Vlag_van_Pruisen" title="Vlag van Pruisen">Vlag van Pruisen</a></figcaption></figure> <p><b>Pruisen</b> (ook wel <i>Pruissen</i>; <a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a>: <i>Preußen</i>; <a href="/wiki/Limburgs" title="Limburgs">Limburgs</a>: <i>Pruse(s)</i>; <a href="/wiki/Oudpruisisch" title="Oudpruisisch">Oudpruisisch</a>: <i>Prūsa</i>; <a href="/wiki/Pools" title="Pools">Pools</a>: <i>Prusy</i>; <a href="/wiki/Litouws" title="Litouws">Litouws</a>: <i>Prūsija</i>; <a href="/wiki/Latijn" title="Latijn">Latijn</a>: <i>Prussia</i>, <i>Borussia</i> of <i>Prutenia</i>) is een historische <a href="/wiki/Staat_(politiek)" title="Staat (politiek)">staat</a> die in het noorden van <a href="/wiki/Centraal-Europa" title="Centraal-Europa">Centraal-Europa</a> was gelegen. Toen Pruisen op zijn grootst was, kwam het grondgebied ruwweg overeen met het huidige <a href="/wiki/Duitsland" title="Duitsland">Duitsland</a> ten noorden van de <a href="/wiki/Main-linie" class="mw-redirect" title="Main-linie">Mainlinie</a>, het westen van het hedendaagse <a href="/wiki/Polen" title="Polen">Polen</a> en zeven andere landen, waaronder het huidige <a href="/wiki/Litouwen" title="Litouwen">Litouwen</a>. </p><p>De geschiedenis van de Pruisische staat begint in <a href="/wiki/1226" title="1226">1226</a> met de <a href="/wiki/Gouden_Bul_van_Rimini" title="Gouden Bul van Rimini">Gouden Bul</a> van Rimini, waarmee de basis voor de <a href="/wiki/Duitse_Ordestaat" title="Duitse Ordestaat">Duitse Ordestaat</a> werd gelegd. Na vele conflicten met het koninkrijk <a href="/wiki/Koninkrijk_Polen_(1385-1569)" title="Koninkrijk Polen (1385-1569)">Polen</a> werd <a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a> in <a href="/wiki/1466" title="1466">1466</a> (na de <a href="/wiki/Dertienjarige_Oorlog" title="Dertienjarige Oorlog">Dertienjarige Oorlog</a>) krachtens de <a href="/wiki/Tweede_Vrede_van_Thorn" title="Tweede Vrede van Thorn">Tweede Vrede van Thorn</a> onder de naam <a href="/wiki/Koninklijk_Pruisen" title="Koninklijk Pruisen">koninklijk Pruisen</a> onderdeel van Polen. <a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Oost-Pruisen</a>, dat gezien kan worden als de voorloper van het latere Pruisische koninkrijk, bleef tot <a href="/wiki/1660" title="1660">1660</a> een <a href="/wiki/Vazalstaat" title="Vazalstaat">vazalstaat</a> van Polen. Van 1701 tot 1918 werd de staat geleid door een <a href="/wiki/Koning_(titel)" title="Koning (titel)">koning</a> van het <a href="/wiki/Koninkrijk_Pruisen" title="Koninkrijk Pruisen">koninkrijk Pruisen</a> en van 1918 tot 1933 door een <a href="/wiki/Minister-president" title="Minister-president">minister-president</a> van de <a href="/wiki/Vrijstaat_Pruisen" title="Vrijstaat Pruisen">vrijstaat Pruisen</a>. </p><p>Pruisen had vooral vanaf de achttiende eeuw een grote invloed op de Duitse en <a href="/wiki/Geschiedenis_van_Europa" title="Geschiedenis van Europa">Europese geschiedenis</a>. Na 1866 was Pruisen de belangrijkste staat van de <a href="/wiki/Noord-Duitse_Bond" title="Noord-Duitse Bond">Noord-Duitse Bond</a> en vanaf 1871 was het de grootste deelstaat in het nieuw opgerichte <a href="/wiki/Duitse_Rijk" title="Duitse Rijk">Duitse Rijk</a>. In 1947 werd Pruisen door de overwinnaars van de <a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a> opgeheven en verdeeld. </p><p>De <a href="/wiki/Pruisen_(volk)" title="Pruisen (volk)">Pruisen</a>, een <a href="/wiki/Balten" title="Balten">West-Baltische</a> stam, leefden oorspronkelijk in de buurt van het huidige <a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Gdańsk</a> en <a href="/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Kaliningrad</a>. Hun woongebied werd Pruisen genoemd. In de dertiende eeuw veroverde de <a href="/wiki/Duitse_Ordestaat" title="Duitse Ordestaat">Duitse Ordestaat</a> het gebied. Het werd in 1525 een seculier hertogdom onder het <a href="/wiki/Huis_Hohenzollern" title="Huis Hohenzollern">huis Hohenzollern</a>, dat de staat sinds 1618 regeerde in <a href="/wiki/Personele_unie" title="Personele unie">personele unie</a> met de <a href="/wiki/Mark_Brandenburg" title="Mark Brandenburg">mark Brandenburg</a>. De markgraaf van Brandenburg was ook <a href="/wiki/Keurvorst" title="Keurvorst">keurvorst</a> en dus een van de voornaamste Duitse vorsten. </p><p>Omdat de Duitse keizer militaire steun van Brandenburg nodig had, stond hij aan markgraaf Frederik III in 1701 toe om zichzelf tot "Koning in Pruisen" te kronen. Het land werd in de achttiende eeuw onder <a href="/wiki/Frederik_II_van_Pruisen" title="Frederik II van Pruisen">Frederik de Grote</a> een Europese <a href="/wiki/Grote_mogendheid" title="Grote mogendheid">grote mogendheid</a>. Door enorme uitbreidingen in de achttiende en negentiende eeuw omvatte Pruisen uiteindelijk grote delen van West- en <a href="/wiki/Noord-Duitsland" title="Noord-Duitsland">Noord-Duitsland</a> (sinds 1945 voor een deel gelegen in <a href="/wiki/Polen" title="Polen">Polen</a>). Minister-president <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> verenigde de Duitse staten in 1871 in het <a href="/wiki/Duitse_Keizerrijk" title="Duitse Keizerrijk">Duitse Keizerrijk</a>, waarvan de koning van Pruisen keizer was. Van 1871 tot 1945 was Pruisen verreweg de grootste deelstaat van het Duitse Rijk. Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland door de gealieerden heringedeeld en verdween Pruisen van de kaart. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Demografie">Demografie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Demografie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Demografie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Met de toename van het territorium nam de demografische diversiteit toe. In 1890 sprak 88,3% van de inwoners <a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a>, 9,9% <a href="/wiki/Pools" title="Pools">Pools</a>, 0,47% <a href="/wiki/Deens" title="Deens">Deens</a> en 0,41% <a href="/wiki/Litouws" title="Litouws">Litouws</a><sup id="cite_ref-referentie1_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-referentie1-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De religieuze samenstelling was in 1890 als volgt: 64,2% <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestants</a>, 34,2% <a href="/wiki/Katholicisme" title="Katholicisme">katholiek</a> en 1,3% <a href="/wiki/Jodendom" title="Jodendom">joods</a>.<sup id="cite_ref-referentie1_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-referentie1-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Het oppervlak van Pruisen groeide van 278.000 km² in 1815 tot 348.657,9 km² in 1866. Na de Eerste Wereldoorlog was het grondgebied kleiner (293.938 km² in 1939). De regio werd van 1525 tot 1918 bestuurd door de <a href="/wiki/Huis_Hohenzollern" title="Huis Hohenzollern">Hohenzollern</a> en de munt was de <a href="/wiki/Daalder" title="Daalder">taler</a> die tot 1873 30 <a href="/wiki/Groot_(munt)" title="Groot (munt)">groschen</a> bezat en na 1873 was de <a href="/wiki/Duitse_mark" title="Duitse mark">mark</a> de munteenheid die uit 100 <a href="/wiki/Pfennig" title="Pfennig">pfennig</a> bestond. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Jaartal</th> <th>Bevolking </th></tr> <tr> <td>1816</td> <td>10.349.031 </td></tr> <tr> <td>1825</td> <td>12.256.725 </td></tr> <tr> <td>1840</td> <td>14.928.501 </td></tr> <tr> <td>1852</td> <td>16.935.420 </td></tr> <tr> <td>1861</td> <td>18.491.220 </td></tr> <tr> <td>1867</td> <td>23.971.337 </td></tr> <tr> <td>1871</td> <td>24.639.706 </td></tr> <tr> <td>1875</td> <td>25.742.404 </td></tr> <tr> <td>1880</td> <td>27.279.111 </td></tr> <tr> <td>1885</td> <td>28.318.470 </td></tr> <tr> <td>1890</td> <td>29.957.367<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td>1925</td> <td>38.120.173<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Geschiedenis">Geschiedenis</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Geschiedenis" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Geschiedenis"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_oude_Pruisen">De oude Pruisen</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: De oude Pruisen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: De oude Pruisen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Pruisen_(volk)" title="Pruisen (volk)">Pruisen (volk)</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>De Pruisen, verwant aan de <a href="/wiki/Litouwers" title="Litouwers">Litouwers</a>, waren primitieve landbouwers en veetelers die leefden in stammen in de toen zwaar beboste streek tussen de rivieren <a href="/wiki/Wis%C5%82a_(rivier)" title="Wisła (rivier)">Weichsel</a> en <a href="/wiki/Memel_(rivier)" title="Memel (rivier)">Memel</a>. Men onderscheidt in de regel elf oud-Pruisische landstreken: <a href="/wiki/Kulmerland" title="Kulmerland">Kulmerland</a> en <a href="/wiki/Pomesani%C3%AB" title="Pomesanië">Pomesanië</a> aan de Weichsel, <a href="/w/index.php?title=Pogesani%C3%AB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pogesanië (de pagina bestaat niet)">Pogesanië</a>, <a href="/wiki/Ermland" title="Ermland">Ermland</a> en <a href="/wiki/Natangen" title="Natangen">Natangen</a> aan het <a href="/wiki/Wislahaf" title="Wislahaf">Weichselhaf</a>, het schiereiland <a href="/wiki/Samland" title="Samland">Samland</a>, <a href="/w/index.php?title=Nadrauen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nadrauen (de pagina bestaat niet)">Nadrauen</a> en <a href="/w/index.php?title=Schalauen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Schalauen (de pagina bestaat niet)">Schalauen</a> aan het <a href="/wiki/Koerse_Haf" title="Koerse Haf">Koerse Haf</a> en <a href="/w/index.php?title=Barten&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barten (de pagina bestaat niet)">Barten</a>, <a href="/wiki/Sudovi%C3%AB" title="Sudovië">Sudauen</a> en <a href="/w/index.php?title=Galindi%C3%AB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Galindië (de pagina bestaat niet)">Galindië</a> in het binnenland. Ze werden volgens de kroniekschrijver <a href="/w/index.php?title=Peter_van_Dusburg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter van Dusburg (de pagina bestaat niet)">Peter van Dusburg</a> elk bewoond door een stam, met uitzondering van het vrijwel onbewoonde Kulmerland. </p><p>Het Pruisenland kwam in de tiende eeuw in de invloedssfeer van de zich uitbreidende Duitse en Poolse staten. <a href="/wiki/Mieszko_I_van_Polen" title="Mieszko I van Polen">Mieszko I</a>, hertog der <a href="/wiki/Polanen_(stam)" title="Polanen (stam)">Polanen</a>, verwierf het gebied in deze eeuw als leen van <a href="/wiki/Keizer_Otto_I" class="mw-redirect" title="Keizer Otto I">keizer Otto I</a>. Zijn opvolger <a href="/wiki/Boles%C5%82aw_I_van_Polen" title="Bolesław I van Polen">Bolesław I</a> zond in 997 <a href="/wiki/Adalbert_van_Praag" title="Adalbert van Praag">Adalbert van Praag</a> met een leger naar het gebied om de heidense Pruisen te <a href="/wiki/Kerstening" title="Kerstening">kerstenen</a> en te onderwerpen. Ze drongen Bolesławs legers echter terug. Adalbert stierf hierbij als martelaar en werd in 999 heilig verklaard. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_Duitse_Orde_(1226-1525)"><span id="De_Duitse_Orde_.281226-1525.29"></span>De Duitse Orde (1226-1525)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=4" title="Bewerk dit kopje: De Duitse Orde (1226-1525)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=4" title="De broncode bewerken van de sectie: De Duitse Orde (1226-1525)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Duitse_Ordestaat" title="Duitse Ordestaat">Duitse Ordestaat</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>De volgende poging de Pruisen te kerstenen kwam van de monnik <a href="/w/index.php?title=Christiaan_van_Oliva&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christiaan van Oliva (de pagina bestaat niet)">Christiaan van Oliva</a>, die in 1215 de eerste bisschop van Pruisen werd. De kerstening mislukte echter, evenals de poging van hertog <a href="/wiki/Koenraad_van_Mazovi%C3%AB" class="mw-redirect" title="Koenraad van Mazovië">Koenraad van Mazovië</a> het gebied te veroveren. De laatste bood de <a href="/wiki/Duitse_Orde" title="Duitse Orde">Duitse Orde</a> in 1225 het bestuur over het Kulmerland aan in ruil voor verovering van de regio. <a href="/wiki/Keizer_Frederik_II" title="Keizer Frederik II">Keizer Frederik II</a> gaf de Orde onder grootmeester <a href="/wiki/Herman_van_Salza" title="Herman van Salza">Herman van Salza</a> (regeringsperiode 1209-1239) in 1226 opdracht ook het heidense gebied ten noorden daarvan te veroveren en te besturen, formeel onder <a href="/wiki/Feodalisme" title="Feodalisme">leenheerschap</a> van de paus. </p><p>De ridders van de Orde onderwierpen en kerstenden de Pruisen te vuur en te zwaard. Als uitvalsbases werd een reeks burchten gebouwd, waaromheen steden ontstonden als <a href="/wiki/Toru%C5%84" title="Toruń">Thorn</a> (1231), <a href="/wiki/Che%C5%82mno_nad_Wis%C5%82%C4%85" title="Chełmno nad Wisłą">Kulm</a> (1232), <a href="/wiki/Kwidzyn" title="Kwidzyn">Mariënwerder</a> (1233), <a href="/wiki/Elbl%C4%85g_(stad)" title="Elbląg (stad)">Elbing</a> (1237) en <a href="/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Koningsbergen</a> (1255). De Duitse Orde bevolkte het gebied sinds de dertiende eeuw naast Duitse kolonisten ook met Nederlands-Vlaamse kolonisten uit de van oudsher tot het Heilige Roomse Rijk behorende <a href="/wiki/Lage_Landen_(staatkunde)" class="mw-redirect" title="Lage Landen (staatkunde)">Lage Landen</a>. Daarnaast vestigden de Orderidders eveneens <a href="/wiki/Kasjoeben" title="Kasjoeben">Kasjoebische</a>, <a href="/w/index.php?title=Mazovi%C3%AB_(regio)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mazovië (regio) (de pagina bestaat niet)">Mazovische</a> en Poolse kolonisten in de veroverde gebieden. De invloed van de gedecimeerde oude Pruisen werd hierdoor nog verder teruggedrongen. In 1245 verdeelde de legaat <a href="/w/index.php?title=Willem_van_Modena&action=edit&redlink=1" class="new" title="Willem van Modena (de pagina bestaat niet)">Willem van Modena</a> de regio, waar het christendom rond die tijd vaste voet aan de grond had, in vier bisdommen: Ermland, Kulmerland, Pomesanië en Samland. De Pruisen trachtten in de <a href="/wiki/Pruisische_Opstanden" title="Pruisische Opstanden">Grote Pruisische Opstand</a> van 1260 een laatste keer hun vrijheid te herwinnen. Na aanvankelijke successen werd de opstand echter op zeer bloedige wijze neergeslagen. Aan het einde van de eeuw had de Duitse Orde het land geheel onder controle. Het <a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a>, meer specifiek het <a href="/wiki/Nederduits" title="Nederduits">Nederduits</a>, was sinds het midden van de veertiende eeuw de overheersende taal in Pruisen. De <a href="/wiki/Oudpruisisch" title="Oudpruisisch">Oudpruisische taal</a> hield aanvankelijk nog in enige afgelegen gebieden stand, maar verdween in de zeventiende eeuw geheel. Na de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">reformatie</a> werd geleidelijk het Nederduits vervangen door het <a href="/wiki/Hoogduits" title="Hoogduits">Hoogduits</a>. </p><p>Het hoofdkwartier van de Orde werd in 1309 verplaatst van <a href="/wiki/Veneti%C3%AB_(stad)" title="Venetië (stad)">Venetië</a> naar het Pruisische <a href="/wiki/Malbork" title="Malbork">Mariënburg</a>. Pruisen, sinds 1308-1310 uitgebreid met <a href="/wiki/Pommerellen" title="Pommerellen">Pommerellen</a> inclusief de handelsstad <a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Danzig</a>, bloeide in de veertiende eeuw sterk op. Het bestuur was competent, de handel floreerde, steden als Danzig en Koningsbergen groeiden snel en de bevolking was relatief rijk. Als hoogtepunt in de geschiedenis van de Ordestaat geldt de regeringsperiode van grootmeester <a href="/w/index.php?title=Winrich_van_Kniprode&action=edit&redlink=1" class="new" title="Winrich van Kniprode (de pagina bestaat niet)">Winrich van Kniprode</a> (1352-1382). </p><p>Daarna raakte het land echter in verval. De steden en de inheemse aristocratie verdroegen de vreemde overheersing steeds slechter. De Orde rekruteerde regeringsfunctionarissen bewust uit het westen en niet uit de plaatselijke bevolking. In 1410 kwam het bovendien tot een oorlog met <a href="/wiki/Polen" title="Polen">Polen</a> en <a href="/wiki/Litouwen" title="Litouwen">Litouwen</a>, waarin grootmeester <a href="/w/index.php?title=Ulrich_van_Jungingen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ulrich van Jungingen (de pagina bestaat niet)">Ulrich van Jungingen</a> (1407-1410) in de <a href="/wiki/Slag_bij_Tannenberg_(1410)" title="Slag bij Tannenberg (1410)">Slag bij Tannenberg</a> (1410) werd verslagen. De Orde verloor in de <a href="/wiki/Eerste_Vrede_van_Thorn" title="Eerste Vrede van Thorn">Eerste Vrede van Thorn</a> (1411) <a href="/wiki/Samogiti%C3%AB" title="Samogitië">Samogitië</a> en moest een enorm geldbedrag opbrengen. Dit en het voortdurende conflict met Polen noodzaakte een belastingverhoging, die de onvrede van adel en steden nog meer vergrootte. </p><p>In 1440 verenigden de adel en de <a href="/wiki/Hanze" title="Hanze">Hanzesteden</a> Danzig, Thorn en Elbing zich tot de <a href="/wiki/Pruisische_Bond" title="Pruisische Bond">Pruisische Bond</a>, die tegen de Orde in opstand kwam en in 1454 de hulp van <a href="/wiki/Casimir_IV_van_Polen" title="Casimir IV van Polen">Casimir IV van Polen</a> inriep. De hiernavolgende Pools-Pruisische <a href="/wiki/Dertienjarige_Oorlog" title="Dertienjarige Oorlog">Dertienjarige Oorlog</a> (1454-1466) eindigde met een Poolse overwinning. In de <a href="/wiki/Vrede_van_Thorn_(1466)" class="mw-redirect" title="Vrede van Thorn (1466)">Tweede Vrede van Thorn</a> (1466) verloor de Duitse Orde met Pommerellen, Kulmerland, Ermland en de rebellerende steden Danzig (Gdańsk), Thorn (Toruń), Elbing (Elbląg) en Mariënburg (Malbork) het gehele westen van Pruisen aan Polen. De Duitse Orde behield het oosten, maar moest daar sindsdien Polen als leenheer erkennen. Het afgestane gebied, sindsdien <a href="/wiki/Koninklijk_Pruisen" title="Koninklijk Pruisen">Koninklijk Pruisen</a> genoemd, kwam ongeveer overeen met de latere provincie West-Pruisen. De zetel van de Orde werd na de annexaties verplaatst van Mariënburg naar Koningsbergen, dat tot 1945 de hoofdstad van Oost-Pruisen zou zijn. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hertogdom_Pruisen_(1525-1660)"><span id="Hertogdom_Pruisen_.281525-1660.29"></span>Hertogdom Pruisen (1525-1660)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=5" title="Bewerk dit kopje: Hertogdom Pruisen (1525-1660)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=5" title="De broncode bewerken van de sectie: Hertogdom Pruisen (1525-1660)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Hertogdom_Pruisen" title="Hertogdom Pruisen">Hertogdom Pruisen</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Prussian_Homage.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Prussian_Homage.jpg/250px-Prussian_Homage.jpg" decoding="async" width="250" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Prussian_Homage.jpg/375px-Prussian_Homage.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Prussian_Homage.jpg/500px-Prussian_Homage.jpg 2x" data-file-width="1195" data-file-height="593" /></a><figcaption><a href="/wiki/Jan_Matejko" title="Jan Matejko">Jan Matejko</a>: <a href="/wiki/Albrecht_van_Brandenburg-Ansbach_(1490-1568)" class="mw-redirect" title="Albrecht van Brandenburg-Ansbach (1490-1568)">Albrecht van Brandenburg</a> bewijst leenhulde aan de Poolse koning <a href="/wiki/Sigismund_I_van_Polen" title="Sigismund I van Polen">Sigismund de Oude</a></figcaption></figure> <p>De weigering van grootmeester <a href="/wiki/Albrecht_van_Brandenburg-Ansbach_(1490-1568)" class="mw-redirect" title="Albrecht van Brandenburg-Ansbach (1490-1568)">Albrecht van Brandenburg-Ansbach (1490-1568)</a> om het Poolse gezag te erkennen leidde in 1519 opnieuw tot een oorlog. Om het uitzichtloze conflict te beëindigen sloot hij zich aan bij de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a>, legde hij, op advies van <a href="/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther">Maarten Luther</a>, het ambt van grootmeester neer en seculariseerde hij Pruisen. In ruil voor het erkennen van Polen als leenheer ontving hij in 1525 Pruisen in de grenzen van 1466 als erfelijk hertogdom, het <a href="/wiki/Hertogdom_Pruisen" title="Hertogdom Pruisen">hertogdom Pruisen</a>, van koning <a href="/wiki/Sigismund_I_van_Polen" title="Sigismund I van Polen">Sigismund I</a>. Uiteraard bleef dit een <a href="/wiki/Vazalstaat" title="Vazalstaat">vazalstaat</a> van Polen. De Duitse Orde, de katholieke kerk en <a href="/wiki/Keizer_Karel_V" title="Keizer Karel V">keizer Karel V</a> protesteerden vergeefs tegen deze gang van zaken. Albrechts opvolger als grootmeester, <a href="/w/index.php?title=Walther_van_Cronberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Walther van Cronberg (de pagina bestaat niet)">Walther van Cronberg</a>, werd in 1530 door de keizer met Pruisen beleend, maar oefende nooit werkelijke macht uit over het gebied. De hertog wist zich te midden van religieuze twisten en opstanden staande te houden, maar moest wel accepteren dat de <a href="/wiki/Staten" title="Staten">Staten</a> politiek de overhand kregen. Onder zijn bewind werd in 1544 de <a href="/wiki/Albertina_Universiteit" class="mw-redirect" title="Albertina Universiteit">Albertina Universiteit</a> van Koningsbergen gesticht, die een impuls gaf aan het geestesleven. </p><p>Albrecht werd in 1568 opgevolgd door zijn zoon <a href="/wiki/Albrecht_Frederik_van_Pruisen" title="Albrecht Frederik van Pruisen">Albrecht Frederik</a> (1568-1618), terwijl <a href="/wiki/Joachim_II_Hector_van_Brandenburg" title="Joachim II Hector van Brandenburg">Joachim II Hector</a>, keurvorst van <a href="/wiki/Mark_Brandenburg" title="Mark Brandenburg">Brandenburg</a>, mede met het gebied werd beleend. Vanwege Albrecht Frederiks toenemende geestesziekte werd Albrechts neef <a href="/wiki/George_Frederik_I_van_Brandenburg-Ansbach" title="George Frederik I van Brandenburg-Ansbach">George Frederik I van Brandenburg-Ansbach</a> in 1577 administrator van Pruisen, in 1605 gevolgd door Joachim Hectors kleinzoon <a href="/wiki/Joachim_Frederik_van_Brandenburg" title="Joachim Frederik van Brandenburg">Joachim Frederik</a>, die was gehuwd met Albrecht Frederiks dochter. Joachim Frederiks zoon <a href="/wiki/Johan_Sigismund_van_Brandenburg" title="Johan Sigismund van Brandenburg">Johan Sigismund</a> (1618-1619) werd na Albrecht Frederiks dood in 1618 hertog van Pruisen. <a href="/wiki/Brandenburg-Pruisen" title="Brandenburg-Pruisen">Brandenburg en Pruisen</a> waren hiermee definitief in één hand verenigd. Brandenburg behoorde echter tot het <a href="/wiki/Heilige_Roomse_Rijk" title="Heilige Roomse Rijk">Heilige Roomse Rijk</a>, terwijl Pruisen nog steeds het opperleenheerschap van Polen moest erkennen. Johan Sigismund was in 1613 op het <a href="/wiki/Calvinisme" title="Calvinisme">calvinisme</a> overgegaan, maar de relatie met het katholieke Polen en de macht van de streng lutherse Staten noodzaakten hem tot religieuze verdraagzaamheid, een beleid dat zijn opvolgers zouden voortzetten. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg/150px-Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg" decoding="async" width="150" height="201" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg/225px-Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg/300px-Friedrich_Wilhelm_I_of_Brandenburg.jpg 2x" data-file-width="350" data-file-height="470" /></a><figcaption>De Grote Keurvorst <a href="/wiki/Frederik_Willem_van_Brandenburg" class="mw-redirect" title="Frederik Willem van Brandenburg">Frederik Willem</a></figcaption></figure> <p>Zijn zoon <a href="/wiki/George_Willem_van_Brandenburg" class="mw-redirect" title="George Willem van Brandenburg">George Willem</a> (1619-1640) raakte door conflicterende belangen verwikkeld in de <a href="/wiki/Dertigjarige_Oorlog" title="Dertigjarige Oorlog">Dertigjarige Oorlog</a> (1618-1648). Pruisen bleef, in tegenstelling tot Brandenburg, gevrijwaard van grootschalige verwoestingen, maar de bezetting van de havensteden door <a href="/wiki/Gustaaf_II_Adolf_van_Zweden" title="Gustaaf II Adolf van Zweden">Gustaaf II Adolf</a> betekende een aanzienlijke inkomstenderving. George Willems zoon <a href="/wiki/Frederik_Willem_van_Brandenburg" class="mw-redirect" title="Frederik Willem van Brandenburg">Frederik Willem</a> (1640-1688), de <i>Grote Keurvorst</i>, centraliseerde het bestuur, voerde economische hervormingen door, beperkte de onder zijn voorgangers sterk gegroeide macht van adel en steden en bouwde een efficiënt en sterk leger op. Bij de <a href="/wiki/Vrede_van_Westfalen" title="Vrede van Westfalen">Vrede van Westfalen</a> (1648) verkreeg hij <a href="/wiki/Achter-Pommeren" title="Achter-Pommeren">Achter-Pommeren</a>, de geseculariseerde bisdommen <a href="/wiki/Prinsbisdom_Kammin" class="mw-redirect" title="Prinsbisdom Kammin">Kammin</a>, <a href="/wiki/Prinsbisdom_Minden" title="Prinsbisdom Minden">Minden</a> en <a href="/wiki/Prinsbisdom_Halberstadt" title="Prinsbisdom Halberstadt">Halberstadt</a> en de voogdij over het <a href="/wiki/Aartsbisdom_Maagdenburg" title="Aartsbisdom Maagdenburg">aartsbisdom Maagdenburg</a>. </p><p>Pruisen had zeer te lijden onder de <a href="/wiki/Noordse_Oorlog_(1655-1660)" title="Noordse Oorlog (1655-1660)">Noordse Oorlog (1655-1660)</a>, waarin Frederik Willem met Polen tegen <a href="/wiki/Zweden" title="Zweden">Zweden</a> streed. Na Zweedse successen moest de Grote Keurvorst dit land in 1656 als leenheer accepteren. In ruil voor Brandenburgse hulp in de <a href="/wiki/Slag_bij_Warschau" title="Slag bij Warschau">Slag bij Warschau</a> erkende Zweden Pruisen in het <a href="/w/index.php?title=Verdrag_van_Labiau&action=edit&redlink=1" class="new" title="Verdrag van Labiau (de pagina bestaat niet)">Verdrag van Labiau</a> (1656) echter als soevereine staat. In het <a href="/wiki/Verdrag_van_Wehlau" title="Verdrag van Wehlau">Verdrag van Wehlau</a> (1657) erkende ook Polen de Pruisische soevereiniteit, die na de oorlog in het <a href="/wiki/Verdrag_van_Oliva" title="Verdrag van Oliva">Verdrag van Oliva</a> (1660) internationaal werd aanvaard. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Koninkrijk_Pruisen_I_(1701-1871)"><span id="Koninkrijk_Pruisen_I_.281701-1871.29"></span>Koninkrijk Pruisen I (1701-1871)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=6" title="Bewerk dit kopje: Koninkrijk Pruisen I (1701-1871)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=6" title="De broncode bewerken van de sectie: Koninkrijk Pruisen I (1701-1871)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tussenperiode_(vanaf_1660)"><span id="Tussenperiode_.28vanaf_1660.29"></span>Tussenperiode (vanaf 1660)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=7" title="Bewerk dit kopje: Tussenperiode (vanaf 1660)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=7" title="De broncode bewerken van de sectie: Tussenperiode (vanaf 1660)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Frederik Willems zoon <a href="/wiki/Frederik_I_van_Pruisen" title="Frederik I van Pruisen">Frederik III</a> (1688-1713) kreeg na jarenlang onderhandelen van <a href="/wiki/Keizer_Leopold_I" title="Keizer Leopold I">keizer Leopold I</a> het recht de koningstitel te voeren. Als tegenprestatie moest hij de keizer steunen in de <a href="/wiki/Negenjarige_Oorlog_(1688-1697)" title="Negenjarige Oorlog (1688-1697)">Negenjarige Oorlog</a> (1688-1697) en de <a href="/wiki/Spaanse_Successieoorlog" title="Spaanse Successieoorlog">Spaanse Successieoorlog</a> (1701-1714). Cruciaal detail was de naam van de nieuwe koningstitel. Frederik kon geen 'koning van Brandenburg' worden, want Brandenburg was deel van het keizerrijk. Ook 'koning van Pruisen' was niet haalbaar, want het westelijke deel van Pruisen was onderdeel van Polen, waar de troon werd geclaimd door Frederiks bondgenoot Zweden. Daarom kroonde de keurvorst zichzelf op 18 januari 1701 tot Frederik I, "koning <i>in</i> Pruisen". </p><p>Hoewel de Hohenzollernse gebieden sindsdien doorgaans gezamenlijk als "Pruisen" werden aangeduid, lag het zwaartepunt ervan niet in het eigenlijke Pruisen, dat op de handelsstad Koningsbergen na economisch weinig van belang en relatief dunbevolkt was, maar in het Heilige Roomse Rijk met zijn veel dichtere bevolkingsconcentraties en culturele en economische centra. Aanvankelijk was Brandenburg het belangrijkste kernland van 'Pruisen', maar door belangrijke aanwinsten verschoof het economische en demografische zwaartepunt meer naar het westen. Naast het keurvorstendom Brandenburg en de in 1648 verkregen gebieden bezat het vorstenhuis ook het hertogdom <a href="/wiki/Hertogdom_Kleef" title="Hertogdom Kleef">Kleef</a> en de graafschappen <a href="/wiki/Graafschap_Mark" title="Graafschap Mark">Mark</a> en <a href="/wiki/Graafschap_Ravensberg" title="Graafschap Ravensberg">Ravensberg</a>. Frederik verkreeg door zijn betwisting van de erfenis van de Stadhouder-Koning tegen de als universeel erfgenaam aangewezen Johan Willem Friso van Nassau bovendien de graafschappen <a href="/wiki/Graafschap_Meurs" title="Graafschap Meurs">Meurs</a> en <a href="/wiki/Graafschap_Lingen" title="Graafschap Lingen">Lingen</a> (1702) en uiteindelijk ook het vorstendom <a href="/wiki/Neuch%C3%A2tel_(kanton)" title="Neuchâtel (kanton)">Neuchâtel</a> (1707). Door koop verkreeg hij onder meer het graafschap <a href="/wiki/Graafschap_Tecklenburg" title="Graafschap Tecklenburg">Tecklenburg</a> (1707). </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png/250px-Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png" decoding="async" width="250" height="175" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png/375px-Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png/500px-Uitbreiding_Pruisen_1600-1795.png 2x" data-file-width="510" data-file-height="357" /></a><figcaption>De groei van Brandenburg-Pruisen 1600-1795</figcaption></figure> <p>Frederiks zoon en opvolger <a href="/wiki/Frederik_Willem_I_van_Pruisen" title="Frederik Willem I van Pruisen">Frederik Willem I</a> (1713-1740), de <i>Soldatenkoning</i>, nam vlak na zijn troonsbestijging deel aan de <a href="/wiki/Vrede_van_Utrecht_(1713)" title="Vrede van Utrecht (1713)">Vrede van Utrecht</a> (1713) die een einde maakte aan de Spaanse Successieoorlog. De vrede bracht hem <a href="/wiki/Opper-Gelre" title="Opper-Gelre">Opper-Gelre</a> en de mogelijkheid deel te nemen aan de <a href="/wiki/Grote_Noordse_Oorlog" title="Grote Noordse Oorlog">Grote Noordse Oorlog</a> (1700-1721). In deze oorlog verwierf hij van Zweden in 1720 <a href="/wiki/Voor-Pommeren" title="Voor-Pommeren">Voor-Pommeren</a> met <a href="/wiki/Szczecin" title="Szczecin">Stettin</a>. </p><p>De Soldatenkoning zette in navolging van zijn grootvader de militarisering van het land voort. Hij besteedde 85% van het staatsbudget aan het leger en bouwde een enorme troepenmacht op. Onder hem ontstonden het spreekwoordelijke Pruisische <a href="/wiki/Militarisme" title="Militarisme">militarisme</a> en de "typisch Pruisische" plichtsgetrouwe ambtenarij. Hij smeedde zijn staten in 1723 samen onder het overkoepelende <a href="/w/index.php?title=Generaldirektorium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Generaldirektorium (de pagina bestaat niet)">Generaldirektorium</a>, centraliseerde de financiën en voerde een economisch beleid in de geest van het <a href="/wiki/Mercantilisme" title="Mercantilisme">mercantilisme</a>. Het door de <a href="/wiki/Pest_(ziekte)" title="Pest (ziekte)">pestepidemie</a> van 1709 ontvolkte Oost-Pruisen bracht hij weer tot bloei door opbouwwerkzaamheden en het aantrekken van tienduizenden migranten, met name protestantse <a href="/wiki/Salzburgse_emigranten" title="Salzburgse emigranten">Salzburger emigranten</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ontwikkeling_tot_grote_mogendheid">Ontwikkeling tot grote mogendheid</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=8" title="Bewerk dit kopje: Ontwikkeling tot grote mogendheid" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=8" title="De broncode bewerken van de sectie: Ontwikkeling tot grote mogendheid"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Friedrich_Zweite_Alt.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Friedrich_Zweite_Alt.jpg/150px-Friedrich_Zweite_Alt.jpg" decoding="async" width="150" height="189" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Friedrich_Zweite_Alt.jpg/225px-Friedrich_Zweite_Alt.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Friedrich_Zweite_Alt.jpg/300px-Friedrich_Zweite_Alt.jpg 2x" data-file-width="1048" data-file-height="1321" /></a><figcaption><a href="/wiki/Frederik_II_van_Pruisen" title="Frederik II van Pruisen">Frederik II <i>"de Grote"</i></a></figcaption></figure> <p>Frederik Willems zoon <a href="/wiki/Frederik_II_van_Pruisen" title="Frederik II van Pruisen">Frederik II <i>de Grote</i></a> bouwde Pruisen tijdens zijn bewind van 1740 tot 1786 uit tot Europese grote mogendheid. Hij viel al in het jaar van zijn troonsbestijging het welvarende door Oostenrijk bestuurde <a href="/wiki/Silezi%C3%AB" title="Silezië">Silezië</a> binnen, waarop hij een omstreden aanspraak maakte na de dood van de Habsburger <a href="/wiki/Keizer_Karel_VI" title="Keizer Karel VI">keizer Karel VI</a> in datzelfde jaar. De <a href="/wiki/Eerste_Silezische_Oorlog" title="Eerste Silezische Oorlog">Eerste Silezische Oorlog</a> (1740-1742) eindigde met een Pruisische overwinning: Karels dochter <a href="/wiki/Maria_Theresia_van_Oostenrijk_(1717-1780)" title="Maria Theresia van Oostenrijk (1717-1780)">Maria Theresia</a> moest de annexatie van Silezië erkennen. In de <a href="/wiki/Tweede_Silezische_Oorlog" title="Tweede Silezische Oorlog">Tweede Silezische Oorlog</a> (1744-1745) trachtte Oostenrijk Silezië te heroveren, maar dit mislukte. Frederik viel in 1756 <a href="/wiki/Keurvorstendom_Saksen_(1547-1806)" title="Keurvorstendom Saksen (1547-1806)">Saksen</a> binnen - het begin van de <a href="/wiki/Zevenjarige_Oorlog_(18e_eeuw)" class="mw-redirect" title="Zevenjarige Oorlog (18e eeuw)">Zevenjarige Oorlog</a> (1756-1763), die samenviel met de Derde Silezische Oorlog. Een jaar later viel hij ook het door Oostenrijk in 1743 geannexeerde <a href="/wiki/Koninkrijk_Bohemen" title="Koninkrijk Bohemen">Koninkrijk Bohemen</a> binnen; hij won de <a href="/wiki/Slag_bij_Praag" title="Slag bij Praag">Slag bij Praag</a>, maar zijn beleg van Praag moest hij opgeven na een nederlaag in de <a href="/wiki/Slag_bij_Kolin" title="Slag bij Kolin">Slag bij Kolin</a>. Pruisen werd in de drie jaren daarna bijna vernietigd door een coalitie van Oostenrijk, <a href="/wiki/Frankrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Frankrijk (hoofdbetekenis)">Frankrijk</a> en <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a>. Zijn redding was het overlijden van tsarina <a href="/wiki/Elisabeth_van_Rusland" title="Elisabeth van Rusland">Elisabeth van Rusland</a> in december 1761 en de troonsbestijging van de Pruisischgezinde tsaar <a href="/wiki/Peter_III_van_Rusland" title="Peter III van Rusland">Peter III</a> in 1762, die meteen vrede sloot. De oorlog kwam formeel tot een einde in de <a href="/wiki/Vrede_van_Hubertusburg" title="Vrede van Hubertusburg">Vrede van Hubertusburg</a> (februari 1763), waarbij Pruisen Silezië behield. Het feit dat het land zich tegenover drie grote mogendheden staande had weten te houden, verhief het zelf ook tot die status. </p><p>Frederik annexeerde net als Oostenrijk en Rusland in de Eerste <a href="/wiki/Poolse_delingen" class="mw-redirect" title="Poolse delingen">Poolse Deling</a> (1772) grote delen van het verzwakte Polen. Dit leverde hem <a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a>, het <a href="/wiki/Netzedistrict" title="Netzedistrict">Netzedistrict</a> en <a href="/wiki/Ermland" title="Ermland">Ermland</a> op, waardoor Brandenburg en Pruisen een aaneengesloten geheel vormden. Aangezien het gehele oude Pruisen nu in het bezit van de Hohenzollerns was, kon hij sindsdien de titel "koning <i>van</i> Pruisen" voeren. De Eerste Poolse Deling betekende een toenadering tot Oostenrijk, maar al in 1778 brak een nieuw conflict uit toen Frederik II in de <a href="/wiki/Beierse_Successieoorlog" title="Beierse Successieoorlog">Beierse Successieoorlog</a> (1778-1779) met succes de Oostenrijkse aanspraken op delen van <a href="/wiki/Beieren" title="Beieren">Beieren</a> bestreed. In 1785 kwam op zijn initiatief de <a href="/wiki/Vorstenbond" title="Vorstenbond">Vorstenbond</a> tot stand, die de Duitse vorsten moest beschermen tegen de Oostenrijkse centralisatie- en annexatiepolitiek. </p><p>Zijn latere regeringsjaren besteedde Frederik aan het ontwikkelen van zijn staat. Hij fundeerde het sterke leger op een grote bureaucratie en herstelde het in de Zevenjarige Oorlog deels verwoeste land door kolonisering, het droogleggen van moerassen en het graven van kanalen. Onder zijn hervormingen, in de geest van het <a href="/wiki/Verlicht_absolutisme" class="mw-redirect" title="Verlicht absolutisme">verlicht absolutisme</a>, waren het afschaffen van <a href="/wiki/Foltering" class="mw-redirect" title="Foltering">foltering</a> (1747), het verlichten van de <a href="/wiki/Lijfeigenschap" title="Lijfeigenschap">lijfeigenschap</a>, het invoeren van de <a href="/wiki/Leerplicht" title="Leerplicht">leerplicht</a> (1763) en een <a href="/wiki/Codificatie" title="Codificatie">codificatie</a> van het recht (<a href="/w/index.php?title=Allgemeines_Landrecht_f%C3%BCr_die_preu%C3%9Fischen_Staaten&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allgemeines Landrecht für die preußischen Staaten (de pagina bestaat niet)">Allgemeines Landrecht</a>), die onder zijn opvolger in 1794 werd afgekondigd. Hij toonde zich tolerant jegens de vele katholieken die door de annexatie van Silezië en de Poolse gebieden onder zijn bewind waren gekomen. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Frederick_Wilhelm_II.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Frederick_Wilhelm_II.png/150px-Frederick_Wilhelm_II.png" decoding="async" width="150" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Frederick_Wilhelm_II.png/225px-Frederick_Wilhelm_II.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Frederick_Wilhelm_II.png/300px-Frederick_Wilhelm_II.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="1000" /></a><figcaption><a href="/wiki/Frederik_Willem_II_van_Pruisen" title="Frederik Willem II van Pruisen">Frederik Willem II <i>"der dicke Lüderjahn"</i></a></figcaption></figure> <p>Frederiks opvolger, zijn neef <a href="/wiki/Frederik_Willem_II_van_Pruisen" title="Frederik Willem II van Pruisen">Frederik Willem II</a> (1786-1797) was een man van minder kaliber dan zijn voorganger en in veel opzichten diens tegendeel. Zijn bijnaam <i>der dicke Lüderjahn</i> (vert. de dikke losbol) gaf dit ook aan. Echter, hij breidde Pruisen ook aanzienlijk uit. Hij verwierf in 1791 de markgraafschappen <a href="/wiki/Brandenburg-Ansbach" class="mw-redirect" title="Brandenburg-Ansbach">Brandenburg-Ansbach</a> en <a href="/wiki/Brandenburg-Bayreuth" class="mw-redirect" title="Brandenburg-Bayreuth">Brandenburg-Bayreuth</a>. In 1793 ondernam hij met Rusland de Tweede Poolse Deling, die hem het gebied <a href="/wiki/Zuid-Pruisen" title="Zuid-Pruisen">Zuid-Pruisen</a> en de steden Danzig en Thorn opleverde. De Derde Deling (1795), die een einde maakte aan Polen als onafhankelijke staat, bracht Pruisen <a href="/wiki/Nieuw-Silezi%C3%AB" title="Nieuw-Silezië">Nieuw-Silezië</a> en <a href="/wiki/Nieuw-Oost-Pruisen" title="Nieuw-Oost-Pruisen">Nieuw-Oost-Pruisen</a> inclusief <a href="/wiki/Warschau" title="Warschau">Warschau</a>. </p><p>Frederik Willem viel in 1787 naar aanleiding van de <a href="/wiki/Goejanverwellesluis" title="Goejanverwellesluis">aanhouding bij Goejanverwellesluis</a> van zijn zuster <a href="/wiki/Wilhelmina_van_Pruisen_(1751-1820)" title="Wilhelmina van Pruisen (1751-1820)">Wilhelmina</a> de <a href="/wiki/Republiek_der_Zeven_Verenigde_Nederlanden" title="Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden">Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden</a> binnen, een dure en voor Pruisen nutteloze veldtocht, die echter wel belangrijk was voor de Republiek, omdat de stadhouderlijke macht van Wilhelmina's echtgenoot prins <a href="/wiki/Willem_V_van_Oranje-Nassau" title="Willem V van Oranje-Nassau">Willem V</a> voorlopig weer hersteld werd. Met de censuur- en religieverordening in eigen land van 1788 onderwierp hij pers, onderwijs en religie aan een strenge staatscontrole, waarmee hij de relatieve vrijheid die heerste onder zijn illustere voorganger een flink stuk terugschroefde. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Napoleontische_tijd">Napoleontische tijd</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=9" title="Bewerk dit kopje: Napoleontische tijd" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=9" title="De broncode bewerken van de sectie: Napoleontische tijd"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:FWIII.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/FWIII.jpg/150px-FWIII.jpg" decoding="async" width="150" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/FWIII.jpg/225px-FWIII.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/FWIII.jpg/300px-FWIII.jpg 2x" data-file-width="350" data-file-height="439" /></a><figcaption><a href="/wiki/Frederik_Willem_III_van_Pruisen" title="Frederik Willem III van Pruisen">Frederik Willem III</a></figcaption></figure> <p>Frederik Willem II sloot na de <a href="/wiki/Franse_Revolutie" title="Franse Revolutie">Franse Revolutie</a> in 1791 een verbond met Oostenrijk tegen het revolutionaire Frankrijk en streed tegen dit laatste land in de Eerste <a href="/wiki/Coalitieoorlogen" class="mw-redirect" title="Coalitieoorlogen">Coalitieoorlog</a> (1792-1797). Reeds in 1795 volgde echter een ommezwaai, toen Pruisen met Frankrijk de <a href="/wiki/Vrede_van_Bazel_(1795)" title="Vrede van Bazel (1795)">Vrede van Bazel</a> sloot. In deze vrede erkende Pruisen weliswaar de Franse annexatie van de Pruisische gebieden op de linker Rijnoever, maar <a href="/wiki/Noord-Duitsland" title="Noord-Duitsland">Noord-Duitsland</a> kwam de facto in de Pruisische invloedssfeer en het land kreeg de handen vrij in het oosten. Hierdoor kon Frederik Willem in de genoemde Derde Poolse Deling er met het leeuwendeel van de buit vandoor gaan. </p><p>De neutraliteitspolitiek van Willem Frederiks zoon en opvolger <a href="/wiki/Frederik_Willem_III_van_Pruisen" title="Frederik Willem III van Pruisen">Frederik Willem III</a> (1797-1840) leidde in de eerste jaren tot internationale isolatie en afhankelijkheid van Frankrijk. </p><p>In paragraaf 3 van de <a href="/wiki/Reichsdeputationshauptschluss" title="Reichsdeputationshauptschluss">Reichsdeputationshauptschluss</a> van 25 februari 1803 worden de belangen van Brandenburg-Pruisen geregeld.<br /> Voor het verlies van het hertogdom Gelre en het op de linker Rijnoever gelegen deel van het <a href="/wiki/Hertogdom_Kleef" title="Hertogdom Kleef">hertogdom Kleef</a>, voor het <a href="/wiki/Vorstendom_Meurs" class="mw-redirect" title="Vorstendom Meurs">vorstendom Meurs</a>, de districten <a href="/wiki/Zevenaar_(stad)" title="Zevenaar (stad)">Zevenaar</a>, <a href="/wiki/Huissen" title="Huissen">Huissen</a> en <a href="/wiki/Malburgen_(buurtschap)" title="Malburgen (buurtschap)">Malburgen</a> en voor het verlies van de Rijn- en Maastollen krijgt de koning: </p> <ul><li>de bisdommen <a href="/wiki/Prinsbisdom_Hildesheim" title="Prinsbisdom Hildesheim">Hildesheim</a> en <a href="/wiki/Prinsbisdom_Paderborn" title="Prinsbisdom Paderborn">Paderborn</a></li> <li>het gebied van <a href="/wiki/Erfurt" title="Erfurt">Erfurt</a> en Untergleichen;</li> <li>alle rechten en bezittingen van <a href="/wiki/Keurvorstendom_Mainz" title="Keurvorstendom Mainz">Keurvorstendom Mainz</a> in Thüringen;</li> <li>het Eichsfeld en het Mainzer aandeel aan Treffurt;</li> <li>de abdijen <a href="/wiki/Sticht_Herford" title="Sticht Herford">Herford</a>, <a href="/wiki/Abdij_van_Quedlinburg" title="Abdij van Quedlinburg">Quedlinburg</a>, <a href="/wiki/Sticht_Elten" class="mw-redirect" title="Sticht Elten">Elten</a>, <a href="/wiki/Sticht_Essen" title="Sticht Essen">Essen</a>, <a href="/wiki/Abdij_Werden" class="mw-redirect" title="Abdij Werden">Werden</a> en <a href="/wiki/Proosdij_Cappenberg" title="Proosdij Cappenberg">Cappenberg</a>;</li> <li>de rijkssteden <a href="/wiki/Rijksstad_M%C3%BChlhausen_(Th%C3%BCringen)" class="mw-redirect" title="Rijksstad Mühlhausen (Thüringen)">Mühlhausen</a>, <a href="/wiki/Rijksstad_Nordhausen" class="mw-redirect" title="Rijksstad Nordhausen">Nordhausen</a> en <a href="/wiki/Rijksstad_Goslar" class="mw-redirect" title="Rijksstad Goslar">Goslar</a>;</li> <li>de stad Münster en een deel van het bisdom <a href="/wiki/Prinsbisdom_M%C3%BCnster" title="Prinsbisdom Münster">Münster</a> (volgt de beschrijving van de lijn die het bisdom deelt).</li></ul> <p><a href="/wiki/Napoleon_Bonaparte" title="Napoleon Bonaparte">Napoleon</a> drong Pruisen, na Oostenrijk en Rusland in de <a href="/wiki/Slag_bij_Austerlitz" title="Slag bij Austerlitz">Slag bij Austerlitz</a> (1805) te hebben verslagen, een bondgenootschap op. Frederik Willem sloot kort daarna achter Napoleons rug om echter een verdrag met Rusland. Dit had een Franse invasie tot gevolg, die het lot van Pruisen bezegelde: de Pruisische strijdkrachten, onder opperbevel van <a href="/wiki/Karel_Willem_Ferdinand_van_Brunswijk" class="mw-redirect" title="Karel Willem Ferdinand van Brunswijk">Karel Willem Ferdinand van Brunswijk</a>, leden in de <a href="/wiki/Slag_bij_Jena_en_Auerstedt" class="mw-redirect" title="Slag bij Jena en Auerstedt">Slag bij Jena en Auerstedt</a> (1806) een verpletterende nederlaag. Napoleon hield op 27 oktober zijn intocht in de Pruisische hoofdstad Berlijn. Het hof vluchtte naar Oost-Pruisen. Na twee nieuwe veldslagen bij Eylau en Friedland, beide in 1807 in het voormalige Oost-Pruisen, moest Frederik Willem op 9 juli 1807 de <a href="/wiki/Vrede_van_Tilsit" title="Vrede van Tilsit">Vrede van Tilsit</a> sluiten, waarin Pruisen - slechts op voorspraak van tsaar <a href="/wiki/Alexander_I_van_Rusland" title="Alexander I van Rusland">Alexander I</a> - bleef voortbestaan, maar meer dan de helft van zijn grondgebied kwijtraakte. Zelfs het appel van Pruisens charismatische en nog altijd zeer populaire koningin Luise kon Napoleon niet tot verzachting van zijn vredesvoorwaarden bewegen. De aanwinsten uit de Tweede en Derde Poolse Deling kwamen grotendeels aan het hertogdom <a href="/wiki/Hertogdom_Warschau" title="Hertogdom Warschau">Warschau</a>. Pruisen moest zich bovendien aan het <a href="/wiki/Continentaal_stelsel" title="Continentaal stelsel">continentaal stelsel</a> conformeren en het leger sterk inkrimpen. </p><p>De ontreddering hierdoor liet Frederik Willem III wel toe vanaf 1807 de zogenaamde <a href="/w/index.php?title=Pruisische_hervormingen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pruisische hervormingen (de pagina bestaat niet)">Pruisische hervormingen</a> door te voeren, die eerder op te groot verzet van de landjonkers stuitten.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/Heinrich_Friedrich_Karl_vom_und_zum_Stein" title="Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein">Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein</a> schafte de lijfeigenschap af (1807), gaf steden en gemeenten zelfbestuur (1807) en schiep een kabinet met vijf onafhankelijke en verantwoordelijke ministers (1808). Zijn werk werd voortgezet door <a href="/wiki/Karl_August_von_Hardenberg" title="Karl August von Hardenberg">Karl August von Hardenberg</a>, die in 1812 een begin maakte met de emancipatie van de <a href="/wiki/Joden" title="Joden">joden</a>. Op initiatief van de onderwijshervormer <a href="/wiki/Wilhelm_von_Humboldt" title="Wilhelm von Humboldt">Wilhelm von Humboldt</a> werd in 1809/1810 de Universiteit van Berlijn (thans <a href="/wiki/Humboldt-Universiteit" class="mw-redirect" title="Humboldt-Universiteit">Humboldt-Universiteit</a>) gesticht. <a href="/wiki/August_Neidhardt_von_Gneisenau" title="August Neidhardt von Gneisenau">August Neidhardt von Gneisenau</a> en <a href="/wiki/Gerhard_von_Scharnhorst" title="Gerhard von Scharnhorst">Gerhard von Scharnhorst</a> hervormden het leger. </p><p>Na Napoleons mislukte <a href="/wiki/Russische_veldtocht" class="mw-redirect" title="Russische veldtocht">Russische veldtocht</a> zag Pruisen, waar het nationalisme door de Franse aanwezigheid en de hervormingen sterk was opgekomen, de kans weer tegen Frankrijk ten strijde te trekken. Het streed met een leger van 280.000 man in de <a href="/wiki/Bevrijdingsoorlog" class="mw-redirect" title="Bevrijdingsoorlog">Bevrijdingsoorlogen</a> en droeg in 1815 onder <a href="/wiki/Gebhard_Leberecht_von_Bl%C3%BCcher" title="Gebhard Leberecht von Blücher">Gebhard Leberecht von Blücher</a> beslissend bij aan Napoleons ondergang in de <a href="/wiki/Slag_bij_Waterloo" title="Slag bij Waterloo">Slag bij Waterloo</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Na_het_Congres_van_Wenen">Na het Congres van Wenen</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=10" title="Bewerk dit kopje: Na het Congres van Wenen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=10" title="De broncode bewerken van de sectie: Na het Congres van Wenen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png/250px-Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png" decoding="async" width="250" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png/375px-Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png/500px-Uitbreiding_Pruisen_1807-1871.png 2x" data-file-width="716" data-file-height="425" /></a><figcaption>Uitbreiding van Pruisen 1807-1871</figcaption></figure> <p>Het <a href="/wiki/Congres_van_Wenen" title="Congres van Wenen">Congres van Wenen</a> (1814-1815) herstelde Pruisen niet in zijn oude vorm. Van de bij de Tweede en Derde Poolse Deling verkregen gebieden kreeg het slechts het <a href="/wiki/Groothertogdom_Posen" title="Groothertogdom Posen">Groothertogdom Posen</a> terug; de rest werd als deel van <a href="/wiki/Congres-Polen" title="Congres-Polen">Congres-Polen</a> aan Rusland toegekend. Pruisen kreeg echter wel <a href="/wiki/Voor-Pommeren" title="Voor-Pommeren">Voor-Pommeren</a>, de helft van het <a href="/wiki/Koninkrijk_Saksen" title="Koninkrijk Saksen">Koninkrijk Saksen</a> en in het westen het niet aan de rest van het land grenzende <a href="/wiki/Rijnprovincie" title="Rijnprovincie">Rijnland</a> en <a href="/wiki/Westfalen_(provincie)" title="Westfalen (provincie)">Westfalen</a>. </p><p>Het Rijnland bleek voor het voornamelijk agrarische Pruisen een belangrijke aanwinst te zijn. De al goed ontwikkelde en grote industriële basis van het gebied, vooral op ijzer en kolen georiënteerd, gaf een belangrijke impuls tot verdere modernisering van het land. Het nu weer uit twee delen bestaande Pruisen maakte zich in de eerste helft van de negentiende eeuw sterk voor de economische vereniging van Duitsland. In 1834 kwam op Pruisisch initiatief de Duitse <a href="/wiki/Zollverein" title="Zollverein">Zollverein</a> tot stand, waarvan vrijwel alle Duitse staten lid werden en die sterk bijdroeg aan de <a href="/wiki/Industri%C3%ABle_revolutie" title="Industriële revolutie">industrialisering</a> en economische eenwording van Duitsland. </p><p>Sinds 1815 domineerde Pruisen met Oostenrijk de in dat jaar in het leven geroepen <a href="/wiki/Duitse_Bond" title="Duitse Bond">Duitse Bond</a>. Hierin werkten de twee Duitse grote mogendheden samen om de politieke status quo te behouden. Dit geschiedde door het onderdrukken van liberale en nationalistische elementen, met name na de <a href="/wiki/Besluiten_van_Karlsbad" title="Besluiten van Karlsbad">besluiten van Karlsbad</a> van 1819. Kort na elkaar verdwenen liberale staatslieden als Stein en Humboldt van het toneel. Van de door Frederik Willem tot driemaal toe beloofde volksvertegenwoordiging kwam vrijwel niets terecht: er werden slechts <a href="/w/index.php?title=Provinciale_Landdag&action=edit&redlink=1" class="new" title="Provinciale Landdag (de pagina bestaat niet)">Provinciale Landdagen</a> ingevoerd (1823), bestaande uit vertegenwoordigers van de adel, burgers en boeren, waarin echter alleen grondbezitters waren vertegenwoordigd. Het aanvankelijk tolerante beleid jegens de Poolse bevolking in de oostelijke provincies sloeg om na de <a href="/wiki/Novemberopstand" title="Novemberopstand">Novemberopstand</a> in Congres-Polen (1830-1831). Polen werden uit overheidsfuncties ontslagen en het Pools als taal van bestuur en onderwijs sterk teruggedrongen. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse,_Berlin_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/250px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg" decoding="async" width="250" height="196" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/375px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/500px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg 2x" data-file-width="899" data-file-height="705" /></a><figcaption>Maart 1848: revolutionairen op de barricaden in Berlijn</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Maartrevolutie">Maartrevolutie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=11" title="Bewerk dit kopje: Maartrevolutie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=11" title="De broncode bewerken van de sectie: Maartrevolutie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:FWIV.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/FWIV.jpg/150px-FWIV.jpg" decoding="async" width="150" height="204" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/FWIV.jpg/225px-FWIV.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/FWIV.jpg/300px-FWIV.jpg 2x" data-file-width="510" data-file-height="694" /></a><figcaption><a href="/wiki/Frederik_Willem_IV_van_Pruisen" title="Frederik Willem IV van Pruisen">Frederik Willem IV</a></figcaption></figure> <p>De troonsbestijging van <a href="/wiki/Frederik_Willem_IV_van_Pruisen" title="Frederik Willem IV van Pruisen">Frederik Willem IV</a> (1840-1861) leek een liberale periode in te luiden. Hij beëindigde de <a href="/w/index.php?title=Demagogenvervolgingen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Demagogenvervolgingen (de pagina bestaat niet)">demagogenvervolgingen</a>, versoepelde de censuur enigszins en liet verschillende liberale denkers vrij. In 1847 riep hij een landelijke volksvertegenwoordiging samen, de <a href="/w/index.php?title=Verenigde_Landdag&action=edit&redlink=1" class="new" title="Verenigde Landdag (de pagina bestaat niet)">Verenigde Landdag</a>. Deze had echter slechts zeer beperkte bevoegdheden en de koning had in zijn openingsrede expliciet gesteld dat hij de invoering van een constitutioneel systeem niet zou dulden. </p><p>De beperktheid van deze maatregelen, de misoogst en de schaarste (met name in <a href="/wiki/Opper-Silezi%C3%AB" title="Opper-Silezië">Opper-Silezië</a>) leidden na de Parijse <a href="/wiki/Februarirevolutie_(1848)" title="Februarirevolutie (1848)">Februarirevolutie</a> in maart 1848 in heel Duitsland tot de liberale <a href="/wiki/Maartrevolutie" title="Maartrevolutie">Maartrevolutie</a>. Frederik Willem bleek vrijwel onmiddellijk tot concessies bereid. Hij zegde verschillende liberale maatregelen toe, riep een <a href="/wiki/Constituante" class="mw-redirect" title="Constituante">constituante</a> bijeen en benoemde op 29 maart een liberale regering onder <a href="/wiki/Ludolf_Camphausen" title="Ludolf Camphausen">Ludolf Camphausen</a>. Reeds enkele maanden later herriep de koning zijn concessies echter weer. Op 2 november stelde hij de contrarevolutionaire minister-president <a href="/wiki/Friedrich_Wilhelm_von_Brandenburg" title="Friedrich Wilhelm von Brandenburg">Friedrich Wilhelm von Brandenburg</a> aan. Op 5 december werd de geoctrooieerde grondwet van kracht, die de staatsmacht grotendeels in handen van de koning legde, het <a href="/wiki/Algemeen_kiesrecht" title="Algemeen kiesrecht">algemeen kiesrecht</a> verving door <a href="/wiki/Drieklassenkiesrecht" title="Drieklassenkiesrecht">drieklassenkiesrecht</a> en het parlement verkleinde. </p><p>In de Duitse politiek (de Duitse Bond was in 1848 buiten werking gesteld) voegde Frederik Willem IV zich aanvankelijk naar de besluiten van het liberale <a href="/wiki/Frankfurter_Parlement" class="mw-redirect" title="Frankfurter Parlement">Frankfurter Parlement</a>. Hij steunde het parlement in de <a href="/wiki/Sleeswijk-Holsteinse_kwestie" title="Sleeswijk-Holsteinse kwestie">Sleeswijk-Holsteinse kwestie</a> door troepen naar <a href="/wiki/Hertogdom_Sleeswijk" title="Hertogdom Sleeswijk">Sleeswijk</a> en <a href="/wiki/Holstein_(streek)" class="mw-redirect" title="Holstein (streek)">Holstein</a> te zenden, maar sloot op 26 augustus 1848 zonder het parlement daarin te kennen een wapenstilstand. Toen het Frankfurter Parlement hem in 1849 de Duitse keizerskroon aanbood, distantieerde hij zich geheel van de liberalen door te verklaren dat hij de kroon niet van een volksvertegenwoordiging, maar alleen uit handen van de andere Duitse vorsten kon ontvangen. Dit betekende de genadeklap voor de liberale beweging. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:BrandenburgManteuffelRadowitz.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/BrandenburgManteuffelRadowitz.png/150px-BrandenburgManteuffelRadowitz.png" decoding="async" width="150" height="107" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/BrandenburgManteuffelRadowitz.png/225px-BrandenburgManteuffelRadowitz.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/BrandenburgManteuffelRadowitz.png/300px-BrandenburgManteuffelRadowitz.png 2x" data-file-width="652" data-file-height="463" /></a><figcaption>V.l.n.r. <a href="/wiki/Friedrich_Wilhelm_von_Brandenburg" title="Friedrich Wilhelm von Brandenburg">Friedrich Wilhelm von Brandenburg</a>, <a href="/wiki/Otto_Theodor_von_Manteuffel" title="Otto Theodor von Manteuffel">Otto Theodor von Manteuffel</a> en <a href="/wiki/Joseph_von_Radowitz" title="Joseph von Radowitz">Joseph von Radowitz</a></figcaption></figure> <p>Frederik Willem trachtte hierna met het voorstel van zijn minister <a href="/wiki/Joseph_von_Radowitz" title="Joseph von Radowitz">Joseph von Radowitz</a> alsnog de <a href="/wiki/Klein-Duitse_richting" title="Klein-Duitse richting">klein-Duitse oplossing</a> te verwezenlijken: een verenigd Duitsland onder Pruisische leiding, zonder Oostenrijk. Hij sloot op 26 mei 1849 het <a href="/w/index.php?title=Driekoningsverbond&action=edit&redlink=1" class="new" title="Driekoningsverbond (de pagina bestaat niet)">driekoningsverbond</a> met <a href="/wiki/Koninkrijk_Saksen" title="Koninkrijk Saksen">Saksen</a> en <a href="/wiki/Koninkrijk_Hannover" title="Koninkrijk Hannover">Hannover</a>, waarbij zich de meeste kleine Duitse staten aansloten. Toen Oostenrijk, dat aanvankelijk zijn handen vol had gehad aan de revolutie in <a href="/wiki/Hongarije" title="Hongarije">Hongarije</a>, zich eind 1849 weer met Duitse zaken kon bezighouden, was het echter snel afgelopen met de Pruisische plannen. Om tot een grondwet voor de geplande unie te komen, daagde in maart en april 1850 nog wel het <a href="/wiki/Erfurter_Parlement" class="mw-redirect" title="Erfurter Parlement">Erfurter Parlement</a>, dat echter werd geboycot door de nu pro-Oostenrijkse koninkrijken Saksen en Hannover, alsmede (vanwege het ontbrekende democratische element) door de liberalen. Op 16 mei 1850 kwam de Bondsdag van de Duitse Bond weer bijeen. Pruisen werd in het <a href="/wiki/Verdrag_van_Olm%C3%BCtz" title="Verdrag van Olmütz">Verdrag van Olmütz</a> (29 november) uiteindelijk gedwongen zijn verenigingspolitiek op te geven en zich te schikken in een heroprichting van de Duitse Bond. </p><p>De Maartrevolutie bracht Pruisen wel enige territoriale winst. Het verwierf in 1849 de Zuid-Duitse vorstendommen <a href="/wiki/Hohenzollern-Sigmaringen" title="Hohenzollern-Sigmaringen">Hohenzollern-Sigmaringen</a> en <a href="/wiki/Hohenzollern-Hechingen" title="Hohenzollern-Hechingen">Hohenzollern-Hechingen</a>, waarvan de vorsten troonsafstand hadden gedaan ten gunste van Pruisen. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Hernieuwde_reactie_en_industrialisering">Hernieuwde reactie en industrialisering</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=12" title="Bewerk dit kopje: Hernieuwde reactie en industrialisering" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=12" title="De broncode bewerken van de sectie: Hernieuwde reactie en industrialisering"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De nederlaag van Olmütz betekende in Pruisen een tijdperk van <a href="/wiki/Reactionair" title="Reactionair">conservatieve restauratie en reactie</a> waarbij veel liberale vrijheden weer werden teruggedraaid. Onder de regering van de oer-conservatieve minister-president <a href="/wiki/Otto_Theodor_von_Manteuffel" title="Otto Theodor von Manteuffel">Otto Theodor von Manteuffel</a> won de Pruisische landadel, de conservatieve <a href="/wiki/Junker" title="Junker">Junkers</a>, aan invloed. Er werden verschillende reactionaire maatregelen genomen, de liberale partij werd geïntimideerd, beambten en rechters meer van de kroon afhankelijk gemaakt en de macht van de koning vergroot. In 1854 bereikten de Junkers het inrichten van het <a href="/w/index.php?title=Herrenhaus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Herrenhaus (de pagina bestaat niet)">Herrenhaus</a> als Eerste Kamer, met erfelijke of door de koning voor het leven benoemde leden. De leden van de Tweede Kamer, voortaan <a href="/w/index.php?title=Huis_van_Afgevaardigden_(Pruisen)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Huis van Afgevaardigden (Pruisen) (de pagina bestaat niet)">Huis van Afgevaardigden</a> geheten, werden gekozen volgens het drieklassenkiesrecht, dat het vermogende volksdeel bevoordeelde. </p><p>Tegelijkertijd industrialiseerde het land snel. Spoorwegen, post en telegrafie ontwikkelden zich in snel tempo en er werden veel nieuwe wegen en kanalen aangelegd, waaronder het <a href="/wiki/Elbl%C4%85g-Ostr%C3%B3da-kanaal" title="Elbląg-Ostróda-kanaal">Elbing-Osterode-kanaal</a>. In steenkoolgebieden als <a href="/wiki/Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Silezië (provincie)">Silezië</a>, het <a href="/wiki/Ruhrgebied" title="Ruhrgebied">Ruhrgebied</a> en het <a href="/wiki/Saarland" title="Saarland">Saargebied</a> werden voortvarend nieuwe mijnen geopend. Met de toenemende stroom steenkolen werd de eveneens explosief groeiende ijzer- en staalindustrie mogelijk. Zodoende groeiden deze gebieden uit tot belangrijke industriële centra. Silezië kende met de <a href="/w/index.php?title=Weveropstand&action=edit&redlink=1" class="new" title="Weveropstand (de pagina bestaat niet)">weveropstand</a> van 1844 ook het eerste belangrijke <a href="/wiki/Proletariaat" class="mw-redirect" title="Proletariaat">proletarische</a> oproer van de Duitse landen.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Aan de basis van de staal- en kolenindustrie in het Ruhrgebied stonden bedrijven als <a href="/wiki/Krupp_(familie)" title="Krupp (familie)">Krupp</a> en <a href="/wiki/ThyssenKrupp" title="ThyssenKrupp">Thyssen</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Het_nieuwe_tijdperk_en_het_Verfassungskonflikt">Het nieuwe tijdperk en het Verfassungskonflikt</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=13" title="Bewerk dit kopje: Het nieuwe tijdperk en het Verfassungskonflikt" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=13" title="De broncode bewerken van de sectie: Het nieuwe tijdperk en het Verfassungskonflikt"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Wilhelm1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Wilhelm1.jpg/150px-Wilhelm1.jpg" decoding="async" width="150" height="187" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Wilhelm1.jpg/225px-Wilhelm1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Wilhelm1.jpg/300px-Wilhelm1.jpg 2x" data-file-width="402" data-file-height="500" /></a><figcaption><a href="/wiki/Wilhelm_I_van_Duitsland" title="Wilhelm I van Duitsland">Wilhelm I</a></figcaption></figure> <p>Onder <a href="/wiki/Wilhelm_I_van_Duitsland" title="Wilhelm I van Duitsland">Wilhelm I</a> (1861-1888), sinds 1858 regent namens zijn geestesziek geworden broer Frederik Willem IV, begon weer een meer liberale periode. Hij ontsloeg in 1858 de conservatieve regering-Manteuffel en luidde met het nieuwe liberale ministerie van <a href="/wiki/Karel_Anton_van_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Karel Anton van Hohenzollern-Sigmaringen">Karel Anton van Hohenzollern-Sigmaringen</a> het "nieuwe tijdperk" in. In deze periode werd de vrijheid van pers en vereniging vergroot en kregen de liberalen een meerderheid in de landdag. </p><p>De liberalen, sinds 1861 verenigd in de <a href="/wiki/Deutsche_Fortschrittspartei" title="Deutsche Fortschrittspartei">Deutsche Fortschrittspartei</a>, wilden echter geen geld vrijmaken voor de door Wilhelm en zijn minister van Oorlog <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a> voorgestelde nieuwe legerwet (o.a. langere diensttijd en betere bewapening). Dit aanvankelijk oppervlakkige geschil groeide, aangewakkerd door conservatieven en liberalen, uit tot een <i>"<a href="/w/index.php?title=Verfassungskonflikt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Verfassungskonflikt (de pagina bestaat niet)">Verfassungskonflikt</a>"</i>, waarin geen van beide partijen tot een compromis bereid was. Het nam zulke proporties aan dat Wilhelm op het hoogtepunt ervan zelfs aan aftreden dacht. Hij schoof het ministerie-Hohenzollern op 17 maart 1862 echter terzijde en benoemde op 23 september de conservatieve <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> tot minister-president. Deze slaagde erin vier jaar lang zonder parlement te regeren en beëindigde het conflict uiteindelijk in het voordeel van de kroon. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Op_weg_naar_de_Noord-Duitse_Bond_en_het_Keizerrijk">Op weg naar de Noord-Duitse Bond en het Keizerrijk</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=14" title="Bewerk dit kopje: Op weg naar de Noord-Duitse Bond en het Keizerrijk" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=14" title="De broncode bewerken van de sectie: Op weg naar de Noord-Duitse Bond en het Keizerrijk"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Bismarck, die de koning al snel overheerste, zag in dat de Duitse politieke verhoudingen in een Pruisisch-Oostenrijkse strijd zouden uitmonden en stuurde hier met zijn plannen de klein-Duitse oplossing te verwezenlijken ook op aan. In 1863 deed hij de <a href="/wiki/Frankfurter_Vorstendag" title="Frankfurter Vorstendag">Frankfurter Vorstendag</a> - waarin de Oostenrijkse ideeën om de Duitse Bond nieuw leven in te blazen zouden worden besproken - mislukken door Wilhelm ervan te overtuigen weg te blijven. </p><p>Toen de Sleeswijk-Holsteinse kwestie in 1863 weer acuut werd, drukte <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> met Oostenrijk militaire interventie van de Duitse Bond door. Na de Pruisisch-Oostenrijkse overwinning in deze <a href="/wiki/Tweede_Duits-Deense_Oorlog" title="Tweede Duits-Deense Oorlog">Tweede Duits-Deense Oorlog</a> (1864) werden de hertogdommen Sleeswijk, Holstein en <a href="/wiki/Lauenburg_(land)" class="mw-redirect" title="Lauenburg (land)">Lauenburg</a> aanvankelijk door de twee overwinnaars gemeenschappelijk bestuurd. Voor Pruisen bood dit perspectief tot gebiedsuitbreiding in <a href="/wiki/Noord-Duitsland" title="Noord-Duitsland">Noord-Duitsland</a> en bovendien een twistappel waarmee een oorlog met Oostenrijk kon worden uitgelokt. Omdat het gezamenlijke bestuur al snel onwerkbaar bleek, deelde men de bezette gebieden in het <a href="/wiki/Verdrag_van_Gastein" title="Verdrag van Gastein">Verdrag van Gastein</a> (1865) op: Oostenrijk kreeg Holstein en Pruisen Sleeswijk en Lauenburg. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:BismarckRoonMoltke.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/250px-BismarckRoonMoltke.jpg" decoding="async" width="250" height="276" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/375px-BismarckRoonMoltke.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/500px-BismarckRoonMoltke.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="794" /></a><figcaption>V.l.n.r. <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a>, <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a> en <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a></figcaption></figure> <p>Het kwam alsnog tot oorlog toen <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> Oostenrijk er in 1866 van beschuldigde het Verdrag van Gastein te hebben geschonden. De door Oostenrijk voorgestelde mobilisering van de troepen van de Duitse Bond leidde tot een Pruisische oorlogsverklaring. De <a href="/wiki/Pruisisch-Oostenrijkse_Oorlog" class="mw-redirect" title="Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog">Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog</a> (1866), die in werkelijkheid om de hegemonie in Duitsland ging, deed de Duitse Bond definitief uiteenvallen. Pruisen, onder <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a>, versloeg Oostenrijk beslissend in de <a href="/wiki/Slag_bij_K%C3%B6niggr%C3%A4tz" title="Slag bij Königgrätz">Slag bij Königgrätz</a> (3 juli 1866). Frans ongenoegen over de Pruisische overwinning leidde ertoe dat Bismarck Oostenrijk en de Oostenrijks gezinde Zuid-Duitse staten moest ontzien. Pruisen annexeerde wel Sleeswijk, Holstein en Lauenburg, alsmede de Oostenrijkse bondgenoten <a href="/wiki/Keurvorstendom_Hessen" title="Keurvorstendom Hessen">Hessen-Kassel</a>, <a href="/wiki/Hertogdom_Nassau" title="Hertogdom Nassau">Nassau</a>, <a href="/wiki/Koninkrijk_Hannover" title="Koninkrijk Hannover">Hannover</a> en <a href="/wiki/Vrije_stad_Frankfort" title="Vrije stad Frankfort">Frankfort</a> in <a href="/wiki/Noord-Duitsland" title="Noord-Duitsland">Noord-Duitsland</a>. Sindsdien vormde het land een aaneengesloten geheel. Reeds gedurende de oorlog had het een nieuwe statenbond voorbereid, de door Pruisen geleide <a href="/wiki/Noord-Duitse_Bond" title="Noord-Duitse Bond">Noord-Duitse Bond</a>, waarvan alle Duitse staten ten noorden van de <a href="/wiki/Main" title="Main">Main</a> - al dan niet gedwongen - lid werden. Wilhelm I werd bondspresident en Bismarck bondskanselier. </p><p>In het conflict met Frankrijk om de kandidatuur voor de vacante Spaanse troon van <a href="/wiki/Leopold_van_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Leopold van Hohenzollern-Sigmaringen">Leopold van Hohenzollern-Sigmaringen</a>, een prins uit de katholieke tak van het Pruisische koningshuis, lokte Bismarck in 1870 met het <a href="/wiki/Emser_Depesche" title="Emser Depesche">Emser Depesche</a> een Franse oorlogsverklaring uit. In de hieropvolgende <a href="/wiki/Frans-Duitse_Oorlog" title="Frans-Duitse Oorlog">Frans-Duitse Oorlog</a> (1870-1871) sloten ook de Zuid-Duitse staten zich bij Pruisen aan. De strijd besliste zich in Pruisisch voordeel in de <a href="/wiki/Slag_bij_Sedan" title="Slag bij Sedan">Slag bij Sedan</a> (1 september 1870), waarbij het Franse staatshoofd keizer <a href="/wiki/Napoleon_III" title="Napoleon III">Napoleon III</a> werd gevangengenomen. Op 18 januari 1871 werd te <a href="/wiki/Versailles_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Versailles (hoofdbetekenis)">Versailles</a> het <a href="/wiki/Duitse_Keizerrijk" title="Duitse Keizerrijk">Duitse Keizerrijk</a> uitgeroepen met Wilhelm I als "Duits keizer" en Bismarck als rijkskanselier. Volgens de afspraken in het daaropvolgende vredesverdrag moest Frankrijk het Duitstalige, maar al sinds de 17e eeuw tot Frankrijk behorende, <a href="/wiki/Elzas-Lotharingen" title="Elzas-Lotharingen">Elzas en Lotharingen</a> afstaan aan het nieuwe Duitse keizerrijk. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pruisen_in_het_Duitse_Rijk_(1871-1945)"><span id="Pruisen_in_het_Duitse_Rijk_.281871-1945.29"></span>Pruisen in het Duitse Rijk (1871-1945)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=15" title="Bewerk dit kopje: Pruisen in het Duitse Rijk (1871-1945)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=15" title="De broncode bewerken van de sectie: Pruisen in het Duitse Rijk (1871-1945)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Koninkrijk_Pruisen_II_(1871-1918)"><span id="Koninkrijk_Pruisen_II_.281871-1918.29"></span>Koninkrijk Pruisen II (1871-1918)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=16" title="Bewerk dit kopje: Koninkrijk Pruisen II (1871-1918)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=16" title="De broncode bewerken van de sectie: Koninkrijk Pruisen II (1871-1918)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Deutsches_Reich_(1871-1918)-de.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg/250px-Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg.png" decoding="async" width="250" height="231" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg/375px-Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg/500px-Deutsches_Reich_%281871-1918%29-de.svg.png 2x" data-file-width="992" data-file-height="917" /></a><figcaption>Pruisen (blauw) in het Duitse Rijk in de periode 1871-1918</figcaption></figure> <p>De <a href="/wiki/Duitse_eenwording" title="Duitse eenwording">Duitse eenwording</a> onder Pruisische leiding betekende in de praktijk dat Pruisen in Duitsland opging. Sommige historici laten de geschiedenis van Pruisen dan ook in 1871 ophouden. Het land werd gereduceerd tot een van de Duitse deelstaten, al was het verreweg de grootste en dominantste. De Pruisische politiek was verweven met die van het Rijk: de keizer was tegelijkertijd koning van Pruisen, de rijkskanselier vrijwel altijd ook minister-president. </p><p><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> voerde van 1871 tot 1877 de <a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a> tegen de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a>. Dit was in Bismarcks ogen een "preventieve oorlog tegen een interne vijand". Hij was bang dat de katholieke <a href="/wiki/Zentrumspartei" class="mw-redirect" title="Zentrumspartei">Zentrumspartei</a> – die haar aanhang vooral in het meest katholieke zuiden van Duitsland had – een bedreiging zou gaan vormen voor het door de protestants-Pruisische elite gedomineerde keizerrijk. Hij vreesde ook dat Duitse katholieken samen zouden spannen met Franse en Oostenrijkse katholieken in een supranationale organisatie. Vooral de uitlating van de conservatieve paus <a href="/wiki/Pius_IX" class="mw-redirect" title="Pius IX">Pius IX</a> (1846 tot 1878) dat katholieken allereerst 'schapen onder de hoede van de Kerk zijn en daarna pas burgers van hun land' gooide olie op het vuur. In 1872 werd in Pruisen het kerkelijk toezicht op het onderwijs afgeschaft, in 1874 het <a href="/wiki/Burgerlijk_huwelijk" title="Burgerlijk huwelijk">burgerlijk huwelijk</a> ingevoerd. De <a href="/wiki/Meiwetten" title="Meiwetten">Meiwetten</a> van 1873 leidden tot ontzetting uit het ambt en soms vervolging van talrijke geestelijken. De overheid onderwierp de Poolse bevolking in de oostelijke provincies aan een streng beleid van <a href="/wiki/Germanisering" title="Germanisering">germanisering</a>. Toen echter in 1878 de nieuwe paus <a href="/wiki/Paus_Leo_XIII" title="Paus Leo XIII">Leo XIII</a> een verzoenende houding aannam, werden de meeste van deze maatregelen teruggedraaid. Bismarck werkte nu zelfs samen met de katholieken in zijn strijd tegen de socialisten, die sterk opkwamen. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096,_Kaiser_Wilhelm_II..jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg/150px-Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg" decoding="async" width="150" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg/225px-Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg/300px-Bundesarchiv_Bild_146-2004-0096%2C_Kaiser_Wilhelm_II..jpg 2x" data-file-width="1033" data-file-height="1169" /></a><figcaption><a href="/wiki/Wilhelm_II_van_Duitsland" title="Wilhelm II van Duitsland">Wilhelm II</a></figcaption></figure> <p>Wilhelm I werd in 1888 opgevolgd door zijn zoon, de "99-dagen-keizer" <a href="/wiki/Frederik_III_van_Duitsland" class="mw-redirect" title="Frederik III van Duitsland">Frederik III</a> (1888), die echter stervende was aan keelkanker. Frederik was, in tegenstelling tot zijn vader en zijn zoon, liberaal gezind. Hij bereikte echter gedurende zijn zeer korte regeringsperiode niet meer dan het ontslag van de aartsconservatieve minister van Binnenlandse Zaken <a href="/wiki/Robert_von_Puttkamer" title="Robert von Puttkamer">Robert von Puttkamer</a>. Zijn zoon <a href="/wiki/Wilhelm_II_van_Duitsland" title="Wilhelm II van Duitsland">Wilhelm II</a> (1888-1918) was evenals Bismarck conservatief gezind, maar ontsloeg Bismarck in 1890 omdat hij voortaan zelf het beleid wilde bepalen en geen behoefte had aan een sterke minister-president. Vanaf toen waren de eerste ministers meestal zwakke figuren. De keizer voerde echter, in tegenstelling tot Bismarck, een riskante en ondoordachte buitenlandse politiek. Ten gevolge van deze politiek sloten de potentiële Duitse tegenstanders zich steeds meer aaneen totdat alleen Oostenrijk nog een verbond met het Keizerrijk had. </p><p>Europa stevende rond 1900 (het <i><a href="/wiki/Fin_de_si%C3%A8cle" title="Fin de siècle">fin de siècle</a></i>), door o.a. het alomtegenwoordige <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a> en <a href="/wiki/Chauvinisme" title="Chauvinisme">chauvinisme</a> en het onderlinge wantrouwen, bijna onvermijdelijk op een oorlog af. In 1914 was het dan ook zover. De Duitse nederlaag in deze <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> en de <a href="/wiki/Novemberrevolutie" title="Novemberrevolutie">Novemberrevolutie</a> van 1918 brachten uiteindelijk het aftreden van Wilhelm II als koning en keizer en de afschaffing van het keizerrijk. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vrijstaat_Pruisen_(1918-1933)"><span id="Vrijstaat_Pruisen_.281918-1933.29"></span>Vrijstaat Pruisen (1918-1933)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=17" title="Bewerk dit kopje: Vrijstaat Pruisen (1918-1933)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=17" title="De broncode bewerken van de sectie: Vrijstaat Pruisen (1918-1933)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Deutsches_Reich_1925_b.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Deutsches_Reich_1925_b.png/250px-Deutsches_Reich_1925_b.png" decoding="async" width="250" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Deutsches_Reich_1925_b.png/375px-Deutsches_Reich_1925_b.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Deutsches_Reich_1925_b.png/500px-Deutsches_Reich_1925_b.png 2x" data-file-width="945" data-file-height="762" /></a><figcaption>Pruisen in de Weimarrepubliek in 1925</figcaption></figure> <p>Pruisen bleef binnen de nieuwe <a href="/wiki/Weimarrepubliek" title="Weimarrepubliek">Weimarrepubliek</a> als deelstaat <a href="/wiki/Vrijstaat_Pruisen" title="Vrijstaat Pruisen">Vrijstaat Pruisen</a> gehandhaafd, ondanks aanvankelijke plannen tot het tegendeel, maar verloor zijn speciale verhouding tot het Rijk. De traditionele Pruisische elite bleef evenwel sterk in het landelijk bestuur vertegenwoordigd. </p><p>Het land verloor door de bepalingen van het <a href="/wiki/Vrede_van_Versailles_(1919)" class="mw-redirect" title="Vrede van Versailles (1919)">Verdrag van Versailles</a> uitgestrekte grondgebieden. De meeste regio's die Duitsland moest afstaan of die werden geannexeerd, hadden tot Pruisen behoord: <a href="/wiki/Noord-Sleeswijk" class="mw-redirect" title="Noord-Sleeswijk">Noord-Sleeswijk</a> kwam aan <a href="/wiki/Denemarken" title="Denemarken">Denemarken</a>, <a href="/wiki/Posen_(provincie)" title="Posen (provincie)">Posen</a>, <a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a> en Oost-<a href="/wiki/Opper-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Opper-Silezië (provincie)">Opper-Silezië</a> grotendeels aan <a href="/wiki/Polen" title="Polen">Polen</a>, het <a href="/wiki/Hultschiner_landje" title="Hultschiner landje">Hultschiner landje</a> aan <a href="/wiki/Tsjecho-Slowakije" title="Tsjecho-Slowakije">Tsjecho-Slowakije</a>, <a href="/wiki/Eupen" title="Eupen">Eupen</a> en <a href="/wiki/Malmedy" title="Malmedy">Malmedy</a> aan <a href="/wiki/Belgi%C3%AB_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="België (hoofdbetekenis)">België</a> en het <a href="/wiki/Memelland" title="Memelland">Memelland</a> aan <a href="/wiki/Litouwen" title="Litouwen">Litouwen</a> (verder gingen ook het niet tot Pruisen behorende Elzas en Lotharingen terug naar Frankrijk). Net als vóór de Poolse Delingen was Oost-Pruisen van de rest van het land afgescheiden. Ertussen lagen de <a href="/wiki/Poolse_Corridor" title="Poolse Corridor">Poolse Corridor</a> en de <a href="/wiki/Vrije_stad_Danzig_(1920-1939)" title="Vrije stad Danzig (1920-1939)">vrije stad Danzig</a>, die onder de hoede van de <a href="/wiki/Volkenbond" title="Volkenbond">Volkenbond</a> zelfstandig was geworden. Een kleine gebiedswinst vormde in 1921 de aansluiting van de vrijstaat <a href="/wiki/Graafschap_Pyrmont" title="Graafschap Pyrmont">Pyrmont</a> bij Pruisen, in 1929 gevolgd door <a href="/wiki/Waldeck-Pyrmont" class="mw-redirect" title="Waldeck-Pyrmont">Waldeck</a>. </p><p>In 1919 werd in Pruisen het drieklassenkiesrecht afgeschaft ten gunste van algemeen kiesrecht en in 1920 kreeg het land een democratische grondwet. Van 1919 tot 1932 regeerden er democratisch gezinde coalities van <a href="/wiki/Sozialdemokratische_Partei_Deutschlands" title="Sozialdemokratische Partei Deutschlands">SPD</a>, <a href="/wiki/Deutsche_Zentrumspartei" title="Deutsche Zentrumspartei">Zentrum</a> en <a href="/wiki/Deutsche_Demokratische_Partei" title="Deutsche Demokratische Partei">DDP</a> (1921-1925 ook <a href="/wiki/Deutsche_Volkspartei" title="Deutsche Volkspartei">DVP</a>), meestal onder de Oost-Pruis <a href="/wiki/Otto_Braun" title="Otto Braun">Otto Braun</a>. Hij stabiliseerde de politiek en voerde enkele baanbrekende hervormingen door. De minister van Binnenlandse Zaken <a href="/w/index.php?title=Carl_Severing&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carl Severing (de pagina bestaat niet)">Carl Severing</a> hervormde de Pruisische politie op democratische wijze. Als reactie op de groeiende <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communistische</a> en <a href="/wiki/Nationaalsocialisme" title="Nationaalsocialisme">nationaalsocialistische</a> bewegingen introduceerde de regering-Braun in 1932 de <a href="/wiki/Constructieve_motie_van_wantrouwen" title="Constructieve motie van wantrouwen">constructieve motie van wantrouwen</a>, volgens welke men de minister-president alleen ten val kon brengen door een ander te kiezen. Door deze maatregel konden de communisten en de nationaalsocialisten, als ze samen een meerderheid haalden, geen gemeenschappelijke regering vormen. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Deelstaat_Pruisen_(1933-1947)"><span id="Deelstaat_Pruisen_.281933-1947.29"></span>Deelstaat Pruisen (1933-1947)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=18" title="Bewerk dit kopje: Deelstaat Pruisen (1933-1947)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=18" title="De broncode bewerken van de sectie: Deelstaat Pruisen (1933-1947)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Map-Germany-1947.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Map-Germany-1947.svg/250px-Map-Germany-1947.svg.png" decoding="async" width="250" height="212" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Map-Germany-1947.svg/375px-Map-Germany-1947.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Map-Germany-1947.svg/500px-Map-Germany-1947.svg.png 2x" data-file-width="3482" data-file-height="2956" /></a><figcaption>Geallieerde bezettingszones in 1947. De Pruisische gebieden ten oosten van de Oder en Neisse zijn verdeeld tussen Polen en de Sovjet-Unie</figcaption></figure> <p>Nog in 1932 plaatste rijkskanselier <a href="/wiki/Franz_von_Papen" title="Franz von Papen">Franz von Papen</a> het land echter met een noodverordening, de zogenaamde <i><a href="/w/index.php?title=Preu%C3%9Fenschlag&action=edit&redlink=1" class="new" title="Preußenschlag (de pagina bestaat niet)">Preußenschlag</a></i>, onder direct gezag van het Rijk. Hij liet de Pruisische ministeries bezetten en de ministers heenzenden en nam zelf als "rijkscommissaris voor Pruisen" de macht over. In 1933, na de machtsovername door <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a>, werd <a href="/wiki/Hermann_G%C3%B6ring" title="Hermann Göring">Hermann Göring</a> minister-president. De <a href="/wiki/Gelijkschakelingswet" class="mw-redirect" title="Gelijkschakelingswet">gelijkschakelingswet</a> van datzelfde jaar en de <a href="/w/index.php?title=Rijksstadhouderswet&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rijksstadhouderswet (de pagina bestaat niet)">rijksstadhouderswet</a> van 1935 beroofden de deelstaat formeel van zijn laatste restje zelfstandigheid. Hitler verenigde Pruisen vrijwel geheel met het Rijk: hij werd zelf rijksstadhouder van Pruisen en voegde de meeste ministeries samen met de Rijksministeries. </p><p>Pruisen werd in 1937 conform het <a href="/wiki/Gro%C3%9F-Hamburg-Gesetz" class="mw-redirect" title="Groß-Hamburg-Gesetz">Groß-Hamburg-Gesetz</a> uitgebreid met de voormalige <a href="/wiki/Vrije_stad_L%C3%BCbeck" class="mw-redirect" title="Vrije stad Lübeck">vrije stad Lübeck</a>. De sinds 1939 in de <a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a> geannexeerde Poolse gebieden werden echter overwegend niet opnieuw bij Pruisen ingedeeld, maar kregen de status van <a href="/wiki/Rijksgouw" title="Rijksgouw">rijksgouw</a> in het vergrote Duitse Rijk (sinds 1943 officiële naam <a href="/wiki/Groot-Duitse_Rijk" title="Groot-Duitse Rijk">Groot-Duitse Rijk</a>). </p><p>Met de opdeling van Duitsland in <a href="/wiki/Geallieerde_bezettingszones_in_Duitsland" title="Geallieerde bezettingszones in Duitsland">geallieerde bezettingszones</a> na de nederlaag in de Tweede Wereldoorlog kwam er in 1945 de facto een eind aan het bestaan van Pruisen. Wet nr. 46 van de <a href="/wiki/Geallieerde_Controleraad" title="Geallieerde Controleraad">Geallieerde Controleraad</a> hief Pruisen, "van oudsher drager van militarisme en reactie in Duitsland", op 25 februari 1947 formeel op. Het land had al in 1945 alle gebieden ten oosten van de <a href="/wiki/Oder-Neissegrens" title="Oder-Neissegrens">Oder-Neissegrens</a>, waaronder Silezië en Oost-Pruisen met <a href="/wiki/Koningsbergen" title="Koningsbergen">Koningsbergen</a> (sinds 1946 Kaliningrad), verloren aan de <a href="/wiki/Volksrepubliek_Polen" title="Volksrepubliek Polen">Volksrepubliek Polen</a> en de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>, die <a href="/wiki/Verdrijving_van_Duitsers_na_de_Tweede_Wereldoorlog" title="Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog">de Duitse bevolking voor het overgrote deel op bloedige wijze interneerden en vervolgens verdreven in grootschalige deportaties richting het westen</a>. De rest van Pruisen werd verdeeld over verschillende nieuwe Duitse deelstaten. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Pruisen_in_de_publieke_herinnering">Pruisen in de publieke herinnering</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=19" title="Bewerk dit kopje: Pruisen in de publieke herinnering" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=19" title="De broncode bewerken van de sectie: Pruisen in de publieke herinnering"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pruisen was in de <a href="/wiki/Bondsrepubliek_Duitsland_(1949-1990)" title="Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)">Bondsrepubliek Duitsland</a> in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog slechts in beperkte mate het onderwerp van discussie. Veel Duitsers brachten het land in verband met de opkomst van het nazisme, zoals ook de geallieerden hadden gedaan. Pruisen was in de ogen van <a href="/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a> de bron van alle kwaad die met wortel en tak moest worden uitgeroeid. Ook het communistische regime van de <a href="/wiki/Duitse_Democratische_Republiek" title="Duitse Democratische Republiek">Duitse Democratische Republiek</a> probeerde, onder meer door het slopen van symbolische gebouwen, de herinnering aan Pruisen te doen vervagen. Verder hoopten de Oost-Duitse communisten met de verwijdering van de <a href="/wiki/Junker" title="Junker">Junkerklasse</a>, die ook in de Weimarrepubliek en in de nazitijd nog sterk in het officierskorps van het leger vertegenwoordigd waren, het vermeend reactionaire Pruisen voorgoed te vernietigen. <i>Preußentum</i> stond volgens hen immers voor een intolerante, inhumane en militaristische politieke cultuur die met kadaverdiscipline, blinde gehoorzaamheid en stampende laarzen de weg zou hebben vrijgemaakt voor het nazisme. </p><p>In de late jaren zeventig en vroege jaren tachtig van de 20ste eeuw kende de Bondsrepubliek echter de zogenaamde <i>Preußenwelle</i>, waarin Pruisen veelvuldig in de aandacht stond en het onderwerp was van heftig debat. In deze jaren formuleerde men ook de typisch Pruisische "deugden", zoals bescheidenheid, discipline, plichtsgetrouwheid en zelfopoffering. In deze optiek was Pruisen de drager van een rationele orde met een tolerante houding ten opzichte van religieuze minderheden, goed onderwijs, vooruitstrevende sociale politiek en een efficiënte en niet-corrupte bureaucratie. Ook in de DDR kwam het tot een herwaardering van Pruisen. In november 1980 gaf partijvoorzitter <a href="/wiki/Erich_Honecker" title="Erich Honecker">Erich Honecker</a> de aanwijzing om het <a href="/wiki/Ruiterstandbeeld_van_Frederik_de_Grote" title="Ruiterstandbeeld van Frederik de Grote">ruiterstandbeeld van Frederik de Grote</a> te restaureren en terug te plaatsen aan de <a href="/wiki/Unter_den_Linden" title="Unter den Linden">Unter den Linden</a> in <a href="/wiki/Oost-Berlijn" title="Oost-Berlijn">Oost-Berlijn</a>. </p><p>Serieuze pogingen Pruisen nieuw leven in te blazen zijn er ondanks deze positieve herwaardering evenwel nooit geweest, afgezien van een afgewezen voorstel de deelstaten <a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a> en <a href="/wiki/Brandenburg_(deelstaat)" title="Brandenburg (deelstaat)">Brandenburg</a> samen te voegen onder de naam Pruisen. Een belangrijke factor in de snelle "dood" van het land was het feit dat Pruisen een kunstmatige eenheid was geweest, die niet uitging van het woongebied van een volk, zoals <a href="/wiki/Beieren" title="Beieren">Beieren</a> en <a href="/wiki/Saksen_(volk)" title="Saksen (volk)">Saksen</a>, maar slechts was ontstaan door de ambities en lotgevallen van het vorstenhuis Hohenzollern. De 'Pruisen' als volk bestond uit een conglomeraat van als voornaamste Saksen, Franken, Hessen, Friezen, Sorben en Polen en vele andere kleinere volksgroepen. In de <a href="/wiki/Late_Middeleeuwen" class="mw-redirect" title="Late Middeleeuwen">Late Middeleeuwen</a> en het begin van de <a href="/wiki/Moderne_Tijd" class="mw-redirect" title="Moderne Tijd">Moderne Tijd</a> waren trouwens ook vrij veel groepjes kolonisten uit de <a href="/wiki/Lage_Landen_(staatkunde)" class="mw-redirect" title="Lage Landen (staatkunde)">Lage Landen</a> naar het oosten getrokken zoals de streek rond Koningsbergen. </p><p>Pruisen leeft in de Duitse taal nog voort in uitdrukkingen als <i>preußischer Drill</i> (harde dril) en <i>preußisch sparsam </i> (erg zuinig). In Beieren worden inwoners van <a href="/wiki/Noord-Duitsland" title="Noord-Duitsland">Noord-Duitsland</a>, dat voorheen bijna geheel onder Pruisisch bestuur stond, nog steeds vaak pejoratief <i>Preißn</i> genoemd en is het scheldwoord <i>Saupreiß</i> (rot-Pruis) nog algemeen gangbaar als aanduiding voor deze 'bevolkingsgroep'. In Nederlandse dialecten (<a href="/wiki/Limburgs" title="Limburgs">Limburgs</a>, <a href="/wiki/Nedersaksisch" title="Nedersaksisch">Nedersaksisch</a>) bestaan nog woorden als <i>Pruis</i> en <i>Pruus</i>, die Duitser betekenen. Verder herinneren in de taal de namen van de kleur <a href="/wiki/Pruisisch_blauw" title="Pruisisch blauw">Pruisisch blauw</a>, de plaats <a href="/wiki/Preu%C3%9Fisch_Oldendorf" title="Preußisch Oldendorf">Preußisch Oldendorf</a> en de voetbalclubs <a href="/wiki/Borussia_Dortmund" title="Borussia Dortmund">Borussia Dortmund</a>, <a href="/wiki/Borussia_M%C3%B6nchengladbach" title="Borussia Mönchengladbach">Borussia Mönchengladbach</a> en <a href="/wiki/Preu%C3%9Fen_M%C3%BCnster" class="mw-redirect" title="Preußen Münster">Preußen Münster</a> nog aan het land. Het zwart-witte tenue van Duitse sportteams, het nationale voetbalteam inbegrepen, is bovendien ontleend aan het zwart/wit van de Pruisische vlag. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bestuurlijke_indeling">Bestuurlijke indeling</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=20" title="Bewerk dit kopje: Bestuurlijke indeling" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=20" title="De broncode bewerken van de sectie: Bestuurlijke indeling"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Prussia_(political_map_before_1905).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg/250px-Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg" decoding="async" width="250" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg/375px-Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg/500px-Prussia_%28political_map_before_1905%29.jpg 2x" data-file-width="4495" data-file-height="2580" /></a><figcaption>Provinciale indeling in 1904</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Prussia_1925.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Prussia_1925.png/250px-Prussia_1925.png" decoding="async" width="250" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Prussia_1925.png/375px-Prussia_1925.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Prussia_1925.png/500px-Prussia_1925.png 2x" data-file-width="945" data-file-height="762" /></a><figcaption>Provinciale indeling in 1925</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Brandenburg-Pruisen" title="Brandenburg-Pruisen">Brandenburg-Pruisen</a> bestond oorspronkelijk uit een aantal aparte staten die formeel in <a href="/wiki/Personele_unie" title="Personele unie">personele unie</a> werden bestuurd. Frederik Willem I verenigde in 1713 al zijn gebiedsdelen en verdeelde zijn land in de volgende provincies: <a href="/w/index.php?title=Mittel-,_Ucker-_en_Altmark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mittel-, Ucker- en Altmark (de pagina bestaat niet)">Mittel-, Ucker- en Altmark</a>, <a href="/w/index.php?title=Neumark-Pommeren-Kasjoeben&action=edit&redlink=1" class="new" title="Neumark-Pommeren-Kasjoeben (de pagina bestaat niet)">Neumark-Pommeren-Kasjoeben</a>, <a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Pruisen</a>, <a href="/w/index.php?title=Gelre-Kleef&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gelre-Kleef (de pagina bestaat niet)">Gelre-Kleef</a>, <a href="/w/index.php?title=Minden-Mark-Ravensberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Minden-Mark-Ravensberg (de pagina bestaat niet)">Minden-Mark-Ravensberg</a>, <a href="/w/index.php?title=Maagdenburg-Halberstadt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maagdenburg-Halberstadt (de pagina bestaat niet)">Maagdenburg-Halberstadt</a>, <a href="/wiki/Neuch%C3%A2tel_(kanton)" title="Neuchâtel (kanton)">Neuchâtel</a> (Neuenburg) en <a href="/w/index.php?title=Valangin_(provincie)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Valangin (provincie) (de pagina bestaat niet)">Valangin</a>. In 1723 volgde een herindeling in zogenaamde <a href="/w/index.php?title=Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kriegs- und Domänenkammer (de pagina bestaat niet)">Kriegs- und Domänenkammern</a> onder een overkoepelend <a href="/w/index.php?title=Generaldirektorium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Generaldirektorium (de pagina bestaat niet)">Generaldirektorium</a>. De indeling was in 1786 als volgt: <a href="/w/index.php?title=Keur-Mark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Keur-Mark (de pagina bestaat niet)">Keur-Mark</a>, <a href="/wiki/Neumark" title="Neumark">Neumark</a>, <a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Pruisen</a>, <a href="/w/index.php?title=Litouwen_(Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Litouwen (Kriegs- und Domänenkammer) (de pagina bestaat niet)">Litouwen</a>, <a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a>, <a href="/w/index.php?title=Pommeren_(Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pommeren (Kriegs- und Domänenkammer) (de pagina bestaat niet)">Pommeren</a>, <a href="/w/index.php?title=Breslau_(Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Breslau (Kriegs- und Domänenkammer) (de pagina bestaat niet)">Breslau</a>, <a href="/w/index.php?title=Glogau_(Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Glogau (Kriegs- und Domänenkammer) (de pagina bestaat niet)">Glogau</a>, <a href="/w/index.php?title=Kleef-Mark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kleef-Mark (de pagina bestaat niet)">Kleef-Mark</a>, <a href="/w/index.php?title=Minden-Ravensberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Minden-Ravensberg (de pagina bestaat niet)">Minden-Ravensberg</a>, <a href="/w/index.php?title=Maagdenburg_(Kriegs-_und_Dom%C3%A4nenkammer)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maagdenburg (Kriegs- und Domänenkammer) (de pagina bestaat niet)">Maagdenburg</a>, <a href="/wiki/Oost-Friesland" title="Oost-Friesland">Oost-Friesland</a>. </p><p>Pruisen werd na het <a href="/wiki/Congres_van_Wenen" title="Congres van Wenen">Congres van Wenen</a> op 30 april 1815 in tien provincies verdeeld, die met uitzondering van Posen, West- en Oost-Pruisen tot de <a href="/wiki/Duitse_Bond" title="Duitse Bond">Duitse Bond</a> toetraden. De provincies waren onderverdeeld in <a href="/wiki/Regierungsbezirk" title="Regierungsbezirk">Regierungsbezirke</a> en die op hun beurt in districten (<i><a href="/wiki/Landkreis" title="Landkreis">Landkreise</a></i>) en stadsdistricten (<i><a href="/wiki/Stadtkreis" class="mw-redirect" title="Stadtkreis">Stadtkreise</a></i>). Justitie, leger en kerk waren parallel aan deze indeling georganiseerd:<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th align="left">Bestuurlijke eenheid</th> <th align="left">Justitie</th> <th align="left">Leger</th> <th align="left">Kerk </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Provincie" title="Provincie">Provincie</a></td> <td><a href="/wiki/Rechtbank" title="Rechtbank">Gerechtshof</a></td> <td><a href="/wiki/Legerkorps" title="Legerkorps">Korps</a></td> <td><a href="/w/index.php?title=Generaal-superintendent&action=edit&redlink=1" class="new" title="Generaal-superintendent (de pagina bestaat niet)">Generaal-superintendent</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Regierungsbezirk" title="Regierungsbezirk">Regierungsbezirk</a></td> <td><a href="/wiki/Arrondissementsrechtbank" title="Arrondissementsrechtbank">Arrondissementsrechtbank</a></td> <td><a href="/wiki/Divisie_(landmacht)" title="Divisie (landmacht)">Divisie</a></td> <td><a href="/wiki/Superintendent_(kerkelijk_ambt)" title="Superintendent (kerkelijk ambt)">Superintendent</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/District" title="District">District</a></td> <td><a href="/wiki/Kantongerecht" title="Kantongerecht">Kantongerecht</a></td> <td><a href="/wiki/Regiment" title="Regiment">Regiment</a></td> <td> </td></tr></tbody></table> <p>De provinciale indeling onderging in de loop der jaren verschillende wijzigingen. In 1822 werden de provincies <a href="/wiki/Gulik-Kleef-Berg_(provincie)" title="Gulik-Kleef-Berg (provincie)">Gulik-Kleef-Berg</a> en <a href="/wiki/Groothertogdom_Beneden-Rijn" title="Groothertogdom Beneden-Rijn">Groothertogdom Beneden-Rijn</a> samengevoegd tot de <a href="/wiki/Rijnprovincie" title="Rijnprovincie">Rijnprovincie</a>. Oost- en West-Pruisen werden in 1829 verenigd tot <a href="/wiki/Pruisen_(provincie_in_Pruisen)" title="Pruisen (provincie in Pruisen)">Pruisen</a>, maar in 1878 wederom opgedeeld. De in 1849 ingelijfde vorstendommen <a href="/wiki/Hohenzollern-Sigmaringen" title="Hohenzollern-Sigmaringen">Hohenzollern-Sigmaringen</a> en <a href="/wiki/Hohenzollern-Hechingen" title="Hohenzollern-Hechingen">Hohenzollern-Hechingen</a> vormden sinds 1850 de <a href="/wiki/Hohenzollernsche_Lande" title="Hohenzollernsche Lande">Hohenzollernsche Lande</a>, die vrijwel alle bevoegdheden van een provincie bezaten. Annexaties in de <a href="/wiki/Pruisisch-Oostenrijkse_Oorlog" class="mw-redirect" title="Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog">Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog</a> brachten Pruisen in 1867 de provincies <a href="/wiki/Hannover_(provincie)" title="Hannover (provincie)">Hannover</a>, <a href="/wiki/Hessen-Nassau" title="Hessen-Nassau">Hessen-Nassau</a> en <a href="/wiki/Sleeswijk-Holstein_(provincie)" title="Sleeswijk-Holstein (provincie)">Sleeswijk-Holstein</a>. <a href="/wiki/Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Silezië (provincie)">Silezië</a> werd in 1919 gesplitst in <a href="/wiki/Neder-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Neder-Silezië (provincie)">Neder-Silezië</a> en <a href="/wiki/Opper-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Opper-Silezië (provincie)">Opper-Silezië</a>. Deze provincies werden in 1938 weer verenigd tot Silezië, maar in 1941 wederom opgesplitst. De provincies <a href="/wiki/Posen_(provincie)" title="Posen (provincie)">Posen</a> en <a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a> gingen door de bepalingen van het <a href="/wiki/Vrede_van_Versailles_(1919)" class="mw-redirect" title="Vrede van Versailles (1919)">Verdrag van Versailles</a> in 1919 voor Pruisen grotendeels verloren. Uit de resterende delen van deze provincies werd in 1922 de provincie <a href="/wiki/Grensmark_Posen-West-Pruisen_(provincie)" title="Grensmark Posen-West-Pruisen (provincie)">Grensmark Posen-West-Pruisen</a> in het leven geroepen, die in 1938 echter opging in Silezië, <a href="/wiki/Brandenburg_(provincie)" title="Brandenburg (provincie)">Brandenburg</a> en <a href="/wiki/Pommeren_(provincie)" title="Pommeren (provincie)">Pommeren</a>. Hessen-Nassau werd in 1944 opgedeeld in <a href="/wiki/Keur-Hessen_(provincie)" title="Keur-Hessen (provincie)">Keur-Hessen</a> en <a href="/wiki/Nassau_(provincie)" title="Nassau (provincie)">Nassau</a>, de provincie Saksen in <a href="/wiki/Halle-Merseburg" title="Halle-Merseburg">Halle-Merseburg</a> en <a href="/wiki/Maagdenburg_(provincie)" title="Maagdenburg (provincie)">Maagdenburg</a>. Deze laatste twee werden in 1945 met de vrijstaat <a href="/wiki/Anhalt" title="Anhalt">Anhalt</a> verenigd tot <a href="/wiki/Saksen-Anhalt" title="Saksen-Anhalt">Saksen-Anhalt</a>. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th colspan="4" align="left"><b>Situatie 1815</b> </th></tr> <tr> <th style="width: 33%;">provincie</th> <th style="width: 16%;">hoofdstad</th> <th style="width: 33%;">provincie</th> <th style="width: 16%;">hoofdstad </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Brandenburg_(provincie)" title="Brandenburg (provincie)">Brandenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Potsdam" title="Potsdam">Potsdam</a></td> <td><a href="/wiki/Pommeren_(provincie)" title="Pommeren (provincie)">Pommeren</a> (<i>Pommern</i>)</td> <td><a href="/wiki/Szczecin" title="Szczecin">Stettin</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Groothertogdom_Beneden-Rijn" title="Groothertogdom Beneden-Rijn">Groothertogdom Beneden-Rijn</a> (<i>Großherzogtum Niederrhein</i>)</td> <td><a href="/wiki/Koblenz_(Duitsland)" title="Koblenz (Duitsland)">Koblenz</a></td> <td><a href="/wiki/Saksen_(provincie)" title="Saksen (provincie)">Saksen</a> (<i>Sachsen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Maagdenburg</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Posen_(provincie)" title="Posen (provincie)">Groothertogdom Posen</a> (<i>Großherzogtum Posen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Pozna%C5%84_(stad)" title="Poznań (stad)">Posen</a></td> <td><a href="/wiki/Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Silezië (provincie)">Silezië</a> (<i>Schlesien</i>)</td> <td><a href="/wiki/Wroc%C5%82aw" title="Wrocław">Breslau</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Gulik-Kleef-Berg_(provincie)" title="Gulik-Kleef-Berg (provincie)">Gulik-Kleef-Berg</a> (<i>Jülich-Kleve-Berg</i>)</td> <td><a href="/wiki/Keulen_(stad)" class="mw-redirect" title="Keulen (stad)">Keulen</a></td> <td><a href="/wiki/Westfalen_(provincie)" title="Westfalen (provincie)">Westfalen</a></td> <td><a href="/wiki/M%C3%BCnster_(stad)" title="Münster (stad)">Münster</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Oost-Pruisen</a> (<i>Ostpreußen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Koningsbergen</a></td> <td><a href="/wiki/West-Pruisen" title="West-Pruisen">West-Pruisen</a> (<i>Westpreußen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Danzig</a> </td></tr> <tr> <th colspan="4" align="left"><b>Situatie 1922</b> </th></tr> <tr> <th>provincie</th> <th>hoofdstad</th> <th>provincie</th> <th>hoofdstad </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a> (<i>Berlin</i>)</td> <td><a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a></td> <td><a href="/wiki/Pommeren_(provincie)" title="Pommeren (provincie)">Pommeren</a> (<i>Pommern</i>)</td> <td><a href="/wiki/Szczecin" title="Szczecin">Stettin</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Brandenburg_(provincie)" title="Brandenburg (provincie)">Brandenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Berlin-Charlottenburg" title="Berlin-Charlottenburg">Berlijn-Charlottenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Rijnprovincie" title="Rijnprovincie">Rijnprovincie</a> (<i>Rheinprovinz</i>)</td> <td><a href="/wiki/Koblenz_(Duitsland)" title="Koblenz (Duitsland)">Koblenz</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Grensmark_Posen-West-Pruisen_(provincie)" title="Grensmark Posen-West-Pruisen (provincie)">Grensmark Posen-West-Pruisen</a> (<i>Grenzmark Posen-Westpreußen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Schneidem%C3%BChl" class="mw-redirect" title="Schneidemühl">Schneidemühl</a></td> <td><a href="/wiki/Saksen_(provincie)" title="Saksen (provincie)">Saksen</a> (<i>Sachsen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Maagdenburg</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Hannover_(provincie)" title="Hannover (provincie)">Hannover</a></td> <td><a href="/wiki/Hannover_(stad)" title="Hannover (stad)">Hannover</a></td> <td><a href="/wiki/Neder-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Neder-Silezië (provincie)">Neder-Silezië</a> (<i>Niederschlesien</i>)</td> <td><a href="/wiki/Wroc%C5%82aw" title="Wrocław">Breslau</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Hessen-Nassau" title="Hessen-Nassau">Hessen-Nassau</a></td> <td><a href="/wiki/Kassel_(Duitsland)" title="Kassel (Duitsland)">Kassel</a></td> <td><a href="/wiki/Opper-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Opper-Silezië (provincie)">Opper-Silezië</a> (<i>Oberschlesien</i>)</td> <td><a href="/wiki/Opole_(stad)" title="Opole (stad)">Oppeln</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Hohenzollernsche_Lande" title="Hohenzollernsche Lande">Hohenzollernsche Lande</a></td> <td><a href="/wiki/Sigmaringen_(stad)" title="Sigmaringen (stad)">Sigmaringen</a></td> <td><a href="/wiki/Sleeswijk-Holstein_(provincie)" title="Sleeswijk-Holstein (provincie)">Sleeswijk-Holstein</a> (<i>Schleswig-Holstein</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kiel_(Duitsland)" title="Kiel (Duitsland)">Kiel</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Oost-Pruisen</a> (<i>Ostpreußen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Koningsbergen</a></td> <td><a href="/wiki/Westfalen_(provincie)" title="Westfalen (provincie)">Westfalen</a></td> <td><a href="/wiki/M%C3%BCnster_(stad)" title="Münster (stad)">Münster</a> </td></tr> <tr> <th colspan="4" align="left"><b>Situatie 1944</b> </th></tr> <tr> <th>provincie</th> <th>hoofdstad</th> <th>provincie</th> <th>hoofdstad </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a> (<i>Berlin</i>)</td> <td><a href="/wiki/Berlijn_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Berlijn (hoofdbetekenis)">Berlijn</a></td> <td><a href="/wiki/Neder-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Neder-Silezië (provincie)">Neder-Silezië</a> (<i>Niederschlesien</i>)</td> <td><a href="/wiki/Szczecin" title="Szczecin">Breslau</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Halle-Merseburg" title="Halle-Merseburg">Halle-Merseburg</a></td> <td><a href="/wiki/Halle_a._S." class="mw-redirect" title="Halle a. S.">Halle a. S.</a></td> <td><a href="/wiki/Oost-Pruisen" title="Oost-Pruisen">Oost-Pruisen</a> (<i>Ostpreußen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Koningsbergen</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Hannover_(provincie)" title="Hannover (provincie)">Hannover</a></td> <td><a href="/wiki/Hannover_(stad)" title="Hannover (stad)">Hannover</a></td> <td><a href="/wiki/Opper-Silezi%C3%AB_(provincie)" title="Opper-Silezië (provincie)">Opper-Silezië</a> (<i>Oberschlesien</i>)</td> <td><a href="/wiki/Opole_(stad)" title="Opole (stad)">Oppeln</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Hohenzollernsche_Lande" title="Hohenzollernsche Lande">Hohenzollerische Lande</a></td> <td><a href="/wiki/Sigmaringen_(stad)" title="Sigmaringen (stad)">Sigmaringen</a></td> <td><a href="/wiki/Pommeren_(provincie)" title="Pommeren (provincie)">Pommeren</a> (<i>Pommern</i>)</td> <td><a href="/wiki/Szczecin" title="Szczecin">Stettin</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Keur-Hessen_(provincie)" title="Keur-Hessen (provincie)">Keur-Hessen</a> (<i>Kurhessen</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kassel_(Duitsland)" title="Kassel (Duitsland)">Kassel</a></td> <td><a href="/wiki/Rijnprovincie" title="Rijnprovincie">Rijnprovincie</a> (<i>Rheinprovinz</i>)</td> <td><a href="/wiki/Koblenz_(Duitsland)" title="Koblenz (Duitsland)">Koblenz</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Maagdenburg_(provincie)" title="Maagdenburg (provincie)">Maagdenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Maagdenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Sleeswijk-Holstein_(provincie)" title="Sleeswijk-Holstein (provincie)">Sleeswijk-Holstein</a> (<i>Schleswig-Holstein</i>)</td> <td><a href="/wiki/Kiel_(Duitsland)" title="Kiel (Duitsland)">Kiel</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Brandenburg_(provincie)" title="Brandenburg (provincie)">Mark Brandenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Berlin-Charlottenburg" title="Berlin-Charlottenburg">Berlijn-Charlottenburg</a></td> <td><a href="/wiki/Westfalen_(provincie)" title="Westfalen (provincie)">Westfalen</a></td> <td><a href="/wiki/M%C3%BCnster_(stad)" title="Münster (stad)">Münster</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Nassau_(provincie)" title="Nassau (provincie)">Nassau</a></td> <td><a href="/wiki/Wiesbaden" title="Wiesbaden">Wiesbaden</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bevolking,_taal_en_religie"><span id="Bevolking.2C_taal_en_religie"></span>Bevolking, taal en religie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=21" title="Bewerk dit kopje: Bevolking, taal en religie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=21" title="De broncode bewerken van de sectie: Bevolking, taal en religie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pruisen was overwegend protestants, maar kende, vooral na de annexatie van Silezië en het Rijnland en de Poolse Delingen, een aanzienlijke katholieke minderheid. De grootste etnische minderheid waren de Polen. </p> <table class="wikitable" style="margin:1em auto;"> <tbody><tr> <th align="left" colspan="7">Religie naar moedertaal (volkstelling 1890)<sup id="cite_ref-referentie1_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-referentie1-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th></tr> <tr> <th align="left">Taal</th> <th align="left">Sprekers</th> <th align="left">Protestanten</th> <th align="left">Katholieken</th> <th align="left">Overige christenen</th> <th align="left">Joden</th> <th align="left">Overig of onbekend </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a></td> <td>26.438.070</td> <td>18.468.665</td> <td>7.509.953</td> <td>89.907</td> <td>365.357</td> <td>4288 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Litouws" title="Litouws">Litouws</a></td> <td>121.345</td> <td>117.503</td> <td>3.434</td> <td>304</td> <td>95</td> <td>9 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Pools" title="Pools">Pools</a><sup>i</sup></td> <td>2.977.951</td> <td>358.994</td> <td>2.613.629</td> <td>2.120</td> <td>3.170</td> <td>38 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Sorbisch" title="Sorbisch">Sorbisch</a><sup>ii</sup></td> <td>67.967</td> <td>65.092</td> <td>2.789</td> <td>74</td> <td>9</td> <td>3 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Tsjechisch" title="Tsjechisch">Tsjechisch</a></td> <td>76.078</td> <td>8.794</td> <td>67.082</td> <td>19</td> <td>176</td> <td>7 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Waals" title="Waals">Waals</a></td> <td>11.058</td> <td>213</td> <td>10.828</td> <td>5</td> <td>7</td> <td>5 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Nederlands" title="Nederlands">Nederlands</a></td> <td>40.959</td> <td>9.348</td> <td>30.638</td> <td>214</td> <td>741</td> <td>18 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Friese_talen" title="Friese talen">Fries</a><sup>iii</sup></td> <td>48.827</td> <td>48.259</td> <td>199</td> <td>277</td> <td>83</td> <td>9 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Deens" title="Deens">Deens</a></td> <td>139.399</td> <td>138.835</td> <td>137</td> <td>344</td> <td>66</td> <td>17 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Russisch" title="Russisch">Russisch</a></td> <td>2.523</td> <td>551</td> <td>1.090</td> <td>21</td> <td>856</td> <td>5 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Engels_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Engels (hoofdbetekenis)">Engels</a></td> <td>10.299</td> <td>6.607</td> <td>954</td> <td>2.035</td> <td>659</td> <td>44 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Frans_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Frans (hoofdbetekenis)">Frans</a></td> <td>6.643</td> <td>2.378</td> <td>4.059</td> <td>50</td> <td>142</td> <td>14 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Zweeds" title="Zweeds">Zweeds</a></td> <td>5.984</td> <td>5.891</td> <td>50</td> <td>17</td> <td>24</td> <td>2 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Italiaans_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Italiaans (hoofdbetekenis)">Italiaans</a></td> <td>5.315</td> <td>149</td> <td>5.132</td> <td>15</td> <td>19</td> <td>-- </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Spaans_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Spaans (hoofdbetekenis)">Spaans</a></td> <td>702</td> <td>227</td> <td>447</td> <td>7</td> <td>14</td> <td>7 </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Portugees" title="Portugees">Portugees</a></td> <td>255</td> <td>91</td> <td>145</td> <td>2</td> <td>15</td> <td>2 </td></tr> <tr> <td>Overig</td> <td>3992</td> <td>852</td> <td>2.252</td> <td>38</td> <td>626</td> <td>224 </td></tr> <tr> <td><b>Totaal</b></td> <td><b>29.957.367</b></td> <td><b>19.232.449</b></td> <td><b>10.252.818</b></td> <td><b>95.349</b></td> <td><b>372.059</b></td> <td><b>4.692</b> </td></tr> <tr> <th align="left" colspan="7">Opmerkingen </th></tr> <tr> <td colspan="7"> <p>i) Incl. <a href="/wiki/Kasjoeben" title="Kasjoeben">Kasjoeben</a><br /> ii) De bron specificeert "Wendisch", een thans verouderde naam.<br /> iii) Volgens de bron spreken van de hier als Friestalig vermelde personen er slechts 25000 Fries, de rest <a href="/wiki/Platduits" class="mw-redirect" title="Platduits">Platduits</a>. </p> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zie_ook">Zie ook</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=22" title="Bewerk dit kopje: Zie ook" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=22" title="De broncode bewerken van de sectie: Zie ook"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Lijst_van_heersers_van_Pruisen" title="Lijst van heersers van Pruisen">Lijst van heersers van Pruisen</a></li> <li><a href="/wiki/Lijst_van_ministers-presidenten_van_Pruisen" title="Lijst van ministers-presidenten van Pruisen">Lijst van ministers-presidenten van Pruisen</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Duitsland" title="Geschiedenis van Duitsland">Geschiedenis van Duitsland</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Europa" title="Geschiedenis van Europa">Geschiedenis van Europa</a></li> <li><a href="/wiki/Geschiedenis_van_Polen" title="Geschiedenis van Polen">Geschiedenis van Polen</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografie">Bibliografie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&veaction=edit&section=23" title="Bewerk dit kopje: Bibliografie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Pruisen&action=edit&section=23" title="De broncode bewerken van de sectie: Bibliografie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=David_Blackbourn&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Blackbourn (de pagina bestaat niet)">Blackbourn, David</a> <i>The conquest of nature. Water, landscape and the making of modern Germany</i>, Jonathan Cape, 497 blz.</li> <li><a href="/wiki/Christopher_Clark_(historicus)" title="Christopher Clark (historicus)">Clark, Christopher</a> <i>Iron Kingdom. The rise and the downfall of Prussia, 1600-1947</i>, Allen Lane Penguin Books, 777 blz.</li> <li><a href="/wiki/Sebastian_Haffner" title="Sebastian Haffner">Haffner, Sebastian</a> (1979) <i>Preußen ohne Legende</i>. Gruner + Jahr, Hamburg, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/3-442-75544-1" title="Speciaal:Boekbronnen/3-442-75544-1">ISBN 3-442-75544-1</a></span></li> <li>Koch, H.W. (1978) <i>A History of Prussia</i>. Longman, Londen, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/0-582-48190-2" title="Speciaal:Boekbronnen/0-582-48190-2">ISBN 0-582-48190-2</a></span></li></ul> <div class="toccolours appendix" role="presentation" style="font-size:90%; margin:1em 0 -0.5em; clear:both;"> <div><span style="font-weight:bold">Bronnen, noten en/of referenties</span></div> <ul><li>Haffner, S. (1979) <i>Preußen ohne Legende</i>. Gruner + Jahr, Hamburg, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/3-442-75544-1" title="Speciaal:Boekbronnen/3-442-75544-1">ISBN 3-442-75544-1</a></span></li> <li>Köbler, G. (1990) <i>Historisches Lexikon der deutschen Länder. Die deutschen Territorien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. 3., verbesserte, um ein Register erweiterte Auflage</i>. C.H. Beck, München, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/3-406-34838-6" title="Speciaal:Boekbronnen/3-406-34838-6">ISBN 3-406-34838-6</a></span></li> <li>Koch, H.W. (1978) <i>A History of Prussia</i>. Longman, Londen, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/0-582-48190-2" title="Speciaal:Boekbronnen/0-582-48190-2">ISBN 0-582-48190-2</a></span></li> <li><i><a href="/wiki/Meyers_Konversations-Lexikon" title="Meyers Konversations-Lexikon">Meyers Konversations-Lexikon</a>. Eine Encyklopädie des allgemeinen Wissens. 4., gänzlich umgearbeitete Auflage</i> (1885-1890) Bibliographisches Institut, Leipzig, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.retrobibliothek.de/retrobib/seite.html?id=113173">band 13</a>.</li></ul> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-referentie1-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-referentie1_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-referentie1_1-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-referentie1_1-2"><sup><i><b>c</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><i>Brockhaus' Konversationslexikon</i> (1894-1896), <a href="/wiki/F.A._Brockhaus" title="F.A. Brockhaus">F.A. Brockhaus</a>: Leipzig, Berlijn en Wenen. Band 62, p 389</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Brockhaus' Konversationslexikon</i> (1894-1896) F.A. Brockhaus: Leipzig, Berlijn en Wenen. Band 62, p 388</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Der Freistaat Preußen im Überblick</i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gonschior.de/weimar/Preussen/index.htm">ww.gonschior.de/weimar/Preussen/</a></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Sebastian_Haffner" title="Sebastian Haffner">Sebastian Haffner</a>, Pruisen, deugden en ondeugden van een miskende staat, 2004</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/Heinrich_Heine" title="Heinrich Heine">Heinrich Heine</a> schreef in 1844 zijn opstandige Weberlied en Gerhart Hauptmann schreef het toneelstuk Die Weber, een sociaal-realistisch drama. Beide werken zijn gebaseerd op de Silezische weveropstand in 1844. Die Weber werd in 1893 in Berlijn opgevoerd</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Haffner (1979)</span> </li> </ol></div></div> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r63829521">.mw-parser-output .zusterprojecten{padding:0;font-size:90%;clear:both;margin:1em 0 -0.5em 0}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein{padding-bottom:5px;font-size:90%}.mw-parser-output .zusterprojecten-kop{vertical-align:middle}.mw-parser-output .zusterprojecten-lijst{display:inline;margin-left:0;padding-left:0}.mw-parser-output .zusterprojecten-kop,.mw-parser-output .zusterprojecten li,.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{display:inline-block;margin:0.4em 0.6em;white-space:nowrap;line-height:1.4em;width:12.5em}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{width:17.5em;max-height:20px}.mw-parser-output .zuster-logo{display:inline-block;text-align:center;width:34px}.mw-parser-output .zuster-tekst{display:inline-block;vertical-align:middle}.mw-parser-output .zusterprojecten-klein .zuster-op{display:inline}@media screen and (max-width:720px){.mw-parser-output .zusterprojecten li,.mw-parser-output .zusterprojecten-klein li{max-height:initial;line-height:inherit}}</style> <div class="interProjectTemplate interProject-groot zusterprojecten toccolours noprint"> <div class="zusterprojecten-kop"><b>Op andere <a href="/wiki/Wikimedia_Foundation" title="Wikimedia Foundation">Wikimedia</a>-projecten</b></div><br /> <ul class="zusterprojecten-lijst"> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Prussia#mw-subcategories" class="extiw" title="c:Category:Prussia">Mediabestanden</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="18" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/27px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/36px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Prussia#mw-subcategories" class="extiw" title="c:Category:Prussia"><i><b>Media</b></i></a><div class="zuster-op"> op Commons</div></div></li><div class="interProject wikisource mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wikisource.org/wiki/Hoofdportaal:Geschiedenis/Duitsland/Pruisen" class="extiw" title="s:Hoofdportaal:Geschiedenis/Duitsland/Pruisen">Wikisource</a></div><li><div class="zuster-logo"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/21px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/32px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/42px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span></div> <div class="zuster-tekst"><a href="https://nl.wikisource.org/wiki/Hoofdportaal:Geschiedenis/Duitsland/Pruisen" class="extiw" title="s:Hoofdportaal:Geschiedenis/Duitsland/Pruisen"><i><b>Bronnen</b></i></a><div class="zuster-op"> op Wikisource</div></div></li> </ul> </div> <div class="toccolours etalage" style="display:flex; justify-content:space-between; gap:1em; align-items:center; text-align:center; font-size:85%; clear:both; margin-top:1em; margin-bottom:-0.5em; border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);"> <div><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Fairytale_bookmark_golden.svg" class="mw-file-description" title="Etalagester"><img alt="Etalagester" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/20px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/30px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Fairytale_bookmark_golden.svg/40px-Fairytale_bookmark_golden.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div> <div>Dit artikel is op 15 oktober 2006 in <span class="plainlinks" style="color:#0645AD"><a class="external text" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pruisen&oldid=5480920">deze versie</a></span> opgenomen in de <a href="/wiki/Wikipedia:Etalage" title="Wikipedia:Etalage">etalage</a>.</div> <div></div> </div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pruisen&oldid=68358396">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pruisen&oldid=68358396</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorieën</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Pruisen" title="Categorie:Pruisen">Pruisen</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Duitse_Bond" title="Categorie:Duitse Bond">Duitse Bond</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Noord-Duitse_Bond" title="Categorie:Noord-Duitse Bond">Noord-Duitse Bond</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Verborgen categorieën: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Etalage-artikelen" title="Categorie:Wikipedia:Etalage-artikelen">Wikipedia:Etalage-artikelen</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Etalage-artikelen_uit_2006" title="Categorie:Wikipedia:Etalage-artikelen uit 2006">Wikipedia:Etalage-artikelen uit 2006</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 9 nov 2024 om 16:54.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Pruisen&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-74cc59cb9d-rrwbw","wgBackendResponseTime":140,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.147","walltime":"0.252","ppvisitednodes":{"value":1225,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":7194,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":1693,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":9,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":4158,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 84.103 1 -total"," 40.82% 34.335 1 Sjabloon:Zusterproject"," 21.27% 17.892 1 Sjabloon:Appendix"," 18.45% 15.518 1 Sjabloon:References"," 15.76% 13.252 1 Sjabloon:Etalage"," 7.18% 6.041 3 Sjabloon:Zie_hoofdartikel"," 4.49% 3.780 5 Sjabloon:ISBN"," 3.99% 3.359 3 Sjabloon:Multiparameters"," 3.20% 2.693 2 Sjabloon:InterProject"," 2.91% 2.446 1 Sjabloon:Zie_dp"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.002","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":586287,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-67876799fc-bmfhk","timestamp":"20241127163659","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Pruisen","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Pruisen","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q38872","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q38872","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-07-03T20:15:30Z","dateModified":"2024-11-09T15:54:30Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/5\/5b\/Flag_of_Prussia_%281892-1918%29.svg","headline":"voormalig land in Centraal-Europa"}</script> </body> </html>