CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="sa" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>मध्यप्रदेशराज्यम् - विकिपीडिया</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )sawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "०\t१\t२\t३\t४\t५\t६\t७\t८\t९"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","जनवरी","फेब्रवरी","मार्च्","एप्रिल्","मे","जून्","जुलै","आगस्ट्","सेप्टेम्बर्","अक्टोबर्","नवेम्बर्","डिसेम्बर्"],"wgRequestId":"07ef5749-bc04-42d1-8708-5aa929bb525d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"मध्यप्रदेशराज्यम्","wgTitle":"मध्यप्रदेशराज्यम्","wgCurRevisionId":483484,"wgRevisionId":483484,"wgArticleId":1012,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["येषु फलकेषु एकाधिकानां तर्काणाम् उपयोगः अभवत्, तानि पृष्ठानि", "Pages with non-numeric formatnum arguments","Articles containing non-English-language text","Articles containing explicitly cited English-language text","Webarchive template wayback links","भारतस्य राज्यानि","मध्यप्रदेशराज्यम्"],"wgPageViewLanguage":"sa","wgPageContentLanguage":"sa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"मध्यप्रदेशराज्यम्","wgRelevantArticleId":1012,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"sa","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"sa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength" :200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1188","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready", "wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Numeral_converter","ext.gadget.ShortUrl","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=sa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/1200px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1325"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/800px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="883"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/640px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="707"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="मध्यप्रदेशराज्यम् - विकिपीडिया"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//sa.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="सम्पाद्यताम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="विकिपीडिया (sa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//sa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.sa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="विकिपीडिया अणुपूरणम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-मध्यप्रदेशराज्यम् rootpage-मध्यप्रदेशराज्यम् skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">सामग्री पर जाएँ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="मुख्य मेन्यू" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">मुख्य मेन्यू</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">मुख्य मेन्यू</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> सञ्चरणम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मुख्यपृष्ठं गम्यताम् [z]" accesskey="z"><span>मुख्यपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-सभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>सभा</span></a></li><li id="n-Recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF"><span>नूतनपरिवर्तनानि</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%83%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="यादृच्छिकं पृष्ठं दर्श्यताम् [x]" accesskey="x"><span>अविशिष्टपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-विचारसभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>विचारसभा</span></a></li><li id="n-अर्थदानम्" class="mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>अर्थदानम्</span></a></li><li id="n-दूतावासः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83/Embassy"><span>दूतावासः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-साहाय्यम्" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-साहाय्यम्" > <div class="vector-menu-heading"> साहाय्यम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-प्रयोगपृष्ठम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>प्रयोगपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"><span>स्वशिक्षा</span></a></li><li id="n-देवनागरीलेखनसाहाय्यम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F"><span>देवनागरीलेखनसाहाय्यम्</span></a></li><li id="n-सामान्यजिज्ञासाः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%83"><span>सामान्यजिज्ञासाः</span></a></li><li id="n-नवागतेभ्यः-परिचयः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF%E0%A4%83"><span>नवागतेभ्यः परिचयः</span></a></li><li id="n-वि-पत्रपञ्जीकरणं-करोतु" class="mw-list-item"><a href="https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikisa-l"><span>वि-पत्रपञ्जीकरणं करोतु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="विकिपीडिया" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-sa.svg" style="width: 7.5em; height: 1.4375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-sa.svg" width="93" height="13" style="width: 5.8125em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>अन्विष्यताम्</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" aria-label="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" autocapitalize="sentences" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेषः:अन्वेषणम्"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">अन्विष्यताम्</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="पृष्ठ के फ़ॉन्ट का आकार, चौड़ाई और रंग बदलें" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="दिखावट" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">दिखावट</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa" class=""><span>दानम्</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्" class=""><span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o" class=""><span>प्रविश्यताम्</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="अन्य विकल्प" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">वैयक्तिकोपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>दानम्</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>प्रविश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> लॉग-आउट किए गए संपादकों के लिए पृष्ठ <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF" aria-label="संपादन के बारे में अधिक जानें"><span>अधिक जानें</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"><span>अंशदाता</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="एतस्मात् ऐपिसङ्केतात् सम्पादनस्य परिचर्चा । [n]" accesskey="n"><span>सम्भाषणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eविलुप्यताम्\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"sa\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Ctable align=\"Center\" style=\"Background-Color:#f1f5fc; Border: 2px Solid #abd5f5;\"\u003E\n\n\u003Ctbody\u003E\u003Ctr\u003E\n\u003Ctd\u003E\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\n\u003Ctr align=\"Center\"\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/20px-Gnome-help.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/30px-Gnome-help.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/40px-Gnome-help.svg.png 2x\" data-file-width=\"64\" data-file-height=\"64\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u003Cb\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F\" title=\"साहाय्यम्:देवनागरीलिप्या कथं लेखनीयम्?\"\u003Eदेवनागरीलिप्या लेखनार्थं साहाय्यम्\u003C/a\u003E\u003C/b\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/20px-Information_icon.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/30px-Information_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/40px-Information_icon.svg.png 2x\" data-file-width=\"620\" data-file-height=\"620\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\u003C/tbody\u003E\u003C/table\u003E\n\u003Cp\u003E\u003Cbr /\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="सामग्री" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">सामग्री</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">छुपाएँ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">शुरुआत</div> </a> </li> <li id="toc-भौगोलिकम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#भौगोलिकम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१</span> <span>भौगोलिकम्</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-भौगोलिकम्-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>भौगोलिकम् उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-भौगोलिकम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-नद्यः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#नद्यः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१.१</span> <span>नद्यः</span> </div> </a> <ul id="toc-नद्यः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अरण्यम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अरण्यम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१.२</span> <span>अरण्यम्</span> </div> </a> <ul id="toc-अरण्यम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-राष्ट्रियोद्यानानि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#राष्ट्रियोद्यानानि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१.२.१</span> <span>राष्ट्रियोद्यानानि</span> </div> </a> <ul id="toc-राष्ट्रियोद्यानानि-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-इतिहासः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#इतिहासः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२</span> <span>इतिहासः</span> </div> </a> <ul id="toc-इतिहासः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-विभागाः,_मण्डलानि_च" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#विभागाः,_मण्डलानि_च"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३</span> <span>विभागाः, मण्डलानि च</span> </div> </a> <ul id="toc-विभागाः,_मण्डलानि_च-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-महानगराणि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#महानगराणि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४</span> <span>महानगराणि</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-महानगराणि-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>महानगराणि उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-महानगराणि-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-इन्दौर" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#इन्दौर"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.१</span> <span>इन्दौर</span> </div> </a> <ul id="toc-इन्दौर-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भोपाल" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भोपाल"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.२</span> <span>भोपाल</span> </div> </a> <ul id="toc-भोपाल-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जबलपुरम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जबलपुरम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.३</span> <span>जबलपुरम्</span> </div> </a> <ul id="toc-जबलपुरम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ग्वालियर" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ग्वालियर"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.४</span> <span>ग्वालियर</span> </div> </a> <ul id="toc-ग्वालियर-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-राजनीतिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#राजनीतिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५</span> <span>राजनीतिः</span> </div> </a> <ul id="toc-राजनीतिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-शिक्षणम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#शिक्षणम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">६</span> <span>शिक्षणम्</span> </div> </a> <ul id="toc-शिक्षणम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भाषा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#भाषा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">७</span> <span>भाषा</span> </div> </a> <ul id="toc-भाषा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-साहित्यम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#साहित्यम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">८</span> <span>साहित्यम्</span> </div> </a> <ul id="toc-साहित्यम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-नृत्यं_सङ्गीतञ्च" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#नृत्यं_सङ्गीतञ्च"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">९</span> <span>नृत्यं सङ्गीतञ्च</span> </div> </a> <ul id="toc-नृत्यं_सङ्गीतञ्च-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-कला,_संस्कृतिश्च" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#कला,_संस्कृतिश्च"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०</span> <span>कला, संस्कृतिश्च</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-कला,_संस्कृतिश्च-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>कला, संस्कृतिश्च उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-कला,_संस्कृतिश्च-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-निमाड" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#निमाड"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०.१</span> <span>निमाड</span> </div> </a> <ul id="toc-निमाड-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मालवा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#मालवा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०.२</span> <span>मालवा</span> </div> </a> <ul id="toc-मालवा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बुन्देलखण्ड" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#बुन्देलखण्ड"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०.३</span> <span>बुन्देलखण्ड</span> </div> </a> <ul id="toc-बुन्देलखण्ड-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बघेलखण्ड" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#बघेलखण्ड"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०.४</span> <span>बघेलखण्ड</span> </div> </a> <ul id="toc-बघेलखण्ड-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ग्वालियर_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ग्वालियर_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०.५</span> <span>ग्वालियर</span> </div> </a> <ul id="toc-ग्वालियर_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-खाद्यानि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#खाद्यानि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">११</span> <span>खाद्यानि</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-खाद्यानि-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>खाद्यानि उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-खाद्यानि-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-खाद्यानाम्_आवलिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#खाद्यानाम्_आवलिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">११.१</span> <span>खाद्यानाम् आवलिः</span> </div> </a> <ul id="toc-खाद्यानाम्_आवलिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-अर्थव्यवस्था,_कृषिः_च" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#अर्थव्यवस्था,_कृषिः_च"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१२</span> <span>अर्थव्यवस्था, कृषिः च</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-अर्थव्यवस्था,_कृषिः_च-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>अर्थव्यवस्था, कृषिः च उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-अर्थव्यवस्था,_कृषिः_च-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-उद्योगाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#उद्योगाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१२.१</span> <span>उद्योगाः</span> </div> </a> <ul id="toc-उद्योगाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-वीक्षणीयस्थलानि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#वीक्षणीयस्थलानि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३</span> <span>वीक्षणीयस्थलानि</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-वीक्षणीयस्थलानि-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>वीक्षणीयस्थलानि उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-वीक्षणीयस्थलानि-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-खजुराहो" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#खजुराहो"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.१</span> <span>खजुराहो</span> </div> </a> <ul id="toc-खजुराहो-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-उज्जैन" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#उज्जैन"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.२</span> <span>उज्जैन</span> </div> </a> <ul id="toc-उज्जैन-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पेंच" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#पेंच"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.३</span> <span>पेंच</span> </div> </a> <ul id="toc-पेंच-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-साँची" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#साँची"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.४</span> <span>साँची</span> </div> </a> <ul id="toc-साँची-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-इटारसी" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#इटारसी"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.५</span> <span>इटारसी</span> </div> </a> <ul id="toc-इटारसी-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-माण्डवगढ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#माण्डवगढ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.६</span> <span>माण्डवगढ</span> </div> </a> <ul id="toc-माण्डवगढ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पन्ना" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#पन्ना"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.७</span> <span>पन्ना</span> </div> </a> <ul id="toc-पन्ना-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पचमढी" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#पचमढी"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.८</span> <span>पचमढी</span> </div> </a> <ul id="toc-पचमढी-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बान्धवगढ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#बान्धवगढ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.९</span> <span>बान्धवगढ</span> </div> </a> <ul id="toc-बान्धवगढ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-रीवा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#रीवा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.१०</span> <span>रीवा</span> </div> </a> <ul id="toc-रीवा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-महेश्वर" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#महेश्वर"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.११</span> <span>महेश्वर</span> </div> </a> <ul id="toc-महेश्वर-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-विदिशा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#विदिशा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.१२</span> <span>विदिशा</span> </div> </a> <ul id="toc-विदिशा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-खण्डवा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#खण्डवा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१३.१३</span> <span>खण्डवा</span> </div> </a> <ul id="toc-खण्डवा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१४</span> <span>उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम् उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-महाकुम्भोत्सवः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#महाकुम्भोत्सवः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१४.१</span> <span>महाकुम्भोत्सवः</span> </div> </a> <ul id="toc-महाकुम्भोत्सवः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-परिवहनम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#परिवहनम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१५</span> <span>परिवहनम्</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-परिवहनम्-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>परिवहनम् उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-परिवहनम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-भूमार्गः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भूमार्गः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१५.१</span> <span>भूमार्गः</span> </div> </a> <ul id="toc-भूमार्गः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-धूमशकटमार्गः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#धूमशकटमार्गः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१५.२</span> <span>धूमशकटमार्गः</span> </div> </a> <ul id="toc-धूमशकटमार्गः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वायुमार्गः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#वायुमार्गः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१५.३</span> <span>वायुमार्गः</span> </div> </a> <ul id="toc-वायुमार्गः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-सम्बद्धाः_लेखाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#सम्बद्धाः_लेखाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१६</span> <span>सम्बद्धाः लेखाः</span> </div> </a> <ul id="toc-सम्बद्धाः_लेखाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सन्दर्भाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#सन्दर्भाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१७</span> <span>सन्दर्भाः</span> </div> </a> <ul id="toc-सन्दर्भाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बाह्यानुबन्धाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#बाह्यानुबन्धाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१८</span> <span>बाह्यानुबन्धाः</span> </div> </a> <ul id="toc-बाह्यानुबन्धाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">मध्यप्रदेशराज्यम्</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="दूसरे भाषा में लेख पर जाएँ। १२८ भाषाओं में उपलब्ध" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-128" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">१२८ भाषाएँ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ace mw-list-item"><a href="https://ace.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – अचिनीस्" lang="ace" hreflang="ace" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Acèh" data-language-local-name="अचिनीस्" class="interlanguage-link-target"><span>Acèh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%8B%B5%E1%8B%A8_%E1%8D%95%E1%88%A8%E1%8B%B4%E1%88%BD" title="ማድየ ፕረዴሽ – अंहाऱिक्" lang="am" hreflang="am" data-title="ማድየ ፕረዴሽ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="अंहाऱिक्" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – अङ्गिक" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="अङ्गिक" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%D9%87%D9%8A%D8%A7_%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%B4" title="مدهيا برديش – अऱबिक्" lang="ar" hreflang="ar" data-title="مدهيا برديش" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="अऱबिक्" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A7_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%B4" title="ماديا براديش – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="ماديا براديش" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF_%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6" title="মধ্য প্ৰদেশ – असमिया" lang="as" hreflang="as" data-title="মধ্য প্ৰদেশ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="असमिया" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – अस्तुरियन" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="अस्तुरियन" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – अवधी" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="अवधी" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Madhya-Prade%C5%9F" title="Madhya-Pradeş – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" data-title="Madhya-Pradeş" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="अज़रबैजानी" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%B4" title="مادیا پرادش – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مادیا پرادش" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – बालिनीस" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="बालिनीस" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%E2%80%99%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%8D%D1%88" title="Мадх’я-Прадэш – बेलारूसी" lang="be" hreflang="be" data-title="Мадх’я-Прадэш" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="बेलारूसी" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D0%B3%E2%80%99%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%8D%D1%88" title="Мадг’я-Прадэш – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Мадг’я-Прадэш" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8F_%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхя Прадеш – बुल्गारियाई" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Мадхя Прадеш" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="बुल्गारियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6" title="মধ্যপ্রদেশ – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মধ্যপ্রদেশ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="बंगाली" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bpy mw-list-item"><a href="https://bpy.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF_%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6" title="মধ্য প্রদেশ – Bishnupriya" lang="bpy" hreflang="bpy" data-title="মধ্য প্রদেশ" data-language-autonym="বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী" data-language-local-name="Bishnupriya" class="interlanguage-link-target"><span>বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – ब्रेटन" lang="br" hreflang="br" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="ब्रेटन" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="कातालान" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – चेचन" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="चेचन" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – सिबुआनो" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="सिबुआनो" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Madhya_Prade%C5%9F" title="Madhya Pradeş – क्रीमीन तुर्की" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Madhya Pradeş" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="क्रीमीन तुर्की" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Madhjaprad%C3%A9%C5%A1" title="Madhjapradéš – चेक" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Madhjapradéš" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="चेक" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – चूवाश" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="चूवाश" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – वेल्श" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="वेल्श" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – डेनिश" lang="da" hreflang="da" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="डेनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – जर्मनभाषा:" lang="de" hreflang="de" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="जर्मनभाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%89%DE%A6%DE%8B%DE%B0%DE%94%DE%A6_%DE%95%DE%B0%DE%83%DE%A6%DE%8B%DE%AD%DE%9D%DE%B0" title="މަދްޔަ ޕްރަދޭޝް – दिवेही" lang="dv" hreflang="dv" data-title="މަދްޔަ ޕްރަދޭޝް" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="दिवेही" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%B1_%CE%A0%CF%81%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AD%CF%82" title="Μαντία Πραντές – यूनानी" lang="el" hreflang="el" data-title="Μαντία Πραντές" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="यूनानी" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – आङ्ग्लभाषा" lang="en" hreflang="en" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="English" data-language-local-name="आङ्ग्लभाषा" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Madja-Prade%C5%9Do" title="Madja-Pradeŝo – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Madja-Pradeŝo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="एस्पेरेंतो" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – स्पेनीय भाषा:" lang="es" hreflang="es" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="स्पेनीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="एस्टोनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – बास्क" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="बास्क" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%B4" title="مادیا پرادش – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مادیا پرادش" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="फ़ारसी" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="फ़िनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – फ़्रांसदेशीय भाषा:" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="फ़्रांसदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – उत्तरी फ़्रीसियाई" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="उत्तरी फ़्रीसियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – आयरिश" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="आयरिश" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – गैलिशियन" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="गैलिशियन" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradex" title="Madhya Pradex – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="Madhya Pradex" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF_%E0%AA%AA%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%A6%E0%AB%87%E0%AA%B6" title="મધ્ય પ્રદેશ – गुजराती" lang="gu" hreflang="gu" data-title="મધ્ય પ્રદેશ" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="गुजराती" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – हौसा" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="हौसा" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%93%D7%94%D7%99%D7%94_%D7%A4%D7%A8%D7%93%D7%A9" title="מאדהיה פרדש – हिब्रू" lang="he" hreflang="he" data-title="מאדהיה פרדש" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="हिब्रू" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – हिन्दी" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="हिन्दी" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – क्रोएशियाई" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Madhja_Prades" title="Madhja Prades – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Madhja Prades" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="हंगेरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%A4%D5%B0%D5%B5%D5%A1_%D5%8A%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A5%D5%B7" title="Մադհյա Պրադեշ – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մադհյա Պրադեշ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="आर्मेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – इंटरलिंगुआ" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="इंटरलिंगुआ" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="इंडोनेशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – इडौ" lang="io" hreflang="io" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="इडौ" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – आइसलैंडिक" lang="is" hreflang="is" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="आइसलैंडिक" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – इटलीदेशीय भाषा:" lang="it" hreflang="it" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="इटलीदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%87%E3%82%A3%E3%83%A4%E3%83%BB%E3%83%97%E3%83%A9%E3%83%87%E3%83%BC%E3%82%B7%E3%83%A5%E5%B7%9E" title="マディヤ・プラデーシュ州 – सूर्यमूलीय भाषा:" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マディヤ・プラデーシュ州" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="सूर्यमूलीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%B0%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%A8%E1%83%98" title="მადჰია-პრადეში – जॉर्जियाई" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მადჰია-პრადეში" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="जॉर्जियाई" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target"><span>Kumoring</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – कज़ाख़" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="कज़ाख़" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%A7%E0%B3%8D%E0%B2%AF_%E0%B2%AA%E0%B3%8D%E0%B2%B0%E0%B2%A6%E0%B3%87%E0%B2%B6" title="ಮಧ್ಯ ಪ್ರದೇಶ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಧ್ಯ ಪ್ರದೇಶ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="कन्नड़" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%94%94%EC%95%84%ED%94%84%EB%9D%BC%EB%8D%B0%EC%8B%9C%EC%A3%BC" title="마디아프라데시주 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마디아프라데시주" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="कोरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8E%D8%AF%DA%BE%DB%8C%D9%8E%DB%81_%D9%BE%D8%B1%D9%8E%D9%9B%D8%AF%DB%8C%D8%B4" title="مَدھیَہ پرَٛدیش – कश्मीरी" lang="ks" hreflang="ks" data-title="مَدھیَہ پرَٛدیش" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="कश्मीरी" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – किर्गीज़" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="किर्गीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesa" title="Madhya Pradesa – लैटिन" lang="la" hreflang="la" data-title="Madhya Pradesa" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="लैटिन" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Madhja_Prade%C5%A1as" title="Madhja Pradešas – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Madhja Pradešas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="लिथुआनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Madhja_Prad%C4%93%C5%A1a" title="Madhja Pradēša – लातवियाई" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Madhja Pradēša" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="लातवियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – मैथिली" lang="mai" hreflang="mai" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="मैथिली" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – मालागासी" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="मालागासी" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%98%D0%B0_%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадја Прадеш – मकदूनियाई" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Мадја Прадеш" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="मकदूनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%A7%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%A6%E0%B5%87%E0%B4%B6%E0%B5%8D%E2%80%8C" title="മധ്യപ്രദേശ്‌ – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മധ്യപ്രദേശ്‌" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="मलयालम" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8F_%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхя Прадеш – मंगोलियाई" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Мадхя Прадеш" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="मंगोलियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%83%EA%AF%97%EA%AF%99%EA%AF%AD%EA%AF%8C_%EA%AF%84%EA%AF%AD%EA%AF%94%EA%AF%97%EA%AF%A6%EA%AF%81" title="ꯃꯗꯙ꯭ꯌ ꯄ꯭ꯔꯗꯦꯁ – मणिपुरी" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯃꯗꯙ꯭ꯌ ꯄ꯭ꯔꯗꯦꯁ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="मणिपुरी" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="मराठी" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – मलय" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="मलय" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%87%E1%80%B9%E1%80%88%E1%80%95%E1%80%92%E1%80%B1%E1%80%9E%E1%80%95%E1%80%BC%E1%80%8A%E1%80%BA%E1%80%94%E1%80%9A%E1%80%BA" title="မဇ္ဈပဒေသပြည်နယ် – बर्मीज़" lang="my" hreflang="my" data-title="မဇ္ဈပဒေသပြည်နယ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="बर्मीज़" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%B4" title="مادیا پرادش – माज़न्देरानी" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="مادیا پرادش" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="माज़न्देरानी" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="नेपाली" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6" title="मध्य प्रदेश – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" data-title="मध्य प्रदेश" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="नेवाड़ी" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – डच" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="डच" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="नॉर्वेजियाई नॉयनॉर्स्क" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – नोर्वीजियन् बॊकामल्" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="नोर्वीजियन् बॊकामल्" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – ओसीटान" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="ओसीटान" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AE%E0%AC%A7%E0%AD%8D%E0%AD%9F_%E0%AC%AA%E0%AD%8D%E0%AC%B0%E0%AC%A6%E0%AD%87%E0%AC%B6" title="ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ – ओड़िया" lang="or" hreflang="or" data-title="ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ओड़िया" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – ओस्सेटिक" lang="os" hreflang="os" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="ओस्सेटिक" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%A7_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="पंजाबी" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – पाम्पान्गा" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="पाम्पान्गा" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="पोलिश" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%DA%BE%DB%8C%DB%81_%D9%BE%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D8%B4" title="مدھیہ پردیش – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مدھیہ پردیش" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%D9%87%D9%8A%D9%87_%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%B4" title="مدهيه پرديش – पश्तो" lang="ps" hreflang="ps" data-title="مدهيه پرديش" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="पश्तो" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Madia_Pradexe" title="Madia Pradexe – पुर्तगालदेशीय भाषा:" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Madia Pradexe" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="पुर्तगालदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – रोमानियाई" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="रोमानियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – रष्यदेशीय भाषा:" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="रष्यदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – याकूत" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="याकूत" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9A%E1%B1%AB%E1%B1%B7%E1%B1%AD%E1%B1%9A_%E1%B1%AF%E1%B1%A8%E1%B1%9A%E1%B1%AB%E1%B1%AE%E1%B1%A5" title="ᱢᱚᱫᱷᱭᱚ ᱯᱨᱚᱫᱮᱥ – संथाली" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱚᱫᱷᱭᱚ ᱯᱨᱚᱫᱮᱥ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="संथाली" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – स्कॉट्स" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="स्कॉट्स" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%8C%D9%8A%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%B4" title="مڌيا پرديش – सिंधी" lang="sd" hreflang="sd" data-title="مڌيا پرديش" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="सिंधी" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Madja_Prade%C5%A1" title="Madja Pradeš – सेर्बो-क्रोएशियाई" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Madja Pradeš" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="सेर्बो-क्रोएशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%83%E0%B7%8F%E0%B6%82%E0%B6%A0%E0%B7%92%E0%B6%BA_%E0%B7%84%E0%B7%8F_%E0%B6%85%E0%B7%80%E0%B6%A7_%E0%B6%B6%E0%B7%9E%E0%B6%AF%E0%B7%8A%E0%B6%B0_%E0%B6%B1%E0%B6%A7%E0%B6%B9%E0%B7%94%E0%B6%B1%E0%B7%8A" title="සාංචිය හා අවට බෞද්ධ නටඹුන් – सिंहली" lang="si" hreflang="si" data-title="සාංචිය හා අවට බෞද්ධ නටඹුන්" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="सिंहली" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Madhjaprad%C3%A9%C5%A1" title="Madhjapradéš – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Madhjapradéš" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="स्लोवाक" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Mad%C5%BEa_Prade%C5%A1" title="Madža Pradeš – स्लोवेनियाई" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Madža Pradeš" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="स्लोवेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%98%D0%B0_%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадја Прадеш – सर्बियाई" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Мадја Прадеш" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="सर्बियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – स्वीडिश" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="स्वीडिश" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – स्वाहिली" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="स्वाहिली" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%AA%E0%AF%8D_%E0%AE%AA%E0%AE%BF%E0%AE%B0%E0%AE%A4%E0%AF%87%E0%AE%9A%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="மத்தியப் பிரதேசம் – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மத்தியப் பிரதேசம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="तमिल" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%A7%E0%B3%8D%E0%B2%AF_%E0%B2%AA%E0%B3%8D%E0%B2%B0%E0%B2%A6%E0%B3%87%E0%B2%B6" title="ಮಧ್ಯ ಪ್ರದೇಶ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಮಧ್ಯ ಪ್ರದೇಶ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="Tulu" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%A7%E0%B1%8D%E0%B0%AF_%E0%B0%AA%E0%B1%8D%E0%B0%B0%E0%B0%A6%E0%B1%87%E0%B0%B6%E0%B1%8D" title="మధ్య ప్రదేశ్ – तेलुगू" lang="te" hreflang="te" data-title="మధ్య ప్రదేశ్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="तेलुगू" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D2%B3%D1%8F_%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадҳя Прадеш – ताजिक" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Мадҳя Прадеш" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="ताजिक" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90%E0%B8%A1%E0%B8%B1%E0%B8%98%E0%B8%A2%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B9%80%E0%B8%97%E0%B8%A8" title="รัฐมัธยประเทศ – थाई" lang="th" hreflang="th" data-title="รัฐมัธยประเทศ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="थाई" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – टैगलॉग" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="टैगलॉग" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Madhya_Prade%C5%9F" title="Madhya Pradeş – तुर्की" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Madhya Pradeş" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="तुर्की" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D1%85%D1%8C%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадхья-Прадеш – तातार" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Мадхья-Прадеш" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="तातार" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D0%B3%27%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%88" title="Мадг'я-Прадеш – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Мадг'я-Прадеш" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="यूक्रेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%DA%BE%DB%8C%DB%81_%D9%BE%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D8%B4" title="مدھیہ پردیش – उर्दू" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مدھیہ پردیش" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="उर्दू" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Madhya-Pradesh" title="Madhya-Pradesh – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Madhya-Pradesh" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="उज़्बेक" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – वियतनामी" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="वियतनामी" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – वारै" lang="war" hreflang="war" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="वारै" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%A4%AE%E9%82%A6" title="中央邦 – वू चीनी" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="中央邦" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="वू चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%B0%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%A8%E1%83%98" title="მადჰია-პრადეში – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მადჰია-პრადეში" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%93%D7%94%D7%99%D7%90_%D7%A4%D7%A8%D7%90%D7%93%D7%A2%D7%A9" title="מאדהיא פראדעש – यहूदी" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מאדהיא פראדעש" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="यहूदी" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – योरूबा" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="योरूबा" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%A4%AE%E9%82%A6" title="中央邦 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" data-title="中央邦" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Madhya_Pradesh" title="Madhya Pradesh – मिन नान" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Madhya Pradesh" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="मिन नान" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%A4%AE%E9%82%A6" title="中央邦 – कैंटोनीज़" lang="yue" hreflang="yue" data-title="中央邦" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="कैंटोनीज़" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1188#sitelinks-wikipedia" title="भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्" class="wbc-editpage">भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="नामावकाशाः"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विषययुक्तं पृष्ठं पश्यतु [c]" accesskey="c"><span>पृष्ठम्</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" rel="discussion" title="विषयसहितानां पृष्ठानां सम्भाषणम् [t]" accesskey="t"><span>चर्चा</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">संस्कृतम्</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="दर्शनानि"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history" title="अस्य पृष्ठस्य पुरातनाऽऽवृत्तिः [h]" accesskey="h"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="उपकरणानि" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">उपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">उपकरण</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> क्रियाएँ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> सामान्य </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अत्र सम्बद्धानां सर्वेषां विकिपृष्ठानाम् आवलिः [j]" accesskey="j"><span>केभ्यः पृष्ठेभ्यः सम्बद्धम्</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AF%E0%A4%83/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" rel="nofollow" title="एतत्पृष्ठसम्बद्धेषु पृष्ठेषु जातानि नवीनपरिवर्तनानि [k]" accesskey="k"><span>पृष्ठसम्बद्धानि परिवर्तनानि</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=sa" title="सञ्चिकाः उपारोप्यन्ताम् [u]" accesskey="u"><span>सञ्चिका उपारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="सर्वेषां विशेषपृष्ठानाम् आवलिः [q]" accesskey="q"><span>विशेषपृष्ठानि</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&oldid=483484" title="पृष्ठस्यास्य स्थायिपरिसन्धिः"><span>स्थायिपरिसन्धिः</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=info" title="एतस्य पृष्ठस्य विषये अधिकं विवरणम्"><span>पृष्ठसूचनाः</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%83%E0%A4%A4&page=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&id=483484&wpFormIdentifier=titleform" title="अस्य पृष्ठस्य उल्लेखः कथमिति विवरणम्"><span>सन्दर्भरूपेण पृष्ठस्योल्लेखः</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25A7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25AA%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%259C%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>संक्षिप्त URL प्राप्त करें</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:QrCode&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25AE%25E0%25A4%25A7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25AA%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%259C%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>Download QR code</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//sa.wikipedia.org/s/4l" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"><span>लघुसार्वसङ्केतः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> मुद्रणम्/निर्यातः </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF&bookcmd=book_creator&referer=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>मम सङ्ग्रहः</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:DownloadAsPdf&page=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=show-download-screen"><span>PDF रूपेण अवारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&printable=yes" title="अस्य पृष्ठस्य मुद्रणयोग्या आवृत्तिः [p]" accesskey="p"><span>मुद्रणयोग्यं संस्करणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> अन्येषु प्रकल्पेषु </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Madhya_Pradesh" hreflang="en"><span>विकिमीडिया कॉमन्स</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1188" title="सूचनाकोषस्य वस्तूनां परिसन्धिः [g]" accesskey="g"><span>विकिडेटा वस्तु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">दिखावट</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">छुपाएँ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="sa" dir="ltr"><div style="position: absolute; top: -2.5em; right: 1.0em; border: 1px solid #a9a9a9; background: #FFFDD0;" class="boilerplate metadata plainlinks"><small><a href="#footer"> साक्षात् अधः गच्छतु </a></small></div> <table class="infobox geography vcard" style="width:23em; text-align:left"> <tbody><tr> <th colspan="2" style="width:100%; text-align:center; font-size:1.25em; white-space:nowrap"><span class="fn org"><b>मध्यप्रदेशराज्यम्</b></span></th> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <td colspan="2" style="text-align:center; background-color:#cddeff">—  <b><span class="category"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य राज्यानि">राज्यम्</a></span></b>  —</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <td colspan="2" style="text-align:center" align="center"><figure class="mw-halign-none" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg" class="mw-file-description" title="भारतस्य भूपटे मध्यप्रदेशराज्यम् राज्यस्य स्थानम्"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/250px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png" decoding="async" width="250" height="276" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/375px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg/500px-India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg.png 2x" data-file-width="1574" data-file-height="1738" /></a><figcaption><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारतस्य</a> भूपटे मध्यप्रदेशराज्यम्</b> राज्यस्य स्थानम्</figcaption></figure><small><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारतस्य</a> भूपटे मध्यप्रदेशराज्यम्</b></small> </td> </tr> <tr class="mergedbottomrow"> <td colspan="2" style="text-align:center; padding-bottom:0.7em">Coordinates: <span style="white-space:nowrap"><span class="plainlinks nourlexpansion"><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=sa&pagename=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&params=22.42_N_72.54_E_region:IN-MP_type:adm1st"><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="ऐतस्यै अवस्थित्यै भूपटानि, काल्पनीकचित्राणि इत्यादयः दत्तांशाः (data)"><span class="latitude">२२°२५′उत्तरदिक्</span> <span class="longitude">७२°३२′पूर्वदिक्</span></span></span><span class="geo-multi-punct"> / </span><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="एतस्यै अवस्थित्यै भूपटानि, काल्पनीकचित्राणि इत्यादयः दत्तांशाः (Data)">22.42°उत्तरदिक् 72.54°पूर्वदिक्</span><span style="display:none"> / <span class="geo">२२.४२; ७२.५४</span></span></span></a></span></span></td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <th>देशः</th> <td><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/23px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="23" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/35px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/45px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारतम्</a></td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>निर्माणम्</th> <td>१ 'नवम्बर' १९५६</td> </tr><tr class="mergedtoprow"> <th>राजधानी</th> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a></td> </tr><tr class="mergedrow"> <th>बृहत्तमनगरम्</th> <td><a href="/wiki/Indore" class="mw-redirect" title="Indore">Indore</a></td> </tr><tr class="mergedrow"> <th><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य मण्डलानि">मण्डलानि</a></th> <td><b><a href="/w/index.php?title=List_of_districts_of_Madhya_Pradesh&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of districts of Madhya Pradesh (पृष्ठं न विद्यते)">52</a></b></td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <td colspan="2"><b>सर्वकारः</b></td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th> • Type</th> <td><a href="/w/index.php?title=Unicameral&action=edit&redlink=1" class="new" title="Unicameral (पृष्ठं न विद्यते)">Unicameral</a> <a href="/w/index.php?title=Legislature&action=edit&redlink=1" class="new" title="Legislature (पृष्ठं न विद्यते)">Legislature</a> (230 seats)</td> </tr><tr class="mergedrow"> <th> • Body</th> <td class="agent">मध्यप्रदेशसर्वकारः</td> </tr><tr class="mergedrow"> <th> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%83" title="राज्यपालः">राज्यपालः</a></th> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="आनन्दी बेन पटेल (पृष्ठं न विद्यते)">आनन्दी बेन पटेल </a> </td> </tr><tr class="mergedrow"> <th> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="मुख्यमन्त्री">मुख्यमन्त्री</a></th> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="शिवराज सिंह चौहान">शिवराज सिंह चौहान</a></td> </tr><tr class="mergedrow"> <th> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="उच्चन्यायालयः (पृष्ठं न विद्यते)">उच्चन्यायालयः</a></th> <td><a href="/w/index.php?title=Madhya_Pradesh_High_Court_Jabalpur&action=edit&redlink=1" class="new" title="Madhya Pradesh High Court Jabalpur (पृष्ठं न विद्यते)">Madhya Pradesh High Court Jabalpur</a></td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <td colspan="2"><b>विस्तीर्णता</b></td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>  • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य राज्यानि">राज्यम्</a></th> <td>३०८,२५२ km<sup>२</sup></td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>क्षेत्रविस्तारः</th> <td>2nd</td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <td colspan="2"><b>जनसङ्ख्या</b> (2011)</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th> • <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य राज्यानि">राज्यम्</a></th> <td>७२,५९७,५६५</td> </tr><tr class="mergedrow"> <th> <b>• रैङ्क्</b></th> <td>षष्ठ</td> </tr><tr class="mergedrow"> <td> <b>• नगरम्</b></td> <td>२०,०५९,६६६</td> </tr><tr class="mergedrow"> <td> <b>• ग्रामीणम्</b></td> <td>५२,५३७,८९९</td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <th></th> <td>मानसमयः (<a href="/w/index.php?title=UTC%2B05:30&action=edit&redlink=1" class="new" title="UTC+05:30 (पृष्ठं न विद्यते)">UTC+05:30</a>)</td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <th>पिन्</th> <td class="adr"><span class="postal-code">45xxxx-48xxxx</span></td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>अन्ताराष्ट्रीयकूटसङ्ख्या (ISD)</th> <td>091-7xxx</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>ऐ एस् ओ ३१६६ कोड्</th> <td class="nickname"><a href="/w/index.php?title=ISO_3166-2:IN&action=edit&redlink=1" class="new" title="ISO 3166-2:IN (पृष्ठं न विद्यते)">IN-MP</a></td> </tr> <tr class="mergedtoprow"> <th>मानवविकाश-साङ्ख्यिकी (HDI)</th> <td>0.488 (<span style="color:#fc0">medium</span>)</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>HDI रैङ्क्</th> <td>26th (2005)</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>साक्षरता</th> <td>70.60% (2011)</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>लिङ्गानुपातः</th> <td>930 (2011)</td> </tr> <tr class="mergedrow"> <th>अधिकृता भाषा</th> <td><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="हिन्दीभाषा">हिन्दीभाषा</a></td> </tr> </tbody></table> <p><br /> </p><p><b>मध्यप्रदेशराज्यं</b> (<a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_language" class="mw-redirect" title="हिन्दी language">हिन्दी</a>: <span lang="hi">मध्य प्रदेश</span>, <a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="आङ्ग्लभाषा">आङ्ग्ल</a>: <span lang="en">Madhya Pradesh</span>) <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारतस्य</a> मध्येखण्डे विद्यमानं किञ्चन राज्यम् अस्ति । अस्य विस्तीर्णता ३,०८,२५२ च.कि.मी. परिमिता अस्ति । मध्यप्रदेशस्य राजधानी <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a> इति नगरम् अस्ति । २००० तमवर्षस्य 'नवम्बर'मासस्य १ दिनाङ्के अस्मात् राज्यात् <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2" class="mw-redirect" title="छत्तीसगढ">छत्तीसगढनामकः</a> प्रदेशः पृथक् कृतः, नूतनराज्यत्वेन संस्थापितश्च । ततः पूर्वं मध्यप्रदेशराज्यं <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारते</a> बृहत्तममं राज्यम् आसीत् । इदानीं <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="राजस्थानम्">राजस्थानराज्यं</a> बृहत्तमम् अस्ति । मध्यप्रदेशस्य केषाञ्चन क्षेत्राणाम् उल्लेखाः पुराणेषु अपि लभ्यन्ते । एकलक्षवर्षतः पूर्वं मध्यप्रदेशस्य <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रायसेनमण्डलम्">रायसेनमण्डले</a> 'भीम बेट्का' गुहायां मानवाः वसन्ति स्म इति अत्रत्यानां जनानां विश्वासः । अत्र विद्यमानानि गुहाचित्राणि ३०० वर्षेभ्यः पूर्वं चित्रितानि । </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="भौगोलिकम्"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.8C.E0.A4.97.E0.A5.8B.E0.A4.B2.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>भौगोलिकम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=1" title="सम्पादनविभागः: भौगोलिकम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्यं भारतस्य द्वितीयं बृहत्तमं राज्यं वर्तते । मध्यप्रदेशराज्यं द्वयोः भागयोः विभक्तम् अस्ति । क्षेत्रीयः भागः, शैलप्रस्थीयः भागः च । अस्य प्रदेशस्य उत्तरभागः क्षेत्रीयः अस्ति । किन्तु मध्यभागः, पश्चिमभागश्च शैलप्रस्थीयः भागः अस्ति । इदं क्षेत्रं मालवा-शैलप्रस्थः कथ्यते । प्राकृतिकसंरचनादृष्ट्या इदं राज्यं सप्तभागेषु विभक्तम् अस्ति । मध्यभारतस्य शैलप्रस्थः, बुन्देलखण्ड-उच्चप्रदेशः, मालवा-शैलप्रस्थः, विंध्यकगारक्षेत्रं, “नर्मदा घाटी”, सतपुडा-पर्वतशृङ्खला, बघेलखण्ड च । मध्यप्रदेशस्य पश्चिमोत्तरदिशि मध्यभारतस्य शैलप्रस्थः स्थितः अस्ति । तस्य विस्तारः ३२,८९६ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । इदं शैलप्रस्थीयं क्षेत्रम् उत्तरप्रदेश-राज्यं, राजस्थान-राज्यं यावत् विस्तृतम् अस्ति । प्रदेशस्य मध्योत्तरभागे बुन्देलखण्डस्य उच्चप्रदेशः स्थितः अस्ति । “नर्मदा घाटी” इत्यस्यस्य क्षेत्रस्य विस्तारः ८६,००० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । इदं क्षेत्रं महाराष्ट्र-राज्यं, गुजरात-राज्यं यावत् विस्तृतम् अस्ति । अस्य क्षेत्रस्य उत्तरे विन्ध्यपर्वतशृङ्खला, दक्षिणे सतपुडापर्वतशृङ्खला च विद्यते । सतपुडा-पर्वतशृङ्खला नर्मदागोदावरी-नद्योः विभाजनं करोति । सोन-नदी बघेलखण्ड-शैलप्रस्थीयक्षेत्रस्य प्रमुखा नदी वर्तते । अस्मिन् क्षेत्रे आदिवासिजनाः अधिकमात्रायां निवसन्ति । अस्य राज्यस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । मध्यप्रदेश-राज्यस्य उत्तरदिशि उत्तरप्रदेश-राज्यम्, उत्तरपूर्वदिशि छत्तीसगढ-राज्यं, दक्षिणदिशि महाराष्ट्र-राज्यं, पश्चिमदिशि राजस्थान-राज्यं गुजरात-राज्यं च अस्ति । अस्य राज्यस्य मध्यस्थात् कर्करेखा गच्छति <sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>१<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="नद्यः"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>नद्यः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=2" title="सम्पादनविभागः: नद्यः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्ये बह्व्यः नद्यः प्रवहन्ति । नर्मदानदी, चम्बलनदी, ताप्तीनदी, सोननदी, बेतवानदी, क्षिप्रानदी, कालीसिन्धनदी, तवानदी च इत्यादयः अस्य राज्यस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति । नर्मदा-नदी अस्य राज्यस्य जीवनरेखा अपि कथ्यते । अमरकण्टक-नगरम् अस्याः नद्याः उद्गमस्थलं वर्तते । इन्दौर-मण्डलस्य महू-नगरस्य समीपे जानापाव-पर्वतक्षेत्रं चम्बल-नद्याः उद्गमस्थलं वर्तते । सिहावा-नगरस्य समीपे महानद्याः, सतपुडा-पर्वतशृङ्खलायाः बैतुल-शैलप्रस्थे ताप्ती-नद्याः, मालवा-शैलप्रस्थे कालीसिन्ध-नद्याः, विन्ध्याचलपर्वते पार्वती-नद्याः, कैमूर-पर्वतशृङ्खलायां टोंस-नद्याः, उज्जैन-नगरे क्षिप्रा-नद्याः, पचमढी-नगरे तवा-नद्याः च उद्गमस्थलम् अस्ति <sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>२<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अरण्यम्"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>अरण्यम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=3" title="सम्पादनविभागः: अरण्यम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यं वनदृष्ट्या समृद्धम् अस्ति । अस्य राज्यस्य भौगोलिकक्षेत्रस्य पञ्चत्रिंशत्प्रतिशतं (३५) भागः वनविस्तारः अस्ति । राज्ये एकलक्षचतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे वनानि सन्ति । मध्यप्रदेशराज्ये अन्येषां राज्यानाम् अपेक्षया सर्वाधिकानि वनानि सन्ति । व्यवस्थादृष्ट्या प्रदेशे त्रिप्रकारकाणि वनानि सन्ति । आरक्षितवनं, संरक्षितवनं, अवर्गीकृतवनं च । मध्यप्रदेशराज्ये मुख्यतः चतुष्टप्रकारकाणि वनानि सन्ति । उष्णकटिबन्धीयवनं, शुष्कवनम्, उष्णकटिबन्धीयार्द्रवनम्, उपोष्णकटिबन्धीयपर्वतीयवनम्, उष्णकटिबन्धीयकण्टकीयवनं च । सर्वप्रथमं मध्यप्रदेश-राज्येन एव वनानां राष्ट्रियकरणं कृतम् । इदं राज्यं “टाईगर् स्टेट्” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । यतः अस्मिन् प्रदेशे भारतस्य व्याघ्राणां १९ प्रतिशतं व्याघ्राः सन्ति । अस्मिन् राज्ये प्रायः पञ्च व्याघ्रपरियोजनाक्षेत्राणि सन्ति । सतपुडा-व्याघ्रपरियोजना, बान्धवगढ-व्याघ्रपरियोजना, पेंच-व्याघ्रपरियोजना, पन्ना-व्याघ्रपरियोजना, कान्हा-व्याघ्रपरियोजना च । मध्यप्रदेश-राज्ये चित्रकायः, मृगः, महिषः, कृष्णमृगः, भल्लुकः, व्याघ्रः, सिंहः इत्यादयः वन्यजीवाः सन्ति । राज्येऽस्मिन् अन्यराज्यानाम् अपेक्षया राष्ट्रियोद्यानानि, अभयारण्यानि च सर्वाधिकानि सन्ति <sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>३<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="राष्ट्रियोद्यानानि"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.B7.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF"></span>राष्ट्रियोद्यानानि</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=4" title="सम्पादनविभागः: राष्ट्रियोद्यानानि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ol><li>कान्हा-राष्ट्रियोद्यानम् – इदं मध्यप्रदेशराज्यस्य मण्डला-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्य विस्तारः ९४० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । चित्रकायः, कृष्णमृगः, सिंहः, व्याघ्रः च वन्यप्राणिनः सन्ति ।</li> <li>फासिल-राष्ट्रियोद्यानः – इदम् अपि मध्यप्रदेशराज्यस्य मण्डला-मण्डले विराजते । अस्य विस्तारः २७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितम् अस्ति । जीवाश्मः, पादपाः च अस्य उद्यानस्य वन्यजीवाः सन्ति ।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बान्धवगढराष्ट्रियोद्यानम्">बान्धवगढ-राष्ट्रियोद्यानम्</a> – मध्यप्रदेशराज्यस्य उमरिया-मण्डले स्थितम् अस्ति इदम् उद्यानम् । अस्य विस्तारः ४३७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति ।</li> <li>पन्ना-राष्ट्रियोद्यानम् – इदं मध्यप्रदेशराज्यस्य पन्ना-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्य विस्तारः ५४३ किलोमीटर्मितः वर्तते । चित्रकायः, व्याघ्रः, भल्लुकः च इत्यादयः वन्यप्राणिनः सन्ति ।</li> <li>सतपुडा-राष्ट्रियोद्यानम् – मध्यप्रदेशस्य होशङ्गाबाद-मण्डले स्थितमिदम् उद्यानम् । अस्य विस्तारः ५२५ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । भल्लुकः, व्याघ्रः, चित्रकायः, मृगः चेत्यादयः प्राणिनः सन्ति ।</li> <li>वनविहार-राष्ट्रियोद्यानम् – इदम् उद्यानं मध्यप्रदेशराज्यस्य भोपाल-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्य विस्तारः ४.४ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य सर्वे प्राणिनः प्राप्यन्ते ।</li> <li>माधव-राष्ट्रियोद्यानम् – उद्यानमिदं मध्यप्रदेशराज्यस्य शिवपुरी-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्य विस्तारः ३७७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः वर्तते । कलङ्कमृगः, वराहः, चित्रकायः च वन्यप्राणिनः सन्ति <sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>४<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>।</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इतिहासः"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.83"></span>इतिहासः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=5" title="सम्पादनविभागः: इतिहासः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यस्य इतिहासः अतीव पुरातनः अस्ति । पाषाणयुगस्य त्रयाणां कालानाम् अवशेषाः मध्यप्रदेशराज्ये प्राप्यन्ते । षष्ठशताब्द्यां षोडशमहाजनपदेषु जनपदद्वयम् आसीत् । चेदि, अवन्ती च । विक्रमादित्यः मध्यप्रदेशस्य शासकः राजा आसीत् । तेन विक्रमसंवतः आरम्भः कृतः । राज्ञा अशोकेन सर्वप्रथमम् उज्जैन-नगरे शासनं कृतम् । समयान्तरे इदं क्षेत्रं गुप्तसाम्राज्यस्य मुख्याङ्गम् अभवत् । समुद्रगुप्तः गुप्तशासकानां सफलशासकः आसीत् । भगवतः बुद्धस्य काले राजा चन्द्रप्रद्योतः अस्य प्रदेशस्य राजा आसीत् । सप्तमशताब्द्यां हर्षवर्धनेन राज्ञा अस्मिन् प्रदेशे शासनं कृतम् आसीत् । नवमशताब्द्याम् अस्मिन् प्रदेशे चन्देल-वंशस्य शासनम् आरब्धम् । तैः “खजुराहो” इत्येतन्नगरम् अस्य नगरस्य राजधानी कृता । “नन्नुक” इत्याख्यः चन्देल-राजवंशस्य संस्थापकः आसीत् । चन्देल-वंशजैः एव खजुराहो-नगरे भव्यमन्दिराणां निर्माणं कारितम् । अनन्तरं प्रतिहारवंशजैः, गहरवार-वंशजैः च शासनं कृतम् । एकादशशताब्द्याः आरम्भे मुस्लिमशासकाः मध्यभारतम् आगतवन्तः । अकबर-राज्ञः शासनकाले मुगल-वंशस्य शासनम् आरब्धम् । मुगल-शासकानां पतनान्तरं मराठा-शासकैः अस्मिन् प्रदेशे शासनं कृतम् । किन्तु आङ्ग्ल-शासकानां प्रभावः अधिकः आसीत् । तेन कारणेन मराठा-शासकाः पराजिताः । ग्वालियर-नगरे सिन्धिया-वंशस्य शासनम् आसीत् । “रानोजी” इत्याख्यः सिन्धिया-वंशस्य संस्थापकः आसीत् । “महादजी” इत्याख्यः सिन्धियावंशस्य प्रतापी राजा आसीत् । उच्यते यत् ई. स. १८१० पर्यन्तं सिन्धिया-वंशस्य राजधानी उज्जैन-नगरम् आसीत् <sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>५<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="विभागाः,_मण्डलानि_च"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A4.BE.E0.A4.83.2C_.E0.A4.AE.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1.E0.A4.B2.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF_.E0.A4.9A"></span>विभागाः, मण्डलानि च</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=6" title="सम्पादनविभागः: विभागाः, मण्डलानि च"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्ये ५० मण्डलानि सन्ति । प्रशासनसौकर्यार्थं राज्यं दशधा विभक्तम् । दशसु विभागेषु ५० मण्डलानि समाविष्टानि । यथा- </p> <ol><li>भोपालविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भोपालमण्डलम्">भोपालमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रायसेनमण्डलम्">रायसेनमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="राजगढमण्डलम्">राजगढमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सीहोरमण्डलम्">सीहोरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विदिशामण्डलम्">विदिशामण्डलम्</a> इत्येतानि पञ्च मण्डलानि भोपालविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>चम्बलविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मुरैनामण्डलम्">मुरैनामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="श्योपुरमण्डलम्">श्योपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भिण्डमण्डलम्">भिण्डमण्डलम्</a> इत्येतानि त्रीणि मण्डलानि चम्बलविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>ग्वालियरविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ग्वालियरमण्डलम्">ग्वालियरमण्डलम्</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अशोकनगरमण्डलम्">अशोकनगरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="दतियामण्डलम्">दतियामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गुनामण्डलम्">गुनामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शिवपुरीमण्डलम्">शिवपुरीमण्डलम्</a> इत्येतानि पञ्च मण्डलानि ग्वालियरविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>इन्दौरविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="इन्दौरमण्डलम्">इन्दौरमण्डलम्</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अलीराजपुरमण्डलम्">अलीराजपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बडवानीमण्डलम्">बडवानीमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बुरहानपुरमण्डलम्">बुरहानपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="धारमण्डलम्">धारमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="झाबुआमण्डलम्">झाबुआमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="खण्डवामण्डलम्">खण्डवामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="खरगौनमण्डलम्">खरगौनमण्डलम्</a> इत्येतानि अष्ट मण्डलानि इन्दौरविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>जबलपुरविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="जबलपुरमण्डलम्">जबलपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बालाघाटमण्डलम्">बालाघाटमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="छिन्दवाडामण्डलम्">छिन्दवाडामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="कटनीमण्डलम्">कटनीमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मण्डलामण्डलम्">मण्डलामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नरसिंहपुरमण्डलम्">नरसिंहपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सिवनीमण्डलम्">सिवनीमण्डलम्</a> इत्येतानि सप्त मण्डलानि जबलपुरविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>नर्मदापुरविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बैतूलमण्डलम्">बैतूलमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="हरदामण्डलम्">हरदामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="होशङ्गाबादमण्डलम्">होशङ्गाबादमण्डलम्</a> इत्येतानि त्रीणि मण्डलानि नर्मदापुरविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>रीवाविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रीवामण्डलम्">रीवामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सतनामण्डलम्">सतनामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सीधीमण्डलम्">सीधीमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सिङ्गरौलीमण्डलम्">सिङ्गरौलीमण्डलम्</a> इत्येतानि चत्वारि मण्डलानि रीवाविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>सागरविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सागरमण्डलम्">सागरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="छतरपुरमण्डलम्">छतरपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="दमोहमण्डलम्">दमोहमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पन्नामण्डलम्">पन्नामण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="टीकमगढमण्डलम्">टीकमगढमण्डलम्</a> इत्येतानि पञ्च मण्डलानि सागरविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>उज्जैनविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उज्जैनमण्डलम्">उज्जैनमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="देवासमण्डलम्">देवासमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मन्दसौरमण्डलम्">मन्दसौरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नीमचमण्डलम्">नीमचमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रतलाममण्डलम्">रतलाममण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शाजापुरमण्डलम्">शाजापुरमण्डलम्</a> इत्येतानि षण्मण्डलानि उज्जैनविभागे अन्तर्भूतानि ।</li> <li>शहडोलविभागः - <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शहडोलमण्डलम्">शहडोलमण्डलम्</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अनूपपुरमण्डलम्">अनूपपुरमण्डलं</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="डिण्डोरीमण्डलम्">डिण्डोरीमण्डलम्</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उमरियामण्डलम्">उमरियामण्डलम्</a> इत्येतानि चत्वारि मण्डलानि शहडोलविभागे अन्तर्भूतानि ।</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="महानगराणि"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.97.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BF"></span>महानगराणि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=7" title="सम्पादनविभागः: महानगराणि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्ये चत्वारि महानगराणि सन्ति । इन्दौर, भोपाल, जबलपुरं, ग्वालियर च <sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>६<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="इन्दौर"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A5.8C.E0.A4.B0"></span>इन्दौर</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=8" title="सम्पादनविभागः: इन्दौर"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्यस्य किञ्चन इन्दौर-मण्डलम् अस्ति, तस्य केन्द्रम् इन्दौर-नगरम् । इदं मालवा-शैलप्रस्थे स्थितम् अस्ति । मध्यप्रदेश-राज्यस्य हृदयं मन्यते इदं नगरम् । अस्मिन् नगरे द्वे नद्यौ प्रवहतः । एका खान-नदी, अपरा सरस्वती-नदी च । अस्मिन् नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । एतेषु स्थलेषु अधिकानि स्थलानि मानवनिर्मितानि सन्ति । इन्दौर-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य बृहत्तमं नगरम् अस्ति । अष्टादशशताब्द्यां भगवतः इन्द्रेश्वरस्य एकं मन्दिरम् आसीत् । अस्य मन्दिरस्य नाम्ना एव “इन्दौर” इति नाम अभवत् । “राव नन्दलाल चौधरी” इत्याख्येन अस्य नगरस्य अन्वेषणं कृतम् आसीत् । अस्मिन् नगरे बहुभिः शासकैः शासनं कृतम् । अतः अस्य नगरस्य इतिहासः समृद्धः अस्ति । तेष्वपि होलकर-राजवंशजाः प्रसिद्धाः सन्ति । </p><p>इन्दौर-महानगरे प्राचीनानि भवनानि, स्मारकाणि, मन्दिराणि च सन्ति । अतः पर्यटकाः भ्रमणार्थम् इन्दौर-नगरं गच्छन्ति । अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि जनेषु लोकप्रियानि सन्ति । राजवाडा, कांच-मन्दिरं, ग्लास-मन्दिरं, बीजासेन टेकरी च इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तत्र “लालबाग पैलेस्” इत्येतत् होलकर-शासकस्य निवासस्थलम् आसीत् । अतः मध्यप्रदेश-राज्ये तत्प्रसिद्धम् अस्ति । मेघदूत-उपवनम् अस्य नगरस्य सुन्दरम् उद्यानं वर्तते । गीताभवनम् अस्य नगरस्य प्रार्थनास्थलं वर्तते । तत्र समीपस्थेषु स्थलेषु प्रत्येकं धर्माणां जनाः गच्छन्ति । इन्दौर-महानगरे सङ्ग्रहालयः अपि अस्ति । तत्र बहुप्राचीनानि स्मारकाणि सन्ति । “राजवाडा” इत्येतत् स्थलम् इन्दौर-नगरस्य सर्वाधिकं चर्चितं स्थलम् अस्ति । अस्य नगरस्य शिल्पोद्योगाः, कलाः च मध्यप्रदेशराज्ये प्रसिद्धम् अस्ति । एते सर्वे उद्योगाः विश्वस्तरे प्रचलन्ति । इन्दौर-नगरे पर्यटनाय यातायातसौकर्यं विस्तृतं वर्तते । अतः बहुमात्रायां जनाः पर्यटनाय इन्दौर-महानगरं गच्छन्ति । शीतर्तौ जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । </p><p>इन्दौर-महानगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य औद्योगिकं नगरम् अपि अस्ति । अतः इदं नगरं भारतस्य प्रमुखनगरेषु सम्बद्धम् अस्ति । “तृतीयक्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण”, नवषष्टीतमेन राष्ट्रियराजमार्गेण, षडशीतितमेन राष्ट्रियराजमार्गेण च सह इन्दौर-नगरं संलग्नम् अस्ति । इन्दौर-नगरे सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि प्रचलन्ति । इतः परं भाटययानानि अपि प्राप्यन्ते । तत्र चत्वारि रेलस्थानकानि सन्ति । राजेन्द्रनगर-रेलस्थानकं, लोकमान्यनगर-रेलस्थानकं, सैफीनगररेलस्थानकं, लक्ष्मीबाई-नगर-रेलस्थानकं च । एतानि रेलस्थानकानि समीपस्थैः नगरैः ग्रामैः च सम्बद्धानि सन्ति । भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः इन्दौर-नगरात् नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । इन्दौर-नगरे “देवी अहिल्याबाई होलकर” इति नामकं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुकनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भोपाल"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.8B.E0.A4.AA.E0.A4.BE.E0.A4.B2"></span>भोपाल</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=9" title="सम्पादनविभागः: भोपाल"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्यस्य चतुर्षु महानगरेषु अन्यतमम् अस्ति इदं भोपाल-महानगरम् । इदं मध्यप्रदेशराज्यस्य भोपालमण्डलस्य मुख्यालयः, मध्यप्रदेशराज्यस्य राजधानी च वर्तते । नगरमिदं तडागानां नगरत्वेन ज्ञायते । पुरा भोपाल-महानगरं राजवंशजानां राजधानी अपि आसीत् । भोपाल-नगरं भारतस्य स्वच्छनगरेषु अन्यतमम् अस्ति । भोपाल-नगरस्य समीपे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । केवरा-जलबन्धः अस्य नगरस्य प्रसिद्धं पर्यटनस्थलम् अस्ति । “मनुबहन की टेकरी” इत्येतत् स्थलम् अपि भ्रमणाय उत्तमं स्थलं वर्तते । इदं स्थलं पर्वतीयक्षेत्रे स्थितम् अस्ति । इदं स्थलं जैनधर्मस्य अपि धार्मिकस्थलम् अस्ति । शाहपुरा-तडागः भोपाल-नगरस्य बाह्यक्षेत्रे स्थितः अस्ति । स्थानीयजनेषु अयं तडागः लोकप्रियः वर्तते । भोपाल-नगरात् ७ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितं भगवतः शिवस्य गुहा-मन्दिरं प्रसिद्धम् अस्ति । भोपाल-नगरे बहूनि ऐतिहासिकानि भवनानि सन्ति । तेषु भवनेषु गौहर-भवनं, शौकत-भवनं, “पुराना किला”, “सदर मञ्जिल” च अन्यतमानि सन्ति । </p><p>राज्ञा भोजेन ई. स. १००० तः १०५५ पर्यन्तं भोपाल-नगरं संस्थापितम् आसीत् । राजा भोजः परमारवंशस्य शासकः आसीत् । “दोस्त मुहम्मद खान” इत्याख्येन अष्टादशशताब्द्याः उत्तरार्धे अस्य नगरस्य आधुनिकविकासः कृतः । अनन्तरं बहुभिः शासकैः शासनं कृतम् आसीत् । “हसीदुल्लाह खान” इत्याख्यः अस्य नगरस्य अन्तिमः शासकः आसीत् । भोपाल-नगरस्य वास्तुकलासु, भोजने, सङ्गीते, कलासु, संस्कृतिषु, पाककलासु च वैदेशिकप्रभावाः दृश्यन्ते । ई. स. १९४९ तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासे भारते अस्य नगरस्य विलयः जातः । ततः प्रभृति भोपाल-नगरं विकासशीलम् अस्ति । भारतभवनं, मोती मस्जिद्, बिरलामन्दिरं, जामा मस्जिद् च भोपालनगरस्य आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । भोपालनगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अक्टूबर-मासतः दिसम्बर-मासपर्यन्तम् अस्य नगरस्य वातावरणं पर्यटनाय उत्तमं भवति । </p><p>भोपाल-नगरं भूमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । तत्र सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि अपि प्रचलन्ति । भोपाल-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । भोपाल-नगरात् देहली-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, इन्दौर-महानगराय, चेन्नै-महानगराय च नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । भोपाल-नगरे राजाभोज-विमानस्थानकं स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भोपालनगरात् १५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् प्रतिदिनं राष्ट्रियाणि, अन्ताराष्ट्रियाणि च वायुयानानि प्राप्यन्ते । मुम्बई-महानगराय, देहली-महानगराय, इन्दौर-महानगराय, ग्वालिय-महानगराय च नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण भोपाल-नगरं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जबलपुरम्"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.AC.E0.A4.B2.E0.A4.AA.E0.A5.81.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>जबलपुरम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=10" title="सम्पादनविभागः: जबलपुरम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>जबलपुर-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य जबलपुर-मण्डलस्य मुख्यालयः वर्तते । अत्र भेडाघाट-स्थले श्वेतशैलानां शिलाः सन्ति । अतः सम्पूर्णे विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । अनेन कारणेन इदं नगरं “श्वेतशैलस्य नगरम्” इति कथ्यते । “भेडाघाट” इत्येतत् स्थलं जबलपुरनगरस्य पर्यटनस्थलं वर्तते । साम्प्रतं जबलपुर-नगरं महानगरम् अपि अस्ति । यतः औद्योगिकदृष्ट्या, शैक्षणिकदृष्ट्या च विकासशीलम् अस्ति । इदं नगरम् ऐतिहासिकम् अपि अस्ति । पुरा अस्मिन् नगरे गोण्ड-वंशजैः, कलीचुरी-वंशजैः च शासनं कृतम् आसीत् । अनन्तरं मराठा-वंशजैः, मुगल-वंशजैः च अपि शासनं कृतम् आसीत् । अनन्तरम् इदं नगरं ब्रिटिश्-सर्वकाराधीनम् आसीत् । अस्मिन् नगरे बहूनि तीर्थस्थलानि, पर्यटनस्थलानि च सन्ति । “चौंसठ योगिनी मन्दिर”, “पिसनहारी की मढिया”, “त्रिपुर सुंदरी मन्दिर” एतानि तीर्थस्थलानि प्रसिद्धानि सन्ति । तत्र “डुमना नेचर रिसर्व्” इत्येतत् अभयारण्यम् अपि वर्तते । जबलपुर-नगरस्य बरघी-जलबन्धः सम्पूर्णे भारते विख्यातः अस्ति । जनाः पर्यटनाय तत्र गच्छन्ति । तिलवारा-घट्टः, हनुमान-तडागः, सङ्ग्रामसागर-तडागः, मदनमहल-दुर्गः, “रानी दुर्गावती मेमोरियल म्यूजियम्” इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । </p><p>साम्प्रतम् अपि प्राचीनकालावशेषाः दुर्गेषु, मन्दिरेषु च प्राप्यन्ते । तेन कारणेन प्रतिवर्षं पर्यटकानां सङ्ख्या वर्धते । जबलपुर-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य “संस्कारधानी” इति अपि कथ्यते । कलाक्षेत्रे संस्कृतिक्षेत्रे च जबलपुर-नगरस्य ख्यातिः वर्तते । “राममनोहर सिन्हा” इत्याख्यस्य जन्म अपि जबलपुर-नगरे अभवत् । तेन भारतीयसंविधानस्य मूलप्रस्तावनायाः परिकल्पना (Design) कृता आसीत् । क्रीडाक्षेत्रे अपि जबलपुर-नगरं ख्यातम् अस्ति । यतः ब्रिटिश्-शासनकाले स्नूकर-क्रीडायाः आविष्कारः अस्मिन् नगरे एव अभवत् । शीतर्तौ जबलपुर-नगरस्य वातावरणं मनोहरं भवति । अतः तस्मिन् काले जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । </p><p>जबलपुर-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य, महाराष्ट्र-राज्यस्य च विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । जबलपुर-नगरे वैयक्तिकवाहनानि, सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि च प्रचलन्ति । जबलपुर-नगरं भूमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह संलग्नम् अस्ति । जबलपुर-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, अहमदाबाद-महानगराय, चेन्नै-महानगराय, भोपाल-महानगराय च जबलपुर-नगरात् नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । जबलपुर-नगरे “डुमना” इत्याख्यम् एकं लघुविमानस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं जबलपुर-नगरात् २० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । तस्माद् विमानस्थानकात् मुम्बई-महानगराय, इन्दौर-महानगराय, देहली-महानगराय, भोपाल-महानगराय च वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण जबलपुर-नगरं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । तेन पर्यटकाः सरलतया जबलपुर-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ग्वालियर"><span id=".E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.B0"></span>ग्वालियर</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=11" title="सम्पादनविभागः: ग्वालियर"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>ग्वालियर-नगरम् आग्रा-नगरस्य दक्षिणदिशि १२२ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । इदं नगरं मध्यप्रदेशस्य पर्यटनराजधानी वर्तते । नगरमिदं मध्यप्रदेशराज्यस्य चतुर्थं बृहत्तमं नगरम् अस्ति । इदं नगरम् औद्योगिकं नगरं, प्रगतिशीलं च वर्तते । नगरमिदम् ऐतिहासिकं वर्तते । तत्र प्राचीनमन्दिराणि, प्राचीनभवनानि, स्मारकाः च सन्ति । तत्र एकः दुर्गः अस्ति । तस्मै दुर्गाय ग्वालियर-नगरं भारते प्रसिद्धम् अस्ति । सः दुर्गः उत्तरभारतीयराजवंशानां प्रशासनिककेन्द्रम् आसीत् । आधुनिकभारतस्य इतिहासे अपि ग्वालियर-नगरस्य स्थानं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । अष्टमशताब्द्यां सूरजसेन इत्याख्येन राज्ञा ग्वालियर-नगरस्य स्थापना कृता । “ग्वालिपा” इत्याख्यस्य साधोः नाम्ना अस्य नगरस्य नाम “ग्वालियर” इति कृतम् । तेन साधुना राज्ञः कुष्ठरोगस्य उपचारः कृतः । षष्ठीशताब्द्यां हूणवंशस्य शासनम् आसीत् । अनन्तरम् कन्नौज-साम्राज्यस्य परिहारवंशजस्य आधीन्ये अभवत् । ई. स. ९२३ तमवर्षपर्यन्तं परिहार-राजभिः शासनं कृतम् आसीत् । ई. स. ११९६ तमे वर्षे देहली-साम्राज्यस्य “कुतुबुद्दीन ऐबक” इत्याख्येन राज्ञा इदं साम्राज्यं जितम् । ततः परं “शमसुद्दीन अल्तमश” इत्याख्येन राज्ञा ई. स. १२३२ तमवर्षपर्यन्तं शासनं कृतम् आसीत् । अस्मिन् नगरे मुगल-शासकैः अपि शासनं कृतम् । ई. स. १५५३ तमे वर्षे विक्रमादित्य-राज्ञा ग्वालियर-नगरं जितम् । अष्टादशशताब्द्यां, नवदशशताब्द्यां च “सिन्धिया” इत्याख्येन मराठा-शासकेन ब्रिटिश-जनैः सह ग्वालियर-नगरे शासनं कृतम् । ई. स. १८५७ तमे वर्षे मराठावंशस्य राज्ञ्या लक्ष्मीबाई इत्याख्यया ब्रिटिशशासकैः सह युद्धं कृतम् । तदा तस्याः मृत्युः अभवत् । </p><p>ग्वालियर-दुर्गः, “फुल बाग”, सूरजकुण्डः, “हाथी पूल”, “मान मन्दिर महल”, “जय विलास महल” इत्यादीनि ग्वालियर-नगरस्य प्रमुखाणि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । भारतस्य प्रसिद्धः गायकः तानसेनः अपि अस्मिन् नगरे एव जनिं लेभे । ग्वालियर-नगरे प्रतिवर्षं “तानसेनसङ्गीतसमारोहः” आचर्यते । नगरमिदं सिक्ख-धर्मस्य, जैन-धर्मस्य च प्रसिद्धं तीर्थस्थलम् अस्ति । </p><p>ग्वालियर-नगरं राष्ट्रियराजमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः च सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली, आग्रा, इन्दौर, जयपुर, भोपाल च इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः ग्वालियर-नगरात् बसयानानि प्राप्यन्ते । ग्वालियर-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । तद् ग्वालियर-नगरस्य मध्ये स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-चेन्नै-रेलमार्गस्य मुख्यं रेलस्थानकम् अस्ति । देहली, चेन्नै, कोलकाता, भोपाल, उज्जैन, इन्दौर, मुम्बई च इत्यादिभिः नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । ततः तेभ्यः नगरेभ्यः प्रतिदिनं रेलयानानि प्राप्यन्ते । ग्वालियर-नगरे एकं विमानस्थानकम् अपि विद्यते । ग्वालियर-नगरात् विमानस्थानकं ८ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः देहली, वाराणसी, जयपुर, आग्रा, इन्दौर, मुम्बई इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । ग्वालियर-नगरस्य निकटतमम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं देहली-नगरे अस्ति । ग्वालियर-नगरात् देहली-नगरस्य विमानस्थानकं ३२० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । अनेन जनाः ग्वालियर-नगरं सरलतया प्राप्तुं शक्नुवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="राजनीतिः"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A5.80.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span>राजनीतिः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=12" title="सम्पादनविभागः: राजनीतिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्ये एकसदनात्मकं विधानमण्डलम् अस्ति । राज्यस्य विधानसभायाः सदस्यानां सङ्ख्या २३० अस्ति । राज्ये लोकसभायाः २९ स्थानानि, राज्यसभायाः ११ स्थानानि च सन्ति । “पं. रविशङ्कर शुक्ल” इत्याख्यः मध्यप्रदेश-राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री आसीत् । “पं. कुञ्जीलाल दुबे” इत्याख्यः मध्यप्रदेशराज्यस्य विधानसभायाः प्रथमः अध्यक्षः आसीत् । “डॉ. बी. पट्टाभि सीतारामैया” इत्याख्यः मध्यप्रदेशराज्यस्य प्रथमः राज्यपालः अभवत् । ई. स. १९४४ तमस्य वर्षस्य जनवरी-मासस्य २५ तमे दिनाङ्के मध्यप्रदेशे “पञ्चायतराज-अधिनियमः” प्रस्थापितः । भारतीय जनता पार्टी, भारतीय राष्ट्रीय कॉङ्ग्रेस्, गोण्डवाना गणतन्त्र पार्टी, बहुजन समाज पार्टी, राष्ट्रीय समानता पार्टी च इत्यादयः मध्यप्रदेश-राज्यस्य प्रमुखाः राजनैतिकसमूहाः सन्ति । अस्य राज्यस्य मुख्यन्यायालयः जबलपुर-नगरे स्थितः अस्ति <sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>७<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="शिक्षणम्"><span id=".E0.A4.B6.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.A3.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>शिक्षणम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=13" title="सम्पादनविभागः: शिक्षणम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>२०११ वर्षस्य जनगणनानुसारं मध्यप्रदेश-राज्यस्य साक्षरतामानं ७०.२८ प्रतिशतम् अस्ति । तेषु पुरुषाणां साक्षरतामानं ८०.५३ प्रतिशतं, स्त्रीणां साक्षरतामानं ६०.०२ प्रतिशतम् अस्ति । ई. स. १९४६ तमे वर्षे सागर-नगरे “डॉ. हरिसिंह गौर विश्वविद्यालयस्य” स्थापना अभवत् । अयं मध्यप्रदेशराज्यस्य सर्वप्रथमः विश्वविद्यालयः आसीत् । अस्य राज्यस्य जबलपुर-मण्डलस्य साक्षरतामानं सर्वाधिकम् अस्ति । जबलपुर-मण्डलस्य साक्षरतामानं ८२.५ प्रतिशतम् अस्ति । अलीरजपुर-मण्डलस्य साक्षरतामानं न्यूनतमम् अस्ति । अस्य साक्षरतामानं ३७.२ प्रतिशतम् अस्ति । </p><p>सागर-नगरस्य “डॉ. हरिसिंह विश्वविद्यालयः”, उज्जैन-नगरस्य “विक्रम विश्वविद्यालयः”, जबलपुर-नगरस्य “रानी दुर्गावती विश्वविद्यालयः”, इन्दौर-नगरस्य “देवी अहिल्या विश्वविद्यालयः”, ग्वालियर-नगरस्य “जीवाजी विश्वविद्यालयः”, रीवा-नगरस्य “अवधेश प्रतापसिंह विश्वविद्यालयः”. जबलपुर-नगरस्य “जवाहरलाल नेहरू कृषि विश्वविद्यालयः”, चित्रकूट-नगरस्य “महात्मा गान्धी चित्रकूट ग्रामोदय विश्वविद्यालयः”, भोपाल-नगरस्य “माखनलाल चतुर्वेदी राष्ट्रीय पत्रकारिता विश्वविद्यालयः”, भोपाल-नगरस्य “मध्यप्रदेश भोज मुक्त विश्वविद्यालयः” च इत्येतानि मध्यप्रदेशराज्यस्य प्रमुखाणि शैक्षणिकसंस्थानानि सन्ति <sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>८<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="भाषा"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B7.E0.A4.BE"></span>भाषा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=14" title="सम्पादनविभागः: भाषा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="हिन्दीभाषा">हिन्दीभाषा</a> मध्यप्रदेशस्य प्रमुखा भाषा । अस्याः भाषायाः नैकानि जनपदरूपाणि अत्र प्रचलितानि सन्ति । तद्यथा- मालवाप्रान्तस्य मालवी, निमाडप्रान्तस्य निमाडी, बुन्देलखण्डप्रान्तस्य बुन्देली, बागेलखण्डप्रान्तस्य बागेली, अवधी च । एतानि सर्वाण्यपि <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="हिन्दीभाषा">हिन्दीभाषायाः</a> रूपान्तराणि सन्ति । भिलोडी (भिल), गोण्डी, कोर्कु, कालटो (निहाली) इत्येताः मध्यप्रदेशस्य आदिवासिनां भाषाः । शतमानद्वयादपि अधिककालं यावत् अस्मिन् राज्ये मराठाः राज्यभारं कृतवन्तः । अतः केषुचित् प्रदेशेषु अद्यापि <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="मराठीभाषा">मराठीभाषायामेव</a> जनाः व्यवहारं कुर्वन्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a> इत्येतन्महानगरे 'अफ्घानिस्थान'-<a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पाकिस्थानम्">पाकिस्थानदेशाभ्यां</a> प्रवर्ज्यागताः जनाः ’सर्याकी’-’पाश्तो’भाषयोः व्यवहारं कुर्वन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="साहित्यम्"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>साहित्यम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=15" title="सम्पादनविभागः: साहित्यम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>सुप्रसिद्धः ज्योतिर्विदः <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वराहमिहिरः">वराहमिहिरः</a> <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="उज्जैन">उज्जयिन्यां</a> वासमकरोत् । धाराराज्यस्य <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83" title="भोजदेवः">भोजराजस्य</a> आस्थाने कविभ्यः आदरभावः, आश्रयश्च आसीत् । राजा <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83" title="भोजदेवः">भोजः</a> स्वयमपि श्रेष्ठः कविः आसीत् । तेन रचिताः कृतयः अद्यापि विराजन्ते । स्वेन धारानगरे स्थापितसंस्कृतपाठाशाला अद्याप्यस्ति । पाठशालायाः भित्तिषु संस्कृतभाषायाम् उत्कीर्णिताः श्लोकाः शोभन्ते । मध्यप्रदेशे न केवलम् एते, अन्येऽपि पण्डिताः - <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%83" title="धनपालः">धनपालः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="भर्तृहरिः">भर्तृहरिः</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आशाधारः (पृष्ठं न विद्यते)">आशाधारः</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मनतुङ्गः (पृष्ठं न विद्यते)">मनतुङ्गः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" title="ब्रह्मगुप्तः">ब्रह्मगुप्तः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="भास्कराचार्यः">भास्कराचार्यः</a> इत्यादयः विराजितवन्तः । <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" title="चन्द्रगुप्तः">चन्द्रगुप्तस्य</a> काले <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="धन्वन्तरी (पृष्ठं न विद्यते)">धन्वन्तरी</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AA%E0%A4%A3%E0%A4%95%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="क्षपणकः (पृष्ठं न विद्यते)">क्षपणकः</a> (सिद्धसेनः), <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%83" title="अमरसिंहः">अमरसिंहः</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सङ्कुः (पृष्ठं न विद्यते)">सङ्कुः</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="वेतालभट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">वेतालभट्टः</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%98%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="घटकर्परः (पृष्ठं न विद्यते)">घटकर्परः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="कालिदासः">कालिदासः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वराहमिहिरः">वराहमिहिरः</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="वररुचिः">वररुचिः</a> नवरत्नरूपाः दिग्गजाः विरजन्ते स्म । आधुनिकाः प्रसिद्धाः कवयः <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="माखनलाल चतुर्वेदी">माखनलाल चतुर्वेदी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%A6_%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A5%80" title="शरद जोशी">शरद जोशी</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="गजानन माधव मुक्तिबोध (पृष्ठं न विद्यते)">गजानन माधव मुक्तिबोध</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%A6%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="विनोदकुमार शुक्ला (पृष्ठं न विद्यते)">विनोदकुमार शुक्ला</a> इत्यादयः अत्रस्थाः एव सन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="नृत्यं_सङ्गीतञ्च"><span id=".E0.A4.A8.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.82_.E0.A4.B8.E0.A4.99.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A5.80.E0.A4.A4.E0.A4.9E.E0.A5.8D.E0.A4.9A"></span>नृत्यं सङ्गीतञ्च</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=16" title="सम्पादनविभागः: नृत्यं सङ्गीतञ्च"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशः आदिवासिनां राज्यम् । पाश्चात्यादिदेशीयसंस्कृतेः प्रभावरहिताः अत्रस्थाः जनाः । परम्परागतस्वदेशीसंस्कृतिं अत्रस्थाः जनाः अद्यापि रक्षयन्तः सन्ति । अस्य प्रदेशस्य उत्सवादिषु, गीतनृत्येषु च पुरातनकालस्य साम्प्रदायिकस्वरूपं द्रष्टुं लभ्यते । 'कर्मा' इति तु मध्यप्रदेशस्य वायव्यभागे विद्यमानस्य ’गोण्ड’जनसमूहस्य एवम् ’ओरांव’समूहस्य च साम्प्रदायिकनृत्यमस्ति । इदं नृत्यम् अत्यन्तं प्राचीनम् इति परिगणितमस्ति । इदं नृत्यम् अधिकतया शरत्कालस्यारम्भे, वृष्टिकालस्यान्ते वा द्रष्टुं लभ्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="कला,_संस्कृतिश्च"><span id=".E0.A4.95.E0.A4.B2.E0.A4.BE.2C_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.9A"></span>कला, संस्कृतिश्च</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=17" title="सम्पादनविभागः: कला, संस्कृतिश्च"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यं साहित्यिकदृष्ट्या समृद्धम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये बहवः प्राचीनाः साहित्यकाराः, कवयः च अभवन् । तेषु शरभङ्गः, अगस्त्यः, महाकविः कालिदासः, नागार्जुनः, भवभूतिः, मण्डनमिश्रः गङ्गाधरः, ईशानः इत्यादयः अस्य राज्यस्य प्राचीनसाहित्यकाराः सन्ति । इतः परं “माखनलाल चतुर्वेदी", “सुभद्रा कुमारी चौहान”, “सेठ गोविन्ददास”, “द्वारिकाप्रसाद मिश्र” इत्यादयः आधुनिकसाहित्यकाराः सन्ति । अस्य प्रदेशस्य राजभाषा हिन्दी अस्ति । किन्तु अस्मिन् प्रदेशे अनुसूचितजातयः, अनुसूचितजनजातयः च निवसन्ति । अतः तासां भाषाः अपि विभिन्नाः भवन्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य ग्वालियर-नगरे राजवंशः निवसति स्म । तस्मिन् समये मानसिंहः ग्वालियर-नगरस्य राजा आसीत् । तेन भारतस्य प्रथमः सङ्गीतविद्यालयः प्रस्थापितः । तानसेनः अपि अस्मिन् विद्यालये सङ्गीतशिक्षणम् अधीतवान् । तानसेनस्य जन्म अपि मध्यप्रदेशे एव अभवत् । “उस्ताद् अलाउद्दीन खाँ” इत्याख्यः प्रसिद्धः सितार-वादकः आसीत् । सः “पं. रविशङ्करस्य” गुरुः आसीत् । “अली अकबर खाँ”, “उस्ताद हाकिम खाँ” च सरोद-वादकः आसीत् । एतौ अपि मध्यप्रदेश-राज्येन सह सम्बद्धौ आस्ताम् <sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>९<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p><p>मध्यप्रदेशराज्ये पञ्च सांस्कृतिकक्षेत्राणि सन्ति । निमाड, मालवा, बुन्देलखण्ड, बघेलखण्ड, ग्वालियर च । प्रत्येकं क्षेत्रस्य संस्कृतिः भिन्ना वर्तते । तेषां क्षेत्राणां साहित्यम्, इतिहासः, कला, भाषा, वेशभूषा च भिन्ना अस्ति । मध्यप्रदेशस्स्य संस्कृतिः बहुधा वर्तते । मध्यप्रदेशे पञ्चसंस्कृतीनां समावेशः अस्ति । अपरं च जनजातीनाम् आदिमसंस्कृतेः अपि विस्तारः मध्यप्रदेशराज्ये अस्ति । अनेन प्रकारेण निमाड, मालवा, बुन्देलखण्ड, बघेलखण्ड, ग्वालियर इत्येतानि क्षेत्राणि सांस्कृतिकक्षेत्राणि सन्ति । धार-मण्डलं, झाबुआ-मण्डलं, मण्डला-मण्डलं, बालाघाटा-मण्डलं, छिन्दवाडा-मण्डलं, होशङ्गाबाद-मण्डलं, खण्डवा-मण्डलं, बुरहानपुर-मण्डलं, बैतूल-मण्डलं, रीवा-मण्डलं, सीधी-मण्डलं, शहडोल-मण्डलं च इत्यादीनि मण्डलानि जनजातीयक्षेत्राणि सन्ति । इन्दौर-नगरे, खजुराहो-नगरे, उज्जैन-नगरे, पचमढी-नगरे च नगरे मेला-उत्सवः आचर्यते । पचमढी-नगरे शिवरात्रिपर्वणि जनाः महोत्सवम् आचरन्ति । झाबुआ-नगरे “भगोरिया” इत्ययम् उत्सवः प्रमुखः वर्तते । “अखिल-भारतीय-कालिदास-महोत्सवः”, “तानसेन-महोत्सवः”, “अलाउद्दीन खाँ-उत्सवः”, “कुमारगन्धर्व-उत्सवः”, “खजुराहो-नृत्य-उत्सवः” च इत्यादयः मध्यप्रदेशराज्य प्रमुखाः सांस्कृतिकोत्सवाः सन्ति । दीपावलिपर्व, रक्षाबन्धनं, विजयादशमी चेत्यादयः उत्सवाः अपि आचर्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="निमाड"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A1"></span>निमाड</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=18" title="सम्पादनविभागः: निमाड"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>निमाड-क्षेत्रं मध्यप्रदेशस्य पश्चिमभागे स्थितम् अस्ति । अस्य क्षेत्रस्य एकस्मिन् पक्षे विन्ध्याचलपर्वतशृङ्खला, अपरे पक्षे सतपुडापर्वतशृङ्खला च वर्तते । अस्य क्षेत्रस्य मध्यभागे नर्मदा प्रवहति । पौराणिककाले निमाड-क्षेत्रम् “अनूप-जनपदः” कथ्यते स्म । समयान्तरे इदं “निमाड-क्षेत्रम्” इति नाम्ना ख्यातम् । अनन्तरम् इदं “पूर्व निमाड”, “पश्चिम निमाड” इत्येतयोः द्वयोः भागयोः विभागौ कृतौ । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="मालवा"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.B5.E0.A4.BE"></span>मालवा</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=19" title="सम्पादनविभागः: मालवा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मालवा-क्षेत्रं कालिदासस्य जन्मभूमिः अस्ति । अस्य क्षेत्रस्य भूमिः उर्वरा वर्तते । विन्ध्याचलशैलप्रस्थे स्थितम् इदं मालवाक्षेत्रम् । इदं क्षेत्रं मध्यप्रदेशराज्यस्य पश्चिमभागे स्थितम् अस्ति । मालवा-क्षेत्रस्य अधिकांशभागस्य कृषिः चम्बल-नदीजलेन क्रियते । अस्य क्षेत्रस्य पश्चिमभागः माही-नद्या सेसिच्यते । प्राचीनकाले इदं मालव इति नाम्ना ज्ञायते स्म । समुद्रतलात् अस्य क्षेत्रस्य औन्नत्यं ४९६ मी. अस्ति । चतुर्थशताब्द्याम् अस्मिन् क्षेत्रे मालव-जातेः जनाः निवसन्ति स्म । अतः तेन कारणेन अस्य नाम मालवा इत्यभवत् । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="बुन्देलखण्ड"><span id=".E0.A4.AC.E0.A5.81.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.B2.E0.A4.96.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1"></span>बुन्देलखण्ड</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=20" title="सम्पादनविभागः: बुन्देलखण्ड"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>बुन्देलखण्डक्षेत्रं मध्यभारतस्य प्राचीनक्षेत्रं वर्तते । “बुन्देली” इत्येषा अस्य क्षेत्रस्य प्रमुखा भाषा वर्तते । यद्यपि अस्य क्षेत्रस्य भौगोलिकी, सांस्कृतिकी च स्थितिः विविधा वर्तते । तथापि अस्य क्षेत्रस्य जनेषु ऐक्यं भवति । अस्मिन् क्षेत्रे बहुभिः शासकैः शासनं कृतम् । बुन्देलखण्ड-क्षेत्रस्य पश्चिमदिशि यमुनानदी, दक्षिणदिशि विन्ध्यपर्वतशृङ्खला, उत्तर-पश्चिमदिशि चम्बलनदी, दक्षिणपूर्वदिशि अजमगढश्रेणयः सन्ति । अस्मिन् क्षेत्रे उत्तरप्रदेशस्य जालौन-मण्डलं, झाँसी-मण्डलं, हमीरपुर-मण्डलं, बांदा-मण्डलम् इत्यादीनि चत्वारि मण्डलानि स्थितानि अस्ति । एवं च मध्यप्रदेशराज्यस्य सागर-मण्डलं, दतिया-मण्डलं, टीकमगढ-मण्डलं, छतरपुर-मण्डलं, पन्ना-मण्डलम् इत्यादीनि पञ्च मण्डलानि स्थितानि सन्ति । “अल्हा-ऊदल”, “ईसुरी”, “कविः पद्माकरः”, “झाँसी की रानी लक्ष्मीबाई”, “हरिसिंह गौर” इत्यादयः अस्य क्षेत्रस्य प्रमुखाः प्रसिद्धाश्च व्यक्तयः सन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="बघेलखण्ड"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.98.E0.A5.87.E0.A4.B2.E0.A4.96.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1"></span>बघेलखण्ड</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=21" title="सम्पादनविभागः: बघेलखण्ड"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>बघेलखण्ड-क्षेत्रं मध्यप्रदेशस्य उत्तरपूर्वदिशि स्थितम् अस्ति । अनूपपुर-मण्डलं, रीवा-मण्डलं, सतना-मण्डलं, शहडोल-मण्डलं, सीधी-मण्डलं, उमरिया-मण्डलम्, उत्तरप्रदेशराज्यस्य सोनभद्र-मण्डलं च अस्मिन् क्षेत्रे गण्यते । बघेलखण्ड-क्षेत्रं पौराणिककालीनं वर्तते । रामायणकाले इदं क्षेत्रं कोसल-प्रान्ते स्थितम् आसीत् । वर्तमानकालस्य सोहागपुर-नगरं पुरा विराटनगरम् इति नाम्ना ज्ञायते स्म । तत् विराट्नगरं महाभारतकाले बघेलखण्डे स्थितम् आसीत् । अस्य क्षेत्रस्य जनाः शैवाः, शाक्ताः, वैष्णवाः च सन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ग्वालियर_2"><span id=".E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BF.E0.A4.AF.E0.A4.B0_2"></span>ग्वालियर</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=22" title="सम्पादनविभागः: ग्वालियर"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>इदं क्षेत्रं मध्यप्रदेशस्य मध्यभागः वर्तते । इदं चम्बलक्षेत्रम् अपि कथ्यते । अस्मिन् क्षेत्रे भारतस्य इतिहासस्य बहव्यः घटनाः घटिताः । ग्वालियर-नगरम् अस्य क्षेत्रस्य सांस्कृतिकम् आर्थिकं च केन्द्रम् आसीत् । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="खाद्यानि"><span id=".E0.A4.96.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF"></span>खाद्यानि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=23" title="सम्पादनविभागः: खाद्यानि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>विशालेऽस्मिन् राज्ये भिन्नभिन्नप्रान्तेषु खाद्यानि भिद्यन्ते । गोधूमस्य तथा मांसस्य खाद्यानाम् उत्तरपश्चिमभागयोः अधिकतया उपयोगः दृश्यते । पूर्वदक्षिणभागयोः तण्डुलस्य, मत्स्यस्य च खाद्यानाम् उपयोगं कुर्वन्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="ग्वालियर्">ग्वालियर्-</a><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8C%E0%A4%B0" class="mw-redirect" title="इन्दौर">इन्दौर</a> इत्येतयोः नगरयोः क्षीरस्य तथा क्षीरनिर्मितखाद्यानां उपयोगम् अधिकतया कुर्वन्ति । मालवाप्रान्ते सस्याहारस्य प्राशस्त्यमस्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गुजरातराज्यम्">गुजरातराज्यस्य</a> तथा <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="राजस्थानराज्यम्">राजस्थानराज्यस्य</a> च खाद्यानां शैली अत्र दृश्यते । ’भुट्टे का कीस्’, गोधूमस्य 'हुड्' तथा दध्ना निर्मितं ’चक्की की शाक’ इत्येतानि खाद्यानि अस्य प्रदेशस्य मुख्यानि खाद्यानि इति परिगणितानि सन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="खाद्यानाम्_आवलिः"><span id=".E0.A4.96.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A5.8D_.E0.A4.86.E0.A4.B5.E0.A4.B2.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span>खाद्यानाम् आवलिः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=24" title="सम्पादनविभागः: खाद्यानाम् आवलिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>मावा बाटि</li> <li>खोपरा-पाक</li> <li>श्रीखण्ड</li> <li>मालपुवा</li> <li>रोगन् जोश्</li> <li>भूपाली मुर्ग् रेजाला</li> <li>पनीर् रेजाला</li> <li>गोष्टकूर्मा</li> <li>पिलाफ् (पुलाव्)</li> <li>बाप्ला रोटिका</li> <li>पोहा</li> <li>जलेबी</li> <li>दाल-बाटी</li> <li>चूर्मा</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="अर्थव्यवस्था,_कृषिः_च"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.2C_.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.B7.E0.A4.BF.E0.A4.83_.E0.A4.9A"></span>अर्थव्यवस्था, कृषिः च</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=25" title="सम्पादनविभागः: अर्थव्यवस्था, कृषिः च"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यं कृष्याधारितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये कृषिकार्यं प्रधानं वर्तते । अस्य राज्यस्य ७५ प्रतिशतं जनाः कृषिकार्ये आधारिताः सन्ति । अस्य राज्यस्य प्रायः ५० प्रतिशतं स्थलं कृषियोग्यम् अस्ति । चणकः, गोधूमः, तण्डुलाः, तैलबीजं, सोयाबीन् , कार्पासः च अस्य राज्यस्य प्रमुखाणि सस्यानि सन्ति । सम्पूर्णभारतस्य ८२ प्रतिशतं सोयामाष (Soybean)-सस्यम् अस्मिन् राज्ये उत्पाद्यते । अतः इदं “सोयामाष-प्रान्तः” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । मध्यप्रदेशराज्यस्य इन्दौर-महानगरे “राष्ट्रिय-सोयाबीन-अनुसंधानकेन्द्रम्” अपि विद्यते । अस्मिन् राज्ये कृष्णमृत्तिका अधिकमात्रायां प्राप्यते । अतः कार्पासस्य, गोधूमस्य च कृषिः पर्याप्तमात्रायां क्रियते । शाजापुर-नगरं लवेटिका-सस्यस्य (corn) प्रमुखकेन्द्रं विद्यते । सेन्धवा-उपमण्डले, बडवानी-उपमण्डले लङ्गुरायाः (Millet) उत्पादनं क्रियते । निमाड-क्षेत्रे चणकस्य सर्वाधिकमात्रायाम् उत्पादनं भवति । मन्दसौर-मण्डलं पुलोमह्याः (Opium) उत्पादनाय भारते प्रसिद्धम् अस्ति । यद्यपि मध्यप्रदेशराज्यं भारतस्य द्वितीयं बृहत्तमं राज्यं वर्तते । प्राकृतिकसंसाधनैः, स्वस्थवातावरणेन, उर्वराकृष्या च इदं राज्यं समृद्धम् अस्ति । अतः मध्यप्रदेश-राज्यं विकासशीलं वर्तते । औद्योगिकक्षेत्रे, कृषिक्षेत्रे च मध्यप्रदेश-राज्ये व्यापारानुसारं निवेशः क्रियते <sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>१०<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="उद्योगाः"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.97.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>उद्योगाः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=26" title="सम्पादनविभागः: उद्योगाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यं कृष्युत्पादनानां, वनोत्पादनानां, खानिजानां च उत्पादने अग्रगण्यं वर्तते । कार्पासवस्त्राणां, कौशेयवस्त्राणां, चर्मणः, कर्गजानां च उद्योगाः अस्मिन् राज्ये प्रचलन्तः सन्ति । ई. स. १९६५ तमे वर्षे भोपाल-नगरे “मध्यप्रदेश औद्योगिक विकास निगम” इत्यस्याः संस्थायाः स्थापना जाता । खण्डवा-मण्डलस्य नेपानगरे “नेशनल न्यूज् प्रिण्ट् एण्ड् पेपर् मिल्” इत्ययं यन्त्रागारः स्थितः अस्ति । राज्ये राष्ट्रियमुद्राणां यन्त्रागाराः अपि सन्ति । होशङ्गाबाद-नगरे राष्ट्रियमुद्राणां कर्गजाः निर्मीयन्ते । अनन्तरं देवास-नगरस्य यन्त्रागारे राष्ट्रियप्रचलितमुद्राणां मुद्रणं क्रियते । ग्वालियर-नगरे अग्निशलाकायाः यन्त्रागारः विद्यते । ई. स. १९६० तमे वर्षे भोपाल-नगरे “भारत भारी विद्युत् उपकरण लिमिटेड्” इत्याख्यः यन्त्रागारः ब्रिटेन्-देशस्य सर्वकारस्य साहाय्येन संस्थापितः <sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>११<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="वीक्षणीयस्थलानि"><span id=".E0.A4.B5.E0.A5.80.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.A3.E0.A5.80.E0.A4.AF.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.B2.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF"></span>वीक्षणीयस्थलानि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=27" title="सम्पादनविभागः: वीक्षणीयस्थलानि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेश-राज्ये पर्यटनस्य बहूनि स्थलानि सन्ति । पर्यटनदृष्ट्या मध्यप्रदेशराज्यं समृद्धम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये प्राकृतिकस्थलानि, वन्याभयारण्यानि ऐतिहासिकस्थलानि च सन्ति । मध्यप्रदेश-राज्यं भारतस्य हृदयं मन्यते । अस्य राज्यस्य इतिहासः, भौगोलिकस्थितिः, प्राकृतिकं सौन्दर्यं, सांस्कृतिकभवनानि च राष्ट्रियसम्पत्तिः अस्ति । भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः, विभिन्नदेशेभ्यः च जनाः मध्यप्रदेशराज्यस्य भ्रमणं कर्तुं समागच्छन्ति <sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>१२<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="खजुराहो"><span id=".E0.A4.96.E0.A4.9C.E0.A5.81.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8B"></span>खजुराहो</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=28" title="सम्पादनविभागः: खजुराहो"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>खजुराहो इत्येतत् रमणीयं स्थलं मध्यप्रदेश-राज्यस्य छतरपुर-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं बुन्देलखण्ड-क्षेत्रे विराजते । विन्ध्यपर्वतशृङ्खलायाः समीपे स्थितम् अस्ति इदं स्थलम् । प्राचीनकाले खजुराहो इत्यस्य स्थलस्य “खजूरपुरा”, “खजूर वाहिका” इत्यादीनि नामानि आसन् । अत्र बहूनि हिन्दुमन्दिराणि, जैनमन्दिराणि च सन्ति । अस्मिन् स्थले खजुराहो-मन्दिरं विद्यते । तन्मन्दिरं सम्पूर्णे विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । अस्य मन्दिरस्य स्तम्भेषु, भित्तिषु च मूर्तयः सन्ति । ताः मूर्तयः बलुआ-पाषाणेषु उत्कीर्णाः सन्ति । अतः मन्दिरमिदं विख्यातम् अस्ति । खजुराहो-स्थलस्य इतिहासः सहस्राधिकवर्षेभ्यः पुरातनः अस्ति । इदं चन्देल-साम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । चन्द्रवर्मन् इत्याख्यः शासकः अस्य स्थलस्य स्थापकः आसीत् । चन्द्रवर्मणा मध्यकाले बुन्देलखण्ड-क्षेत्रे शासनं कृतम् आसीत् । दशमशताब्दीतः द्वादशशताब्दीपर्यन्तं चन्देल-राजभिः मध्यभारते शासनं कृतम् । ई.स. ९५० तः १०५० पर्यन्तं खजुराहो-मन्दिराणां निर्माणं चन्देल-राजभिः कारितम् आसीत् । तैः आहत्य पञ्चाशीतिः मन्दिराणि निर्मापितानि आसन् । साम्प्रतं तेषु मन्दिरेषु द्वाविंशतिः मन्दिराणि एव सन्ति । मन्दिरेऽस्मिन् शृङ्गारदृश्यानि उत्कीर्णानि सन्ति । ई. स. १९८६ तमे वर्षे “विश्वसंस्थानस्य शैक्षणिकवैज्ञानिकसांस्कृतिकसंस्थानेन (UNESCO)” इदं मन्दिरं वैश्विकसम्पत्तित्वेन उद्घोषितम् । तानि उत्कीर्णानि दृष्टुं जनाः तत्र गच्छन्ति । चतुष्षष्ठीयोगिनीमन्दिरं, जावेरीमन्दिरं, देवीजगदम्बामन्दिरं, विश्वनाथमन्दिरं, केन्द्रीयमहादेवमन्दिरं, लक्ष्मणमन्दिरं च इत्येतानि मन्दिराणि खजुराहो-स्थलस्य प्रसिद्धानि मन्दिराणि सन्ति । खजुराहो-स्थले नृत्यमहोत्सवः अपि आयोज्यते । इमं महोत्सवं प्रतिवर्षं फरवरी-मासस्य २५ दिनाङ्कतः मार्च-मासस्य २ दिनाङ्कपर्यन्तं जनाः आचरन्ति । विश्वस्य विभिन्नदेशेभ्यः जनाः उत्सवे समागच्छन्ति । अस्य स्थलस्य वातावरणं यद्यपि मनोहरं भवति, किन्तु अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । ग्रीष्मर्तौ उष्णतायाः आधिक्येन तत्कालः न वरः । खजुराहो-स्थलं मध्यप्रदेश-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । महोबा, जबलपुर, भोपाल, झांसी, ग्वालियर च इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । जनाः वैयक्तिकवाहनैः अपि तत्र गच्छन्ति । तत्र एकं रेलस्थानकम् अस्ति । तत् मध्यप्रदेश-राज्यस्य समीपस्थैः नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं लघु अस्ति । महोबा-नगरे अस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । खजुराहो-स्थलात् महोबा-नगरं ६३ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । खजुराहो-नगरे एकं विमानस्थानकम् अपि अस्ति । खजुराहो-नगरात् विमानस्थानकं ५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भारतस्य मुम्बई, देहली, कोलकाता इत्यादिभिः प्रमुखनगरैः सह इदं विमानस्थानकं सम्बद्धम् अस्ति । विमानस्थानकात् भाटकयानानि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । जनाः सरलतया खजुराहो-नगरं गन्तुं शक्नुवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="उज्जैन"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9C.E0.A5.88.E0.A4.A8"></span>उज्जैन</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=29" title="सम्पादनविभागः: उज्जैन"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>उज्जैन-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य उज्जैन-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदम् ऐतिहासिकं नगरं विद्यते । पुरा इदं नगरम् “उज्जयिनी” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । नगरमिदं क्षिप्रा-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । उज्जैन-नगरे बहूनि धार्मिकस्थलानि सन्ति । उज्जैन-नगरे अशोक-राज्ञा, विक्रमादित्य-राज्ञा च इत्यादिभिः राजभिः शासनं कृतम् आसीत् । वेदेषु, पुराणेषु च अपि उज्जैन-नगर्याः वर्णनं प्राप्यते । महाभारतकाले इदं नगरम् अवन्तिराज्यस्य राजधानी आसीत् । वराहमिहिरः, ब्रह्मगुप्तः च इत्यादयः प्रसिद्धाः पुरुषाः अनेन नगरेण सह सम्बद्धाः सन्ति । द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु महाकालेश्वरज्योतिर्लिङ्गम् अपि उज्जैन-नगरे स्थितम् अस्ति । चिन्तामणिगणेश-मन्दिरं, बडे गणेशमन्दिरं, हरसिद्धिमन्दिरं, विक्रमकीर्तिमन्दिरं, गोपालमन्दिरं, नवग्रहमन्दिरं च इत्यादीनि मन्दिराणि उज्जैन-नगरस्य प्रमुखाणि धार्मिकस्थलानि सन्ति । भर्तृहरिगुहाः, सान्दीपनी-आश्रमः, कालभैरवमन्दिरं, गढकालिकामन्दिरं, मङ्गलनाथमन्दिरं, मत्स्येन्द्रनाथमन्दिरं च अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । तेषु “कालियादेह महल” इत्येतत् स्थलं वास्तुकलायै प्रसिद्धम् अस्ति । अतः जनाः तत्र गच्छन्ति । </p><p>पुरा जयसिंह-राज्ञा वेद्यशाला निर्मापिता आसीत् । तेन भारतस्य बहुषु स्थानेषु अपि नैकाः वेद्य शालाः निर्मापिताः । ज्योतिषविद्यायै अपि उज्जैन-नगरं प्रसिद्धम् अस्ति । तत्र “कालिदास अकादमी” इत्याख्या संस्था स्थिता अस्ति । ई. स. १९७८ तमे वर्षे मध्यप्रदेशसर्वकारेण इयं संस्था संस्थापिता । तत्र कालिदासस्य कृतिषु अध्ययनकार्यं, संशोधनकार्यं च प्रचलति । शीतर्तौ जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । यतः ग्रीष्मर्तौ उष्णतायाः आधिक्येन वातावरनम् अनुकूलं न भवति । किन्तु अक्टूबर-मासतः मार्च-मार्च् पर्यन्तं वातावरणं शीतलं भवति । तेन जनाः आनन्देन तत्र भ्रमन्ति । </p><p>उज्जैन-नगरं राष्ट्रियराजमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । भोपाल, इन्दौर, अहमदाबाद, ग्वालियर इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । उज्जैन-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इन्दौर, मुम्बई, पुणे, कोलकाता, भोपाल च इत्यादिभिः प्रमुखनगरैः रेलयानानि प्राप्यन्ते । उज्जैन-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । उज्जैन-नगरात् ५५ किलोमीटर्मिते दूरे इन्दौर-नगरं स्थितम् अस्ति । तस्मिन् नगरे “देवी अहिल्याबाई होल्कर विमानस्थानकम्” विद्यते । भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="पेंच"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.87.E0.A4.82.E0.A4.9A"></span>पेंच</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=30" title="सम्पादनविभागः: पेंच"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>पेंच-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य सिवनी-मण्डले स्थितम् अस्ति । नगरेऽस्मिन् “पेंच-राष्ट्रियोद्यानम्”, “पेंच टाईगर रिजर्व्” च अस्ति । अतः एव इदं नगरं प्रसिद्धम् अस्ति । उद्याने विविधप्रकारकाः वनस्पतयः, जीवजन्तवः च सन्ति । औषधीयपादपाः अपि बहुप्रकारकाः भवन्ति । वानरः, गन्धमार्जारः, भल्लूकः, व्याघ्रः, श्वा, शूकरः, चित्रकायः, मृगः च इत्यादयः उद्यानस्य मुख्याः पशवः सन्ति । पचधार-ग्रामः, नवेगांव-राष्ट्रियोद्यानं, कान्हा-राष्ट्रियोद्यानं, नागपुर-नागझिरा-अभयारण्यं च इत्यादयः पेंच-नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “पेंच तुरिया गेट” इत्यस्मात् स्थलात् पचधार-ग्रामः १८ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितः अस्ति । पेंच-नगरस्य समीपे विभिन्नजनजातीनां जनाः निवसन्ति । तेषां जनानां परम्परा, संस्कृतिः च अपि भिन्ना भवन्ति । पेंच-नगरात् कान्हा-राष्ट्रियोद्यानम् १९८ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । प्रतिवर्षम् अक्टूबर-मासस्य १६ दिनाङ्कतः जून-मासस्य २३ तमदिनाङ्कपर्यन्तं पेंच-राष्ट्रियोद्यानस्य भ्रमणं कर्तुं शक्यते । यतः जुलाई-मासतः सितम्बर-मासपर्यन्तं वर्षर्तौ इदम् उद्यानं पिहितं भवति । फरवरी-मासतः अप्रैल-मासपर्यन्तं भ्रमणाय उत्तमकालं भवति । सिवनी-नगरस्य बसस्थानकं पेंच-नगरस्य समीपस्थं बसस्थानकम् अस्ति । ततः सिवनी-नगरं ३० किलोमीटर्मितम् अस्ति । सिवनी-नगरात् महाराष्ट्रस्य, मध्यप्रदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । पेंच-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकं सिवनी-नगरे अस्ति । तत् ३० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । पेंच-नगरात् नागपुर-नगरस्य सोनेगांव-विमानस्थानकम् अस्ति । तत् १३२ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः पुणे, मुम्बई, देहली इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="साँची"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.81.E0.A4.9A.E0.A5.80"></span>साँची</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=31" title="सम्पादनविभागः: साँची"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>साँची-ग्रामः मध्यप्रदेश-राज्यस्य रायसेनमण्डले स्थितः अस्ति । पुरा अयं ग्रामः “विदिशागिरि” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । अयं ग्रामः भोपाल-नगरस्य पूर्वोत्तरदिशि ४६ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितः अस्ति । बेसनगरात्, विदिशा-नगरात् च १० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । ग्रामः अयं मध्यप्रदेशराज्यस्य मध्यभागे विराजते । ग्रामेऽस्मिन् बहवः बौद्धस्मारकाणि सन्ति । तानि स्मारकाणि ई. स. पूर्व तृतीयशताब्दीतः द्वादशशताब्दीपर्यन्तकालस्य सन्ति । अस्मिन् ग्रामे बौद्धधर्मस्य एकः स्तूपः अपि स्थितः अस्ति । सः स्तूपः “साँचीस्तूपः” इति नाम्ना विश्वस्मिन् प्रसिद्धः अस्ति । बौद्धविहारः, साँचीसङ्ग्रहालयः, द ग्रेट् बाउल् ऑफ् गुप्ता, अशोकस्तम्भः च इत्यादीनि साँची-ग्रामस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “साँची-ग्रामे बहूनि बौद्धस्मारकाणि सन्ति” इति सत्यम् अस्ति । साँची-ग्रामस्य इतिहासः भगवता बुद्धेन सह सम्बद्धः अस्ति । किन्तु आश्चर्यमस्ति यत् – “भगवान् बुद्धः साँची-ग्रामं कदापि न आगतवान्” इति । </p><p>पुरा साँची-ग्रामः व्यापारिणां केन्द्रम् आसीत् । तैः व्यापारिभिः बौद्धप्रथायाः प्रचारः अपि कृतः । साँचीस्तूपस्य विषये एका कथा प्राप्यते यत् - “अशोकस्य शासनकाले “देवी” इत्याख्या कन्या आसीत् । सा बौद्धभक्ता आसीत् । अशोकः तस्यां स्निहति स्म । देव्या एव बौद्धस्तूपानां निर्माणाय अशोकः प्रेरितः । साँचीस्तूपस्य प्रवेशद्वाराणां वास्तुकला अद्भुता अस्ति । इदं स्थलं भारतस्य विशिष्टबौद्धस्थलेषु अन्यतमम् अस्ति । नवम्बर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तं साँची-ग्रामे धार्मिकोत्सवाः आचर्यन्ते । अतः जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । </p><p>साँची-ग्रामात् मध्यप्रदेशस्य विभिन्ननगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । जनाः वैयक्तिकवाहनैः, भाटकवाहनैः च तत्र गच्छन्ति । इन्दौर, भोपाल, विदिशा च इत्यादीनि नगराणि साँची-ग्रामेण सह सम्बद्धानि सन्ति । भोपाल-नगरे साँची-ग्रामस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । भोपाल-नगरं साँची-ग्रामात् ५० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भोपाल-रेलस्थानकात् भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । ततः साँची-ग्रामाय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । भोपाल-नगरे राजाभोज-विमानस्थानकम् विद्यते । साँची-ग्रामात् तद्विमानस्थानकं ४६ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । देहली, मुम्बई, जबलपुर, इन्दौर, ग्वालियर इत्यादिभिः नगरैः सह राजाभोज-विमानस्थानकं सम्बद्धम् अस्ति । ततः तेभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । राजाभोज-विमानस्थानकात् साँची-ग्रामाय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । जनाः सरलतया साँची-ग्रामं गन्तुं शक्नुवन्ति । </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:Great_Sanchi_Stupa_(1).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg/300px-Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg" decoding="async" width="300" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg/450px-Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg/600px-Great_Sanchi_Stupa_%281%29.jpg 2x" data-file-width="3769" data-file-height="2512" /></a><figcaption>स्तूपः</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="इटारसी"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.9F.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.B8.E0.A5.80"></span>इटारसी</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=32" title="सम्पादनविभागः: इटारसी"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>इटारसी-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य होशङ्गाबाद-मण्डले स्थितम् अस्ति । मध्यप्रदेशस्य प्रसिद्धं रेलस्थानकं, व्यापारिकं केन्द्रं च अस्ति इदं नगरम् । अस्य नगरस्य रेलस्थानकं प्राचीनतमं रेलस्थानकम् अस्ति । कृषिक्षेत्रे, औद्योगिकक्षेत्रे च अस्य नगरस्य विशिष्टं स्थानं वर्तते । इटारसी-नगरं हस्तकलायै, शिल्पकलायै, प्राचीनकलायै च भारते प्रसिद्धम् अस्ति । भोपाल-नगरात् ९० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । हिन्दी-भाषायाः “ईंट”, “रस्सी” इत्येताभ्यां शब्दाभ्यां “इटारसी” नामोत्पत्तिः जाता । यतः अस्मिन् नगरे ईष्टिकायाः, रज्जोः व्यापारः प्रमुखः अस्ति । इटारसी-नगरे खानिजस्य प्रचूरमात्रा लभ्यते । अतः तत्र भारतीयसेनायै शस्त्रास्त्राणि निर्मीयन्ते । अस्मिन् नगरे बहवः यन्त्रागाराः सन्ति । अतः एव व्यावसायिकेन्द्रत्वेन सम्पूर्णे भारते विख्यातम् इदं नगरम् । इटारसी-नगरस्य समीपे पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । बोरी-अभयारण्यं, तवा-जलबन्धः, बूढीमाता-मन्दिरं, बडा हनुमन् मन्दिरं, स्वप्नेवरहनुमन्-मन्दिरं, विन्ध्येश्वरीमाता-मन्दिरं, द्वारकाधीशमन्दिरं, मलोथर च इत्यादीनि इटारसी-नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । शीतर्तुः अस्य नगरस्य भ्रमणाय उत्तमः कालः अस्ति । </p><p>इटारसी-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य व्यावसायिकं नगरम् अस्ति । अतः तत्र आवागमस्य श्रेष्ठव्यवस्था अस्ति । राष्ट्रियराजमार्गेण सह इदं नगरं सम्बद्धम् अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य इन्दौर, भोपाल, उज्जैन, ग्वालियर इत्यादिभिः प्रमुखनगरैः सम्बद्धम् अस्ति । इटारसी-नगरात् तेभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । इटारसी-नगरे मध्यप्रदेशराज्यस्य प्राचीनतमं, बृहत्तमं च रेलस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । ततः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते ।भोपाल-नगरस्य राजाभोज-विमानस्थानकम् इटारसी-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इटारसी-नगरात् तद्विमानस्थानकं ९० किलोमीटर्मिते विद्यते । राजाभोज-विमानस्थानकात् इटारसी-नगराय भाटकयाननि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="माण्डवगढ"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1.E0.A4.B5.E0.A4.97.E0.A4.A2"></span>माण्डवगढ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=33" title="सम्पादनविभागः: माण्डवगढ"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>माण्डवगढ-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य धार-मण्डले स्थितम् अस्ति । माण्डू, शादियाबाद च इत्येते अस्य अपरे नामानि स्तः । पर्यटनदृष्ट्या माण्डवगढ-नगरं रमणीयं स्थलं, ऐतिहासिकं स्थलं च वर्तते । इदं नगरं मालवा-क्षेत्रे अस्ति । अतः मध्यप्रदेशसर्वकारः प्रतिवर्षं मालवा-समारोहस्य आयोजनं करोति । अतः तस्मिन् उत्सवे बहवः जनाः समागच्छन्ति । पुरा माण्डवगढ एकं लघुराज्यम् आसीत् । अफगान-देशस्य “दिलावर खान” इत्याख्येन राज्ञा अस्मिन् राज्ये शासनं कृतम् । “दिलावर खान” इत्याख्यस्य पुत्रः “होसाङ्ग शाह” आसीत् । तेन अपि ग्वालियर-राज्ये शासनम् कृतम् । सः एकः श्रेष्ठः राजा आसीत् । तेन ग्वालियर-राज्यस्य विकासः कृतः । अनन्तरम् अस्मिन् राज्ये मुगल-शासकैः अपि शासनं कृतम् । ई. स. १७३२ तमे वर्षे मराठा-शासकैः अस्मिन् राज्ये विजयः प्राप्तः । वर्षर्तौ माण्डवगढ-नगरस्य वातावरणं सौम्यं, मनोहरं च भवति । अतः तस्मिन् काले ग्वालियर-नगरस्य भ्रमणं वरम् । माण्डवगढ-नगरम् ऐतिहासिकदृष्ट्या अतीव महत्त्वपूर्णम् अस्ति । अस्मिन् नगरे वास्तुकलायाः अपि प्रतिकृतयः प्राप्यन्ते । “होसाङ्ग शाह” इत्याख्येन “होसाङ्ग मकबरा” श्वेतशैलैः निर्मापितम् आसीत् । “होसाङ्ग मकबरा” भारतस्य सर्वप्रथमं श्वेतशैलनिर्मिता रचना अस्ति । अस्याधारेण एव “शाहजहां” इत्याख्यः राजा “ताजमहल” निर्मापितुं प्रेरितः जातः । </p><p>माण्डवगढ-नगरं राष्ट्रियराजमार्गेण, राजकीयराजमार्गेण च सम्बद्धम् अस्ति । माण्डवगढ-नगरात् भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । माण्डु-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । रतलाम-नगरस्य रेलस्थानकं माण्डवगढ-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । माण्डवगढ-नगरात् रतलाम-नगरं १०५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम अस्ति । रतलाम-रेलस्थानकं देहली-मुम्बई-रेलमार्गस्य मुख्यरेलस्थानकम् अस्ति । भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः ततः रेलयानानि प्राप्यन्ते । रतलाम-नगरात् बसयानैः माण्डवगढ-नगरं प्राप्यते । माण्डवगढ-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् इन्दौर-नगरे अस्ति । इन्दौर-नगरं १०० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । देहली, मुम्बई, ग्वालियर, भोपाल इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः इन्दौर-विमानस्थानकात् नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="पन्ना"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A8.E0.A4.BE"></span>पन्ना</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=34" title="सम्पादनविभागः: पन्ना"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>पन्ना-नगरं भारतस्य पन्नामण्डलस्य केन्द्रमस्ति । हीरकमणये सम्पूर्णभारते प्रसिद्धम् अस्ति इदं नगरम् । पन्ना-नगरस्य हीरकमणयः विश्वस्मिन् विक्रीयन्ते । पन्ना-नगरस्य हीरकमणीनां गुणवत्ता उत्तमा भवति । हिन्दुधर्मस्य अस्मिन् नगरे महत्त्वम् अधिकं विद्यते । पन्नाराष्ट्रियोद्यानं पन्ना-नगरस्य प्रमुखं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । पाण्डवगुहाः, पाण्डवजलप्रपाताः, उद्यानानि च अस्य नगरस्य प्राकृतिकस्थलानि सन्ति । </p><p>पन्ना-नगरं राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली, आग्रा, झाँसी, लखनऊ, फरीदाबाद, वाराणसी, नागपुर, जबलपुर, इलाहाबाद, ढोलपुर, इन्दौर, भोपाल च इत्यादिभिः प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । पन्ना-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । पन्ना-नगरस्य समीपे खजुराहो, सतना च इत्येते द्वे रेलस्थानके स्तः । पन्ना-नगरात् खजुराहो-नगरं ४५ किलोमीटर्मिते, सतना-नगरं ७५ किलोमीटर्मिते च दूरे स्थितमस्ति । ते रेलस्थानके भारतदेशस्य प्रमुखनगरैः च सम्बद्धे स्तः । ताभ्यां रेलस्थानकाभ्यां पन्ना-नगराय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । पन्ना-नगरे विमानस्थानकम् अस्ति किन्तु साम्प्रतं तस्य उपयोगः न क्रियते । किन्तु खजुराहो-नगरे पन्ना-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । जनाः सरलतया पन्ना-नगरं प्राप्नुवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="पचमढी"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.9A.E0.A4.AE.E0.A4.A2.E0.A5.80"></span>पचमढी</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=35" title="सम्पादनविभागः: पचमढी"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>पचमढी-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य एकाकि एव पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । पचमढी-स्थलं “सतपुडा की रानी”, “क्वीन् ऑफ् सतपुडा” वा इति नाम्ना ज्ञायते । सतपुडापर्वतशृङ्खलायाः भागः अस्ति इदं क्षेत्रम् । इदं स्थलं १११० मीटर्मिते औन्नत्ये स्थितम् अस्ति । पचमढी-नगरं गौण्ड्-जनजातेः आदिवासिवंशस्य राजधानी आसीत् । “भावुत सिंह” इत्याख्यः गौण्ड-आदिवासिनां राजा आसीत् । ई. स. १८५७ तमे वर्षे ब्रिटिश-सेनायाः जेम्स् फोरसिथ् इत्याख्येन नायकेन पचमढी-पर्वतीयक्षेत्रम् अन्विष्टम् । अस्य क्षेत्रस्य विकासाय तस्य योगदानम् अपि अस्ति । ई. स. २००९ तमे वर्षे “विश्वसंस्थानस्य शैक्षणिकवैज्ञानिकसांस्कृतिकसंस्थानेन (UNESCO)” इदं क्षेत्रं जीवमण्डलारक्षितक्षेत्रम् उद्घोषितम् आसीत् । पचमढी-क्षेत्रे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । तत्र स्थितं “धूपगढ” इत्येतत् स्थलं विन्ध्य-सतपुडापर्वतशृङ्खलायाः, मध्यभारतस्य च उच्चतमः बिन्दुः अस्ति । पचमढी-स्थले प्राचीनगुहाः, स्मारकाणि, जलप्रपाताः, वनानि च सन्ति । एतानि स्थलानि पचमढी-नगरस्य आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । हांडी खोह, जटाशङ्करगुहा, पाण्डवगुहाः, अप्सराविहारः, बी फॉल्, डचेस् फॉल् च इत्यादयः पचमढी-नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यद्यपि पचमढी-नगरस्य वातावरणं सर्वदा सुखमयम्, आनन्दमयं च भवति, तथापि अक्टूबर-मासतः जून-मासपर्यन्तं पचमढी-नगरस्य वातावरणं सर्वोत्तमं भवति । </p><p>पचमढी-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य विभिन्ननगरैः भूमार्गेण संलग्नम् अस्ति । महाराष्ट्र-राज्यस्य सर्वकारसञ्चालितानि बसयानानि अपि पचमढी-नगराय प्राप्यन्ते । भोपाल-नगराय, पिपरिया-नगराय, नागपुर-नगराय च अपि पचमढी-नगरात् बसयानानि प्राप्यन्ते । पिपरिया-नगरस्य रेलस्थानकं पचमढी-नगरस्य निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं पचमढी-नगरात् ४७ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भोपाल-नगरे अपि रेलस्थानकम् अस्ति । तत् पचमढी-नगरात् २०० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भोपाल-नगरे स्थितं “राजा भोज-विमानस्थानकं” पचमढी-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं पचमढी-नगरात् १९५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । तस्माद् विमानस्थानकात् दिल्ली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, ग्वालियर-नगराय, इन्दौर-महानगराय च वायुयानानि प्राप्यन्ते । “राजा भोज-विमानस्थानकात् पचमढी-नगराय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="बान्धवगढ"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.B5.E0.A4.97.E0.A4.A2"></span>बान्धवगढ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=36" title="सम्पादनविभागः: बान्धवगढ"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>बान्धवगढ इत्येतत् स्थलं मध्यप्रदेश-राज्यस्य रीवा-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं नगरं राष्ट्रियोद्यानाय भारते प्रसिद्धम् अस्ति । इदं नगरं श्वेतव्याघ्राणां निवासस्थानं मन्यते । रीवा-प्रान्तस्य राजा आखेटाय बान्धवगढ-स्थलस्य उपयोगं करोति स्म । तत्र पर्वतक्षेत्रे एकः दुर्गः अपि स्थितः अस्ति । प्रागेव इदं स्थलं राष्ट्रियोद्यानत्वेन मन्यते । पुरा इदम् अभयारण्यम् आखेटाय प्रसिद्धम् आसीत् । किन्तु साम्प्रतं सर्वकारेण अवैधाखेटाय प्रतिबन्धः कृतः । तेन व्याघ्राणां सङ्ख्या वर्धते । ई. स. १९६८ तमे बान्धवगढ-नगरं राष्ट्रियोद्यानत्वेन विख्यातम् अभवत् । भारते सर्वाधिकाः व्याघ्राः अस्मिन् अभयारण्ये वसन्ति । इतः परं चित्रकायाणां (Panthers), मृगानां च विभिन्नप्रजातयः प्राप्यन्ते । तत्र बहवः वन्यजीवाः अपि प्राप्यन्ते । अस्मिन् उद्याने विहगानां पञ्चाशताधिकद्विशतं प्रजातयः प्राप्यन्ते । तत्र विभिन्नप्रकाराकाः वृक्षाः, वनौषधयः चापि सन्ति । </p><p>बान्धवगढ-दुर्गः, विन्ध्यपर्वतशृङ्खला च अस्य स्थलस्य प्रसिद्धे पर्यटनस्थले स्तः । मध्यप्रदेश-राज्ये नव राष्ट्रियोद्यानानि, पञ्चविंशति अभयारण्यानि च सन्ति । अतः एव इदं राज्यं सम्पूर्णे भारते विख्यातम् अस्ति । तेषु अभयारण्येषु बान्धवगढ-राष्ट्रियाभयारण्यं सर्वाधिकं प्रसिद्धम् अस्ति । अनेन कारणेन मध्यप्रदेशराज्यं “टाईगर् स्टेट्” इति कथ्यते । बान्धवगढ-नगरस्य प्राचीनाः गुहाः, घारपुरी-जलबन्धः, शेषशय्या, घोराडेमांव-जलप्रपातः, बघेल-सङ्ग्रहालयः च इत्यादीनि अस्य नगरस्य आकर्षणस्य स्थलानि सन्ति । </p><p>बान्धवगढ-नगरं भूमार्गेण मध्यप्रदेशराज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । मध्यप्रदेश-राज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि नियमितरूपेण प्राप्यन्ते । कटनी-नगरस्य रेलस्थानकं बान्धवगढ-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । कटनी-रेलस्थानकात् वडोदरा-नगराय, मुम्बई-नगराय, बेङ्गळूरु-महानगराय, चेन्नै-महानगराय च इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुकनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । कटनी-रेलस्थानकात् बान्धवगढ-नगराय बसयानानि, भाटकयानानि च सरलतया प्राप्यन्ते । जबलपुर-नगरस्य विमानस्थानकं बान्धवगढ-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । मुम्बई-महानगराय, देहली-महानगराय, इन्दौर-महानगराय च वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="रीवा"><span id=".E0.A4.B0.E0.A5.80.E0.A4.B5.E0.A4.BE"></span>रीवा</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=37" title="सम्पादनविभागः: रीवा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>रीवा-नगरं मध्यप्रदेश-राज्यस्य रीवा-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । अस्मिन् नगरे सङ्ग्रहालयाः, दुर्गाः, जलप्रपाताः, ऐतिहासिकस्थलानि च सन्ति । एतानि सर्वाणि स्थलानि प्राकृतिकानि, मानवनिर्मितानि च सन्ति । तत्र श्वेतव्याघ्राः अपि प्राप्यन्ते । इदं स्थलं चतुर्षु भागेषु विभक्तम् अस्ति यत् – “बिञ्झ-पर्वतः, अधस्तात् उत्तरीस्थलं, कायमोर-पर्वतः, रीवा-शैलप्रस्थः च । नर्मदा-नद्याः अपरं नाम रीवा अपि अस्ति । अतः अस्य नगरस्य नाम रीवा इति अभवत् । ई. पूर्व तृतीयशताब्द्यां मौर्यशासकानां शासनम् आसीत् । बाघैल-सङ्ग्रहालयः, रीवा-दुर्गः, “पीली कोठी”, गोविन्दगढ-दुर्गः, गोविन्दगढ-भवनं, वैङ्कट-भवनम्, “रानी तालाब”, “एपीएस् विश्वविद्यालय स्टेडियम्”, “भाईरोम बाबा - इत्याख्यस्य प्रतिमा”, रानीपुर कारचुलियन्, केओंती-जलप्रपातः, पुरवा-जलप्रपातः, चाचाय-जलप्रपातः च रीवा-नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । वर्षतुः रीवा-नगरस्य भ्रमणार्थम् उत्तमः ऋतुः वर्तते । जुलाई-मासतः सितम्बर-मासपर्यन्तं जनाः तत्र पर्यटनाय गच्छन्ति । तस्मिन् काले रीवा-नगरस्य सौन्दर्यम् अतीव आह्लादकं दृश्यते । </p><p>रीवा-नगरे मध्यप्रदेश-राज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि प्राप्यन्ते । इदं नगरं भूमार्गेण मध्यप्रदेशराज्यस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । रीवा-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं रीवा-नगरात् ५.८ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भारतस्य, मध्यप्रदेशस्य च प्रमुकनगरेभ्यः रीवा-नगरात् नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । रीवा-नगरं भोपाल-नगरेण, देहली-महानगरेण, जयपुर-नगरेण इत्यादिभिः नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । खजुराहो-नगरे रीवा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकमस्ति । खजुराहो-नगरात् रीवा-नगराय नियमितरूपेण बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="महेश्वर"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.B9.E0.A5.87.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B0"></span>महेश्वर</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=38" title="सम्पादनविभागः: महेश्वर"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>महेश्वर-पत्तनं मध्यप्रदेश-राज्यस्य खरगौन-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्मिन् पत्तने हस्तनिर्मितानि वस्त्राणि प्राप्यन्ते । तत्र हस्तनिर्मिताः शाटिकाः अपि प्राप्यन्ते । अत एव इदं भारते प्रसिद्धम् अस्ति । सांस्कृतिकदृष्ट्या इदं पत्तनं समृद्धम् अस्ति । दुर्गाः, भवनानि, मन्दिराणि च अस्य नगरस्य आकर्षणकेन्द्राणि सन्ति । अस्य नगरस्य भवनानां वास्तुकला अपि अद्भुता अस्ति । अस्मिन् नगरे भगवतः शिवस्य बहूनि मन्दिराणि सन्ति । अस्य नगरस्य जनाः सर्वाणि पर्वाणि उत्साहपूर्वकम् आचरन्ति । शीतर्तौ महेश्वर-पत्तनं गन्तुम् उत्तमं भवति । अतः एव जनाः अक्टूबर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तं महेश्वर-पत्तनं गच्छन्ति । </p><p>महेश्वर-पत्तने मध्यप्रदेशराज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि प्राप्यन्ते । मध्यप्रदेशराज्यस्य विभिन्ननगरैः सह इदं पत्तनं सम्बद्धम् अस्ति । इन्दौर-महानगरस्य रेलस्थानकं महेश्वर-पत्तनस्य निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । तत् महेश्वर-पत्तनात् ६६ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । इन्दौर-नगरं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इन्दौर-नगरात् महेश्वर-पत्तनाय नियमितरूपेण बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । इन्दौर-नगरस्य विमानस्थानकम् अपि महेश्वर-पत्तनस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण महेश्वर-पत्तनस्य परिवहनं सरलम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया महेश्वर-पत्तनं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="विदिशा"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A4.BE"></span>विदिशा</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=39" title="सम्पादनविभागः: विदिशा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यस्य विदिशामण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति इदं नगरम् । अस्य नगरस्य प्राचीनं नाम “भिलसा” इति आसीत् । नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अस्ति । नगरे प्राचीनावशेषाः, स्मारकाणि च प्राप्यन्ते । बेसनगरस्य अवशेषाः, उदयगिरि-नगरस्य गुहाः च गुप्तसाम्राज्यस्य प्रमाणभूताः सन्ति । २६०० वर्षेभ्यः पूर्वम् इदं नगरं प्रमुखव्यापारकेन्द्रम् आसीत् । १००० वर्षेभ्यः पूर्वम् अशोक-राजा विदिशा-साम्राज्यस्य राज्यपालः आसीत् । इदं स्थलं भोपाल-नगरस्य समीपे एव स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । तत्र प्राचीनमूर्तयः, शिलालेखाः, भग्नावशेषाः च प्राप्यन्ते । गिरधारी-मन्दिरं, उदयेश्वर-मन्दिरं, दशावतार-मन्दिरं, मालादेवी-मन्दिरं, बाजरामठ-मन्दिरं, गाडरमल-मन्दिरं, “सोला खम्बी-मन्दिरं” च इत्येतानि विदिशा-नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । बीजामण्डलम् अस्य नगरस्य प्रमुखं तीर्थस्थलम् आसीत् । किन्तु साम्प्रतं तस्य मन्दिरस्य भग्नावशेषाः एव प्राप्यन्ते । सिरोञ्ज-जैनसमुदायस्य प्रसिद्धं तीर्थस्थलं मन्यते इदं नगरम् । तत्र हेलियोडोरस-स्तम्भः वर्तते । सः स्तम्भः “खम्बा बाबा” इति नाम्ना ज्ञायते । उदयगिरि-गुहाः, शालभञ्जिका, ग्यारसपुरस्य मूर्तयः च इत्येतानि आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । “लोहङ्गी पीर”, “हिण्डोला तोरण” च इमे अपि अस्य नगरस्य ऐतिहासिके स्थले स्तः । शीतर्तौ जनाः विदिशा-नगरं गच्छन्ति । तस्मिन् समये वातावरणं मनोहरं भवति । </p><p>विदिशा-नगरं भूमार्गेण भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि अपि प्रचलन्ति । भोपाल-नगरात्, उदयपुर-नगरात् च विदिशा-नगराय नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । विदिशा-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-चेन्नैरेलमार्गस्य प्रमुखं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । इन्दौर-नगराय, देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । भोपाल-नगरे स्थितं “राजा भोज-विमानस्थानकं” विदिशा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकमस्ति । तद् विमानस्थानकं विदिशा-नगरात् ५६ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भोपाल-नगरात् अन्ताराष्ट्रियवायुयानानि अपि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण सरलतया विदिशा-नगरं प्राप्तुं शक्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="खण्डवा"><span id=".E0.A4.96.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1.E0.A4.B5.E0.A4.BE"></span>खण्डवा</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=40" title="सम्पादनविभागः: खण्डवा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>खण्डवा-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य खण्डवा-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदम् एकम् ऐतिहासिकं नगरं वर्तते । अस्मिन् प्राचीने नगरे बहूनि मन्दिराणि, तीर्थस्थलानि, कुण्डाः च सन्ति । अत एव इदं नगरं “मन्दिराणां, कुण्डानां च नगरम्” इति कथ्यते । खण्डवा-नगरे जैनधर्मस्य मन्दिराणि अपि सन्ति । द्वादशशताब्द्यां खण्डवा-नगरे जैनधर्मानुयायिनां सङ्ख्या अधिका आसीत् । अतः इदं नगरं जैनधर्मस्य केन्द्रं मन्यते स्म । ब्रिटिश-शासनकाले खण्डवा-नगरं निमाड-क्षेत्रस्य प्रमुखं वाणिज्यकेन्द्रं मन्यते स्म । खण्डवा-नगरं चलच्चित्रजगतः “किशोरकुमार” इत्याख्यस्य पार्श्वगायकस्य जन्मस्थलम् अपि अस्ति । किशोरकुमारस्य “गौरीकुञ्ज” नामकं स्मारकम् अपि विद्यते । खण्डवा-नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “भवानीमाता-मन्दिरं” खण्डवा-नगरस्य महत्त्वपूर्णं तीर्थस्थलं वर्तते । प्रतिवर्षं सहस्राधिकजनाः दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । खण्डवा-नगरस्य समीपे ओङ्कारेश्वर-मन्दिरं स्थितम् अस्ति । तत्र “सिद्धवरकूट-मन्दिरं”, “ममलेश्वर-मन्दिरं” च स्थितम् अस्ति । तयोः सिद्धवरकूटं जैनधर्मस्य, ममलेश्वरं च हिन्दुधर्मस्य तीर्थस्थलं वर्तते । असीरगढ-दुर्गः अपि खण्डवा-नगरस्य आकर्षणस्य केन्द्रं विद्यते । अयं दुर्गः “डेक्कन्” इत्यस्य नेत्रत्वेन मन्यते । विश्वस्य विभिन्ननगरेभ्यः पर्यटकाः इमं दुर्गं दृष्टुं गच्छन्ति । खण्डवा-नगरे नैकाः जलबन्धाः सन्ति । तेषु जलबन्धेषु इन्दिरासागर-जलबन्धः, नग्चुन-जलबन्धः च पर्यटनाय महत्त्वपूर्णः अस्ति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तम् अस्य नगरस्य वातावरणं मनोहरं भवति । अतः जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । </p><p>खण्डवा-नगरे मध्यप्रदेशराज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि प्रचलन्ति । मध्यप्रदेश-राज्यस्य विभिन्ननगरेभ्यः खण्डवा-नगराय बसयानानि प्राप्यन्ते । खण्डवा-नगरं भूमार्गेण मध्यप्रदेशस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । खण्डवा-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं भोपाल-रेलस्थानकेन, इन्दौर-रेलस्थानकेन च सह सम्बद्धम् अस्ति । ताभ्यां नगराभ्यां प्रतिदिनं खण्डवा-नगराय रेलयानानि प्राप्यन्ते । देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकात-महानगराय, कोचीन-नगराय, बेङ्गळूरु-महानगराय, हैदराबाद-महानगराय, जम्मू-नगराय, पटना-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि रेलयानानि प्राप्यन्ते । इन्दौर-नगरस्य “देवी अहिल्याबाई होलकर” इत्येतत् विमानस्थानकं खण्डवा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । खण्डवा-नगरात् इन्दौर-नगरं ११० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । अनेन प्रकारेण खण्डवा-नगरं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च सम्बद्धम् अस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9C.E0.A4.AF.E0.A4.BF.E0.A4.A8.E0.A5.80-.E0.A4.B5.E0.A5.88.E0.A4.B6.E0.A4.BF.E0.A4.B7.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="उज्जैन">उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्</a></h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=41" title="सम्पादनविभागः: उज्जयिनी-वैशिष्ट्यम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशस्य <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="उज्जैन">उज्जयिन्याम्</a> आदिकविः <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="कालिदासः">कालिदासः</a> (क्रि.श. ३७५ तः ४१५ पर्यन्तं) वासं करोति स्म इति प्रतीतिरस्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पुराणम्">पुराणकाले</a> अस्य नगरस्य अवन्तिकानगरमिति व्यवहारः आसीत् । अस्य नगरस्य अवन्ती, अवन्तिकापुरी, अवन्तिका, कुशस्थली, भगवती, कुमुद्वती, हिरण्यवती, विशाला इत्यादीनि नामान्तराण्यपि सन्ति । अत्रैव <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="कृष्णः">कृष्णबलरामयोः</a> गुरोः सान्दीपनिमहर्षेः आश्रमः अस्ति । क्षिप्रानद्याः तटे महाकालस्य ईशस्य मन्दिरमस्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारते</a> विद्यमानेषु द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अयं स्वयम्भूः ईशः इत्यतः अत्यन्तशक्तिमान् इति भक्तानां विश्वासः । दक्षिणाभिमुखः अयं ईशः इति महद्वैशिष्ट्यम् अस्य शिवलिङ्गस्य । एवम् अस्य वाहनस्य वृषभस्य मुखमपि दक्षिणदिशि वर्तते इति महद्वैशिष्ट्यम् । अतः अस्य शिवलिङ्गस्य ’दक्षिणामूर्तिः’ इत्यपि प्रसिद्धिरस्ति । अत्र <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="दीपावलिः">प्रतिदीपावल्यां</a> दीपोत्सवः महता वैभवेन आचर्यते । <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गरुडपुराणम्">गरुडपुराणोक्तसप्त</a>(<a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="अयोध्या">अयोध्या</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A5%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE" title="मथुरा">मथुरा</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="माया">माया</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%80" title="काशी">काशी</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="काञ्ची">काञ्ची</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="अवन्तिका">अवन्तिका</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE" title="द्वारका">द्वारावती</a>)पवित्रतमक्षेत्रेषु अन्यतमं क्षेत्रम् इदम् । 'एप्रिल्'-मासादारभ्य 'जून्'-मासाभ्यान्तरं ४५ 'डिग्री' औष्ण्यं भवति । 'अक्टोबर्'-मासादारभ्य 'जनवरी'-मासाभ्यान्तरम् उत्तमं वातावरणं भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="महाकुम्भोत्सवः"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.95.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AD.E0.A5.8B.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B8.E0.A4.B5.E0.A4.83"></span>महाकुम्भोत्सवः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=42" title="सम्पादनविभागः: महाकुम्भोत्सवः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>द्वादशवर्षेषु एकवारम् अत्र महाकुम्भोत्सवः भवति । अस्मिन् शुभावसरे लक्षाधिकाः जनाः देशविदेशेभ्यः अत्र समागच्छन्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="नर्मदानदी">नर्मदानद्यां</a> स्नात्वा पुनीताः भवन्ति । उत्सवसमये नागासाधवः एवम् अघोरिजनाः अत्र उपस्थिताः भवन्ति । नद्याः तटे नेत्रं प्रसारयामश्चेत् देवालयसमूहः दृश्यते । <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8" class="mw-redirect" title="उज्जैन">उज्जयिन्यां</a> समयनिर्धारणसाधनानि सन्ति इत्यतः <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारतस्य</a> ’ग्रीन् विच्’ इति अस्य नगरस्य प्रसिद्धिरस्ति । ’जन्तर् मन्तर्’ मध्ये स्पष्टं समयं मापयितुं शक्यते । ईदृशाः ’जन्तर् मन्तर्’-प्रदेशाः <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्">भारते</a> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली-</a><a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="जयपुर्">जयपुर्-</a><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="वाराणसी">वाराणसीनगरेषु</a> राराजन्ते । <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="जयपुरम्">जयपुरराज्यस्य</a> राजा ईदृशवीक्षणालयान् निर्मापितवान् । खगोलशास्त्रस्य ज्ञानसम्पादनाय एवम् अन्तरिक्षस्य, <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="सूर्यः">सूर्यस्य</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="चन्द्रः">चन्द्रस्य</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नक्षत्रम्">नक्षत्राणां</a> च चलनादिविषयेषु ज्ञानसम्पादनाय वीक्षणालयाः सर्वदा उपयुक्ताः भवन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="परिवहनम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.BF.E0.A4.B5.E0.A4.B9.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>परिवहनम्</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=43" title="सम्पादनविभागः: परिवहनम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भूमार्गः"><span id=".E0.A4.AD.E0.A5.82.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A4.83"></span>भूमार्गः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=44" title="सम्पादनविभागः: भूमार्गः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यस्य मार्गाणां दैर्घ्यं ७३,३११ किलोमीटर्मितम् अस्ति । तेषु राष्ट्रियराजमार्गाणां दैर्घ्यं ४२८० किलोमीटर्मिते, प्रान्तीयराजमार्गाणां दैर्घ्यं ८७२९ किलोमीटर्मिते च अस्ति । अस्मिन् राज्ये भूमार्गाणां निर्माणकार्यं निरन्तरं प्रचलत् अस्ति । प्रायः ६०,००० किलोमीटर्मिते मार्गाणां निर्माणं, नवीनीकरणं च भविष्यति । राज्ये सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि अपि प्रचलन्ति । राज्यस्य पर्यटनस्थलानि गन्तुं तानि बसयानानि उपयुज्यन्ते । इदं राज्यं भूमार्गेण भारतस्य विभिन्नराज्यानां महानगरैः, नगरैः च सह सरलतया सम्बद्धम् अस्ति । मध्यप्रदेशराज्ये ई. स. २००५ तमं वर्षं “मार्गाणां वर्षम्” इति नाम्ना आचरितम् । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="धूमशकटमार्गः"><span id=".E0.A4.A7.E0.A5.82.E0.A4.AE.E0.A4.B6.E0.A4.95.E0.A4.9F.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A4.83"></span>धूमशकटमार्गः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=45" title="सम्पादनविभागः: धूमशकटमार्गः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यस्य भोपाल-नगरे, बीना-नगरे, ग्वालियर-नगरे, इन्दौर-नगरे, इटारसी-नगरे, जबलपुर-नगरे, कटनी-नगरे, रतलाम-नगरे, उज्जैन-नगरे च प्रमुखाणि रेलस्थानकानि सन्ति । भोपाल-नगरे, रतलाम-नगरे, जबलपुर-नगरे च रेलविभागस्य क्षेत्रीयमुख्यालयाः स्थिताः सन्ति । एतेभ्यः रेलस्थानकेभ्यः भारतस्य मुख्यनगरेभ्यः नियमितत्वेन रेलयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण इदं राज्यं भारतस्य सर्वैः राज्यैः सह धूमशकटमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="वायुमार्गः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A4.83"></span>वायुमार्गः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=46" title="सम्पादनविभागः: वायुमार्गः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मध्यप्रदेशराज्यस्य भोपाल-नगरे, ग्वालियर-नगरे, इन्दौर-नगरे, जबलपुर-नगरे, रीवा-नगरे, खजुराहो-नगरे च विमानस्थानकानि सन्ति । एतानि विमानस्थानकानि भारतस्य, विदेशस्य प्रमुखविमानस्थानकैः सह सम्बद्धाः सन्ति । एतेभ्यः विमानस्थानकेभ्यः भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="सम्बद्धाः_लेखाः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AC.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE.E0.A4.83_.E0.A4.B2.E0.A5.87.E0.A4.96.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>सम्बद्धाः लेखाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=47" title="सम्पादनविभागः: सम्बद्धाः लेखाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="शिवराज सिंह चौहान">शिवराजसिंह चौहान</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D_(%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%B0)" title="पशुपतिनाथमन्दिरम् (मन्दसौर)">पशुपतिनाथमन्दिरं</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="सन्दर्भाः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>सन्दर्भाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=48" title="सम्पादनविभागः: सन्दर्भाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r466307">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. – ९५-९६</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - ९६</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. – ९७-९८</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - ९८</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. – ९१-९२</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://hindi.nativeplanet.com/sitemap/">http://hindi.nativeplanet.com/sitemap/</a></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - ९३</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - १००</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. – १००-१०१</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - ९९</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">भारत के राज्य और केन्द्रशासित प्रदेश, अनीश भसीन, पृ. - ९९</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://hindi.nativeplanet.com/sitemap/">http://hindi.nativeplanet.com/sitemap/</a> </span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="बाह्यानुबन्धाः"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AC.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>बाह्यानुबन्धाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=49" title="सम्पादनविभागः: बाह्यानुबन्धाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.mp.nic.in/">http://www.mp.nic.in/</a> MP Portal</li> <li><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.mpgovt.nic.in/">http://www.mpgovt.nic.in/</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060206183542/http://www.mpgovt.nic.in/">Archived</a> २००६-०२-०६ at the <a href="/w/index.php?title=Wayback_Machine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wayback Machine (पृष्ठं न विद्यते)">Wayback Machine</a> Govt. of MP</li> <li><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.mptourism.com/">http://www.mptourism.com/</a> MP Tourism</li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मध्यप्रदेशराज्यस्य_मुख्यमन्त्रिणः" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible uncollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#bbe9d2;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="फलकम्:मध्यप्रदेशराज्यस्य मुख्यमन्त्रिणः"><abbr title="View this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:मध्यप्रदेशराज्यस्य मुख्यमन्त्रिणः (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%83&action=edit"><abbr title="Edit this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="मध्यप्रदेशराज्यस्य_मुख्यमन्त्रिणः" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मध्यप्रदेशराज्यस्य मुख्यमन्त्रिणः (पृष्ठं न विद्यते)">मध्यप्रदेशराज्यस्य मुख्यमन्त्रिणः</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px;padding-left:5px; padding-right:5px;background:#e9fef4;text-align:centre"><div style="padding:0.5em 0em;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="रविशङ्कर शुक्ल (पृष्ठं न विद्यते)">रविशङ्कर शुक्ल</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5_%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="भगवन्तराव मण्डलोइ (पृष्ठं न विद्यते)">भगवन्तराव मण्डलोइ</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B6_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%9C%E0%A5%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="कैलाश नाथ काटजू (पृष्ठं न विद्यते)">कैलाश नाथ काटजू</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="द्वारका प्रसाद मिश्रा (पृष्ठं न विद्यते)">द्वारका प्रसाद मिश्रा</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%82%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="गोविन्द नारायण सिंंह (पृष्ठं न विद्यते)">गोविन्द नारायण सिंंह</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="नरेश चन्द्र सिंह (पृष्ठं न विद्यते)">नरेश चन्द्र सिंह</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="श्यामा चरण शुक्ल (पृष्ठं न विद्यते)">श्यामा चरण शुक्ल</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6_%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A0%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रकाश चन्द्र सेठी (पृष्ठं न विद्यते)">प्रकाश चन्द्र सेठी</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B6_%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="कैलाश चन्द्र जोशी (पृष्ठं न विद्यते)">कैलाश चन्द्र जोशी</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%9A%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="विरेन्द्र कुमार सकलेचा (पृष्ठं न विद्यते)">विरेन्द्र कुमार सकलेचा</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A4%B5%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सुन्दरलाल पटवा (पृष्ठं न विद्यते)">सुन्दरलाल पटवा</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%A8_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="अर्जुन सिंह (पृष्ठं न विद्यते)">अर्जुन सिंह</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="मोतीलाल वोरा (पृष्ठं न विद्यते)">मोतीलाल वोरा</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="दिग्विजय सिंह (पृष्ठं न विद्यते)">दिग्विजय सिंह</a> <b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%AE%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="उमा भारती (पृष्ठं न विद्यते)">उमा भारती</a><b>·</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="बाबूलाल गौर (पृष्ठं न विद्यते)">बाबूलाल गौर</a> <b>·</b>·<b> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9_%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="शिवराज सिंह चौहान">शिवराज सिंह चौहान</a></b></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मध्यप्रदेशराज्यस्य_राज्यपालाः" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible uncollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#bbe9d2;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="फलकम्:मध्यप्रदेशराज्यस्य राज्यपालाः"><abbr title="View this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:मध्यप्रदेशराज्यस्य राज्यपालाः (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit"><abbr title="Edit this template" style=";background:#bbe9d2;;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="मध्यप्रदेशराज्यस्य_राज्यपालाः" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मध्यप्रदेशराज्यस्य राज्यपालाः (पृष्ठं न विद्यते)">मध्यप्रदेशराज्यस्य राज्यपालाः</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px;padding-left:5px; padding-right:5px;background:#e9fef4;text-align:centre"><div style="padding:0.5em 0em;">डॉ. <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%AF%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="बी पट्टाभि सीतारामैया (पृष्ठं न विद्यते)">बी पट्टाभि सीतारामैया</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="हरि विनायक (पृष्ठं न विद्यते)">हरि विनायक</a> <b>•</b> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="के सी रेड्डी">के सी रेड्डी</a> <b>•</b> जस्टिस् <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="पी वी दीक्षित (पृष्ठं न विद्यते)">पी वी दीक्षित</a> <b>•</b> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="के सी रेड्डी">के सी रेड्डी</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सत्यनारायण सिन्हा (पृष्ठं न विद्यते)">सत्यनारायण सिन्हा</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%A8_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="निरञ्जन नाथ वांचू (पृष्ठं न विद्यते)">निरञ्जन नाथ वांचू</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%A8%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="चेप्पुरिया मुथना (पृष्ठं न विद्यते)">चेप्पुरिया मुथना</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A4_%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="भगवत दयाल शर्मा (पृष्ठं न विद्यते)">भगवत दयाल शर्मा</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="जी पी सिंह (पृष्ठं न विद्यते)">जी पी सिंह</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="के एम् चाण्डी (पृष्ठं न विद्यते)">के एम् चाण्डी</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A5%8D_%E0%A4%A1%E0%A5%80_%E0%A4%93%E0%A4%9D%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="एन् डी ओझा (पृष्ठं न विद्यते)">एन् डी ओझा</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="सरला ग्रेवाल (पृष्ठं न विद्यते)">सरला ग्रेवाल</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%8F_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="एम् ए खान (पृष्ठं न विद्यते)">एम् ए खान</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A6_%E0%A4%B6%E0%A4%AB%E0%A5%80_%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="मोहम्मद शफी कुरैशी (पृष्ठं न विद्यते)">मोहम्मद शफी कुरैशी</a> <b>•</b> डॉ, <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="भाई महावीर (पृष्ठं न विद्यते)">भाई महावीर</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="रामप्रकाश गुप्ता (पृष्ठं न विद्यते)">रामप्रकाश गुप्ता</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%8F%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="के एम् सेठ (पृष्ठं न विद्यते)">के एम् सेठ</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="बलराम जाखड (पृष्ठं न विद्यते)">बलराम जाखड</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0_%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="रामेश्वर ठाकुर (पृष्ठं न विद्यते)">रामेश्वर ठाकुर</a> <b>•</b> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B6_%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="रामनरेश यादव (पृष्ठं न विद्यते)">रामनरेश यादव</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मध्यप्रदेशराज्यम्" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="फलकम्:मध्यप्रदेशराज्यम्"><abbr title="View this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:मध्यप्रदेशराज्यम् (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit"><abbr title="Edit this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="मध्यप्रदेशराज्यम्" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a class="mw-selflink selflink">मध्यप्रदेशराज्यम्</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div>राजधानी: <b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="भोपाल">भोपाल</a></b></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">मण्डलानि</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%AA%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अनूपपुरमण्डलम्">अनूपपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अलीराजपुरमण्डलम्">अलीराजपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अशोकनगरमण्डलम्">अशोकनगरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="इन्दौरमण्डलम्">इन्दौरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उज्जैनमण्डलम्">उज्जैनमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उमरियामण्डलम्">उमरियामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="कटनीमण्डलम्">कटनीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="खरगौनमण्डलम्">खरगौनमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="खण्डवामण्डलम्">खण्डवामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गुनामण्डलम्">गुनामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ग्वालियरमण्डलम्">ग्वालियरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="छतरपुरमण्डलम्">छतरपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="छिन्दवाडामण्डलम्">छिन्दवाडामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AC%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="जबलपुरमण्डलम्">जबलपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="झाबुआमण्डलम्">झाबुआमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="टीकमगढमण्डलम्">टीकमगढमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="दतियामण्डलम्">दतियामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="दमोहमण्डलम्">दमोहमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="डिण्डोरीमण्डलम्">डिण्डोरीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="देवासमण्डलम्">देवासमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="धारमण्डलम्">धारमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नरसिंहपुरमण्डलम्">नरसिंहपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नीमचमण्डलम्">नीमचमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पन्नामण्डलम्">पन्नामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%A1%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बडवानीमण्डलम्">बडवानीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बालाघाटमण्डलम्">बालाघाटमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बुरहानपुरमण्डलम्">बुरहानपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बैतूलमण्डलम्">बैतूलमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भिण्डमण्डलम्">भिण्डमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भोपालमण्डलम्">भोपालमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मण्डलामण्डलम्">मण्डलामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मन्दसौरमण्डलम्">मन्दसौरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मुरैनामण्डलम्">मुरैनामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रतलाममण्डलम्">रतलाममण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="राजगढमण्डलम्">राजगढमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रायसेनमण्डलम्">रायसेनमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रीवामण्डलम्">रीवामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विदिशामण्डलम्">विदिशामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शहडोलमण्डलम्">शहडोलमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शाजापुरमण्डलम्">शाजापुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शिवपुरीमण्डलम्">शिवपुरीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="श्योपुरमण्डलम्">श्योपुरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सतनामण्डलम्">सतनामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सागरमण्डलम्">सागरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%B2%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सिङ्गरौलीमण्डलम्">सिङ्गरौलीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सीधीमण्डलम्">सीधीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सिवनीमण्डलम्">सिवनीमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सीहोरमण्डलम्">सीहोरमण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="हरदामण्डलम्">हरदामण्डलम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="होशङ्गाबादमण्डलम्">होशङ्गाबादमण्डलम्</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="20px&#124;भारतस्य_प्रतीकम्_भारतस्य_राज्यानि_केन्द्रशासितप्रदेशाः_च" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%9A" title="फलकम्:भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च"><abbr title="View this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%9A&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83_%E0%A4%9A&action=edit"><abbr title="Edit this template" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="20px&#124;भारतस्य_प्रतीकम्_भारतस्य_राज्यानि_केन्द्रशासितप्रदेशाः_च" style="font-size:114%;margin:0 4em"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE:Emblem_of_India.svg" class="mw-file-description" title="भारतस्य प्रतीकम्"><img alt="भारतस्य प्रतीकम्" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/20px-Emblem_of_India.svg.png" decoding="async" width="20" height="32" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/30px-Emblem_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/40px-Emblem_of_India.svg.png 2x" data-file-width="585" data-file-height="933" /></a></span> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य राज्यानि">भारतस्य राज्यानि</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः">केन्द्रशासितप्रदेशाः च</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="भारतस्य राज्यानि">राज्यानि</a></b></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अरुणाचलप्रदेशराज्यम्">अरुणाचलप्रदेशराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="असमराज्यम्">असमराज्यम्</a> •<a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="आन्ध्रप्रदेशराज्यम्">आन्ध्रप्रदेशराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उत्तराखण्डराज्यम्">उत्तराखण्डराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="उत्तरप्रदेशराज्यम्">उत्तरप्रदेशराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ओडिशाराज्यम्">ओडिशाराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="कर्णाटकराज्यम्">कर्णाटकराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="केरलराज्यम्">केरलराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गुजरातराज्यम्">गुजरातराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गोवाराज्यम्">गोवाराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%97%E0%A4%A2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="छत्तीसगढराज्यम्">छत्तीसगढराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="जम्मूकाश्मीरराज्यम्">जम्मूकाश्मीरराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="झारखण्डराज्यम्">झारखण्डराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B3%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="तमिळनाडुराज्यम्">तमिळनाडुराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="तेलङ्गाणाराज्यम्">तेलङ्गाणाराज्यम् </a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="त्रिपुराराज्यम्">त्रिपुराराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="नागाल्याण्डराज्यम्">नागाल्याण्डराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="पञ्जाबराज्यम्">पञ्जाबराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%AC%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="पश्चिमबङ्गालराज्यम्">पश्चिमबङ्गालराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="बिहारराज्यम्">बिहारराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मणिपुरराज्यम्">मणिपुरराज्यम्</a> • <a class="mw-selflink selflink">मध्यप्रदेशराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="महाराष्ट्रराज्यम्">महाराष्ट्रराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="मिजोरमराज्यम्">मिजोरमराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मेघालयराज्यम्">मेघालयराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="राजस्थानराज्यम्">राजस्थानराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="सिक्किमराज्यम्">सिक्किमराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="हरियाणाराज्यम्">हरियाणाराज्यम्</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="हिमाचलप्रदेशराज्यम्">हिमाचलप्रदेशराज्यम्</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="2" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतम्"><img alt="भारतम्" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/75px-Flag_of_India.svg.png" decoding="async" width="75" height="50" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/113px-Flag_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/150px-Flag_of_India.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="भारतस्य केन्द्रशासितप्रदेशाः"> केन्दशासितप्रदेशाः</a></b></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B9%E0%A4%83" title="अण्डमाननिकोबारद्वीपसमूहः">अण्डमाननिकोबारद्वीपसमूहः</a> <span style="white-space:nowrap"> <small>•</small></span> <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%80%E0%A4%97%E0%A4%A2" class="mw-redirect" title="चण्डीगढ">चण्डीगढ</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A5%8D_%E0%A4%9A" class="mw-redirect" title="दमन् दीव् च">दमन् दीव् च</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%9A" title="दादरा नगरहवेली च">दादरा नगरहवेली च</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="पुदुच्चेरी">पुदुच्चेरी</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="लक्षद्वीपाः">लक्षद्वीपाः</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div style="position: absolute; bottom; right: 1.0em; border: 1px solid #a9a9a9; background: #fff;" class="boilerplate metadata plainlinks"><small><a href="#top"> साक्षात् उपरि गच्छतु </a></small></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=मध्यप्रदेशराज्यम्&oldid=483484">https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=मध्यप्रदेशराज्यम्&oldid=483484</a>" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="विशेषः:वर्गाः">वर्गाः</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Webarchive_template_wayback_links&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्गः:Webarchive template wayback links (पृष्ठं न विद्यते)">Webarchive template wayback links</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="वर्गः:भारतस्य राज्यानि">भारतस्य राज्यानि</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वर्गः:मध्यप्रदेशराज्यम्">मध्यप्रदेशराज्यम्</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">गोपिताः वर्गाः: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%81_%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%81_%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83_%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D,_%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="वर्गः:येषु फलकेषु एकाधिकानां तर्काणाम् उपयोगः अभवत्, तानि पृष्ठानि">येषु फलकेषु एकाधिकानां तर्काणाम् उपयोगः अभवत्, तानि पृष्ठानि</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Pages_with_non-numeric_formatnum_arguments" title="वर्गः:Pages with non-numeric formatnum arguments">Pages with non-numeric formatnum arguments</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_containing_non-English-language_text" title="वर्गः:Articles containing non-English-language text">Articles containing non-English-language text</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_containing_explicitly_cited_English-language_text" title="वर्गः:Articles containing explicitly cited English-language text">Articles containing explicitly cited English-language text</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> ९ डिसेम्बर् २०२३ (तमे) दिनाङ्के ०३:३६ समये अन्तिमपरिवर्तनं जातम्</li> <li id="footer-info-copyright">पाठः <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">क्रियेटिव कॉमन्स ऐट्रिब्यूशन/शेयर-अलाइक अभिज्ञापत्रस्य</a> अन्तर्गततया उपलब्धः अस्ति; अन्याः संस्थित्यः अपि सन्ति । अधिकं ज्ञातुम् अत्र <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">उपयोगस्य संस्थितिं</a> पश्यतु ।</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">गोपनीयतानीतिः</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A5%87">विकिपीडिया-विषये</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D">अस्वीकरण</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">विधिकाराः</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/sa.wikipedia.org">सांख्यिकी</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">कुकी का वर्णन</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//sa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">जङ्गमदूरभाषीयं दृश्यम्</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6dfcdd5ff5-6fx9z","wgBackendResponseTime":253,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.264","walltime":"0.522","ppvisitednodes":{"value":2539,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":81357,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":5143,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":20,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":6179,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 225.382 1 -total"," 34.02% 76.679 1 फलकम्:Infobox_state"," 15.47% 34.861 4 फलकम्:Navbox"," 14.59% 32.879 1 फलकम्:Geobox_coor"," 13.15% 29.627 1 फलकम्:Lang-hi"," 12.04% 27.135 1 फलकम्:Language_with_name"," 11.98% 26.995 2 फलकम्:Lang"," 10.30% 23.206 1 फलकम्:Reflist"," 10.29% 23.201 2 फलकम्:Category_handler"," 9.56% 21.540 1 फलकम्:मध्यप्रदेशराज्यस्य_मुख्यमन्त्रिणः"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.026","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1493829,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-75c465f4c6-crpvg","timestamp":"20241125100207","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u092e\u0927\u094d\u092f\u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936\u0930\u093e\u091c\u094d\u092f\u092e\u094d","url":"https:\/\/sa.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1188","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1188","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-07-09T01:24:51Z","dateModified":"2023-12-09T03:36:33Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/09\/India_Madhya_Pradesh_locator_map.svg"}</script> </body> </html>