CINXE.COM

Guerre franco-allemande de 1870 — Wikipédia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Guerre franco-allemande de 1870 — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"2e98c751-1e52-4867-9f87-09d5fe475da5","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Guerre_franco-allemande_de_1870","wgTitle":"Guerre franco-allemande de 1870","wgCurRevisionId":223165857,"wgRevisionId":223165857,"wgArticleId":20328,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Page géolocalisable sans coordonnées paramétrées","Article utilisant une Infobox","Conflit militaire géolocalisable sans coordonnées paramétrées","Article contenant un appel à traduction en allemand","Article manquant de références depuis septembre 2017","Article manquant de références/Liste complète","Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata","Page utilisant P5905","Page pointant vers des bases externes", "Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée","Page utilisant P1417","Page utilisant P8313","Page utilisant P6404","Page utilisant P1296","Page utilisant P7305","Page utilisant P6058","Page utilisant P4342","Page utilisant P3219","Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes","Article de Wikipédia avec notice d'autorité","Portail:Histoire militaire/Articles liés","Portail:Histoire/Articles liés","Portail:Second Empire/Articles liés","Portail:France au XIXe siècle/Articles liés","Portail:France/Articles liés","Portail:Europe/Articles liés","Portail:XIXe siècle/Articles liés","Portail:Époque contemporaine/Articles liés","Portail:Royaume de Prusse/Articles liés","Portail:Allemagne/Articles liés","Portail:Royaume de Bavière/Articles liés","Portail:Grand-duché de Bade/Articles liés","Portail:Bade-Wurtemberg/Articles liés","Portail:Royaume de Wurtemberg/Articles liés","Portail:Années 1870/Articles liés", "Portail:Armée française/Articles liés","Article de qualité en italien","Article de qualité en vietnamien","Bon article en allemand","Bon article en norvégien","Article de qualité en bulgare","Guerre franco-allemande de 1870","Confédération de l'Allemagne du Nord","Empire allemand","1870 en France","1871 en France"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Guerre_franco-allemande_de_1870","wgRelevantArticleId":20328,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRedirectedFrom":"Guerre_franco-prussienne_de_1870","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby": true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgInternalRedirectTargetUrl":"/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870","wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q46083","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready", "jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.view.redirect","ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.gallery","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ArchiveLinks","ext.gadget.Wdsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.18"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1483"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg/800px-Franco-Prussian_War_Collage.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="989"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg/640px-Franco-Prussian_War_Collage.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="791"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Guerre franco-allemande de 1870 — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifier" href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Guerre_franco-allemande_de_1870 rootpage-Guerre_franco-allemande_de_1870 skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact"><span>Contact</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales"><span>Pages spéciales</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l&#039;encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l&#039;apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Guerre+franco-allemande+de+1870" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Guerre+franco-allemande+de+1870" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Guerre+franco-allemande+de+1870" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Guerre+franco-allemande+de+1870" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Causes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Causes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Causes</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Causes-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Causes</span> </button> <ul id="toc-Causes-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Contexte_historique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Contexte_historique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Contexte historique</span> </div> </a> <ul id="toc-Contexte_historique-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Le_mouvement_des_nationalités" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Le_mouvement_des_nationalités"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.1</span> <span>Le mouvement des nationalités</span> </div> </a> <ul id="toc-Le_mouvement_des_nationalités-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tensions_franco-allemandes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tensions_franco-allemandes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.2</span> <span>Tensions franco-allemandes</span> </div> </a> <ul id="toc-Tensions_franco-allemandes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;étincelle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;étincelle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>L'étincelle</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;étincelle-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Candidature_du_prince_Hohenzollern_au_trône_d&#039;Espagne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Candidature_du_prince_Hohenzollern_au_trône_d&#039;Espagne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.1</span> <span>Candidature du prince Hohenzollern au trône d'Espagne</span> </div> </a> <ul id="toc-Candidature_du_prince_Hohenzollern_au_trône_d&#039;Espagne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_dépêche_d&#039;Ems" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#La_dépêche_d&#039;Ems"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.2</span> <span>La dépêche d'Ems</span> </div> </a> <ul id="toc-La_dépêche_d&#039;Ems-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_France_déclare_la_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#La_France_déclare_la_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.3</span> <span>La France déclare la guerre</span> </div> </a> <ul id="toc-La_France_déclare_la_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;entrée_en_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;entrée_en_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>L'entrée en guerre</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-L&#039;entrée_en_guerre-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section L'entrée en guerre</span> </button> <ul id="toc-L&#039;entrée_en_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Une_armée_française_mal_préparée" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Une_armée_française_mal_préparée"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Une armée française mal préparée</span> </div> </a> <ul id="toc-Une_armée_française_mal_préparée-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Côté_allemand" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Côté_allemand"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Côté allemand</span> </div> </a> <ul id="toc-Côté_allemand-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Forces_en_présence" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Forces_en_présence"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Forces en présence</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Forces_en_présence-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Forces en présence</span> </button> <ul id="toc-Forces_en_présence-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Faiblesses_françaises" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Faiblesses_françaises"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Faiblesses françaises</span> </div> </a> <ul id="toc-Faiblesses_françaises-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_supériorité_prussienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_supériorité_prussienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>La supériorité prussienne</span> </div> </a> <ul id="toc-La_supériorité_prussienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Armée_française" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Armée_française"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Armée française</span> </div> </a> <ul id="toc-Armée_française-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Infanterie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Infanterie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3.1</span> <span>Infanterie</span> </div> </a> <ul id="toc-Infanterie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cavalerie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cavalerie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3.2</span> <span>Cavalerie</span> </div> </a> <ul id="toc-Cavalerie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Artillerie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Artillerie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3.3</span> <span>Artillerie</span> </div> </a> <ul id="toc-Artillerie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Armement_du_soldat" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Armement_du_soldat"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3.4</span> <span>Armement du soldat</span> </div> </a> <ul id="toc-Armement_du_soldat-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uniforme_de_l&#039;infanterie_de_ligne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Uniforme_de_l&#039;infanterie_de_ligne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3.5</span> <span>Uniforme de l'infanterie de ligne</span> </div> </a> <ul id="toc-Uniforme_de_l&#039;infanterie_de_ligne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Armée_allemande" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Armée_allemande"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>Armée allemande</span> </div> </a> <ul id="toc-Armée_allemande-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Infanterie_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Infanterie_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4.1</span> <span>Infanterie</span> </div> </a> <ul id="toc-Infanterie_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Artillerie_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Artillerie_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4.2</span> <span>Artillerie</span> </div> </a> <ul id="toc-Artillerie_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Armement_du_soldat_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Armement_du_soldat_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4.3</span> <span>Armement du soldat</span> </div> </a> <ul id="toc-Armement_du_soldat_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Déroulement_du_conflit" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Déroulement_du_conflit"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Déroulement du conflit</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Déroulement_du_conflit-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Déroulement du conflit</span> </button> <ul id="toc-Déroulement_du_conflit-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Premiers_revers_français_à_la_frontière" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Premiers_revers_français_à_la_frontière"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Premiers revers français à la frontière</span> </div> </a> <ul id="toc-Premiers_revers_français_à_la_frontière-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;armée_de_Bazaine_enfermée_dans_Metz" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;armée_de_Bazaine_enfermée_dans_Metz"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>L'armée de Bazaine enfermée dans Metz</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;armée_de_Bazaine_enfermée_dans_Metz-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_défaite_de_Napoléon_III" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_défaite_de_Napoléon_III"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>La défaite de <span>Napoléon <span>III</span></span></span> </div> </a> <ul id="toc-La_défaite_de_Napoléon_III-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_Défense_nationale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_Défense_nationale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>La Défense nationale</span> </div> </a> <ul id="toc-La_Défense_nationale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Siège_de_Paris_et_chute_de_Metz" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Siège_de_Paris_et_chute_de_Metz"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Siège de Paris et chute de Metz</span> </div> </a> <ul id="toc-Siège_de_Paris_et_chute_de_Metz-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Réorganisation_de_l&#039;armée_française_en_province" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Réorganisation_de_l&#039;armée_française_en_province"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Réorganisation de l'armée française en province</span> </div> </a> <ul id="toc-Réorganisation_de_l&#039;armée_française_en_province-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Sur_la_Loire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Sur_la_Loire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6.1</span> <span>Sur la Loire</span> </div> </a> <ul id="toc-Sur_la_Loire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dans_le_Nord" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dans_le_Nord"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6.2</span> <span>Dans le Nord</span> </div> </a> <ul id="toc-Dans_le_Nord-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dans_l&#039;Est_et_en_Bourgogne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dans_l&#039;Est_et_en_Bourgogne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6.3</span> <span>Dans l'Est et en Bourgogne</span> </div> </a> <ul id="toc-Dans_l&#039;Est_et_en_Bourgogne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Derniers_combats" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Derniers_combats"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Derniers combats</span> </div> </a> <ul id="toc-Derniers_combats-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Principales_batailles_et_sièges" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Principales_batailles_et_sièges"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Principales batailles et sièges</span> </div> </a> <ul id="toc-Principales_batailles_et_sièges-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bilan" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bilan"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Bilan</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Bilan-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Bilan</span> </button> <ul id="toc-Bilan-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Les_pertes_humaines" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_pertes_humaines"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Les pertes humaines</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_pertes_humaines-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Prisonniers_de_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Prisonniers_de_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.1</span> <span>Prisonniers de guerre</span> </div> </a> <ul id="toc-Prisonniers_de_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Les_enseignements_de_la_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_enseignements_de_la_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Les enseignements de la guerre</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_enseignements_de_la_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Supériorité_technique_et_militaire_de_l&#039;armée_allemande" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Supériorité_technique_et_militaire_de_l&#039;armée_allemande"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.1</span> <span>Supériorité technique et militaire de l'armée allemande</span> </div> </a> <ul id="toc-Supériorité_technique_et_militaire_de_l&#039;armée_allemande-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;impossible_guerre_navale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;impossible_guerre_navale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.2</span> <span>L'impossible guerre navale</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;impossible_guerre_navale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Les_traités_de_paix" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_traités_de_paix"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Les traités de paix</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_traités_de_paix-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Conséquences_de_la_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Conséquences_de_la_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Conséquences de la guerre</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Conséquences_de_la_guerre-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Conséquences de la guerre</span> </button> <ul id="toc-Conséquences_de_la_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-La_chute_du_Second_Empire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_chute_du_Second_Empire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>La chute du Second Empire</span> </div> </a> <ul id="toc-La_chute_du_Second_Empire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;achèvement_de_l&#039;unité_italienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;achèvement_de_l&#039;unité_italienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>L'achèvement de l'unité italienne</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;achèvement_de_l&#039;unité_italienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;unité_allemande" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;unité_allemande"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>L'unité allemande</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;unité_allemande-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fin_de_la_démilitarisation_de_la_mer_Noire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fin_de_la_démilitarisation_de_la_mer_Noire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.4</span> <span>Fin de la démilitarisation de la mer Noire</span> </div> </a> <ul id="toc-Fin_de_la_démilitarisation_de_la_mer_Noire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;insurrection_de_la_Commune_de_Paris" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;insurrection_de_la_Commune_de_Paris"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.5</span> <span>L'insurrection de la Commune de Paris</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;insurrection_de_la_Commune_de_Paris-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Une_volonté_de_revanche_?" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Une_volonté_de_revanche_?"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.6</span> <span>Une volonté de revanche ?</span> </div> </a> <ul id="toc-Une_volonté_de_revanche_?-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Fondation_de_l&#039;École_libre_des_sciences_politiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Fondation_de_l&#039;École_libre_des_sciences_politiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.7</span> <span>Fondation de l'École libre des sciences politiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Fondation_de_l&#039;École_libre_des_sciences_politiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Progrès_du_droit_humanitaire_international" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Progrès_du_droit_humanitaire_international"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.8</span> <span>Progrès du droit humanitaire international</span> </div> </a> <ul id="toc-Progrès_du_droit_humanitaire_international-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Décorations" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Décorations"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Décorations</span> </div> </a> <ul id="toc-Décorations-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mémoire_de_la_guerre_de_1870" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Mémoire_de_la_guerre_de_1870"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Mémoire de la guerre de 1870</span> </div> </a> <ul id="toc-Mémoire_de_la_guerre_de_1870-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dans_les_arts_et_la_culture_populaire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Dans_les_arts_et_la_culture_populaire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Dans les arts et la culture populaire</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Dans_les_arts_et_la_culture_populaire-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Dans les arts et la culture populaire</span> </button> <ul id="toc-Dans_les_arts_et_la_culture_populaire-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Iconographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Iconographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1</span> <span>Iconographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Iconographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Peinture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Peinture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.1</span> <span>Peinture</span> </div> </a> <ul id="toc-Peinture-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Sculpture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sculpture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2</span> <span>Sculpture</span> </div> </a> <ul id="toc-Sculpture-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Littérature" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Littérature"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3</span> <span>Littérature</span> </div> </a> <ul id="toc-Littérature-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Romans" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Romans"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3.1</span> <span>Romans</span> </div> </a> <ul id="toc-Romans-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nouvelles" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Nouvelles"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3.2</span> <span>Nouvelles</span> </div> </a> <ul id="toc-Nouvelles-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Poèmes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Poèmes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3.3</span> <span>Poèmes</span> </div> </a> <ul id="toc-Poèmes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Chansons" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Chansons"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.4</span> <span>Chansons</span> </div> </a> <ul id="toc-Chansons-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Filmographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Filmographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.5</span> <span>Filmographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Filmographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Cinéma" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cinéma"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.5.1</span> <span>Cinéma</span> </div> </a> <ul id="toc-Cinéma-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Télévision" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Télévision"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.5.2</span> <span>Télévision</span> </div> </a> <ul id="toc-Télévision-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Notes_et_références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes_et_références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Notes et références</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Notes_et_références-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Notes et références</span> </button> <ul id="toc-Notes_et_références-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Notes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.1</span> <span>Notes</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.2</span> <span>Références</span> </div> </a> <ul id="toc-Références-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Voir_aussi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Voir_aussi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Voir aussi</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Voir_aussi-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Voir aussi</span> </button> <ul id="toc-Voir_aussi-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Sources_primaires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sources_primaires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.1</span> <span>Sources primaires</span> </div> </a> <ul id="toc-Sources_primaires-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Témoignages" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Témoignages"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.1.1</span> <span>Témoignages</span> </div> </a> <ul id="toc-Témoignages-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Études_historiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Études_historiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2.1</span> <span>Études historiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Études_historiques-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Généralités" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Généralités"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2.1.1</span> <span>Généralités</span> </div> </a> <ul id="toc-Généralités-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Études_générales_sur_la_guerre_franco-allemande_de_1870" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Études_générales_sur_la_guerre_franco-allemande_de_1870"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2.1.2</span> <span>Études générales sur la guerre franco-allemande de 1870</span> </div> </a> <ul id="toc-Études_générales_sur_la_guerre_franco-allemande_de_1870-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Études_thématiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Études_thématiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2.1.3</span> <span>Études thématiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Études_thématiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Aspects_mémoriels" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Aspects_mémoriels"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2.1.4</span> <span>Aspects mémoriels</span> </div> </a> <ul id="toc-Aspects_mémoriels-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.3</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liens_externes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liens_externes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.4</span> <span>Liens externes</span> </div> </a> <ul id="toc-Liens_externes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Guerre franco-allemande de 1870</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 87 langues." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-87" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">87 langues</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Frans-Duitse_Oorlog" title="Frans-Duitse Oorlog – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Frans-Duitse Oorlog" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Deutsch-Franz%C3%B6sischer_Krieg" title="Deutsch-Französischer Krieg – alémanique" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Deutsch-Französischer Krieg" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="alémanique" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="الحرب الفرنسية البروسية – arabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="الحرب الفرنسية البروسية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Guerra_franco-prusiana" title="Guerra franco-prusiana – asturien" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Guerra franco-prusiana" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturien" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Fransa%E2%80%93Prussiya_m%C3%BCharib%C9%99si" title="Fransa–Prussiya müharibəsi – azerbaïdjanais" lang="az" hreflang="az" data-title="Fransa–Prussiya müharibəsi" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaïdjanais" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87_-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3_%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%D8%B4%DB%8C" title="فرانسه -پروس ساواشی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="فرانسه -پروس ساواشی" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Франка-пруская вайна – biélorusse" lang="be" hreflang="be" data-title="Франка-пруская вайна" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="biélorusse" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="article de qualité"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Френско-пруска война – bulgare" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Френско-пруска война" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgare" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Brezel_Gall-Prusian_eus_1870" title="Brezel Gall-Prusian eus 1870 – breton" lang="br" hreflang="br" data-title="Brezel Gall-Prusian eus 1870" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="breton" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Francusko-pruski_rat" title="Francusko-pruski rat – bosniaque" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Francusko-pruski rat" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaque" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Guerra_francoprussiana" title="Guerra francoprussiana – catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Guerra francoprussiana" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Prusko-francouzsk%C3%A1_v%C3%A1lka" title="Prusko-francouzská válka – tchèque" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Prusko-francouzská válka" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="tchèque" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="article recommandé"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Den_fransk-preussiske_krig" title="Den fransk-preussiske krig – danois" lang="da" hreflang="da" data-title="Den fransk-preussiske krig" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danois" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Deutsch-Franz%C3%B6sischer_Krieg" title="Deutsch-Französischer Krieg – allemand" lang="de" hreflang="de" data-title="Deutsch-Französischer Krieg" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CF%80%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82" title="Γαλλοπρωσικός Πόλεμος – grec" lang="el" hreflang="el" data-title="Γαλλοπρωσικός Πόλεμος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grec" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Franco-Prussian_War" title="Franco-Prussian War – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="Franco-Prussian War" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Francia-Prusia_Milito" title="Francia-Prusia Milito – espéranto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Francia-Prusia Milito" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="espéranto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Guerra_franco-prusiana" title="Guerra franco-prusiana – espagnol" lang="es" hreflang="es" data-title="Guerra franco-prusiana" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espagnol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Prantsuse-Preisi_s%C3%B5da" title="Prantsuse-Preisi sõda – estonien" lang="et" hreflang="et" data-title="Prantsuse-Preisi sõda" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonien" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantzia-Prusia_Gerra" title="Frantzia-Prusia Gerra – basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Frantzia-Prusia Gerra" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87_%D9%88_%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="جنگ فرانسه و پروس – persan" lang="fa" hreflang="fa" data-title="جنگ فرانسه و پروس" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persan" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Saksan%E2%80%93Ranskan_sota" title="Saksan–Ranskan sota – finnois" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Saksan–Ranskan sota" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finnois" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Prantsus%C3%B5-Preisi_s%C3%B5da" title="Prantsusõ-Preisi sõda – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Prantsusõ-Preisi sõda" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%A2nsk-D%C3%BAtske_Oarloch" title="Frânsk-Dútske Oarloch – frison occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Frânsk-Dútske Oarloch" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frison occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Cogadh_Franc-Phr%C3%BAiseach" title="An Cogadh Franc-Phrúiseach – irlandais" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Cogadh Franc-Phrúiseach" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Guerra_franco-prusiana" title="Guerra franco-prusiana – galicien" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Guerra franco-prusiana" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicien" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%9C%D7%97%D7%9E%D7%AA_%D7%A6%D7%A8%D7%A4%D7%AA%E2%80%93%D7%A4%D7%A8%D7%95%D7%A1%D7%99%D7%94" title="מלחמת צרפת–פרוסיה – hébreu" lang="he" hreflang="he" data-title="מלחמת צרפת–פרוסיה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hébreu" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="फ्रांसीसी जर्मन युद्ध – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="फ्रांसीसी जर्मन युद्ध" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Francusko-pruski_rat" title="Francusko-pruski rat – croate" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Francusko-pruski rat" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croate" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/N%C4%9Bmsko-francoska_w%C3%B3jna" title="Němsko-francoska wójna – haut-sorabe" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Němsko-francoska wójna" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="haut-sorabe" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Porosz%E2%80%93francia_h%C3%A1bor%C3%BA" title="Porosz–francia háború – hongrois" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Porosz–francia háború" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hongrois" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%96%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%BD-%D5%BA%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4" title="Ֆրանս-պրուսական պատերազմ – arménien" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ֆրանս-պրուսական պատերազմ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménien" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Perang_Prancis%E2%80%93Prusia" title="Perang Prancis–Prusia – indonésien" lang="id" hreflang="id" data-title="Perang Prancis–Prusia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésien" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Milito_Franca-Prusiana" title="Milito Franca-Prusiana – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Milito Franca-Prusiana" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Fransk-pr%C3%BAssneska_str%C3%AD%C3%B0i%C3%B0" title="Fransk-prússneska stríðið – islandais" lang="is" hreflang="is" data-title="Fransk-prússneska stríðið" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandais" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="article de qualité"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Guerra_franco-prussiana" title="Guerra franco-prussiana – italien" lang="it" hreflang="it" data-title="Guerra franco-prussiana" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italien" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E4%BB%8F%E6%88%A6%E4%BA%89" title="普仏戦争 – japonais" lang="ja" hreflang="ja" data-title="普仏戦争" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonais" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Franco-Proshan_Waar" title="Franco-Proshan Waar – créole jamaïcain" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Franco-Proshan Waar" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="créole jamaïcain" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%92%E1%83%94%E1%83%97-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%98" title="საფრანგეთ-პრუსიის ომი – géorgien" lang="ka" hreflang="ka" data-title="საფრანგეთ-პრუსიის ომი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="géorgien" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/1870_you_t%C9%94m" title="1870 you tɔm – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="1870 you tɔm" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81_%D1%81%D0%BE%D2%93%D1%8B%D1%81%D1%8B" title="Франк-прусс соғысы – kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Франк-прусс соғысы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%94%84%EB%A1%9C%EC%9D%B4%EC%84%BC-%ED%94%84%EB%9E%91%EC%8A%A4_%EC%A0%84%EC%9F%81" title="프로이센-프랑스 전쟁 – coréen" lang="ko" hreflang="ko" data-title="프로이센-프랑스 전쟁" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coréen" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%88%D1%83" title="Франция-Пруссия согушу – kirghize" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Франция-Пруссия согушу" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirghize" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Bellum_Germano-Francicum" title="Bellum Germano-Francicum – latin" lang="la" hreflang="la" data-title="Bellum Germano-Francicum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latin" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/D%C3%A4itsch-Frans%C3%A9ische_Krich" title="Däitsch-Franséische Krich – luxembourgeois" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Däitsch-Franséische Krich" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luxembourgeois" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Pranc%C5%ABzijos%E2%80%93Pr%C5%ABsijos_karas" title="Prancūzijos–Prūsijos karas – lituanien" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Prancūzijos–Prūsijos karas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituanien" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Francijas%E2%80%94Pr%C5%ABsijas_kar%C5%A1" title="Francijas—Prūsijas karš – letton" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Francijas—Prūsijas karš" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letton" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D1%98%D0%BD%D0%B0" title="Француско-пруска војна – macédonien" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Француско-пруска војна" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macédonien" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86-%D0%9F%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D0%BD" title="Франц-Пруссийн дайн – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Франц-Пруссийн дайн" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7" title="फ्रान्स-प्रशिया युद्ध – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="फ्रान्स-प्रशिया युद्ध" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Perang_Perancis-Prusia" title="Perang Perancis-Prusia – malais" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Perang Perancis-Prusia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malais" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Guerra_Franco-Prussiana" title="Guerra Franco-Prussiana – mirandais" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Guerra Franco-Prussiana" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="mirandais" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BC%C3%BCtsch-Franz%C3%B6%C3%B6sch_Krieg" title="Düütsch-Franzöösch Krieg – bas-allemand" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Düütsch-Franzöösch Krieg" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="bas-allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Fraans-Pruusischen_oorlog" title="Fraans-Pruusischen oorlog – bas-saxon néerlandais" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Fraans-Pruusischen oorlog" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="bas-saxon néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Frans-Duitse_Oorlog" title="Frans-Duitse Oorlog – néerlandais" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Frans-Duitse Oorlog" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Den_fransk-pr%C3%B8yssiske_krigen" title="Den fransk-prøyssiske krigen – norvégien nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Den fransk-prøyssiske krigen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norvégien nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Den_fransk-tyske_krig" title="Den fransk-tyske krig – norvégien bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Den fransk-tyske krig" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norvégien bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Gu%C3%A8rra_franco-prussiana" title="Guèrra franco-prussiana – occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Guèrra franco-prussiana" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_francusko-pruska" title="Wojna francusko-pruska – polonais" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Wojna francusko-pruska" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polonais" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Gu%C3%A8ra_franco_prussian-a" title="Guèra franco prussian-a – piémontais" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Guèra franco prussian-a" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piémontais" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%DA%A9%D9%88_%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%A7_%D9%84%DA%91%D8%A7%D8%A6%DB%8C" title="فرینکو پروشیا لڑائی – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="فرینکو پروشیا لڑائی" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%90_%D8%A7%D9%88_%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B3_%D8%AC%DA%AB%DA%93%D9%87" title="د فرانسې او پروس جګړه – pachto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د فرانسې او پروس جګړه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="pachto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Guerra_Franco-Prussiana" title="Guerra Franco-Prussiana – portugais" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Guerra Franco-Prussiana" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugais" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/R%C4%83zboiul_Franco-German" title="Războiul Franco-German – roumain" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Războiul Franco-German" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="roumain" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Франко-прусская война – russe" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Франко-прусская война" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russe" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Francusko-pruski_rat" title="Francusko-pruski rat – serbo-croate" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Francusko-pruski rat" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croate" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Franco-Prussian_War" title="Franco-Prussian War – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Franco-Prussian War" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Prusko-franc%C3%BAzska_vojna" title="Prusko-francúzska vojna – slovaque" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Prusko-francúzska vojna" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaque" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Francosko-pruska_vojna" title="Francosko-pruska vojna – slovène" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Francosko-pruska vojna" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovène" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Lufta_Franko-Prusiane" title="Lufta Franko-Prusiane – albanais" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Lufta Franko-Prusiane" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanais" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82" title="Француско-пруски рат – serbe" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Француско-пруски рат" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbe" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Fransk-tyska_kriget" title="Fransk-tyska kriget – suédois" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Fransk-tyska kriget" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="suédois" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Vita_ya_Ufaransa_dhidi_ya_Ujerumani_ya_1870" title="Vita ya Ufaransa dhidi ya Ujerumani ya 1870 – swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Vita ya Ufaransa dhidi ya Ujerumani ya 1870" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%87%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%A1%E0%B8%9D%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B9%88%E0%B8%87%E0%B9%80%E0%B8%A8%E0%B8%AA-%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%AA%E0%B9%80%E0%B8%8B%E0%B8%B5%E0%B8%A2" title="สงครามฝรั่งเศส-ปรัสเซีย – thaï" lang="th" hreflang="th" data-title="สงครามฝรั่งเศส-ปรัสเซีย" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="thaï" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Digmaang_Prangko-Pruso" title="Digmaang Prangko-Pruso – tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Digmaang Prangko-Pruso" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Fransa-Prusya_Sava%C5%9F%C4%B1" title="Fransa-Prusya Savaşı – turc" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Fransa-Prusya Savaşı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turc" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BA%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D1%96%D0%B9%D0%BD%D0%B0" title="Французько-прусська війна – ukrainien" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Французько-прусська війна" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrainien" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C_%D8%AC%D8%B1%D9%85%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF" title="فرانسیسی جرمن جنگ – ourdou" lang="ur" hreflang="ur" data-title="فرانسیسی جرمن جنگ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ourdou" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Fransiya-Prussiya_urushi" title="Fransiya-Prussiya urushi – ouzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Fransiya-Prussiya urushi" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ouzbek" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Guera_franco-prusiana" title="Guera franco-prusiana – vénitien" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Guera franco-prusiana" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="vénitien" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="article de qualité"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p_%E2%80%93_Ph%E1%BB%95" title="Chiến tranh Pháp – Phổ – vietnamien" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Chiến tranh Pháp – Phổ" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamien" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Guere_di_1870" title="Guere di 1870 – wallon" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Guere di 1870" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="wallon" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Gyera_han_Franses_ngan_Prusya" title="Gyera han Franses ngan Prusya – waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Gyera han Franses ngan Prusya" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E6%B3%95%E6%88%98%E4%BA%89" title="普法战争 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="普法战争" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E6%B3%95%E6%88%B0%E7%88%AD" title="普法戰爭 – chinois" lang="zh" hreflang="zh" data-title="普法戰爭" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinois" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3%CD%98-Hoat_Chi%C3%A0n-cheng" title="Phó͘-Hoat Chiàn-cheng – minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Phó͘-Hoat Chiàn-cheng" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%99%AE%E6%B3%95%E6%88%B0%E7%88%AD" title="普法戰爭 – cantonais" lang="yue" hreflang="yue" data-title="普法戰爭" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonais" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q46083#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Guerre_franco-allemande_de_1870" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Guerre_franco-allemande_de_1870" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Guerre_franco-allemande_de_1870" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;oldid=223165857" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&amp;page=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;id=223165857&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FGuerre_franco-allemande_de_1870"><span>Obtenir l'URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FGuerre_franco-allemande_de_1870"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Guerre+franco-allemande+de+1870"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&amp;page=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Franco-Prussian_War" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870" hreflang="fr"><span>Wikiquote</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q46083" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l&#039;encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><span class="mw-redirectedfrom">(Redirigé depuis <a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-prussienne_de_1870&amp;redirect=no" class="mw-redirect" title="Guerre franco-prussienne de 1870">Guerre franco-prussienne de 1870</a>)</span></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r193229805">.mw-parser-output .infobox_v3.infobox_conflit_militaire_4_combattants{width:35em;max-width:35em}.mw-parser-output .infobox_v3.infobox_conflit_militaire_3_combattants{width:30em;max-width:30em}</style><div class="infobox_v3 infobox infobox--frwiki noarchive"> <div class="entete icon defaut" style="background-color: #b0c4de;"> <div>Guerre franco-allemande de 1870-1871</div> </div> <div class="images"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fichier:Franco-Prussian_War_Collage.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Description de cette image, également commentée ci-après" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg/330px-Franco-Prussian_War_Collage.jpg" decoding="async" width="330" height="408" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg/495px-Franco-Prussian_War_Collage.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Franco-Prussian_War_Collage.jpg/660px-Franco-Prussian_War_Collage.jpg 2x" data-file-width="940" data-file-height="1162" /></a></span> </div> <div class="legend">De haut en bas et de gauche à droite&#160;: proclamation de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a>&#160;; <a href="/wiki/Bataille_de_Mars-la-Tour" title="Bataille de Mars-la-Tour">bataille de Mars-la-Tour</a>&#160;; <i><a href="/wiki/Le_Si%C3%A8ge_de_Paris" title="Le Siège de Paris">Le Siège de Paris</a></i>&#160;; <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">bataille de Saint-Privat</a>&#160;; <i><a href="/wiki/La_D%C3%A9fense_de_Champigny" title="La Défense de Champigny">La Défense de Champigny</a></i>&#160;; <i><a href="/wiki/Les_Derni%C3%A8res_Cartouches" title="Les Dernières Cartouches">Les Dernières Cartouches</a></i>.</div> <table><caption style="background-color:#b0c4de;">Informations générales</caption> <tbody><tr> <th scope="row"> Date </th> <td> <time class="nowrap" datetime="1870-07-19" data-sort-value="1870-07-19">19 juillet 1870</time> - <time class="nowrap" datetime="1871-01-29" data-sort-value="1871-01-29">29 janvier 1871</time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000000194" class="datasortkey">6&#160;mois et 10&#160;jours</span>)</small></td> </tr> <tr> <th scope="row"> Lieu </th> <td> <a href="/wiki/France" title="France">France</a> et <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">Prusse</a></td> </tr> <tr> <th scope="row"> <b><a href="/wiki/Casus_belli" title="Casus belli"><i><span class="nowrap">Casus belli</span></i></a></b> </th> <td> <a href="/wiki/D%C3%A9p%C3%AAche_d%27Ems" title="Dépêche d&#39;Ems">Dépêche d'Ems</a></td> </tr> <tr> <th scope="row"> Issue </th> <td> <p>Victoire allemande<br /> </p> <ul><li><a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">Traité de Francfort</a></li> <li>Chute du <a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Second Empire</a></li> <li>Proclamation de la <a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_R%C3%A9publique_(France)" title="Troisième République (France)">Troisième République</a></li> <li>Unification de l'Allemagne et proclamation de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a></li></ul></td> </tr> <tr> <th scope="row"> Changements territoriaux </th> <td> La <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a> absorbe la <a href="/wiki/Bavi%C3%A8re" title="Bavière">Bavière</a>, le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">Bade</a>, le <a href="/wiki/Wurtemberg" title="Wurtemberg">Wurtemberg</a> et annexe l'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a>.<br />Création de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a>.</td> </tr> </tbody></table><table><caption style="background-color:#b0c4de;">Belligérants</caption> <tbody><tr class="left vborder"> <td class="data"><span data-sort-value="France 1852"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire français"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire français" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span>&#160;<a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Empire français</a></span> <small>(1870)</small><br /><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span title="Drapeau français"><img alt="Drapeau français" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></span></span> <a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_R%C3%A9publique_(France)" title="Troisième République (France)">République française</a> <small>(1870-1871)</small></td> <td class="data"><span class="datasortkey" data-sort-value="Allemagne du nord confédération"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la confédération de l&#39;Allemagne du Nord"><img alt="Drapeau de la confédération de l&#39;Allemagne du Nord" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a></span><br /><span class="datasortkey" data-sort-value="Baviere royaume"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Bavaria_(striped).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume de Bavière"><img alt="Drapeau du Royaume de Bavière" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/20px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/30px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/40px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">Royaume de Bavière</a></span><br /><span class="datasortkey" data-sort-value="Wurtemberg royaume"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume de Wurtemberg"><img alt="Drapeau du Royaume de Wurtemberg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/20px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/30px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/40px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="300" /></a></span> </span><a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">Royaume de Wurtemberg</a></span><br /><span class="datasortkey" data-sort-value="Saxe royaume"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_(1815-1918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume de Saxe"><img alt="Drapeau du Royaume de Saxe" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg/20px-Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg/30px-Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg/40px-Flagge_K%C3%B6nigreich_Sachsen_%281815-1918%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Royaume_de_Saxe" title="Royaume de Saxe">Royaume de Saxe</a></span><br /><span class="datasortkey" data-sort-value="Bade grand duche"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_(1855%E2%80%931891).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Grand-duché de Bade"><img alt="Drapeau du Grand-duché de Bade" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg/20px-Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg/30px-Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg/40px-Flag_of_the_Grand_Duchy_of_Baden_%281855%E2%80%931891%29.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="300" /></a></span> </span><a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">Grand-duché de Bade</a></span><br /><span class="datasortkey" data-sort-value="Hesse grand duche"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Grand-duché de Hesse"><img alt="Drapeau du Grand-duché de Hesse" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg/20px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg.png" decoding="async" width="20" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg/30px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg/40px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Hesse" title="Grand-duché de Hesse">Grand-duché de Hesse</a></span></td> </tr> </tbody></table><table><caption style="background-color:#b0c4de;">Commandants</caption> <tbody><tr class="left vborder"> <td class="data"><b>Avant <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Sedan</a> et <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Metz</a>&#160;:</b><br /><div class="liste-simple"> <ul><li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <b><span><a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III"><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span></b></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Achille_Bazaine" title="François Achille Bazaine">Achille Bazaine</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Patrice_de_Mac_Mahon" title="Patrice de Mac Mahon">Patrice de Mac Mahon</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Edmond_Le_B%C5%93uf" title="Edmond Le Bœuf">Edmond Le Bœuf</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Charles_Denis_Bourbaki" title="Charles Denis Bourbaki">Charles-Denis Bourbaki</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Charles_Auguste_Frossard" title="Charles Auguste Frossard">Charles Auguste Frossard</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Claude_Th%C3%A9odore_Decaen" title="Claude Théodore Decaen">Claude Théodore Decaen</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Paul_de_Ladmirault" title="Paul de Ladmirault">Paul de Ladmirault</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Pierre_Louis_Charles_de_Failly" title="Pierre Louis Charles de Failly">Pierre Louis de Failly</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Certain_de_Canrobert" title="François Certain de Canrobert">François de Canrobert</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/F%C3%A9lix_Charles_Douay" class="mw-redirect" title="Félix Charles Douay">Félix Charles Douay</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Jean-Joseph_Farre" title="Jean-Joseph Farre">Jean-Joseph Farre</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">Louis Faidherbe</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Emmanuel_F%C3%A9lix_de_Wimpffen" title="Emmanuel Félix de Wimpffen">Félix de Wimpffen</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Auguste_Alexandre_Ducrot" title="Auguste Alexandre Ducrot">Auguste Alexandre Ducrot</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Justin_Clinchant" title="Justin Clinchant">Justin Clinchant</a></li></ul> </div> <hr /> <b>Après <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Sedan</a> et <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Metz</a>&#160;:</b><br /><div class="liste-simple"> <ul><li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <b><span><a href="/wiki/Louis-Jules_Trochu" class="mw-redirect" title="Louis-Jules Trochu">Louis-Jules Trochu</a></span></b></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <b><span><a href="/wiki/L%C3%A9on_Gambetta" title="Léon Gambetta">Léon Gambetta</a></span></b></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Louis_d%27Aurelle_de_Paladines" title="Louis d&#39;Aurelle de Paladines">Louis de Paladines</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Alfred_Chanzy" title="Alfred Chanzy">Alfred Chanzy</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Joseph_Vinoy" title="Joseph Vinoy">Joseph Vinoy</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Giuseppe Garibaldi</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/%C3%89mile_de_K%C3%A9ratry" title="Émile de Kératry">Émile de Kératry</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République française"><img alt="Drapeau de la République française" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/20px-Flag_of_France.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/30px-Flag_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/40px-Flag_of_France.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Henri_Delacoux_de_Marivault-Emeriau" title="Henri Delacoux de Marivault-Emeriau">Henri de Marivault</a></li></ul> </div></td> <td class="data"><div class="liste-simple"> <ul><li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <b><span><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span></a></span></b></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <b><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a></b></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Edwin_von_Manteuffel" title="Edwin von Manteuffel">Edwin von Manteuffel</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Karl_Friedrich_von_Steinmetz" title="Karl Friedrich von Steinmetz">Karl von Steinmetz</a></li> <li><span class="nowrap"><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Charles_de_Prusse" title="Frédéric-Charles de Prusse">Frédéric-Charles de Prusse</a></span></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Prince Frédéric-Guillaume</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Hugo_von_Kirchbach" title="Hugo von Kirchbach">Hugo von Kirchbach</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Julius_von_Bose" title="Julius von Bose">Julius von Bose</a></li> <li><span class="nowrap"><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Hermann_von_Gersdorff" title="Hermann von Gersdorff">Hermann von Gersdorff</a></span></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/August_Karl_von_Goeben" title="August Karl von Goeben">August von Goeben</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany_(1867%E2%80%931918).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l&#39;Empire allemand"><img alt="Drapeau de l&#39;Empire allemand" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/20px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/30px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/40px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/August_von_Werder" title="August von Werder">August von Werder</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Bavaria_(striped).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de Bavière"><img alt="Drapeau de Bavière" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/20px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/30px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/40px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Jakob_von_Hartmann" title="Jakob von Hartmann">Jakob von Hartmann</a></li> <li><span class="flagicon" data-sort-value=""><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Bavaria_(striped).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de Bavière"><img alt="Drapeau de Bavière" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/20px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/30px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg/40px-Flag_of_Bavaria_%28striped%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span> <a href="/wiki/Ludwig_von_der_Tann-Rathsamhausen" title="Ludwig von der Tann-Rathsamhausen">Ludwig von der Tann</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table><table><caption style="background-color:#b0c4de;">Forces en présence</caption> <tbody><tr class="left vborder"> <td class="data">230&#160;000&#160;fantassins<sup id="cite_ref-a_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-a-1"><span class="cite_crochet">[</span>1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><br />25&#160;000&#160;cavaliers<sup id="cite_ref-a_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-a-1"><span class="cite_crochet">[</span>1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><br />1&#160;600&#160;000&#160;hommes mobilisés<br />780&#160;canons<br />144&#160;canons à balles</td> <td class="data">462&#160;000&#160;fantassins<sup id="cite_ref-z_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-z-2"><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><br />56&#160;000&#160;cavaliers<sup id="cite_ref-z_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-z-2"><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><br />1&#160;400&#160;000&#160;hommes mobilisés<br />1&#160;580&#160;canons</td> </tr> </tbody></table><table><caption style="background-color:#b0c4de;">Pertes</caption> <tbody><tr class="left vborder"> <td class="data">139&#160;000&#160;à 151&#160;000&#160;morts<sup id="cite_ref-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski-3"><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> 474&#160;414&#160;prisonniers<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite_crochet">[</span>Note 1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup></td> <td class="data">45&#160;000&#160;à 51&#160;000&#160;morts<sup id="cite_ref-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski-3"><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> 10&#160;000&#160;prisonniers</td> </tr> </tbody></table> <p class="bloc" style="background-color:#b0c4de;">Batailles</p> <div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Chronologie_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870-1871" title="Chronologie de la guerre franco-allemande de 1870-1871">Chronologie de la guerre franco-prussienne de 1870</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Sarrebruck" title="Bataille de Sarrebruck">Sarrebruck (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Wissembourg_(1870)" title="Bataille de Wissembourg (1870)">Wissembourg (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Forbach-Spicheren" title="Bataille de Forbach-Spicheren">Forbach-Spicheren (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Fr%C5%93schwiller-W%C5%93rth_(1870)" title="Bataille de Frœschwiller-Wœrth (1870)">Wœrth (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Bitche_(1870-1871)" title="Siège de Bitche (1870-1871)">Bitche (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Phalsbourg_(1870)" title="Siège de Phalsbourg (1870)">Phalsbourg (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Borny-Colombey" title="Bataille de Borny-Colombey">Borny-Colombey (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Strasbourg_(1870)" title="Siège de Strasbourg (1870)">Strasbourg (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Mars-la-Tour" title="Bataille de Mars-la-Tour">Mars-la-Tour (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Toul" title="Siège de Toul">Toul (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">Gravelotte (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Metz (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Nouart" title="Bataille de Nouart">Nouart (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Beaumont" title="Bataille de Beaumont">Beaumont (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Noisseville" title="Bataille de Noisseville">Noisseville (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Sedan (08-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Montm%C3%A9dy_(1870)" title="Siège de Montmédy (1870)">Montmédy (09-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Soissons_(1870)" title="Siège de Soissons (1870)">Soissons (09-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">Siège de Paris</a> et <a href="/wiki/Chronologie_du_si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Chronologie du siège de Paris (1870-1871)">chronologie du siège (09-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Nompatelize" title="Bataille de Nompatelize">Nompatelize (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Bellevue" title="Bataille de Bellevue">Bellevue (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_bataille_de_Ch%C3%A2tillon_(1870)" title="Deuxième bataille de Châtillon (1870)">Châtillon (10-1870</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Ch%C3%A2teaudun" title="Bataille de Châteaudun">Châteaudun (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Buzenval_(1870)" title="Bataille de Buzenval (1870)">Buzenval (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_bataille_du_Bourget_(1870)" title="Première bataille du Bourget (1870)">Bourget (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Batailles_de_Dijon_(1870-1871)" title="Batailles de Dijon (1870-1871)">Dijon (10-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Belfort (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_La_F%C3%A8re_(1870)" title="Siège de La Fère (1870)">La Fère (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Langres" title="Siège de Langres">Langres (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Combat_du_Bouvet_et_du_Meteor" title="Combat du Bouvet et du Meteor"><i>Bouvet</i> et <i>Meteor</i> (navale) (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Coulmiers" title="Bataille de Coulmiers">Coulmiers (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Thionville_(1870)" title="Siège de Thionville (1870)">Thionville (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Combat_de_Ch%C3%A2tillon-sur-Seine" title="Combat de Châtillon-sur-Seine">Châtillon-sur-Seine (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Villers-Bretonneux_(1870)" title="Bataille de Villers-Bretonneux (1870)">Villers-Bretonneux (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Beaune-la-Rolande" title="Bataille de Beaune-la-Rolande">Beaune-la-Rolande (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Champigny" title="Bataille de Champigny">Champigny (11-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_d%27Orl%C3%A9ans_(1870)" title="Bataille d&#39;Orléans (1870)">Orléans (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Loigny" title="Bataille de Loigny">Loigny (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Ch%C3%A2teauneuf" title="Bataille de Châteauneuf">Châteauneuf (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Beaugency_(1870)" title="Bataille de Beaugency (1870)">Beaugency (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Combat_de_Longeau" title="Combat de Longeau">Longeau (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_l%27Hallue" title="Bataille de l&#39;Hallue">l’Hallue (12-1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_P%C3%A9ronne_(1871)" title="Siège de Péronne (1871)">Siège de Péronne (1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Bapaume" title="Bataille de Bapaume">Bapaume (01-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Villersexel" title="Bataille de Villersexel">Villersexel (01-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_du_Mans_(1871)" title="Bataille du Mans (1871)">Le Mans (01-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_d%27H%C3%A9ricourt_(1871)" title="Bataille d&#39;Héricourt (1871)">Héricourt (01-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Quentin_(1871)" title="Bataille de Saint-Quentin (1871)">Saint-Quentin (01-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Buzenval_(1871)" title="Bataille de Buzenval (1871)">Buzenval (01-1871)</a></li></ul> </div> <table><caption class="hidden" style="">Données clés</caption> </table> <p class="mw-empty-elt"> </p> <p class="navbar bordered noprint" style="border-color:#b0c4de;"><span class="plainlinks navigation-not-searchable"><a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit">modifier</a></span> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Infobox_Conflit_militaire" title="Consultez la documentation du modèle"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/12px-Info_Simple.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/18px-Info_Simple.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/24px-Info_Simple.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></p></div> <p>La <b>guerre franco-allemande de 1870-1871</b>, parfois appelée <b>guerre franco-prussienne</b>, <b>guerre de 1870</b> ou <b>guerre de Septante</b>, est un <a href="/wiki/Guerre" title="Guerre">conflit</a> qui oppose, du <time class="nowrap" datetime="1870-07-19" data-sort-value="1870-07-19">19 juillet 1870</time> au <time class="nowrap" datetime="1871-01-29" data-sort-value="1871-01-29">29 janvier 1871</time>, la <a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">France</a> à une coalition d'États allemands dirigée par la <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">Prusse</a> et comprenant les vingt-et-un autres États membres de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">confédération de l'Allemagne du Nord</a>, ainsi que le <a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">royaume de Bavière</a>, <a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">celui de Wurtemberg</a> et le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">grand-duché de Bade</a>. </p><p>Cette guerre s'inscrit dans le contexte de <a href="/wiki/Question_des_nationalit%C3%A9s_au_XIXe_si%C3%A8cle" title="Question des nationalités au XIXe siècle">différentes questions nationales</a> qui poussent les nombreux États allemands à s'unir. La Prusse souhaite réaliser cette union autour d'elle, aux dépens de l'<a href="/wiki/Autriche-Hongrie" title="Autriche-Hongrie">Autriche</a> (qu'elle bat durant la <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">guerre austro-prussienne</a> de 1866) dans un premier temps, et de la France dans un second temps. Cette guerre est considérée par le chancelier <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> comme une réponse à la défaite prussienne lors de la <a href="/wiki/Bataille_d%27I%C3%A9na" title="Bataille d&#39;Iéna">bataille d'Iéna</a> de 1806 contre l'<a href="/wiki/Premier_Empire" title="Premier Empire">Empire français</a>. Il dira d'ailleurs, après la <a href="/wiki/Unification_allemande" title="Unification allemande">proclamation de l'Empire allemand</a> à Versailles en 1871&#160;: <span class="citation">«&#160;Sans Iéna, pas de Sedan&#160;»</span>. </p><p>L'<a href="/wiki/Casus_belli" title="Casus belli">élément déclencheur</a> du conflit est un démêlé diplomatique mineur (la candidature, retirée à la demande de la France, d'un prince allemand de la maison de <a href="/wiki/Hohenzollern" class="mw-redirect" title="Hohenzollern">Hohenzollern</a> au trône vacant d'Espagne) que <a href="/wiki/D%C3%A9p%C3%AAche_d%27Ems" title="Dépêche d&#39;Ems">Bismarck déforme</a> en un <a href="/wiki/Camouflet" title="Camouflet">camouflet</a> insupportable pour les dirigeants français de l'<a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Empire</a>. Des maladresses politiques de l'empereur <span><a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III"><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span> vis-à-vis d'autres pays européens isolent la France, mais le régime pousse à la confrontation avec la Prusse, soutenu par l'opinion publique, autant pour se défaire d'un rival dangereux que pour agrandir le territoire national. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1870-07-19" data-sort-value="1870-07-19">19 juillet 1870</time>, l’Empire français <a href="/wiki/D%C3%A9claration_de_guerre" title="Déclaration de guerre">déclare la guerre</a> au <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">royaume de Prusse</a>. Les troupes françaises sont néanmoins mal préparées, moins nombreuses (300&#160;000 contre 500&#160;000, bien plus qu'auguré dans les états-majors car la Prusse réussit à s'allier avec le grand duché de Bade, le royaume de Wurtemberg et celui de Bavière<sup id="cite_ref-:0_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-5"><span class="cite_crochet">[</span>4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>) et manquent d'une stratégie militaire concertée&#160;; les troupes allemandes ont une expérience récente – et victorieuse – du feu (avec les conflits <a href="/wiki/Guerre_des_Duch%C3%A9s" title="Guerre des Duchés">contre le Danemark en 1864</a> et l'Autriche deux ans plus tard), une <a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> lourde et une excellente formation. Marqué par les innovations techniques concernant le feu, qui permet un tir plus rapide, et le déclin important de la place de la <a href="/wiki/Cavalerie" title="Cavalerie">cavalerie</a>, le conflit tourne rapidement à l'avantage des Allemands. Les Français sont défaits à plusieurs reprises début août sur le front de l'Est. L'armée de Châlons vient renforcer le dernier verrou protégeant Paris&#160;: la place de <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a>&#160;; <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>, qui dirige l'armée jusqu'au <time class="nowrap" datetime="08-07" data-sort-value="08-07">7 août</time>, jour où il est défait sévèrement, cède le commandement au général <a href="/wiki/Patrice_de_Mac_Mahon" title="Patrice de Mac Mahon">Mac Mahon</a>. Quand il a quitté Paris avec <a href="/wiki/Louis-Napol%C3%A9on_Bonaparte_(1856-1879)" title="Louis-Napoléon Bonaparte (1856-1879)">son fils</a> pour la guerre, il a confié la <a href="/wiki/R%C3%A9gence" title="Régence">régence</a> à son épouse <a href="/wiki/Eug%C3%A9nie_de_Montijo" title="Eugénie de Montijo">Eugénie de Montijo</a>. Encerclé à <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Sedan</a>, l'empereur <a href="/wiki/Capitulation" title="Capitulation">capitule</a> le <time class="nowrap" datetime="1870-09-02" data-sort-value="1870-09-02">2 septembre 1870</time>. </p><p>Cette <a href="/wiki/Capitulation" title="Capitulation">capitulation</a> entraîne la chute du régime et la proclamation de la <a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_R%C3%A9publique_(France)" title="Troisième République (France)">République</a>&#160;; le <a href="/wiki/Gouvernement_de_la_D%C3%A9fense_nationale" title="Gouvernement de la Défense nationale">gouvernement provisoire</a> continue la guerre, mais la masse des <a href="/wiki/Volontaire_(militaire)" title="Volontaire (militaire)">volontaires</a> rassemblés par ses représentants manque de matériel et d'encadrement. Le gouvernement évite de peu d'être <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">assiégé à Paris</a> et se replie à <a href="/wiki/Tours" title="Tours">Tours</a> puis à <a href="/wiki/Bordeaux" title="Bordeaux">Bordeaux</a>&#160;; en l'absence de victoires décisives dans le Nord, l'Est, la Bourgogne ou sur la Loire, un <a href="/wiki/Armistice" title="Armistice">armistice</a> est signé le <time class="nowrap" datetime="1871-01-26" data-sort-value="1871-01-26">26 janvier 1871</time>, suivi de la signature de conventions militaires le <time class="nowrap" datetime="01-28" data-sort-value="01-28">28 janvier</time> suivant. Cet armistice et ces conventions militaires ne concernent toutefois pas les opérations militaires dans l'Est de la France car les négociations sur le futur tracé de la <a href="/wiki/Fronti%C3%A8re_franco-allemande" class="mw-redirect" title="Frontière franco-allemande">frontière franco-allemande</a> n'ont pas encore abouti. L'armistice général intervient le <time class="nowrap" datetime="1871-02-15" data-sort-value="1871-02-15">15 février 1871</time>. L'ordre est alors donné à la <a href="/wiki/Place_fortifi%C3%A9e_de_Belfort" title="Place fortifiée de Belfort">place fortifiée de Belfort</a> de se rendre, ce qu'elle fait le <time class="nowrap" datetime="02-18" data-sort-value="02-18">18 février</time>, l'ennemi lui rendant les <a href="/wiki/Honneurs_de_la_guerre" title="Honneurs de la guerre">honneurs de la guerre</a>. Le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">traité de paix</a>, signé le <time class="nowrap" datetime="1871-05-10" data-sort-value="1871-05-10">10 mai 1871</time> à <a href="/wiki/Francfort-sur-le-Main" title="Francfort-sur-le-Main">Francfort-sur-le-Main</a>, entérine définitivement la victoire allemande. </p><p>Avant même la signature de l'<a href="/wiki/Armistice_franco-allemand_(1871)" title="Armistice franco-allemand (1871)">armistice</a>, les États allemands s'unissent en un <a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a>, proclamé au <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>, le <time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time>. La victoire entraîne le rattachement au <a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand"><i>Reich</i></a> de l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> (excepté l'arrondissement de <a href="/wiki/Belfort" title="Belfort">Belfort</a> dans le <a href="/wiki/Haut-Rhin" title="Haut-Rhin">Haut-Rhin</a> resté français sous le nom de <a href="/wiki/Territoire_de_Belfort" title="Territoire de Belfort">Territoire de Belfort</a>) et d'une partie de la <a href="/wiki/Lorraine" title="Lorraine">Lorraine</a> (<a href="/wiki/Moselle_(d%C3%A9partement)" title="Moselle (département)">Moselle</a> actuelle), qui seront rattachées à la <a href="/wiki/France" title="France">France</a> en <a href="/wiki/1918" title="1918">1918</a> à l'issue de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>. Le nouvel empire affirme sa puissance en <a href="/wiki/Europe" title="Europe">Europe</a> au détriment de l'<a href="/wiki/Autriche-Hongrie" title="Autriche-Hongrie">Autriche-Hongrie</a> et de la <a href="/wiki/France" title="France">France</a>. Cette dernière doit également supporter l'<a href="/wiki/Occupation" title="Occupation">occupation</a> d'un bon tiers de son territoire jusqu'en 1873 et le paiement d'une <a href="/wiki/Indemnit%C3%A9_de_guerre" title="Indemnité de guerre">indemnité</a> de 5&#160;milliards de <a href="/wiki/Franc-or" title="Franc-or">francs-or</a>. Du <time class="nowrap" datetime="03-18" data-sort-value="03-18">18 mars</time> au <time class="nowrap" datetime="1871-05-28" data-sort-value="1871-05-28">28 mai 1871</time>, la <a href="/wiki/Commune_de_Paris" title="Commune de Paris">Commune de Paris</a>, ainsi que celles d'autres grandes villes, <a href="/wiki/Insurrection" title="Insurrection">se soulèvent</a> contre le gouvernement (à majorité <a href="/wiki/Monarchisme_en_France" title="Monarchisme en France">monarchiste</a>)&#160;; celui-ci écrase les <a href="/wiki/Communard" title="Communard">communards</a> parisiens durant la <a href="/wiki/Semaine_sanglante" title="Semaine sanglante">Semaine sanglante</a> et <a href="/wiki/Campagne_de_1871_%C3%A0_l%27int%C3%A9rieur" title="Campagne de 1871 à l&#39;intérieur">réprime les autres insurrections</a> jusqu'au <time class="nowrap" datetime="1871-06-07" data-sort-value="1871-06-07">7 juin 1871</time>. </p><p>La défaite et la <a href="/wiki/Annexions_de_l%27Alsace-Lorraine" title="Annexions de l&#39;Alsace-Lorraine">perte</a> de l'<a href="/wiki/Alsace-Moselle" title="Alsace-Moselle">Alsace-Moselle</a> provoquent en France un sentiment de frustration durable et extrême qui contribue à la montée d'un <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a> <a href="/wiki/Revanchisme" title="Revanchisme">revanchard</a>, mais également à une remise en question de l'enseignement des élites françaises. La constitution d'un vaste <a href="/wiki/Empire_colonial_fran%C3%A7ais" title="Empire colonial français">empire colonial</a> va permettre au pays de retrouver en partie sa puissance mise à mal. Les conséquences des combats modifient également fortement le <a href="/wiki/Droit_international_humanitaire" title="Droit international humanitaire">droit humanitaire international</a> et marquent les esprits des artistes, qui font dans leurs œuvres l'éloge des vaincus. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Causes">Causes</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Modifier la section : Causes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=1" title="Modifier le code source de la section : Causes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Contexte_historique">Contexte historique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Modifier la section : Contexte historique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=2" title="Modifier le code source de la section : Contexte historique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Le_mouvement_des_nationalités"><span id="Le_mouvement_des_nationalit.C3.A9s"></span>Le mouvement des nationalités</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Modifier la section : Le mouvement des nationalités" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=3" title="Modifier le code source de la section : Le mouvement des nationalités"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse,_Berlin_01.jpg" class="mw-file-description"><img alt="3 révolutionnaires au centre du tableau se dressent sur les barricades et exultent, 4 Drapeaux allemands sont présents." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/220px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg" decoding="async" width="220" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/330px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg/440px-Ereignisblatt_aus_den_revolution%C3%A4ren_M%C3%A4rztagen_18.-19._M%C3%A4rz_1848_mit_einer_Barrikadenszene_aus_der_Breiten_Strasse%2C_Berlin_01.jpg 2x" data-file-width="899" data-file-height="705" /></a><figcaption>Révolutionnaires triomphant sur les barricades le <time class="nowrap" datetime="1848-03-18" data-sort-value="1848-03-18">18 mars 1848</time> à <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>.</figcaption></figure> <p>La guerre franco-allemande s'inscrit dans le processus de redéfinition des <a href="/wiki/Congr%C3%A8s_de_Vienne" title="Congrès de Vienne">frontières de 1815</a> et de montée des <a href="/wiki/Identit%C3%A9_nationale" title="Identité nationale">sentiments nationaux</a> dont le <a href="/wiki/Printemps_des_peuples" title="Printemps des peuples">printemps des peuples</a> de 1848 est un des grands marqueurs<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. <span><a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III"><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span>, devenu empereur des Français en <a href="/wiki/1852" title="1852">1852</a>, soutient lui-même un remaniement de la carte de l'Europe et considère les mouvements nationaux comme un facteur d'instabilité qu'il convient de canaliser pour permettre l'avènement d'une Europe nouvelle, rééquilibrée et pacifiée par le respect du principe du <a href="/wiki/Droit_des_peuples_%C3%A0_disposer_d%27eux-m%C3%AAmes" title="Droit des peuples à disposer d&#39;eux-mêmes">droit des peuples à disposer d'eux-mêmes</a> et de la <a href="/wiki/Souverainet%C3%A9_nationale" title="Souveraineté nationale">souveraineté nationale</a><sup id="cite_ref-Milza200917-34_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-Milza200917-34-7"><span class="cite_crochet">[</span>6<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dès 1839, dans ses <i>Idées napoléoniennes</i>, il appelle la France à assumer son rôle d'émancipatrice des peuples<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Ces aspirations nationales n'aboutissent pas toujours à la création d'un <a href="/wiki/%C3%89tat-nation" title="État-nation">État-nation</a>&#160;: si la <a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a> ou encore l'<a href="/wiki/Royaume_d%27Italie_(1861-1946)" title="Royaume d&#39;Italie (1861-1946)">Italie</a> y parviennent, cette dernière grâce à l'appui militaire de la France qui permet aux <a href="/wiki/Royaume_de_Sardaigne_(1720-1861)" title="Royaume de Sardaigne (1720-1861)">Piémontais</a> d'expulser les <a href="/wiki/Empire_d%27Autriche" title="Empire d&#39;Autriche">Autrichiens</a> de <a href="/wiki/Royaume_de_Lombardie-V%C3%A9n%C3%A9tie" title="Royaume de Lombardie-Vénétie">Lombardie</a> et d'entamer l'<a href="/wiki/Risorgimento" title="Risorgimento">unification de la péninsule</a>, d'autres révolutions échouent<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <a href="/wiki/Unification_allemande" title="Unification allemande">nationalisme allemand</a> se développe au début du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle sous la <a href="/wiki/Guerres_napol%C3%A9oniennes" title="Guerres napoléoniennes">domination française</a> qui fait émerger l'idée que l'<span class="citation">«&#160;Allemagne&#160;»</span> devait être perçu comme un seul État. Dans ses <i><a href="/wiki/Discours_%C3%A0_la_nation_allemande" title="Discours à la nation allemande">Discours à la nation allemande</a></i> en 1807, le philosophe <a href="/wiki/Johann_Gottlieb_Fichte" title="Johann Gottlieb Fichte">Johann Gottlieb Fichte</a> essaie d'éveiller ce sentiment national<sup id="cite_ref-sheehan_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-sheehan-8"><span class="cite_crochet">[</span>7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Les revendications libérales qui s'expriment en 1848 dans plusieurs états allemands se doublent <span class="citation">«&#160;d'un sentiment de méfiance à l'égard d'une Autriche jugée réactionnaire&#160;»</span> et revêtent un caractère expansionniste<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Auparavant, la mise en place du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Zollverein" title="Zollverein">Zollverein</a></span></i> en 1834, qui consiste en une union douanière entre 25&#160;États de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Confédération germanique">Confédération germanique</a>, permet le décollage économique de l'Allemagne de Nord par le désenclavement de régions industrielles comme la <a href="/wiki/Ruhr_(r%C3%A9gion)" title="Ruhr (région)">Ruhr</a> ou la <a href="/wiki/Royaume_de_Saxe" title="Royaume de Saxe">Saxe</a> et l'ascension d'une <a href="/wiki/Bourgeoisie" title="Bourgeoisie">bourgeoisie</a> <a href="/wiki/Lib%C3%A9ralisme" title="Libéralisme">libérale</a>, initiatrice du mouvement unitaire<sup id="cite_ref-sheehan_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-sheehan-8"><span class="cite_crochet">[</span>7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, de sorte que le printemps des peuples y désigne <span class="citation">«&#160;l'émancipation, via le combat des classes moyennes et de la bourgeoisie économique et intellectuelle, des peuples composant l'espace allemand morcelé&#160;»</span><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-4" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite_crochet">[</span>8<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tensions_franco-allemandes">Tensions franco-allemandes</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Modifier la section : Tensions franco-allemandes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=4" title="Modifier le code source de la section : Tensions franco-allemandes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_183-R15449,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait photographique d&#39;un homme chauve portant une moustache épaisse." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/170px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="170" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/255px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/340px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="534" data-file-height="800" /></a><figcaption>Le ministre-président prussien <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> en 1860.</figcaption></figure> <p>L'<a href="/wiki/Annexion_du_comt%C3%A9_de_Nice_%C3%A0_la_France" title="Annexion du comté de Nice à la France">annexion du comté de Nice</a> et de la <a href="/wiki/Annexion_de_la_Savoie" class="mw-redirect" title="Annexion de la Savoie">Savoie</a> à laquelle la France procède en échange de son soutien à l'unité de la péninsule réveille les craintes des appétits expansionnistes français dans la plupart des États allemands qui mobilisent des troupes à proximité du <a href="/wiki/Rhin" title="Rhin">Rhin</a>. Pour apaiser les tensions, une rencontre est organisée en <time class="nowrap" datetime="1860-06" data-sort-value="1860-06">juin 1860</time> à <a href="/wiki/Baden-Baden" title="Baden-Baden">Baden-Baden</a> entre <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>, le prince-régent <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> de Prusse</a> et d'autres princes allemands<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202023-28_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202023-28-10"><span class="cite_crochet">[</span>9<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Reproduction d&#39;une peinture montrant un homme à cheval haranguant la foule des soldats sur un champ de bataille." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg/220px-1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg/330px-1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg/440px-1866_prinz-friedrich-karl-bei-koeniggraetz_1b-640x428.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="428" /></a><figcaption>Le prince <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Charles_de_Prusse" title="Frédéric-Charles de Prusse">Frédéric-Charles</a> harangue ses troupes lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_Sadowa" title="Bataille de Sadowa">bataille de Sadowa</a>, victoire prussienne qui marque la perte d'influence de l'<a href="/wiki/Empire_d%27Autriche" title="Empire d&#39;Autriche">Autriche</a> au sein du monde germanique.</figcaption></figure> <p>Pour le <a href="/wiki/Ministre-pr%C3%A9sident_de_Prusse" title="Ministre-président de Prusse">ministre-président de Prusse</a>, <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a>, la question de l'unité allemande ne peut être résolue sans l'usage de la violence, comme il l'affirme dans son discours <i><a href="/wiki/Du_Fer_et_du_Sang" title="Du Fer et du Sang">Du Fer et du Sang</a></i><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite_crochet">[</span>10<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> et, en 1866, pour mettre au fin à l'hégémonie autrichienne au sein de la Confédération germanique, il <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">déclare la guerre à l'Autriche</a>. La victoire de l'armée prussienne à la <a href="/wiki/Bataille_de_Sadowa" title="Bataille de Sadowa">bataille de Sadowa</a> le <time class="nowrap" datetime="1866-07-03" data-sort-value="1866-07-03">3 juillet</time> modifie l'<a href="/wiki/%C3%89quilibre_des_puissances_en_Europe" title="Équilibre des puissances en Europe">équilibre des puissances en Europe</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202021-23-12"><span class="cite_crochet">[</span>11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En France, ce succès suscite l'inquiétude des journalistes, des intellectuels et des hommes politiques qui redoutent l'émancipation de ce rival capable de disputer à la France son rang de première puissance européenne<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202021-23-12"><span class="cite_crochet">[</span>11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, au point que certains historiens évoquent l'apparition d'un <span class="citation">«&#160;complexe de Sadowa&#160;»</span><sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite_crochet">[</span>12<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite_crochet">[</span>13<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> qui s'accompagne de la naissance d'un certain sentiment <a href="/wiki/Antigermanisme" title="Antigermanisme">germanophobe</a> dans l'hexagone<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202021-23-12"><span class="cite_crochet">[</span>11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Par ailleurs, le conflit austro-prussien témoigne du manque de clairvoyance de <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> en matière de politique extérieure. En premier lieu, l'empereur tente de monnayer sa <a href="/wiki/Neutralit%C3%A9_(relations_internationales)" title="Neutralité (relations internationales)">neutralité</a> et d'obtenir des compensations en réclamant à Bismarck l'<a href="/wiki/Annexion" title="Annexion">annexion</a> par la France d'une partie de la rive gauche du Rhin, ce que le ministre-président prussien rejette fermement<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202028-34-15"><span class="cite_crochet">[</span>14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans le même temps, l'Italie ayant conclu une alliance avec la Prusse et ouvert un deuxième front dans les Alpes pour récupérer la <a href="/wiki/V%C3%A9n%C3%A9tie_(r%C3%A9gion_historique)" title="Vénétie (région historique)">Vénétie</a>, la France se place en médiatrice entre son allié italien et l'Autriche, mais le règlement du conflit et la cession du territoire aux Italiens n'est pas considéré comme un succès diplomatique et génère de nouvelles tensions dans les deux camps<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202023-28_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202023-28-10"><span class="cite_crochet">[</span>9<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Gill-Napoleon-Rocambole.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Caricature de presse." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Gill-Napoleon-Rocambole.jpg/170px-Gill-Napoleon-Rocambole.jpg" decoding="async" width="170" height="225" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Gill-Napoleon-Rocambole.jpg/255px-Gill-Napoleon-Rocambole.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Gill-Napoleon-Rocambole.jpg/340px-Gill-Napoleon-Rocambole.jpg 2x" data-file-width="4908" data-file-height="6493" /></a><figcaption>L'empereur <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> en <a href="/wiki/Rocambole_(personnage_de_fiction)" title="Rocambole (personnage de fiction)">Rocambole</a> de la politique&#160;: caricature d'<a href="/wiki/Andr%C3%A9_Gill" title="André Gill">André Gill</a> dans <i><a href="/wiki/La_Lune_(journal)" title="La Lune (journal)">La Lune</a></i> en <time class="nowrap" datetime="1867-11" data-sort-value="1867-11">novembre 1867</time>.</figcaption></figure> <p>L'année suivante, la <a href="/wiki/Crise_luxembourgeoise" title="Crise luxembourgeoise">crise luxembourgeoise</a> renforce les tensions franco-allemandes<sup id="cite_ref-Gaillard_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-Gaillard-16"><span class="cite_crochet">[</span>15<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Prenant acte de la détermination de Bismarck et du caractère non négociable de l'aliénation de territoires allemands, <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> porte ses revendications sur le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Luxembourg_(1815-1890)" title="Grand-duché de Luxembourg (1815-1890)">Grand-duché de Luxembourg</a> dont la citadelle est gardée par une garnison prussienne mais qui demeure en <a href="/wiki/Union_personnelle" title="Union personnelle">union personnelle</a> avec le <a href="/wiki/Royaume_uni_des_Pays-Bas" title="Royaume uni des Pays-Bas">Royaume uni des Pays-Bas</a>. Pour l'empereur et son ministre <a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_Rouher" title="Eugène Rouher">Eugène Rouher</a>, cette résolution n'est qu'une étape vers une extension plus ambitieuse en direction de la <a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a> qui toucherait directement les intérêts <a href="/wiki/Royaume-Uni_de_Grande-Bretagne_et_d%27Irlande" title="Royaume-Uni de Grande-Bretagne et d&#39;Irlande">britanniques</a>. Alors que Bismarck semble un temps favoriser ce projet, il met en échec la <a href="/wiki/Politique_des_pourboires" title="Politique des pourboires">politique des pourboires</a> de l'empereur et manœuvre pour que des fuites dans la presse compromettent irrémédiablement <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> dans l'opinion publique des différents pays concernés<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202028-34-15"><span class="cite_crochet">[</span>14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Milza200937-41_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-Milza200937-41-17"><span class="cite_crochet">[</span>16<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Une conférence internationale convoquée à Londres aboutit au renoncement des prétentions françaises, à la neutralisation du grand-duché et au départ de la garnison prussienne. Si la France ne semble pas perdre la face, son image en ressort profondément entachée<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202028-34-15"><span class="cite_crochet">[</span>14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Discrédité et n'ayant obtenu aucune compensation pour sa neutralité, <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> apparaît affaibli et c'est l'ensemble des intérêts français qui semblent mis en péril par la nouvelle puissance et l'ambition expansionniste prussienne qui se traduit par la création de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a> à l'initiative de Bismarck. Plusieurs proches de l'empereur comme <a href="/wiki/Quentin_Bauchart" title="Quentin Bauchart">Quentin Bauchart</a> et <a href="/wiki/Pierre_Magne" title="Pierre Magne">Pierre Magne</a> le mettent en garde contre la montée d'une forme de <span class="citation">«&#160;jalousie nationale&#160;»</span> à l'égard de la Prusse au sein de l'opinion publique française et la guerre apparaît de plus en plus inévitable<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202028-34-15"><span class="cite_crochet">[</span>14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Milza200937-41_17-1" class="reference"><a href="#cite_note-Milza200937-41-17"><span class="cite_crochet">[</span>16<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Journalistes et écrivains appellent à la vengeance comme <a href="/wiki/Alexandre_Dumas" title="Alexandre Dumas">Alexandre Dumas</a> qui dénonce la <i>Terreur prussienne</i> en 1867<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202021-23-12"><span class="cite_crochet">[</span>11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck, lui aussi, pensait qu’un conflit armé avec la France était inévitable, comme il l’a lui-même reconnu dans son livre de souvenirs&#160;: <span class="citation">«&#160;Je ne doutais pas de la nécessité d’une guerre franco-allemande avant de pouvoir mener à bien la construction d’une Allemagne unie&#160;»</span><sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite_crochet">[</span>17<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Cette certitude allait de pair avec la conviction qu’il exprimait ainsi&#160;: <span class="citation">«&#160;Si les Français nous combattent seuls, ils sont perdus&#160;»</span>. Ses déclarations sur la nécessité d'une guerre franco-allemande furent résumées en une formule lapidaire mais directe&#160;: <span class="citation">«&#160;Sans Iéna, pas de Sedan&#160;»</span><sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite_crochet">[</span>18<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'étincelle"><span id="L.27.C3.A9tincelle"></span>L'étincelle</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Modifier la section : L&#39;étincelle" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=5" title="Modifier le code source de la section : L&#39;étincelle"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Candidature_du_prince_Hohenzollern_au_trône_d'Espagne"><span id="Candidature_du_prince_Hohenzollern_au_tr.C3.B4ne_d.27Espagne"></span>Candidature du prince Hohenzollern au trône d'Espagne</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Modifier la section : Candidature du prince Hohenzollern au trône d&#39;Espagne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=6" title="Modifier le code source de la section : Candidature du prince Hohenzollern au trône d&#39;Espagne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:LeopoldHS.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait photographie d&#39;un homme en tenue militaire." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/LeopoldHS.jpg/170px-LeopoldHS.jpg" decoding="async" width="170" height="288" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/LeopoldHS.jpg 1.5x" data-file-width="250" data-file-height="424" /></a><figcaption>Le prince <a href="/wiki/L%C3%A9opold_de_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen">Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen</a>.</figcaption></figure> <p>En <time class="nowrap" datetime="1870-05" data-sort-value="1870-05">mai 1870</time>, l'<a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Empire</a> apparaît plus renforcé que jamais. Les Français approuvent largement par le <a href="/wiki/Pl%C3%A9biscite_du_8_mai_1870" title="Plébiscite du 8 mai 1870">plébiscite du <time class="nowrap" datetime="1870-05-08" data-sort-value="1870-05-08">8 mai</time></a> les réformes libérales entreprises par <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>, avec plus de <span class="nowrap">7 millions</span> de «&#160;oui&#160;»<sup id="cite_ref-Milza2007689_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-Milza2007689-20"><span class="cite_crochet">[</span>19<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202025-26_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202025-26-21"><span class="cite_crochet">[</span>20<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, et le <time class="nowrap" datetime="1870-06-30" data-sort-value="1870-06-30">30 juin</time>, le chef du cabinet de l'Empereur <a href="/wiki/%C3%89mile_Ollivier_(homme_politique)" title="Émile Ollivier (homme politique)">Émile Ollivier</a> déclare&#160;: <span class="citation">«&#160;À aucune autre époque le maintien de la paix en Europe n'a été plus assuré<sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202025-26_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202025-26-21"><span class="cite_crochet">[</span>20<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Les tensions entre la France et la Prusse sont pourtant ravivées le <time class="nowrap" datetime="1870-06-21" data-sort-value="1870-06-21">21 juin 1870</time> quand le prince <a href="/wiki/L%C3%A9opold_de_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen">Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen</a>, un cousin catholique du roi <span><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> de Prusse</a></span>, se porte candidat, avec l'appui discret de Bismarck, au <a href="/wiki/Succession_d%27Espagne_(1701-1883)" title="Succession d&#39;Espagne (1701-1883)">trône d'Espagne</a>. Le duc <a href="/wiki/Ag%C3%A9nor_de_Gramont_(1819-1880)" title="Agénor de Gramont (1819-1880)">Agénor de Gramont</a>, ministre des Affaires étrangères de <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>, déclare avec violence que cette candidature est inacceptable pour la France car elle s'apparenterait à une situation d'encerclement proche de celle de l'époque de <a href="/wiki/Charles_Quint" title="Charles Quint">Charles Quint</a><sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202028-32-22"><span class="cite_crochet">[</span>21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite_crochet">[</span>22<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup> <sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite_crochet">[</span>23<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Plutôt que d'exiger le retrait de cette candidature du gouvernement espagnol comme il aurait pu facilement le faire<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202038_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202038-25"><span class="cite_crochet">[</span>24<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, le prussophobe Gramont décide d’une confrontation avec la Prusse. Nicolas Bourquinat et Gilles Vogt, co-organisateurs d’un colloque sur la guerre de 1870 en marge du 150<sup>e</sup> anniversaire du conflit en 2020, font valoir qu’avec le recul dont on dispose aujourd’hui «&#160;il paraît difficile de soutenir que la candidature Hohenzollern au trône d’Espagne était en elle-même un stratagème destiné à entraîner la France dans un conflit armé&#160;»<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202034_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202034-26"><span class="cite_crochet">[</span>25<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Quand au rôle de Bismarck dans le déclenchement du conflit, tenu pour crucial par l’historiographie traditionnelle, ils soulignent que «&#160;[d]ès l’origine, quels qu’aient pu être par ailleurs les calculs de Bismarck par rapport à cette candidature au trône d’Espagne d’un prince lointainement apparenté à la maison royale prussienne, il semble bien que la volonté d’en faire un <i>casus belli</i> soit présente du côté de Paris&#160;»<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202046_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202046-27"><span class="cite_crochet">[</span>26<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1870-07-06" data-sort-value="1870-07-06">6 juillet</time>, depuis la tribune du <a href="/wiki/Corps_l%C3%A9gislatif_(Second_Empire)" title="Corps législatif (Second Empire)">Corps législatif</a>, le duc de Gramont lance un ultimatum et évoque pour la première fois une issue belliqueuse à cette crise si la Prusse ne se déclare pas étrangère à cette candidature et refuse de la désavouer. Ce discours agressif, conçu en des termes peu diplomatiques, suscite l'indignation des chancelleries étrangères qui plaident pour une plus grande modération<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202038-40-28"><span class="cite_crochet">[</span>27<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans leur majorité, les députés, et bientôt la presse et l'opinion publique, approuvent cependant la position du ministre<sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-1" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202028-32-22"><span class="cite_crochet">[</span>21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'ambassadeur de France à Berlin, <a href="/wiki/Vincent_Benedetti" title="Vincent Benedetti">Vincent Benedetti</a>, rencontre <span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> dans la petite ville thermale de <a href="/wiki/Bad_Ems" title="Bad Ems">Bad Ems</a>, où le roi est venu prendre les eaux, pour lui signifier la volonté française d'une renonciation pleine et entière, engageant la Prusse dans son ensemble et pas seulement la famille Hohenzollern. Soucieux de préserver la paix, <span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> fait pression pour que le prince Léopold retire sa candidature. L'annonce en est faite le <time class="nowrap" datetime="07-12" data-sort-value="07-12">12 juillet</time> par le père de ce dernier, le <a href="/wiki/Charles-Antoine_de_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Charles-Antoine de Hohenzollern-Sigmaringen">prince Charles-Antoine</a>, sous la forme d'une dépêche au gouvernement espagnol<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202038-40-28"><span class="cite_crochet">[</span>27<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Certains députés français, comme <a href="/wiki/Cl%C3%A9ment_Duvernois" title="Clément Duvernois">Clément Duvernois</a>, estiment cependant que cette réponse n'engage pas suffisamment toutes les parties. Le <span class="nowrap">duc de Gramont</span> suggère au baron <span class="nowrap">van Werther</span>, l'ambassadeur prussien en poste à Paris, les termes de la lettre qu'il aurait souhaité voir endosser par le roi, puis il convainc l'empereur d'exiger des garanties supplémentaires et le soir même, des instructions fermes sont transmises au <span class="nowrap">comte Benedetti</span><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202038-40-28"><span class="cite_crochet">[</span>27<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="La_dépêche_d'Ems"><span id="La_d.C3.A9p.C3.AAche_d.27Ems"></span>La dépêche d'Ems</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Modifier la section : La dépêche d&#39;Ems" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=7" title="Modifier le code source de la section : La dépêche d&#39;Ems"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/D%C3%A9p%C3%AAche_d%27Ems" title="Dépêche d&#39;Ems">Dépêche d'Ems</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Photographie montrant des hommes en promenade." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg/220px-Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg" decoding="async" width="220" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg/330px-Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg/440px-Wilhelm_I_at_Bad_Ems.jpg 2x" data-file-width="565" data-file-height="445" /></a><figcaption><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> à <a href="/wiki/Bad_Ems" title="Bad Ems">Bad Ems</a> le <time class="nowrap" datetime="1870-07-13" data-sort-value="1870-07-13">13 juillet 1870</time>.</figcaption></figure> <p>Le <time class="nowrap" datetime="07-13" data-sort-value="07-13">13 juillet</time>, à <span class="nowrap">Bad Ems</span>, Benedetti rencontre <span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> lors de sa promenade matinale et lui transmet la demande de nouvelles garanties, ce que le souverain, considérant l'affaire comme close, refuse avec politesse et fermeté. Aussi, après avoir reçu le rapport de l'ambassadeur <span class="nowrap">von Werther</span>, le roi décide de ne plus accorder la moindre audience à l'ambassadeur de France, lui faisant savoir qu'il <span class="citation">«&#160;n'a plus rien d'autre à dire&#160;»</span>. Il confie à son conseiller diplomatique <a href="/wiki/Heinrich_Abeken" title="Heinrich Abeken">Heinrich Abeken</a> le soin d'en informer par <a href="/wiki/T%C3%A9l%C3%A9gramme" title="Télégramme">télégramme</a> le chancelier Bismarck, qui est à <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt40-45-29"><span class="cite_crochet">[</span>28<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:BismarckRoonMoltke.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Photographie montrant trois hommes se tenant debout en tenu militaire." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/220px-BismarckRoonMoltke.jpg" decoding="async" width="220" height="243" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/330px-BismarckRoonMoltke.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/440px-BismarckRoonMoltke.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="794" /></a><figcaption>Le chancelier <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a> (à gauche) avec les généraux <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">von Roon</a> (au centre) et <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">von Moltke</a> (à droite).</figcaption></figure> <p>C'est ce document que Bismarck récrit le soir même avec l'accord des généraux <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">von Moltke</a>, chef d'État-major, et <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">von Roon</a>, ministre de la Guerre, qu'il reçoit pour dîner. Bien informé des réalités de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise" class="mw-redirect" title="Armée française">armée française</a> et rassuré par Moltke sur les chances de victoire prussienne en cas de conflit, il en rédige une version tronquée et condensée qui, selon ses propres termes, <span class="citation">«&#160;produira […] sur le taureau gaulois l'effet du drapeau rouge&#160;»</span>. Il communique aussitôt ce texte dans un numéro spécial du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Deutsche_Allgemeine_Zeitung" title="Deutsche Allgemeine Zeitung">Deutsche Allgemeine Zeitung</a></span></i>, diffusé à Berlin, ainsi qu'aux chancelleries étrangères. Connu sous le nom de «&#160;<a href="/wiki/D%C3%A9p%C3%AAche_d%27Ems" title="Dépêche d&#39;Ems">dépêche d'Ems</a>&#160;», le résumé produit par le chancelier donne aux événements l'aspect d'un affront et laisse croire à un congédiement humiliant de l'ambassadeur de France, ce qui provoque aussitôt à Paris l'indignation de l'opinion et d'une large partie de la classe politique<sup id="cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt40-45-29"><span class="cite_crochet">[</span>28<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En France comme en Allemagne, des <a href="/wiki/%C3%89meutes_nationalistes_des_13_et_14_juillet_1870" title="Émeutes nationalistes des 13 et 14 juillet 1870">émeutes nationalistes</a> se produisent<sup id="cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt45-50-30"><span class="cite_crochet">[</span>29<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans un premier temps, le gouvernement français décide de mobiliser les réservistes, mais la réception du rapport de Benedetti, qui apporte des informations plus précises, le conduit à envisager l'organisation d'un congrès international pour traiter le litige, auquel <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> se montre favorable. C'est sans compter sur la détermination de l'<a href="/wiki/Eug%C3%A9nie_de_Montijo" title="Eugénie de Montijo">impératrice Eugnéie</a> et de certains membres du gouvernement comme <a href="/wiki/Edmond_Le_B%C5%93uf" title="Edmond Le Bœuf">Edmond Le Bœuf</a>, ministre de la Guerre, qui considèrent le texte comme un camouflet qu'il ne faudrait laisser passer sans être accusé de lâcheté. Dans la nuit du 14 au <time class="nowrap" datetime="07-15" data-sort-value="07-15">15 juillet</time>, le chef du cabinet de l'empereur, <a href="/wiki/%C3%89mile_Ollivier_(homme_politique)" title="Émile Ollivier (homme politique)">Émile Ollivier</a>, prépare avec le <span class="nowrap">duc de Gramont</span> un texte destiné à convaincre les Chambres de la nécessité de réparer l'humiliation par la déclaration de guerre<sup id="cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt40-45-29"><span class="cite_crochet">[</span>28<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="La_France_déclare_la_guerre"><span id="La_France_d.C3.A9clare_la_guerre"></span>La France déclare la guerre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Modifier la section : La France déclare la guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=8" title="Modifier le code source de la section : La France déclare la guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson,_1870.png" class="mw-file-description"><img alt="Portrait photographique d&#39;un homme portant des lunettes." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png/170px-%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png" decoding="async" width="170" height="256" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png/255px-%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png/340px-%C3%89mile_Ollivier_by_Pierre-Louis_Pierson%2C_1870.png 2x" data-file-width="846" data-file-height="1272" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C3%89mile_Ollivier_(homme_politique)" title="Émile Ollivier (homme politique)">Émile Ollivier</a> en 1870.</figcaption></figure> <p>Sous l'influence des bonapartistes autoritaires de l'aile droite du <a href="/wiki/Corps_l%C3%A9gislatif_(Second_Empire)" title="Corps législatif (Second Empire)">Corps législatif</a> et des rassemblements de rue exaltés qui appellent à la guerre, Émile Ollivier se résout à la solution du conflit armé et dit l'accepter <span class="citation">«&#160;d'un cœur léger&#160;»</span>. Le Corps législatif n'est d'ailleurs pas sollicité sur un <a href="/wiki/Vote_de_confiance" title="Vote de confiance">vote de confiance</a> mais seulement sur le vote des crédits de guerre<sup id="cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt45-50-30"><span class="cite_crochet">[</span>29<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans l'enceinte du <a href="/wiki/Palais_Bourbon" title="Palais Bourbon">palais Bourbon</a>, rares sont les voix discordantes<sup id="cite_ref-Boniface202218_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-31"><span class="cite_crochet">[</span>30<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>À la tribune, le député <a href="/wiki/Orl%C3%A9anisme" title="Orléanisme">orléaniste</a> <a href="/wiki/Adolphe_Thiers" title="Adolphe Thiers">Adolphe Thiers</a>, estimant que le motif n'est pas assez solide pour déclencher la guerre, reproche au gouvernement de <span class="citation">«&#160;rompre sur une question de susceptibilité&#160;»</span> alors qu'il a obtenu satisfaction sur le fond, mais il est sans cesse interrompu dans son discours par les huées et les insultes. Par ailleurs, le républicain <a href="/wiki/L%C3%A9on_Gambetta" title="Léon Gambetta">Léon Gambetta</a> condamne le refus du gouvernement de produire les documents qui prouveraient qu'il dit vrai quand il affirme que le pays a été outragé, et dépose une motion en ce sens<sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-2" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202028-32-22"><span class="cite_crochet">[</span>21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La commission chargée d'examiner ces preuves se satisfait des explications fournies par le <span class="nowrap">duc de Gramont</span> et choisit de ne pas auditionner l'ambassadeur Benedetti, qui rappelait pourtant le matin même au gouvernement qu'il n'y avait eu <span class="citation">«&#160;ni insulteur ni insulté&#160;»</span> et que <span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> était venu lui serrer la main à son départ de <span class="nowrap">Bad Ems</span>. La motion républicaine est largement rejetée, par 159&#160;voix contre 84<sup id="cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt45-50-30"><span class="cite_crochet">[</span>29<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Malgré leur opposition à la guerre, de nombreux députés républicains, par instinct patriotique, se résignent à voter les crédits militaires adoptés le <time class="nowrap" datetime="07-15" data-sort-value="07-15">15 juillet</time> par 245&#160;voix pour, 10&#160;contre et 5&#160;abstentions<sup id="cite_ref-Boniface202218_31-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-31"><span class="cite_crochet">[</span>30<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite_crochet">[</span>31<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La déclaration de guerre est remise à la Prusse le <time class="nowrap" datetime="1870-07-19" data-sort-value="1870-07-19">19 juillet</time><sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-3" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202028-32-22"><span class="cite_crochet">[</span>21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'<a href="/wiki/Association_internationale_des_travailleurs" title="Association internationale des travailleurs">Association internationale des travailleurs</a> dénonça cette guerre&#160;: <span class="citation">«&#160;une fois encore, sous prétexte d'équilibre européen, d'honneur national, des ambitions politiques menacent la paix du monde. Travailleurs français, allemands, espagnols, que nos voix s'unissent dans un cri de réprobation contre la guerre&#160;! (…) La guerre ne peut être aux yeux des travailleurs qu'une criminelle absurdité&#160;»</span><sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite_crochet">[</span>32<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>De façon anecdotique, <a href="/wiki/Mariano_Melgarejo" title="Mariano Melgarejo">Mariano Melgarejo</a>, président de la république de <a href="/wiki/Bolivie" title="Bolivie">Bolivie</a>, voulut envoyer des troupes pour protéger Paris mais son pays enclavé n'avait pas de moyen de transport<sup id="cite_ref-dictateur_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-dictateur-34"><span class="cite_crochet">[</span>33<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="L'entrée_en_guerre"><span id="L.27entr.C3.A9e_en_guerre"></span>L'entrée en guerre</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Modifier la section : L&#39;entrée en guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=9" title="Modifier le code source de la section : L&#39;entrée en guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Une_armée_française_mal_préparée"><span id="Une_arm.C3.A9e_fran.C3.A7aise_mal_pr.C3.A9par.C3.A9e"></span>Une armée française mal préparée</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Modifier la section : Une armée française mal préparée" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=10" title="Modifier le code source de la section : Une armée française mal préparée"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie,_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg/220px-Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg" decoding="async" width="220" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg/330px-Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg/440px-Actualit%C3%A9s_L%27%C3%A8re_des_prot%C3%AAts_est_finie%2C_celles_des_exploits_va_s%27ouvrir._QB.2564.jpg 2x" data-file-width="3853" data-file-height="3691" /></a><figcaption>Estampe parue en août 1870 dans <i><a href="/wiki/Le_Charivari" title="Le Charivari">Le Charivari</a></i>&#160;: «&#160;L'ère des protêts est finie, celles des exploits va s'ouvrir&#160;».</figcaption></figure> <p>Pour l'historien Xavier Boniface, l'emballement de <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> et d'une large partie de la classe politique <span class="citation">«&#160;s'explique notamment par leur conviction d'être dans leur bon droit, d'avoir le soutien de l'opinion publique et de pouvoir compter sur une armée solide, ainsi que sur de potentielles alliances à venir —&#160;certitudes qui se révéleront toutes illusoires dans les semaines suivantes&#160;—&#160;»</span><sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La décision française d'entrer en guerre se fait donc sur l'idée d'une guerre facile et rapide largement répandue par le ministre de la guerre lui-même, le <a href="/wiki/Edmond_Le_B%C5%93uf" title="Edmond Le Bœuf">maréchal Le Bœuf</a>, qui déclare aux députés le <time class="nowrap" datetime="07-15" data-sort-value="07-15">15 juillet</time>&#160;: <span class="citation">«&#160;Nous sommes prêts et archi-prêts, la guerre dût-elle durer deux ans, il ne manquerait pas un bouton de <a href="/wiki/Gu%C3%AAtre" title="Guêtre">guêtre</a> à nos soldats&#160;»</span><sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite_crochet">[</span>35<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Tous les chefs militaires français partagent l'optimisme et l'enthousiasme du ministre car ils ont la conviction que la France, en frappant le premier coup, gagnerait un avantage décisif. Cette idée repose pourtant sur un plan d'invasion mal défini<sup id="cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="cite_crochet">[</span>36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le plan à caractère défensif élaboré en 1867 par le <a href="/wiki/Charles_Auguste_Frossard" title="Charles Auguste Frossard">général Frossard</a> est abandonné au printemps 1870 au profit d'une offensive qui consiste à envahir le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">grand-duché de Bade</a> en franchissant le <a href="/wiki/Rhin" title="Rhin">Rhin</a> pour séparer les armées de l'Allemagne du Nord de celles du Sud et d'opérer la jonction avec des troupes autrichiennes et italiennes dont la France escompte, à tort, les alliances<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="cite_crochet">[</span>36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;: l'empereur autrichien <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois-Joseph_Ier" title="François-Joseph Ier">François-Joseph <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a> avait notamment rappelé le <time class="nowrap" datetime="1870-06-17" data-sort-value="1870-06-17">17 juin 1870</time> qu'il ne se considérait pas lié à la France, surtout si celle-ci prenait l'initiative du conflit<sup id="cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="cite_crochet">[</span>36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Ce plan n'est qu'une ébauche rapidement mis à mal par la confusion relative dans laquelle la <a href="/wiki/Mobilisation" title="Mobilisation">mobilisation</a> s'effectue&#160;: les retards de la concentration des troupes interdisent toute initiative française, de sorte que la stratégie de l'état-major passe à l'attentisme<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="cite_crochet">[</span>36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:La_Guerre_-_D%C3%A9part_de_la_Garde_nationale_mobile_-_Les_adieux,_%C3%A0_la_gare_d%27Aubervilliers_-_estampe_-_Morel_Babeville_(ou_Babeuille)_;_Dauquet_(%3F)_-_btv1b53028685d.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Gravure montrant une scène d&#39;adieux devant les grilles d&#39;une gare." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/La_Guerre_-_D%C3%A9part_de_la_Garde_nationale_mobile_-_Les_adieux%2C_%C3%A0_la_gare_d%27Aubervilliers_-_estampe_-_Morel_Babeville_%28ou_Babeuille%29_%3B_Dauquet_%28%3F%29_-_btv1b53028685d.jpg/220px-thumbnail.jpg" decoding="async" width="220" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/La_Guerre_-_D%C3%A9part_de_la_Garde_nationale_mobile_-_Les_adieux%2C_%C3%A0_la_gare_d%27Aubervilliers_-_estampe_-_Morel_Babeville_%28ou_Babeuille%29_%3B_Dauquet_%28%3F%29_-_btv1b53028685d.jpg/330px-thumbnail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/La_Guerre_-_D%C3%A9part_de_la_Garde_nationale_mobile_-_Les_adieux%2C_%C3%A0_la_gare_d%27Aubervilliers_-_estampe_-_Morel_Babeville_%28ou_Babeuille%29_%3B_Dauquet_%28%3F%29_-_btv1b53028685d.jpg/440px-thumbnail.jpg 2x" data-file-width="4536" data-file-height="3304" /></a><figcaption>Départ de la <a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">garde nationale mobile</a> de la gare d'<a href="/wiki/Aubervilliers" title="Aubervilliers">Aubervilliers</a> en <time class="nowrap" datetime="1870-07" data-sort-value="1870-07">juillet 1870</time>.</figcaption></figure> <p>En réalité, l'armée française est mal préparée à cette guerre. La loi de réforme militaire proposée par <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> en 1866 après la victoire prussienne à <a href="/wiki/Bataille_de_Sadowa" title="Bataille de Sadowa">Sadowa</a>, dite <a href="/wiki/Loi_Niel" title="Loi Niel">loi Niel</a>, est un échec&#160;: destinée à modifier le recrutement militaire en supprimant ses aspects inégalitaires et injustes, tel que le tirage au sort, et à renforcer l'instruction des soldats, elle est considérablement dénaturée par les parlementaires, en majorité hostiles, et finalement adoptée avec tant de modifications qu'elle en devient inefficace<sup id="cite_ref-Antonetti1986278-279_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-Antonetti1986278-279-38"><span class="cite_crochet">[</span>37<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La <a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">garde nationale mobile</a> instaurée par cette loi ne voit le jour qu'en <time class="nowrap" datetime="1870-07" data-sort-value="1870-07">juillet 1870</time> et la France manque de soldats et de réserves entraînées&#160;: sur les 640&#160;000&#160;hommes théoriquement disponibles, seule la moitié forme les armées destinées à combattre, le reste étant dispersé entre les garnisons d'<a href="/wiki/Alg%C3%A9rie_fran%C3%A7aise" title="Algérie française">Algérie</a>, la division d'occupation à <a href="/wiki/Rome" title="Rome">Rome</a>, les dépôts, les places fortes, la gendarmerie et les services<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En juillet, 60&#160;000&#160;réservistes sont rappelés, autant de recrues de la classe 1869, et 11&#160;000&#160;hommes écartés du tirage au sort et qui ne sont pas appelés en temps de paix<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-4" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Toutefois, moins de 250&#160;000&#160;soldats français sont prêts à combattre lors des premiers affrontements<sup id="cite_ref-Duclert202145-47_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-Duclert202145-47-39"><span class="cite_crochet">[</span>38<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, quand les armées allemandes en comptent le double<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-5" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'organisation de l'armée française s'avère défaillante dès les premiers temps du conflit. La mobilisation et la concentration des troupes, organisées simultanément, s'effectuent de manière désordonnée, et malgré l'effort des compagnies ferroviaires qui interrompent la circulation des trains civils pour faciliter l'acheminement des troupes, de nombreux soldats peinent à rejoindre leur unité. Par ailleurs, des difficultés d'approvisionnement en armes et en équipement se présentent<sup id="cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-4" class="reference"><a href="#cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="cite_crochet">[</span>36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'empereur décide de prendre le commandement de l'armée alors que ses compétences stratégiques sont limitées&#160;; d'autre part, les généraux connaissent mal les troupes placées sous leur commandement, car les grandes unités sont constituées seulement à la mobilisation<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-6" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La concentration des troupes est d'autant plus perturbée que le <time class="nowrap" datetime="07-11" data-sort-value="07-11">11 juillet</time>, <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> décide de regrouper les trois armées prévues à <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a>, <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a> et <a href="/wiki/Ch%C3%A2lons-en-Champagne" title="Châlons-en-Champagne">Châlons</a> en une seule, l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Rhin_(1870)" title="Armée du Rhin (1870)">armée du Rhin</a>, placée sous ses ordres<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-7" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Répartie le long des 250&#160;kilomètres de la frontière, entre <a href="/wiki/Thionville" title="Thionville">Thionville</a> et <a href="/wiki/Belfort" title="Belfort">Belfort</a>, l'armée est subdivisée trois groupes&#160;: l'un en <a href="/wiki/Lorraine" title="Lorraine">Lorraine</a>, commandé par le <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Achille_Bazaine" title="François Achille Bazaine">maréchal Bazaine</a>, l'autre en <a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a>, commandé par le <a href="/wiki/Patrice_de_Mac_Mahon" title="Patrice de Mac Mahon">maréchal Mac Mahon</a>, le troisième en réserve à Châlons sous les ordres du <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Certain_de_Canrobert" title="François Certain de Canrobert">maréchal Canrobert</a>, tandis que l'<a href="/wiki/%C3%89tat-major" title="État-major">état-major</a> est installé à Metz<sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-8" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les élites françaises étaient très confiantes dans leur armée et se faisaient des illusions sur ses chances de succès. Lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_Wissembourg_(1870)" title="Bataille de Wissembourg (1870)">défaite de Wissembourg</a>, le <time class="nowrap" datetime="1870-08-04" data-sort-value="1870-08-04">4 août 1870</time>, la <a href="/wiki/Bourse_de_Paris" title="Bourse de Paris">Bourse de Paris</a> resta stable. Elle ne chuta que plus tard, lorsqu'elle fut suivie par une série d'autres défaites, l'emprunt public à rendement de 3&#160;% dégringolant de 13&#160;%, d'un cours de 61,7 à 53,95<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite_crochet">[</span>39<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Côté_allemand"><span id="C.C3.B4t.C3.A9_allemand"></span>Côté allemand</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Modifier la section : Côté allemand" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=11" title="Modifier le code source de la section : Côté allemand"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_prussienne" title="Armée prussienne">armée prussienne</a>, forte de son expérience et de ses succès sur le <a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">Danemark</a> lors de la <a href="/wiki/Guerre_des_Duch%C3%A9s" title="Guerre des Duchés">guerre des Duchés</a> en 1864 et sur l'<a href="/wiki/Empire_d%27Autriche" title="Empire d&#39;Autriche">Autriche</a> en <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">1866</a>, est commandée par <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a>, chef du <a href="/wiki/Grand_%C3%89tat-Major_g%C3%A9n%C3%A9ral" title="Grand État-Major général">Grand État-Major général</a>. Ses troupes sont renforcées par l'union des forces de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a> et des États du sud de l'Allemagne, à savoir le <a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">royaume de Bavière</a>, le <a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">royaume de Wurtemberg</a>, le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">grand-duché de Bade</a> et le <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Hesse" title="Grand-duché de Hesse">grand-duché de Hesse</a>, les Prussiens représentant néanmoins les deux tiers des effectifs. Les Allemands disposent par ailleurs d'une importante armée de réserve, la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Landwehr" title="Landwehr">Landwehr</a></span></i><sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-9" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Trois armées sont concentrées entre la <a href="/wiki/Moselle_(rivi%C3%A8re)" title="Moselle (rivière)">Moselle</a> et le Rhin, et le plan préparé par Moltke consiste à séparer les troupes françaises stationnées en Alsace du reste de l'armée puis de leur couper la route de <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a><sup id="cite_ref-Boniface202218-21_35-10" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="cite_crochet">[</span>34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Forces_en_présence"><span id="Forces_en_pr.C3.A9sence"></span>Forces en présence</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=12" title="Modifier la section : Forces en présence" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=12" title="Modifier le code source de la section : Forces en présence"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Faiblesses_françaises"><span id="Faiblesses_fran.C3.A7aises"></span>Faiblesses françaises</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=13" title="Modifier la section : Faiblesses françaises" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=13" title="Modifier le code source de la section : Faiblesses françaises"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'armée française est dirigée par l'empereur en personne jusqu'au <time class="nowrap" datetime="08-07" data-sort-value="08-07">7 août</time>, jour où il sait que la guerre est perdue. <span class="citation">«&#160;L’accès à des documents inédits a permis de montrer par exemple que, loin de tergiverser, thèse défendue après 1918 par les historiens, <a href="/wiki/Patrice_de_Mac_Mahon" title="Patrice de Mac Mahon">Mac Mahon</a> avait un plan <a href="/wiki/Tactique_militaire" title="Tactique militaire">tactique</a> qui pouvait réussir. Il est démontré également que la guerre était perdue sur le plan tactique les 6 et <time class="nowrap" datetime="1870-08-07" data-sort-value="1870-08-07">7 août 1870</time>, c’est-à-dire quand les <a href="/wiki/Marsouin_(argot_militaire)" title="Marsouin (argot militaire)">Marsouins</a> et les Bigors (l’artillerie des Troupes de Marine) viennent ouvrir un nouveau front pour dégager la route de <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a>. <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> le sait&#160;: ce jour-là, il renvoie l’<a href="/wiki/Louis-Napol%C3%A9on_Bonaparte_(1856-1879)" title="Louis-Napoléon Bonaparte (1856-1879)">Aiglon</a> à Paris et cède le commandement aux militaires. Il s’était improvisé commandant en chef mais ses capacités militaires de capitaine d’<a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> de l’<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_suisse" title="Armée suisse">armée suisse</a> sont insuffisantes pour approcher le génie des situations de combat nécessaire à la victoire&#160;»</span><sup id="cite_ref-:0_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-:0-5"><span class="cite_crochet">[</span>4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il cède alors le commandement aux généraux. Lors de situations critiques, voire désespérées, ce fut du sacrifice des soldats que dépendit le salut de l’armée<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite_crochet">[</span>40<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Au début du conflit, la France disposait de 265&#160;000&#160;soldats réunis dans l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Rhin_(1870)" title="Armée du Rhin (1870)">armée du Rhin</a> contre 500&#160;000&#160;soldats prussiens, auxquels s'ajoutaient les forces de quatre États allemands du Sud&#160;: Bavière, Bade, Hesse et Wurtemberg<sup id="cite_ref-:0_5-2" class="reference"><a href="#cite_note-:0-5"><span class="cite_crochet">[</span>4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, soit un total de 800&#160;000&#160;soldats<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite_crochet">[</span>44<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La mobilisation terminée, les troupes françaises comptaient 900&#160;000&#160;soldats contre 1&#160;200&#160;000&#160;soldats allemands et prussiens. </p><p>La <a href="/wiki/Campagne_d%27Italie_(1859)" title="Campagne d&#39;Italie (1859)">victoire de la France sur l'Autriche en 1859</a> fit illusion, car lors de la campagne, l'armée française n'avait pas de plan de manœuvre et sa logistique était improvisée. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_supériorité_prussienne"><span id="La_sup.C3.A9riorit.C3.A9_prussienne"></span>La supériorité prussienne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=14" title="Modifier la section : La supériorité prussienne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=14" title="Modifier le code source de la section : La supériorité prussienne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>En Allemagne, sous l’influence du <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">maréchal von Moltke</a>, un état-major s'était constitué. L'armée prussienne était formée de <a href="/wiki/Conscrit" title="Conscrit">conscrits</a> disciplinés, instruits, bien entraînés. Les effectifs atteignaient 500&#160;000&#160;hommes, avec une expérience récente du feu&#160;: <a href="/wiki/Guerre_des_Duch%C3%A9s" title="Guerre des Duchés">contre le</a> <a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">Danemark</a> (<a href="/wiki/1864" title="1864">1864</a>) et <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">contre l’Autriche</a> (<a href="/wiki/1866" title="1866">1866</a>). L'armée prussienne disposait, en outre, d’une <a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> lourde. Dans le conflit, elle choisit de concentrer ses troupes sur des points précis, plutôt que de les disperser. Ces deux principes compensèrent largement les faiblesses du fusil allemand <a href="/wiki/Fusil_Dreyse" title="Fusil Dreyse">Dreyse</a> et du fusil bavarois Werder, face aux qualités du <a href="/wiki/Chassepot_mod%C3%A8le_1866" title="Chassepot modèle 1866">Chassepot</a> français. </p><p>Les armées de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">confédération de l'Allemagne du Nord</a>, des <a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">États de Bavière</a> et <a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">de Wurtemberg</a>, <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">de Bade</a> et <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Hesse" title="Grand-duché de Hesse">de Hesse-Darmstadt</a> sont organisées selon le modèle prussien. Les réserves sont constituées de longue date et le commandement est formé de généraux et d'<a href="/wiki/%C3%89tat-major" title="État-major">états-majors</a> entraînés par des exercices annuels. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Armée_française"><span id="Arm.C3.A9e_fran.C3.A7aise"></span>Armée française</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=15" title="Modifier la section : Armée française" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=15" title="Modifier le code source de la section : Armée française"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Rhin_(1870)" title="Armée du Rhin (1870)">Armée du Rhin (1870)</a>, <a href="/wiki/Garde_nationale_fran%C3%A7aise_en_1870-1871" class="mw-redirect" title="Garde nationale française en 1870-1871">Garde nationale française en 1870-1871</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_Ch%C3%A2lons" title="Armée de Châlons">Armée de Châlons</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_la_Loire" title="Armée de la Loire">Armée de la Loire</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">Armée de l'Est</a>, <a href="/wiki/Formation_des_trois_arm%C3%A9es_de_Paris_en_1870" title="Formation des trois armées de Paris en 1870">Formation des trois armées de Paris en 1870</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Nord" class="mw-disambig" title="Armée du Nord">Armée du Nord</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_des_Vosges_(1870)" title="Armée des Vosges (1870)">Armée des Vosges (1870)</a> et <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_Bretagne" title="Armée de Bretagne">Armée de Bretagne</a>.</div></div> <p>Les troupes françaises étaient au départ composées de 8&#160;corps d'armées qui regroupent 23&#160;divisions d'<a href="/wiki/Infanterie" title="Infanterie">infanterie</a> et 6&#160;divisions de <a href="/wiki/Cavalerie" title="Cavalerie">cavalerie</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Infanterie">Infanterie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=16" title="Modifier la section : Infanterie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=16" title="Modifier le code source de la section : Infanterie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'organisation des corps d'infanterie est réglée par l'ordonnance du <time class="nowrap" datetime="1841-09-08" data-sort-value="1841-09-08">8 septembre 1841</time>. Cette arme se compose, indépendamment des corps faisant partie de la <a href="/wiki/Garde_imp%C3%A9riale_(Second_Empire)" title="Garde impériale (Second Empire)">Garde impériale</a>, de&#160;: </p> <ul><li>100 <a href="/wiki/Infanterie_de_ligne" title="Infanterie de ligne">régiments de ligne</a>&#160;;</li> <li>20 bataillons de <a href="/wiki/Corps_des_chasseurs_%C3%A0_pied_en_France" title="Corps des chasseurs à pied en France">chasseurs à pied</a>&#160;;</li> <li>3 régiments de <a href="/wiki/Zouaves" title="Zouaves">zouaves</a>&#160;;</li> <li>1 <a href="/wiki/R%C3%A9giment_de_sapeurs-pompiers_de_Paris" class="mw-redirect" title="Régiment de sapeurs-pompiers de Paris">régiment de sapeurs-pompiers de Paris</a>&#160;;</li> <li>3 <a href="/wiki/Bataillons_d%27infanterie_l%C3%A9g%C3%A8re_d%27Afrique" title="Bataillons d&#39;infanterie légère d&#39;Afrique">bataillons d'infanterie légère d'Afrique</a>&#160;;</li> <li>5 compagnies de <a href="/wiki/Fusilier" title="Fusilier">fusiliers</a> de <a href="/wiki/Unit%C3%A9_disciplinaire" title="Unité disciplinaire">discipline</a>&#160;;</li> <li>2 compagnies de <a href="/wiki/Pionnier_(militaire)" title="Pionnier (militaire)">pionniers</a> de discipline&#160;;</li> <li>1 <a href="/wiki/R%C3%A9giment_%C3%A9tranger" class="mw-redirect" title="Régiment étranger">régiment étranger</a>&#160;;</li> <li>3 régiments de <a href="/wiki/Tirailleurs_alg%C3%A9riens" title="Tirailleurs algériens">tirailleurs algériens</a>&#160;;</li> <li>1 compagnie de vétérans d'infanterie.</li></ul> <p>La réserve est formée de la <a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">garde nationale mobile</a> (les «&#160;<a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/moblot" class="extiw" title="wikt:moblot">moblots</a>&#160;») et de la <a href="/wiki/Garde_nationale_s%C3%A9dentaire" title="Garde nationale sédentaire">garde nationale sédentaire</a> qui sont de formation récente et dont la valeur combative, variable, est inconnue à la déclaration de la guerre car elle n'est bien souvent pas équipée ni armée<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite_crochet">[</span>45<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, encore moins entraînée. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cavalerie">Cavalerie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=17" title="Modifier la section : Cavalerie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=17" title="Modifier le code source de la section : Cavalerie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Au début de la campagne de 1870, l'armée française compte 63&#160;régiments de cavalerie, répartis en <a href="/wiki/Cavalerie_l%C3%A9g%C3%A8re" title="Cavalerie légère">cavalerie légère</a> (<a href="/wiki/Chasseurs_%C3%A0_cheval_de_la_Garde_imp%C3%A9riale" title="Chasseurs à cheval de la Garde impériale">chasseurs</a> et <a href="/wiki/Hussard" title="Hussard">hussards</a>), <a href="/wiki/Cavalerie_de_ligne" title="Cavalerie de ligne">cavalerie de ligne</a> (<a href="/wiki/Dragons_de_la_Garde_imp%C3%A9riale" title="Dragons de la Garde impériale">dragons</a> et <a href="/wiki/Lanciers_de_la_Garde_imp%C3%A9riale" title="Lanciers de la Garde impériale">lanciers</a>) et cavalerie de réserve (<a href="/wiki/Cuirassier" title="Cuirassier">cuirassiers</a> et <a href="/wiki/Carabiniers_%C3%A0_cheval_(France)" title="Carabiniers à cheval (France)">carabiniers</a>), ainsi que la cavalerie d'Afrique (<a href="/wiki/Chasseurs_d%27Afrique" title="Chasseurs d&#39;Afrique">chasseurs d'Afrique</a> et <a href="/wiki/Spahis" title="Spahis">spahis</a>). </p><p>La cavalerie française est moins bien utilisée que celle des Prussiens dans le domaine de la <a href="/wiki/Reconnaissance_militaire" title="Reconnaissance militaire">reconnaissance</a>, et le commandement croit encore à sa puissance de choc. En fait, l'artillerie prussienne (<a href="/wiki/Obus" title="Obus">obus</a> percutants) et les fusils modernes à tir rapide brisent les <a href="/wiki/Charge_militaire" title="Charge militaire">charges</a> désormais inefficaces. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg/220px-French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg" decoding="async" width="220" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg/330px-French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg/440px-French_soldiers_in_the_Franco-Prussian_War_1870-71.jpg 2x" data-file-width="1299" data-file-height="954" /></a><figcaption>Une batterie française pendant la guerre de 1870.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Artillerie">Artillerie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=18" title="Modifier la section : Artillerie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=18" title="Modifier le code source de la section : Artillerie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le canon de campagne français ou <span class="citation">«&#160;pièce de 4&#160;»</span> utilisait surtout des obus <i>fusants</i> —&#160;réglés avant le chargement dans le canon, pour seulement trois distances d'éclatement possibles&#160;— plutôt que des obus <i>percutants</i>, explosant à l'impact. Cette infériorité technique greva la <span class="citation">«&#160;pièce de 4&#160;»</span> de manière rédhibitoire par rapport aux effets du canon <a href="/wiki/Alfred_Krupp" title="Alfred Krupp">Krupp</a>. L'infériorité de l'<a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> française, d’après le général Suzanne, directeur de l’artillerie en 1870, découlait aussi du mode d'emploi de l’artillerie&#160;: dispersion excessive de l'artillerie avec absence de grande batteries, duel avec l’artillerie adverse avec pour seul résultat d'attirer sur elle une concentration des batteries ennemies. Une seule grande batterie fut constituée par le colonel de Montluisant à <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">Saint-Privat</a> le <time class="nowrap" datetime="08-18" data-sort-value="08-18">18 août</time>. Elle infligea de fortes pertes à la <a href="/wiki/1er_r%C3%A9giment_%C3%A0_pied_de_la_garde" class="mw-redirect" title="1er régiment à pied de la garde">garde prussienne</a>. </p><p>Il faut également citer les <a href="/wiki/Mitrailleuse" title="Mitrailleuse">canons à balles</a> <a href="/wiki/Jean-Baptiste_Verch%C3%A8re_de_Reffye" title="Jean-Baptiste Verchère de Reffye">de Reffye</a>, ces mitrailleuses qui tiraient environ 75 coups à la minute. Chaque fois que les officiers, commandant ces batteries de mitrailleuses à 6 pièces, comprennent qu’il valait mieux ne pas engager la lutte contre l’artillerie adverse mais contre l’infanterie, des résultats spectaculaires sont obtenus. Il semble même que la majorité des pertes prussiennes infligées par l'artillerie française leur soit imputable. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Armement_du_soldat">Armement du soldat</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=19" title="Modifier la section : Armement du soldat" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=19" title="Modifier le code source de la section : Armement du soldat"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le fusil <a href="/wiki/Chassepot_mod%C3%A8le_1866" title="Chassepot modèle 1866">Chassepot modèle 1866</a> français, avec une munition de calibre 11&#160;<abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr>, a une portée utile de 600&#160;mètres, est supérieur au fusil <a href="/wiki/Fusil_Dreyse" title="Fusil Dreyse">Dreyse</a> équipant l'armée allemande et au Werder bavarois. Ce dernier a une munition de calibre 15&#160;<abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr> qui est moins puissante et moins précise. Par surcroît, l'<a href="/wiki/Pouvoir_vuln%C3%A9rant" title="Pouvoir vulnérant">effet vulnérant</a> de la balle Chassepot était dévastateur. Plus de 80&#160;% des pertes infligées aux troupes adverses en 1870-1871 ont été imputées, après la guerre, aux effets du fusil <a href="/wiki/Chassepot_mod%C3%A8le_1866" title="Chassepot modèle 1866">Chassepot</a>. </p><p>La dotation du fantassin français est de 134&#160;cartouches par homme, 90 dans le sac, 24 à la réserve divisionnaire, et 20 dans les caissons de parc du corps d'armée. À la veille de la guerre, la France disposait d'un stock de 1&#160;037&#160;000&#160;fusils <a href="/wiki/Chassepot_mod%C3%A8le_1866" title="Chassepot modèle 1866">Chassepot modèle 1866</a><sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite_crochet">[</span>46<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, 122 000 autres de ces fusils furent produits entre Septembre 1870 et Février 1871. </p><p>Le <a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_Lefaucheux" title="Eugène Lefaucheux">revolver Lefaucheux</a> modèle 1870 de marine, avec un calibre de 12&#160;<abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr>, est employé durant le conflit de 1870 avec des cartouches de 12&#160;<abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr> à broches. Son rechargement est lent du fait de sa conception. En effet, la portière de rechargement ne permet d'insérer qu'une seule <a href="/wiki/Cartouche_(munition)" title="Cartouche (munition)">cartouche</a> à la fois. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg/220px-2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg/330px-2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg/440px-2012-10-12_16-18-11-musee-histoire-belfort-combat.jpg 2x" data-file-width="3164" data-file-height="2161" /></a><figcaption>Alphonse Deneuville (Saint-Omer, 1835 - Paris, 1885), <i>Le combat de Chenebier</i>, 1884. L'uniforme en drap bleu foncé et le pantalon <a href="/wiki/Garance_(teinture)" title="Garance (teinture)">garance</a> sont bien visibles.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Uniforme_de_l'infanterie_de_ligne"><span id="Uniforme_de_l.27infanterie_de_ligne"></span>Uniforme de l'infanterie de ligne</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=20" title="Modifier la section : Uniforme de l&#39;infanterie de ligne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=20" title="Modifier le code source de la section : Uniforme de l&#39;infanterie de ligne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tunique en drap bleu foncé à deux rangées de boutons&#160;; col jonquille avec passepoil bleu&#160;; parements bleus avec passepoils jonquilles&#160;; épaulettes écarlates&#160;; boutons en <a href="/wiki/Cuivre" title="Cuivre">cuivre</a> avec le numéro du régiment&#160;; pantalon <a href="/wiki/Garance_(teinture)" title="Garance (teinture)">garance</a> tombant droit sur le cou-de-pied&#160;; guêtre en cuir ou de toile blanche selon la tenue&#160;; le képi garance avec bandeau bleu portant le numéro du régiment décoré en drap jonquille&#160;; <a href="/wiki/Pompon_(laine)" title="Pompon (laine)">pompon</a> à flamme écarlate&#160;; <a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/jugulaire" class="extiw" title="wikt:jugulaire">jugulaire</a> en cuir&#160;; grand équipement en cuir noir. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Armée_allemande"><span id="Arm.C3.A9e_allemande"></span>Armée allemande</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=21" title="Modifier la section : Armée allemande" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=21" title="Modifier le code source de la section : Armée allemande"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/w/index.php?title=1re_arm%C3%A9e_(guerre_franco-prussienne)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="1re armée (guerre franco-prussienne) (page inexistante)">1re armée (guerre franco-prussienne)</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/1._Armee_(Deutsch-Franz%C3%B6sischer_Krieg)" class="extiw" title="de:1. Armee (Deutsch-Französischer Krieg)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;1. Armee (Deutsch-Französischer Krieg)&#160;»">(de)</span></a>, <a href="/wiki/2e_arm%C3%A9e_(guerre_franco-prussienne)" title="2e armée (guerre franco-prussienne)">2e armée (guerre franco-prussienne)</a>, <a href="/wiki/3e_arm%C3%A9e_(guerre_franco-prussienne)" title="3e armée (guerre franco-prussienne)">3e armée (guerre franco-prussienne)</a>, <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Sud_(guerre_franco-prussienne)" title="Armée du Sud (guerre franco-prussienne)">Armée du Sud (guerre franco-prussienne)</a>.</div></div> <p>Les troupes allemandes sont composées de 16&#160;corps d'armées qui regroupent 32&#160;divisions d'infanterie et 8&#160;divisions de cavalerie. Elles disposent de services de chemin de fer et de <a href="/wiki/T%C3%A9l%C3%A9graphe" title="Télégraphe">télégraphe</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Infanterie_2">Infanterie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=22" title="Modifier la section : Infanterie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=22" title="Modifier le code source de la section : Infanterie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Les régiments d'active sont commandés par des officiers entraînés à leurs responsabilités. Les réserves constituées depuis longtemps disposent de corps d'infanterie, de cavalerie et d'artillerie. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Artillerie_2">Artillerie</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=23" title="Modifier la section : Artillerie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=23" title="Modifier le code source de la section : Artillerie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le <a href="/wiki/Krupp_(entreprise)" title="Krupp (entreprise)">canon Krupp</a> prussien en acier se charge par la culasse, tandis que son homologue français est en bronze et se charge par la bouche. Ces avantages sont cependant limités par la qualité du métal et les deux types de canons sont <a href="/wiki/Canon_ray%C3%A9" title="Canon rayé">rayés</a>. En revanche, la cadence de tir du canon Krupp est nettement supérieure et la portée du canon Krupp est de 6&#160;<abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> contre 4&#160;<abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> pour les canons français. La supériorité prussienne vient aussi de l'utilisation d'obus percutants plutôt que fusants (qui explosent au contact du sol plutôt qu'après un temps fixe). </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Armement_du_soldat_2">Armement du soldat</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=24" title="Modifier la section : Armement du soldat" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=24" title="Modifier le code source de la section : Armement du soldat"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Les fusils <a href="/wiki/Fusil_Dreyse" title="Fusil Dreyse">Dreyse</a> ont une portée et une précision moindre que les Chassepot français, mais l'armée prussienne est beaucoup plus entraînée et son commandement beaucoup mieux hiérarchisé, avec un système de transmissions efficace, conformément aux doctrines de l'<a href="/wiki/Acad%C3%A9mie_de_guerre_de_Prusse" title="Académie de guerre de Prusse">Académie de guerre de Prusse</a><sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite_crochet">[</span>47<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Déroulement_du_conflit"><span id="D.C3.A9roulement_du_conflit"></span>Déroulement du conflit</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=25" title="Modifier la section : Déroulement du conflit" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=25" title="Modifier le code source de la section : Déroulement du conflit"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/D%C3%A9roulement_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870-1871" title="Déroulement de la guerre franco-allemande de 1870-1871">Déroulement de la guerre franco-allemande de 1870-1871</a> et <a href="/wiki/Chronologie_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870-1871" title="Chronologie de la guerre franco-allemande de 1870-1871">Chronologie de la guerre franco-allemande de 1870-1871</a>.</div></div> <p>La guerre franco-allemande marqua le déclin irrémédiable de l'usage de la <a href="/wiki/Cavalerie" title="Cavalerie">cavalerie</a> en Europe, désormais brisée par la puissance de feu et la rapidité de tir des <a href="/wiki/Fusil_(arme)" title="Fusil (arme)">fusils</a>, <a href="/wiki/Mitrailleuse" title="Mitrailleuse">mitrailleuses</a> et de l'<a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> (chargement par la <a href="/wiki/Culasse_(arme)" title="Culasse (arme)">culasse</a>), alors que celle-ci avait dominé les champs de bataille pendant 150&#160;ans (contrairement à la <a href="/wiki/Guerre_de_S%C3%A9cession" title="Guerre de Sécession">guerre de Sécession</a> qui presque au même moment s'articulait notamment sur une utilisation de la cavalerie)<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite_crochet">[</span>48<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Premiers_revers_français_à_la_frontière"><span id="Premiers_revers_fran.C3.A7ais_.C3.A0_la_fronti.C3.A8re"></span>Premiers revers français à la frontière</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=26" title="Modifier la section : Premiers revers français à la frontière" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=26" title="Modifier le code source de la section : Premiers revers français à la frontière"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay,_Franco-Prussian_War,_1870.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Peinture montrant des officiers se recueillant devant le corps d&#39;un général." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg/220px-German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg/330px-German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg/440px-German_crown_Prince_Friedrich_Wilhelm_contemplating_the_corpse_of_French_general_Abel_Douay%2C_Franco-Prussian_War%2C_1870.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2102" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Kronprinz</a> se recueillant devant le corps du <a href="/wiki/Abel_Douay" title="Abel Douay">général Douay</a>, tableau d'<a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a>, 1888.</figcaption></figure> <p><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>, ne sachant rien des mouvements de l'armée prussienne, ordonne une offensive de reconnaissance sur <a href="/wiki/Bataille_de_Sarrebruck" title="Bataille de Sarrebruck">Sarrebruck</a> le <time class="nowrap" datetime="08-02" data-sort-value="08-02">2 août</time>, alors même que la concentration des troupes françaises n'est pas terminée. Toutefois, ce premier succès n'est pas exploité&#160;: les Prussiens ne sont pas poursuivis et la ville est abandonnée dès le lendemain, sans que les ponts ni les liaisons télégraphiques n'aient été coupés. Le <time class="nowrap" datetime="08-04" data-sort-value="08-04">4 août</time>, les Allemands attaquent à leur tour et s'emparent de <a href="/wiki/Bataille_de_Wissembourg_(1870)" title="Bataille de Wissembourg (1870)">Wissembourg</a> après avoir mis en fuite la division qui occupait la ville, commandée par le <a href="/wiki/Abel_Douay" title="Abel Douay">général Douay</a>, tué au combat<sup id="cite_ref-Boniface202221-25_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202221-25-50"><span class="cite_crochet">[</span>49<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG" class="mw-file-description"><img alt="Peinture montrant une vue d&#39;ensemble d&#39;un combat au cœur d&#39;un village avec des maisons à colombages." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG/220px-La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG" decoding="async" width="220" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG/330px-La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG/440px-La_charge_du_9e_r%C3%A9g_de_Cuirs_Morsbronn_4391.JPG 2x" data-file-width="3640" data-file-height="2386" /></a><figcaption>Charge du <a href="/wiki/9e_r%C3%A9giment_de_cuirassiers_(France)" title="9e régiment de cuirassiers (France)"><abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr>&#160;régiment de cuirassiers</a> à <a href="/wiki/Morsbronn-les-Bains" title="Morsbronn-les-Bains">Morsbronn</a> le <time class="nowrap" datetime="08-06" data-sort-value="08-06">6 août</time>.</figcaption></figure> <p>L'armée allemande du <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Kronprinz</a> pénètre en Alsace en direction du sud et du sud-ouest et le <time class="nowrap" datetime="08-06" data-sort-value="08-06">6 août</time>, elle affronte une partie des forces du <a href="/wiki/Patrice_de_Mac_Mahon" title="Patrice de Mac Mahon">maréchal Mac Mahon</a> déployées au nord de la <a href="/wiki/For%C3%AAt_de_Haguenau" title="Forêt de Haguenau">forêt de Haguenau</a>, sur les hauteurs de <a href="/wiki/Bataille_de_Fr%C5%93schwiller-W%C5%93rth_(1870)" title="Bataille de Frœschwiller-Wœrth (1870)">Frœschwiller</a>. En infériorité numérique, disposant de seulement 40&#160;000&#160;hommes contre 60&#160;000, les Français opposent une vive résistance, à l'image des <a href="/wiki/2e_r%C3%A9giment_de_tirailleurs_alg%C3%A9riens" title="2e régiment de tirailleurs algériens"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/3e_r%C3%A9giment_de_tirailleurs_alg%C3%A9riens" title="3e régiment de tirailleurs algériens"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr>&#160;régiment de tirailleurs algériens</a> qui se sacrifient en montant plusieurs fois à l'assaut. Les renforts attendus n'arrivent pas et les charges de <a href="/wiki/Cuirassier" title="Cuirassier">cuirassiers</a> ordonnées par <span class="nowrap">Mac Mahon</span> à <a href="/wiki/Morsbronn-les-Bains" title="Morsbronn-les-Bains">Morsbronn</a>, d'abord pour empêcher l'encerclement des troupes puis pour favoriser leur fuite, sont sans effet. Les Français se replient vers <a href="/wiki/Saverne" title="Saverne">Saverne</a> puis <a href="/wiki/Lun%C3%A9ville" title="Lunéville">Lunéville</a>, laissant libre la route de <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a>. Dès les premiers jours du conflit, les pertes sont considérables&#160;: 16&#160;000&#160;soldats français sont mis hors de combat, dont 6&#160;000&#160;prisonniers, contre 10&#160;000&#160;Allemands<sup id="cite_ref-Boniface202221-25_50-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202221-25-50"><span class="cite_crochet">[</span>49<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Peinture montrant des soldats français en armes au combat." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg/220px-12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg" decoding="async" width="220" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg/330px-12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg/440px-12e_dragons_a_la_bataille_de_Forbach_1870.jpg 2x" data-file-width="1610" data-file-height="1048" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/12e_r%C3%A9giment_de_dragons_(France)" title="12e régiment de dragons (France)"><abbr class="abbr" title="Douzième">12<sup>e</sup></abbr>&#160;régiment de dragons français</a> engagé à la <a href="/wiki/Bataille_de_Forbach-Spicheren" title="Bataille de Forbach-Spicheren">bataille de Forbach-Spicheren</a>.</figcaption></figure> <p>Le même jour, les troupes du <a href="/wiki/Charles_Auguste_Frossard" title="Charles Auguste Frossard">général Frossard</a> sont défaites en <a href="/wiki/Lorraine" title="Lorraine">Lorraine</a> lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_Forbach-Spicheren" title="Bataille de Forbach-Spicheren">bataille de Forbach-Spicheren</a> sous les assauts répétés des Allemands pourtant inférieurs en nombre. Installé à <a href="/wiki/Saint-Avold" title="Saint-Avold">Saint-Avold</a>, le <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Achille_Bazaine" title="François Achille Bazaine">maréchal Bazaine</a> ne répond pas suffisamment tôt à la demande de renforts adressée par Frossard et ce dernier ordonne la retraite alors que la situation n'est pas aussi défavorable qu'il le pense. Ses troupes se replient à Metz où elles font la jonction avec celles de Bazaine. Surpris de leur succès, les Allemands s'élancent à leur poursuite<sup id="cite_ref-Boniface202221-25_50-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202221-25-50"><span class="cite_crochet">[</span>49<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Ces premiers revers français déconcertent l'empereur et ses conseillers qui hésitent quant à la stratégie à adopter. Finalement, <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> ordonne à <span class="nowrap">Mac Mahon</span> de rejoindre <a href="/wiki/Ch%C3%A2lons-en-Champagne" title="Châlons-en-Champagne">Châlons</a> pour protéger la route de Paris, mais l'opinion publique est inquiète et, bien que les soldats n'ayant pas encore affronté les Allemands cherchent à minimiser les premières défaites, le moral des soldats engagés est sévèrement atteint<sup id="cite_ref-Boniface202221-25_50-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202221-25-50"><span class="cite_crochet">[</span>49<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'armée_de_Bazaine_enfermée_dans_Metz"><span id="L.27arm.C3.A9e_de_Bazaine_enferm.C3.A9e_dans_Metz"></span>L'armée de Bazaine enfermée dans Metz</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=27" title="Modifier la section : L&#39;armée de Bazaine enfermée dans Metz" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=27" title="Modifier le code source de la section : L&#39;armée de Bazaine enfermée dans Metz"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_(2).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Tableau montrant des soldats combattants et d&#39;autres morts dans un cimetière en ruine." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg/220px-AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg/330px-AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg/440px-AlphonseNeuvilleFriedhofSaint-PrivatL1100806_%282%29.jpg 2x" data-file-width="3233" data-file-height="2214" /></a><figcaption>Le Cimetière de <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">Saint-Privat</a>, tableau d'<a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a>, 1881.</figcaption></figure> <p>Les revers français sont directement imputés à l'empereur et à son chef de cabinet <a href="/wiki/%C3%89mile_Ollivier_(homme_politique)" title="Émile Ollivier (homme politique)">Émile Ollivier</a> qui est immédiatement renversé par la Chambre le <time class="nowrap" datetime="08-09" data-sort-value="08-09">9 août</time>. L'<a href="/wiki/Eug%C3%A9nie_de_Montijo" title="Eugénie de Montijo">impératrice Eugénie</a>, qui assure la <a href="/wiki/R%C3%A9gence" title="Régence">régence</a> et dispose du soutien des <a href="/wiki/Bonapartisme" title="Bonapartisme">bonapartistes autoritaires</a>, nomme le <a href="/wiki/Charles_Cousin-Montauban" title="Charles Cousin-Montauban">comte de Palikao</a> à la tête du gouvernement<sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202034-36_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202034-36-51"><span class="cite_crochet">[</span>50<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> est considérée comme perdue et les Allemands entament les sièges de <a href="/wiki/Haguenau" title="Haguenau">Haguenau</a> et <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Strasbourg_(1870)" title="Siège de Strasbourg (1870)">Strasbourg</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="cite_crochet">[</span>51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le maréchal Bazaine, nommé <a href="/wiki/G%C3%A9n%C3%A9ralissime" title="Généralissime">généralissime</a> par <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> le <time class="nowrap" datetime="08-12" data-sort-value="08-12">12 août</time>, fait preuve d'une certaine indécision&#160;: alors que l'empereur lui commande de rejoindre Châlons en passant par <a href="/wiki/Verdun" title="Verdun">Verdun</a>, Bazaine se replie sur Metz et ses troupes sont finalement encerclées par la <a href="/wiki/2e_arm%C3%A9e_(guerre_franco-prussienne)" title="2e armée (guerre franco-prussienne)"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr>&#160;armée</a> du <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Charles_de_Prusse" title="Frédéric-Charles de Prusse">prince Frédéric-Charles</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="cite_crochet">[</span>51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <time class="nowrap" datetime="08-14" data-sort-value="08-14">14 août</time> la contre-offensive du <a href="/wiki/Paul_de_Ladmirault" title="Paul de Ladmirault">général de Ladmirault</a> à <a href="/wiki/Bataille_de_Borny-Colombey" title="Bataille de Borny-Colombey">Borny</a>, considérée comme un succès tactique pour les Français, est en fait un échec stratégique car elle n'est pas exploitée et ne modifie en rien les plans de retraites sur Metz de Bazaine<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="cite_crochet">[</span>51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202225-27_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202225-27-53"><span class="cite_crochet">[</span>52<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="08-16" data-sort-value="08-16">16 août</time>, entre les villages de <a href="/wiki/Rezonville" title="Rezonville">Rezonville</a> et <a href="/wiki/Mars-la-Tour" title="Mars-la-Tour">Mars-la-Tour</a>, l'offensive du <a href="/wiki/Constantin_von_Alvensleben" title="Constantin von Alvensleben">général Alvensleben</a> surprend les troupes françaises au bivouac. L'attaque est finalement repoussée et les Français, forts de leur avantage numérique, restent maîtres du champ de bataille, mais Bazaine, qui invoque le manque de ravitaillement et de munitions, alors que Metz est proche, ordonne à ses troupes de se replier au lieu d'exploiter leur succès du jour. Le lendemain, les Allemands occupent le champ de bataille en partie abandonné, coupant ainsi définitivement la route de Verdun à l'armée de Bazaine<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="cite_crochet">[</span>51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202225-27_53-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202225-27-53"><span class="cite_crochet">[</span>52<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="08-18" data-sort-value="08-18">18 août</time>, la <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">bataille de Saint-Privat</a> occasionne de lourdes pertes sans qu'aucun camp ne remporte un avantage décisif. Le lendemain, Bazaine ordonne pourtant le repli général dans Metz, malgré la présence de 180&#160;000&#160;hommes et de 444&#160;pièces d'artillerie<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-4" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="cite_crochet">[</span>51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_défaite_de_Napoléon_III"><span id="La_d.C3.A9faite_de_Napol.C3.A9on_III"></span>La défaite de <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=28" title="Modifier la section : La défaite de Napoléon III" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=28" title="Modifier le code source de la section : La défaite de Napoléon III"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_(1873).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Tableau montrant des soldats réfugiés dans une maison sous le feu ennemi." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/220px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg" decoding="async" width="220" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/330px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/440px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg 2x" data-file-width="1779" data-file-height="1156" /></a><figcaption><i><a href="/wiki/Les_Derni%C3%A8res_Cartouches" title="Les Dernières Cartouches">Les Dernières Cartouches</a></i>, tableau d'<a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a> (1873) évoque la résistance de l'infanterie marine française à <a href="/wiki/Bataille_de_Bazeilles" title="Bataille de Bazeilles">Bazeilles</a>.</figcaption></figure> <p>Le repli vers l'ouest de l'armée de Mac Mahon, réduite à 80&#160;000&#160;hommes, est accompagné par des convois de réfugiés qui veulent échapper aux Prussiens et la panique se répand rapidement dans la population. Plusieurs villes sont déclarées ouvertes comme <a href="/wiki/Nancy" title="Nancy">Nancy</a>, prise le <time class="nowrap" datetime="08-12" data-sort-value="08-12">12 août</time>, <a href="/wiki/Bar-le-Duc" title="Bar-le-Duc">Bar-le-Duc</a> le <time datetime="08-18" data-sort-value="08-18">18</time> et <a href="/wiki/Vitry-le-Fran%C3%A7ois" title="Vitry-le-François">Vitry-le-François</a> le <time datetime="08-22" data-sort-value="08-22">22</time>, et d'autres sont assiégées, comme <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Phalsbourg_(1870)" title="Siège de Phalsbourg (1870)">Phalsbourg</a>, <a href="/wiki/Verdun" title="Verdun">Verdun</a>, <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Toul" title="Siège de Toul">Toul</a>, <a href="/wiki/S%C3%A9lestat" title="Sélestat">Sélestat</a>, <a href="/wiki/Neuf-Brisach" title="Neuf-Brisach">Neuf-Brisach</a>, <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Belfort</a> et <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Strasbourg_(1870)" title="Siège de Strasbourg (1870)">Strasbourg</a>. L'empereur tient un conseil de guerre à Châlons le <time class="nowrap" datetime="08-17" data-sort-value="08-17">17 août</time>, où <span class="nowrap">Mac Mahon</span> le rejoint, et envisage de se replier sur Paris pour assurer la défense de la ville avec le <a href="/wiki/Louis_Jules_Trochu" title="Louis Jules Trochu">général Trochu</a>, gouverneur de la capitale. Toutefois, sous la pression de l'impératrice et de Palikao qui craignent qu'une telle décision ne provoque un soulèvement populaire, il choisit de marcher sur Metz au secours de Bazaine. L'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_Ch%C3%A2lons" title="Armée de Châlons">armée de Châlons</a> commandée par <span class="nowrap">Mac Mahon</span> reçoit le renfort de 50&#160;000&#160;<abbr class="abbr" title="gardes mobiles"><a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">gardes mobiles</a></abbr> et entame sa marche vers l'est en direction de <a href="/wiki/Reims" title="Reims">Reims</a> puis de <a href="/wiki/Vouziers" title="Vouziers">Vouziers</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202270-75-54"><span class="cite_crochet">[</span>53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202227-30_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202227-30-55"><span class="cite_crochet">[</span>54<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Peinture montrant l&#39;empereur à cheval sur un champ de bataille où gisent des soldats morts." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg/220px-Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg" decoding="async" width="220" height="254" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg/330px-Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg/440px-Nap_sedan_von_Wilhelm_Camphausen.jpg 2x" data-file-width="1740" data-file-height="2012" /></a><figcaption><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">bataille de Sedan</a> par le peintre allemand <a href="/wiki/Wilhelm_Camphausen" title="Wilhelm Camphausen">Wilhelm Camphausen</a>.</figcaption></figure> <p>Le <time class="nowrap" datetime="08-26" data-sort-value="08-26">26 août</time>, <span class="nowrap">Mac Mahon</span> apprend que Bazaine n'a pas encore tenté de manœuvres pour briser son encerclement et que deux armées prussiennes sont à sa poursuite. Il modifie sa route, espérant se mettre à l'abri de <a href="/wiki/M%C3%A9zi%C3%A8res_(Ardennes)" title="Mézières (Ardennes)">Mézières</a>, mais sous la pression du gouvernement, il reprend la direction de l'est le <time datetime="08-28" data-sort-value="08-28">28</time> et franchit la <a href="/wiki/Meuse_(fleuve)" title="Meuse (fleuve)">Meuse</a>. Ces nombreux changements d'objectifs font perdre du temps, fatiguent les hommes, et le <time class="nowrap" datetime="08-29" data-sort-value="08-29">29 août</time>, <span class="nowrap">Mac Mahon</span> décide de repartir au nord pour faire étape à <a href="/wiki/Sedan" title="Sedan">Sedan</a> et reconstituer ses forces. Dans les jours qui suivent, les Allemands investissent les hauteurs de la ville et resserrent leur dispositif d'encerclement tandis que les troupes d'<a href="/wiki/Albert_de_Saxe" class="mw-redirect" title="Albert de Saxe">Albert de Saxe</a> écrasent le <abbr class="abbr" title="Cinquième">5<sup>e</sup></abbr>&#160;corps d'armée du <a href="/wiki/Pierre_Louis_Charles_de_Failly" title="Pierre Louis Charles de Failly">général de Failly</a> à <a href="/wiki/Bataille_de_Beaumont" title="Bataille de Beaumont">Beaumont</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202270-75-54"><span class="cite_crochet">[</span>53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202227-30_55-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202227-30-55"><span class="cite_crochet">[</span>54<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Daumier_Sedan.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Caricature montrant un énorme casque à pointe surmontant une forteresse avec l&#39;inscription Capitulation de Sedan." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Daumier_Sedan.jpg/220px-Daumier_Sedan.jpg" decoding="async" width="220" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Daumier_Sedan.jpg/330px-Daumier_Sedan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/Daumier_Sedan.jpg 2x" data-file-width="384" data-file-height="407" /></a><figcaption>La <i><a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Capitulation de Sedan</a></i> vue par le caricaturiste <a href="/wiki/Honor%C3%A9_Daumier" title="Honoré Daumier">Honoré Daumier</a> dans <i><a href="/wiki/Le_Charivari" title="Le Charivari">Le Charivari</a></i> du <time class="nowrap" datetime="1870-09-22" data-sort-value="1870-09-22">22 septembre 1870</time>.</figcaption></figure> <p>Le <time class="nowrap" datetime="09-01" data-sort-value="09-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> septembre</time>, pendant que le <abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr>&#160;corps bavarois donne l'assaut sur le village de <a href="/wiki/Bataille_de_Bazeilles" title="Bataille de Bazeilles">Bazeilles</a>, défendu héroïquement par les troupes marines de la <a href="/wiki/Division_Bleue_(Second_Empire)" title="Division Bleue (Second Empire)">Division Bleue</a>, les Allemands opèrent leur jonction et finalisent l'encerclement de Sedan. Dans le même temps, <span class="nowrap">Mac Mahon</span> est gravement blessé à la cuisse par un éclat d'obus alors qu'il inspectait les positions. Il cède le commandement au <a href="/wiki/Auguste_Alexandre_Ducrot" title="Auguste Alexandre Ducrot">général Ducrot</a> qui ordonne la retraite vers Mézières, une directive immédiatement contredite par le <a href="/wiki/Emmanuel_F%C3%A9lix_de_Wimpffen" title="Emmanuel Félix de Wimpffen">général Wimpffen</a>, porteur d'un mandat du ministre de la Guerre lui confiant la succession de <span class="nowrap">Mac Mahon</span> en cas d'empêchement de ce dernier. Wimpffen ordonne de contre-attaquer à Bazeilles et lance plusieurs charges de cavalerie pour tenter, en vain, de briser l'étau allemand<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202270-75-54"><span class="cite_crochet">[</span>53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202227-30_55-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202227-30-55"><span class="cite_crochet">[</span>54<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La position française dans <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Sedan</a> est intenable&#160;: soumis aux bombardements de l'artillerie prussienne, les soldats sont démoralisés et épuisés. Pour éviter un massacre, <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> fait hisser le drapeau blanc en fin d'après-midi, et la capitulation est signée le lendemain matin. L'empereur est fait prisonnier avec plus de 100&#160;000&#160;hommes<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202270-75-54"><span class="cite_crochet">[</span>53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202227-30_55-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202227-30-55"><span class="cite_crochet">[</span>54<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_Défense_nationale"><span id="La_D.C3.A9fense_nationale"></span>La Défense nationale</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=29" title="Modifier la section : La Défense nationale" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=29" title="Modifier le code source de la section : La Défense nationale"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Proclamation_de_la_R%C3%A9publique_fran%C3%A7aise_du_4_septembre_1870" title="Proclamation de la République française du 4 septembre 1870">Proclamation de la République française du 4 septembre 1870</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Gravure montrant un homme debout sur un balcon haranguant la foule à ses pieds, tandis que plusieurs hommes se tiennent en retrait derrière lui dans la pièce." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg/170px-Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg" decoding="async" width="170" height="223" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg/255px-Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg/340px-Gambetta_proclaiming_the_Republic_of_France_-_Project_Gutenberg_eText_16910.jpg 2x" data-file-width="975" data-file-height="1280" /></a><figcaption><a href="/wiki/L%C3%A9on_Gambetta" title="Léon Gambetta">Léon Gambetta</a> proclame la République à l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Paris" title="Hôtel de ville de Paris">hôtel de ville de Paris</a>, le <time class="nowrap" datetime="1870-09-04" data-sort-value="1870-09-04">4 septembre 1870</time>.</figcaption></figure> <p>La nouvelle de la capitulation de l'empereur, qui parvient à Paris le <time class="nowrap" datetime="1870-09-03" data-sort-value="1870-09-03">3 septembre</time>, entraîne un soulèvement populaire et la fuite de l'impératrice<sup id="cite_ref-Cornut-Gentille202019-20,_133-135_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille202019-20,_133-135-56"><span class="cite_crochet">[</span>55<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <time class="nowrap" datetime="1870-09-04" data-sort-value="1870-09-04">4 septembre</time>, <a href="/wiki/Proclamation_de_la_R%C3%A9publique_fran%C3%A7aise_du_4_septembre_1870" title="Proclamation de la République française du 4 septembre 1870">la République est proclamée</a> depuis l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Paris" title="Hôtel de ville de Paris">hôtel de ville de Paris</a> par les députés républicains de la <a href="/wiki/Seine_(d%C3%A9partement)" title="Seine (département)">Seine</a> qui constituent aussitôt un <a href="/wiki/Gouvernement_de_la_D%C3%A9fense_nationale" title="Gouvernement de la Défense nationale">gouvernement de la Défense nationale</a> présidé par le <a href="/wiki/Louis_Jules_Trochu" title="Louis Jules Trochu">général Trochu</a><sup id="cite_ref-Duclert202148-52_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-Duclert202148-52-57"><span class="cite_crochet">[</span>56<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Cornut-Gentille2020145-149_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cornut-Gentille2020145-149-58"><span class="cite_crochet">[</span>57<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le désastre de Sedan ne marque pas la fin de la guerre car <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> n'a entamé aucun pourparlers de paix et n'a pas abdiqué formellement<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202279-82-59"><span class="cite_crochet">[</span>58<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le nouveau gouvernement entend poursuivre la lutte et, comme le déclare le ministre des Affaires étrangères <a href="/wiki/Jules_Favre" title="Jules Favre">Jules Favre</a> le <time class="nowrap" datetime="09-06" data-sort-value="09-06">6 septembre</time>, il n'entend céder <span class="citation">«&#160;pas un pouce de notre territoire, pas une pierre de nos forteresses&#160;»</span><sup id="cite_ref-Boniface202235-39_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="cite_crochet">[</span>59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>De l'armée impériale, décimée, il ne reste principalement que les forces du maréchal Bazaine <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">enfermées dans Metz</a> et la route de Paris est ouverte aux troupes allemandes qui s'y engagent tandis que le nouveau pouvoir organise la défense de la capitale<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202279-82-59"><span class="cite_crochet">[</span>58<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Les ministres sont cependant divisés car le gouvernement est rapidement fragilisé&#160;: alors que le <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">siège de Paris</a> se profile, il est d'une part contesté par les éléments les plus révolutionnaires et radicaux, et d'autre part dans l'impossibilité d'asseoir sa légitimité par les urnes car l'occupation d'une partie du territoire empêche la tenue des élections<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202279-82-59"><span class="cite_crochet">[</span>58<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202235-39_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="cite_crochet">[</span>59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le gouvernement choisit de rester à Paris mais il envoie une délégation de ses services à <a href="/wiki/Tours" title="Tours">Tours</a> sous l'autorité du ministre <a href="/wiki/Adolphe_Cr%C3%A9mieux" title="Adolphe Crémieux">Adolphe Crémieux</a><sup id="cite_ref-Duclert202154-56_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-Duclert202154-56-61"><span class="cite_crochet">[</span>60<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Certains ministres espèrent pouvoir négocier une paix de compromis dans la mesure où ils considèrent que le conflit opposait la Prusse à l'<a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Empire</a> et non au peuple français dans son ensemble. De sa propre initiative, Jules Favre rencontre le <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">chancelier Bismarck</a> au <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Ferri%C3%A8res_(Ferri%C3%A8res-en-Brie)" title="Château de Ferrières (Ferrières-en-Brie)">château de Ferrières</a> les 19 et <time class="nowrap" datetime="1870-09-20" data-sort-value="1870-09-20">20 septembre</time> mais ce dernier impose des conditions inacceptables&#160;: comme gage pour un <a href="/wiki/Armistice" title="Armistice">armistice</a>, il demande la reddition de plusieurs places fortes et comme condition d'un accord de paix, la cession de l'Alsace et d'une partie de la Lorraine<sup id="cite_ref-Boniface202235-39_60-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="cite_crochet">[</span>59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-3" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202279-82-59"><span class="cite_crochet">[</span>58<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Siège_de_Paris_et_chute_de_Metz"><span id="Si.C3.A8ge_de_Paris_et_chute_de_Metz"></span>Siège de Paris et chute de Metz</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=30" title="Modifier la section : Siège de Paris et chute de Metz" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=30" title="Modifier le code source de la section : Siège de Paris et chute de Metz"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870)" class="mw-redirect" title="Siège de Paris (1870)">Siège de Paris (1870)</a>, <a href="/wiki/Chronologie_du_si%C3%A8ge_de_Paris_(1870)" class="mw-redirect" title="Chronologie du siège de Paris (1870)">Chronologie du siège de Paris (1870)</a> et <a href="/wiki/Pigeons_voyageurs_de_l%27arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise_pendant_la_guerre_de_1870" title="Pigeons voyageurs de l&#39;armée française pendant la guerre de 1870">Pigeons voyageurs de l'armée française pendant la guerre de 1870</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Siege_of_Paris.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Figure allégorique de la ville de Paris se tenant devant le drapeau tricolore, des soldats gisant au premier plan tandis que d&#39;autres poursuivent le combat à l&#39;arrière-plan." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Siege_of_Paris.jpg/220px-Siege_of_Paris.jpg" decoding="async" width="220" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Siege_of_Paris.jpg/330px-Siege_of_Paris.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Siege_of_Paris.jpg/440px-Siege_of_Paris.jpg 2x" data-file-width="1400" data-file-height="1082" /></a><figcaption><i><a href="/wiki/Le_Si%C3%A8ge_de_Paris" title="Le Siège de Paris">Le Siège de Paris</a></i> vu par le peintre <a href="/wiki/Ernest_Meissonier" title="Ernest Meissonier">Ernest Meissonier</a> (1870-1884).</figcaption></figure> <p>L'<a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">encerclement de la capitale</a> commence le <time class="nowrap" datetime="09-17" data-sort-value="09-17">17 septembre</time> avec l'occupation des villes de la grande ceinture et s'achève deux jours plus tard par la conquête du <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_bataille_de_Ch%C3%A2tillon_(1870)" title="Première bataille de Châtillon (1870)">plateau de Châtillon</a>. La défense de la capitale est cependant bien organisée&#160;: elle s'appuie sur une ligne continue de 38&#160;kilomètres de <a href="/wiki/Enceinte_de_Thiers" title="Enceinte de Thiers">rempart</a> et 16&#160;<abbr class="abbr" title="forts avancés"><a href="/wiki/Fortifications_de_Paris_aux_XIXe_et_XXe_si%C3%A8cles" title="Fortifications de Paris aux XIXe et XXe siècles">forts avancés</a></abbr>. La garnison compte environ 400&#160;000&#160;hommes dont les deux tiers relèvent de la <a href="/wiki/Garde_nationale_(France)" title="Garde nationale (France)">garde nationale</a>, le reste des effectifs se répartissant entre <a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">garde mobile</a> et unités de ligne dans des proportions identiques. Ces forces hétéroclites manquent toutefois de formation militaire et de discipline, tandis que leur armement est vétuste. Le <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">maréchal von Moltke</a>, qui ne dispose pas de forces suffisantes, n'envisage pas d'attaquer ce camp retranché, mais il veut faire plier ses habitants en recourant au <a href="/wiki/Blocus" title="Blocus">blocus</a><sup id="cite_ref-Boniface202235-39_60-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="cite_crochet">[</span>59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s,_le_7_octobre_1870,_%C3%A0_Montmartre.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Tableau montrant l&#39;envol d&#39;un ballon." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg/220px-D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg" decoding="async" width="220" height="159" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg/330px-D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg/440px-D%C3%A9part_de_L%C3%A9on_Gambetta_pour_Tours_sur_le_ballon_l%27Armand-Barb%C3%A8s%2C_le_7_octobre_1870%2C_%C3%A0_Montmartre.jpg 2x" data-file-width="1260" data-file-height="912" /></a><figcaption>Tableau de Jules Didier et Jacques Guiaud représentant le départ de Léon Gambetta de Paris le <time class="nowrap" datetime="1870-10-07" data-sort-value="1870-10-07">7 octobre 1870</time> à bord d'un <a href="/wiki/Ballon_mont%C3%A9" title="Ballon monté">ballon monté</a> (<a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Carnavalet" title="Musée Carnavalet">musée Carnavalet</a>).</figcaption></figure> <p>Du côté français, la stratégie mise en place par le général Trochu est exclusivement défensive et consiste à tenir le plus longtemps possible pour permettre la levée de nouvelles armées en province. Le <time class="nowrap" datetime="09-27" data-sort-value="09-27">27 septembre</time>, les Prussiens coupent le câble télégraphique installé dans le lit de la <a href="/wiki/Seine_(fleuve)" class="mw-redirect" title="Seine (fleuve)">Seine</a>, si bien que toutes les communications entre la capitale et la province sont interrompues. Livrée à elle-même, la Délégation de Tours reçoit l'appui du ministre de l'Intérieur, <a href="/wiki/L%C3%A9on_Gambetta" title="Léon Gambetta">Léon Gambetta</a>, qui parvient à quitter la capitale en <a href="/wiki/Ballon_mont%C3%A9" title="Ballon monté">ballon</a> le <time class="nowrap" datetime="10-07" data-sort-value="10-07">7 octobre</time>. Une commission d'armement est créée pour réquisitionner des usines et mobiliser une première armée de 80&#160;000&#160;hommes en faisant venir notamment d'<a href="/wiki/Alg%C3%A9rie_fran%C3%A7aise" title="Algérie française">Algérie</a> plusieurs contingents militaires<sup id="cite_ref-Duclert202156-58_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-Duclert202156-58-62"><span class="cite_crochet">[</span>61<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:1870_bei_Le_Bourget.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Tableau montrant des soldats combattant sur une voie ferrée." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/1870_bei_Le_Bourget.jpg/170px-1870_bei_Le_Bourget.jpg" decoding="async" width="170" height="236" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/1870_bei_Le_Bourget.jpg/255px-1870_bei_Le_Bourget.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/1870_bei_Le_Bourget.jpg/340px-1870_bei_Le_Bourget.jpg 2x" data-file-width="2010" data-file-height="2785" /></a><figcaption>Assaut des soldats allemands au Bourget le <time class="nowrap" datetime="10-30" data-sort-value="10-30">30 octobre</time> par le peintre <a href="/wiki/Carl_R%C3%B6chling" title="Carl Röchling">Carl Röchling</a>.</figcaption></figure> <p>La Délégation tout comme la population parisienne attendent de Trochu qu'il entreprenne une sortie massive pour tenter de percer les lignes prussiennes, mais ce dernier considère que les troupes dont il dispose ne sont pas suffisamment aguerries. Il n'ordonne donc que de simples <span class="citation">«&#160;reconnaissances offensives&#160;»</span> qui visent à identifier les positions ennemies, entretenir le moral des Parisiens et entraîner ses soldats, comme à <a href="/wiki/Villejuif" title="Villejuif">Villejuif</a> le <time class="nowrap" datetime="09-22" data-sort-value="09-22">22 septembre</time>, <a href="/wiki/Bataille_de_Chevilly" title="Bataille de Chevilly">Chevilly</a> le 30, <a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_bataille_de_Ch%C3%A2tillon_(1870)" title="Deuxième bataille de Châtillon (1870)">Bagneux</a> le <time class="nowrap" datetime="10-13" data-sort-value="10-13">13 octobre</time>, <a href="/wiki/Bataille_de_la_Malmaison" title="Bataille de la Malmaison">la Malmaison</a> le 23, et <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_bataille_du_Bourget_(1870)" title="Première bataille du Bourget (1870)">Le Bourget</a> du 28 au <time class="nowrap" datetime="10-30" data-sort-value="10-30">30 octobre</time><sup id="cite_ref-Boniface202235-39_60-4" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="cite_crochet">[</span>59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Photographie montrant une vue d&#39;ensemble de la ville en ruine, observée par deux soldats au premier plan." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg/220px-Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg/330px-Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg/440px-Strassburg_vom_Steintor_aus_28_Sept_1870.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="741" /></a><figcaption>Le centre de <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> en ruine à l'issue du <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Strasbourg_(1870)" title="Siège de Strasbourg (1870)">siège de la ville</a>.</figcaption></figure> <p>Dans le même temps, l'armée allemande poursuit son avancée et s'impose définitivement en <a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a>. De nombreuses villes déclarées ouvertes sont prises sans combats, et d'importants moyens d'artillerie sont mis en œuvre pour faire tomber celles qui résistent. <a href="/wiki/Toul" title="Toul">Toul</a> se rend le <time class="nowrap" datetime="09-23" data-sort-value="09-23">23 septembre</time> après quarante jours de siège et <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a>, assiégée depuis le <time class="nowrap" datetime="08-11" data-sort-value="08-11">11 août</time>, tombe cinq jours plus tard, au terme d'un bombardement soutenu qui cause près de 200&#160;morts et 3&#160;000&#160;blessés parmi la population. Les autres villes alsaciennes sont conquises au cours du mois d'octobre, à l'exception de <a href="/wiki/Belfort" title="Belfort">Belfort</a> qui résiste sous le commandement du <a href="/wiki/Aristide_Denfert-Rochereau" title="Aristide Denfert-Rochereau">colonel Denfert-Rochereau</a><sup id="cite_ref-Boniface202239-43_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202239-43-63"><span class="cite_crochet">[</span>62<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202088-89_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202088-89-64"><span class="cite_crochet">[</span>63<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Photographie d&#39;un officier militaire posant assis sur une chaise retournée." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg/170px-Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg" decoding="async" width="170" height="278" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg/255px-Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg/340px-Bazaine_Disd%C3%A9ri_BNF_Gallica.jpg 2x" data-file-width="1011" data-file-height="1651" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Achille_Bazaine" title="François Achille Bazaine">maréchal Bazaine</a> en 1860.</figcaption></figure> <p>À <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Metz</a>, la situation s'aggrave au fil des semaines du fait de l'épuisement des vivres, des intempéries et de l'hygiène insuffisante qui entraînent des épidémies de <a href="/wiki/Typhus" title="Typhus">typhus</a>, de <a href="/wiki/Dysenterie" title="Dysenterie">dysenterie</a> et de <a href="/wiki/Fi%C3%A8vre_typho%C3%AFde" title="Fièvre typhoïde">fièvre typhoïde</a> parmi les militaires et les civils. Dans le même temps, élus et habitants s'exaspèrent du manque d'activité de l'armée et reprochent au <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Achille_Bazaine" title="François Achille Bazaine">maréchal Bazaine</a> de n'ordonner que des actions de faible envergure.Le <time class="nowrap" datetime="10-27" data-sort-value="10-27">27 octobre</time>, ce dernier réunit un conseil de guerre qui décide de capituler. Plus de 170&#160;000&#160;hommes sont faits prisonniers et contraints de livrer leurs armes aux Allemands qui s'emparent d'environ 1&#160;500&#160;canons, 250&#160;000&#160;fusils et de grandes quantités de munitions et d'équipements. La capitulation de Bazaine est aussitôt vécue comme une <span class="citation">«&#160;trahison&#160;»</span> par la population française comme par les membres du gouvernement, une accusation fondée sur les rumeurs d'intrigues du maréchal avec l'ennemi pour favoriser ses ambitions personnelles ou la restauration de l'Empire<sup id="cite_ref-Boniface202243-45_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202243-45-65"><span class="cite_crochet">[</span>64<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202091-95-66"><span class="cite_crochet">[</span>65<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La chute de Metz est un tournant du conflit. D'une part, l'ancienne armée impériale est pratiquement démantelée, de sorte que la défense du territoire ne repose plus que sur la capacité du gouvernement de lever de nouvelles armées. D'autre part, les troupes allemandes qui assiégeaient la ville peuvent désormais se porter sur un autre front<sup id="cite_ref-Boniface202243-45_65-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202243-45-65"><span class="cite_crochet">[</span>64<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202091-95-66"><span class="cite_crochet">[</span>65<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. À Paris, l'annonce de la capitulation parvient en même temps que celle de l'échec de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_bataille_du_Bourget_(1870)" title="Première bataille du Bourget (1870)">sortie du Bourget</a>, ce qui conduit à un <a href="/wiki/Soul%C3%A8vement_du_31_octobre_1870" title="Soulèvement du 31 octobre 1870">soulèvement populaire le <time class="nowrap" datetime="10-31" data-sort-value="10-31">31 octobre</time></a>. Des éléments révolutionnaires d'extrême gauche parviennent à s'introduire à l'hôtel de ville avant de quitter les lieux dans la soirée contre la promesse de l'organisation d'élections municipales<sup id="cite_ref-Boniface202243-45_65-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202243-45-65"><span class="cite_crochet">[</span>64<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202091-95-66"><span class="cite_crochet">[</span>65<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Réorganisation_de_l'armée_française_en_province"><span id="R.C3.A9organisation_de_l.27arm.C3.A9e_fran.C3.A7aise_en_province"></span>Réorganisation de l'armée française en province</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=31" title="Modifier la section : Réorganisation de l&#39;armée française en province" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=31" title="Modifier le code source de la section : Réorganisation de l&#39;armée française en province"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:The_story_of_the_greatest_nations,_from_the_dawn_of_history_to_the_twentieth_century_-_a_comprehensive_history,_founded_upon_the_leading_authorities,_including_a_complete_chronology_of_the_world,_and_(14771071954).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Gravure montrant un homme s&#39;adressant à la foule." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/The_story_of_the_greatest_nations%2C_from_the_dawn_of_history_to_the_twentieth_century_-_a_comprehensive_history%2C_founded_upon_the_leading_authorities%2C_including_a_complete_chronology_of_the_world%2C_and_%2814771071954%29.jpg/170px-thumbnail.jpg" decoding="async" width="170" height="249" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/The_story_of_the_greatest_nations%2C_from_the_dawn_of_history_to_the_twentieth_century_-_a_comprehensive_history%2C_founded_upon_the_leading_authorities%2C_including_a_complete_chronology_of_the_world%2C_and_%2814771071954%29.jpg/255px-thumbnail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/The_story_of_the_greatest_nations%2C_from_the_dawn_of_history_to_the_twentieth_century_-_a_comprehensive_history%2C_founded_upon_the_leading_authorities%2C_including_a_complete_chronology_of_the_world%2C_and_%2814771071954%29.jpg/340px-thumbnail.jpg 2x" data-file-width="2044" data-file-height="2992" /></a><figcaption>Léon Gambetta harangue des soldats à Tours en 1870.<br /> Gravure publiée dans <i><a href="/wiki/The_Graphic" title="The Graphic">The Graphic</a></i> en 1883.</figcaption></figure> <p>Hors de Paris, l'armée française ne compte plus que 150&#160;000&#160;hommes après les défaites de Sedan et de Metz. À la tête de la Délégation de Tours, Léon Gambetta s'appuie notamment sur les compétences du polytechnicien <a href="/wiki/Charles_de_Freycinet" title="Charles de Freycinet">Charles de Freycinet</a> pour mobiliser, équiper et former de nouvelles troupes. Les membres de la <span class="nowrap">classe 1870</span> sont appelés avec une année d'avance et les gardes nationaux sont incorporés dans l'armée d'active, de sorte que les effectifs montent rapidement à 500&#160;000&#160;soldats. Trois nouvelles armées sont ainsi formées successivement&#160;: l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Nord_(1870-1871)" title="Armée du Nord (1870-1871)">armée du Nord</a>, l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_la_Loire" title="Armée de la Loire">armée de la Loire</a> et l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">armée de l'Est</a>. Onze camps d'instruction sont créés en province pour assurer la formation des nouvelles recrues. Les conditions de vie y sont parfois très rudes, comme au <a href="/wiki/Camp_de_Conlie" title="Camp de Conlie">camp de Conlie</a> où est cantonnée l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_Bretagne" title="Armée de Bretagne">armée de Bretagne</a> du <a href="/wiki/%C3%89mile_de_K%C3%A9ratry" title="Émile de Kératry">général de Kératry</a>. Des armes sont achetées en <a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a>, en <a href="/wiki/Angleterre" title="Angleterre">Angleterre</a> et aux <a href="/wiki/%C3%89tats-Unis" title="États-Unis">États-Unis</a><sup id="cite_ref-Boniface202239-43_63-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202239-43-63"><span class="cite_crochet">[</span>62<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG" class="mw-file-description"><img alt="Représentation d&#39;une foule d&#39;hommes, certains en tenue d&#39;officier ou de soldats, d&#39;autres en tenue civile." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG/220px-R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG" decoding="async" width="220" height="142" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG/330px-R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG/440px-R%C3%A9servistes_1870_Pierre-Georges_Jeanniot.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1326" /></a><figcaption><i>Les Réservistes</i> de <a href="/wiki/Pierre_Georges_Jeanniot" title="Pierre Georges Jeanniot">Pierre Georges Jeanniot</a> (1870).<br /><a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, <a href="/wiki/H%C3%B4tel_des_Invalides" title="Hôtel des Invalides">hôtel des Invalides</a>.</figcaption></figure> <p>Par ailleurs, des milliers d'étrangers volontaires s'engagent dans les rangs français, à l'image du patriote italien <a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Giuseppe Garibaldi</a> qui reçoit le commandement de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_des_Vosges_(1870)" title="Armée des Vosges (1870)">armée des Vosges</a> et dont les <a href="/wiki/Chemises_rouges_(Italie)" title="Chemises rouges (Italie)">Chemises rouges</a> rejoignent dans le combat pour la France les <a href="/wiki/Zouaves_pontificaux" title="Zouaves pontificaux">Zouaves pontificaux</a> de <a href="/wiki/Athanase_de_Charette_de_La_Contrie" title="Athanase de Charette de La Contrie">Charette</a> qu'elles avaient pourtant combattus en Italie. À ces diverses troupes s'ajoutent des <a href="/wiki/Corps_franc" title="Corps franc">corps francs</a> levés un peu partout sur le territoire et qui rassemblent près de 72&#160;000&#160;hommes dont le quart opère en région parisienne. Leur mode d'action, inspiré de la <a href="/wiki/Guerre_d%27ind%C3%A9pendance_espagnole" title="Guerre d&#39;indépendance espagnole">guerre d'indépendance espagnole</a>, leur vaut toutefois la méfiance du gouvernement, qui ne peut les contrôler<sup id="cite_ref-Boniface202239-43_63-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202239-43-63"><span class="cite_crochet">[</span>62<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Sur_la_Loire">Sur la Loire</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=32" title="Modifier la section : Sur la Loire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=32" title="Modifier le code source de la section : Sur la Loire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le <time class="nowrap" datetime="1870-10-10" data-sort-value="1870-10-10">10 octobre</time>, à <a href="/wiki/Artenay" title="Artenay">Artenay</a>, l'armée de la Loire rencontre, sans succès, l'armée bavaroise du <a href="/wiki/Ludwig_von_der_Tann-Rathsamhausen" title="Ludwig von der Tann-Rathsamhausen">général von der Thann</a>, et doit abandonner <a href="/wiki/Orl%C3%A9ans" title="Orléans">Orléans</a> le lendemain. Léon Gambetta en confie le commandement au général d'<a href="/wiki/Louis_d%27Aurelle_de_Paladines" title="Louis d&#39;Aurelle de Paladines">Aurelle de Paladines</a> avec pour mission de protéger les arsenaux de <a href="/wiki/Bourges" title="Bourges">Bourges</a> et les villes de <a href="/wiki/Blois" title="Blois">Blois</a> et <a href="/wiki/Tours" title="Tours">Tours</a>. Entre les positions françaises et bavaroises, des <a href="/wiki/Franc-tireur" title="Franc-tireur">francs-tireurs</a> tentent des coups de main et défendent notamment <a href="/wiki/Ch%C3%A2teaudun" title="Châteaudun">Châteaudun</a> qui finit par tomber le <time class="nowrap" datetime="10-18" data-sort-value="10-18">18 octobre</time>. En réaction à la résistance acharnée de la ville, les Allemands massacrent des civils et incendient des bâtiments<sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bataille_de_Coulmiers.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Reproduction en noir et blanc d&#39;un tableau montrant des militaires au combat." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Bataille_de_Coulmiers.jpg/220px-Bataille_de_Coulmiers.jpg" decoding="async" width="220" height="164" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Bataille_de_Coulmiers.jpg/330px-Bataille_de_Coulmiers.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Bataille_de_Coulmiers.jpg/440px-Bataille_de_Coulmiers.jpg 2x" data-file-width="1963" data-file-height="1459" /></a><figcaption><i>Salut à la victoire (Coulmiers)</i>, tableau d'<a href="/wiki/%C3%89tienne_Dujardin-Beaumetz" title="Étienne Dujardin-Beaumetz">Étienne Dujardin-Beaumetz</a>.</figcaption></figure> <p>Réorganisée, l'armée de la Loire passe à l'offensive quelques semaines plus tard. Les Bavarois sont battus à <a href="/wiki/Bataille_de_Coulmiers" title="Bataille de Coulmiers">Coulmiers</a> le <time class="nowrap" datetime="11-09" data-sort-value="11-09">9 novembre</time> et évacuent à leur tour Orléans. Côté français, ce premier succès fait naître l'espoir d'un dégagement de la capitale<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202098-100-68"><span class="cite_crochet">[</span>67<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, mais venue de Metz après la capitulation de Bazaine, l'armée prussienne du <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Charles_de_Prusse" title="Frédéric-Charles de Prusse">prince Frédéric-Charles</a> est dirigée vers la Loire pour inverser le rapport de force, si bien qu'<span class="nowrap">Aurelle de Paladines</span> renonce à poursuivre les Allemands vers le nord malgré l'insistance de Gambetta et Freycinet. L'armée de la Loire est battue à <a href="/wiki/Bataille_de_Beaune-la-Rolande" title="Bataille de Beaune-la-Rolande">Beaune-la-Rolande</a> le <time class="nowrap" datetime="11-28" data-sort-value="11-28">28 novembre</time> et à <a href="/wiki/Bataille_de_Loigny" title="Bataille de Loigny">Loigny</a> le <time class="nowrap" datetime="12-02" data-sort-value="12-02">2 décembre</time>. Deux jours plus tard, les Allemands investissent Orléans, ce qui entraîne des fuites massives parmi les soldats français démoralisés<sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'armée de la Loire est scindée en deux&#160;: une partie, sous les ordres du <a href="/wiki/Alfred_Chanzy" title="Alfred Chanzy">général Chanzy</a>, devient la deuxième armée de la Loire qui se replie sur la rive droite du fleuve, tandis que l'autre rejoint Bourges pour constituer l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">armée de l'Est</a> sous le commandement du <a href="/wiki/Charles_Denis_Bourbaki" title="Charles Denis Bourbaki">général Bourbaki</a><sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Chanzy entame une retraite vers l'Ouest et parvient à ralentir les troupes allemandes malgré la perte de <a href="/wiki/Bataille_de_Beaugency_(1870)" title="Bataille de Beaugency (1870)">Beaugency</a> le <time class="nowrap" datetime="12-10" data-sort-value="12-10">10 décembre</time> et de <a href="/wiki/Vend%C3%B4me" title="Vendôme">Vendôme</a> le 16, avant de s'établir <a href="/wiki/Le_Mans" title="Le Mans">au Mans</a>. La Délégation doit quitter Tours et s'installe à Bordeaux le <time class="nowrap" datetime="1870-12-09" data-sort-value="1870-12-09">9 décembre 1870</time><sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dans_le_Nord">Dans le Nord</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=33" title="Modifier la section : Dans le Nord" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=33" title="Modifier le code source de la section : Dans le Nord"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Reproduction en noir et blanc d&#39;un tableau montrant des militaires au combat dans un village en flammes." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg/220px-Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg" decoding="async" width="220" height="166" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg/330px-Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg/440px-Bataille_de_Pont-Noyelles.jpg 2x" data-file-width="2170" data-file-height="1641" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Bataille_de_l%27Hallue" title="Bataille de l&#39;Hallue">bataille de Pont-Noyelles</a> sur un tableau de Ludwig Braun.</figcaption></figure> <p>Fin septembre, <a href="/wiki/Achille_Testelin" title="Achille Testelin">Achille Testelin</a> est nommé commissaire général de la <a href="/wiki/Gouvernement_de_la_D%C3%A9fense_nationale" title="Gouvernement de la Défense nationale">Défense nationale</a> pour les départements du Nord. Avec l'aide du <a href="/wiki/Jean-Joseph_Farre" title="Jean-Joseph Farre">colonel Farre</a>, il entreprend l'organisation de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Nord_(1870-1871)" title="Armée du Nord (1870-1871)">armée du Nord</a> dont le général Bourbaki prend le commandement supérieur le <time class="nowrap" datetime="10-17" data-sort-value="10-17">17 octobre</time>. Compte tenu de la faiblesse de ses effectifs, environ 24&#160;000&#160;soldats insuffisamment armés et équipés, ce dernier choisit la défensive face aux 43&#160;000&#160;soldats du <a href="/wiki/Edwin_von_Manteuffel" title="Edwin von Manteuffel">général von Manteuffel</a><sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-4" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Après le transfert de Bourbaki vers la Loire, le commandement est confié au <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">général Faidherbe</a> le <time class="nowrap" datetime="11-23" data-sort-value="11-23">23 novembre</time>. Les combats de concentrent autour d'<a href="/wiki/Bataille_d%27Amiens_(novembre_1870)" title="Bataille d&#39;Amiens (novembre 1870)">Amiens</a>, où les Allemands mènent une vaste offensive. Après la <a href="/wiki/Bataille_de_Villers-Bretonneux_(1870)" title="Bataille de Villers-Bretonneux (1870)">bataille de Villers-Bretonneux</a>, ils s'emparent de la ville le <time class="nowrap" datetime="12-01" data-sort-value="12-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> décembre</time> avant de poursuivre vers la <a href="/wiki/Normandie" title="Normandie">Normandie</a> avec la prise de <a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a> le 6, sans combat<sup id="cite_ref-openedition_8298_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-openedition_8298-69"><span class="cite_crochet">[</span>68<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Faidherbe reconstitue ses troupes en déroute et se replie sur <a href="/wiki/Arras" title="Arras">Arras</a> pour envisager une nouvelle offensive vers le <a href="/wiki/Somme_(fleuve)" title="Somme (fleuve)">Somme</a>. Le <time class="nowrap" datetime="12-23" data-sort-value="12-23">23 décembre</time>, Allemands et Français se livrent des combats indécis lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_l%27Hallue" title="Bataille de l&#39;Hallue">bataille de l'Hallue</a> à <a href="/wiki/Pont-Noyelles" title="Pont-Noyelles">Pont-Noyelles</a>, et Faidherbe préfère se retirer pour sauver son armée<sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-5" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dans_l'Est_et_en_Bourgogne"><span id="Dans_l.27Est_et_en_Bourgogne"></span>Dans l'Est et en Bourgogne</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=34" title="Modifier la section : Dans l&#39;Est et en Bourgogne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=34" title="Modifier le code source de la section : Dans l&#39;Est et en Bourgogne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Doc11garib.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Dessin en couleur montrant cinq hommes en tenue d&#39;officier." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Doc11garib.jpg/220px-Doc11garib.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Doc11garib.jpg/330px-Doc11garib.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Doc11garib.jpg/440px-Doc11garib.jpg 2x" data-file-width="498" data-file-height="342" /></a><figcaption>L'état-major de <a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Garibaldi</a> à l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_des_Vosges_(1870)" title="Armée des Vosges (1870)">armée des Vosges</a>.</figcaption></figure> <p>Dans l'Est, les Allemands progressent vers la vallée de la <a href="/wiki/Sa%C3%B4ne" title="Saône">Saône</a> et la <a href="/wiki/Bourgogne_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Bourgogne (ancienne région administrative)">Bourgogne</a>&#160;: <a href="/wiki/Luxeuil-les-Bains" title="Luxeuil-les-Bains">Luxeuil-les-Bains</a> et <a href="/wiki/Vesoul" title="Vesoul">Vesoul</a> sont prises le <time class="nowrap" datetime="10-26" data-sort-value="10-26">26 octobre</time>, puis <a href="/wiki/Dijon" title="Dijon">Dijon</a> le 30. La route de <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> est ouverte mais la résistance française s'organise autour de plusieurs places fortes comme <a href="/wiki/Langres" title="Langres">Langres</a>, <a href="/wiki/Besan%C3%A7on" title="Besançon">Besançon</a> et <a href="/wiki/Belfort" title="Belfort">Belfort</a> dont le <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">siège</a> commence le <time class="nowrap" datetime="11-03" data-sort-value="11-03">3 novembre</time>. Fort de 17&#160;000&#160;hommes, le <a href="/wiki/Aristide_Denfert-Rochereau" title="Aristide Denfert-Rochereau">colonel Denfert-Rochereau</a> y organise une résistance héroïque et acharnée, menant des sorties qui obligent parfois les Allemands à reculer<sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-6" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans le même temps, l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_des_Vosges_(1870)" title="Armée des Vosges (1870)">armée des Vosges</a> s'organise sous les ordres de <a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Giuseppe Garibaldi</a>. Aucun officier supérieur français n'acceptant de le servir, l'Italien reçoit le commandement des corps francs de la zone des <a href="/wiki/Massif_des_Vosges" title="Massif des Vosges">Vosges</a>, de Strasbourg à Paris, et une brigade de <a href="/wiki/Garde_nationale_mobile" title="Garde nationale mobile">gardes mobiles</a><sup id="cite_ref-scirocco_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-scirocco-70"><span class="cite_crochet">[</span>69<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <time class="nowrap" datetime="11-19" data-sort-value="11-19">19 novembre</time>, son fils <a href="/wiki/Ricciotti_Garibaldi" title="Ricciotti Garibaldi">Ricciotti Garibaldi</a> surprend les troupes prussiennes du général <a href="/wiki/August_von_Werder" title="August von Werder">Werder</a> à <a href="/wiki/Combat_de_Ch%C3%A2tillon-sur-Seine" title="Combat de Châtillon-sur-Seine">Châtillon-sur-Seine</a>, mais il échoue à reprendre Dijon<sup id="cite_ref-scirocco_70-1" class="reference"><a href="#cite_note-scirocco-70"><span class="cite_crochet">[</span>69<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En décembre, Charles de Freycinet envisage une offensive pour dégager Belfort et interrompre les lignes de communication allemandes en s'appuyant sur l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">armée de l'Est</a> nouvellement formée et les troupes garibaldiennes. Le transport ferroviaire est cependant ralenti en raison des conditions météorologiques d'un hiver rigoureux et l'armée de l'Est n'est prête à combattre que début janvier, cependant que les Allemands ont renforcé leurs unités<sup id="cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202098-100-68"><span class="cite_crochet">[</span>67<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202245-49_67-7" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="cite_crochet">[</span>66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Derniers_combats">Derniers combats</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=35" title="Modifier la section : Derniers combats" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=35" title="Modifier le code source de la section : Derniers combats"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bataille_du_Mans.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Reproduction en noir et blanc d&#39;un tableau montrant un général à cheval haranguant ses soldats." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Bataille_du_Mans.jpg/220px-Bataille_du_Mans.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Bataille_du_Mans.jpg/330px-Bataille_du_Mans.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Bataille_du_Mans.jpg/440px-Bataille_du_Mans.jpg 2x" data-file-width="3155" data-file-height="2160" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Alfred_Chanzy" title="Alfred Chanzy">général Chanzy</a> lors de la <a href="/wiki/Bataille_du_Mans_(1871)" title="Bataille du Mans (1871)">bataille du Mans</a>, tableau de <a href="/wiki/Maurice_Orange" title="Maurice Orange">Maurice Orange</a>.</figcaption></figure> <p>Les armées françaises connaissent une véritable déroute lors du mois de janvier. À l'Ouest, le <a href="/wiki/Alfred_Chanzy" title="Alfred Chanzy">général Chanzy</a> est <a href="/wiki/Bataille_du_Mans_(1871)" title="Bataille du Mans (1871)">battu au Mans</a> le <time class="nowrap" datetime="01-12" data-sort-value="01-12">12 janvier</time> et ses troupes décimées par le nombre de fuyards ou de prisonniers se replient sur <a href="/wiki/Laval_(Mayenne)" title="Laval (Mayenne)">Laval</a><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Carte postale ancienne montrant des bâtiments détruits dans un village." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg/220px-Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg/330px-Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg/440px-Bataille_de_Villersexel_-_07.jpg 2x" data-file-width="819" data-file-height="524" /></a><figcaption>Maisons en ruine après la <a href="/wiki/Bataille_de_Villersexel" title="Bataille de Villersexel">bataille de Villersexel</a>.</figcaption></figure> <p>À l'Est, le <a href="/wiki/Charles_Denis_Bourbaki" title="Charles Denis Bourbaki">général Bourbaki</a> lance une offensive en direction de <a href="/wiki/Bataille_de_Villersexel" title="Bataille de Villersexel">Villersexel</a> qui est prise le <time class="nowrap" datetime="01-09" data-sort-value="01-09">9 janvier</time>, mais cette victoire reste sans lendemain car les Allemands, retranchés derrière le cours de la <a href="/wiki/Lizaine" title="Lizaine">Lizaine</a>, stoppent l'avancée de Bourbaki lors des violents affrontements de la <a href="/wiki/Bataille_d%27H%C3%A9ricourt_(1871)" title="Bataille d&#39;Héricourt (1871)">bataille d'Héricourt</a>, disputée sous un froid glacial du 15 au <time class="nowrap" datetime="01-17" data-sort-value="01-17">17 janvier</time>. Mal ravitaillées, épuisées, les troupes françaises se replient vers Besançon mais l'entrée de la place leur est refusée. Prise en chasse par les Allemands, l'armée de l'Est traverse les montagnes enneigées du <a href="/wiki/Massif_du_Jura" title="Massif du Jura">Jura</a> et se retrouve prise en étau à <a href="/wiki/Pontarlier" title="Pontarlier">Pontarlier</a>. Après la tentative de suicide de Bourbaki le <time class="nowrap" datetime="01-26" data-sort-value="01-26">26 janvier</time>, le commandement échoit au <a href="/wiki/Justin_Clinchant" title="Justin Clinchant">général Clinchant</a> qui négocie l'internement de ses troupes en <a href="/wiki/Suisse" title="Suisse">Suisse</a> par la <a href="/wiki/Convention_des_Verri%C3%A8res" title="Convention des Verrières">convention des Verrières</a> signée le <time class="nowrap" datetime="1871-02-01" data-sort-value="1871-02-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> février 1871</time> par le général <a href="/wiki/Hans_Herzog" title="Hans Herzog">Hans Herzog</a>, commandant en chef de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_suisse" title="Armée suisse">armée helvétique</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-2" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt202098-100-68"><span class="cite_crochet">[</span>67<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Carte postale ancienne montrant la foule sur une place." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg/220px-PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg" decoding="async" width="220" height="140" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg/330px-PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg/440px-PD_204_-_SAINT-QUENTIN_-_Les_prussiens_sur_la_Grand%27Place_en_1871.jpg 2x" data-file-width="1639" data-file-height="1043" /></a><figcaption>Les Prussiens à <a href="/wiki/Saint-Quentin" title="Saint-Quentin">Saint-Quentin</a> en 1871.</figcaption></figure> <p>Au Nord, le <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">général Faidherbe</a> tente de briser le <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_P%C3%A9ronne_(1871)" title="Siège de Péronne (1871)">siège de Péronne</a> en attaquant les environs de <a href="/wiki/Bataille_de_Bapaume" title="Bataille de Bapaume">Bapaume</a> le <time class="nowrap" datetime="01-03" data-sort-value="01-03">3 janvier</time>, mais l'opération n'est qu'un succès relatif&#160;: bien que les Allemands évacuent momentanément la ville, l'armée du Nord, qui a elle aussi subi de lourdes pertes, est contrainte de se replier<sup id="cite_ref-Milza2009317_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-Milza2009317-72"><span class="cite_crochet">[</span>71<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Une nouvelle opération est menée à <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Quentin_(1871)" title="Bataille de Saint-Quentin (1871)">Saint-Quentin</a> mais les Allemands remportent une victoire décisive le <time class="nowrap" datetime="01-19" data-sort-value="01-19">19 janvier</time>. Il ne s'agit pas pour autant d'un désastre pour l'armée française car, bien qu'elle ne puisse délivrer Paris, l'armée du Nord échappe à l'anéantissement et permet aux départements du <a href="/wiki/Nord_(d%C3%A9partement_fran%C3%A7ais)" title="Nord (département français)">Nord</a> et du <a href="/wiki/Pas-de-Calais" title="Pas-de-Calais">Pas-de-Calais</a> de ne pas être envahis<sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-3" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Gravure montrant des soldats et leurs pièces d&#39;artillerie." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg/220px-Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg" decoding="async" width="220" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg/330px-Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg/440px-Bombardement_de_Paris_en_1871.jpg 2x" data-file-width="1144" data-file-height="811" /></a><figcaption><i>Une batterie positionnée à Fontenay-aux-Roses</i>. Illustration parue dans <i>Le bombardement de Paris par les Prussiens, en <time class="nowrap" datetime="1871-01" data-sort-value="1871-01">janvier 1871</time></i>, Paris, Didot, 1872.</figcaption></figure> <p>À Paris, la pression s'accentue alors que les Allemands commencent à bombarder les forts ceinturant la capitale le <time class="nowrap" datetime="1870-12-27" data-sort-value="1870-12-27">27 décembre</time><sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020104-107_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020104-107-73"><span class="cite_crochet">[</span>72<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le bombardement de la ville elle-même débute le <time class="nowrap" datetime="1871-01-05" data-sort-value="1871-01-05">5 janvier</time>. Un certain défaitisme gagne l'état-major qui renonce à monter une opération d'envergure pour briser le siège. Ce manque d'initiative contraste avec l'ardeur des éléments révolutionnaires et d'une partie des gardes nationaux qui font notamment placarder une <i><a href="/wiki/Affiche_rouge_(1871)" class="mw-redirect" title="Affiche rouge (1871)">Affiche rouge</a></i> dans la nuit du 5 au <time class="nowrap" datetime="1871-01-06" data-sort-value="1871-01-06">6 janvier 1871</time> pour appeler au sursaut et à la formation de la <a href="/wiki/Commune_de_Paris_(1871)" class="mw-redirect" title="Commune de Paris (1871)">Commune de Paris</a><sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020100-104_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020100-104-74"><span class="cite_crochet">[</span>73<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-4" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget,_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Soldats au repos devant un village en ruine." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/220px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/330px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/440px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg 2x" data-file-width="1392" data-file-height="930" /></a><figcaption><i>Bivouac après le combat du Bourget, 21 décembre 1870</i> (1873), tableau d'<a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a>.</figcaption></figure> <p>Sous la pression de la population parisienne et de Gambetta, la Défense nationale se résout à mener des offensives pour rompre le blocus de la capitale. Mais les différentes sorties menées, comme à <a href="/wiki/Bataille_de_Champigny" title="Bataille de Champigny">Champigny</a> début décembre, <a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_bataille_du_Bourget_(1870)" title="Deuxième bataille du Bourget (1870)">au Bourget</a> le <time class="nowrap" datetime="12-21" data-sort-value="12-21">21 décembre</time> puis à <a href="/wiki/Bataille_de_Buzenval_(1871)" title="Bataille de Buzenval (1871)">Buzenval</a> les 19 et <time class="nowrap" datetime="01-20" data-sort-value="01-20">20 janvier</time> restent sans effets&#160;: à chaque fois, après un succès initial, les troupes françaises doivent se replier sous les tirs de l'artillerie allemande<sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020100-104_74-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020100-104-74"><span class="cite_crochet">[</span>73<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-5" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="01-18" data-sort-value="01-18">18 janvier</time>, l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> est proclamé dans la <a href="/wiki/Galerie_des_Glaces" title="Galerie des Glaces">galerie des Glaces</a> du <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>, tandis qu'un nouveau <a href="/wiki/Soul%C3%A8vement_du_22_janvier_1871" title="Soulèvement du 22 janvier 1871">soulèvement populaire</a> éclate à Paris le <time class="nowrap" datetime="01-22" data-sort-value="01-22">22 janvier</time>. Le gouvernement entreprend des négociations en vue de mettre fin aux hostilités, par l'intermédiaire de <a href="/wiki/Jules_Favre" title="Jules Favre">Jules Favre</a>. L'<a href="/wiki/Armistice_franco-allemand_(1871)" title="Armistice franco-allemand (1871)">armistice</a>, signé le <time class="nowrap" datetime="01-26" data-sort-value="01-26">26 janvier</time>, entre en vigueur le 28 pour une durée de trois semaines, le temps d'élire une Assemblée habilitée à négocier le traité de paix<sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020104-107_73-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020104-107-73"><span class="cite_crochet">[</span>72<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-6" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Ce texte ne concerne pas l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">armée de l'Est</a> internée en Suisse, de même que les places fortes de <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Belfort</a> et de <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Bitche_(1870-1871)" title="Siège de Bitche (1870-1871)">Bitche</a> qui résistent respectivement jusqu'au <time class="nowrap" datetime="02-13" data-sort-value="02-13">13 février</time> et au <time class="nowrap" datetime="03-13" data-sort-value="03-13">13 mars</time><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-7" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Par ailleurs, selon les termes de l'armistice, Paris doit verser une indemnité de guerre de 200&#160;millions de francs. Les forts sont occupés et sa garnison est désarmée, à l'exception d'une force de 12&#160;000&#160;hommes, chargée du maintien de l'ordre, et des gardes nationaux. À Bordeaux, Gambetta, furieux, s'oppose à cette capitulation et entend poursuivre la guerre. Il démissionne finalement le <time class="nowrap" datetime="02-06" data-sort-value="02-06">6 février</time><sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020107-111_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020107-111-75"><span class="cite_crochet">[</span>74<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-8" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Principales_batailles_et_sièges"><span id="Principales_batailles_et_si.C3.A8ges"></span>Principales batailles et sièges</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=36" title="Modifier la section : Principales batailles et sièges" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=36" title="Modifier le code source de la section : Principales batailles et sièges"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Armistice_1871.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Armistice_1871.jpg/220px-Armistice_1871.jpg" decoding="async" width="220" height="311" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Armistice_1871.jpg/330px-Armistice_1871.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Armistice_1871.jpg/440px-Armistice_1871.jpg 2x" data-file-width="2480" data-file-height="3508" /></a><figcaption>Dépêche annonçant l'armistice - À Bordeaux, le <time class="nowrap" datetime="1871-01-29" data-sort-value="1871-01-29">29 janvier 1871</time> et pour copie conforme le sous-préfet à Largentière.</figcaption></figure> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><a href="/wiki/Bataille_de_Wissembourg_(1870)" title="Bataille de Wissembourg (1870)">Bataille de Wissembourg</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-08-04" data-sort-value="1870-08-04">4 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Fr%C5%93schwiller-W%C5%93rth_(1870)" title="Bataille de Frœschwiller-Wœrth (1870)">Bataille de Frœschwiller-Wœrth</a> ou bataille de Reichshoffen (<time class="nowrap" datetime="1870-08-06" data-sort-value="1870-08-06">6 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Forbach-Spicheren" title="Bataille de Forbach-Spicheren">Bataille de Forbach-Spicheren</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-08-06" data-sort-value="1870-08-06">6 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Borny-Colombey" title="Bataille de Borny-Colombey">Bataille de Borny-Colombey</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-08-14" data-sort-value="1870-08-14">14 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Mars-la-Tour" title="Bataille de Mars-la-Tour">Bataille de Mars-la-Tour</a> ou bataille de Rezonville (<time class="nowrap" datetime="1870-08-16" data-sort-value="1870-08-16">16 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">Bataille de Saint-Privat</a> ou bataille de Gravelotte (<time class="nowrap" datetime="1870-08-18" data-sort-value="1870-08-18">18 août 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Bazeilles" title="Bataille de Bazeilles">Bataille de Bazeilles</a> (<time class="nowrap" datetime="08-31" data-sort-value="08-31">31 août</time>–<a href="/wiki/1er_septembre" title="1er septembre"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> septembre</a> 1870)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">Bataille de Sedan</a> (<a href="/wiki/1er_septembre" title="1er septembre">1<sup>er</sup></a>-<time class="nowrap" datetime="09-03" data-sort-value="09-03">3 septembre</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Nompatelize" title="Bataille de Nompatelize">Bataille de Nompatelize</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-10-06" data-sort-value="1870-10-06">6 octobre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Ch%C3%A2teaudun" title="Bataille de Châteaudun">Bataille de Châteaudun</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-10-18" data-sort-value="1870-10-18">18 octobre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Buzenval_(1870)" title="Bataille de Buzenval (1870)">Bataille de Buzenval</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-10-21" data-sort-value="1870-10-21">21 octobre 1870</time>)</li> <li>Première <a href="/wiki/Bataille_de_Dijon_(1870)" class="mw-redirect" title="Bataille de Dijon (1870)">bataille de Dijon</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-10-30" data-sort-value="1870-10-30">30 octobre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_d%27Orl%C3%A9ans_(1870)" title="Bataille d&#39;Orléans (1870)">Bataille d'Orléans</a>, première période (<time class="nowrap" datetime="10-11" data-sort-value="10-11">11 octobre</time>–<time class="nowrap" datetime="1870-11-05" data-sort-value="1870-11-05">5 novembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Coulmiers" title="Bataille de Coulmiers">Bataille de Coulmiers</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-11-09" data-sort-value="1870-11-09">9 novembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_d%27Amiens_(novembre_1870)" title="Bataille d&#39;Amiens (novembre 1870)">Bataille d'Amiens</a> (<time class="nowrap" datetime="11-26" data-sort-value="11-26">26 novembre</time> - <time class="nowrap" datetime="1870-12-01" data-sort-value="1870-12-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Villers-Bretonneux_(1870)" title="Bataille de Villers-Bretonneux (1870)">Bataille de Villers-Bretonneux</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-11-27" data-sort-value="1870-11-27">27 novembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Champigny" title="Bataille de Champigny">Bataille de Champigny</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-11-29" data-sort-value="1870-11-29">29 novembre 1870</time>)</li> <li>Bataille d'Autun (<time class="nowrap" datetime="1870-12-01" data-sort-value="1870-12-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Loigny" title="Bataille de Loigny">Bataille de Loigny</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-12-02" data-sort-value="1870-12-02">2 décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Ch%C3%A2teauneuf" title="Bataille de Châteauneuf">Bataille de Châteauneuf</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-12-03" data-sort-value="1870-12-03">3 décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_d%27Orl%C3%A9ans_(1870)" title="Bataille d&#39;Orléans (1870)">Bataille d'Orléans</a>, seconde période (<a href="/wiki/2_d%C3%A9cembre" title="2 décembre">2</a>–<time class="nowrap" datetime="1870-12-04" data-sort-value="1870-12-04">4 décembre 1870</time>)</li> <li>Deuxième <a href="/wiki/Bataille_de_Dijon_(1870)" class="mw-redirect" title="Bataille de Dijon (1870)">bataille de Dijon</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-12-18" data-sort-value="1870-12-18">18 décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_l%27Hallue" title="Bataille de l&#39;Hallue">Bataille de l'Hallue</a> ou <a href="/wiki/Bataille_de_Pont-Noyelles" class="mw-redirect" title="Bataille de Pont-Noyelles">bataille de Pont-Noyelles</a> (<a href="/wiki/23_d%C3%A9cembre" title="23 décembre">23</a>–<time class="nowrap" datetime="1870-12-24" data-sort-value="1870-12-24">24 décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Bapaume" title="Bataille de Bapaume">Bataille de Bapaume</a> (<time class="nowrap" datetime="1871-01-03" data-sort-value="1871-01-03">3 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Villersexel" title="Bataille de Villersexel">Bataille de Villersexel</a> (<a href="/wiki/8_janvier" title="8 janvier">8</a>–<time class="nowrap" datetime="1871-01-09" data-sort-value="1871-01-09">9 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_du_Mans_(1871)" title="Bataille du Mans (1871)">Bataille du Mans</a> (<a href="/wiki/11_janvier" title="11 janvier">11</a>–<time class="nowrap" datetime="1871-01-12" data-sort-value="1871-01-12">12 janvier 1871</time>)</li> <li>Troisième <a href="/wiki/Bataille_de_Dijon_(1870)" class="mw-redirect" title="Bataille de Dijon (1870)">bataille de Dijon</a> (<time class="nowrap" datetime="1871-01-14" data-sort-value="1871-01-14">14 janvier 1871</time>)</li> <li>Bataille de la Lizaine ou <a href="/wiki/Bataille_d%27H%C3%A9ricourt_(1871)" title="Bataille d&#39;Héricourt (1871)">bataille d'Héricourt</a> (<a href="/wiki/14_janvier" title="14 janvier">14</a>–<time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Buzenval_(1871)" title="Bataille de Buzenval (1871)">Bataille de Buzenval</a> (<time class="nowrap" datetime="1871-01-19" data-sort-value="1871-01-19">19 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Quentin_(1871)" title="Bataille de Saint-Quentin (1871)">Bataille de Saint-Quentin</a> (<time class="nowrap" datetime="1871-01-19" data-sort-value="1871-01-19">19 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Strasbourg_(1870)" title="Siège de Strasbourg (1870)">Siège de Strasbourg</a> (<time class="nowrap" datetime="08-23" data-sort-value="08-23">23 août</time>–<time class="nowrap" datetime="1870-09-28" data-sort-value="1870-09-28">28 septembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Siège de Metz</a> (<time class="nowrap" datetime="08-20" data-sort-value="08-20">20 août</time>–<time class="nowrap" datetime="1870-10-28" data-sort-value="1870-10-28">28 octobre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Phalsbourg_(1870)" title="Siège de Phalsbourg (1870)">Siège de Phalsbourg</a> (<time class="nowrap" datetime="08-10" data-sort-value="08-10">10 août</time>–<time class="nowrap" datetime="1870-12-12" data-sort-value="1870-12-12">12 décembre 1870</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_P%C3%A9ronne_(1871)" title="Siège de Péronne (1871)">Siège de Péronne</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-12-27" data-sort-value="1870-12-27">27 décembre 1870</time>–<time class="nowrap" datetime="1871-01-10" data-sort-value="1871-01-10">10 janvier 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">Siège de Paris</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-09-17" data-sort-value="1870-09-17">17 septembre 1870</time>–<time class="nowrap" datetime="1871-01-26" data-sort-value="1871-01-26">26 janvier 1871</time>) et <a href="/wiki/Chronologie_du_si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Chronologie du siège de Paris (1870-1871)">chronologie du siège</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Siège de Belfort</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-11-03" data-sort-value="1870-11-03">3 novembre 1870</time>–<time class="nowrap" datetime="1871-02-18" data-sort-value="1871-02-18">18 février 1871</time>)</li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Bitche_(1870-1871)" title="Siège de Bitche (1870-1871)">Siège de Bitche</a> (<time class="nowrap" datetime="1870-08-08" data-sort-value="1870-08-08">8 août 1870</time>–<time class="nowrap" datetime="1871-03-26" data-sort-value="1871-03-26">26 mars 1871</time>)</li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bilan">Bilan</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=37" title="Modifier la section : Bilan" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=37" title="Modifier le code source de la section : Bilan"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Les_pertes_humaines">Les pertes humaines</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=38" title="Modifier la section : Les pertes humaines" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=38" title="Modifier le code source de la section : Les pertes humaines"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le bilan des <a href="/wiki/Pertes_(militaire)" title="Pertes (militaire)">pertes militaires</a> est plus lourd du côté français avec 139&#160;000&#160;morts, 143&#160;000&#160;blessés et 370&#160;000&#160;prisonniers. Dans les rangs allemands, le conflit fait 50&#160;000&#160;morts, dont la moitié ont péri de maladie, 90&#160;000&#160;blessés et 14&#160;000&#160;disparus<sup id="cite_ref-Boniface202149-53_71-9" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="cite_crochet">[</span>70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Par ailleurs, la puissance de feu des armes modernes employées pendant cette guerre entraine un taux de pertes plus élevé que lors des précédents conflits au regard des effectifs engagés. C'est notamment le cas lors des premiers affrontements, notamment les batailles de <a href="/wiki/Bataille_de_Wissembourg_(1870)" title="Bataille de Wissembourg (1870)">Wissembourg</a> et <a href="/wiki/Bataille_de_Fr%C5%93schwiller-W%C5%93rth_(1870)" title="Bataille de Frœschwiller-Wœrth (1870)">Frœschwiller-Wœrth</a> où les pertes françaises s'élèvent à <span class="nowrap">23&#160;%</span> des soldats engagés. La <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">bataille de Saint-Privat</a> est la plus meurtrière du conflit et conduit à la mise hors de combat de 12&#160;000&#160;Français et 20&#160;000&#160;Allemands<sup id="cite_ref-Boniface202131-35_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202131-35-76"><span class="cite_crochet">[</span>75<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>De plus les Allemands progressaient à travers un pays résolument hostile&#160;: l’action des <a href="/wiki/Francs-tireurs" class="mw-redirect" title="Francs-tireurs">francs-tireurs</a> fut très forte et entraîna une <a href="/wiki/Psychose" title="Psychose">psychose</a> dans l’armée allemande<sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite_crochet">[</span>76<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La <a href="/wiki/Variole" title="Variole">variole</a> a ravagé les deux armées. Cependant, les Prussiens, qui connaissaient l'efficacité du <a href="/wiki/Dose_de_rappel" title="Dose de rappel">rappel</a> antivariolique, ont eu nettement moins de pertes dues à cette maladie. En effet, sur 8&#160;500&#160;Prussiens contaminés, 450 en sont morts (5&#160;%), alors que les Français, qui ne connaissaient pas la nécessité du rappel du vaccin, ont eu 125&#160;000&#160;contaminations et 23&#160;500&#160;décès (19&#160;%). </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed"> <li class="gallerybox" style="width: 220.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 218.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87,_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg" class="mw-file-description" title="Un camp français de Metz en 1870."><img alt="Un camp français de Metz en 1870." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg/328px-Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg" decoding="async" width="219" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg/493px-Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg/656px-Bundesarchiv_Bild_146-1970-053-87%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg_1870-71.jpg 2x" data-file-width="797" data-file-height="547" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Un camp français de Metz en 1870.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 218px"> <div class="thumb" style="width: 216px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:BismarckundNapoleonIII.jpg" class="mw-file-description" title="Napoléon III et Bismarck, le 2 septembre 1870 à Donchery, entrevue après la bataille de Sedan d&#39;après Wilhelm Camphausen (1915)."><img alt="Napoléon III et Bismarck, le 2 septembre 1870 à Donchery, entrevue après la bataille de Sedan d&#39;après Wilhelm Camphausen (1915)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/BismarckundNapoleonIII.jpg/324px-BismarckundNapoleonIII.jpg" decoding="async" width="216" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/BismarckundNapoleonIII.jpg/487px-BismarckundNapoleonIII.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/BismarckundNapoleonIII.jpg/648px-BismarckundNapoleonIII.jpg 2x" data-file-width="1516" data-file-height="1053" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><span><a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III"><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span> et <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Bismarck</a>, le <time class="nowrap" datetime="1870-09-02" data-sort-value="1870-09-02">2 septembre 1870</time> à <a href="/wiki/Donchery" title="Donchery">Donchery</a>, entrevue après la <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">bataille de Sedan</a> d'après <a href="/wiki/Wilhelm_Camphausen" title="Wilhelm Camphausen">Wilhelm Camphausen</a> (1915).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 153.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 151.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:ParisCafeDiscussion.png" class="mw-file-description" title="« Discussions sur la guerre dans un café parisien », paru dans The Illustrated London News, le 17 septembre 1870."><img alt="« Discussions sur la guerre dans un café parisien », paru dans The Illustrated London News, le 17 septembre 1870." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/ParisCafeDiscussion.png/227px-ParisCafeDiscussion.png" decoding="async" width="152" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/ParisCafeDiscussion.png/340px-ParisCafeDiscussion.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/ParisCafeDiscussion.png/453px-ParisCafeDiscussion.png 2x" data-file-width="2341" data-file-height="2325" /></a></span></div> <div class="gallerytext">«&#160;Discussions sur la guerre dans un café parisien&#160;», paru dans <i>The Illustrated London News</i>, le <time class="nowrap" datetime="1870-09-17" data-sort-value="1870-09-17">17 septembre 1870</time>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 201.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 199.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News,_September_3,_1870.PNG" class="mw-file-description" title="Des gardes nationaux, Gardes mobiles, Pompiers et Volontaires français en 1870."><img alt="Des gardes nationaux, Gardes mobiles, Pompiers et Volontaires français en 1870." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG/299px-Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG/450px-Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG/599px-Franco-Prussian_War-_Illustrated_London_News%2C_September_3%2C_1870.PNG 2x" data-file-width="1925" data-file-height="1447" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Des gardes nationaux, Gardes mobiles, Pompiers et Volontaires français en 1870.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 114.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 112.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg" class="mw-file-description" title="Le monument aux morts de Clèves."><img alt="Le monument aux morts de Clèves." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg/169px-Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg" decoding="async" width="113" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg/253px-Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg/337px-Kleve_forstgarten_obelisk_winter_2.jpg 2x" data-file-width="2448" data-file-height="3264" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Le monument aux morts de <a href="/wiki/Cl%C3%A8ves" title="Clèves">Clèves</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 230px"> <div class="thumb" style="width: 228px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg" class="mw-file-description" title="Ici reposent les soldats français décédés de leurs blessures au lazaret de Lübeck."><img alt="Ici reposent les soldats français décédés de leurs blessures au lazaret de Lübeck." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg/342px-HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg" decoding="async" width="228" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg/514px-HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg/685px-HL_Damals_%E2%80%93_FPW_French_soldiers.jpg 2x" data-file-width="1358" data-file-height="893" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Ici reposent les soldats français décédés de leurs blessures au <a href="/wiki/Lazaret" title="Lazaret">lazaret</a> de <a href="/wiki/L%C3%BCbeck" title="Lübeck">Lübeck</a>.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Prisonniers_de_guerre">Prisonniers de guerre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=39" title="Modifier la section : Prisonniers de guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=39" title="Modifier le code source de la section : Prisonniers de guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Prisonniers_de_guerre_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870" title="Prisonniers de guerre de la guerre franco-allemande de 1870">Prisonniers de guerre de la guerre franco-allemande de 1870</a>.</div></div> <p>Le nombre de <a href="/wiki/Prisonnier_de_guerre" title="Prisonnier de guerre">prisonniers de guerre</a> français fut exceptionnellement élevé. En <time class="nowrap" datetime="1871-02" data-sort-value="1871-02">février 1871</time>, <a href="/wiki/Jules_Favre" title="Jules Favre">Jules Favre</a>, ministre des affaires étrangères, donnait l'estimation suivante&#160;: 509&#160;000&#160;<abbr class="abbr" title="combattants"><a href="/wiki/Combattant_(droit)" title="Combattant (droit)">combattants</a></abbr> français prisonniers dont 420&#160;000 détenus en Allemagne, 4&#160;000 internés en Belgique et 85&#160;000 en Suisse contre 35&#160;000&#160;soldats allemands faits prisonniers. </p><p>La plupart des prisonniers français restèrent captifs en Allemagne de 2&#160;à 10&#160;mois, certains ne revenant que plusieurs mois après la fin de la guerre et le traité de paix. </p><p>18&#160;000&#160;prisonniers français morts dans les <a href="/wiki/Camp_de_prisonniers_de_guerre" title="Camp de prisonniers de guerre">camps</a> sont enterrés en Allemagne. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Les_enseignements_de_la_guerre">Les enseignements de la guerre</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=40" title="Modifier la section : Les enseignements de la guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=40" title="Modifier le code source de la section : Les enseignements de la guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Supériorité_technique_et_militaire_de_l'armée_allemande"><span id="Sup.C3.A9riorit.C3.A9_technique_et_militaire_de_l.27arm.C3.A9e_allemande"></span>Supériorité technique et militaire de l'armée allemande</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=41" title="Modifier la section : Supériorité technique et militaire de l&#39;armée allemande" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=41" title="Modifier le code source de la section : Supériorité technique et militaire de l&#39;armée allemande"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La relative brièveté du conflit témoigne de la supériorité allemande dans de nombreux domaines. Dès les premiers affrontements en <time class="nowrap" datetime="1870-08" data-sort-value="1870-08">août 1870</time>, ce sont les Allemands qui prennent systématiquement l'initiative sur le terrain, le plus souvent sans avoir reçu l'ordre direct du chef du <a href="/wiki/Grand_%C3%89tat-Major_g%C3%A9n%C3%A9ral" title="Grand État-Major général">Grand État-Major général</a>, <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a>. La témérité des généraux allemands et leur liberté d'action ont pour effet de surprendre les chefs français qui, le plus souvent, se montrent passifs, indécis et incapables de réagir. À l'inverse de leurs homologues allemands, les généraux français appliquent la stratégie défensive de l'état-major sans cherche à prendre l'initiative de l'engagement, du moins pendant les premiers mois du conflit. Ainsi le commandement français montre ses limites, ce que l'historien Xavier Boniface explique par la promotion d'officiers en raison de leurs origines sociales ou leur ancienneté plutôt que de leurs compétences. Par ailleurs, il affirme que la plupart des chefs militaires français ont acquis leur expérience sur le terrain colonial, ce qui ne leur permet pas de manœuvrer efficacement d'importantes masses de soldats, et que les cadres d'état-major sont le plus souvent confinés à des tâches administratives qu'à la planification et à la conduite d'opérations<sup id="cite_ref-Boniface202231-35_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202231-35-78"><span class="cite_crochet">[</span>77<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'armée française paye également son manque d'organisation et l'inefficacité de ses services. L'intendance peine à suivre les mouvements de troupes et le génie militaire ne se montre pas à la hauteur des enjeux, comme l'affirme l'aumônier <a href="/wiki/Emmanuel_Domenech" title="Emmanuel Domenech">Emmanuel Domenech</a> qui déplore son inefficacité en expliquant qu'il a tardé pour <span class="citation">«&#160;la construction des ponts nécessaires au passage rapide de l'armée et la destruction de ceux sur lesquels l'ennemi devait passer […]. Il s'est contenté de faire sauter [ceux] qui nous étaient utiles et dont les Prussiens n'avaient que faire&#160;»</span>. Sur un autre plan, le service de renseignements est défaillant, tandis que le service de santé est dépassé par l'ampleur des pertes. L'état-major allemand montre également sa supériorité dans l'utilisation des chemins de fer&#160;: tandis que les choix tactiques de <span class="nowrap">von Moltke</span> prennent systématiquement en compte le réseau ferré, les Français ne l'utilisent que pour des renforts ponctuels et certaines lignes sont inadaptées au trafic militaire<sup id="cite_ref-Boniface202231-35_78-1" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202231-35-78"><span class="cite_crochet">[</span>77<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'inefficacité du commandement français s'explique également par les mauvaises relations entre le pouvoir politique et les chefs militaires&#160;: alors que du côté allemand, l'état-major met à exécution son plan d'invasion sans que les politiques interfèrent, du côté français, <span class="citation">«&#160;le pouvoir politique met sans cesse les généraux en situation d'improvisation et d'incertitude&#160;»</span>, selon l'analyse des historiens Nicolas Bourguinat et Gilles Vogt<sup id="cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="cite_crochet">[</span>78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En outre, dès le début du conflit, l'expérience militaire de <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> et ses compétences en matière d'artillerie ne peuvent compenser son manque de stratégie et son incapacité à se muer en meneur d'hommes, d'autant plus qu'il apparaît malade et affaibli et perd ainsi le respect de ses officiers<sup id="cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-1" class="reference"><a href="#cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="cite_crochet">[</span>78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Ainsi du côté français, dès les premières semaines du conflit, un sentiment de gâchis voire de trahison se répand parmi les combattants qui pointent l'absence de stratégie de l'état-major comme responsable de la défaite<sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020117-119_80-0" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020117-119-80"><span class="cite_crochet">[</span>79<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Roth199071_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-Roth199071-81"><span class="cite_crochet">[</span>80<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Pour la majorité des soldats, qui font preuve de courage et de témérité au combat, les hésitations du commandement provoquent le désarroi et la désillusion des combattants, comme le montrent de nombreux témoignages à l'image de celui du sous-lieutenant Vincent Boucabeille qui défend <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">Metz</a>&#160;: <span class="citation">«&#160;L'état-major et l'intendance, les deux bras principaux de l'armée, […] étaient au-dessous de leurs missions, outrecuidants, paresseux et incapables&#160;»</span><sup id="cite_ref-BourguinatVogt2020117-119_80-1" class="reference"><a href="#cite_note-BourguinatVogt2020117-119-80"><span class="cite_crochet">[</span>79<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>À l'inverse, l'armement français n'est pas inférieur à celui des Allemands, et le <a href="/wiki/Chassepot_mod%C3%A8le_1866" title="Chassepot modèle 1866">fusil Chassepot</a>, meilleur que le <a href="/wiki/Fusil_Dreyse" title="Fusil Dreyse">fusil Dreyse</a>, leur donne l'avantage dans le combat rapproché et suscite l'inquiétude de l'état-major allemand&#160;: par sa portée maximale de 1&#160;700&#160;mètres, sa rapidité de tir jusqu'à 14&#160;coups par minute et son chargement par la <a href="/wiki/Culasse_(arme)" title="Culasse (arme)">culasse</a>, il permet un tir à la fois plus précis, plus régulier et plus meurtrier<sup id="cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-2" class="reference"><a href="#cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="cite_crochet">[</span>78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'armée française est aussi l'une des premières à posséder des canons à balles, mais sa puissance de feu n'est pas exploitée par l'artillerie qui déplore sa portée inférieure à celle des canons, tandis que l'infanterie ne peut l'utiliser du fait de sa faible maniabilité en raison d'un poids trop élevé. C'est d'ailleurs sur le plan de l'artillerie que les Allemands ont, dès le début de la guerre, la supériorité numérique avec quatre pièces pour mille hommes contre seulement trois pour les Française<sup id="cite_ref-Boniface202231-35_78-2" class="reference"><a href="#cite_note-Boniface202231-35-78"><span class="cite_crochet">[</span>77<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Par ailleurs, la portée et la précision des <a href="/wiki/Canon_ray%C3%A9_C/64" title="Canon rayé C/64">canons Krupp</a> est supérieure à celles des pièces françaises tandis que le chargement par la culasse leur apporte une cadence de tir inégalée<sup id="cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-3" class="reference"><a href="#cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="cite_crochet">[</span>78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La modernité technique des pièces d'artillerie change la nature du conflit et rend inefficaces les armes anciennes comme la <a href="/wiki/Cavalerie" title="Cavalerie">cavalerie</a>. Ses charges sont sans effet et son utilité ne repose que sur des phases de reconnaissance en petits détachements sur le terrain, un domaine où les <a href="/wiki/Uhlan" title="Uhlan">uhlans</a> excellent<sup id="cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-4" class="reference"><a href="#cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="cite_crochet">[</span>78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. De la même manière, les charges de <a href="/wiki/Lancier" title="Lancier">lanciers</a> et de <a href="/wiki/Cuirassier" title="Cuirassier">cuirassiers</a> entraînent de lourdes pertes sans apporter un avantage quelconque à l'un des deux camps, et <span class="citation">«&#160;leur intervention semble ne plus servir qu'à fournir des scènes héroïques de sacrifice à la mémoire collective du conflit&#160;»</span>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="L'impossible_guerre_navale"><span id="L.27impossible_guerre_navale"></span>L'impossible guerre navale</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=42" title="Modifier la section : L&#39;impossible guerre navale" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=42" title="Modifier le code source de la section : L&#39;impossible guerre navale"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>À la déclaration de guerre, un <a href="/wiki/Blocus_maritime" title="Blocus maritime">blocus</a> de l'Allemagne par ses côtes maritimes fut décidé à Paris. La <a href="/wiki/Norddeutsche_Bundesmarine" title="Norddeutsche Bundesmarine">Norddeutsche Bundesmarine</a>, fondée à partir de la <a href="/wiki/Marine_prussienne" title="Marine prussienne">flotte prussienne</a>, ne pouvait s'y opposer, mais la <a href="/wiki/Marine_fran%C3%A7aise" class="mw-redirect" title="Marine française">marine française</a> n'était pas opérationnelle (manque de <a href="/wiki/Charbon" title="Charbon">charbon</a>, de réservistes qui devaient servir sur les 470&#160;navires français difficiles à mobiliser). Le blocus de <a href="/wiki/Wilhelmshaven" title="Wilhelmshaven">Wilhelmshaven</a> s’avéra ainsi inefficace. À partir de <time class="nowrap" datetime="1870-09" data-sort-value="1870-09">septembre 1870</time>, la mer devenant trop impraticable, la flotte française regagna les ports de la <a href="/wiki/Manche_(mer)" title="Manche (mer)">Manche</a> et n'en sortit plus. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg/200px-Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg" decoding="async" width="200" height="97" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg/300px-Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg/400px-Combat_du_Bouvet_et_du_M%C3%A9t%C3%A9ot_2.jpg 2x" data-file-width="2085" data-file-height="1010" /></a><figcaption>Le <i>Bouvet</i> éperonne le <i>Météor</i>.</figcaption></figure> <p>Un débarquement sur la côte de la <a href="/wiki/Mer_Baltique" title="Mer Baltique">Baltique</a> fut envisagé, cette diversion avait pour but de soulager la pression sur l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> et la <a href="/wiki/Lorraine" title="Lorraine">Lorraine</a>, mais aussi d'amener le <a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">Danemark</a> à déclarer la guerre à la Prusse. Mais l'idée s’avéra impossible à mettre en œuvre&#160;; les défenses côtières allemandes (canons Krupp à longue portée) et la géographie de la <a href="/wiki/Mer_des_Wadden" title="Mer des Wadden">mer des Wadden</a> n'avaient pas été correctement évaluées. </p><p>Les troupes de Marine furent redéployées au <a href="/wiki/Camp_de_Ch%C3%A2lons" title="Camp de Châlons">camp de Châlons</a> et participèrent à la <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">bataille de Sedan</a>. Une grande partie de l'armée étant prisonnière <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1870)" title="Siège de Metz (1870)">à Metz</a>, la Marine fournit les officiers et sous-officiers qui encadrèrent les Gardes mobiles et les forts de Paris. </p><p>Les seuls combats navals se résumèrent au <a href="/wiki/Combat_du_Bouvet_et_du_Meteor" title="Combat du Bouvet et du Meteor">combat entre le <i>Bouvet</i> et le <i>Meteor</i></a> devant <a href="/wiki/La_Havane" title="La Havane">La Havane</a> en <time class="nowrap" datetime="1870-11" data-sort-value="1870-11">novembre 1870</time>, au blocus du <i>Herta</i> par le <i>Dupleix</i> en rade de <a href="/wiki/Nagasaki" title="Nagasaki">Nagasaki</a>, au forçage du blocus de Wilhelmshaven par la corvette <i>Augusta</i>, à la capture de trois navires marchands au large de Brest, de <a href="/wiki/Rochefort_(Charente-Maritime)" title="Rochefort (Charente-Maritime)">Rochefort</a> et à l'<a href="/wiki/Estuaire_de_la_Gironde" class="mw-redirect" title="Estuaire de la Gironde">embouchure de la</a> <a href="/wiki/Gironde_(d%C3%A9partement)" title="Gironde (département)">Gironde</a>, et à une poursuite menée par la frégate <i>L'Héroïne</i>, qui s'acheva par le refuge d'un navire allemand dans le port espagnol de <a href="/wiki/Vigo_(Espagne)" title="Vigo (Espagne)">Vigo</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Les_traités_de_paix"><span id="Les_trait.C3.A9s_de_paix"></span>Les traités de paix</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=43" title="Modifier la section : Les traités de paix" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=43" title="Modifier le code source de la section : Les traités de paix"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Conformément aux clauses de l'armistice, une <a href="/wiki/Assembl%C3%A9e_nationale_(1871)" title="Assemblée nationale (1871)">Assemblée nationale</a> est <a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_fran%C3%A7aises_de_1871" title="Élections législatives françaises de 1871">élue</a> au <a href="/wiki/Suffrage_universel" title="Suffrage universel">suffrage universel</a> le <time class="nowrap" datetime="02-08" data-sort-value="02-08">8 février</time>. Cette assemblée est majoritairement <a href="/wiki/Monarchisme" title="Monarchisme">monarchiste</a> et favorable à la paix. Elle investit le <time class="nowrap" datetime="02-19" data-sort-value="02-19">19 février</time> un gouvernement dirigé par <a href="/wiki/Adolphe_Thiers" title="Adolphe Thiers">Adolphe Thiers</a>. </p> <ul><li>Le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_pr%C3%A9liminaire_de_paix_du_26_f%C3%A9vrier_1871" title="Traité préliminaire de paix du 26 février 1871">traité de paix préliminaire franco-allemand</a> est signé à <a href="/wiki/Versailles" title="Versailles">Versailles</a> le <time class="nowrap" datetime="02-26" data-sort-value="02-26">26 février</time> et ratifié par l'Assemblée nationale le <a href="/wiki/1er_mars" title="1er mars"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> mars</a> par 546&#160;voix contre 170 et 23&#160;abstentions.</li></ul> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Trait%C3%A9_pr%C3%A9liminaire_de_paix_du_26_f%C3%A9vrier_1871" title="Traité préliminaire de paix du 26 février 1871">Traité préliminaire de paix du 26 février 1871</a>.</div></div> <ul><li>Il est confirmé par le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">traité de Francfort</a> du <time class="nowrap" datetime="1871-05-10" data-sort-value="1871-05-10">10 mai 1871</time>.</li></ul> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">Traité de Francfort</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Occupation_1871.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/Occupation_1871.png/180px-Occupation_1871.png" decoding="async" width="180" height="186" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f9/Occupation_1871.png 1.5x" data-file-width="261" data-file-height="269" /></a><figcaption>Occupation de la France en 1871.</figcaption></figure> <p>La France dut céder à l'Allemagne l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a>, française depuis les traités de <a href="/wiki/Trait%C3%A9s_de_Westphalie" title="Traités de Westphalie">Westphalie</a> (<a href="/wiki/1648" title="1648">1648</a>) et <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Ryswick" title="Traité de Ryswick">Ryswick</a> (<a href="/wiki/1697" title="1697">1697</a>), les <a href="/wiki/Politique_des_R%C3%A9unions" title="Politique des Réunions">territoires annexés</a> par <span><a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV"><span class="nowrap">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></span></a></span> dont <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> en <a href="/wiki/1681" title="1681">1681</a>, ainsi que <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a>, française depuis le <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Metz_(1552)" title="Siège de Metz (1552)">siège de 1552</a>, soit tout ou partie de cinq <a href="/wiki/D%C3%A9partement_fran%C3%A7ais" title="Département français">départements</a> de l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> et de la <a href="/wiki/Lorraine" title="Lorraine">Lorraine</a>&#160;: </p> <ul><li>le <a href="/wiki/Haut-Rhin" title="Haut-Rhin">Haut-Rhin</a> sauf le <a href="/wiki/Territoire_de_Belfort" title="Territoire de Belfort">Territoire de Belfort</a>&#160;;</li> <li>le <a href="/wiki/Bas-Rhin" title="Bas-Rhin">Bas-Rhin</a>&#160;;</li> <li>une très grande partie du département de la <a href="/wiki/Moselle_(d%C3%A9partement)" title="Moselle (département)">Moselle</a>&#160;;</li> <li>une grande partie du département de la <a href="/wiki/Meurthe_(d%C3%A9partement)" title="Meurthe (département)">Meurthe</a>&#160;;</li> <li>une toute petite partie du département des <a href="/wiki/Vosges_(d%C3%A9partement)" title="Vosges (département)">Vosges</a>, qui constituèrent jusqu'en <a href="/wiki/1919" title="1919">1919</a> la province allemande d'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a>.</li></ul> <p>Elle dut également payer une <a href="/wiki/Indemnit%C3%A9_de_guerre" title="Indemnité de guerre">indemnité de guerre</a> de 5&#160;milliards de <a href="/wiki/Franc-or" title="Franc-or">francs-or</a>. Les <a href="/wiki/Historien" title="Historien">historiens</a> <a href="/wiki/Jean-Pierre_Az%C3%A9ma" title="Jean-Pierre Azéma">Jean-Pierre Azéma</a> et <a href="/wiki/Michel_Winock" title="Michel Winock">Michel Winock</a> soulignent que le montant exigé «&#160;représentait beaucoup plus que ce que la guerre avait coûté aux <a href="/wiki/Allemands" title="Allemands">Allemands </a>: ce n’était pas une simple «&#160;<a href="/wiki/Indemnit%C3%A9_de_guerre" title="Indemnité de guerre">indemnité</a>&#160;», c’était un <a href="/wiki/Tribut" title="Tribut">tribut </a>»<sup id="cite_ref-82" class="reference"><a href="#cite_note-82"><span class="cite_crochet">[</span>81<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Les troupes allemandes <a href="/wiki/Occupation" title="Occupation">occupèrent</a> une partie de la France, jusqu'à ce que le total du tribut soit versé en <time class="nowrap" datetime="1873-09" data-sort-value="1873-09">septembre 1873</time>. </p> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Occupation_de_la_France_par_l%27Allemagne_de_1870_%C3%A0_1873" title="Occupation de la France par l&#39;Allemagne de 1870 à 1873">Occupation de la France par l'Allemagne de 1870 à 1873</a>.</div></div> <p>L'agrandissement devait concerner la <a href="/wiki/Moselle_(d%C3%A9partement)" title="Moselle (département)">Moselle</a> et l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> dont le <a href="/wiki/Territoire_de_Belfort" title="Territoire de Belfort">Territoire de Belfort</a>, mais étant donné la résistance jusqu'au bout des troupes françaises du <a href="/wiki/Aristide_Denfert-Rochereau" title="Aristide Denfert-Rochereau">colonel Denfert-Rochereau</a> lors du <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">siège de Belfort</a>, ce territoire resta à la France en contrepartie d'autres territoires lorrains, notamment les villages correspondant au champ de <a href="/wiki/Bataille_de_Saint-Privat" title="Bataille de Saint-Privat">bataille de Saint-Privat</a>&#160;: <span class="citation">«&#160;le tombeau de ma garde&#160;»</span> disait <span><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span> de Prusse</a></span>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Conséquences_de_la_guerre"><span id="Cons.C3.A9quences_de_la_guerre"></span>Conséquences de la guerre</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=44" title="Modifier la section : Conséquences de la guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=44" title="Modifier le code source de la section : Conséquences de la guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg/220px-Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg" decoding="async" width="220" height="159" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg/330px-Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg/440px-Angling_in_Troubled_Waters_A_Serio-Comic_Map_of_Europe.jpg 2x" data-file-width="7557" data-file-height="5452" /></a><figcaption>Carte satirique de l'<a href="/wiki/Europe" title="Europe">Europe</a> 30 ans après la guerre franco-allemande et la «&#160;cruelle&#160;» défaite de la <a href="/wiki/France" title="France">France</a>, par le <a href="/wiki/Caricature" title="Caricature">caricaturiste</a> <a href="/wiki/Anglais_(peuple)" title="Anglais (peuple)">anglais</a> Fred W. Rose. On y retrouve <span><a href="/wiki/Nicolas_II" title="Nicolas II"><span class="nowrap">Nicolas <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span></a></span> en Russie et <span><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span> (empereur allemand)</a></span>.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_chute_du_Second_Empire">La chute du Second Empire</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=45" title="Modifier la section : La chute du Second Empire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=45" title="Modifier le code source de la section : La chute du Second Empire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La capitulation de Sedan provoqua deux jours plus tard, le <time class="nowrap" datetime="1870-09-04" data-sort-value="1870-09-04">4 septembre 1870</time> à Paris, une révolution sans violence. La déchéance de l'empereur <span><a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III"><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span> fut votée par le <a href="/wiki/Corps_l%C3%A9gislatif_(Second_Empire)" title="Corps législatif (Second Empire)">Corps législatif</a> et <a href="/wiki/L%C3%A9on_Gambetta" title="Léon Gambetta">Léon Gambetta</a> proclama la <a href="/wiki/R%C3%A9publique" title="République">république</a> à l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Paris" title="Hôtel de ville de Paris">hôtel de ville</a> de <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. Un <a href="/wiki/Gouvernement_de_la_D%C3%A9fense_nationale" title="Gouvernement de la Défense nationale">Gouvernement de la Défense nationale</a> se forma pour continuer la guerre. </p><p>Au niveau colonial, la France qui était déjà présente en Extrême-Orient depuis la conquête de la <a href="/wiki/Cochinchine_fran%C3%A7aise" title="Cochinchine française">Cochinchine</a>, dut cesser toute expansion dans la <a href="/wiki/Indochine" title="Indochine">péninsule indochinoise</a> jusqu'aux <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1880" title="Années 1880">années 1880</a>, date à laquelle les conquêtes coloniales reprirent. En <a href="/wiki/Afrique" title="Afrique">Afrique</a>, l'expansion des conquêtes coloniales autour du <a href="/wiki/S%C3%A9n%C3%A9gal" title="Sénégal">Sénégal</a> furent aussi ralenties, tout comme la pénétration du <a href="/wiki/Sahara" title="Sahara">Sahara</a> au sud de l'<a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'achèvement_de_l'unité_italienne"><span id="L.27ach.C3.A8vement_de_l.27unit.C3.A9_italienne"></span>L'achèvement de l'unité italienne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=46" title="Modifier la section : L&#39;achèvement de l&#39;unité italienne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=46" title="Modifier le code source de la section : L&#39;achèvement de l&#39;unité italienne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre franco-prussienne eut pour conséquence indirecte l'achèvement de l'<a href="/wiki/Risorgimento" title="Risorgimento">unité italienne</a>. Pendant le <a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Second Empire</a>, les troupes françaises protégeaient la ville de <a href="/wiki/Rome" title="Rome">Rome</a> qui restait ainsi sous la <a href="/wiki/%C3%89tats_pontificaux" title="États pontificaux">souveraineté pontificale</a>. Après l'évacuation des troupes françaises du fait de la guerre avec la Prusse, <a href="/wiki/Prise_de_Rome" title="Prise de Rome">Rome fut annexée</a> (le <time class="nowrap" datetime="1870-09-20" data-sort-value="1870-09-20">20 septembre 1870</time>) par l'<a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a> et devint la capitale du pays. Le <a href="/wiki/Pape" title="Pape">pape</a> cessa d'être un souverain temporel jusqu'à la signature des <a href="/wiki/Accords_du_Latran" title="Accords du Latran">Accords du Latran</a> de 1929 qui lui accordèrent la souveraineté sur la cité du <a href="/wiki/Vatican" title="Vatican">Vatican</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'unité_allemande"><span id="L.27unit.C3.A9_allemande"></span>L'unité allemande</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=47" title="Modifier la section : L&#39;unité allemande" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=47" title="Modifier le code source de la section : L&#39;unité allemande"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_(3._Fassung_1885).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/220px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/330px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/440px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg 2x" data-file-width="1482" data-file-height="1097" /></a><figcaption>Proclamation de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> dans la <a href="/wiki/Galerie_des_Glaces" title="Galerie des Glaces">galerie des Glaces</a> du <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>, le <time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time> (peinture d'<a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a>, 1885).</figcaption></figure> <p>La conséquence immédiate de la guerre de 1870 fut l'avènement de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> — l'Allemagne bismarckienne — et donc d'un pays unifié en tant que <a href="/wiki/Nation" title="Nation">nation</a> et en tant qu’<a href="/wiki/%C3%89tat" title="État">État</a>, qui domina l'<a href="/wiki/Europe_continentale" title="Europe continentale">Europe continentale</a> pendant près de trente ans devenant progressivement la première puissance industrielle du continent<sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83"><span class="cite_crochet">[</span>82<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La politique du chancelier Bismarck fut dès lors d'isoler diplomatiquement la France. </p><p>La guerre avait uni tous les territoires allemands sous l'autorité de la couronne prussienne, dans le combat contre l'agresseur français. Le roi de Prusse fut proclamé empereur, le <time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time>, dans la <a href="/wiki/Galerie_des_Glaces" title="Galerie des Glaces">galerie des Glaces</a> du <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>. La politique de <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Bismarck</a> avait triomphé. Bismarck aurait choisi Versailles en représailles de la décision de <span class="nowrap">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></span> de mettre à sac le <a href="/wiki/Ravage_du_Palatinat" title="Ravage du Palatinat">Palatinat</a><sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84"><span class="cite_crochet">[</span>83<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'Allemagne décida, en outre, d'<a href="/wiki/Annexion" title="Annexion">annexer</a> l'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a> (l'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a> et la <a href="/wiki/Moselle_(d%C3%A9partement)" title="Moselle (département)">Moselle</a> actuelle), qui demeurèrent allemandes jusqu'à la fin de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fin_de_la_démilitarisation_de_la_mer_Noire"><span id="Fin_de_la_d.C3.A9militarisation_de_la_mer_Noire"></span>Fin de la démilitarisation de la mer Noire</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=48" title="Modifier la section : Fin de la démilitarisation de la mer Noire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=48" title="Modifier le code source de la section : Fin de la démilitarisation de la mer Noire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Profitant de la distraction de la guerre franco-prussienne, l'<a href="/wiki/Empire_russe" title="Empire russe">Empire russe</a> avait commencé en <time class="nowrap" datetime="1870-11" data-sort-value="1870-11">novembre 1870</time> la reconstruction de ses bases navales en mer Noire, une violation flagrante du traité qui avait mis fin à la <a href="/wiki/Guerre_de_Crim%C3%A9e" title="Guerre de Crimée">guerre de Crimée</a> 14 ans plus tôt<sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite_crochet">[</span>84<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Après la paix de Francfort de 1871 naît un rapprochement entre la France et la Russie. <span class="citation">«&#160;Au lieu de tisser des liens avec la Russie à l'est et de paralyser davantage la France à l'ouest, l'erreur de calcul de Bismarck avait ouvert la porte à de futures relations entre Paris et Saint-Pétersbourg. Le point culminant de cette nouvelle relation sera finalement l'<a href="/wiki/Alliance_franco-russe" title="Alliance franco-russe">Alliance franco-russe de 1894</a>&#160;; une alliance qui fait explicitement référence à la menace perçue de l'Allemagne et à sa réponse militaire&#160;»</span><sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite_crochet">[</span>85<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'insurrection_de_la_Commune_de_Paris"><span id="L.27insurrection_de_la_Commune_de_Paris"></span>L'insurrection de la Commune de Paris</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=49" title="Modifier la section : L&#39;insurrection de la Commune de Paris" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=49" title="Modifier le code source de la section : L&#39;insurrection de la Commune de Paris"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Commune_de_Paris_(1871)" class="mw-redirect" title="Commune de Paris (1871)">Commune de Paris</a>.</div></div> <p>La déception face à la défaite, l’hostilité vis-à-vis de l’Assemblée récemment élue, à majorité monarchiste ainsi que certaines mesures prises par celle-ci ou par le gouvernement renforcèrent un climat d’agitation, à Paris, au sein de la <a href="/wiki/Garde_nationale_(France)" title="Garde nationale (France)">Garde nationale</a> et des milieux populaires. Une <a href="/wiki/Insurrection" title="Insurrection">insurrection</a> éclata à <a href="/wiki/Montmartre" title="Montmartre">Montmartre</a>, le <time class="nowrap" datetime="1871-03-18" data-sort-value="1871-03-18">18 mars 1871</time>, alors que des troupes régulières essayaient, sur ordre du gouvernement, de saisir des canons de la Garde nationale. Une autorité insurrectionnelle se mit en place&#160;: la <a href="/wiki/Commune_de_Paris_(1871)" class="mw-redirect" title="Commune de Paris (1871)">Commune de Paris</a>. Avec l'accord tacite des Prussiens, elle fut combattue puis écrasée lors de la «&#160;<a href="/wiki/Semaine_sanglante" title="Semaine sanglante">Semaine sanglante</a>&#160;» (<a href="/wiki/21_mai" title="21 mai">21</a>-<time class="nowrap" datetime="05-28" data-sort-value="05-28">28 mai</time>) par le gouvernement investi par l'Assemblée nationale, qui était replié à <a href="/wiki/Versailles" title="Versailles">Versailles</a> depuis le <time class="nowrap" datetime="03-18" data-sort-value="03-18">18 mars</time>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Une_volonté_de_revanche_?"><span id="Une_volont.C3.A9_de_revanche_.3F"></span>Une volonté de revanche&#160;?</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=50" title="Modifier la section : Une volonté de revanche&#160;?" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=50" title="Modifier le code source de la section : Une volonté de revanche&#160;?"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article connexe&#160;: <a href="/wiki/Revanchisme#Belle_Époque" title="Revanchisme">Revanchisme à la Belle Époque</a>.</div></div> <p>L'avènement d'un régime républicain en France suscita la méfiance des monarchies européennes. Isolée en Europe, la France s'employa à constituer un vaste <a href="/wiki/Empire_colonial_fran%C3%A7ais" title="Empire colonial français">empire colonial</a>, gage de sa puissance<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite_crochet">[</span>86<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> mais elle fut malgré tout en proie au sentiment douloureux d'une <a href="/wiki/Revanchisme" title="Revanchisme">revanche à prendre</a>, terreau d'un <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a> qui perdura une vingtaine d'années. Toutefois, ce sentiment perdit progressivement de sa force et se réduisit ensuite à une nostalgie des «&#160;provinces perdues&#160;» jusqu'à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle<sup id="cite_ref-88" class="reference"><a href="#cite_note-88"><span class="cite_crochet">[</span>87<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Cependant, à partir de la <a href="/wiki/Crise_boulangiste" class="mw-redirect" title="Crise boulangiste">crise boulangiste</a>, un nationalisme revanchard se développa, dans une partie de la presse et l'opinion française, renforcé par l'<a href="/wiki/Affaire_Dreyfus" title="Affaire Dreyfus">affaire Dreyfus</a>. Il se diffusa pendant la <a href="/wiki/Belle_%C3%89poque" title="Belle Époque">Belle Époque</a> et conduisit après l'assassinat de <a href="/wiki/Jean_Jaur%C3%A8s" title="Jean Jaurès">Jean Jaurès</a>, partisan de la paix, le <time class="nowrap" datetime="1914-07-31" data-sort-value="1914-07-31">31 juillet 1914</time>, au ralliement des <a href="/wiki/Pacifisme" title="Pacifisme">pacifistes</a> à l'<a href="/wiki/Union_sacr%C3%A9e_(mouvement)" title="Union sacrée (mouvement)">Union sacrée</a> et à la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Fondation_de_l'École_libre_des_sciences_politiques"><span id="Fondation_de_l.27.C3.89cole_libre_des_sciences_politiques"></span>Fondation de l'École libre des sciences politiques</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=51" title="Modifier la section : Fondation de l&#39;École libre des sciences politiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=51" title="Modifier le code source de la section : Fondation de l&#39;École libre des sciences politiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container metadata bandeau-section bandeau-niveau-modere"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><figure class="mw-halign-center noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:2017-fr.wp-orange-source.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/2017-fr.wp-orange-source.svg/25px-2017-fr.wp-orange-source.svg.png" decoding="async" width="25" height="25" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/2017-fr.wp-orange-source.svg/38px-2017-fr.wp-orange-source.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/2017-fr.wp-orange-source.svg/50px-2017-fr.wp-orange-source.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a><figcaption></figcaption></figure></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <div class="mw-collapsible mw-collapsed"><b>Cette section <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citez_vos_sources" title="Wikipédia:Citez vos sources">ne cite pas suffisamment ses sources</a></b><small>&#160;(septembre 2017)</small>.&#160;<div class="mw-collapsible-content">Pour l'améliorer, ajoutez <a href="/wiki/Aide:Identifier_des_sources_fiables" title="Aide:Identifier des sources fiables">des références de qualité et vérifiables</a> (<a href="/wiki/Aide:Ins%C3%A9rer_une_r%C3%A9f%C3%A9rence_(%C3%89diteur_visuel)" title="Aide:Insérer une référence (Éditeur visuel)">comment faire&#160;?</a>) ou le modèle <a href="/wiki/Mod%C3%A8le:R%C3%A9f%C3%A9rence_n%C3%A9cessaire" title="Modèle:Référence nécessaire">{{Référence nécessaire}}</a> sur les passages nécessitant une source.</div></div> </div></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/%C3%89cole_libre_des_sciences_politiques" title="École libre des sciences politiques">École libre des sciences politiques</a>.</div></div> <p>Cette défaite provoqua un véritable traumatisme au sein des sphères intellectuelles françaises dans les années 1870, forcées malgré elles de constater la faillite collective et morale de leurs élites dans le cadre de la guerre franco-allemande. Frappés par l'arrogance, le manque d'ouverture et la méconnaissance accablante de ces élites, quelques érudits, savants, professeurs et hommes d'affaires emmenés par <a href="/wiki/%C3%89mile_Boutmy" title="Émile Boutmy">Émile Boutmy</a> vont alors tirer les leçons de l'échec passé afin de remédier aux carences fonctionnelles et structurelles de la jeune <abbr class="abbr" title="Troisième">III<sup>e</sup></abbr>&#160;République. </p><p>Ceci aboutit à la création de l’École libre des sciences politiques en 1872 à Paris par Boutmy, qui s'entoure d'un cercle d'éminents universitaires, comptant dans ses rangs <a href="/wiki/Hippolyte_Taine" title="Hippolyte Taine">Hippolyte Taine</a>, <a href="/wiki/Ernest_Renan" title="Ernest Renan">Ernest Renan</a>, <a href="/wiki/Albert_Sorel" title="Albert Sorel">Albert Sorel</a> et <a href="/wiki/Paul_Leroy-Beaulieu" title="Paul Leroy-Beaulieu">Paul Leroy-Beaulieu</a>. L'ambition des fondateurs de la nouvelle école était de doter la <abbr class="abbr" title="Troisième">III<sup>e</sup></abbr>&#160;République d'élites, la formation des élèves étant totalement repensée avec notamment une approche pluridisciplinaire et une ouverture à l'international. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Progrès_du_droit_humanitaire_international"><span id="Progr.C3.A8s_du_droit_humanitaire_international"></span>Progrès du droit humanitaire international</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=52" title="Modifier la section : Progrès du droit humanitaire international" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=52" title="Modifier le code source de la section : Progrès du droit humanitaire international"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'une des conséquences de la guerre de 1870-1871 fut une accélération du développement du <a href="/wiki/Droit_humanitaire_international" class="mw-redirect" title="Droit humanitaire international">droit humanitaire international</a>. En effet, il n'existait auparavant que la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_convention_de_Gen%C3%A8ve" title="Première convention de Genève">première convention de Genève</a> (<time class="nowrap" datetime="1864-08-22" data-sort-value="1864-08-22">22 août 1864</time>) destinée à protéger des <a href="/wiki/Hors_de_combat" title="Hors de combat">militaires blessés</a> pendant les guerres, mais rien de précis n'encadrait le <a href="/wiki/Droit_de_la_guerre" title="Droit de la guerre">droit de la guerre</a>. Cette lacune avait provoqué de sérieuses contestations entre les belligérants, et des mesures de <a href="/wiki/Repr%C3%A9sailles" title="Représailles">représailles</a>. Le tsar <span><a href="/wiki/Alexandre_II_(empereur_de_Russie)" title="Alexandre II (empereur de Russie)"><span class="nowrap">Alexandre <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span></a></span> convoqua donc à Bruxelles, du <time class="nowrap" datetime="07-27" data-sort-value="07-27">27 juillet</time> au <time class="nowrap" datetime="1874-08-27" data-sort-value="1874-08-27">27 août 1874</time>, une conférence qui avait pour objet de codifier les lois et coutumes de la guerre<sup id="cite_ref-FB96_89-0" class="reference"><a href="#cite_note-FB96-89"><span class="cite_crochet">[</span>88<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Par ailleurs, alors que son projet ne prévoyait rien quant aux règles à appliquer concernant l'internement de belligérants en <a href="/wiki/Neutralit%C3%A9_(relations_internationales)" title="Neutralité (relations internationales)">pays neutre</a>, la <a href="/wiki/Retraite_(militaire)" title="Retraite (militaire)">retraite</a> et le passage en <a href="/wiki/Suisse" title="Suisse">Suisse</a> des 90&#160;000&#160;survivants de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">Armée Bourbaki</a> avaient si profondément marqué les esprits qu'il fallut aussi traiter cette question. En effet, les nombreux problèmes juridiques inédits posés par cet internement concernant le droit de la guerre et celui de la neutralité ne furent résolus que par des négociations bilatérales de la Suisse avec l'Allemagne d'une part, et avec la France d'autre part<sup id="cite_ref-FB96_89-1" class="reference"><a href="#cite_note-FB96-89"><span class="cite_crochet">[</span>88<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Tout cela fut intégré soit à la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_conf%C3%A9rence_de_La_Haye" title="Première conférence de La Haye">Convention concernant les lois et coutumes de la guerre sur terre</a> adoptée à <a href="/wiki/La_Haye" title="La Haye">La Haye</a> le 29 <a href="/wiki/Juillet_1899" title="Juillet 1899">juillet 1899</a> soit à la convention adoptée lors de la <a href="/wiki/Seconde_conf%C3%A9rence_de_La_Haye" title="Seconde conférence de La Haye">seconde conférence de La Haye</a> conclue le 18 <a href="/wiki/Octobre_1907" title="Octobre 1907">octobre 1907</a> quant aux droits et devoirs des puissances et des personnes neutres en cas de guerre sur terre, dont les dispositions sont toujours en vigueur aujourd'hui (articles 11 à 15 de la Convention)<sup id="cite_ref-FB96_89-2" class="reference"><a href="#cite_note-FB96-89"><span class="cite_crochet">[</span>88<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Décorations"><span id="D.C3.A9corations"></span>Décorations</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=53" title="Modifier la section : Décorations" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=53" title="Modifier le code source de la section : Décorations"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dans la mesure où la guerre fut une défaite pour la France et que les anciens combattants cherchaient à oublier cet aspect pour mettre en valeur des actes héroïques individuels, les monuments érigés comme les commémorations sont souvent issus d'initiatives locales (cf. section suivante et article dédié). C'est par ailleurs seulement en 1911 que l'État choisit d'honorer les anciens combattants de ce conflit par une médaille<sup id="cite_ref-90" class="reference"><a href="#cite_note-90"><span class="cite_crochet">[</span>89<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91"><span class="cite_crochet">[</span>90<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <ul><li><a href="/wiki/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870-1871" title="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871">Médaille commémorative de la guerre 1870-1871</a>, créée par le décret du <time class="nowrap" datetime="1911-11-09" data-sort-value="1911-11-09">9 novembre 1911</time> et remise avec diplôme nominatif aux 150&#160;000&#160;anciens combattants survivants par la Société des vétérans de terre et de mer 1870-1871, la Société des Combattants de 1870-1871 et la Société des Engagés volontaires de 1870-1871.</li> <li>Médaille des vétérans de la guerre de 1870.</li> <li><a href="/w/index.php?title=M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_guerre_pour_les_campagnes_de_1870-71&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Médaille commémorative de guerre pour les campagnes de 1870-71 (page inexistante)">Médaille commémorative de guerre pour les campagnes de 1870-71</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Kriegsdenkm%C3%BCnze_f%C3%BCr_die_Feldz%C3%BCge_1870%E2%80%9371_(Deutsches_Reich)" class="extiw" title="de:Kriegsdenkmünze für die Feldzüge 1870–71 (Deutsches Reich)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Kriegsdenkmünze für die Feldzüge 1870–71 (Deutsches Reich)&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>Médaille des défenseurs de <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Belfort</a>, gravure par <a href="/wiki/Auguste_Bartholdi" title="Auguste Bartholdi">Bartholdi</a>.</li></ul> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg" class="mw-file-description" title="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871."><img alt="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg/90px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg/135px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg/180px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870_-_1871.jpg 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Médaille commémorative de la guerre 1870-1871.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg" class="mw-file-description" title="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871, revers."><img alt="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871, revers." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg/92px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg" decoding="async" width="92" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg/137px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg/183px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870%E2%80%931871_France_REVERS.jpg 2x" data-file-width="279" data-file-height="365" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Médaille commémorative de la guerre 1870-1871, revers.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER,_JAMAIS.jpg" class="mw-file-description" title="Médaille des vétérans 1870-1871."><img alt="Médaille des vétérans 1870-1871." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg/90px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg/135px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg/180px-M%C3%A9daille_%C3%A0_ruban_des_v%C3%A9t%C3%A9rans_1870_-_1871_OUBLIER%2C_JAMAIS.jpg 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Médaille des vétérans 1870-1871.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg" class="mw-file-description" title="Royaume de Saxe : croix commémorative de la campagne 1870-1871."><img alt="Royaume de Saxe : croix commémorative de la campagne 1870-1871." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg/50px-Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg" decoding="async" width="50" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg/76px-Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg/101px-Erinnerungskreuz_f%C3%BCr_die_Jahre_1870_71_Sachsen.jpg 2x" data-file-width="262" data-file-height="620" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Royaume de Saxe&#160;: croix commémorative de la campagne 1870-1871.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg" class="mw-file-description" title="Médaille des défenseurs de Belfort."><img alt="Médaille des défenseurs de Belfort." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg/54px-2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg" decoding="async" width="54" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg/81px-2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg/108px-2012-10-07_16-17-36-musee-histoire-belfort-medaille.jpg 2x" data-file-width="1044" data-file-height="2323" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Médaille des défenseurs de Belfort.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mémoire_de_la_guerre_de_1870"><span id="M.C3.A9moire_de_la_guerre_de_1870"></span>Mémoire de la guerre de 1870</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=54" title="Modifier la section : Mémoire de la guerre de 1870" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=54" title="Modifier le code source de la section : Mémoire de la guerre de 1870"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Monument_aux_morts_de_la_guerre_de_1870_en_France" title="Monument aux morts de la guerre de 1870 en France">Monument aux morts de la guerre de 1870 en France</a>.</div></div> <p>Le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">traité de Francfort</a> du <time class="nowrap" datetime="1871-05-10" data-sort-value="1871-05-10">10 mai 1871</time>, qui clôtura la guerre franco-prussienne de 1870, stipulait, dans son article 16, que les deux États signataires s'engageaient, sur leur territoire respectif, à entretenir les tombes de soldats morts pendant le conflit. </p><p>La loi allemande du <time class="nowrap" datetime="1872-02-02" data-sort-value="1872-02-02">2 février 1872</time> régla la question des tombes militaires allemandes et françaises dans les trois départements annexés d'Alsace-Moselle. La loi française du <time class="nowrap" datetime="1873-04-04" data-sort-value="1873-04-04">4 avril 1873</time>, relative à la conservation des tombes des soldats morts pendant la guerre de 1870-1871, réglementa la question des tombes militaires sur le sol français. De 1873 à <a href="/wiki/1878" title="1878">1878</a>, l’État français a financé la construction de 25&#160;ossuaires surmontés d'un monument et l'aménagement de 87&#160;396&#160;sépultures réparties dans 1&#160;438&#160;communes et 36&#160;départements. </p><p>En France, l'édification de monuments commémoratifs a été, pour une part, l’œuvre du <a href="/wiki/Souvenir_fran%C3%A7ais" class="mw-redirect" title="Souvenir français">Souvenir français</a> et celle des sections de vétérans. C'est à partir de la loi de <a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a>, laissant aux <a href="/wiki/Commune_(France)" title="Commune (France)">communes</a> l'initiative de leur érection, que l'on vit se multiplier les <a href="/wiki/Monument_aux_morts" title="Monument aux morts">monuments aux morts</a> de la guerre de 1870-1871 en <a href="/wiki/France" title="France">France</a>. </p><p>Outre les monuments et mémoriaux (comme le <a href="/wiki/Lion_de_Belfort" title="Lion de Belfort">Lion de Belfort</a>) érigés sur les lieux des combats, une plaque a été apposée au <a href="/wiki/Panth%C3%A9on_(Paris)" title="Panthéon (Paris)">Panthéon</a> dans l'escalier menant à la crypte. Il y est gravé&#160;: «&#160;<i>À la mémoire des <a href="/wiki/G%C3%A9n%C3%A9ral" title="Général">généraux</a> <a href="/wiki/Louis_d%27Aurelle_de_Paladines" title="Louis d&#39;Aurelle de Paladines">D'Aurelles de Paladines</a>, <a href="/wiki/Alfred_Chanzy" title="Alfred Chanzy">Chanzy</a> et <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">Faidherbe</a>, des <a href="/wiki/Colonel" title="Colonel">colonels</a> <a href="/wiki/Aristide_Denfert-Rochereau" title="Aristide Denfert-Rochereau">Denfert-Rochereau</a> et <a href="/wiki/Louis-Casimir_Teyssier" title="Louis-Casimir Teyssier">Teyssier</a> ainsi que des <a href="/wiki/Officier" title="Officier">officiers</a> et des soldats des <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_terre_(France)" title="Armée de terre (France)">armées de terre</a> et de <a href="/wiki/Marine_nationale_(France)" title="Marine nationale (France)">mer</a> qui en <a href="/wiki/1870_en_France" title="1870 en France">1870</a>-<a href="/wiki/1871_en_France" title="1871 en France">1871</a> ont sauvé l'honneur de la <a href="/wiki/France" title="France">France</a></i>&#160;». Deux médaillons portent les noms de villes où les officiers et leurs soldats se sont distingués&#160;: <a href="/wiki/Bataille_d%27Orl%C3%A9ans_(1870)" title="Bataille d&#39;Orléans (1870)">Patay</a>, <a href="/wiki/Bataille_d%27Orl%C3%A9ans_(1870)" title="Bataille d&#39;Orléans (1870)">Orléans</a>, <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Belfort_(1870-1871)" title="Siège de Belfort (1870-1871)">Belfort</a>, <a href="/wiki/Bataille_de_Bapaume" title="Bataille de Bapaume">Bapaume</a>, <a href="/wiki/Bataille_de_Coulmiers" title="Bataille de Coulmiers">Coulmiers</a>, <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Bitche_(1870-1871)" title="Siège de Bitche (1870-1871)">Bitche</a>. </p><p>En France comme en Allemagne, la mémoire de la guerre de 1870 se matérialise rapidement dans l'architecture et l'urbanisme. Des monuments, des mémoriaux et des toponymes sont ainsi inaugurés, qui donnent lieu à des commémorations officielles auxquelles participent les associations d'anciens combattants. Tandis que du côté français, les œuvres (<a href="/wiki/Panorama_(peinture)" title="Panorama (peinture)">panoramas</a>, sculptures, etc.) valorisent le courage des vaincus et que la mémoire de la Commune s'inscrit dans des réalisations plus modestes du fait de la censure (livres, chansons, estampes, etc.), du côté allemand la victoire est célébrée dans les arts (peintures, statues, monuments à <span><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span></a></span>, <a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Bismarck</a> et <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Moltke</a>), alors que le monde des lettres (historiens, journalistes) retrace le récit de l'unification du pays<sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite_crochet">[</span>91<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>À partir de 1910, sur l'initiative de <a href="/wiki/Stephen_Pichon" title="Stephen Pichon">Stephen Pichon</a>, sont publiés des documents relatifs à l'histoire politique et diplomatique des événements de 1870-1871<sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite_crochet">[</span>92<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, disponibles aujourd'hui sur la <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_diplomatique_num%C3%A9rique" title="Bibliothèque diplomatique numérique">Bibliothèque diplomatique numérique</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dans_les_arts_et_la_culture_populaire">Dans les arts et la culture populaire</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=55" title="Modifier la section : Dans les arts et la culture populaire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=55" title="Modifier le code source de la section : Dans les arts et la culture populaire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre de 1870-1871 a été abondamment représentée par des <a href="/wiki/Photographie" title="Photographie">photographies</a> et des estampes, <a href="/wiki/Gravure" title="Gravure">gravures</a> et caricatures<sup id="cite_ref-94" class="reference"><a href="#cite_note-94"><span class="cite_crochet">[</span>93<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, ainsi que des <a href="/wiki/Image_d%E2%80%99%C3%89pinal" class="mw-redirect" title="Image d’Épinal">images d’Épinal</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Iconographie">Iconographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=56" title="Modifier la section : Iconographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=56" title="Modifier le code source de la section : Iconographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Peinture">Peinture</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=57" title="Modifier la section : Peinture" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=57" title="Modifier le code source de la section : Peinture"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre de 1870 a également inspiré de nombreux peintres&#160;: </p> <ul><li><a href="/wiki/Eugen_Adam" title="Eugen Adam">Eugen Adam</a>, <i>Le Drapeau allemand hissé sur le fort de Vanves le <time class="nowrap" datetime="1871-01-29" data-sort-value="1871-01-29">29 janvier 1871</time></i></li> <li><a href="/wiki/Albert_Anker" title="Albert Anker">Albert Anker</a>, <i>Les Bourbakis</i> à <a href="/wiki/Neuch%C3%A2tel" title="Neuchâtel">Neuchâtel</a></li></ul> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg/220px-Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg" decoding="async" width="220" height="145" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg/330px-Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg/440px-Arm%C3%A9e-Bourb-en-Suisse.jpg 2x" data-file-width="1721" data-file-height="1138" /></a><figcaption>Segment du <a href="/wiki/Panorama_Bourbaki" title="Panorama Bourbaki">panorama</a> représentant l'internement de l'armée Bourbaki en Suisse, Édouard Castres, (1881-1885).</figcaption></figure> <ul><li><a href="/wiki/Wilhelm_Camphausen" title="Wilhelm Camphausen">Wilhelm Camphausen</a> <ul><li><i><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> lors de la bataille de Sedan</i></li> <li><i><span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span> et Bismarck après la Bataille de Sedan</i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C3%89douard_Castres" title="Édouard Castres">Édouard Castres</a> <ul><li><a href="/wiki/Panorama_Bourbaki" title="Panorama Bourbaki">Panorama circulaire</a> mesurant 112&#160;mètres sur 10 représentant la retraite de l'armée de l'Est (Bourbaki) et son internement en Suisse (1881-1885).</li></ul></li></ul> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg/220px-Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg" decoding="async" width="220" height="134" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg/330px-Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg/440px-Edouard_Detaille_-_La_Salue_aux_Bless%C3%A9s.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="488" /></a><figcaption><i>Le Salut aux Blessés</i> (1877), Édouard Detaille, œuvre censurée.</figcaption></figure> <ul><li><a href="/wiki/%C3%89douard_Detaille" title="Édouard Detaille">Édouard Detaille</a> <ul><li><i>Les Vainqueurs</i></li> <li><i>Un coup de mitrailleuse</i></li> <li><i>Le Salut aux blessés</i> (1877)</li> <li><i>La Défense de Champigny</i> (1879)</li> <li><i><a href="/wiki/La_Bataille_de_Champigny" title="La Bataille de Champigny">La Bataille de Champigny</a></i> (panorama) avec <a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a></li> <li><i>Panorama de la Bataille de Rezonville</i></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Anton_Hoffmann&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Anton Hoffmann (page inexistante)">Anton Hoffmann</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Anton_Hoffmann_(Maler)" class="extiw" title="de:Anton Hoffmann (Maler)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Anton Hoffmann (Maler)&#160;»">(de)</span></a> <ul><li><i>La Bataille de Worth</i></li> <li><i>La Bataille de Fœschwiller</i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Pierre_Georges_Jeanniot" title="Pierre Georges Jeanniot">Pierre Georges Jeanniot</a> <ul><li><i>Réservistes</i></li> <li><i>La Ligne de feu, souvenirs de la bataille de Rezonville</i> (1886)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Ernest_Meissonier" title="Ernest Meissonier">Ernest Meissonnier</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Le_Si%C3%A8ge_de_Paris" title="Le Siège de Paris">Le Siège de Paris</a></i> (1884) - <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27Orsay" title="Musée d&#39;Orsay">musée d'Orsay</a> - <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Adolph_von_Menzel" title="Adolph von Menzel">Adolf von Menzel</a>, <i>Départ pour le front du roi Guillaume le <time class="nowrap" datetime="1870-07-31" data-sort-value="1870-07-31">31 juillet 1870</time></i></li></ul> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_(1873).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/220px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg" decoding="async" width="220" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/330px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg/440px-Alphonse-Marie-Adolphe_de_Neuville_-_Les_derni%C3%A8res_cartouches_%281873%29.jpg 2x" data-file-width="1779" data-file-height="1156" /></a><figcaption><i>Les dernières cartouches</i>, tableau d'<a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a> de 1873<sup id="cite_ref-95" class="reference"><a href="#cite_note-95"><span class="cite_crochet">[</span>Note 2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.</figcaption></figure> <ul><li><a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Les_Derni%C3%A8res_Cartouches" title="Les Dernières Cartouches">Les Dernières Cartouches</a></i> (1873) - <a href="/wiki/Maison_de_la_derni%C3%A8re_cartouche" class="mw-redirect" title="Maison de la dernière cartouche">maison de la dernière cartouche</a> - (<a href="/wiki/Bazeilles" title="Bazeilles">Bazeilles</a>)</li> <li><i>Combat sur la voie ferrée</i> (<a href="/wiki/1873" title="1873">1873</a>)</li> <li><i>Bivouac après le combat du Bourget</i> (1873)</li> <li><i>Épisode de la guerre franco-prussienne</i> (1875)</li> <li><i>Attaque d'une maison barricadées à Villersexel</i> (1875)</li> <li><i>L'attaque au crépuscule</i> (1877)</li> <li><i>Le Bourget, <time class="nowrap" datetime="1870-10-30" data-sort-value="1870-10-30">30 octobre 1870</time></i> (1878)</li> <li><i>Défense de la porte de Longboyau</i> (1879)</li> <li><i><a href="/wiki/La_Bataille_de_Champigny" title="La Bataille de Champigny">La Bataille de Champigny</a></i> (1880, panorama avec Édouard Detaille) <ul><li><i>Le Cimetière de Saint-Privat</i> (1881)</li> <li><i>Prise du four à chaux</i> (1882)</li> <li><i>Le Fond de la giberne</i> (1882)</li></ul></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C3%89douard_Paupion" title="Édouard Paupion">Édouard Paupion</a> <ul><li><i>La barricade de la rue Jeannin</i> (1881)</li> <li><i>La prise du Drapeau</i> (1883)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Lucien-Pierre_Sergent" title="Lucien-Pierre Sergent">Lucien-Pierre Sergent</a> <ul><li><i>Combat de Bagneux, <time class="nowrap" datetime="1870-10-13" data-sort-value="1870-10-13">13 octobre 1870</time></i> - <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_de_la_R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Musée de la Révolution française">Musée de la Révolution française</a>, <a href="/wiki/Vizille" title="Vizille">Vizille</a></li></ul></li></ul> <ul class="gallery mw-gallery-packed"> <li class="gallerybox" style="width: 185.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 183.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg" class="mw-file-description" title="Défense de la porte de Longboyau, 21 octobre 1870 (1879)."><img alt="Défense de la porte de Longboyau, 21 octobre 1870 (1879)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg/275px-Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg" decoding="async" width="184" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg/412px-Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg/549px-Neuville_d%C3%A9fense_de_la_porte_de_Longboyau_img_1960-rama.jpg 2x" data-file-width="1685" data-file-height="1105" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Défense de la porte de Longboyau, <time class="nowrap" datetime="1870-10-21" data-sort-value="1870-10-21">21 octobre 1870</time></i> (1879).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 165.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 163.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Le_Bourget,_30_octobre_1870_(1878)_de_Alphonse_de_Neuville.jpg" class="mw-file-description" title="Le Bourget, 30 octobre 1870 (1878)."><img alt="Le Bourget, 30 octobre 1870 (1878)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg/245px-Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg" decoding="async" width="164" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg/368px-Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg/490px-Le_Bourget%2C_30_octobre_1870_%281878%29_de_Alphonse_de_Neuville.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="588" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Le Bourget, <time class="nowrap" datetime="1870-10-30" data-sort-value="1870-10-30">30 octobre 1870</time></i> (1878).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 182px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget,_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg" class="mw-file-description" title="Bivouac après le combat du Bourget, 21 décembre 1870 (1873)."><img alt="Bivouac après le combat du Bourget, 21 décembre 1870 (1873)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/270px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg" decoding="async" width="180" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/404px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg/539px-Bivouac_apr%C3%A8s_le_combat_du_Bourget%2C_21_d%C3%A9cembre_1870.jpg 2x" data-file-width="1392" data-file-height="930" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Bivouac après le combat du Bourget, <time class="nowrap" datetime="1870-12-21" data-sort-value="1870-12-21">21 décembre 1870</time></i> (1873).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 178px"> <div class="thumb" style="width: 176px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg" class="mw-file-description" title="Épisode de la guerre franco-prussienne (1875)."><img alt="Épisode de la guerre franco-prussienne (1875)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg/264px-Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg" decoding="async" width="176" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg/396px-Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg/527px-Neuville_Alphonse_de_Episode_From_The_Franco_Prussian_War.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="683" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Épisode de la guerre franco-prussienne</i> (1875).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 164.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 162.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_(preparatory_work).jpg" class="mw-file-description" title="Le Cimetière de Saint Privat (1881)."><img alt="Le Cimetière de Saint Privat (1881)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg/244px-Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg" decoding="async" width="163" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg/365px-Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg/487px-Le_cimeti%C3%A8re_de_Saint-Privat_%28preparatory_work%29.jpg 2x" data-file-width="1400" data-file-height="1035" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Le Cimetière de Saint Privat</i> (1881).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 196.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 194.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Champigny,_le_four_%C3%A0_chaux_(d%C3%A9tail).jpg" class="mw-file-description" title="Bataille de Champigny (1870)."><img alt="Bataille de Champigny (1870)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg/292px-Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg" decoding="async" width="195" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg/438px-Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg/584px-Champigny%2C_le_four_%C3%A0_chaux_%28d%C3%A9tail%29.jpg 2x" data-file-width="2732" data-file-height="1684" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Bataille de Champigny</i> (1870).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 186px"> <div class="thumb" style="width: 184px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG" class="mw-file-description" title="L&#39;attaque au crépuscule."><img alt="L&#39;attaque au crépuscule." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG/276px-Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG" decoding="async" width="184" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG/414px-Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG/552px-Alphonse_Marie_Deneuville_-_The_Attack_at_Dawn.JPG 2x" data-file-width="1638" data-file-height="1069" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>L'attaque au crépuscule</i>.</div> </li> </ul> <ul><li><a href="/wiki/Christian_Sell" title="Christian Sell">Christian Sell</a>, <i>4 Westphalien régiment d'infanterie <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;17</i> (probablement scène de la bataille du Mans)</li> <li><a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a> <ul><li><i>Le prince héritier de Prusse Frédéric se recueillant devant le corps du général Douay après la bataille de Wissembourg</i></li> <li><i>La proclamation de l'Empire allemand à Versailles</i></li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sculpture">Sculpture</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=58" title="Modifier la section : Sculpture" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=58" title="Modifier le code source de la section : Sculpture"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Parmi les nombreux monuments commémoratifs de la guerre de 1870, certaines œuvres ont eu un rayonnement particulier, on peut citer, entre autres, les œuvres des sculpteurs suivants&#160;: </p> <ul><li><a href="/wiki/Louis-Ernest_Barrias" title="Louis-Ernest Barrias">Louis-Ernest Barrias</a>&#160;: <i><a href="/wiki/La_D%C3%A9fense_de_Paris_(groupe_sculpt%C3%A9)" title="La Défense de Paris (groupe sculpté)">La Défense de Paris</a></i> (1883)</li> <li><a href="/wiki/Auguste_Bartholdi" title="Auguste Bartholdi">Auguste Bartholdi</a>&#160;: Le <i><a href="/wiki/Lion_de_Belfort" title="Lion de Belfort">Lion de Belfort</a></i> (1875-1879)</li> <li><a href="/wiki/Antoine_Bourdelle" title="Antoine Bourdelle">Antoine Bourdelle</a>&#160;: Le <i><a href="/wiki/Monument_aux_morts_de_la_guerre_de_1870_de_Montauban" title="Monument aux morts de la guerre de 1870 de Montauban">Monument aux Combattants et Défenseurs du Tarn-et-Garonne de 1870-1871</a></i> (1897-1902)</li> <li><a href="/wiki/Antonin_Merci%C3%A9" title="Antonin Mercié">Antonin Mercié</a>&#160;: <i><a href="/wiki/Gloria_Victis" title="Gloria Victis">Gloria Victis</a></i> (1875)</li> <li><a href="/wiki/Auguste_Rodin" title="Auguste Rodin">Auguste Rodin</a>&#160;: <i>La Défense ou l'Appel aux armes</i> (1879) - œuvre non retenue par le jury. Plusieurs versions de différentes tailles ont été réalisées par la suite dont une pour commémorer la <a href="/wiki/Bataille_de_Verdun" title="Bataille de Verdun">bataille de Verdun</a>.</li></ul> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_(5270683179).jpg" class="mw-file-description" title="La Défense d&#39;Auguste Rodin."><img alt="La Défense d&#39;Auguste Rodin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg/90px-La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg/135px-La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg/180px-La_D%C3%A9fense_dAuguste_Rodin_%285270683179%29.jpg 2x" data-file-width="810" data-file-height="1080" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>La Défense</i> d'<a href="/wiki/Auguste_Rodin" title="Auguste Rodin">Auguste Rodin</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:La_defense_statue_2.jpg" class="mw-file-description" title="La Défense de Paris de Louis-Ernest Barrias."><img alt="La Défense de Paris de Louis-Ernest Barrias." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/La_defense_statue_2.jpg/90px-La_defense_statue_2.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/La_defense_statue_2.jpg/135px-La_defense_statue_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/La_defense_statue_2.jpg/180px-La_defense_statue_2.jpg 2x" data-file-width="1937" data-file-height="2580" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>La Défense de Paris</i> de <a href="/wiki/Louis-Ernest_Barrias" title="Louis-Ernest Barrias">Louis-Ernest Barrias</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Mercie-gloria-victis_new.jpg" class="mw-file-description" title="Gloria Victis d&#39;Antonin Mercié."><img alt="Gloria Victis d&#39;Antonin Mercié." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mercie-gloria-victis_new.jpg/90px-Mercie-gloria-victis_new.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mercie-gloria-victis_new.jpg/135px-Mercie-gloria-victis_new.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mercie-gloria-victis_new.jpg/180px-Mercie-gloria-victis_new.jpg 2x" data-file-width="768" data-file-height="1024" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Gloria Victis</i> d'<a href="/wiki/Antonin_Merci%C3%A9" title="Antonin Mercié">Antonin Mercié</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG" class="mw-file-description" title="Le Lion de Belfort d&#39;Auguste Bartholdi."><img alt="Le Lion de Belfort d&#39;Auguste Bartholdi." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG/120px-Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG/180px-Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG/240px-Belfort_Festung_L%C3%B6we_von_Belfort_1.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Le <i>Lion de Belfort</i> d'<a href="/wiki/Auguste_Bartholdi" title="Auguste Bartholdi">Auguste Bartholdi</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg" class="mw-file-description" title="Monument aux Combattants et Défenseurs du Tarn-et-Garonne de 1870-1871 d&#39;Antoine Bourdelle."><img alt="Monument aux Combattants et Défenseurs du Tarn-et-Garonne de 1870-1871 d&#39;Antoine Bourdelle." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg/79px-Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg" decoding="async" width="79" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg/118px-Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg/158px-Montauban_-_Bourdelle_monument_aux_morts_de_1870.jpg 2x" data-file-width="4776" data-file-height="7255" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><i>Monument aux Combattants et Défenseurs du Tarn-et-Garonne de 1870-1871</i> d'<a href="/wiki/Antoine_Bourdelle" title="Antoine Bourdelle">Antoine Bourdelle</a>.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Littérature"><span id="Litt.C3.A9rature"></span>Littérature</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=59" title="Modifier la section : Littérature" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=59" title="Modifier le code source de la section : Littérature"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG/251px-Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG" decoding="async" width="251" height="335" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG/377px-Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG/502px-Photo_manuscrit_Le_dormeur_du_Val.JPG 2x" data-file-width="2304" data-file-height="3072" /></a><figcaption>Manuscrit du <i><a href="/wiki/Le_Dormeur_du_val" title="Le Dormeur du val">Dormeur du Val</a></i>, signé de la main d'<a href="/wiki/Arthur_Rimbaud" title="Arthur Rimbaud">Arthur Rimbaud</a>.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Romans">Romans</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=60" title="Modifier la section : Romans" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=60" title="Modifier le code source de la section : Romans"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><a href="/wiki/Camille_Lemonnier" title="Camille Lemonnier">Camille Lemonnier</a>, <i>Sedan / Les Charniers</i> (1871).</li> <li><a href="/wiki/Alphonse_Daudet" title="Alphonse Daudet">Alphonse Daudet</a>, <i>Robert Helmont</i> (1874).</li> <li><a href="/wiki/Erckmann-Chatrian" title="Erckmann-Chatrian">Erckmann-Chatrian</a>, <i>Le Brigadier Frédéric</i> (1874)</li> <li><a href="/wiki/Octave_Mirbeau" title="Octave Mirbeau">Octave Mirbeau</a>, <ul><li><i><a href="/wiki/Le_Calvaire" title="Le Calvaire">Le Calvaire</a></i> (1886)&#160;;</li> <li><i><a href="/wiki/S%C3%A9bastien_Roch_(roman)" title="Sébastien Roch (roman)">Sébastien Roch</a></i> (1890).</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Georges_Darien" title="Georges Darien">Georges Darien</a>, <i>Bas les cœurs&#160;!</i> (1889).</li> <li><a href="/wiki/Ren%C3%A9_Bazin" title="René Bazin">René Bazin</a>, <ul><li><i>Le Guide de l'Empereur</i> (1890)&#160;;</li> <li><i>Les Oberlé</i> (1901).</li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C3%89mile_Zola" title="Émile Zola">Émile Zola</a>, <i><a href="/wiki/La_D%C3%A9b%C3%A2cle" title="La Débâcle">La Débâcle</a></i> (1892).</li> <li><a href="/wiki/Jeanne_Loiseau" title="Jeanne Loiseau">Jeanne Loiseau</a> dite Daniel-Lesueur, <i>Le Meurtre d'une âme</i> (1902).</li> <li><a href="/wiki/Jean_L%27H%C3%B4te" title="Jean L&#39;Hôte">Jean L'Hôte</a>, <i>Un Dimanche au champ d'honneur</i> (1958).</li> <li><a href="/wiki/Jean_Teul%C3%A9" title="Jean Teulé">Jean Teulé</a>, <i><a href="/wiki/Mangez-le_si_vous_voulez" title="Mangez-le si vous voulez">Mangez-le si vous voulez</a></i> (2009).</li> <li>Alain Fauconnier, <i>La Bataille de Nuits</i> (2012).</li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Nouvelles">Nouvelles</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=61" title="Modifier la section : Nouvelles" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=61" title="Modifier le code source de la section : Nouvelles"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><a href="/wiki/L%C3%A9on_Bloy" title="Léon Bloy">Léon Bloy</a>, <i><a href="/wiki/Sueur_de_sang_(Bloy)" title="Sueur de sang (Bloy)">Sueur de sang</a></i></li> <li><a href="/wiki/Alphonse_Daudet" title="Alphonse Daudet">Alphonse Daudet</a>, le recueil <i><a href="/wiki/Contes_du_lundi" title="Contes du lundi">Contes du lundi</a></i></li> <li><a href="/wiki/Joris-Karl_Huysmans" title="Joris-Karl Huysmans">Joris-Karl Huysmans</a>, <i><a href="/wiki/Sac_au_dos" title="Sac au dos">Sac au dos</a></i></li> <li><a href="/wiki/Guy_de_Maupassant" title="Guy de Maupassant">Guy de Maupassant</a>&#160;: <ul><li><i><a href="/wiki/La_Folle" title="La Folle">La Folle</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Boule_de_Suif" title="Boule de Suif">Boule de Suif</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Mademoiselle_Fifi_(nouvelle)" title="Mademoiselle Fifi (nouvelle)">Mademoiselle Fifi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_P%C3%A8re_Milon" title="Le Père Milon">Le Père Milon</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Deux_Amis_(Maupassant)" title="Deux Amis (Maupassant)">Deux amis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Saint-Antoine_(Maupassant)" title="Saint-Antoine (Maupassant)">Saint-Antoine</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Aventure_de_Walter_Schnaffs" title="L&#39;Aventure de Walter Schnaffs">L'Aventure de Walter Schnaffs</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Jean_Richepin" title="Jean Richepin">Jean Richepin</a>&#160;: <ul><li><i>Le Chassepot du Petit Jésus</i></li> <li><i>La Uhlane</i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%C3%89mile_Zola" title="Émile Zola">Émile Zola</a>, <i><a href="/wiki/L%27Attaque_du_moulin_(nouvelle)" title="L&#39;Attaque du moulin (nouvelle)">L'Attaque du moulin</a></i></li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Poèmes"><span id="Po.C3.A8mes"></span>Poèmes</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=62" title="Modifier la section : Poèmes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=62" title="Modifier le code source de la section : Poèmes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Victor_Hugo" title="Victor Hugo">Victor Hugo</a>, <i><a href="/wiki/L%27Ann%C3%A9e_terrible" title="L&#39;Année terrible">L'Année terrible</a></i>, recueil de poèmes, 1872. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://abu.cnam.fr/cgi-bin/go?annee1">Texte en ligne (ABU)</a></li> <li><a href="/wiki/Arthur_Rimbaud" title="Arthur Rimbaud">Arthur Rimbaud</a>, <ul><li><i><a href="/wiki/Le_Mal_(po%C3%A8me)" title="Le Mal (poème)">Le Mal</a></i>, 1870.</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Dormeur_du_val" title="Le Dormeur du val">Le Dormeur du val</a></i>, <time class="nowrap" datetime="1870-10" data-sort-value="1870-10">octobre 1870</time>.</li> <li><i><a href="/wiki/Le_R%C3%AAve_de_Bismarck" title="Le Rêve de Bismarck">Le Rêve de Bismarck</a></i>, <time class="nowrap" datetime="1870-11-25" data-sort-value="1870-11-25">25 novembre 1870</time>.</li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Chansons">Chansons</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=63" title="Modifier la section : Chansons" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=63" title="Modifier le code source de la section : Chansons"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre franco-prussienne et l'annexion de l'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a> ont suscité la création d'un certain nombre de chansons, la plupart dans le style revanchard propre à l'époque, parmi lesquelles&#160;: </p> <ul><li><i><a href="/wiki/La_Strasbourgeoise" title="La Strasbourgeoise">La Strasbourgeoise</a></i>, créée en 1870&#160;;</li> <li><i><a href="/wiki/Vous_n%27aurez_pas_l%27Alsace_et_la_Lorraine_(chanson)" class="mw-redirect" title="Vous n&#39;aurez pas l&#39;Alsace et la Lorraine (chanson)">Vous n'aurez-pas l'Alsace et la Lorraine</a></i>, créée en 1871, certainement la plus connue&#160;;</li> <li><i>La Ligue anti-prussienne</i>, créée en 1873&#160;;</li> <li><i><a href="/wiki/La_Fianc%C3%A9e_alsacienne" title="La Fiancée alsacienne">La Fiancée alsacienne</a></i>, créée en 1874&#160;;</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Fils_de_l%27Allemand" title="Le Fils de l&#39;Allemand">Le Fils de l'Allemand</a></i>, créée en 1882&#160;;</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Violon_bris%C3%A9_(chanson)" title="Le Violon brisé (chanson)">Le Violon brisé</a></i>, créée en 1885.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Filmographie">Filmographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=64" title="Modifier la section : Filmographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=64" title="Modifier le code source de la section : Filmographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cinéma"><span id="Cin.C3.A9ma"></span>Cinéma</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=65" title="Modifier la section : Cinéma" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=65" title="Modifier le code source de la section : Cinéma"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre franco-prussienne a été portée sur grand écran dès le début du <a href="/wiki/Cin%C3%A9ma_muet" title="Cinéma muet">cinéma muet</a> dans des productions cinématographiques diverses<sup id="cite_ref-96" class="reference"><a href="#cite_note-96"><span class="cite_crochet">[</span>94<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;: </p> <ul><li>1897&#160;: <ul><li><i>La Défense du drapeau</i> de <a href="/wiki/Georges_Hatot" title="Georges Hatot">Georges Hatot</a>.</li> <li><i>Les Dernières Cartouches</i> de Georges Hatot.</li> <li><i>Épisodes de la guerre de 1870-1871&#160;: Mort du clairon</i>, anonyme, studio <a href="/wiki/Path%C3%A9" title="Pathé">Pathé</a>.</li> <li><i>Bombardement d'une maison</i> est un film français muet réalisé par <a href="/wiki/Georges_M%C3%A9li%C3%A8s" title="Georges Méliès">Georges Méliès</a>.</li></ul></li> <li>1898&#160;: <i><a href="/wiki/Surprise_d%27une_maison_au_petit_jour" title="Surprise d&#39;une maison au petit jour">Surprise d'une maison au petit jour</a></i> d'<a href="/wiki/Alice_Guy" title="Alice Guy">Alice Guy</a>.</li> <li>1903&#160;: <i>Les Dernières Cartouches</i> de Georges Méliès.</li> <li>1908&#160;: <i>Un episodio della guerra franco-prussiana</i>, anonyme, <a href="/wiki/Itala_Film" title="Itala Film">Itala Film</a>.</li> <li>1909&#160;: <ul><li><i><a href="/wiki/L%27Espion_(film,_1909)" title="L&#39;Espion (film, 1909)">L'Espion</a></i> de <a href="/wiki/D._W._Griffith" title="D. W. Griffith">D. W. Griffith</a>.</li> <li><i>Une évasion en 1870</i>, anonyme, film d’Art-Pathé Frères.</li></ul></li> <li>1911&#160;: <ul><li><i>Veglia tragica</i>, anonyme, <a href="/wiki/Milano_Films" title="Milano Films">Milano Films</a>.</li> <li><i>Il piccolo patriota</i> de <a href="/wiki/Giuseppe_De_Liguoro" title="Giuseppe De Liguoro">Giuseppe De Liguoro</a>.</li></ul></li> <li>1912&#160;: <i><a href="/wiki/Vaincre_ou_mourir_(film,_1912)" title="Vaincre ou mourir (film, 1912)">Vaincre ou mourir</a></i> d’<a href="/wiki/Henri_Desfontaines" title="Henri Desfontaines">Henri Desfontaines</a>.</li> <li>1913&#160;: <ul><li><i>Pourquoi&#160;?</i> d’<a href="/wiki/Henri_Fescourt" title="Henri Fescourt">Henri Fescourt</a>.</li> <li><i>1870-1871</i> est un film français d'<a href="/wiki/Henri_Andr%C3%A9ani" title="Henri Andréani">Henri Andréani</a>.</li></ul></li> <li>1914&#160;: <i>Le Vieux Sergent</i> de Paul Landrin.</li> <li>1915&#160;: <ul><li><i>L’Ennemi</i> (<i>Il nemico</i>) de Giuseppe De Liguoro.</li> <li><i><a href="/wiki/Une_page_de_gloire" title="Une page de gloire">Une page de gloire</a></i> de <a href="/wiki/L%C3%A9once_Perret" title="Léonce Perret">Léonce Perret</a>.</li></ul></li> <li>1940&#160;: <i><a href="/wiki/Bismarck_(film)" title="Bismarck (film)">Bismarck</a></i> de <a href="/wiki/Wolfgang_Liebeneiner" title="Wolfgang Liebeneiner">Wolfgang Liebeneiner</a>.</li> <li>1944&#160;: <i><a href="/wiki/Mademoiselle_Fifi_(film,_1944)" title="Mademoiselle Fifi (film, 1944)">Mademoiselle Fifi</a></i> de <a href="/wiki/Robert_Wise" title="Robert Wise">Robert Wise</a> sorti aux États-Unis, inspiré par la <a href="/wiki/Mademoiselle_Fifi_(nouvelle)" title="Mademoiselle Fifi (nouvelle)">nouvelle du même</a> nom de <a href="/wiki/Guy_de_Maupassant" title="Guy de Maupassant">Maupassant</a>.</li> <li>1945&#160;: <i><a href="/wiki/Boule_de_Suif_(film,_1945)" title="Boule de Suif (film, 1945)">Boule de suif</a></i> de <a href="/wiki/Christian-Jaque" title="Christian-Jaque">Christian-Jaque</a>, inspiré par la nouvelle du <a href="/wiki/Boule_de_Suif" title="Boule de Suif">même nom</a> de Maupassant.</li> <li>1950&#160;: <i>C’est arrivé un jour</i> (<i>Es kommt ein Tag</i>) de <a href="/wiki/Rudolf_Jugert" title="Rudolf Jugert">Rudolf Jugert</a>.</li> <li>1952&#160;: <i><a href="/wiki/Amour_et_Jalousie" title="Amour et Jalousie">Amour et Jalousie</a></i> d’<a href="/wiki/Alessandro_Blasetti" title="Alessandro Blasetti">Alessandro Blasetti</a>.</li> <li>1956&#160;: <i>I Spy</i>, épisode <i>File Clerk</i> de <a href="/wiki/William_Berke" title="William Berke">William Berke</a>.</li> <li>1959&#160;: <ul><li><i><a href="/wiki/La_Jument_verte_(film)" title="La Jument verte (film)">La Jument verte</a></i> de <a href="/wiki/Claude_Autant-Lara" title="Claude Autant-Lara">Claude Autant-Lara</a></li> <li><i><a href="/wiki/Sans_tambour_ni_trompette_(film,_1959)" title="Sans tambour ni trompette (film, 1959)">Sans tambour ni trompette</a></i> de <a href="/wiki/Helmut_K%C3%A4utner" title="Helmut Käutner">Helmut Käutner</a>.</li></ul></li> <li>1985&#160;: <i><a href="/wiki/L%27Intruse_(film,_1985)" title="L&#39;Intruse (film, 1985)">L’Intruse</a></i> de <a href="/wiki/Bruno_Gantillon" title="Bruno Gantillon">Bruno Gantillon</a>.</li> <li>1987&#160;: <i><a href="/wiki/Champ_d%27honneur" title="Champ d&#39;honneur">Champ d'honneur</a></i> est un film français réalisé par <a href="/wiki/Jean-Pierre_Denis_(r%C3%A9alisateur)" title="Jean-Pierre Denis (réalisateur)">Jean-Pierre Denis</a>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Télévision"><span id="T.C3.A9l.C3.A9vision"></span>Télévision</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=66" title="Modifier la section : Télévision" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=66" title="Modifier le code source de la section : Télévision"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre franco-prussienne a été porté sur le petit écran dans des productions télévisuelles diverses&#160;: </p> <ul><li>1962&#160;: <i><a href="/wiki/Deux_amis_(t%C3%A9l%C3%A9film,_1962)" class="mw-redirect" title="Deux amis (téléfilm, 1962)">Deux amis</a></i> de <a href="/wiki/Carlo_Rim" title="Carlo Rim">Carlo Rim</a> (30 minutes).</li> <li>1970&#160;: <i>Journal 1870/71</i> de Hans-Joachim Kurz.</li> <li>1979&#160;: <i><a href="/wiki/Isabelle_de_Paris" title="Isabelle de Paris">Isabelle de Paris</a></i>, série <a href="/wiki/Anime" title="Anime">anime</a> japonaise dont l'histoire se déroule en France de 1870 à 1871 et débute pendant la guerre&#160;; les personnages vivent les événements de la guerre, du siège de Paris, puis de la commune de 1871 découlant de la défaite.</li> <li>1983&#160;: <i>Les Tilleuls de Lautenbach</i> de <a href="/wiki/Bernard_Saint-Jacques" title="Bernard Saint-Jacques">Bernard Saint-Jacques</a>.</li> <li>1996&#160;: <i><a href="/wiki/Les_Alsaciens_ou_les_Deux_Mathilde" title="Les Alsaciens ou les Deux Mathilde">Les Alsaciens ou les Deux Mathilde</a></i>, téléfilm français de <a href="/wiki/Michel_Favart" title="Michel Favart">Michel Favart</a>, composé de quatre épisodes de 90 minutes, qui retrace la période trouble qu'a connue l'Alsace-Lorraine entre 1870 et 1953. Le premier épisode se déroule durant la guerre de 1870.</li> <li>2006&#160;: <ul><li><i>1870 – La bataille décisive de Sedan</i> (<i>1870 – Die Entscheidung von Sedan</i>) de Hannes Schuler.</li> <li><i><a href="/wiki/Deux_amis_(t%C3%A9l%C3%A9film,_2006)" class="mw-redirect" title="Deux amis (téléfilm, 2006)">Deux amis</a></i>, téléfilm de <a href="/wiki/G%C3%A9rard_Jourd%27hui" title="Gérard Jourd&#39;hui">Gérard Jourd'hui</a> dans le cadre du cycle <i>Chez Maupassant</i> sur <a href="/wiki/France_2" title="France 2">France 2</a>.</li> <li><i><a href="/wiki/La_Forteresse_assi%C3%A9g%C3%A9e" title="La Forteresse assiégée">La Forteresse assiégée</a></i>, téléfilm de <a href="/wiki/G%C3%A9rard_Mordillat" title="Gérard Mordillat">Gérard Mordillat</a>, coproduit par <a href="/wiki/Arte_France" title="Arte France">Arte France</a>.</li></ul></li> <li>2020&#160;: <ul><li><i>1870-1871&#160;: la Guerre franco-prussienne</i> de Hermann Pölking-Eiken et Linn Sackarnd.</li> <li><i><a href="/wiki/La_Guerre_de_1870._Les_Derni%C3%A8res_Cartouches" title="La Guerre de 1870. Les Dernières Cartouches">La Guerre de 1870 - les dernières cartouches</a></i> de <a href="/wiki/%C3%89ric_Deroo" title="Éric Deroo">Éric Deroo</a>.</li> <li><i>Les photographies de la Guerre de 1870</i> de Grit Lederer.</li></ul></li> <li>2021&#160;: <i>1871&#160;: Grand Jeu impérial à Versailles</i> de Christian Twente.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notes_et_références"><span id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Notes et références</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=67" title="Modifier la section : Notes et références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=67" title="Modifier le code source de la section : Notes et références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Notes">Notes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=68" title="Modifier la section : Notes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=68" title="Modifier le code source de la section : Notes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text">Le nombre comprend les prisonniers en Allemagne et les internés en Suisse.</span> </li> <li id="cite_note-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-95">↑</a> </span><span class="reference-text">Le <time class="nowrap" datetime="1870-09-01" data-sort-value="1870-09-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> septembre 1870</time>, dans une maison de <a href="/wiki/Bazeilles" title="Bazeilles">Bazeilles</a> dans les <a href="/wiki/Ardennes_(d%C3%A9partement)" title="Ardennes (département)">Ardennes</a> en <a href="/wiki/France" title="France">France</a>, les soldats français encerclés par les envahisseurs prussiens se battirent jusqu'aux dernières cartouches.</span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Références"><span id="R.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Références</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=69" title="Modifier la section : Références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=69" title="Modifier le code source de la section : Références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r222998893">@media screen{body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:30em;overflow:auto;padding:3px;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin-top:0.3em}body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre .references-small{margin-top:0}}@media screen and (prefers-reduced-motion:reduce){body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:auto;padding:0;border:0 none}}</style><div class="reference-cadre" tabindex="0"> <div class="references-small decimal" style="column-width:30em;"><ol class="references"> <li id="cite_note-a-1"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-a_1-0">a</a> et <a href="#cite_ref-a_1-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">François Roth, <i>La Guerre de 70</i>, p. 33, Édition Fayard, 1990.</span> </li> <li id="cite_note-z-2"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-z_2-0">a</a> et <a href="#cite_ref-z_2-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">François Roth, <i>La Guerre de 70</i>, p. 30, Édition Fayard, 1990.</span> </li> <li id="cite_note-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski-3"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski_3-0">a</a> et <a href="#cite_ref-2001_T._Hardier_et_J.-F._Jagielski_3-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Thierry Hardier et Jean-François Jagielski, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=H0vdDQAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=fr#v=onepage&amp;q&amp;f=false"><i>Combattre et mourir pendant la Grande Guerre (1914-1925)</i></a>, 2001.</span> </li> <li id="cite_note-:0-5"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-:0_5-0">a</a> <a href="#cite_ref-:0_5-1">b</a> et <a href="#cite_ref-:0_5-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Sallat2019"><span class="ouvrage" id="Guy_Sallat2019">Guy Sallat, <cite class="italique">Second Empire de Solférino à Bazeilles</cite>, Paris, OD2C, <time>2019</time>, 273&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-9555430-5-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-9555430-5-4"><span class="nowrap">978-2-9555430-5-4</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;7, 44 et 46<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Second+Empire+de+Solf%C3%A9rino+%C3%A0+Bazeilles&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=OD2C&amp;rft.aulast=Sallat&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=2019&amp;rft.pages=7%2C+44+et+46&amp;rft.tpages=273&amp;rft.isbn=978-2-9555430-5-4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202016-21-6"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-2">c</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-3">d</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202016-21_6-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;16-21. </span> </li> <li id="cite_note-Milza200917-34-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Milza200917-34_7-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Milza2009">Milza 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;17-34. </span> </li> <li id="cite_note-sheehan-8"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-sheehan_8-0">a</a> et <a href="#cite_ref-sheehan_8-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Sheehan1989"><span class="ouvrage" id="James_J._Sheehan1989"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> James J. <span class="nom_auteur">Sheehan</span>, <cite class="italique" lang="en">German history 1770–1866</cite>, Oxford, <a href="/wiki/Oxford_University_Press" title="Oxford University Press">Oxford University Press</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Oxford History of Modern Europe&#160;», <time>1989</time>, 969&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-0-19-820432-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-0-19-820432-9"><span class="nowrap">978-0-19-820432-9</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;434, 465-467<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=German+history+1770%E2%80%931866&amp;rft.place=Oxford&amp;rft.pub=Oxford+University+Press&amp;rft.aulast=Sheehan&amp;rft.aufirst=James+J.&amp;rft.date=1989&amp;rft.pages=434%2C+465-467&amp;rft.tpages=969&amp;rft.isbn=978-0-19-820432-9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Caron2018"><span class="ouvrage" id="Jean-Claude_Caron2018"><a href="/wiki/Jean-Claude_Caron_(historien)" title="Jean-Claude Caron (historien)">Jean-Claude Caron</a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">D'un «&#160;Printemps des peuples&#160;» aux autres</cite>&#160;», <i><a href="/wiki/Le_D%C3%A9bat" title="Le Débat">Le Débat</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;201(4),&#8206; <time>2018</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">74-85</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://shs.cairn.info/revue-le-debat-2018-4-page-74?lang=fr">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=D%27un+%C2%AB+Printemps+des+peuples+%C2%BB+aux+autres&amp;rft.jtitle=Le+D%C3%A9bat&amp;rft.issue=201%284%29&amp;rft.aulast=Caron&amp;rft.aufirst=Jean-Claude&amp;rft.date=2018&amp;rft.pages=74-85&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202023-28-10"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202023-28_10-0">a</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202023-28_10-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;23-28. </span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Neugebauer2006"><span class="ouvrage" id="Karl-Volker_Neugebauer2006"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Karl-Volker <span class="nom_auteur">Neugebauer</span>, <cite class="italique" lang="de">Grundkurs deutsche Militärgeschichte. Die Zeit bis 1914</cite>, Munich, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Militärgeschichtlichen Forschungsamtes&#160;», <time>2006</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-486-57853-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-486-57853-9"><span class="nowrap">978-3-486-57853-9</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;331<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Grundkurs+deutsche+Milit%C3%A4rgeschichte.+Die+Zeit+bis+1914&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Oldenbourg+Wissenschaftsverlag&amp;rft.aulast=Neugebauer&amp;rft.aufirst=Karl-Volker&amp;rft.date=2006&amp;rft.pages=331&amp;rft.isbn=978-3-486-57853-9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202021-23-12"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-2">c</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202021-23_12-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;21-23. </span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Girard2002"><span class="ouvrage" id="Louis_Girard2002"><a href="/wiki/Louis_Girard" title="Louis Girard">Louis Girard</a>, <cite class="italique">Napoléon III</cite>, Paris, <a href="/wiki/Hachette_Livre" title="Hachette Livre">Hachette-Pluriel</a>, <time>2002</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1986), <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;458<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Napol%C3%A9on+III&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Hachette-Pluriel&amp;rft.aulast=Girard&amp;rft.aufirst=Louis&amp;rft.date=2002&amp;rft.pages=458&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Armengaud1962"><span class="ouvrage" id="André_Armengaud1962"><a href="/wiki/Andr%C3%A9_Armengaud" title="André Armengaud">André Armengaud</a>, <cite class="italique">L'opinion publique en France et la crise nationale allemande en 1866</cite>, <a href="/wiki/Les_Belles_lettres" class="mw-redirect" title="Les Belles lettres">Les Belles lettres</a>, <time>1962</time>, 125&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27opinion+publique+en+France+et+la+crise+nationale+allemande+en+1866&amp;rft.pub=Les+Belles+lettres&amp;rft.aulast=Armengaud&amp;rft.aufirst=Andr%C3%A9&amp;rft.date=1962&amp;rft.tpages=125&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202028-34-15"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-2">c</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202028-34_15-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;28-34. </span> </li> <li id="cite_note-Gaillard-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Gaillard_16-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Gaillard1997"><span class="ouvrage" id="Jean-Michel_Gaillard1997"><a href="/wiki/Jean-Michel_Gaillard" title="Jean-Michel Gaillard">Jean-Michel Gaillard</a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Sedan, 1870&#160;: l'effondrement d'un rêve européen</cite>&#160;», <i><a href="/wiki/L%27Histoire" title="L&#39;Histoire">L'Histoire</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;211 «&#160;Faut-il réhabiliter <span class="nowrap">Napoléon <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span>&#160;?&#160;»,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1997-06" data-sort-value="1997-06">juin 1997</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Sedan%2C+1870&amp;rft.jtitle=L%27Histoire&amp;rft.issue=211&amp;rft.stitle=l%27effondrement+d%27un+r%C3%AAve+europ%C3%A9en&amp;rft.aulast=Gaillard&amp;rft.aufirst=Jean-Michel&amp;rft.date=1997-06&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Milza200937-41-17"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Milza200937-41_17-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Milza200937-41_17-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Milza2009">Milza 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;37-41. </span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="von_Bismarck2013"><span class="ouvrage" id="Otto_von_Bismarck2013"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Otto von Bismarck, <cite class="italique" lang="en">Bismarck&#160;: The Man &amp; the Statesman</cite>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;2, New York, Cosimo Classics, <time>2013</time>, 384&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-1-59605-185-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-1-59605-185-0"><span class="nowrap">978-1-59605-185-0</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;58<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pub=Cosimo+Classics&amp;rft.stitle=The+Man+%26+the+Statesman&amp;rft.au=Otto+von+Bismarck&amp;rft.date=2013&amp;rft.volume=2&amp;rft.pages=58&amp;rft.tpages=384&amp;rft.isbn=978-1-59605-185-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="JohnUlbricht2007"><span class="ouvrage" id="Jürgen_JohnJustus_H._Ulbricht2007"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Jürgen John et Justus H. Ulbricht, <cite class="italique" lang="de">Jena&#160;: ein nationaler Erinnerungsort?</cite>, Böhlau, <time>2007</time>, 588&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9783412045067" title="Spécial:Ouvrages de référence/9783412045067"><span class="nowrap">9783412045067</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=SdkjAQAAIAAJ">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;76<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Jena&amp;rft.pub=B%C3%B6hlau&amp;rft.stitle=ein+nationaler+Erinnerungsort%3F&amp;rft.aulast=John&amp;rft.aufirst=J%C3%BCrgen&amp;rft.au=Justus+H.+Ulbricht&amp;rft.date=2007&amp;rft.pages=76&amp;rft.tpages=588&amp;rft.isbn=9783412045067&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>&#160;:<blockquote><p>«&#160;<span class="lang-de" lang="de">Bismarck Aussagen, die dann auf die verkürzte und viel zietierte Formel «&#160;Ohne Jena, Kein Sedan&#160;» hinausliefen, knüpten in gewisser Weise an Deutungsangebote der Niederlage von 1806 an, die seit den Freiheitskriegen gerade auch in Jena von der Kräften der liberalen und nationalen Bewegung entwickelt worden waren.</span>&#160;»</p></blockquote></span> </li> <li id="cite_note-Milza2007689-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Milza2007689_20-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Milza2007">Milza 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;689. </span> </li> <li id="cite_note-Cornut-Gentille202025-26-21"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202025-26_21-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202025-26_21-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Cornut-Gentille2020">Cornut-Gentille 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;25-26. </span> </li> <li id="cite_note-Cornut-Gentille202028-32-22"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-0">a</a> <a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-1">b</a> <a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-2">c</a> et <a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202028-32_22-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Cornut-Gentille2020">Cornut-Gentille 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;28-32. </span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Yon2009"><span class="ouvrage" id="Jean-Claude_Yon2009"><a href="/wiki/Jean-Claude_Yon" title="Jean-Claude Yon">Jean-Claude Yon</a>, <cite class="italique">Le Second Empire&#160;: politique, société, culture</cite>, <a href="/wiki/Armand_Colin" title="Armand Colin">Armand Colin</a>, <time>2009</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;99<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Second+Empire&amp;rft.pub=Armand+Colin&amp;rft.stitle=politique%2C+soci%C3%A9t%C3%A9%2C+culture&amp;rft.aulast=Yon&amp;rft.aufirst=Jean-Claude&amp;rft.date=2009&amp;rft.pages=99&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Brunschwig1958"><span class="ouvrage" id="Henri_Brunschwig1958">Henri <span class="nom_auteur">Brunschwig</span>, <cite class="italique">Annales. Économies, Sociétés, Civilisations&#160;: Bismarck et l'affaire espagnole</cite>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;13, <time>1958</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/ahess_0395-2649_1958_num_13_3_2770_t1_0618_0000_1">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&#160;3, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">618-619</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Annales.+%C3%89conomies%2C+Soci%C3%A9t%C3%A9s%2C+Civilisations&amp;rft.stitle=Bismarck+et+l%27affaire+espagnole&amp;rft.aulast=Brunschwig&amp;rft.aufirst=Henri&amp;rft.date=1958&amp;rft.volume=13&amp;rft.pages=618-619&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202038-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202038_25-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;38. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202034-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202034_26-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;34. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202046-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202046_27-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;46. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202038-40-28"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-1">b</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202038-40_28-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;38-40. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt40-45-29"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-1">b</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt40-45_29-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt">Bourguinat Vogt</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;40-45. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt45-50-30"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-1">b</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt45-50_30-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt">Bourguinat Vogt</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;45-50. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202218-31"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202218_31-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202218_31-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;18. </span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Rudelle1986"><span class="ouvrage" id="Odile_Rudelle1986"><a href="/wiki/Odile_Rudelle" title="Odile Rudelle">Odile <span class="nom_auteur">Rudelle</span></a>, <cite class="italique">La République absolue&#160;: aux origines de l'instabilité constitutionnelle de la France républicaine, 1870-1889</cite>, Paris, Publications de la Sorbonne, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;France <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>-<abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècles&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;14), <time>1986</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1982), 327&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-85944-045-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-85944-045-3"><span class="nowrap">2-85944-045-3</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;15<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+R%C3%A9publique+absolue&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Publications+de+la+Sorbonne&amp;rft.stitle=aux+origines+de+l%27instabilit%C3%A9+constitutionnelle+de+la+France+r%C3%A9publicaine%2C+1870-1889&amp;rft.aulast=Rudelle&amp;rft.aufirst=Odile&amp;rft.date=1986&amp;rft.pages=15&amp;rft.tpages=327&amp;rft.isbn=2-85944-045-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Ross2015"><span class="ouvrage" id="Kristin_Ross2015">Kristin <span class="nom_auteur">Ross</span>, «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.monde-diplomatique.fr/2015/05/ROSS/52944"><cite style="font-style:normal;">L’internationalisme au temps de la Commune</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">Le Monde diplomatique</span>, <time class="nowrap" datetime="2015-05-01" data-sort-value="2015-05-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> mai 2015</time></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-dictateur-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-dictateur_34-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="BomanFuligniMahieuVarejka2008"><span class="ouvrage" id="Patrick_BomanBruno_FuligniStéphane_MahieuPascal_Varejka2008">Patrick Boman, Bruno Fuligni, Stéphane Mahieu et Pascal Varejka, <cite class="italique">Le guide suprême&#160;: petit dictionnaire des dictateurs</cite>, Paris, Ginkgo Éditeur, <time>2008</time>, 232&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84679-061-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84679-061-1"><span class="nowrap">978-2-84679-061-1</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=z4-nxfwvO54C">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">127-128</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+guide+supr%C3%AAme&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Ginkgo+%C3%89diteur&amp;rft.stitle=petit+dictionnaire+des+dictateurs&amp;rft.aulast=Boman&amp;rft.aufirst=Patrick&amp;rft.au=Bruno+Fuligni&amp;rft.au=St%C3%A9phane+Mahieu&amp;rft.au=Pascal+Varejka&amp;rft.date=2008&amp;rft.pages=127-128&amp;rft.tpages=232&amp;rft.isbn=978-2-84679-061-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Boniface202218-21-35"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-2">c</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-3">d</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-4">e</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-5">f</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-6">g</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-7">h</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-8">i</a> <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-9">j</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202218-21_35-10">k</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;18-21. </span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Charles_du_Barail1896"><span class="ouvrage" id="François_Charles_du_Barail1896"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Charles_du_Barail" title="François Charles du Barail">François Charles du Barail</a>, <cite class="italique">Mes souvenirs</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;III, Paris, <a href="/wiki/Plon" title="Plon">Plon</a>, <time>1896</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k209912r/f152">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;148<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Mes+souvenirs&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Plon&amp;rft.au=Fran%C3%A7ois+Charles+du+Barail&amp;rft.date=1896&amp;rft.pages=148&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-BourginatVogt202250-53-37"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-2">c</a> <a href="#cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-3">d</a> et <a href="#cite_ref-BourginatVogt202250-53_37-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourginatVogt2022">Bourginat et Vogt 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;50-53. </span> </li> <li id="cite_note-Antonetti1986278-279-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Antonetti1986278-279_38-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Antonetti1986">Antonetti 1986</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;278-279. </span> </li> <li id="cite_note-Duclert202145-47-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Duclert202145-47_39-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Duclert2021">Duclert 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;45-47. </span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Colling1949"><span class="ouvrage" id="Alfred_Colling1949"><a href="/wiki/Alfred_Colling" title="Alfred Colling">Alfred <span class="nom_auteur">Colling</span></a>, <cite class="italique"><a href="/wiki/La_Prodigieuse_Histoire_de_la_Bourse" title="La Prodigieuse Histoire de la Bourse">La Prodigieuse Histoire de la Bourse</a></cite>, Société d'Éditions Économiques et Financières, <time>1949</time>, <abbr class="abbr" title="9"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">IX</span></abbr>-423&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;295<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Prodigieuse+Histoire+de+la+Bourse&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%89ditions+%C3%89conomiques+et+Financi%C3%A8res&amp;rft.aulast=Colling&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.date=1949&amp;rft.pages=295&amp;rft.tpages=%3Cabbr+class%3D%22abbr+%22+title%3D%229%22+%3E%3Cspan+class%3D%22romain%22+style%3D%22text-transform%3Auppercase%22%3EIX%3C%2Fspan%3E%3C%2Fabbr%3E-423&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2011">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://carlpepin.com/2011/01/12/la-doctrine-militaire-francaise-de-1871-a-1914-considerations-theoriques-et-materielles/"><cite style="font-style:normal;">La doctrine militaire française de 1871 à 1914&#160;: considérations théoriques et matérielles</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">carlpepin.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2011-01-13" data-sort-value="2011-01-13">13 janvier 2011</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-08-05" data-sort-value="2020-08-05">5 août 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Soria1970"><span class="ouvrage" id="Georges_Soria1970"><a href="/wiki/Georges_Soria" title="Georges Soria">Georges <span class="nom_auteur">Soria</span></a>, <cite class="italique">La Grande Histoire de la Commune</cite>, Édition du centenaire, <time>1970</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Grande+Histoire+de+la+Commune&amp;rft.pub=%C3%89dition+du+centenaire&amp;rft.aulast=Soria&amp;rft.aufirst=Georges&amp;rft.date=1970&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Von_Moltke1891"><span class="ouvrage" id="Helmuth_Von_Moltke1891"><a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth <span class="nom_auteur">Von Moltke</span></a>, <cite class="italique">La Guerre de 1870</cite>, Librairie H. Le Soudier, <time>1891</time> <small style="line-height:1em;">(s:La Guerre de 1870|)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Guerre+de+1870&amp;rft.pub=Librairie+H.+Le+Soudier&amp;rft.aulast=Von+Moltke&amp;rft.aufirst=Helmuth&amp;rft.date=1891&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Duclert2010"><span class="ouvrage" id="Vincent_Duclert2010"><a href="/wiki/Vincent_Duclert" title="Vincent Duclert">Vincent <span class="nom_auteur">Duclert</span></a>, <cite class="italique">1870–1914&#160;: la République imaginée</cite>, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Belin" class="mw-redirect" title="Éditions Belin">Éditions Belin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Histoire de France, sous la direction de Joël Cormette&#160;», <time>2010</time>, 863&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7011-3388-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7011-3388-1"><span class="nowrap">978-2-7011-3388-1</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;33<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=1870%E2%80%931914&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Belin&amp;rft.stitle=la+R%C3%A9publique+imagin%C3%A9e&amp;rft.aulast=Duclert&amp;rft.aufirst=Vincent&amp;rft.date=2010&amp;rft.pages=33&amp;rft.tpages=863&amp;rft.isbn=978-2-7011-3388-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a> </span><span class="reference-text">Dans <i>La Grande Histoire de la Commune</i><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite_crochet">[</span>41<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, Georges Soria donne pour les effectifs immédiatement disponibles au début du conflit&#160;: 230&#160;000 pour les troupes françaises contre 384&#160;000 pour leurs homologues allemandes. Von Moltke, dans <i>La Guerre de 1870</i><sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite_crochet">[</span>42<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> admet un chiffre sensiblement supérieur au bénéfice de l'armée allemande. En fait, les 640&#160;000&#160;hommes de l'armée française officiellement dénombrés se réduisaient à environ 250&#160;000, une fois déduits les troupes stationnées en Algérie et les réservistes<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite_crochet">[</span>43<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Déroulède1907"><span class="ouvrage" id="Paul_Déroulède1907">Paul Déroulède, <cite class="italique">1870 - Feuilles de route Des Bois de Verrières à la Forteresse de Breslau</cite>, Paris, Société d'Édition et de Publications / Librairie Félix Juven, <time>1907</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=1870+-+Feuilles+de+route+Des+Bois+de+Verri%C3%A8res+%C3%A0+la+Forteresse+de+Breslau&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%89dition+et+de+Publications+%2F+Librairie+F%C3%A9lix+Juven&amp;rft.aulast=D%C3%A9roul%C3%A8de&amp;rft.aufirst=Paul&amp;rft.date=1907&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a> </span><span class="reference-text">Sylvie Aprile, <i>La Révolution inachevée (1815-1870)</i>, éditions Belin, 2010, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;519.</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a> </span><span class="reference-text">Carl Pépin, <i>La doctrine militaire française de 1871 à 1914, considérations théoriques et matérielles</i>, sur le site <a rel="nofollow" class="external free" href="http://carlpepin.com/2011/01/12/la-doctrine-militaire-francaise-de-1871-a-1914-considerations-theoriques-et-materielles/">http://carlpepin.com/2011/01/12/la-doctrine-militaire-francaise-de-1871-a-1914-considerations-theoriques-et-materielles/</a>, visité le <time class="nowrap" datetime="2011-09-21" data-sort-value="2011-09-21">21 septembre 2011</time>.</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Robin2009"><span class="ouvrage" id="Pierre_Robin2009">Pierre <span class="nom_auteur">Robin</span>, <cite class="italique">La cavalerie dans la guerre de 1870</cite>, Bernard Giovanangeli Editeur, <time>2009</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+cavalerie+dans+la+guerre+de+1870&amp;rft.pub=Bernard+Giovanangeli+Editeur&amp;rft.aulast=Robin&amp;rft.aufirst=Pierre&amp;rft.date=2009&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Boniface202221-25-50"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202221-25_50-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202221-25_50-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202221-25_50-2">c</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202221-25_50-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;21-25. </span> </li> <li id="cite_note-Cornut-Gentille202034-36-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202034-36_51-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Cornut-Gentille2020">Cornut-Gentille 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;34-36. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202268-70-52"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-2">c</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-3">d</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202268-70_52-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2022">Bourguinat et Vogt 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;68-70. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202225-27-53"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202225-27_53-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202225-27_53-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;25-27. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202270-75-54"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-2">c</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202270-75_54-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2022">Bourguinat et Vogt 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;70-75. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202227-30-55"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202227-30_55-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202227-30_55-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202227-30_55-2">c</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202227-30_55-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;27-30. </span> </li> <li id="cite_note-Cornut-Gentille202019-20,_133-135-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cornut-Gentille202019-20,_133-135_56-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Cornut-Gentille2020">Cornut-Gentille 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;19-20, 133-135. </span> </li> <li id="cite_note-Duclert202148-52-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Duclert202148-52_57-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Duclert2021">Duclert 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;48-52. </span> </li> <li id="cite_note-Cornut-Gentille2020145-149-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cornut-Gentille2020145-149_58-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Cornut-Gentille2020">Cornut-Gentille 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;145-149. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202279-82-59"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-1">b</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-2">c</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202279-82_59-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2022">Bourguinat et Vogt 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;79-82. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202235-39-60"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202235-39_60-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202235-39_60-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202235-39_60-2">c</a> <a href="#cite_ref-Boniface202235-39_60-3">d</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202235-39_60-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;35-39. </span> </li> <li id="cite_note-Duclert202154-56-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Duclert202154-56_61-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Duclert2021">Duclert 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;54-56. </span> </li> <li id="cite_note-Duclert202156-58-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Duclert202156-58_62-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Duclert2021">Duclert 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;56-58. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202239-43-63"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202239-43_63-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202239-43_63-1">b</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202239-43_63-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;39-43. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202088-89-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202088-89_64-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;88-89. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202243-45-65"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202243-45_65-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202243-45_65-1">b</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202243-45_65-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;43-45. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202091-95-66"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-1">b</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202091-95_66-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;91-95. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202245-49-67"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-2">c</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-3">d</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-4">e</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-5">f</a> <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-6">g</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202245-49_67-7">h</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;45-49. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt202098-100-68"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-0">a</a> <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-1">b</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt202098-100_68-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;98-100. </span> </li> <li id="cite_note-openedition_8298-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-openedition_8298_69-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1989">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.openedition.org/purh/8298?lang=fr"><cite style="font-style:normal;">Chapitre II. La guerre et la défense de Rouen</cite></a>&#160;» &#91;livre&#93;, sur <span class="italique">openedition.org</span>, Presses universitaires de Rouen et du Havre, <time>1989</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-07" data-sort-value="2023-04-07">7 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-scirocco-70"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-scirocco_70-0">a</a> et <a href="#cite_ref-scirocco_70-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Scirocco2011"><span class="ouvrage" id="Alfonso_Scirocco2011"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : italien">(it)</abbr> Alfonso <span class="nom_auteur">Scirocco</span>, <cite class="italique" lang="it">Garibaldi, battaglie, amori, ideali di un cittadino del mondo</cite>, Bari, Laterza, <time>2011</time>, 431&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-88-420-8408-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-88-420-8408-2"><span class="nowrap">978-88-420-8408-2</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">351-353</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Garibaldi%2C+battaglie%2C+amori%2C+ideali+di+un+cittadino+del+mondo&amp;rft.place=Bari&amp;rft.pub=Laterza&amp;rft.aulast=Scirocco&amp;rft.aufirst=Alfonso&amp;rft.date=2011&amp;rft.pages=351-353&amp;rft.tpages=431&amp;rft.isbn=978-88-420-8408-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Boniface202149-53-71"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-1">b</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-2">c</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-3">d</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-4">e</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-5">f</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-6">g</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-7">h</a> <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-8">i</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202149-53_71-9">j</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2021">Boniface 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;49-53. </span> </li> <li id="cite_note-Milza2009317-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Milza2009317_72-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Milza2009">Milza 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;317. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt2020104-107-73"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020104-107_73-0">a</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020104-107_73-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;104-107. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt2020100-104-74"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020100-104_74-0">a</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020100-104_74-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;100-104. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt2020107-111-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020107-111_75-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;107-111. </span> </li> <li id="cite_note-Boniface202131-35-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Boniface202131-35_76-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2021">Boniface 2021</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;31-35. </span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-77">↑</a> </span><span class="reference-text">Maurice Pignard-Péguet, <i>Histoire générale illustrée de Seine-et-Marne</i>, Auguste Gout, Orléans, 1911, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;107.</span> </li> <li id="cite_note-Boniface202231-35-78"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Boniface202231-35_78-0">a</a> <a href="#cite_ref-Boniface202231-35_78-1">b</a> et <a href="#cite_ref-Boniface202231-35_78-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Boniface2022">Boniface 2022</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;31-35. </span> </li> <li id="cite_note-VogtBourguinat2020111-117-79"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-0">a</a> <a href="#cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-1">b</a> <a href="#cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-2">c</a> <a href="#cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-3">d</a> et <a href="#cite_ref-VogtBourguinat2020111-117_79-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#VogtBourguinat2020">Vogt et Bourguinat 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;111-117. </span> </li> <li id="cite_note-BourguinatVogt2020117-119-80"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020117-119_80-0">a</a> et <a href="#cite_ref-BourguinatVogt2020117-119_80-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#BourguinatVogt2020">Bourguinat et Vogt 2020</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;117-119. </span> </li> <li id="cite_note-Roth199071-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Roth199071_81-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Roth1990">Roth 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;71. </span> </li> <li id="cite_note-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-82">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Halimi2020"><span class="ouvrage" id="Serge_Halimi2020">Serge <span class="nom_auteur">Halimi</span>, «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.monde-diplomatique.fr/mav/173/HALIMI/62231"><cite style="font-style:normal;">Le Cartel des gauches se fracasse contre le «&#160;mur de l’argent&#160;»</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">Le Monde diplomatique</span>, <time class="nowrap" datetime="2020-10-01" data-sort-value="2020-10-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> octobre 2020</time></span></span></span> </li> <li id="cite_note-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-83">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Milza2009"><span class="ouvrage" id="Pierre_Milza2009">Pierre Milza, <cite class="italique">Les relations internationales de 1871 à 1914</cite>, A. Colin, impr. 2009 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-200-35306-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-200-35306-3"><span class="nowrap">978-2-200-35306-3</span></a> et <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-200-35306-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-200-35306-5"><span class="nowrap">2-200-35306-5</span></a>, <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://worldcat.org/fr/title/470972029">470972029</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+relations+internationales+de+1871+%C3%A0+1914&amp;rft.pub=A.+Colin&amp;rft.aulast=Milza&amp;rft.aufirst=Pierre&amp;rft.date=2009&amp;rft.isbn=978-2-200-35306-3&amp;rft_id=info%3Aoclcnum%2F470972029&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-84">↑</a> </span><span class="reference-text">Cf. Claire Bonnotte, «&#160;Le Soleil éclipsé&#160;», Paris, Vendémiaire, 2018, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;25, L'auteure cite M. König, "Comprendre la formation de l'Allemagne.., catalogue d'exposition, Paris, musée de l'Armée, 2017, 26.</span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Geoffrey Wawro, <i>The Franco-Prussian War&#160;: The German Conquest of France in 1870–1871</i>, Cambridge University Press, 2003, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-0-511-33728-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-0-511-33728-4"><span class="nowrap">978-0-511-33728-4</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;290.</span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Chris Kempshall, <i>British, French and American Relations on the Western Front, 1914-1918</i>, Canterbury, Kent, UK, 2018, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-319-89464-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-319-89464-5"><span class="nowrap">978-3-319-89464-5</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;31.</span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Taraud2018"><span class="ouvrage" id="Christelle_Taraud2018">Christelle <span class="nom_auteur">Taraud</span>, <cite class="italique">Idées reçues sur la colonisation</cite>, Le Cavalier Bleu, <time>2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/979-10-318-0264-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/979-10-318-0264-0"><span class="nowrap">979-10-318-0264-0</span></a>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3917/lcb.tarau.2018.01">10.3917/lcb.tarau.2018.01</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cairn.info/idees-recues-sur-la-colonisation--9791031802640.htm">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Id%C3%A9es+re%C3%A7ues+sur+la+colonisation&amp;rft.pub=Le+Cavalier+Bleu&amp;rft.aulast=Taraud&amp;rft.aufirst=Christelle&amp;rft.date=2018&amp;rft.isbn=979-10-318-0264-0&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3917%2Flcb.tarau.2018.01&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-88">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Andouin-RouzeauBecker2004"><span class="ouvrage" id="Stéphane_Andouin-RouzeauJean-Jacques_Becker2004">Stéphane <span class="nom_auteur">Andouin-Rouzeau</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et Jean-Jacques <span class="nom_auteur">Becker</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">Encyclopédie de la Grande Guerre</cite>, Paris, Bayard, <time>2004</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">109-124</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Encyclop%C3%A9die+de+la+Grande+Guerre&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Bayard&amp;rft.aulast=Andouin-Rouzeau&amp;rft.aufirst=St%C3%A9phane&amp;rft.au=Becker%2C+Jean-Jacques&amp;rft.date=2004&amp;rft.pages=109-124&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-FB96-89"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-FB96_89-0">a</a> <a href="#cite_ref-FB96_89-1">b</a> et <a href="#cite_ref-FB96_89-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bugnion1996"><span class="ouvrage" id="François_Bugnion1996">François <span class="nom_auteur">Bugnion</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">L’arrivée des "Bourbaki" aux Verrières. L’internement de la Première Armée française en Suisse le 1er février 1871</cite>&#160;», <i>Revue internationale de la Croix-Rouge</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;311,&#8206; <time>1996</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.icrc.org/fre/resources/documents/misc/5fzggh.htm">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=L%E2%80%99arriv%C3%A9e+des+%22Bourbaki%22+aux+Verri%C3%A8res.+L%E2%80%99internement+de+la+Premi%C3%A8re+Arm%C3%A9e+fran%C3%A7aise+en+Suisse+le+1er+f%C3%A9vrier+1871&amp;rft.jtitle=Revue+internationale+de+la+Croix-Rouge&amp;rft.issue=311&amp;rft.aulast=Bugnion&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1996&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.icrc.org%2Ffre%2Fresources%2Fdocuments%2Fmisc%2F5fzggh.htm&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-90">↑</a> </span><span class="reference-text">Jasper Heinzen, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lhistoire.fr/la-guerre-oubli%C3%A9e">«&#160;La guerre oubliée&#160;»</a>, <i><a href="/wiki/L%27Histoire" title="L&#39;Histoire">L'Histoire</a></i> <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;469, <time class="nowrap" datetime="2020-03" data-sort-value="2020-03">mars 2020</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">58-60</span>.</span> </li> <li id="cite_note-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-91">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/R%C3%A9mi_Dalisson" title="Rémi Dalisson">Rémi Dalisson</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.openedition.org/rha/7994">«&#160;Les racines d’une commémoration&#160;: les fêtes de la Revanche et les inaugurations de monuments aux morts de 1870 en France (1871-1914)&#160;»</a>, <i>Revue historique des armées</i>, 274, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">23-37</span>.</span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.musee-armee.fr/expoFranceAllemagnes/parcours.html"><cite style="font-style:normal;">France Allemagne(s) - 1870-1871 - La guerre, la commune, les mémoires</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">musee-armee.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-04-09" data-sort-value="2020-04-09">9 avril 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://bibliotheque-numerique.diplomatie.gouv.fr/meae/fr/content/origines-guerre-1870-1871"><cite style="font-style:normal;">Origines de la guerre 1870-1871</cite></a>&#160;», sur <span class="italique"><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_diplomatique_num%C3%A9rique" title="Bibliothèque diplomatique numérique">Bibliothèque diplomatique numérique</a></span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-11" data-sort-value="2024-06-11">11 juin 2024</time>)</small></span></span> </li> <li id="cite_note-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-94">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://cudl.lib.cam.ac.uk/collections/caricatures/1">Caricatures of the Franco-Prussian War and the Paris Commune (1870-71)</a></span> </li> <li id="cite_note-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-96">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.hervedumont.ch/page.php?id=fr10&amp;idv=4&amp;idc=14"><cite style="font-style:normal;">Encyclopédie | Cinéma &amp; Histoire – Histoire &amp; Cinéma</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">hervedumont.ch</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-12-19" data-sort-value="2021-12-19">19 décembre 2021</time>)</small></span></span> </li> </ol> </div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voir_aussi">Voir aussi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=70" title="Modifier la section : Voir aussi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=70" title="Modifier le code source de la section : Voir aussi"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r194021218">.mw-parser-output .autres-projets>.titre{text-align:center;margin:0.2em 0}.mw-parser-output .autres-projets>ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li{list-style:none;margin:0.2em 0;text-indent:0;padding-left:24px;min-height:20px;text-align:left;display:block}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li>a{font-style:italic}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .autres-projets{float:none}}</style><div class="autres-projets boite-grise boite-a-droite noprint js-interprojets"> <p class="titre">Sur les autres projets Wikimedia&#160;:</p> <ul class="noarchive plainlinks"> <li class="commons"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Franco-Prussian_War?uselang=fr">La guerre franco-prussienne</a>, sur <span class="project">Wikimedia Commons</span></li><li class="wikiquote"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870" class="extiw" title="q:Guerre franco-allemande de 1870">Guerre franco-allemande de 1870</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikiquote</span></span></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sources_primaires">Sources primaires</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=71" title="Modifier la section : Sources primaires" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=71" title="Modifier le code source de la section : Sources primaires"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Témoignages"><span id="T.C3.A9moignages"></span>Témoignages</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=72" title="Modifier la section : Témoignages" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=72" title="Modifier le code source de la section : Témoignages"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><a href="/wiki/Paul_Avenel" title="Paul Avenel">Paul Avenel</a>, <i>Les Prussiens à Bougival, 1870-1871, notes d'un pillé</i>, Librairie Sagnier, Paris, 1873 <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k64547859">lire en ligne</a> sur <i><a href="/wiki/Gallica" title="Gallica">Gallica</a></i></li> <li>Général <a href="/wiki/Georges_Boulanger" title="Georges Boulanger">Georges Boulanger</a>, <i>L'invasion Allemande - Guerre De 1870-1871</i>, Jules Rouff et Cie, Paris, 1888 (trois tomes).</li> <li>Henri Daussy, <i>La Ligne de la Somme pendant la campagne de 1870-1871</i>, Paris, Dumaine éditeur, 1875 <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k63725392">Lire sur Gallica</a>.</li> <li><a href="/wiki/Paul_D%C3%A9roul%C3%A8de" title="Paul Déroulède">Paul Déroulède</a>, <i>1870, Feuilles de route, Des Bois de Verrières à la Forteresse de Breslau</i>, Paris, Société d'édition et de publications Librairie Félix Juven, 1907.</li> <li>Edmond Deschaumes, <i>Journal d'un lycéen de 14 ans pendant le siège de Paris</i>, Librairie Firmin-Didot, 1890, <span class="nowrap">397&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr></span></li> <li>Général <a href="/wiki/Auguste_Alexandre_Ducrot" title="Auguste Alexandre Ducrot">Auguste Alexandre Ducrot</a>, <i>La Défense de Paris</i>, Éditeur E. Dentu, libraire de la Société des gens de Lettres, Paris, 1875.</li> <li>Général <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">Louis Faidherbe</a>, <i>Campagne de l'Armée du Nord en 1870-1871</i>, édition E. Dantu, Paris, 1871.</li> <li><a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Giuseppe Garibaldi</a>, <i>Mémoires d'un Chemise rouge</i>, Paris, François Maspéro, 1981 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7071-1208-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7071-1208-9"><span class="nowrap">2-7071-1208-9</span></a>)</small>.</li> <li><a href="/wiki/Th%C3%A9ophile_Gautier" title="Théophile Gautier">Théophile Gautier</a>, <i>Tableaux du siège, Paris 1870-1871, Paris, Charpentier et Cie, 1871</i> <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1031535/f378">[1]</a>.</li> <li><a href="/wiki/Ludovic_Hal%C3%A9vy" title="Ludovic Halévy">Ludovic Halévy</a>, <i>L'Invasion, souvenirs et récits</i>, 1872, rééd. Mercure de France, 2014.</li> <li><span class="ouvrage" id="Lécluselle1898"><span class="ouvrage" id="Adolphe_Lécluselle1898">Adolphe <span class="nom_auteur">Lécluselle</span>, <cite class="italique">La Guerre dans le Nord</cite>, Cambrai, rue de Noyon, 9, Imprimerie d'Halluin-Carion et Cie, <time>1898</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1898)<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Guerre+dans+le+Nord&amp;rft.place=Cambrai%2C+rue+de+Noyon%2C+9&amp;rft.pub=Imprimerie+d%27Halluin-Carion+et+Cie&amp;rft.aulast=L%C3%A9cluselle&amp;rft.aufirst=Adolphe&amp;rft.date=1898&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="von_Moltke1891"><span class="ouvrage" id="Helmuth_von_Moltke1891"><a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth <span class="nom_auteur">von Moltke</span></a> (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;Ernest Jaeglé), <cite class="italique">La Guerre de 1870</cite> [«&#160;Geschichte des Deutsch-Französischen Krieges von 1870–71&#160;»], Paris, Librairie H. Le Soudier, <time>1891</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Guerre+de+1870&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Librairie+H.+Le+Soudier&amp;rft.aulast=von+Moltke&amp;rft.aufirst=Helmuth&amp;rft.date=1891&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span> [<span><a href="https://fr.wikisource.org/wiki/La_Guerre_de_1870" class="extiw" title="s:La Guerre de 1870">lire sur Wikisource</a></span>].</li> <li><a href="/wiki/Gabriel_Monod" title="Gabriel Monod">Gabriel Monod</a>, <i>Allemands et Français, Souvenirs de Campagne: Metz - Sedan - La Loire</i>, Sandoz et Fischbacher, 1872.</li> <li><a href="/wiki/Paul_Margueritte" title="Paul Margueritte">Paul</a> et <a href="/wiki/Victor_Margueritte" title="Victor Margueritte">Victor Margueritte</a>, <i>Histoire de la guerre de 1870-71</i>, éditions G. Chamerot.</li> <li>Général <a href="/wiki/Gustave_L%C3%A9on_Niox" title="Gustave Léon Niox">Gustave Léon Niox</a>, <i>La guerre de 1870. Simple récit</i>, Librairie C. Delagrave, 1898.</li> <li>Considérations sur la fortification de Paris, en réponse à l'écrit intitulé&#160;: "Considérations sur une guerre prochaine entre l'Allemagne et la France" 1845. (Signé&#160;: A.) Notice n°&#160;: FRBNF36322223</li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bibliographie">Bibliographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=73" title="Modifier la section : Bibliographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=73" title="Modifier le code source de la section : Bibliographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Études_historiques"><span id=".C3.89tudes_historiques"></span>Études historiques</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=74" title="Modifier la section : Études historiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=74" title="Modifier le code source de la section : Études historiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Généralités"><span id="G.C3.A9n.C3.A9ralit.C3.A9s"></span>Généralités</h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=75" title="Modifier la section : Généralités" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=75" title="Modifier le code source de la section : Généralités"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Antonetti1986"><span class="ouvrage" id="Guy_Antonetti1986"><a href="/wiki/Guy_Antonetti" title="Guy Antonetti">Guy <span class="nom_auteur">Antonetti</span></a>, <cite class="italique">Histoire contemporaine politique et sociale</cite>, Paris, PUF, <time>1986</time>, 527&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-13-039596-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-13-039596-1"><span class="nowrap">2-13-039596-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Histoire+contemporaine+politique+et+sociale&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=PUF&amp;rft.aulast=Antonetti&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1986&amp;rft.tpages=527&amp;rft.isbn=2-13-039596-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>. <span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><a href="/wiki/Jean-Jacques_Becker" title="Jean-Jacques Becker">Jean-Jacques Becker</a> et <a href="/wiki/St%C3%A9phane_Audoin-Rouzeau" title="Stéphane Audoin-Rouzeau">Stéphane Audoin-Rouzeau</a>, <i>La France, la nation, la guerre de 1850 à 1920</i>, collection Regards sur l'histoire, numéro 106, SEDES, 1996.</li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9mi_Dalisson" title="Rémi Dalisson">Rémi Dalisson</a>, <i>Les guerres et la mémoires</i>, Paris, CNRS, 2013.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/services/engine/search/sru?operation=searchRetrieve&amp;version=1.2&amp;collapsing=disabled&amp;query=dc.relation%20all%20%22cb340833511%22%20sortby%20dc.title%2Fsort.ascending%20sortby%20dc.title%2Fsort.ascending&amp;rk=128756;0">Pierre Lehautcourt&#160;: Histoire de la guerre de 1870-1871, Tomes 1-1 (Les origines), 1-2 (Les deux adversaires. Premières opérations), 1-4 (La retraite sur la Moselle. Borny), et Siège de Paris Tomes 2-6 (Châtillon, Chevilly, La Malmaison), 2-7 (Le Bourget, Champigny), 2-8 (Buzenval, la capitulation)</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/histoiredelague03unkngoog/page/n8/mode/2up">Pierre Lehautcourt&#160;: Histoire de la guerre de 1870-1871, Tome 5 (Rezonville et Saint-Privat)</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Études_générales_sur_la_guerre_franco-allemande_de_1870"><span id=".C3.89tudes_g.C3.A9n.C3.A9rales_sur_la_guerre_franco-allemande_de_1870"></span>Études générales sur la guerre franco-allemande de 1870</h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=76" title="Modifier la section : Études générales sur la guerre franco-allemande de 1870" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=76" title="Modifier le code source de la section : Études générales sur la guerre franco-allemande de 1870"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><span class="ouvrage" id="Audoin-Rouzeau1989"><span class="ouvrage" id="Stéphane_Audoin-Rouzeau1989"><a href="/wiki/St%C3%A9phane_Audoin-Rouzeau" title="Stéphane Audoin-Rouzeau">Stéphane Audoin-Rouzeau</a> (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;<a href="/wiki/Jean-Jacques_Becker" title="Jean-Jacques Becker">Jean-Jacques Becker</a>), <cite class="italique">1870&#160;: La France dans la guerre</cite>, Paris, <a href="/wiki/Armand_Colin" title="Armand Colin">Armand Colin</a>, <time>1989</time>, 420&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2200371654" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2200371654"><span class="nowrap">978-2200371654</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/r1848_0765-0191_1990_num_6_1_2499_t1_0165_0000_2%20présentation%20en%20ligne">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=1870&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Armand+Colin&amp;rft.stitle=La+France+dans+la+guerre&amp;rft.aulast=Audoin-Rouzeau&amp;rft.aufirst=St%C3%A9phane&amp;rft.date=1989&amp;rft.tpages=420&amp;rft.isbn=978-2200371654&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Tobias Arand, <i>1870/71. Der Deutsch-Französische Krieg erzählt in Einzelschicksalen</i>. Hamburg, Osburg Verlag, 2018.</li> <li><span class="ouvrage" id="Baconin2007"><span class="ouvrage" id="Jérôme_Baconin2007">Jérôme <span class="nom_auteur">Baconin</span>, <cite class="italique">Paris 1870-1871, l'année terrible</cite>, éditions Alan Sutton, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Mémoire en images&#160;», <time>2007</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84910-705-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84910-705-8"><span class="nowrap">978-2-84910-705-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Paris+1870-1871%2C+l%27ann%C3%A9e+terrible&amp;rft.pub=%C3%A9ditions+Alan+Sutton&amp;rft.aulast=Baconin&amp;rft.aufirst=J%C3%A9r%C3%B4me&amp;rft.date=2007&amp;rft.isbn=978-2-84910-705-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li>Général Barthelémy-Edmond Palat (pseud.Pierre Lehautcourt), <i>Histoire de la guerre de 1870-1871</i>, Berger-Levrault, 1893-1907 (quinze tomes).</li> <li>Mathilde Benoistel, Sylvie Le Ray-Burimi, Christophe Pommier (dir), <i>France-Allemagne(s) 1870-1871, la guerre, la Commune, les mémoires</i>, Paris, Gallimard/musée de l'Armée, 2017.</li> <li><span class="ouvrage" id="BourguinatVogt2020"><span class="ouvrage" id="Nicolas_BourguinatGilles_Vogt2020">Nicolas Bourguinat et Gilles Vogt, <cite class="italique">La guerre franco-allemande de 1870&#160;: une histoire globale</cite>, Paris, <a href="/wiki/Groupe_Flammarion" title="Groupe Flammarion">Flammarion</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Champs histoire&#160;», <time>2020</time>, 512&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, poche <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782081510555" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782081510555"><span class="nowrap">9782081510555</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+guerre+franco-allemande+de+1870&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Flammarion&amp;rft.stitle=une+histoire+globale&amp;rft.aulast=Bourguinat&amp;rft.aufirst=Nicolas&amp;rft.au=Gilles+Vogt&amp;rft.date=2020&amp;rft.tpages=512&amp;rft.isbn=9782081510555&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.<span class="nowrap" title="Ouvrage utilisé pour la rédaction de l&#39;article">&#160;<span typeof="mw:File"><span><img alt="Ouvrage utilisé pour la rédaction de l&#39;article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><a href="/wiki/Arthur_Chuquet" title="Arthur Chuquet">Arthur Chuquet</a>, <i>La Guerre 1870-71</i>, Paris, Plon-Nourrit et Cie, 1901.</li> <li><span class="ouvrage" id="Gouttman2015"><span class="ouvrage" id="Alain_Gouttman2015">Alain Gouttman, <cite class="italique">La grande défaite. 1870-1871</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Perrin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Pour l'histoire&#160;», <time>2015</time>, 414&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-262-03245-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-262-03245-6"><span class="nowrap">978-2-262-03245-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+grande+d%C3%A9faite.+1870-1871&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Perrin&amp;rft.aulast=Gouttman&amp;rft.aufirst=Alain&amp;rft.date=2015&amp;rft.tpages=414&amp;rft.isbn=978-2-262-03245-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><a href="/wiki/Am%C3%A9d%C3%A9e_Le_Faure" title="Amédée Le Faure">Jean-Amédée Le Faure</a>, <i>Histoire de la guerre franco-allemande 1870-71</i>, Garnier Frères, 1875 (deux tomes).</li> <li><span class="ouvrage" id="Milza2009"><span class="ouvrage" id="Pierre_Milza2009"><a href="/wiki/Pierre_Milza" title="Pierre Milza">Pierre Milza</a>, <cite class="italique">L'année terrible</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;I&#160;: <span class="italique">La guerre franco-prussienne <time class="nowrap" datetime="1870-09" data-sort-value="1870-09">septembre 1870</time> - <time class="nowrap" datetime="1871-03" data-sort-value="1871-03">mars 1871</time><i></i></span><i>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Perrin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Pour l'histoire&#160;», <time>2009</time>, 478&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2262024987" title="Spécial:Ouvrages de référence/2262024987"><span class="nowrap">2262024987</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27ann%C3%A9e+terrible&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Perrin&amp;rft.aulast=Milza&amp;rft.aufirst=Pierre&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=478&amp;rft.isbn=2262024987&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></i></span></span><i>.</i></li> <li><span class="ouvrage" id="Nélias2020"><span class="ouvrage" id="Thierry_Nélias2020">Thierry Nélias, <cite class="italique">L'Humiliante défaite&#160;: 1870, la France à l'épreuve de la guerre</cite>, Paris, <a href="/wiki/Vuibert" title="Vuibert">La Librairie Vuibert</a>, <time>2020</time>, 336&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-311-10277-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-311-10277-2"><span class="nowrap">978-2-311-10277-2</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27Humiliante+d%C3%A9faite&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=La+Librairie+Vuibert&amp;rft.stitle=1870%2C+la+France+%C3%A0+l%27%C3%A9preuve+de+la+guerre&amp;rft.aulast=N%C3%A9lias&amp;rft.aufirst=Thierry&amp;rft.date=2020&amp;rft.tpages=336&amp;rft.isbn=978-2-311-10277-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Roth1990"><span class="ouvrage" id="François_Roth1990"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Roth" title="François Roth">François <span class="nom_auteur">Roth</span></a>, <cite class="italique">La guerre de 1870</cite>, Paris, Fayard, <time>1990</time>, 778&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-213-02321-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-213-02321-2"><span class="nowrap">2-213-02321-2</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/r1848_0765-0191_1991_num_7_1_2134_t1_0145_0000_2">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+guerre+de+1870&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Fayard&amp;rft.aulast=Roth&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1990&amp;rft.tpages=778&amp;rft.isbn=2-213-02321-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li>Lt.-colonel <a href="/wiki/L%C3%A9once_Rousset" title="Léonce Rousset">Léonce Rousset</a>, <i>Histoire générale de la guerre franco-allemande (1870-1871)</i>, Librairie illustrée <a href="/wiki/%C3%89ditions_Tallandier" title="Éditions Tallandier">Jules Tallandier</a>, 1911 (sept tomes)&#160;: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k200709z">Tome I&#160;: L'armée impériale, 1re partie</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6470204f">Tome II&#160;: L'armée impériale, 2e partie</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6561045z">Tome III&#160;: Le siège de Paris</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6465615w">Tome IV&#160;: Les armées de Province, 1re partie</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6476896m">Tome V&#160;: Les armées de Province, 2e partie</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k64657817">Les armées de Province, 3e partie</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6465836r">Tome VII&#160;: Atlas</a>.</li> <li>Capitaine Alfred-Oscar Wachter, <i>Histoire de la guerre franco-allemande 1870-71, Histoire politique, diplomatique et militaire</i>, Imprimerie et Librairie militaires de L. Baudoin, 1895 (deux tomes).</li> <li><span class="ouvrage" id="Wawro2003"><span class="ouvrage" id="Geoffrey_Wawro2003"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Geoffrey Wawro, <cite class="italique" lang="en">The Franco-Prussian War&#160;: The German Conquest of France in 1870-1871</cite>, Cambridge University Press, <time>2003</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Franco-Prussian+War&amp;rft.pub=Cambridge+University+Press&amp;rft.stitle=The+German+Conquest+of+France+in+1870-1871&amp;rft.aulast=Wawro&amp;rft.aufirst=Geoffrey&amp;rft.date=2003&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Tobias_Arand&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Tobias Arand (page inexistante)">Tobias Arand</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Tobias_Arand" class="extiw" title="de:Tobias Arand"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Tobias Arand&#160;»">(de)</span></a>: <i>1870/71. Der Deutsch-Französische Krieg erzählt in Einzelschicksalen.</i> Hamburg 2018 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-95510-167-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-95510-167-1"><span class="nowrap">978-3-95510-167-1</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Klaus-J%C3%BCrgen_Bremm&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Klaus-Jürgen Bremm (page inexistante)">Klaus-Jürgen Bremm</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Klaus-J%C3%BCrgen_Bremm" class="extiw" title="de:Klaus-Jürgen Bremm"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Klaus-Jürgen Bremm&#160;»">(de)</span></a>: <i>70/71 Preußens Triumph über Frankreich und die Folgen.</i> wbg Theiss, Darmstadt 2019 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-8062-4019-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-8062-4019-1"><span class="nowrap">978-3-8062-4019-1</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Michael_Epkenhans" title="Michael Epkenhans">Michael Epkenhans</a>: <i>Der Deutsch-Französische Krieg 1870/1871</i> (= <i>Kriege der Moderne</i>). Reclam Philipp Jun., Stuttgart 2020 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-15-011271-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-15-011271-7"><span class="nowrap">978-3-15-011271-7</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Wolfgang_von_Groote&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wolfgang von Groote (page inexistante)">Wolfgang von Groote</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_von_Groote" class="extiw" title="de:Wolfgang von Groote"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wolfgang von Groote&#160;»">(de)</span></a>, Ursula von Gersdorff (Hrsg.): <i>Entscheidung 1870. Der deutsch-französische Krieg.</i> Herausgegeben vom <a href="/wiki/Bureau_de_recherche_historique_militaire" title="Bureau de recherche historique militaire">Bureau de recherche historique militaire</a>. DVA, Stuttgart 1970, <span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&amp;query=456546529"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Publications de et sur Guerre franco-allemande de 1870</cite></a>&#160;», dans le catalogue en ligne de la <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_allemande" title="Bibliothèque nationale allemande">Bibliothèque nationale allemande</a> (DNB)</span>..</li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Études_thématiques"><span id=".C3.89tudes_th.C3.A9matiques"></span>Études thématiques</h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=77" title="Modifier la section : Études thématiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=77" title="Modifier le code source de la section : Études thématiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><span class="ouvrage" id="Anceau2008"><span class="ouvrage" id="Éric_Anceau2008"><a href="/wiki/%C3%89ric_Anceau" title="Éric Anceau">Éric <span class="nom_auteur">Anceau</span></a>, <cite class="italique">Napoléon III, un Saint-Simon à cheval</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Tallandier" title="Éditions Tallandier">Tallandier</a>, <time>2008</time>, 750&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84734-343-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84734-343-4"><span class="nowrap">978-2-84734-343-4</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Napol%C3%A9on+III%2C+un+Saint-Simon+%C3%A0+cheval&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Tallandier&amp;rft.aulast=Anceau&amp;rft.aufirst=%C3%89ric&amp;rft.date=2008&amp;rft.tpages=750&amp;rft.isbn=978-2-84734-343-4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>. <span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li>Frédéric Beauchef, <i>1871, Le Mans une bataille oubliée</i>, Libra Diffusio, 2010 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84492-473-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84492-473-5"><span class="nowrap">978-2-84492-473-5</span></a>)</small>.</li> <li>Philippe Bestetti, <i>Siège de Paris</i>, Éditions Centre Liégeois d'Histoire et d'Architecture Militaires (CLHAM), 1995.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lunion.presse.fr/article/autres-actus/la-bataille-de-1870-retracee-par-jacques-bonfils-et-guy-rey">Jacques Bonfils et Guy Rey, <i>1870, l'Empire s'écroule à Sedan</i></a>, éditions Euromédia, collection patrimoine ardennais, préface de Jacques Rousseau, 2010.</li> <li><span class="ouvrage" id="Bonhomme2000"><span class="ouvrage" id="Éric_Bonhomme2000">Éric <span class="nom_auteur">Bonhomme</span> (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;<a href="/wiki/Jean-Marie_Mayeur" title="Jean-Marie Mayeur">Jean-Marie Mayeur</a>), <cite class="italique">La République improvisée&#160;: l'exercice du pouvoir sous la Défense nationale, 4 septembre 1870-8 février 1871</cite>, Saint-Pierre-du-Mont, Eurédit, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Passés composés&#160;», <time>2000</time>, 532&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-84564-004-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-84564-004-8"><span class="nowrap">2-84564-004-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+R%C3%A9publique+improvis%C3%A9e&amp;rft.place=Saint-Pierre-du-Mont&amp;rft.pub=Eur%C3%A9dit&amp;rft.stitle=l%27exercice+du+pouvoir+sous+la+D%C3%A9fense+nationale%2C+4+septembre+1870-8+f%C3%A9vrier+1871&amp;rft.aulast=Bonhomme&amp;rft.aufirst=%C3%89ric&amp;rft.date=2000&amp;rft.tpages=532&amp;rft.isbn=2-84564-004-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Boniface2022"><span class="ouvrage" id="Xavier_Boniface2022">Xavier Boniface, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&#160;1 <cite style="font-style:normal">«&#160;De la guerre franco-allemande à la Commune 1870-1871&#160;»</cite>, dans <a href="/wiki/Herv%C3%A9_Dr%C3%A9villon" title="Hervé Drévillon">Hervé Drévillon</a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et <a href="/wiki/Olivier_Wieviorka" title="Olivier Wieviorka">Olivier Wieviorka</a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">Histoire militaire de la France</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr>&#160;: <span class="italique">De 1870 à nos jours</span>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Éditions Perrin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Tempus&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;870), <time>2022</time>, 958&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-262-09993-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-262-09993-0"><span class="nowrap">978-2-262-09993-0</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">17-63</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Histoire+militaire+de+la+France&amp;rft.atitle=De+la+guerre+franco-allemande+%C3%A0+la+Commune+1870-1871&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Perrin&amp;rft.aulast=Boniface&amp;rft.aufirst=Xavier&amp;rft.date=2022&amp;rft.pages=17-63&amp;rft.tpages=958&amp;rft.isbn=978-2-262-09993-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li>Christophe Charle, «&#160;Trois écrivains face à une autre «&#160;étrange défaite&#160;»&#160;: Goncourt, Flaubert et Zola et la guerre de 1870&#160;», dans Albrecht Betz et Stefan Martens (dir.), <i>Les intellectuels et l'Occupation, 1940-1944&#160;: Collaborer, partir, résister</i>, Paris, Autrement, coll. «&#160;Mémoires / Histoire&#160;», 2004, <span class="nowrap">352&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr></span>, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782746705401" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782746705401"><span class="nowrap">9782746705401</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">13-37</span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Cornut-Gentille2020"><span class="ouvrage" id="Pierre_Cornut-Gentille2020"><small>[Cornut-Gentille 2020]</small> <a href="/wiki/Pierre_Cornut-Gentille" title="Pierre Cornut-Gentille">Pierre Cornut-Gentille</a>, <cite class="italique">Le <time class="nowrap" datetime="1870-09-04" data-sort-value="1870-09-04">4 septembre 1870</time>&#160;: L'invention de la République</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Éditions Perrin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Tempus&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;810), <time>2020</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 2017), 237&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, poche <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-262-08776-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-262-08776-0"><span class="nowrap">978-2-262-08776-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+4+septembre+1870&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Perrin&amp;rft.stitle=L%27invention+de+la+R%C3%A9publique&amp;rft.aulast=Cornut-Gentille&amp;rft.aufirst=Pierre&amp;rft.date=2020&amp;rft.tpages=237&amp;rft.isbn=978-2-262-08776-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.<span class="nowrap" title="Ouvrage utilisé pour la rédaction de l&#39;article">&#160;<span typeof="mw:File"><span><img alt="Ouvrage utilisé pour la rédaction de l&#39;article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li>Edmond Deschaumes, <i>L'Armée du Nord (1870-1871)&#160;; campagne du <a href="/wiki/Louis_Faidherbe" title="Louis Faidherbe">général Faidherbe</a></i>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Duclert2010"><span class="ouvrage" id="Vincent_Duclert2010"><a href="/wiki/Vincent_Duclert" title="Vincent Duclert">Vincent <span class="nom_auteur">Duclert</span></a>, <cite class="italique">La République imaginée&#160;: 1870-1914</cite>, Paris, <a href="/wiki/Belin_%C3%A9diteur" title="Belin éditeur">Belin</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Histoire de France&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;11), <time>2010</time>, 861&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7011-3388-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7011-3388-1"><span class="nowrap">978-2-7011-3388-1</span></a>)</small>, «&#160;Naissance de la République dans la guerre (1870-1871)&#160;»<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+R%C3%A9publique+imagin%C3%A9e&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Belin&amp;rft.stitle=1870-1914&amp;rft.aulast=Duclert&amp;rft.aufirst=Vincent&amp;rft.date=2010&amp;rft.tpages=861&amp;rft.isbn=978-2-7011-3388-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>. <ul><li>Réédition&#160;: <span class="ouvrage" id="Duclert2021"><span class="ouvrage" id="Vincent_Duclert2021"><a href="/wiki/Vincent_Duclert" title="Vincent Duclert">Vincent <span class="nom_auteur">Duclert</span></a>, <cite class="italique">La République imaginée&#160;: 1870-1914</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Éditions Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Folio. Histoire&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;307), <time>2021</time>, 1103&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, poche <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-279943-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-279943-3"><span class="nowrap">978-2-07-279943-3</span></a>)</small>, «&#160;Naissance de la République dans la guerre (1870-1871)&#160;», <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">43-102</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+R%C3%A9publique+imagin%C3%A9e&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Gallimard&amp;rft.stitle=1870-1914&amp;rft.aulast=Duclert&amp;rft.aufirst=Vincent&amp;rft.date=2021&amp;rft.pages=43-102&amp;rft.tpages=1103&amp;rft.isbn=978-2-07-279943-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li></ul></li> <li>B. Giovanangeli, E. Labayle, J.F. Lecaillon, H. Ortholan, <i>1870. Les soldats et leurs batailles</i>, Bernard Giovanangeli Éditeur/Ministère de la Défense, 2006 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84910-705-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84910-705-8"><span class="nowrap">978-2-84910-705-8</span></a>)</small>.</li> <li>Roland Hoyndorf et Willy Schneider, <i>La perte de l'Alsace Lorraine</i>, Éditions Coprur, 2000, 83 <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160; <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-84208-055-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-84208-055-6"><span class="nowrap">2-84208-055-6</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="KnörzerLafuente2025"><span class="ouvrage" id="Heidi_KnörzerEva_Lafuente2025">Heidi <span class="nom_auteur">Knörzer</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et Eva <span class="nom_auteur">Lafuente</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">Chroniquer la guerre de 1870&#160;: la presse internationale face au conflit</cite>, Rennes, <a href="/wiki/Presses_universitaires_de_Rennes" title="Presses universitaires de Rennes">Presses universitaires de Rennes</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Histoire&#160;», <time>2025</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7535-9803-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7535-9803-4"><span class="nowrap">978-2-7535-9803-4</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Chroniquer+la+guerre+de+1870&amp;rft.place=Rennes&amp;rft.pub=Presses+universitaires+de+Rennes&amp;rft.stitle=la+presse+internationale+face+au+conflit&amp;rft.aulast=Kn%C3%B6rzer&amp;rft.aufirst=Heidi&amp;rft.au=Lafuente%2C+Eva&amp;rft.date=2025&amp;rft.isbn=978-2-7535-9803-4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li>Adolphe Lécluselle, <i>La Guerre dans le Nord (1870-1871)</i>, 1898, réédition, Colombelles, Éditions Corblet, 1996.</li> <li>Emma Lowndes, <i>Récits de femmes pendant la guerre franco-prussienne</i>, L'Harmattan, 2013.</li> <li><span class="ouvrage" id="Ortholan2011"><span class="ouvrage" id="Henri_Ortholan2011">Henri Ortholan, <cite class="italique">L'Armée du Nord&#160;: 1870-1871</cite>, Paris, Bernard Giovanangeli Editeur, <time>2011</time>, 158&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7587-0072-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7587-0072-2"><span class="nowrap">978-2-7587-0072-2</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27Arm%C3%A9e+du+Nord&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Bernard+Giovanangeli+Editeur&amp;rft.stitle=1870-1871&amp;rft.aulast=Ortholan&amp;rft.aufirst=Henri&amp;rft.date=2011&amp;rft.tpages=158&amp;rft.isbn=978-2-7587-0072-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><a href="/wiki/Yannick_Ripa" title="Yannick Ripa">Yannick Ripa</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lhistoire.fr/une-affaire-de-femmes">«&#160;Une affaire de femmes&#160;»</a>, <i><a href="/wiki/L%27Histoire" title="L&#39;Histoire">L'Histoire</a></i> <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;469, <time class="nowrap" datetime="2020-03" data-sort-value="2020-03">mars 2020</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">42-45</span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Varley2009"><span class="ouvrage" id="Karine_Varley2009"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Karine Varley, <cite class="italique" lang="en">Under the Shadow of Defeat&#160;: The War of 1870-71 in French Memory</cite>, Basingstoke, Palgrave Macmillan, <time>2009</time>, 272&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-0-230-00519-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-0-230-00519-8"><span class="nowrap">978-0-230-00519-8</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cairn.info/revue-d-histoire-moderne-et-contemporaine-2009-4-page-239.htm">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Under+the+Shadow+of+Defeat&amp;rft.place=Basingstoke&amp;rft.pub=Palgrave+Macmillan&amp;rft.stitle=The+War+of+1870-71+in+French+Memory&amp;rft.aulast=Varley&amp;rft.aufirst=Karine&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=272&amp;rft.isbn=978-0-230-00519-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="2020"><cite class="italique">Relire les expériences de guerre franco-allemandes (1870-1871)</cite>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Revue d'histoire du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;60), <time>2020</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.openedition.org/rh19/6818">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">75-190</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Relire+les+exp%C3%A9riences+de+guerre+franco-allemandes+%281870-1871%29&amp;rft.date=2020&amp;rft.pages=75-190&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Aspects_mémoriels"><span id="Aspects_m.C3.A9moriels"></span>Aspects mémoriels</h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=78" title="Modifier la section : Aspects mémoriels" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=78" title="Modifier le code source de la section : Aspects mémoriels"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><span class="ouvrage" id="AllorantBadierGarrigues2019"><span class="ouvrage" id="Pierre_AllorantWalter_BadierJean_Garrigues2019"><a href="/wiki/Pierre_Allorant" title="Pierre Allorant">Pierre <span class="nom_auteur">Allorant</span></a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), Walter <span class="nom_auteur">Badier</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et <a href="/wiki/Jean_Garrigues" title="Jean Garrigues">Jean <span class="nom_auteur">Garrigues</span></a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">1870, entre mémoires régionales et oubli national&#160;: se souvenir de la guerre franco-prussienne</cite>, Rennes, <a href="/wiki/Presses_universitaires_de_Rennes" title="Presses universitaires de Rennes">Presses universitaires de Rennes</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Histoire&#160;», <time>2019</time>, 297&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7535-7768-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7535-7768-8"><span class="nowrap">978-2-7535-7768-8</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://clio-cr.clionautes.org/1870-entre-memoires-regionales-et-oubli-national-se-souvenir-de-la-guerre-franco-prussienne.html">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=1870%2C+entre+m%C3%A9moires+r%C3%A9gionales+et+oubli+national&amp;rft.place=Rennes&amp;rft.pub=Presses+universitaires+de+Rennes&amp;rft.stitle=se+souvenir+de+la+guerre+franco-prussienne&amp;rft.aulast=Allorant&amp;rft.aufirst=Pierre&amp;rft.au=Badier%2C+Walter&amp;rft.au=Garrigues%2C+Jean&amp;rft.date=2019&amp;rft.tpages=297&amp;rft.isbn=978-2-7535-7768-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>, <small>&#91;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cairn.info/revue-historique-des-armees-2019-4-page-142.htm">présentation en ligne</a>&#93;</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="ChanetCochetDardNecker2016"><span class="ouvrage" id="Jean-François_ChanetFrançois_CochetOlivier_DardÉric_Necker2016"><a href="/wiki/Jean-Fran%C3%A7ois_Chanet" title="Jean-François Chanet">Jean-François <span class="nom_auteur">Chanet</span></a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Cochet" title="François Cochet">François <span class="nom_auteur">Cochet</span></a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <a href="/wiki/Olivier_Dard" title="Olivier Dard">Olivier <span class="nom_auteur">Dard</span></a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), Éric <span class="nom_auteur">Necker</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et Jakob <span class="nom_auteur">Vogel</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">D'une guerre à l'autre&#160;: que reste-t-il de 1870-1871 en 1914&#160;?</cite>, Paris, <a href="/wiki/Riveneuve_%C3%A9ditions" title="Riveneuve éditions">Riveneuve éditions</a>, <time>2016</time>, 449&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-36013-340-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-36013-340-6"><span class="nowrap">978-2-36013-340-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=D%27une+guerre+%C3%A0+l%27autre&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Riveneuve+%C3%A9ditions&amp;rft.stitle=que+reste-t-il+de+1870-1871+en+1914+%3F&amp;rft.aulast=Chanet&amp;rft.aufirst=Jean-Fran%C3%A7ois&amp;rft.au=Cochet%2C+Fran%C3%A7ois&amp;rft.au=Dard%2C+Olivier&amp;rft.au=Necker%2C+%C3%89ric&amp;rft.au=Vogel%2C+Jakob&amp;rft.date=2016&amp;rft.tpages=449&amp;rft.isbn=978-2-36013-340-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9mi_Dalisson" title="Rémi Dalisson">Rémi Dalisson</a>, <i>Les guerres et la mémoire, enjeux identitaires et célébrations de guerre en France</i>, 1870 à nos jours, Paris, CNRS, 2013. <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.openedition.org/rha/7994">«&#160;Les racines d’une commémoration&#160;: les fêtes de la Revanche et les inaugurations de monuments aux morts de 1870 en France (1871-1914)&#160;»</a>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">23-37</span>.</li></ul></li> <li><span class="ouvrage" id="Decraene2020"><span class="ouvrage" id="Jean-François_Decraene2020">Jean-François Decraene (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;Claude Guy), <cite class="italique">Lieux de mémoire des deux sièges, 1870-1871&#160;: guide des Hauts-de-Seine</cite>, Trouville-sur-Mer, Librairie des Musées, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Gloria Victis&#160;», <time>2020</time>, 160&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782354040864" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782354040864"><span class="nowrap">9782354040864</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Lieux+de+m%C3%A9moire+des+deux+si%C3%A8ges%2C+1870-1871&amp;rft.place=Trouville-sur-Mer&amp;rft.pub=Librairie+des+Mus%C3%A9es&amp;rft.stitle=guide+des+Hauts-de-Seine&amp;rft.aulast=Decraene&amp;rft.aufirst=Jean-Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2020&amp;rft.tpages=160&amp;rft.isbn=9782354040864&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Tison2011"><span class="ouvrage" id="Stéphane_Tison2011">Stéphane <span class="nom_auteur">Tison</span>, <cite class="italique">Comment sortir de la guerre&#160;?&#160;: Deuil, mémoire et traumatisme (1870-1940)</cite>, Rennes, Presses universitaires de Rennes, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Histoire&#160;», <time>2011</time>, 423&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7535-1433-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7535-1433-1"><span class="nowrap">978-2-7535-1433-1</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://shs.cairn.info/revue-d-histoire-moderne-et-contemporaine-2012-1-page-203?lang=fr">présentation en ligne</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.openedition.org/pur/110280?lang=fr">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Comment+sortir+de+la+guerre+%3F&amp;rft.place=Rennes&amp;rft.pub=Presses+universitaires+de+Rennes&amp;rft.stitle=Deuil%2C+m%C3%A9moire+et+traumatisme+%281870-1940%29&amp;rft.aulast=Tison&amp;rft.aufirst=St%C3%A9phane&amp;rft.date=2011&amp;rft.tpages=423&amp;rft.isbn=978-2-7535-1433-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AGuerre+franco-allemande+de+1870"></span></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Karine Varley, <i>Under the Shadow of Defeat: The War of 1870-71 in French Memory</i>, Basingstoke, Palgrave, 2008.</li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Articles_connexes">Articles connexes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=79" title="Modifier la section : Articles connexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=79" title="Modifier le code source de la section : Articles connexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><a href="/wiki/Chronologie_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870-1871" title="Chronologie de la guerre franco-allemande de 1870-1871">Chronologie de la guerre franco-allemande de 1870-1871</a></li> <li>Peintre lors de la guerre franco-prussienne&#160;: <a href="/wiki/Adolphe_Yvon" title="Adolphe Yvon">Adolphe Yvon</a> - <a href="/wiki/Alphonse_de_Neuville" title="Alphonse de Neuville">Alphonse de Neuville</a> - <a href="/wiki/%C3%89douard_Detaille" title="Édouard Detaille">Édouard Detaille</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%A9roulement_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870-1871" title="Déroulement de la guerre franco-allemande de 1870-1871">Déroulement de la guerre franco-allemande de 1870-1871</a></li> <li><a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a></li> <li><i><a href="/wiki/La_Strasbourgeoise" title="La Strasbourgeoise">La Strasbourgeoise</a></i></li> <li><a href="/wiki/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_de_la_guerre_1870-1871" title="Médaille commémorative de la guerre 1870-1871">Médaille commémorative de la guerre 1870-1871</a></li> <li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">Siège de Paris (1870-1871)</a> - <a href="/wiki/Chronologie_du_si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Chronologie du siège de Paris (1870-1871)">Chronologie du siège de Paris (1870-1871)</a></li> <li><a href="/wiki/Monument_aux_morts_de_la_guerre_de_1870_en_France" title="Monument aux morts de la guerre de 1870 en France">Monument aux morts de la guerre de 1870 en France</a></li> <li><a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_Bretagne" title="Armée de Bretagne">Armée de Bretagne</a> - <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_l%27Est" title="Armée de l&#39;Est">Armée de l'Est</a> - <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_la_Loire" title="Armée de la Loire">Armée de la Loire</a> - <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_du_Nord_(1870-1871)" title="Armée du Nord (1870-1871)">Armée du Nord (1870-1871)</a> - <a href="/wiki/Arm%C3%A9e_des_Vosges_(1870)" title="Armée des Vosges (1870)">Armée des Vosges (1870)</a></li> <li><a href="/wiki/Camp_de_Conlie" title="Camp de Conlie">Camp de Conlie</a></li> <li><a href="/wiki/Lettre_du_roi_de_Prusse_Guillaume_Ier" class="mw-redirect" title="Lettre du roi de Prusse Guillaume Ier">Lettre du roi de Prusse <span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span></a></li> <li><a href="/wiki/Occupation_de_la_France_par_l%27Allemagne_de_1870_%C3%A0_1873" title="Occupation de la France par l&#39;Allemagne de 1870 à 1873">Occupation de la France par l'Allemagne de 1870 à 1873</a></li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liens_externes">Liens externes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;veaction=edit&amp;section=80" title="Modifier la section : Liens externes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;action=edit&amp;section=80" title="Modifier le code source de la section : Liens externes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <ul><li class="mw-empty-elt"></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la bande dessinée<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q46083?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://comicvine.gamespot.com/wd/4015-56996/"><span class="lang-en" lang="en">Comic Vine</span></a></li> </ul></span> </li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers">Notices dans des dictionnaires ou encyclopédies généralistes<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q46083?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/event/Franco-German-War"><i>Britannica</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://denstoredanske.lex.dk//Den_Fransk-tyske_Krig/"><i>Den Store Danske Encyklopædi</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/guerra-franco-prussiana_(Dizionario-di-Storia)/"><i>Dizionario di Storia</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0028073.xml"><i>Gran Enciclopèdia Catalana</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3997460"><i>Internetowa encyklopedia PWN</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/wd/120175"><i>Larousse</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/Fransk-tyske_krig"><i>Store norske leksikon</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/guerre-franco-allemande/"><i>Universalis</i></a></li> </ul></div></li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers"><a href="/wiki/Autorit%C3%A9_(sciences_de_l%27information)" title="Autorité (sciences de l&#39;information)">Notices d'autorité</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q46083?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11954150p">BnF</a></span> (<span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11954150p">données</a></span>)</li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/sh85051543">LCCN</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4122110-2">GND</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00563600">Japon</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&amp;authority_id=XX534994">Espagne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007550763205171">Israël</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&amp;local_base=aut&amp;ccl_term=ica=ph138520">Tchéquie</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F/?func=direct&amp;local_base=lnc10&amp;doc_number=000219869">Lettonie</a></span></li> </ul></div></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.net4war.com/e-revue/dossiers/2empire/1870-all1.htm">L'organisation de l'armée allemande en <time class="nowrap" datetime="1870-08" data-sort-value="1870-08">août 1870</time></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.loire1870.fr/index.htm">Guerre de 1870&#160;: L'armée de la Loire</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laguerrede1870enimages.fr">La Guerre de 1870-1871 en images</a></li> <li>«&#160;Collection de caricatures et de charges pour servir à l'histoire de la guerre et de la révolution de 1870-1871&#160;»&#160;: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://exhibitions.lib.cam.ac.uk/caricatures/">Exposition virtuelle</a> et <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lib.cam.ac.uk/stories/caricatures-franco-prussian-war-and-paris-commune-1870-71">déroulé</a>, Cambridge University Library.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://jeanlouis.stein.free.fr">monuments de la guerre de 1870-1871</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://cudl.lib.cam.ac.uk/collections/caricatures/1">Journaux satiriques et caricatures de la guerre franco-prussienne (1870/71) et de la Commune de Paris - Version numérisée par la Bibliothèque universitaire de Cambridge</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ub.uni-heidelberg.de/fr/helios/fachinfo/www/kunst/digilit/artjournals/frzzeit.html">Journaux satiriques et caricatures de la guerre franco-prussienne (1870/71) et de la Commune de Paris - Version numérisée par la Bibliothèque universitaire de Heidelberg</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.calames.abes.fr/pub/lacontemporaine.aspx#details?id=Calames-20181214191210468259">Inventaire</a> du fonds d'affiches numérisées relatif à la guerre franco-prussienne (1870/1871) et conservé à <a href="/wiki/La_Contemporaine_(biblioth%C3%A8que)" class="mw-redirect" title="La Contemporaine (bibliothèque)">La Contemporaine</a> (Nanterre).</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bibliotheque-numerique.diplomatie.gouv.fr/meae/fr/content/origines-guerre-1870-1871">Origines de la Guerre de 1870 - 1871</a>. Bibliothèque diplomatique numérique. consulté le 11 juin 2024]</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53098642k/f1.item.zoom#">Charles de Mazade&#160;: Carte de l'invasion allemande en France pour servir à l'histoire de la guerre de France, 1870-1871</a></li></ul> <div class="navbox-container" style="clear:both;"> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Guerres_de_la_France_au_XIXe_si%C3%A8cle" title="Modèle:Palette Guerres de la France au XIXe siècle"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a>&#160;· <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Guerres_de_la_France_au_XIXe_si%C3%A8cle&amp;action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_guerres_de_la_France" title="Liste des guerres de la France">Guerres de la France au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_R%C3%A9publique_(France)" title="Première République (France)">Première République</a> <br /> (1792-1804)</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Guerres_de_la_R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Guerres de la Révolution française">Guerres de la Révolution française</a> <ul><li><small><a href="/wiki/R%C3%A9volution_ha%C3%AFtienne" title="Révolution haïtienne">Révolution haïtienne</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_Vend%C3%A9e" title="Guerre de Vendée">Guerre de Vendée</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_deuxi%C3%A8me_coalition" title="Guerre de la deuxième coalition">Deuxième Coalition</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Quasi-guerre" title="Quasi-guerre">Quasi-guerre</a></small></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Guerres_napol%C3%A9oniennes" title="Guerres napoléoniennes">Guerres napoléoniennes</a> <ul><li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_deuxi%C3%A8me_coalition" title="Guerre de la deuxième coalition">Deuxième Coalition</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_troisi%C3%A8me_coalition" title="Guerre de la troisième coalition">Troisième Coalition</a></small></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Premier_Empire" title="Premier Empire">Premier Empire</a> <br /> (1804-1815)</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Guerres_napol%C3%A9oniennes" title="Guerres napoléoniennes">Guerres napoléoniennes</a> <ul><li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_Quatri%C3%A8me_Coalition" title="Guerre de la Quatrième Coalition">Quatrième Coalition</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_cinqui%C3%A8me_coalition" title="Guerre de la cinquième coalition">Cinquième Coalition</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_Sixi%C3%A8me_Coalition" title="Guerre de la Sixième Coalition">Sixième Coalition</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Guerre_de_la_Septi%C3%A8me_Coalition" title="Guerre de la Septième Coalition">Septième Coalition</a></small></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Royaume_de_France" title="Royaume de France">Royaume de France</a> <br /> (1815-1848)</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Guerre_d%27ind%C3%A9pendance_grecque" title="Guerre d&#39;indépendance grecque">Guerre d'indépendance grecque</a></li> <li><a href="/wiki/Exp%C3%A9dition_d%27Espagne" title="Expédition d&#39;Espagne">Expédition d'Espagne</a></li> <li><a href="/wiki/Conqu%C3%AAte_de_l%27Alg%C3%A9rie_par_la_France" title="Conquête de l&#39;Algérie par la France">Conquête de l'Algérie par la France</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9volution_belge" title="Révolution belge">Révolution belge</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_des_P%C3%A2tisseries" title="Guerre des Pâtisseries">Guerre des Pâtisseries</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_franco-tahitienne" title="Guerre franco-tahitienne">Guerre franco-tahitienne</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_R%C3%A9publique_(France)" title="Deuxième République (France)">Deuxième République</a> <br /> (1848-1852)</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise_de_1848" title="Révolution française de 1848">Révolution française de 1848</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Second Empire</a> <br /> (1852-1870)</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Guerre_de_Crim%C3%A9e" title="Guerre de Crimée">Guerre de Crimée</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_d%27%C3%85land" title="Guerre d&#39;Åland">Guerre d'Åland</a></li> <li><a href="/wiki/Seconde_guerre_de_l%27opium" title="Seconde guerre de l&#39;opium">Seconde guerre de l'opium</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_de_Cochinchine" title="Campagne de Cochinchine">Campagne de Cochinchine</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Italie_(1859)" title="Campagne d&#39;Italie (1859)">Campagne d'Italie (1859)</a></li> <li><a href="/wiki/Exp%C3%A9dition_du_Mexique" title="Expédition du Mexique">Expédition du Mexique</a></li> <li><a href="/wiki/Exp%C3%A9dition_fran%C3%A7aise_en_Cor%C3%A9e" title="Expédition française en Corée">Expédition française en Corée</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Guerre franco-allemande de 1870</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_R%C3%A9publique_(France)" title="Troisième République (France)">Troisième République</a> <br /> (1870-1940)</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Campagne_de_1871_%C3%A0_l%27int%C3%A9rieur" title="Campagne de 1871 à l&#39;intérieur">Campagne de 1871 à l'intérieur</a></li> <li><a href="/wiki/Conqu%C3%AAte_de_la_Tunisie_par_la_France" title="Conquête de la Tunisie par la France">Conquête de la Tunisie par la France</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_franco-chinoise" title="Guerre franco-chinoise">Guerre franco-chinoise</a></li> <li><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_guerre_franco-malgache" title="Première guerre franco-malgache">Première guerre franco-malgache</a></li> <li><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_guerre_du_Dahomey" title="Première guerre du Dahomey">Première Guerre du Dahomey</a></li> <li><a href="/wiki/Seconde_guerre_du_Dahomey" title="Seconde guerre du Dahomey">Seconde Guerre du Dahomey</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_franco-siamoise_de_1893" title="Guerre franco-siamoise de 1893">Guerre franco-siamoise de 1893</a></li> <li><a href="/wiki/Exp%C3%A9dition_de_Madagascar" title="Expédition de Madagascar">Expédition de Madagascar</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9volte_des_Boxers" title="Révolte des Boxers">Révolte des Boxers</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> </div> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer skin-invert-image" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail de l’histoire militaire"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/43px-Military_symbol.svg.png" decoding="async" width="43" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/65px-Military_symbol.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/86px-Military_symbol.svg.png 2x" data-file-width="202" data-file-height="113" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail:Histoire militaire">Portail de l’histoire militaire</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Second_Empire" title="Portail du Second Empire"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg/19px-Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg.png" decoding="async" width="19" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg/29px-Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg/39px-Coat_of_Arms_Second_French_Empire_%281852%E2%80%931870%29.svg.png 2x" data-file-width="1692" data-file-height="2073" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Second_Empire" title="Portail:Second Empire">Portail du Second Empire</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:France_au_XIXe_si%C3%A8cle" title="Portail de la France au XIXe&#160;siècle"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg/30px-La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg" decoding="async" width="30" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg/45px-La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg/60px-La_Libert%C3%A9_guidant_le_peuple_-_Eug%C3%A8ne_Delacroix_-_Mus%C3%A9e_du_Louvre_Peintures_RF_129_-_apr%C3%A8s_restauration_2024.jpg 2x" data-file-width="10128" data-file-height="8103" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:France_au_XIXe_si%C3%A8cle" title="Portail:France au XIXe siècle">Portail de la France au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Prusse" title="Portail du royaume de Prusse"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/33px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png" decoding="async" width="33" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/50px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/66px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Prusse" title="Portail:Royaume de Prusse">Portail du royaume de Prusse</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Portail du royaume de Bavière"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg/34px-Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg.png" decoding="async" width="34" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg/50px-Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg/67px-Middle_Arms_of_the_Kingdom_of_Bavaria.svg.png 2x" data-file-width="573" data-file-height="411" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Portail:Royaume de Bavière">Portail du royaume de Bavière</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Portail du Grand-duché de Bade"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg/37px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="37" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg/55px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg/74px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="300" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Portail:Grand-duché de Bade">Portail du Grand-duché de Bade</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Wurtemberg" title="Portail du royaume de Wurtemberg"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/37px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png" decoding="async" width="37" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/55px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg/74px-Flagge_K%C3%B6nigreich_W%C3%BCrttemberg.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="300" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Wurtemberg" title="Portail:Royaume de Wurtemberg">Portail du royaume de Wurtemberg</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Ann%C3%A9es_1870" title="Portail des années 1870"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg/39px-Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg" decoding="async" width="39" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg/58px-Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg/77px-Jacques_Guiaud_et_Jules_Didier_-_D%C3%A9part_de_Gambetta_en_ballon_place_Saint-Pierre.jpg 2x" data-file-width="3248" data-file-height="2028" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Ann%C3%A9es_1870" title="Portail:Années 1870">Portail des années 1870</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise" title="Portail de l’Armée française"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg/36px-Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg.png" decoding="async" width="36" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg/54px-Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg/72px-Portail_Armee_fran%C3%A7aise_vectorise.svg.png 2x" data-file-width="720" data-file-height="481" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise" title="Portail:Armée française">Portail de l’Armée française</a></span> </span></li> </ul> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐api‐ext.codfw.next‐66768df94‐6bc5f Cached time: 20250228094538 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 1.805 seconds Real time usage: 2.137 seconds Preprocessor visited node count: 35616/1000000 Post‐expand include size: 483629/2097152 bytes Template argument size: 127897/2097152 bytes Highest expansion depth: 17/100 Expensive parser function count: 8/500 Unstrip recursion depth: 1/20 Unstrip post‐expand size: 138176/5000000 bytes Lua time usage: 0.558/10.000 seconds Lua memory usage: 8488422/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 1/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 1613.537 1 -total 15.58% 251.432 1 Modèle:Références_nombreuses 15.46% 249.503 2 Modèle:Références 14.48% 233.584 1 Modèle:Infobox_Conflit_militaire 13.20% 212.964 140 Modèle:Sfn 9.77% 157.678 191 Modèle:Date- 8.57% 138.360 46 Modèle:Ouvrage 7.98% 128.755 1 Modèle:Liens 5.01% 80.844 95 Modèle:Unité 3.78% 60.982 13 Modèle:Article_détaillé --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:20328:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250228094538 and revision id 223165857. Rendering was triggered because: api-parse --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de «&#160;<a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;oldid=223165857">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;oldid=223165857</a>&#160;».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Guerre_franco-allemande_de_1870" title="Catégorie:Guerre franco-allemande de 1870">Guerre franco-allemande de 1870</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Catégorie:Confédération de l&#039;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Empire_allemand" title="Catégorie:Empire allemand">Empire allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:1870_en_France" title="Catégorie:1870 en France">1870 en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:1871_en_France" title="Catégorie:1871 en France">1871 en France</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_g%C3%A9olocalisable_sans_coordonn%C3%A9es_param%C3%A9tr%C3%A9es" title="Catégorie:Page géolocalisable sans coordonnées paramétrées">Page géolocalisable sans coordonnées paramétrées</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_une_Infobox" title="Catégorie:Article utilisant une Infobox">Article utilisant une Infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Conflit_militaire_g%C3%A9olocalisable_sans_coordonn%C3%A9es_param%C3%A9tr%C3%A9es" title="Catégorie:Conflit militaire géolocalisable sans coordonnées paramétrées">Conflit militaire géolocalisable sans coordonnées paramétrées</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_contenant_un_appel_%C3%A0_traduction_en_allemand" title="Catégorie:Article contenant un appel à traduction en allemand">Article contenant un appel à traduction en allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_manquant_de_r%C3%A9f%C3%A9rences_depuis_septembre_2017" title="Catégorie:Article manquant de références depuis septembre 2017">Article manquant de références depuis septembre 2017</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_manquant_de_r%C3%A9f%C3%A9rences/Liste_compl%C3%A8te" title="Catégorie:Article manquant de références/Liste complète">Article manquant de références/Liste complète</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Cat%C3%A9gorie_Commons_avec_lien_local_identique_sur_Wikidata" title="Catégorie:Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata">Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5905" title="Catégorie:Page utilisant P5905">Page utilisant P5905</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_externes" title="Catégorie:Page pointant vers des bases externes">Page pointant vers des bases externes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_bande_dessin%C3%A9e" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée">Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1417" title="Catégorie:Page utilisant P1417">Page utilisant P1417</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8313" title="Catégorie:Page utilisant P8313">Page utilisant P8313</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6404" title="Catégorie:Page utilisant P6404">Page utilisant P6404</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1296" title="Catégorie:Page utilisant P1296">Page utilisant P1296</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7305" title="Catégorie:Page utilisant P7305">Page utilisant P7305</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6058" title="Catégorie:Page utilisant P6058">Page utilisant P6058</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4342" title="Catégorie:Page utilisant P4342">Page utilisant P4342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3219" title="Catégorie:Page utilisant P3219">Page utilisant P3219</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_dictionnaires_ou_encyclop%C3%A9dies_g%C3%A9n%C3%A9ralistes" title="Catégorie:Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes">Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_Wikip%C3%A9dia_avec_notice_d%27autorit%C3%A9" title="Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité">Article de Wikipédia avec notice d'autorité</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire_militaire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire militaire/Articles liés">Portail:Histoire militaire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire/Articles liés">Portail:Histoire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Second_Empire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Second Empire/Articles liés">Portail:Second Empire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France_au_XIXe_si%C3%A8cle/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France au XIXe siècle/Articles liés">Portail:France au XIXe siècle/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France/Articles liés">Portail:France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Europe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Europe/Articles liés">Portail:Europe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:XIXe_si%C3%A8cle/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:XIXe siècle/Articles liés">Portail:XIXe siècle/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:%C3%89poque_contemporaine/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Époque contemporaine/Articles liés">Portail:Époque contemporaine/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Royaume_de_Prusse/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Royaume de Prusse/Articles liés">Portail:Royaume de Prusse/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Allemagne/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Allemagne/Articles liés">Portail:Allemagne/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Royaume_de_Bavi%C3%A8re/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Royaume de Bavière/Articles liés">Portail:Royaume de Bavière/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Grand-duch%C3%A9_de_Bade/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Grand-duché de Bade/Articles liés">Portail:Grand-duché de Bade/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Bade-Wurtemberg/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Bade-Wurtemberg/Articles liés">Portail:Bade-Wurtemberg/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Royaume_de_Wurtemberg/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Royaume de Wurtemberg/Articles liés">Portail:Royaume de Wurtemberg/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Ann%C3%A9es_1870/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Années 1870/Articles liés">Portail:Années 1870/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Armée française/Articles liés">Portail:Armée française/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_qualit%C3%A9_en_italien" title="Catégorie:Article de qualité en italien">Article de qualité en italien</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_qualit%C3%A9_en_vietnamien" title="Catégorie:Article de qualité en vietnamien">Article de qualité en vietnamien</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_allemand" title="Catégorie:Bon article en allemand">Bon article en allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_norv%C3%A9gien" title="Catégorie:Bon article en norvégien">Bon article en norvégien</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_qualit%C3%A9_en_bulgare" title="Catégorie:Article de qualité en bulgare">Article de qualité en bulgare</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 19 février 2025 à 14:57.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a>&#160;: les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a>&#160;; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Guerre_franco-allemande_de_1870" title="Spécial:Citer/Guerre franco-allemande de 1870">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Guerre_franco-allemande_de_1870&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Guerre franco-allemande de 1870</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>87 langues</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-64b5bb4b79-879zr","wgBackendResponseTime":322,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.805","walltime":"2.137","ppvisitednodes":{"value":35616,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":483629,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":127897,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":17,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":8,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":138176,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1613.537 1 -total"," 15.58% 251.432 1 Modèle:Références_nombreuses"," 15.46% 249.503 2 Modèle:Références"," 14.48% 233.584 1 Modèle:Infobox_Conflit_militaire"," 13.20% 212.964 140 Modèle:Sfn"," 9.77% 157.678 191 Modèle:Date-"," 8.57% 138.360 46 Modèle:Ouvrage"," 7.98% 128.755 1 Modèle:Liens"," 5.01% 80.844 95 Modèle:Unité"," 3.78% 60.982 13 Modèle:Article_détaillé"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.558","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":8488422,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-api-ext.codfw.next-66768df94-6bc5f","timestamp":"20250228094538","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Guerre franco-allemande de 1870","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Guerre_franco-allemande_de_1870","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q46083","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q46083","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-06-20T17:39:55Z","dateModified":"2025-02-19T13:57:32Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/d\/db\/Franco-Prussian_War_Collage.jpg","headline":"conflit entre le Second Empire fran\u00e7ais et les \u00c9tats allemands coalis\u00e9s sous l\u2019\u00e9gide de la Prusse de 1870 \u00e0 1871"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10