CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="fa" dir="rtl"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>سفر پیدایش - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )fawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[".\t,","٫\t٬"],"wgDigitTransformTable":[ "0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9\t%","۰\t۱\t۲\t۳\t۴\t۵\t۶\t۷\t۸\t۹\t٪"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","ژانویه","فوریه","مارس","آوریل","مه","ژوئن","ژوئیه","اوت","سپتامبر","اکتبر","نوامبر","دسامبر"],"wgRequestId":"ba607e55-5be6-4849-a568-9ff8a8295d91","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"سفر_پیدایش","wgTitle":"سفر پیدایش","wgCurRevisionId":40630872,"wgRevisionId":40630872,"wgArticleId":35971,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["مقاله‌های دارای واژگان به زبان عبری","سفر پیدایش","اسناد تاریخی","افسانه‌های آفرینش","عهد عتیق","کتاب‌های اسطوره‌شناسی","کتاب‌های تورات","کتاب‌های سده ۵ (پیش از میلاد)", "کتاب‌های سده ۶ (پیش از میلاد)","کتاب‌های عهد عتیق","کتاب‌های هزاره ۱ (پیش از میلاد)"],"wgPageViewLanguage":"fa","wgPageContentLanguage":"fa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"سفر_پیدایش","wgRelevantArticleId":35971,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"status":{"levels":1}}},"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fa","pageLanguageDir":"rtl","pageVariantFallbacks":"fa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage", "wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q9184","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=[ "ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Edittools","ext.gadget.EasyNewSection","ext.gadget.signit","ext.gadget.decodesummary","ext.gadget.Watchlist","ext.gadget.switcher","ext.gadget.refToolbar","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="591"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="394"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg/640px-Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="315"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="سفر پیدایش - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="ویرایش" href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="ویکی‌پدیا (fa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="خوراک اتم برای ویکی‌پدیا" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki rtl sitedir-rtl mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-سفر_پیدایش rootpage-سفر_پیدایش skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">پرش به محتوا</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="منوی اصلی" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">منوی اصلی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">منوی اصلی</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> بازدید محتوا </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="مشاهدهٔ صفحهٔ اصلی [z]" accesskey="z"><span>صفحهٔ اصلی</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%86%DB%8C" title="یافتن اطلاعات پس‌زمینه پیرامون رویدادهای کنونی"><span>رویدادهای کنونی</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%81%DB%8C" title="آوردن یک صفحهٔ تصادفی [x]" accesskey="x"><span>مقالهٔ تصادفی</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-collaboration" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-collaboration" > <div class="vector-menu-heading"> همکاری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1" title="فهرستی از تغییرات اخیر ویکی [r]" accesskey="r"><span>تغییرات اخیر</span></a></li><li id="n-cooperateing" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C"><span>ویکی‌نویس شوید!</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA" title="مکانی برای دریافتن"><span>راهنما</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="//fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B3_%D8%A8%D8%A7_%D9%85%D8%A7"><span>تماس با ویکی‌پدیا</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="ویکی‌پدیا" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fa.svg" style="width: 6em; height: 2em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="دانشنامهٔ آزاد" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fa.svg" width="72" height="18" style="width: 4.5em; height: 1.125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>جستجو</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="جستجو در ویکی‌پدیا" aria-label="جستجو در ویکی‌پدیا" autocapitalize="sentences" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="ویژه:جستجو"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">جستجو</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="ابزارهای شخصی"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="تغییر ظاهر اندازهٔ قلم، عرض و رنگ صفحه" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ظاهر" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ظاهر</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa" class=""><span>کمک مالی</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است." class=""><span>ایجاد حساب</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o" class=""><span>ورود</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="گزینه‌های بیشتر" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارهای شخصی" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ابزارهای شخصی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="منوی کاربری" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa"><span>کمک مالی</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>ایجاد حساب</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>ورود</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> صفحه‌هایی برای ویرایشگرانی که از سامانه خارج شدند <a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87" aria-label="دربارهٔ ویرایش‌کردن بیشتر بدانید"><span>بیشتر بدانید</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%86" title="فهرست ویرایش‌ها انجام شده از این نشانی آی‌پی [y]" accesskey="y"><span>مشارکت‌ها</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D9%85%D9%86" title="بحث پیرامون ویرایش‌های این نشانی آی‌پی [n]" accesskey="n"><span>بحث</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="فهرست" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">فهرست</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">نهفتن</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">بخش آغازین</div> </a> </li> <li id="toc-پیشینه" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#پیشینه"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۱</span> <span>پیشینه</span> </div> </a> <ul id="toc-پیشینه-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ساختار" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ساختار"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۲</span> <span>ساختار</span> </div> </a> <ul id="toc-ساختار-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-چکیده" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#چکیده"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۳</span> <span>چکیده</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-چکیده-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های چکیده</span> </button> <ul id="toc-چکیده-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-تاریخ_آغازین" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#تاریخ_آغازین"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۳.۱</span> <span>تاریخ آغازین</span> </div> </a> <ul id="toc-تاریخ_آغازین-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-عصر_پدرسالاری" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#عصر_پدرسالاری"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۳.۲</span> <span>عصر پدرسالاری</span> </div> </a> <ul id="toc-عصر_پدرسالاری-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-ارتباط_با_سایر_اساطیر" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ارتباط_با_سایر_اساطیر"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴</span> <span>ارتباط با سایر اساطیر</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-ارتباط_با_سایر_اساطیر-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های ارتباط با سایر اساطیر</span> </button> <ul id="toc-ارتباط_با_سایر_اساطیر-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-بین‌النهرین" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#بین‌النهرین"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۱</span> <span>بین‌النهرین</span> </div> </a> <ul id="toc-بین‌النهرین-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-تولد_نوح_و_حماسه_آترا-هاسیس" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#تولد_نوح_و_حماسه_آترا-هاسیس"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۱.۱</span> <span>تولد نوح و <i>حماسه آترا-هاسیس</i></span> </div> </a> <ul id="toc-تولد_نوح_و_حماسه_آترا-هاسیس-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-تحلیل" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#تحلیل"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵</span> <span>تحلیل</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-تحلیل-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های تحلیل</span> </button> <ul id="toc-تحلیل-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-دو_داستان_آفرینش" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#دو_داستان_آفرینش"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۱</span> <span>دو داستان آفرینش</span> </div> </a> <ul id="toc-دو_داستان_آفرینش-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-طوفان_نوح،_پیدایش_۱_تا_۱۱" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#طوفان_نوح،_پیدایش_۱_تا_۱۱"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۲</span> <span>طوفان نوح، پیدایش ۱ تا ۱۱</span> </div> </a> <ul id="toc-طوفان_نوح،_پیدایش_۱_تا_۱۱-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-کتاب_مقدس_و_دیدگاه_ادبی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#کتاب_مقدس_و_دیدگاه_ادبی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۶</span> <span>کتاب مقدس و دیدگاه ادبی</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-کتاب_مقدس_و_دیدگاه_ادبی-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های کتاب مقدس و دیدگاه ادبی</span> </button> <ul id="toc-کتاب_مقدس_و_دیدگاه_ادبی-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-ادبیات_کنعانی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ادبیات_کنعانی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۶.۱</span> <span>ادبیات کنعانی</span> </div> </a> <ul id="toc-ادبیات_کنعانی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-جستارهای_وابسته" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#جستارهای_وابسته"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۷</span> <span>جستارهای وابسته</span> </div> </a> <ul id="toc-جستارهای_وابسته-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-یادداشت‌ها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#یادداشت‌ها"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۸</span> <span>یادداشت‌ها</span> </div> </a> <ul id="toc-یادداشت‌ها-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-پانویس" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#پانویس"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۹</span> <span>پانویس</span> </div> </a> <ul id="toc-پانویس-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-منابع" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#منابع"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۱۰</span> <span>منابع</span> </div> </a> <ul id="toc-منابع-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="فهرست" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر وضعیت فهرست محتویات" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">تغییر وضعیت فهرست محتویات</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">سفر پیدایش</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="به مقاله‌ای به یک زبان دیگر بروید. به ۱۳۷ زبان در دسترس است." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-137" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">۱۳۷ زبان</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–آفریکانس" lang="af" hreflang="af" data-title="Genesis" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="آفریکانس" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A6%E1%88%AA%E1%89%B5_%E1%8B%98%E1%8D%8D%E1%8C%A5%E1%88%A8%E1%89%B5" title="ኦሪት ዘፍጥረት–امهری" lang="am" hreflang="am" data-title="ኦሪት ዘፍጥረት" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="امهری" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Chenesi" title="Chenesi–آراگونی" lang="an" hreflang="an" data-title="Chenesi" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="آراگونی" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%88%D9%8A%D9%86" title="سفر التكوين–عربی" lang="ar" hreflang="ar" data-title="سفر التكوين" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="عربی" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%A3%DC%A6%DC%AA%DC%90_%DC%95%DC%92%DC%AA%DC%9D%DC%AC%DC%90" title="ܣܦܪܐ ܕܒܪܝܬܐ–آرامی" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܣܦܪܐ ܕܒܪܝܬܐ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="آرامی" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D9%88%D9%8A%D9%86" title="سفر التكوين–عربی مصری" lang="arz" hreflang="arz" data-title="سفر التكوين" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="عربی مصری" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/X%C3%A9nesis" title="Xénesis–آستوری" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Xénesis" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="آستوری" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Yarad%C4%B1l%C4%B1%C5%9F_kitab%C4%B1" title="Yaradılış kitabı–ترکی آذربایجانی" lang="az" hreflang="az" data-title="Yaradılış kitabı" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="ترکی آذربایجانی" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–باواریایی" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Genesis" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="باواریایی" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bbc mw-list-item"><a href="https://bbc.wikipedia.org/wiki/Buku_1_Musa" title="Buku 1 Musa–Batak Toba" lang="bbc" hreflang="bbc" data-title="Buku 1 Musa" data-language-autonym="Batak Toba" data-language-local-name="Batak Toba" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Toba</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Libro_nin_Genesis" title="Libro nin Genesis–Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Libro nin Genesis" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D1%96%D0%B3%D0%B0_%D0%91%D1%8B%D1%86%D1%86%D1%91" title="Кніга Быццё–بلاروسی" lang="be" hreflang="be" data-title="Кніга Быццё" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="بلاروسی" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D1%96%D0%B3%D0%B0_%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D1%83" title="Кніга Роду–بلاروسی (دستورخط کلاسیک)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Кніга Роду" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="بلاروسی (دستورخط کلاسیک)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B5_(%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%8F)" title="Битие (Библия)–بلغاری" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Битие (Библия)" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="بلغاری" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%86%E0%A6%A6%E0%A6%BF_%E0%A6%AA%E0%A7%81%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%95" title="আদি পুস্তক–بنگالی" lang="bn" hreflang="bn" data-title="আদি পুস্তক" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="بنگالی" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Levr_ar_C%27heneliezh" title="Levr ar C'heneliezh–برتون" lang="br" hreflang="br" data-title="Levr ar C'heneliezh" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="برتون" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Knjiga_postanka" title="Knjiga postanka–بوسنیایی" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Knjiga postanka" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="بوسنیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/G%C3%A8nesi" title="Gènesi–کاتالان" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Gènesi" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="کاتالان" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A1ung-si%C3%A9_G%C3%A9" title="Cháung-sié Gé–چینی مین شرقی" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Cháung-sié Gé" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="چینی مین شرقی" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Basahon_sa_Henesis" title="Basahon sa Henesis–سبویی" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Basahon sa Henesis" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="سبویی" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cho mw-list-item"><a href="https://cho.wikipedia.org/wiki/Chenesis" title="Chenesis–چوکتویی" lang="cho" hreflang="cho" data-title="Chenesis" data-language-autonym="Chahta anumpa" data-language-local-name="چوکتویی" class="interlanguage-link-target"><span>Chahta anumpa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%95%D8%B1%DB%95%D8%AA%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%DB%95%D8%AF%DB%8C%DA%BE%DB%8E%D9%86%D8%A7%D9%86" title="سەرەتای بەدیھێنان–کردی مرکزی" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سەرەتای بەدیھێنان" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="کردی مرکزی" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–چکی" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Genesis" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="چکی" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Kn%C3%A9ga_Z%C3%B4cz%C4%85tk%C3%B3w" title="Knéga Zôczątków–کاشوبی" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Knéga Zôczątków" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="کاشوبی" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%83%D0%BB%D0%BD%D0%B8" title="Пулни–چوواشی" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Пулни" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="چوواشی" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Llyfr_Genesis" title="Llyfr Genesis–ولزی" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Llyfr Genesis" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="ولزی" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/F%C3%B8rste_Mosebog" title="Første Mosebog–دانمارکی" lang="da" hreflang="da" data-title="Første Mosebog" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="دانمارکی" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Genesis_(Bibel)" title="Genesis (Bibel)–آلمانی" lang="de" hreflang="de" data-title="Genesis (Bibel)" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="آلمانی" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Tekwin" title="Tekwin–Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Tekwin" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CF%83%CE%B9%CF%82_(%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%BF)" title="Γένεσις (βιβλίο)–یونانی" lang="el" hreflang="el" data-title="Γένεσις (βιβλίο)" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="یونانی" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Book_of_Genesis" title="Book of Genesis–انگلیسی" lang="en" hreflang="en" data-title="Book of Genesis" data-language-autonym="English" data-language-local-name="انگلیسی" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Genezo" title="Genezo–اسپرانتو" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Genezo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="اسپرانتو" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/G%C3%A9nesis" title="Génesis–اسپانیایی" lang="es" hreflang="es" data-title="Génesis" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="اسپانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Esimene_Moosese_raamat" title="Esimene Moosese raamat–استونیایی" lang="et" hreflang="et" data-title="Esimene Moosese raamat" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="استونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Hasiera_(Biblia)" title="Hasiera (Biblia)–باسکی" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Hasiera (Biblia)" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="باسکی" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Ensimm%C3%A4inen_Mooseksen_kirja" title="Ensimmäinen Mooseksen kirja–فنلاندی" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Ensimmäinen Mooseksen kirja" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="فنلاندی" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Ai_matai_ni_vloa_i_Mosese_sa_vakatokai_nai_Vakatekivu" title="Ai matai ni vloa i Mosese sa vakatokai nai Vakatekivu–فیجیایی" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Ai matai ni vloa i Mosese sa vakatokai nai Vakatekivu" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="فیجیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Fyrsta_M%C3%B3seb%C3%B3k" title="Fyrsta Mósebók–فارویی" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Fyrsta Mósebók" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="فارویی" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Livre_de_la_Gen%C3%A8se" title="Livre de la Genèse–فرانسوی" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Livre de la Genèse" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="فرانسوی" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Libri_di_Gjenesi" title="Libri di Gjenesi–فریولیایی" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Libri di Gjenesi" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="فریولیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Genesis_(bibelboek)" title="Genesis (bibelboek)–فریسی غربی" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Genesis (bibelboek)" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="فریسی غربی" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Leabhar_Gheineasas" title="Leabhar Gheineasas–ایرلندی" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Leabhar Gheineasas" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ایرلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–گیلی اسکاتلندی" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Genesis" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="گیلی اسکاتلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/X%C3%A9nese" title="Xénese–گالیسیایی" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Xénese" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="گالیسیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95" title="उत्पती चें पुस्तक–کونکانی گن" lang="gom" hreflang="gom" data-title="उत्पती चें पुस्तक" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="کونکانی گن" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%89%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AA%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%A4%E0%AA%BF_(%E0%AA%AC%E0%AA%BE%E0%AA%87%E0%AA%AC%E0%AA%B2)" title="ઉત્પત્તિ (બાઇબલ)–گجراتی" lang="gu" hreflang="gu" data-title="ઉત્પત્તિ (બાઇબલ)" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="گجراتی" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-guw mw-list-item"><a href="https://guw.wikipedia.org/wiki/Jen%E1%BA%B9sisi" title="Jenẹsisi–Gun" lang="guw" hreflang="guw" data-title="Jenẹsisi" data-language-autonym="Gungbe" data-language-local-name="Gun" class="interlanguage-link-target"><span>Gungbe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Chh%C3%B3ng-s%E1%B9%B3-ki" title="Chhóng-sṳ-ki–Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Chhóng-sṳ-ki" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%91%D7%A8%D7%90%D7%A9%D7%99%D7%AA" title="בראשית–عبری" lang="he" hreflang="he" data-title="בראשית" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="عبری" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95" title="उत्पत्ति पुस्तक–هندی" lang="hi" hreflang="hi" data-title="उत्पत्ति पुस्तक" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="هندی" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Knjiga_Postanka" title="Knjiga Postanka–کروات" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Knjiga Postanka" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="کروات" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Genezis" title="Genezis–صُربی علیا" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Genezis" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="صُربی علیا" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/M%C3%B3zes_els%C5%91_k%C3%B6nyve" title="Mózes első könyve–مجاری" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Mózes első könyve" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="مجاری" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BE%D5%B6%D5%B6%D5%A4%D5%B8%D6%81" title="Ծննդոց–ارمنی" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ծննդոց" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ارمنی" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%BE%D5%B6%D5%B6%D5%A4%D5%B8%D6%81" title="Ծննդոց–Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Ծննդոց" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–اینترلینگوا" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Genesis" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="اینترلینگوا" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Kitab_Kejadian" title="Kitab Kejadian–اندونزیایی" lang="id" hreflang="id" data-title="Kitab Kejadian" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="اندونزیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Genese" title="Genese–اکسیدنتال" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Genese" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="اکسیدنتال" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Genezo" title="Genezo–ایدو" lang="io" hreflang="io" data-title="Genezo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ایدو" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/1._M%C3%B3seb%C3%B3k" title="1. Mósebók–ایسلندی" lang="is" hreflang="is" data-title="1. Mósebók" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="ایسلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Genesi" title="Genesi–ایتالیایی" lang="it" hreflang="it" data-title="Genesi" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="ایتالیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%89%B5%E4%B8%96%E8%A8%98" title="創世記–ژاپنی" lang="ja" hreflang="ja" data-title="創世記" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="ژاپنی" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Kitab_Purwaning_Dumadi" title="Kitab Purwaning Dumadi–جاوه‌ای" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Kitab Purwaning Dumadi" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="جاوه‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AC%E1%83%98%E1%83%92%E1%83%9C%E1%83%98_%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%90" title="წიგნი დაბადებისა–گرجی" lang="ka" hreflang="ka" data-title="წიგნი დაბადებისა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="گرجی" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/Kwaa%CC%B1mbwat_A%CC%B1tsan" title="Kwaa̱mbwat A̱tsan–تیاپی" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="Kwaa̱mbwat A̱tsan" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="تیاپی" class="interlanguage-link-target"><span>Tyap</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ki mw-list-item"><a href="https://ki.wikipedia.org/wiki/K%C4%A9amb%C4%A9r%C4%A9ria" title="Kĩambĩrĩria–کیکویویی" lang="ki" hreflang="ki" data-title="Kĩambĩrĩria" data-language-autonym="Gĩkũyũ" data-language-local-name="کیکویویی" class="interlanguage-link-target"><span>Gĩkũyũ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%86%E0%B2%A6%E0%B2%BF%E0%B2%95%E0%B2%BE%E0%B2%82%E0%B2%A1" title="ಆದಿಕಾಂಡ–کانارا" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಆದಿಕಾಂಡ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="کانارا" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%B0%BD%EC%84%B8%EA%B8%B0" title="창세기–کره‌ای" lang="ko" hreflang="ko" data-title="창세기" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="کره‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAkirin" title="Destpêkirin–کردی" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Destpêkirin" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="کردی" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Jenesis" title="Jenesis–کورنی" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Jenesis" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="کورنی" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Liber_Genesis" title="Liber Genesis–لاتین" lang="la" hreflang="la" data-title="Liber Genesis" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="لاتین" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Bereshit" title="Bereshit–لادینو" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Bereshit" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="لادینو" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Jenese" title="Jenese–Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Jenese" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–لیمبورگی" lang="li" hreflang="li" data-title="Genesis" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="لیمبورگی" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%9B%E0%BA%B0%E0%BA%96%E0%BA%BB%E0%BA%A1%E0%BA%A1%E0%BA%B0%E0%BA%81%E0%BA%B2%E0%BA%99" title="ປະຖົມມະການ–لائوسی" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ປະຖົມມະການ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="لائوسی" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Prad%C5%BEios_knyga" title="Pradžios knyga–لیتوانیایی" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Pradžios knyga" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="لیتوانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Rad%C4%AB%C5%A1anas_gr%C4%81mata" title="Radīšanas grāmata–لتونیایی" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Radīšanas grāmata" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="لتونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Bokin%27_ny_Genesisy" title="Bokin' ny Genesisy–مالاگاسی" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Bokin' ny Genesisy" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="مالاگاسی" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B5_(%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)" title="Битие (библиска книга)–مقدونی" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Битие (библиска книга)" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="مقدونی" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%89%E0%B5%BD%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%AA%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%A4%E0%B4%BF%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%AA%E0%B5%81%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E0%B4%A4%E0%B4%95%E0%B4%82" title="ഉൽപ്പത്തിപ്പുസ്തകം–مالایالامی" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഉൽപ്പത്തിപ്പുസ്തകം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="مالایالامی" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D1%85%D0%BB%D1%8D%D0%BB" title="Эхлэл–مغولی" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Эхлэл" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="مغولی" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%9A%E0%A5%87_%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%95" title="उत्पत्तीचे पुस्तक–مراتی" lang="mr" hreflang="mr" data-title="उत्पत्तीचे पुस्तक" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="مراتی" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Kitab_Kejadian" title="Kitab Kejadian–مالایی" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Kitab Kejadian" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="مالایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/G%C3%A9nesis" title="Génesis–میراندی" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Génesis" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="میراندی" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%A6%E1%80%B8%E1%80%80%E1%80%BB%E1%80%99%E1%80%BA%E1%80%B8" title="ကမ္ဘာဦးကျမ်း–برمه‌ای" lang="my" hreflang="my" data-title="ကမ္ဘာဦးကျမ်း" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="برمه‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ng mw-list-item"><a href="https://ng.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–اندونگایی" lang="ng" hreflang="ng" data-title="Genesis" data-language-autonym="Oshiwambo" data-language-local-name="اندونگایی" class="interlanguage-link-target"><span>Oshiwambo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Genesis_(boek)" title="Genesis (boek)–هلندی" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Genesis (boek)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="هلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Fyrste_mosebok" title="Fyrste mosebok–نروژی نی‌نُشک" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Fyrste mosebok" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="نروژی نی‌نُشک" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/F%C3%B8rste_Mosebok" title="Første Mosebok–نروژی بوک‌مُل" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Første Mosebok" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="نروژی بوک‌مُل" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Gen%C3%A8se" title="Genèse–Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Genèse" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Gen%C3%A8si" title="Genèsi–اکسیتان" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Genèsi" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="اکسیتان" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%9C%E0%A8%A3%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%AC" title="ਜਣਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ–پنجابی" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਜਣਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="پنجابی" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/G%C3%A8nesis" title="Gènesis–پاپیامنتو" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Gènesis" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="پاپیامنتو" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Jn%C3%A8se" title="Jnèse–Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Jnèse" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pdc mw-list-item"><a href="https://pdc.wikipedia.org/wiki/Es_erschde_Buch_Mosi" title="Es erschde Buch Mosi–آلمانی پنسیلوانیایی" lang="pdc" hreflang="pdc" data-title="Es erschde Buch Mosi" data-language-autonym="Deitsch" data-language-local-name="آلمانی پنسیلوانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Deitsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99ga_Rodzaju" title="Księga Rodzaju–لهستانی" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Księga Rodzaju" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="لهستانی" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D8%B4" title="کتاب پیدائش–پنجابی" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="کتاب پیدائش" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="پنجابی" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/G%C3%AAnesis" title="Gênesis–پرتغالی" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Gênesis" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="پرتغالی" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pwn mw-list-item"><a href="https://pwn.wikipedia.org/wiki/Vinqacan_(Kai_nua_Cemas)" title="Vinqacan (Kai nua Cemas)–Paiwan" lang="pwn" hreflang="pwn" data-title="Vinqacan (Kai nua Cemas)" data-language-autonym="Pinayuanan" data-language-local-name="Paiwan" class="interlanguage-link-target"><span>Pinayuanan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Qallariy" title="Qallariy–کچوایی" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Qallariy" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="کچوایی" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BCm_cudesch_da_Moses" title="Prüm cudesch da Moses–رومانش" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Prüm cudesch da Moses" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="رومانش" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Geneza" title="Geneza–رومانیایی" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Geneza" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="رومانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0_%D0%91%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F" title="Книга Бытия–روسی" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Книга Бытия" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="روسی" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D3%A9%D1%81%D0%BA%D1%8D%D1%8D%D2%BB%D0%B8%D0%BD_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%8D" title="Үөскээһин битигэ–یاقوتی" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Үөскээһин битигэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="یاقوتی" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/G%C3%A8nisi" title="Gènisi–سیسیلی" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Gènisi" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="سیسیلی" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Knjiga_Postanka" title="Knjiga Postanka–صرب و کرواتی" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Knjiga Postanka" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="صرب و کرواتی" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Book_of_Genesis" title="Book of Genesis–انگلیسی ساده" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Book of Genesis" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="انگلیسی ساده" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Genezis" title="Genezis–اسلواکی" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Genezis" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="اسلواکی" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/1._Mojzesova_knjiga" title="1. Mojzesova knjiga–اسلوونیایی" lang="sl" hreflang="sl" data-title="1. Mojzesova knjiga" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="اسلوونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/O_le_Kenese_o_le_tusi_muamua_a_Mose" title="O le Kenese o le tusi muamua a Mose–ساموآیی" lang="sm" hreflang="sm" data-title="O le Kenese o le tusi muamua a Mose" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="ساموآیی" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Mavambo" title="Mavambo–شونایی" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Mavambo" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="شونایی" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Libri_i_Zanafill%C3%ABs" title="Libri i Zanafillës–آلبانیایی" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Libri i Zanafillës" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="آلبانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%9A%D0%B8%D0%B3%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%9A%D0%B0" title="Књига постања–صربی" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Књига постања" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="صربی" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-st mw-list-item"><a href="https://st.wikipedia.org/wiki/Genese" title="Genese–سوتوی جنوبی" lang="st" hreflang="st" data-title="Genese" data-language-autonym="Sesotho" data-language-local-name="سوتوی جنوبی" class="interlanguage-link-target"><span>Sesotho</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/F%C3%B6rsta_Moseboken" title="Första Moseboken–سوئدی" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Första Moseboken" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="سوئدی" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Mwanzo_(Biblia)" title="Mwanzo (Biblia)–سواحیلی" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Mwanzo (Biblia)" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="سواحیلی" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%A4%E0%AF%8A%E0%AE%9F%E0%AE%95%E0%AF%8D%E0%AE%95_%E0%AE%A8%E0%AF%82%E0%AE%B2%E0%AF%8D" title="தொடக்க நூல்–تامیلی" lang="ta" hreflang="ta" data-title="தொடக்க நூல்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="تامیلی" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%86%E0%B2%A6%E0%B2%BF%E0%B2%95%E0%B2%BE%E0%B2%82%E0%B2%A1" title="ಆದಿಕಾಂಡ–تولو" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಆದಿಕಾಂಡ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="تولو" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AB%E0%B8%99%E0%B8%B1%E0%B8%87%E0%B8%AA%E0%B8%B7%E0%B8%AD%E0%B8%9B%E0%B8%90%E0%B8%A1%E0%B8%81%E0%B8%B2%E0%B8%A5" title="หนังสือปฐมกาล–تایلندی" lang="th" hreflang="th" data-title="หนังสือปฐมกาล" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="تایلندی" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Aklat_ng_Genesis" title="Aklat ng Genesis–تاگالوگی" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Aklat ng Genesis" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="تاگالوگی" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Yarat%C4%B1l%C4%B1%C5%9F_Kitab%C4%B1" title="Yaratılış Kitabı–ترکی استانبولی" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Yaratılış Kitabı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="ترکی استانبولی" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/Injilning_birinchi_tomi" title="Injilning birinchi tomi–اویغوری" lang="ug" hreflang="ug" data-title="Injilning birinchi tomi" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="اویغوری" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0_%D0%91%D1%83%D1%82%D1%82%D1%8F" title="Книга Буття–اوکراینی" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Книга Буття" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="اوکراینی" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%A6%D8%B4" title="کتاب پیدائش–اردو" lang="ur" hreflang="ur" data-title="کتاب پیدائش" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="اردو" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/1._Moisejan_kirj" title="1. Moisejan kirj–وپس" lang="vep" hreflang="vep" data-title="1. Moisejan kirj" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="وپس" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_S%C3%A1ng_Th%E1%BA%BF" title="Sách Sáng Thế–ویتنامی" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Sách Sáng Thế" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="ویتنامی" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Djineze" title="Djineze–والونی" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Djineze" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="والونی" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Basah%C3%A1n_han_Genesis" title="Basahán han Genesis–وارایی" lang="war" hreflang="war" data-title="Basahán han Genesis" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="وارایی" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%88%9B%E4%B8%96%E8%AE%B0" title="创世记–وو" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="创世记" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="وو" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–خوسایی" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Genesis" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="خوسایی" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A1%D7%A4%D7%A8_%D7%91%D7%A8%D7%90%D7%A9%D7%99%D7%AA" title="ספר בראשית–یدی" lang="yi" hreflang="yi" data-title="ספר בראשית" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="یدی" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%8Cw%C3%A9_G%E1%BA%B9%CC%81n%E1%BA%B9%CC%81s%C3%ADs%C3%AC" title="Ìwé Gẹ́nẹ́sísì–یوروبایی" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ìwé Gẹ́nẹ́sísì" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="یوروبایی" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Genesis" title="Genesis–زیلاندی" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Genesis" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="زیلاندی" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%89%B5%E4%B8%96%E8%A8%98" title="創世記–چینی" lang="zh" hreflang="zh" data-title="創世記" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="چینی" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Chh%C3%B2ng-s%C3%A8-k%C3%AC" title="Chhòng-sè-kì–مین نان" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Chhòng-sè-kì" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="مین نان" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%89%B5%E4%B8%96%E8%A8%98" title="創世記–کانتونی" lang="yue" hreflang="yue" data-title="創世記" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="کانتونی" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Genesise" title="Genesise–زولویی" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Genesise" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="زولویی" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9184#sitelinks-wikipedia" title="ویرایش پیوندهای بین‌زبانی" class="wbc-editpage">ویرایش پیوندها</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="فضاهای نام"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="دیدن صفحهٔ محتویات [c]" accesskey="c"><span>مقاله</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB:%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" rel="discussion" title="گفتگو پیرامون محتوای صفحه [t]" accesskey="t"><span>بحث</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر گونهٔ زبان" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">فارسی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="بازدیدها"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4"><span>خواندن</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e"><span>ویرایش</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=history" title="نسخه‌های پیشین این صفحه [h]" accesskey="h"><span>نمایش تاریخچه</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارها" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">ابزارها</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ابزارها</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="گزینه‌های بیشتر" > <div class="vector-menu-heading"> عمل‌ها </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4"><span>خواندن</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e"><span>ویرایش</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=history"><span>نمایش تاریخچه</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> عمومی </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%86_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="فهرست همهٔ صفحه‌هایی که به این صفحه پیوند می‌دهند [j]" accesskey="j"><span>پیوندها به این صفحه</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B7/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" rel="nofollow" title="تغییرات اخیر صفحه‌هایی که این صفحه به آن‌ها پیوند دارد [k]" accesskey="k"><span>تغییرات مرتبط</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/ویکی‌پدیا:بارگذاری" title="بارگذاری تصاویر و پرونده‌های دیگر [u]" accesskey="u"><span>بارگذاری پرونده</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87" title="فهرستی از همهٔ صفحه‌های ویژه [q]" accesskey="q"><span>صفحه‌های ویژه</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&oldid=40630872" title="پیوند پایدار به این نسخه از این صفحه"><span>پیوند پایدار</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=info" title="اطلاعات بیشتر دربارهٔ این صفحه"><span>اطلاعات صفحه</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF&page=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&id=40630872&wpFormIdentifier=titleform" title="اطلاعات در خصوص چگونگی یادکرد این صفحه"><span>یادکرد این صفحه</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D8%25B3%25D9%2581%25D8%25B1_%25D9%25BE%25DB%258C%25D8%25AF%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25B4"><span>دریافت نشانی کوتاه‌شده</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:QrCode&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D8%25B3%25D9%2581%25D8%25B1_%25D9%25BE%25DB%258C%25D8%25AF%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25B4"><span>بارگیری کد QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> نسخه‌برداری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:DownloadAsPdf&page=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=show-download-screen"><span>بارگیری به‌صورت PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&printable=yes" title="نسخهٔ قابل چاپ این صفحه [p]" accesskey="p"><span>نسخهٔ قابل چاپ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> در پروژه‌های دیگر </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Book_of_Genesis" hreflang="en"><span>ویکی‌انبار</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9184" title="پیوند به آیتم متصل‌شدۀ مخزن داده‌ها [g]" accesskey="g"><span>آیتم ویکی‌داده</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ظاهر</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">نهفتن</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-rtl mw-parser-output" lang="fa" dir="rtl"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40023308">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;border-spacing:0.4em 0;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:left!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar a{white-space:nowrap}.mw-parser-output .sidebar-wraplinks a{white-space:normal}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:right;clear:right;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding-bottom:0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em 0}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding-top:0.2em;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding-top:0.4em;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.4em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding-top:0}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.4em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:left;font-size:115%}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-navbar{padding-top:0.6em}.mw-parser-output .sidebar-collapse .mw-collapsible-toggle{margin-top:0.2em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{text-align:right;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}@media(max-width:720px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}@media screen{@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks plainlist" style="line-height:1.4em;"><tbody><tr><td class="sidebar-image" style="padding-bottom:0.8em;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg" class="mw-file-description" title="Joshua 1:1 as recorded in the Aleppo Codex"><img alt="Joshua 1:1 as recorded in the Aleppo Codex" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg/220px-Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg" decoding="async" width="220" height="108" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg/330px-Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg/440px-Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg 2x" data-file-width="743" data-file-height="366" /></a></span></td></tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-title" style="font-size:115%;padding-top:0.3em;padding-bottom:0.3em;"> <i><a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%AE" title="تنخ">تنخ</a></i> <small style="font-size:85%;">(یهودیت)</small></th></tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.4em;"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile sidebar-wraplinks plainlist" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;line-height:1.4em;"><tbody><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات"><span style="font-size:110%;"><i>توراه</i></span>  <span style="font-size:90%;"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r30716427">'"`UNIQ--templatestyles-00000001-QINU`"'</style><span class="nobold">(شریعت)</span></span></a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r35359648">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}.mw-parser-output .infobox .navbar{font-size:100%}body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-header,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-subheader,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-above,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-title,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-image,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-full-data,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-below{text-align:center}</style><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:11.5em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a class="mw-selflink selflink">پیدایش</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Bereshit</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="سفر خروج">خروج</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Shemot</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="سفر لاویان">لاویان</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Wayiqra</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="سفر اعداد">اعداد</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Bemidbar</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">تثنیه</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Devarim</td></tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="کتب انبیاء"><span style="font-size:110%;"><i>نبیئیم</i></span>  <span style="font-size:90%;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r30716427"><span class="nobold">(پیامبران)</span></span></a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none"><tbody><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="کتب انبیاء">متقدم</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35359648"><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:10.0em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب یوشع">یوشع</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Yehoshua</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="کتاب داوران">داوران</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Shofetim</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%85%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب‌های سموئیل">سموئیل</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Shemuel</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="کتب پادشاهان">پادشاهان</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Melakhim</td></tr></tbody></table></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="کتب انبیاء">متأخر</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35359648"><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:10.0em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B4%D8%B9%DB%8C%D8%A7" title="کتاب اشعیا">اشعیا</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Yeshayahu</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="کتاب ارمیا">ارمیا</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Yirmeyahu</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%B2%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%84" class="mw-redirect" title="کتاب حزقیال">حزقیال</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Yekhezqel</td></tr></tbody></table></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%87%DB%8C%D9%86" title="پیامبران کهین">کوچک </a></th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40355799">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><div class="hlist" style="padding-top:0.15em"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%87%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب هوشع">هوشع</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب یوئیل">یوئیل</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B3" title="کتاب عاموس">عاموس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D9%88%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%A7" title="کتاب عوبدیا">عوبدیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3" title="کتاب یونس">یونس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%DB%8C%DA%A9%D8%A7%D9%87" title="کتاب میکاه">میکاه</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%86%D8%A7%D8%AD%D9%88%D9%85" title="کتاب ناحوم">ناحوم</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%A8%D9%82%D9%88%D9%82" title="کتاب حبقوق">حیقوق</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B5%D9%81%D9%86%DB%8C%D8%A7" title="کتاب صفنیا">صفنیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%AC%DB%8C" title="کتاب حجی">حجی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B2%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="کتاب زکریا">زکریا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%84%D8%A7%DA%A9%DB%8C" title="کتاب ملاکی">مللاکی</a></li></ul> </div></td> </tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D8%AA%D9%86%D8%AE)" title="مکتوبات (تنخ)"><span style="font-size:110%;"><i>کتوبیم</i></span>  <span style="font-size:90%;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r30716427"><span class="nobold">(مکتوبات)</span></span></a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content" style="border-bottom:1px solid #aaa;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none"><tbody><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> شعر</th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35359648"><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:15.5em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D9%85%D8%B2%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1" title="مزامیر">مزامیر</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Tehillim</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%AB%D8%A7%D9%84_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="امثال سلیمان">امثال</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Mishlei</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A8" class="mw-redirect" title="کتاب ایوب">ایوب</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Iyov</td></tr></tbody></table></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> <a href="/w/index.php?title=Five_Megillot&action=edit&redlink=1" class="new" title="Five Megillot (صفحه وجود ندارد)">پنج <i>مگیلوت</i> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r30716427"><span class="nobold">(طومار)</span></a></th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35359648"><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:15.5em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%D8%BA%D8%B2%D9%84_%D8%BA%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="غزل غزل‌های سلیمان">غزل غزل‌ها</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Shir Hashirim</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B1%D9%88%D8%AA" title="کتاب روت">روت</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Rut</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AB%DB%8C" title="کتاب مراثی">کتاب مراثی</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Eikhah</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87" title="کتاب جامعه">کتاب جامعه</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Qohelet</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1" title="کتاب استر">استر</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Ester</td></tr></tbody></table></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e6e6ff;text-align:center;"> تاریخی</th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35359648"><table class="infobox" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;width:15.5em;margin-left:auto;margin-right:auto;line-height:1.2em;white-space:nowrap;"><tbody><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%84" title="کتاب دانیال">دانیال</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Daniyyel</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/w/index.php?title=Ezra%E2%80%93Nehemiah&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ezra–Nehemiah (صفحه وجود ندارد)">عزرا-نحمیا</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Ezra</td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label" style="font-weight:normal;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" class="mw-redirect" title="کتب تواریخ">تواریخ</a></th><td class="infobox-data" style="text-align:right;font-style:italic;">Divre Hayyamim</td></tr></tbody></table></td> </tr></tbody></table></div></div></td> </tr></tbody></table></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-title" style="font-size:115%;padding-top:0.3em;padding-bottom:0.3em;"> <a href="/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82" title="عهد عتیق">عهد عتیق</a> <small style="font-size:85%;">(مسیحیت)</small></th></tr><tr><td class="sidebar-content" style="padding-top:0.4em;"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile sidebar-wraplinks plainlist" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;line-height:1.4em;"><tbody><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><span style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a></span></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><div class="hlist"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">سفر پیدایش</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="سفر خروج">سفر خروج</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="سفر لاویان">سفر لاویان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="سفر اعداد">سفر اعداد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">سفر تثنیه</a></li></ul> </div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><span style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7" class="mw-redirect" title="کتب انبیا">کتب انبیا</a></span></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><div class="hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب یوشع">کتاب یوشع</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="کتاب داوران">کتاب داوران</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B1%D9%88%D8%AA" title="کتاب روت">کتاب روت</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%85%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب‌های سموئیل">کتاب‌های سموئیل</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="کتب پادشاهان">کتب پادشاهان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" class="mw-redirect" title="کتب تواریخ">کتب تواریخ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D8%B2%D8%B1%D8%A7" title="کتاب عزرا">کتاب عزرا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%86%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="کتاب نحمیا">کتاب نحمیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1" title="کتاب استر">کتاب استر</a></li></ul> </div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><span style="font-size:110%;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><div class="hlist"><ul><li>حکمت</li><li>دفتر شعر</li></ul></div></span></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><div class="hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A8" class="mw-redirect" title="کتاب ایوب">کتاب ایوب</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B2%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1" title="مزامیر">مزامیر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%AB%D8%A7%D9%84_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="امثال سلیمان">امثال سلیمان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87" title="کتاب جامعه">کتاب جامعه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D8%B2%D9%84_%D8%BA%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="غزل غزل‌های سلیمان">غزل غزل‌های سلیمان</a></li></ul> </div></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><span style="font-size:110%;">انجیل رسولان</span></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none"><tbody><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e5edff;text-align:center;"> <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%87%DB%8C%D9%86" class="mw-redirect" title="پیامبران مهین">پیامبران مهین</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B4%D8%B9%DB%8C%D8%A7" title="کتاب اشعیا">کتاب اشعیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="کتاب ارمیا">کتاب ارمیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AB%DB%8C" title="کتاب مراثی">کتاب مراثی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%B2%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%84" class="mw-redirect" title="کتاب حزقیال">کتاب حزقیال</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%84" title="کتاب دانیال">کتاب دانیال</a></li></ul></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e5edff;text-align:center;"> <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%87%DB%8C%D9%86" title="پیامبران کهین">پیامبران کهین</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%87%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب هوشع">کتاب هوشع</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب یوئیل">کتاب یوئیل</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B3" title="کتاب عاموس">کتاب عاموس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D9%88%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%A7" title="کتاب عوبدیا">کتاب عوبدیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3" title="کتاب یونس">کتاب یونس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%DB%8C%DA%A9%D8%A7%D9%87" title="کتاب میکاه">کتاب میکاه</a></li> <li>کتاب ناحوم</li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%A8%D9%82%D9%88%D9%82" title="کتاب حبقوق">کتاب حبقوق</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%AC%DB%8C" title="کتاب حجی">کتاب حجی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B2%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="کتاب زکریا">کتاب زکریا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%84%D8%A7%DA%A9%DB%8C" title="کتاب ملاکی">کتاب ملاکی</a></li></ul></td> </tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddf;padding-top:0.25em;padding-bottom:0.25em;text-align:center;"><span style="font-size:110%;"><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="قانون ثانی">قانون ثانی</a></span></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none"><tbody><tr><td class="sidebar-content hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AA%D9%88%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="کتاب توبیاس">کتاب توبیاس</a></li> <li>کتاب جودیت</li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1" title="کتاب استر">کتاب استر</a></li> <li>مکابیان1</li> <li>مکابیان2</li> <li>حکمت سلیمان</li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA_%DB%8C%D8%B4%D9%88%D8%B9_%D8%A8%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AE" title="حکمت یشوع بن سیراخ">حکمت یشوع بن سیراخ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%AE" title="کتاب باروخ">کتاب باروخ</a> / ارمیا</li> <li>اضافات دانیال</li></ul></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e5edff;text-align:center;"> فقط ارتودوکس</th></tr><tr><th class="sidebar-heading navbox-subgroup" style="background:#e5edff;text-align:center;"> ارتودوکس تواحدو</th></tr></tbody></table></div></div></td> </tr></tbody></table></td> </tr><tr><td class="sidebar-navbar"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40261389">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:right;text-align:right}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-left:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-right:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media print{.mw-parser-output .navbar{display:none!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:Tanakh_OT" title="الگو:Tanakh OT"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:Tanakh_OT&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:Tanakh OT (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:Tanakh_OT" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:Tanakh OT"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <table class="infobox" style="clear:center"> <tbody><tr> <td style="background: #b3ccff; text-align: center; padding-left:5px; padding-right:5px;"><small><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a> | <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="کتب انبیاء">کتب انبیاء</a> | <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D8%AA%D9%86%D8%AE)" title="مکتوبات (تنخ)">کتوبیم</a></small><br /><b>اسفار <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a></b> </td></tr> <tr> <td style="padding-left: 10px;"><a class="mw-selflink selflink">پیدایش</a> </td></tr> <tr> <td style="padding-left: 10px;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="سفر خروج">خروج</a> </td></tr> <tr> <td style="padding-left: 10px;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="سفر لاویان">لاویان</a> </td></tr> <tr> <td style="padding-left: 10px;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="سفر اعداد">اعداد</a> </td></tr> <tr> <td style="padding-left: 10px;"><a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">تثنیه</a> </td></tr></tbody></table> <p><b>سِفر پیدایش</b> (سِفر در <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="زبان عبری">عبری</a> به‌معنی کتاب بزرگ) یا <b>برشیت</b> (به <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="زبان عبری">عبری</a>: <span lang="he" dir="rtl" title="متن به زبان عبری"><bdi>בראשית</bdi></span>) نخستین بخش از <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="کتاب مقدس عبری">کتاب مقدس عبری</a> مشتمل بر پنجاه فصل و نخستین کتاب از «اسفار پنجگانه» یا <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a> است. در این کتاب <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="روایت آفرینش">روایت آفرینش</a> عالم هستی توسط خداوند و برخی از معروفترین داستان‌های عهد عتیق، همچون <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D9%88_%D8%AD%D9%88%D8%A7" title="آدم و حوا">آدم و حوا</a>، <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84" class="mw-redirect" title="هابیل">هابیل</a> و <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84" class="mw-redirect" title="قابیل">قابیل</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="کشتی نوح">کشتی نوح</a>، <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AC_%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="برج بابل">برج بابل</a>، <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81" title="یوسف">یوسف</a>, <a href="/wiki/%D8%B3%D9%87_%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%D8%B1" class="mw-redirect" title="سه شه‌پدر">شه‌پدران</a> و <a href="/wiki/%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1_%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1" title="چهار شه‌مادر">چهار مادران</a> گفته شده‌است. </p><p>هر چند دیدگاهی که خدا گیتی را از هیچ آفرید، امروزه از اصول مرکزی در هر سه دینِ یهودیت، مسیحیت و اسلام است، اما در کتاب پیدایش، و نه در تمام کتاب مقدس عبری، به‌طور مستقیم به موضوعِ <i>آفرینش از هیچ</i> اشاره‌ای نشده‌است. </p><p>در این کتاب همچنین روایت می‌شود که خدا چگونه <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان">انسان</a> را می‌آفریند و او را در محیطی کامل و زیبا قرار می‌دهد. چگونه «<a href="/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A7%D9%87" title="گناه">گناه</a>» وارد جهان می‌شود و سرانجام چگونه خدا برای نجات انسانی که از نظر خدا گناهکار است چاره‌ای می‌اندیشد. مطالبی که در این کتاب آمده عبارتند از: آغاز تاریخ بشر، آغاز <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%B1" title="هنر">هنر</a> و <a href="/wiki/%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9_%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="صنایع دستی">صنایع دستی</a>، چگونگی پیدایش <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86" title="زبان">زبانها</a> و قوم‌های گوناگون. از فصل دوازده به بعد، مسیر کتاب متوجه <a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="بنی‌اسرائیل">قوم اسرائیل</a>، رابطهٔ این قوم و خداوند، مفهوم قومِ برگزیده و همچنین <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%88%D8%AF" title="سرزمین موعود">سرزمین موعود</a> می‌شود. از اینجا به بعد داستان زندگی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85" title="ابراهیم">ابراهیم</a>، <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D9%82" title="اسحاق">اسحاق</a>، <a href="/wiki/%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8" title="یعقوب">یعقوب</a> و پسرانش در کتاب ثبت شده که در پایان با شرح زندگی <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81" title="یوسف">یوسف</a> در مصر پایان می‌پذیرد. </p><p>هرچند نویسندهٔ سفر پیدایش (همچون <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="سفر خروج">سفر خروج</a>، <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="سفر لاویان">سفر لاویان</a>، <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="سفر اعداد">سفر اعداد</a> و بخش بزرگی از <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">سفر تثنیه</a>) را موسی دانسته‌اند، اما در نوشتارهای دانشگاهی نوین این کتاب را به سده‌ ششم پیشا دوران مشترک نسبت می‌دهند. </p><p>نویسندگان کتاب مقدس به شیوه‌های گوناگون، سنت‌های ادبی خاور نزدیک، بین‌النهرینی، مصری، هیتی و کنعانی را به کار برده‌اند. درباره فرهنگ کنعانی که نزدیکترین ارتباط را با نویسندگان کتاب مقدس داشت، تا پیش از کشف متن‌های اوگاریتی اطلاعات کمی در اختیار بود. اشاره‌های کتاب مقدس به آنها از دیدگاهی منفی بیان می‌شد. تشخیص حضور پارادایم آفرینش-طوفان در سفر پیدایش ۱ تا ۱۱ منجر به درک بهتر صورتِ درون‌مایه‌ای آن می‌شود. این حضور، با توجه به تمرکز سنت مسیحی بر <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D8%B9%D8%AF%D9%86" title="باغ عدن">باغ عدن</a> کم‌شناخته باقی ماند. مرکزیت <a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86" title="افسانه طوفان">داستان طوفان</a>، نتیجهٔ مهمی در درک کلیت پیدایش ۲ تا ۱۱ در بر دارد. تفاوتهای سبکی، ساختاری و درون‌مایه‌ای پیدایش ۱ تا ۱۱ با <i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D8%B1%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B3" title="آترا-هاسیس">آترا-هاسیس</a></i> نتیجهٔ تغییر در روایتِ برخواسته از <a href="/wiki/%DB%8C%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="یکتاپرستی">یکتاپرستی</a> است. </p><p>از دیدگاه آلتر، روایت استاندارد محققان امروزی در تورات، چهار رشته اثر ادبی عمده را تشخیص می‌دهد: <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%AC%DB%8C" title="منبع جی">منبع جی</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%A7%DB%8C" title="منبع ای">منبع ای</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D9%BE%DB%8C" title="منبع پی">منبع پی</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%AF%DB%8C" title="منبع دی">منبع دی</a>. محصول نهاییِ ترکیب آثار ادبی جی، ای، پی و دی، طبیعتا در خود، تکرار، تناقض و ناسازگاری دارد. اما در همان حال، در مقام یک کتاب، منسجم است و نقد تاریخی یا متنی آن به خوانش ادبی آن آسیب چندانی وارد نمی‌کند. شواهد بسیاری در کتاب مقدس عبری وجود دارد که آن را همانند کلاژی ادبی می‌کند. در این پنج کتاب، دستهای بسیاری دیده می‌شوند که نماینده دیدگاه‌های گوناگون هستند، اما ویراست نهایی گونه‌ای از حس تداوم و پیشرفت را با خود به همراه دارد. </p><p>در آغاز سفر پیدایش، دو داستان آفرینش قرار گرفته است. بسیاری از محققان جدید، پایان روایت اول را در نیمه ابتدایی آیه ۴ باب ۲ در نظر می‌گیرند. از اینجا به بعد، سبک به شدت تغییر می‌کند. تمرکز بر انسان قرار می‌گیرد و نام خداوند تبدیل به یهوه-الوهیم می‌شود. منشا تاریخی متفاوت هر دو متن هر چه باشد، ویرایشگر نهایی متن در روایت اول از دیدگاهی کیهانی به موضوع می‌پردازد و در روایت دوم وارد جزئیات تکنیکی می‌شود. به عقیده <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%DB%8C_%D8%A2._%D8%B1%D9%86%D8%AF%D8%B2%D8%A8%D9%88%D8%B1%DA%AF" title="گری آ. رندزبورگ">گری آ. رندزبورگ‏</a>، اگر داستان آفرینش در سفر پیدایش به طور عینی بررسی شود، روایت «سقوط انسان» نیست، بلکه بیشتر روایت صعود ناتمام انسان به خدایی است. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پیشینه"><span id=".D9.BE.DB.8C.D8.B4.DB.8C.D9.86.D9.87"></span>پیشینه</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=1" title="ویرایش بخش: پیشینه"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>واژه تورات به معنای «آموزش» است و یا در بافتار توراتی می‌توان آن را شامل قوانین مشخص و مثلا به معنای «تنظیم» و «پروتکل» در نظر گرفت. از میان پنج کتاب، این واژه بیشتر در <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">سفر تثنیه</a> به کار رفته است و گاهی همراه با واژه «سفر» به معنای «کتاب» (مثلا «این کتاب آموزش») به کار رفته است. پس از آنکه سفر تثنیه از جنبه ویراستاری به چهار کتاب قبلی پیوست، «تورات» به هر پنج کتاب گسترش یافت. در تقسیم عبری سنتی، تورات شامل واحد نخستین و بنیادی سه واحدی بزرگی شد که <a href="/wiki/%D8%AA%D9%86%D8%AE" title="تنخ">تنخ</a> را شکل می‌دهد. تنخ واژهٔ اختصاری از <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A1" title="کتاب‌های انبیاء">نویم</a> (پیامبران، پیشین و پسین) و <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D8%AA%D9%86%D8%AE)" title="مکتوبات (تنخ)">کتوویم</a> (نوشته‌ها یا به عبارتی هر چیزِ دیگر) است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004x-1"><span class="cite-bracket">[</span>۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>پژوهشگران بیش از دو قرن است که بر این مساله توافق دارند که «پنج کتاب» از منابع ادبی گوناگون در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ گرچه بر سر تشخیص مشخص منابع در متن مباحثه در جریان است و تفاوت نظر شدیدی در مورد تاریخ‌گذاری منابعِ مختلف وجود دارد. در دهه‌های اخیر برخی از نظریات افراطی تصنیف کل تورات را در دوره پارسی (آغاز از اواخر قرن ششم پیش از دوران مشترک یا حتی دیرتر <a href="/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D9%87%D9%84%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="عصر هلنیستی">دوره هلنیستی</a>) در نظر می‌گیرد اما شواهد فراوانی وجود دارد که در تضاد با این دیدگاه قرار می‌گیرند. شاید مهمترین ملاحظهٔ تعیین‌کننده آن باشد که <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="زبان عبری">زبان عبری</a> در طی ۹ قرنِ فعالیت ادبی توراتی تکامل یافت.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004x-1"><span class="cite-bracket">[</span>۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> زبان عبری رایج در حدود ۱۰۰۰ تا ۵۸۶ پیش از دوران مشترک با زبانی که در عصر پارسی یا هلنیستی مکتوب می‌شد، تفاوت‌های چشمگیر دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x-xi_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004x-xi-2"><span class="cite-bracket">[</span>۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> از زبان عبری تورات اثر بسیار کمی در نوشتار این دورهٔ متاخر قرار دارد.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>الف<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> یک رویکرد اخیر دیگر، تصنیف متنها را در قرن هفتم پیش از دوران مشترک (همان زمانی که اجماع پژوهشگران بر این است که سفر تثنیه در آن تصنیف شد) قرار می‌دهد. این بحث اما کلا شواهد لغت‌شناسی را نادیده می‌گیرد: سفر تثنیه پاسخی به سنت نوشتاری قانون بادوامی بود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>به عقیده آلتر، روایت استاندارد محققان امروزی در تورات، چهار رشته اثر ادبی عمده را تشخیص می‌دهد: <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%AC%DB%8C" title="منبع جی">منبع جی</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%A7%DB%8C" title="منبع ای">منبع ای</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D9%BE%DB%8C" title="منبع پی">منبع پی</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%AF%DB%8C" title="منبع دی">منبع دی</a>. دو منبع اول، بر اساس نام خدا متمایز شده‌اند (<a href="/wiki/%DB%8C%D9%87%D9%88%D9%87" title="یهوه">یهوه</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%87%DB%8C%D9%85" title="الوهیم">الوهیم</a>) و احتمالا از زمانی تقریبا یکسان اما از دو جغرافیا (به ترتیب پادشاهی جنوبی یهودا و پادشاهی شمالی اسرائیل) هستند. امروزه تخمین زمان این دو منبع، قرن نهم یا هشتم پیشا دوران مشترک است. بخشی از منبع پی ممکن است به قرن هشتم پیشا دوران مشترک تعلق داشته باشد اما بخش عمده آن به سده ششم پیشا دوران مشترک برمی‌گردد. در همین قرن ششم است که نویسندگان منبع پی علاوه بر آن، همه منابع قبلی را ویراستند و همراه با منبع خود متن یکپارچه‌ای را شکل دادند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-2" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> منبع دی احتمالا در ۶۲۱ پیشا دوران مشترک شکل گرفت.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi-xii_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-xii-5"><span class="cite-bracket">[</span>۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>این منابع ادبی گوناگون در زمانی حدود قرن ششم پیشا دوران مشترک (دوره تبعید در بابل) ویراست و کتابی واحد (احتمالا اولین کتاب مقدس همراه با قدرت اجباری بر اجتماع ملی) شدند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xii-6"><span class="cite-bracket">[</span>۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>ب<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>پ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>مدت زمان زیادی است که محققان یازده باب نخست سفر پیدایش را واحدی یکپارچه می‌‌دانند. این در حالی است که از باب ۱۲ در کتاب مقدس، محور فقط ملت اسرائیل است. آفرینش جهان، طوفانی که آن را نابود کرد و آغازی دوباره شد، همه آدمها را تحت تاثیر خود قرار داد و نه فقط اسرائیل را. تا باب ۱۵ پیدایش، نامی از عهد خدا با اسرائیل که بر کتاب مقدس غلبه دارد، برده نمی‌شود و تا باب ۱۲ حتی اشاره‌ای به آن نمی‌شود. در مقابل، آنچه در باب ۱ تا ۱۱ سفر پیدایش اتفاق می‌افتد، عهد خدا با همهٔ انسان‌ها است. حتی در باب ۱۰ که همهٔ مردمان جهان برشمرده می‌شوند، اسرائیل غایب است. موضوعات فوق و ایر عامل‌ها منجر به آن شده است که دانشوران این باب‌ها را از سایر کتاب مقدس مجزا کنند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg19867_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg19867-9"><span class="cite-bracket">[</span>۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>گرچه وجود مستقل «تاریخ آغازین» به طور گسترده‌ای پذیرفته شد اما تا دههٔ ۱۹۸۰ طول کشید تا ساختار ادبی آگاهانهٔ این بخش مورد اشاره قرار گیرد. به عقیدهٔ رندزبورگ، پیدایش ۱:۱ تا ۱۱:۲۶ از ده واحد کوچکتر تشکیل شده است. پنج واحد در پیدایش ۱:۱ تا ۶:۸ وجود دارند که سپس در پیدایش ۶:۹ تا ۱۱:۲۶ بازتولید می‌شوند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg19867-8_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg19867-8-10"><span class="cite-bracket">[</span>۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>ت<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ساختار"><span id=".D8.B3.D8.A7.D8.AE.D8.AA.D8.A7.D8.B1"></span>ساختار</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=2" title="ویرایش بخش: ساختار"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>سفر پیدایش از دو بخش اصلی تشکیل شده است: تاریخ آغازین (باب ۱ تا ۱۱) و عصر پدرسالاری (باب ۱۲ تا ۵۰). این دو بخش نه فقط در موضوع، بلکه در سبک و دیدگاه نیز متفاوت هستند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200412_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200412-16"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>ث<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>سفر پیدایش تنها بخشی از تورات است که تقریبا تمام آن روایت است. با آفرینش و باغ عدن آغاز می‌شود. این بخش اساطیری با برج بابل در باب ۱۱ خاتمه می‌یابد. در بخش پسین، روایت ابراهیم در باب ۱۲ آغاز می‌شود<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xii-6"><span class="cite-bracket">[</span>۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و با مرگ یوسف پایان می‌یابد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xiii_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xiii-18"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>از دیدگاه آلتر، سفر پیدایش کتابی منسجم است و نقد تاریخی یا متنی آن به خوانش ادبی آن آسیب چندانی وارد نمی‌کند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter20049_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter20049-19"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> رویکرد به تاریخ اسرائیل و رابطه اسرائیل با خدا مانند دایره‌های هم‌مرکز شکل می‌گیرند: نخست، روایت منشا جهان (گیاهان، حیوانات و انسان)، سپس توضیح روایی منشا همه مردمان و نهادهای آغازین تمدن (شامل اختلاف زبانی). این تاریخ جهانی با ورود خانواده‌ای بین‌النهرینی در باب ۱۱ پایان می‌یابد و سپس خداوند ابراهیم را به خروج از اور کلدانی فرامی‌خواند (ابتدای باب ۱۲). در اینجا، داستان به شکل‌گیری ملت اسرائیل متمرکز می‌شود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200412-13_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200412-13-20"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="چکیده"><span id=".DA.86.DA.A9.DB.8C.D8.AF.D9.87"></span>چکیده</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=3" title="ویرایش بخش: چکیده"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Michelangelo_-_Creation_of_Adam_(cropped).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg/220px-Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="220" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg/330px-Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg/440px-Michelangelo_-_Creation_of_Adam_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="3524" data-file-height="1599" /></a><figcaption><i><a href="/wiki/%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4_%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آفرینش آدم">آفرینش آدم</a></i> اثر <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%DA%A9%D9%84%E2%80%8C%D8%A2%D9%86%DA%98" title="میکل‌آنژ">میکل‌آنژ</a>، ۱۵۱۲.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="تاریخ_آغازین"><span id=".D8.AA.D8.A7.D8.B1.DB.8C.D8.AE_.D8.A2.D8.BA.D8.A7.D8.B2.DB.8C.D9.86"></span>تاریخ آغازین</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=4" title="ویرایش بخش: تاریخ آغازین"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>خداوند در شش روز هستی را <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="روایت آفرینش">آفرید</a> و در روز هفتم به استراحت پرداخت.<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming200450-21"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> سپس <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D9%88_%D8%AD%D9%88%D8%A7" title="آدم و حوا">آدم و حوا</a> و حیوانات را خلق نمود و در <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D8%B9%D8%AF%D9%86" title="باغ عدن">باغ عدن</a> سکونت داد، اما به آن‌ها دستور داد که از میوه <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%87_%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9" title="میوه ممنوع">درخت ممنوعه</a> نباید بخورند. مار آن‌ها را فریب داد و از میوه خوردند؛ پس به فرمان خداوند، بر روزی زمین <a href="/wiki/%D9%87%D8%A8%D9%88%D8%B7" title="هبوط">هبوط</a> کردند. در زمین، حوا <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84_%D9%88_%D9%82%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84" title="هابیل و قابیل">هابیل و قائن</a> را زایید، اما قائن که در اسلام قابیل نام دارد هابیل را کشت و حوا برای جایگزینی وی <a href="/wiki/%D8%B4%DB%8C%D8%AB" title="شیث">شیث</a> را زایید. از این پس نوع بشر بر روی زمین بسیار شد و دنیا را پر از <a href="/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A7%D9%87" title="گناه">گناه</a> بشری و <a href="/wiki/%D9%86%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%85" title="نفیلیم">نفیلیم</a> نمودند و خداوند برای پاک نمودن زمین از <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD" title="نوح">نوح</a> که اینک پیامبر بود، خواست تا کشتی سازد و بندگان خداپرست را بر آن قرار دهد و در همین هنگام سیلاب بزرگ واقع شد تا دنیا را از گناهکاران پاک نماید؛ اما پس از این واقعه نیز نوع بشر دست از گناه برنداشت و بدین سبب خداوند پس از <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AC_%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="برج بابل">ماجرای برج بابل</a>، انسان‌ها را بر روی زمین پراکنده ساخت و در زبان آن‌ها تفاوت نهاد تا نتوانند به راحتی با هم سخن گفته و در کنار هم زندگی کنند. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="عصر_پدرسالاری"><span id=".D8.B9.D8.B5.D8.B1_.D9.BE.D8.AF.D8.B1.D8.B3.D8.A7.D9.84.D8.A7.D8.B1.DB.8C"></span>عصر پدرسالاری</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=5" title="ویرایش بخش: عصر پدرسالاری"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg/220px-Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg" decoding="async" width="220" height="191" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg/330px-Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg/440px-Moln%C3%A1r_%C3%81brah%C3%A1m_kik%C3%B6lt%C3%B6z%C3%A9se_1850.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="1043" /></a><figcaption><i>سفر ابراهیم از <a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1_%DA%A9%D9%84%D8%AF%DB%8C%D8%B3" class="mw-redirect" title="اور کلدیس">اور</a> به <a href="/wiki/%DA%A9%D9%86%D8%B9%D8%A7%D9%86" title="کنعان">کنعان</a></i> (جوزف مولنار ، ۱۸۵۰)</figcaption></figure> <p>سپس به <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85" title="ابراهیم">ابراهیم</a> دستور داد تا از <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="میان‌رودان">میان‌رودان</a> به <a href="/wiki/%DA%A9%D9%86%D8%B9%D8%A7%D9%86_(%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87)" class="mw-redirect" title="کنعان (منطقه)">کنعان</a> مهاجرت کند و در آنجا با ابراهیم پیمان بست که خاندان وی را همچون ستارگان آسمان بیشمار کند و برای نشانه‌ای از این پیمان، تمامی فرزندان ذکور ابراهیم <a href="/wiki/%D8%AE%D8%AA%D9%86%D9%87" title="ختنه">ختنه</a> شوند. سپس خداوند <a href="/wiki/%D9%84%D9%88%D8%B7" title="لوط">لوط</a> را از عذابی که برای قومش در نظر گرفته بود، رهاند. در پایان، داستان <a href="/wiki/%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8" title="یعقوب">یعقوب</a> و فروشِ فرزند دلبندش <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81" title="یوسف">یوسف</a> به بردگی در سرزمین <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B9%D9%88%D9%86" title="فرعون">فرعون</a> و آرزوی وی برای رفتن از <a href="/wiki/%D9%85%D8%B5%D8%B1_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="مصر باستان">مصر</a> روایت می‌شود. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ارتباط_با_سایر_اساطیر"><span id=".D8.A7.D8.B1.D8.AA.D8.A8.D8.A7.D8.B7_.D8.A8.D8.A7_.D8.B3.D8.A7.DB.8C.D8.B1_.D8.A7.D8.B3.D8.A7.D8.B7.DB.8C.D8.B1"></span>ارتباط با سایر اساطیر</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=6" title="ویرایش بخش: ارتباط با سایر اساطیر"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="بین‌النهرین"><span id=".D8.A8.DB.8C.D9.86.E2.80.8C.D8.A7.D9.84.D9.86.D9.87.D8.B1.DB.8C.D9.86"></span>بین‌النهرین</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=7" title="ویرایش بخش: بین‌النهرین"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>محققان کتاب مقدس معمولا <i><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%87_%DA%AF%DB%8C%D9%84%DA%AF%D9%85%D8%B4" title="حماسه گیلگمش">حماسه گیلگمش</a></i> را به عنوان منبعی برای شباهت ظاهری به داستان طوفان بررسی کرده‌اند. اما برای درک ارتباط این حماسه با کتاب مقدس نیاز به بررسی سیر تکامل آن است. درون‌مایهٔ اصلی در نسخهٔ بابلی باستان حماسه، جاودانگی است. با دگرگونی حماسه در طی هزاره دوم پیش از دوران مشترک، درون‌مایه‌های بسیاری در نسخه بابلی معیار حماسه دیده می‌شوند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198788_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch198788-22"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> همین صورت نهایی حماسه است که از نظر زمانی و و درون‌مایه‌ای به سفر پیدایش نزدیک است. در نتیجه، بررسی دقیق سیر تکاملی حماسه هم میزان اثر گرفتن کتاب مقدس از سنت باستانی حماسه را نشان می‌دهد و هم فاصله‌گیری از آن را.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198788-89_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch198788-89-23"><span class="cite-bracket">[</span>۱۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>از جنبهٔ ژانر، <i>حماسه گیلگمش</i> و سفر پیدایش باب ۱ تا ۱۱ زمانی بهتر درک می‌شوند که ارتباط آنها با یک فرم ادبی باستانی بررسی شود: داستان حماسی زمان آغازین، از خلقت انسان‌ها تا طوفان. هر دو (<i>حماسه گیلگمش</i> و سفر پیدایش باب ۱ تا ۱۱) هم بسیار مدیون این سنت هستند و هم فاصله خود را با صورت کلاسیک آن حفظ می‌کنند. روایت آفرینش-طوفان، یک ژانر اصلی و بسیار بادوام بود؛ نمونه‌های آن هم در سومری و هم در اکدی دیده می‌شود. ممکن است تمرکز یکی از این حماسه‌ها بر طوفان باشد (<i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D8%B1%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B3" title="آترا-هاسیس">حماسه آترا-هاسیس</a></i> اکدی و <i><a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%B1%D8%A7" title="زیوسودرا">داستان طوفان</a></i> سومری) و یا تنها به تاریخ آغازین تا آفرینش انسان پرداخته شود (<i><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B4" title="انوما الیش">انوما الیش</a></i>).<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198790_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch198790-24"><span class="cite-bracket">[</span>۱۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>در حماسه‌های آفرینش-طوفان، چهار عنصر بنیادی وجود دارد: آفرینش جهان، آفرینش انسان‌ها، تحول ناگهانی طوفان و استقرار نظم بشری پس از طوفان. نماد این نظم در <i>آترا-هاسیس</i>، برقراری دوبارهٔ مناسک و در <i>انوما الیش</i> ساختن معبد برای <a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%88%DA%A9" title="مردوک">مردوک</a> در بابل است. هر چهار عنصر در سفر پیدایش ۱ تا ۱۱ نیز دیده می‌شوند، گرچه تغییرات موضوعی عمده‌ای کرده‌اند. سفر پیدایش ۱ تا ۱۱ به دور از این پارادایم باستانی پیش می‌رود؛ <i>حماسه گیلگمش</i> به سمت آن پیشرفت می‌کند. حماسه در این روند، تاکید منحصر بر مساله مرگ را کنار می‌گذارد و تفکر گسترده‌تری بر محدودیت‌های فرهنگ می‌شود. به شکلی مشابه، پیدایش ۱ تا ۱۱ از مساله فناپذیری به سمت درون‌مایهٔ دانش می‌رود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198791_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch198791-25"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>روندی که <i>حماسه گیلگمش</i> در مقابل این سنت باستانی در پیش می‌گیرد، در ارزیابی ارتباط سفر پیدایش ۱ تا ۱۱ با گذشتهٔ <a href="/wiki/%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="چندخداپرستی">چندخداپرستانهٔ</a> خود به کار می‌آید و نشانگر جدایی و بازتعریفِ خود است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198793_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch198793-26"><span class="cite-bracket">[</span>۲۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> تشخیص حضور پارادایم آفرینش-طوفان در سفر پیدایش ۱ تا ۱۱ منجر به درک بهتر صورتِ درون‌مایه‌ای آن می‌شود. این حضور، با توجه به تمرکز سنت مسیحی بر <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D8%B9%D8%AF%D9%86" title="باغ عدن">باغ عدن</a> کم‌شناخته باقی ماند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987121_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987121-27"><span class="cite-bracket">[</span>۲۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مرکزیت <a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86" title="افسانه طوفان">داستان طوفان</a>، نتیجهٔ مهمی در درک کلیت پیدایش ۲ تا ۱۱ در بر دارد. تفاوتهای سبکی، ساختاری و درون‌مایه‌ای پیدایش ۱ تا ۱۱ با <i>آترا-هاسیس</i> نتیجهٔ تغییر در روایتِ برخواسته از <a href="/wiki/%DB%8C%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="یکتاپرستی">یکتاپرستی</a> است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987122_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987122-28"><span class="cite-bracket">[</span>۲۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>به عقیده دامراش، در پیدایش ۲ تا ۱۱، حماسهٔ قدیمی آفرینش-طوفان بازتولید می‌شود تا یک ضدحماسه ایجاد شود. در این ضدحماسه دستاوردهای مردمان گذشته به زیر سؤال می‌رود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987134_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987134-29"><span class="cite-bracket">[</span>۲۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در داستان <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم">آدم</a> و <a href="/wiki/%D8%AD%D9%88%D8%A7" title="حوا">حوا</a> بن‌مایه‌های بسیاری دیده می‌شوند که از داستان طوفان گرفته شده است. پیوند آدم به <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD" title="نوح">نوح</a>، خصلت عبری اهمیت شجره‌نامه را با خود دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987135_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987135-30"><span class="cite-bracket">[</span>۲۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>ج<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="تولد_نوح_و_حماسه_آترا-هاسیس"><span id=".D8.AA.D9.88.D9.84.D8.AF_.D9.86.D9.88.D8.AD_.D9.88_.D8.AD.D9.85.D8.A7.D8.B3.D9.87_.D8.A2.D8.AA.D8.B1.D8.A7-.D9.87.D8.A7.D8.B3.DB.8C.D8.B3"></span>تولد نوح و <i>حماسه آترا-هاسیس</i></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=8" title="ویرایش بخش: تولد نوح و حماسه آترا-هاسیس"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>تولد <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD" title="نوح">نوح</a> بسیار شبیه به خلقت انسان در <i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D8%B1%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B3" title="آترا-هاسیس">آترا-هاسیس</a></i> و نشانگر جابه‌جایی از آسمان به زمین است. هنگام نام‌گذاری نوح در پیدایش ۵:۲۸ تا ۵:۲۹ توسط <a href="/wiki/%D9%84%D9%85%DA%A9" title="لمک">لمک</a> این شباهت برجسته می‌شود. واژگان عبری برای «کار» و «رنج» با هم می‌آیند همانگونه که واژگان اکدی همتای آنان با هم می‌آیند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987125_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987125-32"><span class="cite-bracket">[</span>۲۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> تاکید از تندیِ جاودانگان خسته از بیگاری به ستوه انسانِ کشاورز تغییر پیدا می‌کند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987125-126_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987125-126-33"><span class="cite-bracket">[</span>۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> الگوهای همیشگیِ روابط اجتماعی نیز به پیشرفت توالی تاریخی دگرگون می‌شود: پدر پیر، از قدرت پسر جوان استقبال می‌کند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987126_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987126-34"><span class="cite-bracket">[</span>۲۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="تحلیل"><span id=".D8.AA.D8.AD.D9.84.DB.8C.D9.84"></span>تحلیل</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=9" title="ویرایش بخش: تحلیل"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>«بافت» یک متن خاص را می‌توان بعد افقی آن در نظر گرفت: زمینه جغرافیایی، تاریخی، دینی، سیاسی و ادبی که در آن ایجاد شد و رشد کرد. در رویکرد بافتاری، تلاش بر بازسازی و ارزیابی این زمینه قرار می‌گیرد. چنین رویکردی را هم برای متن مقدس می‌توان به کار برد و هم برای متن‌های خاور نزدیک باستان. اما با توجه به تفاوت بسیار زیاد این دو، به همان اندازه باید به تضادها پرداخت که به مقایسه‌ها پرداخته می‌شود. <sup id="cite_ref-FOOTNOTEHalloYounger_Jr.2003xxv_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEHalloYounger_Jr.2003xxv-35"><span class="cite-bracket">[</span>۲۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>چ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>ح<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>به نظر آلتر، محصول نهاییِ ترکیب آثار ادبی جی، ای، پی و دی، طبیعتا در خود، تکرار، تناقض و ناسازگاری دارد. اما در همان حال، در مقام یک کتاب، منسجم است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-2" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xii-6"><span class="cite-bracket">[</span>۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> پنج کتاب تورات، از عبارت «زمانی که خدا آغاز به آفرینش کرد...» تا «در پیش چشمان همه اسرائیل»، متنی متداوم نیست. ساختاری مرکب است، اما شواهد بسیاری در کتاب مقدس عبری وجود دارد که آن را همانند کولاژی ادبی می‌کند. در این پنج کتاب، دستهای بسیاری دیده می‌شوند که نماینده دیدگاه‌های گوناگون هستند، اما ویراست نهایی گونه‌ای از حس تداوم و پیشرفت را با خود به همراه دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xv-xvi_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xv-xvi-38"><span class="cite-bracket">[</span>۳۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>خ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="دو_داستان_آفرینش"><span id=".D8.AF.D9.88_.D8.AF.D8.A7.D8.B3.D8.AA.D8.A7.D9.86_.D8.A2.D9.81.D8.B1.DB.8C.D9.86.D8.B4"></span>دو داستان آفرینش</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=10" title="ویرایش بخش: دو داستان آفرینش"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r35841839">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-right:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="روایت آفرینش">روایت آفرینش</a></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Tizian_091.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Tizian_091.jpg/200px-Tizian_091.jpg" decoding="async" width="200" height="258" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Tizian_091.jpg/300px-Tizian_091.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Tizian_091.jpg/400px-Tizian_091.jpg 2x" data-file-width="2286" data-file-height="2952" /></a><figcaption><i>آدم و حوا</i>، اثری از <a href="/wiki/%D8%AA%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="تیتیان">تیتیان</a></figcaption></figure> <p>در آغاز سفر پیدایش، دو داستان آفرینش قرار گرفته است.<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>د<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> نخستین روایت، باب اول، آیه ۱ تا باب دوم، نیمه آیه ۴ را در بر می‌گیرد. منشا این بخش از <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D9%BE%DB%8C" title="منبع پی">منبع پی</a> است که در دوره تبعید در بابل (سده ششم پیشا دوران مشترک) نوشته شده است. در این متن، واژه <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%87%DB%8C%D9%85" title="الوهیم">الوهیم</a> برای خدا به کار رفته است. گرچه در آن از مفاهیم بین‌النهرینی استفاده شده اما در تضاد با اسطوره آفرینش بابلی (<i><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B4" title="انوما الیش">انوما الیش</a></i>) قرار دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming200450-21"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> نخستین مرد و زن همزمان با هم و پس از آفرینش گیاهان و حیوانات خلق می‌شوند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming2004145-41"><span class="cite-bracket">[</span>۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>در آیه ۲۶، واژه <i>adam</i> به کار رفته که در روایت دوم منشا انسان نیز برای اشاره به انسان و نه یک اسم خاص تکرار شده است (مذکر نیست). در خوانش قدیمی، آوردن واژه «مرد» در ترجمه، گمراه کننده است. اگر به «مرد» ترجمه شود با پایان آیه ۲۷ در تضاد قرار می‌گیرد. در ادامه، تلاش برای ترجمه <i>adam</i> در روایت دوم در باب ۲ بدون در نظر گرفتن جنسیت آن، ناسازگاری در پی دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200418-19_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200418-19-42"><span class="cite-bracket">[</span>۳۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>روایت دوم، از نیمه آیه ۴ در باب دوم آغاز می‌شود و تا پایان باب ۳ را شامل می‌شود.<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite-bracket">[</span>ذ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این بخش، قدیمی‌تر از بخش اول (احتمالا بر اساس روایت شفاهی پیشین)<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming2004145-41"><span class="cite-bracket">[</span>۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> است و احتمالا به سده دهم پیشا دوران مشترک تعلق دارد. انسان، همچون <i>انوما الیش</i>، از خاک (<i>adamah</i>)<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-2" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming2004145-41"><span class="cite-bracket">[</span>۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> آفریده می‌شود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-2" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming200450-21"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> برای خداوند، واژه <a href="/wiki/%DB%8C%D9%87%D9%88%D9%87" title="یهوه">یهوه</a>-<a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%87%DB%8C%D9%85" title="الوهیم">الوهیم</a> به کار رفته است. مرد (<i>ish</i>)، نخست آفریده می‌شود، سپس زن (<i>ishshah</i>) از دنده او به وجود می‌آید.<sup id="cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-3" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTELeeming2004145-41"><span class="cite-bracket">[</span>۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>بسیاری از محققان جدید، پایان روایت اول را در نیمه ابتدایی آیه ۴ باب ۲ در نظر می‌گیرند. در اینجا، دو واژه «آسمان‌ها» و «زمین» یادآور همین دو واژه در ابتدای روایت هستند. از اینجا به بعد، سبک به شدت تغییر می‌کند. تمرکز بر انسان قرار می‌گیرد و نام خداوند تبدیل به یهوه-الوهیم می‌شود. یهوه-الوهیم به جای الوهیم در روایت اول، آفرینش را با کلام انجام نمی‌دهد بلکه مانند یک صنعتگر عمل می‌کند. منشا تاریخی متفاوت هر دو متن هر چه باشد، ویرایشگر نهایی متن در روایت اول از دیدگاهی کیهانی به موضوع می‌پردازد و در روایت دوم وارد جزئیات تکنیکی می‌شود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200420_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200420-44"><span class="cite-bracket">[</span>۳۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>ر<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>ز<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>به عقیده رندزبورگ، اگر داستان آفرینش در سفر پیدایش به طور عینی بررسی شود، روایت «سقوط انسان» نیست بلکه بیشتر روایت صعود ناتمام انسان به خدایی است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEGordonRendsburg199737_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEGordonRendsburg199737-50"><span class="cite-bracket">[</span>۳۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>ژ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="طوفان_نوح،_پیدایش_۱_تا_۱۱"><span id=".D8.B7.D9.88.D9.81.D8.A7.D9.86_.D9.86.D9.88.D8.AD.D8.8C_.D9.BE.DB.8C.D8.AF.D8.A7.DB.8C.D8.B4_.DB.B1_.D8.AA.D8.A7_.DB.B1.DB.B1"></span>طوفان نوح، پیدایش ۱ تا ۱۱</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=11" title="ویرایش بخش: طوفان نوح، پیدایش ۱ تا ۱۱"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="طوفان نوح">طوفان نوح</a></div> <p>طوفان نوح شامل سفر پیدایش ۸-۶ است. داستان طوفان در سفر پیدایش نیز مانند حماسهٔ <i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D8%B1%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B3" title="آترا-هاسیس">آترا-هاسیس</a></i> در بافتاری مطرح می‌شود که با هم قابل مقایسه هستند: تاریخ آغازین. داستان طوفان در سفر پیدایش بیشتر از آنکه دربارهٔ مجازات باشد، وسیله‌ای برای رهایی از جهانی آلوده و شروعی دوباره است. به اسرائیل هشدار داده شد که با غرامتِ قتل موافقت نکند، ... چرا که دست زدن به چنین کاری سرزمین را ناپاک خواهد کرد. تصنیف‌گر این بخش از سفر پیدایش (باب ۱ تا ۹)، کیهان‌شناسی و تاریخ آغازین انسان را بازتعریف کرده است. او چارچوبی حداقل به قدمت <i>آترا-هاسیس</i> (تاریخ آغازین آفرینش-مشکل-طوفان-راه حل) را به کار گرفته و داستان را دوباره تعریف کرده است تا ایده‌آل‌های کتاب مقدس در مورد قانون و «قداست زندگی انسان» و نیز پیش‌نیاز بودن آنان برای زندگی بشر بر روی زمین را روشن کرده باشد. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="کتاب_مقدس_و_دیدگاه_ادبی"><span id=".DA.A9.D8.AA.D8.A7.D8.A8_.D9.85.D9.82.D8.AF.D8.B3_.D9.88_.D8.AF.DB.8C.D8.AF.DA.AF.D8.A7.D9.87_.D8.A7.D8.AF.D8.A8.DB.8C"></span>کتاب مقدس و دیدگاه ادبی</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=12" title="ویرایش بخش: کتاب مقدس و دیدگاه ادبی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Edward_Hicks,_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg/220px-Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg" decoding="async" width="220" height="192" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg/330px-Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg/440px-Edward_Hicks%2C_American_-_Noah%27s_Ark_-_Google_Art_Project.jpg 2x" data-file-width="4713" data-file-height="4113" /></a><figcaption><i>کشتی نوح</i> (۱۸۴۶)، اثر نقاش آمریکایی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D9%87%DB%8C%DA%A9%D8%B3" title="ادوارد هیکس">ادوارد هیکس</a>.</figcaption></figure> <p>سفر پیدایش، نخستین کتاب از سی و شش بخش <a href="/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82" title="عهد عتیق">عهد عتیق</a> است. سفر پیدایش، بخش آغازین <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">تورات</a> است و به طور سنتی با عنوان «پنج کتاب موسی» یا «اسفار پنج‌گانه» شناخته می‌شود. در ویراست استاندارد آن به زبان عبری، شامل بیش پانصد آیه است و در قرون وسطی به پنجاه باب تقسیم شده است. مشکلات درک متن پس از بیش از دو قرن رویکرد تاریخی-انتقادی، از میان نرفته است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode198736_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode198736-52"><span class="cite-bracket">[</span>۳۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>نویسندگان کتاب مقدس به شیوه‌های گوناگون و به میزان متفاوت، سنت‌های ادبی جهان خاور نزدیک، بین‌النهرینی، مصری، هیتی و کنعانی را به کار برده‌اند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987545-53"><span class="cite-bracket">[</span>۳۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ادبیات_کنعانی"><span id=".D8.A7.D8.AF.D8.A8.DB.8C.D8.A7.D8.AA_.DA.A9.D9.86.D8.B9.D8.A7.D9.86.DB.8C"></span>ادبیات کنعانی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=13" title="ویرایش بخش: ادبیات کنعانی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%DA%86%D8%B1%D8%AE%D9%87_%D8%A8%D8%B9%D9%84" title="چرخه بعل">چرخه بعل</a></div> <p>فرهنگ کنعانی، نزدیکترین ارتباط را با نویسندگان کتاب مقدس داشت. تا پیش از کشف متن‌های اوگاریتی اطلاعات کمی درباره فرهنگ کنعانی وجود داشت. اشاره‌های کتاب مقدس به آنها از دیدگاهی منفی بود.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545_53-1" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987545-53"><span class="cite-bracket">[</span>۳۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> اکثر متن‌های ادبی در اوگاریت درباره <a href="/wiki/%DA%86%D8%B1%D8%AE%D9%87_%D8%A8%D8%B9%D9%84" title="چرخه بعل">چرخه بعل</a> بود. در مطالعات کتاب مقدس، متن‌های اوگاریتی کارکردهای گوناگونی دارند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545-546_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987545-546-54"><span class="cite-bracket">[</span>۴۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در متن کتاب مقدس به خدایان کنعانی اشاره‌های گذرایی می‌شود. این ارجاعات حتی با وجود دانستن زبان عبری به سختی قابل تشخیص است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987546_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987546-55"><span class="cite-bracket">[</span>۴۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> پیش از پیدا شدن متن در اوگاریت، برای شناخت دین کنعانی باید به منابع نامطمئنی رجوع می‌شد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987546-547_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987546-547-56"><span class="cite-bracket">[</span>۴۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مجمع خدایان، نهادی شناخته‌شده در دین خاور نزدیک باستان بود. در همین مجمع است که خدایان تصمیم به مجازات انسان با طوفان می‌گیرند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987548_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987548-57"><span class="cite-bracket">[</span>۴۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>تکنیک شعری، یکی از مهمترین حیطه‌های تحقیق درباره تاثیر ادبیات کنعانی بر ادبیات کتاب مقدس است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987549_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987549-58"><span class="cite-bracket">[</span>۴۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در واقع نکته مهم، نقاط اشتراک نویسنده عبری و نویسنده کنعانی است و نه اثرگذاری و میراث. در ساده‌ترین سطح، جفت واژگان بسیاری هستند که در متن‌های اوگاریتی وجود دارند و پس از آن در عبری دیده می‌شوند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987550_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987550-59"><span class="cite-bracket">[</span>۴۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> تشبیهاتی که توسط شاعران اوگاریتی به کار می‌رود، اغلب شبیه به همانهایی است که در شعر کتاب مقدس دیده می‌شوند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987554_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987554-60"><span class="cite-bracket">[</span>۴۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>شکست هیولایی که نماد آشفتگی است و به دنبال آن، خلقت و نظم دادن به کائنات، در حماسه آفرینش بابلی نیز شناخته شده است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987557_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987557-61"><span class="cite-bracket">[</span>۴۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> متن‌های اوگاریتی، این امکان را فراهم می‌کنند که پس‌زمینه بعضی از اعمال در کتاب مقدس را ردیابی کرد (سفر پیدایش، باب ۱۸، آیه‌های ۱ تا ۸).<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987559_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987559-62"><span class="cite-bracket">[</span>۴۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>بسیاری از این ویژگی‌ها در متن‌های موجود فنیقی و آرامی نیز دیده می‌شوند. نویسندگان عبری را گرچه ممکن است «شاگردان خوب» پیشینیان کنعانیشان در نظر گرفت اما دقیق‌تر آن است که مشارکت‌کنندگانی فعال در یک فرهنگ ادبی گسترده‌تر در نظر گرفته شوند: همراه بودند و نیز خلاق.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987560_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987560-63"><span class="cite-bracket">[</span>۴۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>زمان شکل‌گیری یکتاپرستی در اواخر عصر آهن و دوره تبعید، با «عصر محور» <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%84_%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D8%B1%D8%B3" title="کارل یاسپرس">کارل یاسپرس</a> مطابقت دارد.<sup id="cite_ref-FOOTNOTESmith2001165_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTESmith2001165-64"><span class="cite-bracket">[</span>۵۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="جستارهای_وابسته"><span id=".D8.AC.D8.B3.D8.AA.D8.A7.D8.B1.D9.87.D8.A7.DB.8C_.D9.88.D8.A7.D8.A8.D8.B3.D8.AA.D9.87"></span>جستارهای وابسته</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=14" title="ویرایش بخش: جستارهای وابسته"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA_%DA%AF%D9%85%D8%B4%D8%AF%D9%87_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)" class="mw-redirect" title="بهشت گمشده (کتاب)">بهشت گمشده (کتاب)</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="یادداشت‌ها"><span id=".DB.8C.D8.A7.D8.AF.D8.AF.D8.A7.D8.B4.D8.AA.E2.80.8C.D9.87.D8.A7"></span>یادداشت‌ها</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=15" title="ویرایش بخش: یادداشت‌ها"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r37199623">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-persian-alpha"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-4" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">ارجاع آلتر به اثر رونال هندل در مورد شواهد زبانی که با این تاریخ‌گذاری متاخر منافات دارند.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </li> <li id="cite_note-7" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note"> تاریخ کتاب مقدس (ابراهیم تا اسکندر)(۱۴۰۰ تا ۳۳۳) / پیش از پادشاهی: ۱۴۰۰ تا ۱۰۲۰ - ابراهیم، اسحاق، یعقوب / یوسف، بردگی، موسی و خروج / ملت اسرائیل (سینا، کنعان و داوران (سامسون و ...)) / پادشاهی: شائول، دیوید و سلیمان (پادشاهی اسرائیل (پادشاهی متحد)(دوران طلایی)(۱۰۰۰ تا ۹۳۰))(فتح اورشلیم توسط دیوید، پسر او (سلیمان) معبد را در اورشلیم بنا کرد(پایتخت سیاسی و مذهبی)) - پادشاهی شمالی اسرائیل (۹۳۰ تا ۷۲۱)(نه قبیله؛ یکی بر بقیه غلبه نداشت و دیگر هیچگاه از سلسله دیوید-سلیمان پیروی نکردند؛ به استفاده از نام بنی‌اسرائیل ادامه دادند)(پایان با آشور) / پادشاهی یهودا (۹۳۰ تا ۵۸۶)(سه قبیله (وفادار به سلسله دیوید و سلیمان؛ پادشاهی نام بزرگترین قبیله را گرفت))(پایان بابل)(نابودی اورشلیم، نابودی معبد، تبعید به بین‌النهرین؛ دیگر هیچگاه پادشاهی شکل نگرفت و بخشی از قدرتهای بزرگ شدند) / متاخر: تبعید در بابل (۵۸۶ تا ۵۳۸) / دوره هخامنشی (۵۳۸ تا ۳۳۳)(کوروش اجازه داد به اورشلیم برگردند (مستقل نبودند، نوعی خودگردانی) و معبد را دوباره بسازند (معبد دوم(۵۱۶))(بیست سال پس از فرمان کوروش))(از اینجا به بعد دیگر واژه یهودی (Jews) به کار می‌رود. (در خود کتاب مقدس معمولا یا Israelite یا Hebrew به کار رفته است.)(خبری از نه قبیله شمالی نیست که آشوریان تبعیدشان کردند))(شکل‌گیری monotheism؛ پیش از آن در میان عبرانیان henotheism و در بین‌النهرین monolatry (مردوک)؛ polytheism پیش از مردوک) / پایان دوره کتاب مقدس با فتح اسکندر (کتابهایی که در سنت یهودی مقدس شدند، تقریبا هیچکدام به پس از این دوره تعلق ندارند (یهودیان به نوشتن کتاب ادامه دادند)(بازه هزار ساله))؛ از اینجا به بعد یهودیان زیر حکمرانی نیرویی خارج از منطقه بودند (آشور، بابل و هخامنشیان همگی از خاور نزدیک بودند) / به این معنا نیست که کتاب مقدس تاریخی است (برای رویدادهایی در کتاب مقدس از سایر منابع (آرشیوهای آشوری، بابلی و هخامنشی) نیز اسنادی وجود دارد. برای رویدادهای ابتدایی چنین وضعی وجود ندارد (در مورد سلیمان، دیوید، موسی و ابراهیم در سایر منابع مطلبی نیست)(پدر شدن ابراهیم در صد سالگی؛ عمر ۱۷۵ ساله ابراهیم؛ مادر شدن سارا در نود سالگی؛ باب ۱۲ خروج و ششصد هزار مرد بالغ اسرائیلی (جمعیت دو میلیونی یا بیشتر) از مصر خارج شدند ). حتی از دید maximalist، یازده باب اول تاریخ دانسته نمی‌شود، این یازده باب در حیطه اساطیر هستند. در مورد سایر با‌ب‌ها نظرات گوناگون وجود دارد. رویکرد ادبی. / زمان نوشتن کتابها تا تقدس کتاب مقدس (تقریبا هزار سال: ۱۱۵۰ تا ۱۵۰) / نوشتن: شعر باستانی (۱۱۵۰ تا ۱۰۰۰)(Exodus 15, Judges 5, Numbers 21) - دوره شکوفایی (۱۰۰۰ تا ۴۰۰)(اکثریت بخشها در این دوره نوشته شد Genesis through Kings)(پادشاهی متحد و تبعید در بابل)(سفر پیدایش به این دوره تعلق دارد) - متاخر (۴۰۰ تا ۱۵۰)(Ecclesiastes (Qohelet), Song of Songs, Esther, Chronicles, Daniel)(پایان با کتاب دانیال) / تقدس: (canonization ویژگی یهودی) یهودیان پس از نابودی معبد پراکنده شدند (عده‌ای به مصر رفتند و ...). دیگر دین واحد در سرزمین واحدی وجود نداشت. با ایجاد canon دیگر مهم نبود در کجا زندگی کنند (اولین تورات). سپس تبدیل به سه‌گانه شد. تورات، ۴۵۰ (معبد دوباره ساخته شده اما یهودیان در خارج از سرزمین اسرائیل هستند و تورات برای ایجاد یگانگی شکل گرفت.)؛ کتب انبیا، ۲۵۰؛ مکتوبات، ۱۰۰ <b>دوران مشترک</b>. مقدس شدن کتاب مقدس در سنت یهودی در اینجا پایان یافت. - در سنت مسیحی چهارگانه است. مسیحیان کتابهای مقدس را به صورت کمی متفاوت رده‌بندی کردند (Pentateuch, Histories, Wisdom, Prophets). این متنها در سنت مسیحی عهد عتیق را تشکیل می‌دهند که به آن کتابهایی اضافه شد. Apocrypha (در سنت پروتستانی مقدس نیست)؛ عهد جدید (زندگی مسیح، کلیسای آغازین (پل و ..)). پایان در سنت مسیحی، قرن دوم یا سوم دوران مشترک است.</cite></span> </li> <li id="cite_note-8" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">خاور نزدیک باستان: مصر، کنعان و بین‌النهرین / ابراهیم در بین‌النهرین به دنیا آمد، به کنعان مهاجرت کرد و سفری هم به مصر داشت. یعقوب در کنعان به دنیا آمد، بیست سال در بین‌النهرین زندگی کرد، به کنعان بازگشت و در مصر مرد. یوسف در بین‌النهرین به دنیا آمد، در کودکی با خانواده‌اش به کنعان رفت و باقی زندگی خود را در مصر گذراند. / اگر اختراع خط ۳۰۰۰ در نظر گرفته شود و ابراهیم ۱۴۰۰، بازه گسترده‌ای از تاریخ برای پیش از فرزندان اسرائیل بر جا می‌ماند. /خاور نزدیک (محل تلاقی آسیا، آفریقا و تا حدودی اروپا) باستان (۳۰۰۰ تا ۳۳۳)(عصر برنز (۳۰۰۰ تا ۱۲۰۰) و عصر آهن) ---> عصر برنز متاخر (۱۵۵۰ تا ۱۲۰۰ (ابراهیم، اسحاق، یعقوب و یوسف)(فروپاشی عصر برنز)) / مصر کمابیش جمعیتی یکدست داشت. بین‌النهرین برعکس اقوام زیادی را در خود دید. این دو قدرت‌های بزرگ زمان خود بودند. در میان این دو قدرت بزرگ کنعان قرار داشت (جهان سوم)(اسرائیلیان باستان (پیش از تبعید به بابل) گرچه خود را اسرائیل خطاب می‌کردند اما به سرزمین خود کنعان می‌گفتند که دارای اقوام بسیاری بود (در کتاب مقدس «سرزمین اسرائیل» به ندرت به کار رفته و اکثرا واژه «کنعان» آمده است)). برخلاف مصر با رود بسیار منظم نیل و بین‌النهرین با دو رود سرکش، در کنعان هیچ رود بزرگی نبود و به آب باران وابسته بودند (همان هم کم بود). مرز آن بی‌شکل، بدون ساختار سیاسی واحد (در تضاد به خصوص با مصر و نیز بین‌النهرین)، یک دوجین دولت‌شهر (بنا بر جغرافیا؛ در مصر و بین‌النهرین برای آبرسانی دولتهای ملی شکل گرفت. در کنعان تمامی منابع آبی، محلی بودند (باران، نهر و چاه). پادشاه در کنعان بر حیطه‌ای با شعاع مثلا ۱۰ یا ۱۵ کیلومتری حکومت می‌کرد). فرزندان اسرائیل اولین و تنها مردمانی بودند که در سرزمین کنعان ساختار سیاسی واحد شکل دادند. / علاوه بر این سه منطقه، ورای خاور نزدیک اصلی مناطقی هستند که در سفر پیدایش تاثیر دارند: ایران، یونان و به عربستان. همه این مناطق (به استثنای احتمالا عربستان) دارای سواد بودند و آنچه از ادبیات آنها باقی مانده، شباهت‌های بسیاری با کتاب مقدس دارد: انوما الیش (روایت اول آفرینش در باب دوم) و حماسه گیلگمش (طوفان) (بین‌النهرین)؛ اقهات و کرت (داستان ابراهیم (جستجوی وارث)) (کنعان) (این چهار اثر بر لوح نوشته شده بودند)؛ از مصر داستانهای زیادی وجود دارد که «داستان دو برادر» برای سفر پیدایش؛ و ایلیاد (این دو آخری شباهت به داستان یوسف (باب ۳۹) دارند (همان ماجرای یوسف و زن پوتیفار شبیه داستان برادر کوچکتر در داستان مصری است و شبیه داستان بلارافانتس)). فرزندان اسرائیل با ادبیات همسایگان نزدیک خود در کنعان و نیز در آنسوی مدیترانه (یونان) آشنا بودند. (تفاوت حماسه و اسطوره) / در حفاری‌های باستانشناسی، متن‌های ادبی که خواستار بیشتری برای آنان است، بخش بسیار کمی را تشکیل می‌دهند و اکثر قریب به اتفاق متن‌ها (مربوط به امور روزمره) اقتصادی و قضایی هستند (اسناد، رسید، قرارداد، ضمانت، سند کاری، متن‌های اقتصادی). رسوم دوره ابراهیم و سارا و اسناد نوزی؛ بازسازی کل جامعه و اقتصاد آن): خرید زمین ابراهیم (باب ۲۳) و فروش یوسف (باب ۳۷). / ابراهیم زمینی را برای دفن سارا به ۴۰۰ شکل می‌خرد که قیمت مرسوم آن زمان بوده اما اندازه‌های آن زمین معلوم نیست. برادران یوسف وی را به ۲۰ شکل می‌فروشند. هر شکل حدود ده گرم نقره، که قیمت مرسومی بوده است. از جنبه قضایی، در همان باب ۲۳، آمده که ابراهیم نه تنها زمین را خرید بلکه درختان آن را نیز. در جهان باستان خرید زمین لزوما به معنای خرید درختان آن نبوده است (در پرانتز: این داستان علاوه بر این، به خاطر خرید زمین از هیتی‌های ساکن در کنعان مورد توجه است). / برج بابل (Genesis 11:1–9) و زیگورات بین‌النهرینی در بابل. توصیف آن در آیه دوم باب ۱۱ دقیقا توصیف زیگورات است. / اشاره دوم رویای یعقوب (Genesis 28:10–22) ابتدای سفر یعقوب که کنعان را ترک می‌کند (خشم برادرش) تا با دایی‌اش در سرزمین آرام (شمال بین‌النهرین) زندگی کند. sullam پیش از این به نردبان ترجمه می‌شد اما ترجمه درست آن راه‌پله و یا همان زیگورات است. در آیه ۱۲ باب ۲۸ (مانند باب ۱۱)، توصیف زیگورات آمده است. / نگاهی دوباره به باب سوم سفر پیدایش (موضوع دو درخت) نشانگر تفاوت چندخداپرستی در خاور نزدیک باستان و دیدگاه اسرائیل باستان. در بین‌النهرین باستان، جستجوی غایی انسان برای جاودانگی است (توضیح گیلگمش؛ طوفان، اوتنپیشتی؛ مار در گیلگمش و خزیدن مار بر سینه و یا باب ۹ که رنگین‌کمان نماد عهد است؛ گیلگمش به گریه می‌افتد و نه فقط به جاودانگی دست نیافته بلکه حتی بازجوانی را نیز از دست داده است)؛ مصر (با اعتقاد به جاودانگی) تنها جایی در دنیای باستان بود که زندگی خوش پس از مرگ برای همیشه، در آن دیده شده است ( مقبره و اهرام). در هر دو تمدن (بین‌النهرین و مصر)، جاودانگی به شکلی خواستنی بود. در میان فرزندان اسرائیل، ترجیح درخت معرفت نیک‌وبد به درخت زندگانی (باز هم مانند انوما الیش، در زیرپوست اینجا (باب دو و سه، ) اعتقادات سایر فرهنگها وجود دارد اما متن واکنشی بر ضد آن است. تعریف هویت انسان). - (باب دو آیه ۹ (باغ عدن و دو درخت در آن)، باب ۲ آیه ۱۷ (منع خوردن از درخت معرفت و نه زندگانی)، به هنگام صحبت حوا و مار نیز نامی از درخت زندگانی نیست، باب ۳ آیه ۲۲ (نگرانی خدا از خوردن از درخت زندگی اما منع نشد)</cite></span> </li> <li id="cite_note-15" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">تشریح رندزبورگ<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg19869-25_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg19869-25-11"><span class="cite-bracket">[</span>۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مرور تشریح<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg198622-25_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg198622-25-12"><span class="cite-bracket">[</span>۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ساختار ویرایشگرانه و نقد منابع<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg198699-106_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg198699-106-13"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> زمان پیدایش<sup id="cite_ref-FOOTNOTERendsburg1986107-120_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTERendsburg1986107-120-14"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </li> <li id="cite_note-17" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">درباره toledot، آلتر-کرمود، ص۴۱</cite></span> </li> <li id="cite_note-31" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">این بحث با عنوان «از حماسه یهوی تا تاریخ درباری» در ۹ صفحه ادامه پیدا می‌کند.</cite></span> </li> <li id="cite_note-36" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">در مقدمه جلد اول کتاب، پس از بررسی تاریخچه مطالعات کتاب مقدس به ترجمه لورت فاکس اشاره می‌شود. تحقیقی که درباره کتاب مقدس انجام شده است را از نظر تئوری می‌توان در مورد متن‌های خاور نزدیک باستان نیز اجرا کرد (در صورت وجود پایگاه داده‌های مناسب). «افسانه سومری سارگن»، به جز قهرمان مشترک اشتراک بسیار کمی (در حد هیچ) یا «افسانه اکدی سارگن» دارد. داستان سومری سارگن به خوبی جزء عمودی را نشان می‌دهد اما بر بافت افقی نیز نور می‌افکند.</cite></span> </li> <li id="cite_note-37" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">جلد دوم، مقدمه شش صفحه‌ای + مصری، هیتی، سامی غربی (موابی، عمونی، فنیقی، آرامی، عبری و ...)، اکدی (استوانه کوروش) و سومری؛ جلد سوم، پنج مقدمه + مصری، هیتی، سامی غربی (عبری، اوگاریت، آرامی، فنیقی، آرامی مصری)، اکدی و سومری + دو پیوست (آنزوی اکدی و ...)</cite></span> </li> <li id="cite_note-39" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">بنا بر نظر <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%DB%8C_%D8%A2._%D8%B1%D9%86%D8%AF%D8%B2%D8%A8%D9%88%D8%B1%DA%AF" title="گری آ. رندزبورگ">رندزبورگ‏</a>، نه تنها رویکرد مناسب به دو داستان آفرینش در ابتدای سفر پیدایش باید ادبی باشد (و این را هم با مرور جزئیات آیه به آیه در سه باب اول نشان می‌دهد، هم با توضیح پیشینه در بین‌النهرین (به خصوص مرور گیلگمش و پایانش و مقایسه با داستان دو درخت در باغ عدن) و علاوه بر این دو با جزئیات بسیار به مرور داستان طوفان در گیلگمش و مقایسه با همتای توراتی آن می‌پردازد). ناهمگونیهای بسیار در سفر پیدایش را مرور می‌کند: Genesis 1-2 & 6:19-20 & 26:34 + 28:9 + 36:2-3 & 37:28 + 39:1 + 37:36 + 37:28 (دو آفرینش، نوح و بردن حیوانات، زنان عیسو، چه گروهی یوسف را خرید). یک نظریه غالب از پس از دوره روشنگری تا کنون JEDP است. تقریر کلاسیک ورهازن را دارای جهتگیری می‌داند: از دیدگاهی پروتستانی و در رد یهودیت و کلیسای کاتولیک نظریه‌پردازی کرده. J و E را در قرن ده و نه؛ D و P را در قرن هفت و پنج تخمین زده؛ R را نیز قرن پنج؛ تمرکزش بر قرار گرفتن قرن هشت (دوره کلاسیک پیامبران: عاموس، هوشع، اشعیا و میکا) در میان بوده که از نظر او روح پیام اصلی را با خود داشته است. تمرکز این پیامبران بر اخلاقیات بود (تاکید پروتستان نیز). D اکثرا شامل قوانین است (یهودیت) و P اکثرا فرقه‌ای است (کاتولیک). ولهاوزن این دو بخش اخیر را در تضاد با روح اصلی دیانت می‌دانست. در زمان فعلی گونه‌ای از JEDP وجود دارد (تشخیص متن در دو داستان آفرینش بر اساس JEDP) اما رویکرد ادبی سازگاری‌های متن را بیشتر می‌داند. از نظر رندزبرگ، زمان D و P اکثرا اشتباه تخمین زده شده و تحلیل تحولات زبان عبری این را نشان می‌دهد. تمامی تورات و مسلما تمامی سفر پیدایش محصول دوره کلاسیک زبان عبری است و نه دوره متاخر آن (تقسیمگر ۵۵۰). همانگونه که زبان انگلیسی مثل اکثر زبانها، پس از تحول سیاسی اساسی، تغییر چشمگیری کرد (حمله نورمانها به بریتانیا و تبدیل انگلیسی باستان به انگلیسی میانه (استفاده از واژگان فرانسوی)). اما ویژگیهای زبان عبری پس از تبعید به بابل (استفاده از واژگان فارسی) در سفر پیدایش دیده نمی‌شود (یک وام‌واژه فارسی در آن وجود ندارد). تاکید بر رویکرد ادبی با تم «فریبگر فریب خواهد خورد» و مرور آن در داستانهای یعقوب، پسر بزرگ یعقوب و پسر او (داستان تامار) (بز + پیراهن).</cite></span> </li> <li id="cite_note-40" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">در خوانش‌های قدیمی، سه آیه اول در باب ۱، سه جمله مستقل هستند. در خوانش‌های جدید چنین نیست و تا پایان آیه ۳، جمله پایان نمی‌یابد. آفرینش جهان ex nihilo نیست و این افزوده‌ای پسین (یهودی و مسیحی) است. چهار عنصر شر از قبل وجود دارد (unformes, void, darkness and deep) و خدا خوبی را به وجود می‌آورد. برای نشان دادن شر بودن، از هر سه منطقه متن وجود دارد (بین‌النهرین، مصر و کنعان). separating things. مساله وجود شر در جهان (دیدگاه نویسنده پیدایش ۱)؛ کتاب مقدس گلچین ادبی است (رویکرد ادبی). خوانش قدیم firmament؛ خوانش جدید expanse. نکته مهم این است که sky (expanse) آبها را جدا می‌کند. <b>(refrain وجود ندارد)</b>. تا آخر آیه ۱۳ (پایان روز سوم) روند جداسازی ادامه دارد (creating order from chaos). روز سوم برخلاف دو روز قبلی، دو مرحله دارد (خشکی و گیاه). (در آیه ۱۴ lights آمده). آیه ۱۶؛ greater light و lesser light (sun و moon)(demythologizing) در این مرحله بنی‌اسرائیل هنوز یکتا پرست نبود بلکه the worship of one God. واژه‌های خورشید و ماه به کار نرفته است، در زبان عبری، واژگان به کار رفته برای خورشید و ماه، نام خدای خورشید و خدای ماه در کنعان نیز است. زبان عبری، زبان سامی باستان، به بیان دقیقتر گویشی از زبان کنعانی است. (Shemesh (Ra و Helios)). نگاهی دوباره به آیه ۱۰ (روز سوم)؛ Sees؛ Yam؛ yamim (plural): seas؛. روز پنجم. روز ششم نیز مانند روز سوم دو مرحله دارد. آیه ۲۶ و ۲۷ آفرینش انسان است. مساله آیه ۲۶ (ضمیر جمع)(تثلیث (اعتقاد به فرشتگان) افزوده‌ای پسین است و در متن سفر پیدایش ۱ وجود ندارد؛ آنجایی که «فرشته» یا «فرشتگان» در سفر پیدایش (و سفر خروج (باب سوم burning bush) و ...) به کار رفته، آنها تجلی خدا هستند. در آیه ۲۶ به احتمال زیاد royal we است (گرچه هنوز نمونه دیگری در خاور نزدیک باستان پیدا نشده است). اولین بار است که خدا درباره خودش صحبت می‌کند؛ قبل از آن از زبان سوم شخص بیان شده است. در اکثر مواقع که خدا درباره خود صحبت می‌کند از مفرد استفاده شده اما در این مورد خاص، جمع به کار رفته است: خدا پادشاه جهان است. سه روز نخست به موازات سه روز بعدی هستند: روز اول: Light، روز چهارم Lights؛ روز دوم: Water+Sky (آب وجود داشته و آسمان خلق می‌شود)، روز پنجم: Fish+Fowl؛ روز سوم: Stage 1 (Dry land) + Stage 2 (Vegetation)، روز ششم: Stage 1: (Land Animals) + Stage 2 (Man (mankind)) (اجازه برای خوردن گوشت که در باب ۹ داده می‌شود، در اینجا وجود ندارد.) refrain</cite></span> </li> <li id="cite_note-43" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">سه آیه نخست باب دوم و احتمالا نیمه اول آیه چهار، ادامه آفرینش ۱ است (<i>Shabbat</i>) یادآور <i>انوما الیش</i> است. تیامات الهه آبهای شور است و شر. مردو خدای آسمان یا طوفان و نیک. بخشهای زیادی از <i>انوما الیش</i> در زیر پوست باب ۱ وجود دارد اما در پیدایش ۱ درگیری وجود ندارد (یک خدا جهان را خلق می‌کند). مهمتر، پایان <i>انوما الیش</i> است. مردوک تیامات را می‌کشد و از بدن او جهان را خلق می‌کند. از نیمه بالایی، آسمانها و از نیمه پایین، زمین. خورشید، ماه و ستارگان پدید می‌آیند و در پایان انسان پدید می‌آید. شبیه پیدایش ۱، در واقع پیدایش ۱ از جنبه ترتیب آفرینش از <i>انوما الیش</i> پیروی می‌کند. در پایان مردوک پادشاه خدایان می‌شود و در شهر بابل برای او معبدی بنا می‌گردد (تقدس در مکان فیزیکی)(کوه، رود و یا معبد). سبت نیز درباره تقدس است اما تقدس در زمان (ویژگی دین عبری) واژه<i>shabbat</i> در این بخش از باب دوم نیامده، به آن روز هفتم گفته می‌شود (demythologizing). در زبان عبری این واژه برای saturn نیز استفاده می‌شود (saturday). از اینجا (نیمه دوم آیه ۴، باب ۲) روایت دوم خلقت، آغاز می‌شود. در خاور نزدیک باستان داستانهای آفرینش بسیاری در یک فرهنگ وجود داشتند. در نیمه اول آیه ۴ (باب ۲)، «آسمان و زمین» آمده (همان که در باب ۱ آمد)؛ نیمه دوم آیه ۴ (باب ۲)، واژه «یهوه-الوهیم» آمده (در باب۱ الوهیم به کار رفته بود) و علاوه بر آن «زمین و آسمان» به کار می‌رود. این دو داستان تفاوتهای بسیاری با هم دارند. چهار تفاوت عمده وجود دارد: الوهیم و یهوه-الوهیم (که واژه دوم تا پایان پیدایش ۲ (آفرینش دوم) برای خدا به کار می‌رود) / روش آفرینش (با کلام و فیزیکی)(در باب ۲، آیه ۷ (form)؛ آیه ۸ (plant)؛ آیه ۱۹ (form)؛ آیه ۲۲ (build (woman))) / ترتیب آفرینش. در روایت اول، گیاه (روز سوم)، حیوانات (روز پنجم و ششم) و انسان در نیمه دوم روز ششم. در روایت دوم، ترتیب متفاوت است. مرد (نرینه)، گیاه (باغ عدن)، حیوانات. / در روایت اول، زن و مرد همزمان با هم آفریده می‌شوند (باب ۱، آیه ۲۶ و ۲۷). در روایت دوم، مرد ابتدا و و سپس زن. واژه «آدم و حوا» تا باب ۳ به کار نرفته است. تفاوتهای دیگری نیز به جز این چهار مورد وجود دارند. در روایت دوم سخنی از آفرینش خورشید، ماه و ستارگان نیست. با همه اینها، این امکان وجود دارد که هر دو روایت را از دیدگاهی کلان یکپارچه در نظر گرفت (cosmocentric و anthropocentric)(نویسنده روایت ۱، نویسنده روایت ۲ و یک redactor). (آیه ۲۰، مرد حیوانات را نامگذاری می‌کند و در آیه ۲۳ سخن می‌گوید). به بیان دیگر: جهان خدا و جهان انسان (covenant). نگاهی دوباره به «آسمان و زمین» و «زمین و آسمان». باب سوم، ادامه داستان آفرینش دوم است (استفاده از یهوه-الوهیم در این باب ادامه دارد). در باب ۳ واژگان «آدم و حوا» به کار رفته است. در باب ۲ به مرد گفته شده بود از درخت معرفت نخورد. مرد باید این موضوع را به زن گفته باشد (این صحنه در داستان نیست). آدم و حوا نمی‌توانند به تنها فرمان خداوند پابند بمانند. درخت معرفت نیک‌وبد، درخت تمامی معرفت است (merism). از دیدگاه یکپارچه به این دو روایت، سخنی از سقوط انسان نیست، بلکه برعکس صعود انسان است. اگر از دیدگاه نویسنده روایت ۲ بنگریم، تفسیر متفاوتی از شر وجود دارد. آفرینش ۱ شر را وجودی پیشین می‌دانست (تقصیر از دوش خداوند برداشته می‌شد)، در آفرینش ۲ تمرکز بر انسان است (مفهوم اراده آزاد؛ نویسنده روایت ۲)(در مسیحیت این مفهوم راه دیگری را در پیش گرفت). علاوه بر این، در متن سفر پیدایش مار برابر با شیطان نیست و این افزوده‌ای پسین است که در الهیات یهودی شکل گرفت و به مسیحیت رسید.</cite></span> </li> <li id="cite_note-47" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">در آیه ۷، جناس به کار رفته است (<i>adam</i> (انسان) از <i>adamah</i> (خاک) به وجود می‌آید).<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200421_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200421-45"><span class="cite-bracket">[</span>۳۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در آیه ۲۲ برای آفرینش زن از واژه «ساخت» استفاده شده و واژه عبری <i>tsela</i> (به معنای دنده) در جایی دیگر به عنوان عنصری برای معماری به کار رفته است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEAlter200422_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEAlter200422-46"><span class="cite-bracket">[</span>۳۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </li> <li id="cite_note-49" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">تمرکز بر موضوع‌های اخلاق و عهد افزوده‌های عبری به داستان طوفان بین‌النهرینی هستند. طرح کلی داستان پذیرفته شده اما الهیات زیرین آن تغییر داده شده است.<sup id="cite_ref-FOOTNOTEGordonRendsburg199750-51_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-FOOTNOTEGordonRendsburg199750-51-48"><span class="cite-bracket">[</span>۳۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></cite></span> </li> <li id="cite_note-51" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">دمراش نیز در انتهای ص۱۲۱ از همین زاویه به قضیه وارد می‌شود و در ادامه در ص۱۲۲ به نقل از Claus Westermann می‌گوید: «روایت طوفان، قطعهٔ مرکزی را در تاریخ آغازین شکل می‌دهد چه در متن Y و چه در متن P».</cite></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پانویس"><span id=".D9.BE.D8.A7.D9.86.D9.88.DB.8C.D8.B3"></span>پانویس</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=16" title="ویرایش بخش: پانویس"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r37199623"><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-3 mw-content-ltr" dir="ltr"> <ol class="references"> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004x-1" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x_1-0">۱٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x_1-1">۱٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. x.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004x-xi-2" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004x-xi_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, pp. x-xi.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-3" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-0">۳٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-1">۳٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi_3-2">۳٫۲</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. xi.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004xi-xii-5" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xi-xii_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. xi-xii.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004xii-6" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-0">۵٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-1">۵٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xii_6-2">۵٫۲</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. xii.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg19867-9" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg19867_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, p. 7.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg19867-8-10" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg19867-8_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, pp. 7-8.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg19869-25-11" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg19869-25_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, pp. 9-25.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg198622-25-12" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg198622-25_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, pp. 22-25.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg198699-106-13" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg198699-106_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, pp. 99-106.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERendsburg1986107-120-14" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERendsburg1986107-120_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFRendsburg1986">Rendsburg 1986</a>, pp. 107-120.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200412-16" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200412_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 12.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004xiii-18" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xiii_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. xiii.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter20049-19" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter20049_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 9.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200412-13-20" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200412-13_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 12-13.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELeeming200450-21" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-0">۱۶٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-1">۱۶٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming200450_21-2">۱۶٫۲</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFLeeming2004">Leeming 2004</a>, p. 50.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch198788-22" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198788_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 88.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch198788-89-23" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198788-89_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, pp. 88-89.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch198790-24" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198790_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 90.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch198791-25" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198791_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 91.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch198793-26" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch198793_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 93.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987121-27" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987121_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 121.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987122-28" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987122_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 122.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987134-29" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987134_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 134.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987135-30" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987135_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 135.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987125-32" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987125_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 125.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987125-126-33" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987125-126_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, pp. 125-126.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDamrosch1987126-34" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDamrosch1987126_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFDamrosch1987">Damrosch 1987</a>, p. 126.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHalloYounger_Jr.2003xxv-35" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHalloYounger_Jr.2003xxv_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFHalloYounger_Jr.2003">Hallo & Younger Jr. 2003</a>, p. xxv.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter2004xv-xvi-38" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter2004xv-xvi_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. xv-xvi.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELeeming2004145-41" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-0">۳۱٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-1">۳۱٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-2">۳۱٫۲</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTELeeming2004145_41-3">۳۱٫۳</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFLeeming2004">Leeming 2004</a>, p. 145.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200418-19-42" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200418-19_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 18-19.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200420-44" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200420_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 20.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200421-45" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200421_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 21.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlter200422-46" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlter200422_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlter2004">Alter 2004</a>, p. 22.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGordonRendsburg199750-51-48" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGordonRendsburg199750-51_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFGordonRendsburg1997">Gordon & Rendsburg 1997</a>, p. 50-51.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGordonRendsburg199737-50" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGordonRendsburg199737_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFGordonRendsburg1997">Gordon & Rendsburg 1997</a>, p. 37.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode198736-52" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode198736_52-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 36.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987545-53" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545_53-0">۳۹٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545_53-1">۳۹٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 545.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987545-546-54" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987545-546_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, pp. 545-546.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987546-55" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987546_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 546.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987546-547-56" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987546-547_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, pp. 546-547.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987548-57" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987548_57-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 548.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987549-58" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987549_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 549.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987550-59" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987550_59-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 550.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987554-60" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987554_60-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 554.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987557-61" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987557_61-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 557.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987559-62" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987559_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 559.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlterKermode1987560-63" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlterKermode1987560_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFAlterKermode1987">Alter & Kermode 1987</a>, p. 560.</span> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESmith2001165-64" class="mw-cite-dir-ltr"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESmith2001165_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFSmith2001">Smith 2001</a>, p. 165.</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="منابع"><span id=".D9.85.D9.86.D8.A7.D8.A8.D8.B9"></span>منابع</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&action=edit&section=17" title="ویرایش بخش: منابع"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r32987365">.mw-parser-output .refbegin{font-size:90%;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul{margin-left:0}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul>li{margin-left:0;padding-left:3.2em;text-indent:-3.2em}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents ul,.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents ul li{list-style:none}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul>li{padding-left:1.6em;text-indent:-1.6em}}.mw-parser-output .refbegin-100{font-size:100%}.mw-parser-output .refbegin-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .refbegin-columns ul{margin-top:0}.mw-parser-output .refbegin-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}</style><div class="refbegin refbegin-columns references-column-width" style="column-width: 30em"> <ul><li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39868036">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#3a3;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFAlter1981" class="citation book cs1">Alter, Robert (1981). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ptw4DgAAQBAJ"><i>The Art of Biblical narrative</i></a>. Basic Books. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-465-00427-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-465-00427-0"><bdi>978-0-465-00427-0</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308130442/https://books.google.com/books?id=ptw4DgAAQBAJ">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Art+of+Biblical+narrative&rft.pub=Basic+Books&rft.date=1981&rft.isbn=978-0-465-00427-0&rft.aulast=Alter&rft.aufirst=Robert&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dptw4DgAAQBAJ&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFAlter2004" class="citation book cs1">Alter, Robert (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ZcMhkJ8a708C&q=he+Five+Books+of+Moses"><i>The Five Books of Moses</i></a>. W. W. Norton & Company. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-393-33393-0" title="ویژه:منابع کتاب/0-393-33393-0"><bdi>0-393-33393-0</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308130404/https://books.google.com/books?id=ZcMhkJ8a708C&q=he+Five+Books+of+Moses">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Five+Books+of+Moses&rft.pub=W.+W.+Norton+%26+Company&rft.date=2004&rft.isbn=0-393-33393-0&rft.aulast=Alter&rft.aufirst=Robert&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DZcMhkJ8a708C%26q%3Dhe%2BFive%2BBooks%2Bof%2BMoses&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFAlterKermode1987" class="citation book cs1">Alter, Robert; Kermode, Frank (1987). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/literaryguidetot00alte"><i>The Literary Guide to the Bible</i></a>. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-674-87531-1" title="ویژه:منابع کتاب/0-674-87531-1"><bdi>0-674-87531-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Literary+Guide+to+the+Bible&rft.place=Cambridge%2C+Massachusetts&rft.pub=The+Belknap+Press+of+Harvard+University+Press&rft.date=1987&rft.isbn=0-674-87531-1&rft.aulast=Alter&rft.aufirst=Robert&rft.au=Kermode%2C+Frank&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fliteraryguidetot00alte&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFAlter1992" class="citation book cs1">Alter, Robert (1992). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/worldofbiblicall00alte"><i>The world of biblical literature</i></a>. United States: Basic Books. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-465-09255-1" title="ویژه:منابع کتاب/0-465-09255-1"><bdi>0-465-09255-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+world+of+biblical+literature&rft.place=United+States&rft.pub=Basic+Books&rft.date=1992&rft.isbn=0-465-09255-1&rft.aulast=Alter&rft.aufirst=Robert&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fworldofbiblicall00alte&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFDamrosch1987" class="citation book cs1">Damrosch, David (1987). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/narrativecovenan00damr"><i>The Narrative Covenant; Transformation of Genre in the Growth of Biblical Literature</i></a>. United Kingdom: Harper & Row. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-06-061693-8" title="ویژه:منابع کتاب/0-06-061693-8"><bdi>0-06-061693-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Narrative+Covenant%3B+Transformation+of+Genre+in+the+Growth+of+Biblical+Literature&rft.place=United+Kingdom&rft.pub=Harper+%26+Row&rft.date=1987&rft.isbn=0-06-061693-8&rft.aulast=Damrosch&rft.aufirst=David&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fnarrativecovenan00damr&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFGordonRendsburg1997" class="citation cs2">Gordon, Cyrus H.; Rendsburg, Gary A. (1997) [1953], <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=BWmBUBre55QC&q=Bull+of+Heaven&pg=PA46"><i>The Bible and the Ancient Near East</i></a>, New York City, New York and London, England: W. W. Norton & Company, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-393-31689-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-393-31689-6"><bdi>978-0-393-31689-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Bible+and+the+Ancient+Near+East&rft.place=New+York+City%2C+New+York+and+London%2C+England&rft.pub=W.+W.+Norton+%26+Company&rft.date=1997&rft.isbn=978-0-393-31689-6&rft.aulast=Gordon&rft.aufirst=Cyrus+H.&rft.au=Rendsburg%2C+Gary+A.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DBWmBUBre55QC%26q%3DBull%2Bof%2BHeaven%26pg%3DPA46&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <p><br /> </p> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHalloYounger_Jr.2003" class="citation book cs1">Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2003) [1997]. <i>The Context of Scripture, Volume One: Canonical Compositions from the Biblical World</i>. Netherlands: Brill. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/90-04-135677" title="ویژه:منابع کتاب/90-04-135677"><bdi>90-04-135677</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Context+of+Scripture%2C+Volume+One%3A+Canonical+Compositions+from+the+Biblical+World.&rft.place=Netherlands&rft.pub=Brill&rft.date=2003&rft.isbn=90-04-135677&rft.aulast=Hallo&rft.aufirst=William+W.&rft.au=Younger+Jr.%2C+K.+Lawson&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHalloYounger_Jr.2000" class="citation book cs1">Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2000). <i>The Context of Scripture, Volume Two: Monumental Inscriptions from the Biblical World</i>. Netherlands: Brill. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/90-04-10619-7" title="ویژه:منابع کتاب/90-04-10619-7"><bdi>90-04-10619-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Context+of+Scripture%2C+Volume+Two%3A+Monumental+Inscriptions+from+the+Biblical+World&rft.place=Netherlands&rft.pub=Brill&rft.date=2000&rft.isbn=90-04-10619-7&rft.aulast=Hallo&rft.aufirst=William+W.&rft.au=Younger+Jr.%2C+K.+Lawson&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHalloYounger_Jr.2002" class="citation book cs1">Hallo, William W.; Younger Jr., K. Lawson (2002). <i>The Context of Scripture, Volume Three: Archival Documents from the Biblical World</i>. Netherlands: Brill. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/90-04-10620-0" title="ویژه:منابع کتاب/90-04-10620-0"><bdi>90-04-10620-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Context+of+Scripture%2C+Volume+Three%3A+Archival+Documents+from+the+Biblical+World&rft.place=Netherlands&rft.pub=Brill&rft.date=2002&rft.isbn=90-04-10620-0&rft.aulast=Hallo&rft.aufirst=William+W.&rft.au=Younger+Jr.%2C+K.+Lawson&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFYounger_Jr.2017" class="citation book cs1">Younger Jr., K. Lawson (2017). <i>The Context of Scripture, Volume Four: Supplements</i>. Netherlands: Brill.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Context+of+Scripture%2C+Volume+Four%3A+Supplements&rft.place=Netherlands&rft.pub=Brill&rft.date=2017&rft.aulast=Younger+Jr.&rft.aufirst=K.+Lawson&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHeidel1963" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Alexander_Heidel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alexander Heidel (صفحه وجود ندارد)">Heidel, Alexander</a> (1963). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ge3AT4SewpgC&q=Babylonian+Genesis"><i>Babylonian Genesis</i></a> (2nd ed.). Chicago University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-226-32399-4" title="ویژه:منابع کتاب/0-226-32399-4"><bdi>0-226-32399-4</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308130923/https://books.google.com/books?id=ge3AT4SewpgC&q=Babylonian+Genesis">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Babylonian+Genesis&rft.edition=2nd&rft.pub=Chicago+University+Press&rft.date=1963&rft.isbn=0-226-32399-4&rft.aulast=Heidel&rft.aufirst=Alexander&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dge3AT4SewpgC%26q%3DBabylonian%2BGenesis&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHeidel1963" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Alexander_Heidel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alexander Heidel (صفحه وجود ندارد)">Heidel, Alexander</a> (1963). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=iRwMQVdZegAC&q=Gilgamesh+Epic+and+Old+Testament+Parallels"><i>The Gilgamesh Epic and Old Testament Parallels</i></a> (2nd Revised ed.). Chicago University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-226-32398-6" title="ویژه:منابع کتاب/0-226-32398-6"><bdi>0-226-32398-6</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308130923/https://books.google.com/books?id=iRwMQVdZegAC&q=Gilgamesh+Epic+and+Old+Testament+Parallels">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gilgamesh+Epic+and+Old+Testament+Parallels&rft.edition=2nd+Revised&rft.pub=Chicago+University+Press&rft.date=1963&rft.isbn=0-226-32398-6&rft.aulast=Heidel&rft.aufirst=Alexander&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DiRwMQVdZegAC%26q%3DGilgamesh%2BEpic%2Band%2BOld%2BTestament%2BParallels&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLambert_1965" class="citation news cs1">Lambert, W. G. (1965). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_journal-of-theological-studies_1965-10_16_2/page/287">"A New Look at the Babylonian Background of Genesis"</a>. <i>The Journal of Theological Studies</i>. Vol. 16, no. 2. pp. 287–300. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1" title="جی‌استور">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/23959032">23959032</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Journal+of+Theological+Studies&rft.atitle=A+New+Look+at+the+Babylonian+Background+of+Genesis&rft.volume=16&rft.issue=2&rft.pages=287-300&rft.date=1965&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F23959032%23id-name%3DJSTOR&rft.aulast=Lambert&rft.aufirst=W.+G.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_journal-of-theological-studies_1965-10_16_2%2Fpage%2F287&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLeeming2010" class="citation book cs1">Leeming, David A. (2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=9I62BcuPxfYC"><i>Creation Myths of the World: An Encyclopedia</i></a>. Vol. 1. ABC-CLIO. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-59884-174-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-59884-174-9"><bdi>978-1-59884-174-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Creation+Myths+of+the+World%3A+An+Encyclopedia&rft.pub=ABC-CLIO&rft.date=2010&rft.isbn=978-1-59884-174-9&rft.aulast=Leeming&rft.aufirst=David+A.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D9I62BcuPxfYC&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLeeming2004" class="citation book cs1">Leeming, David A. (2004). "Biblical creation". <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t208.e229"><i>The Oxford Companion to World Mythology</i></a>. Oxford University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-515669-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-515669-0"><bdi>978-0-19-515669-0</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308131433/https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195156690.001.0001/acref-9780195156690;jsessionid=BB68B96397D41B8E3733FFBB7A47DB29?legacyuri=%2Fviews%2FENTRY.html%3Fsubview%3DMain%26entry%3Dt208.e229">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">5 May</span> 2010</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Biblical+creation&rft.btitle=The+Oxford+Companion+to+World+Mythology&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2004&rft.isbn=978-0-19-515669-0&rft.aulast=Leeming&rft.aufirst=David+A.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.oxfordreference.com%2Fviews%2FENTRY.html%3Fsubview%3DMain%26entry%3Dt208.e229&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLeemingLeeming2004" class="citation book cs1">Leeming, David A.; Leeming, Margaret (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=vetARxZS-bMC&pg=PA113"><i>A Dictionary of Creation Myths</i></a>. Oxford University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-510275-8" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-510275-8"><bdi>978-0-19-510275-8</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308131431/https://books.google.com/books?id=vetARxZS-bMC&pg=PA113">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">2 February</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Dictionary+of+Creation+Myths&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2004&rft.isbn=978-0-19-510275-8&rft.aulast=Leeming&rft.aufirst=David+A.&rft.au=Leeming%2C+Margaret&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DvetARxZS-bMC%26pg%3DPA113&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFRendsburg1986" class="citation cs2">Rendsburg, Gary A. (1986), <i>The redaction of Genesis</i>, Indiana, United States: Eisenbrauns, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-931464-25-0" title="ویژه:منابع کتاب/0-931464-25-0"><bdi>0-931464-25-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+redaction+of+Genesis&rft.place=Indiana%2C+United+States&rft.pub=Eisenbrauns&rft.date=1986&rft.isbn=0-931464-25-0&rft.aulast=Rendsburg&rft.aufirst=Gary+A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <p><br /> </p> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSmith2002" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Mark_S._Smith&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mark S. Smith (صفحه وجود ندارد)">Smith, Mark S.</a> (Oct 2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=1yM3AuBh4AsC&q=The+Early+History+of+God"><i>The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel</i></a> (2nd ed.). William B Eerdmans Publishing Co. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-8028-3972-X" title="ویژه:منابع کتاب/0-8028-3972-X"><bdi>0-8028-3972-X</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308131927/https://books.google.com/books?id=1yM3AuBh4AsC&q=The+Early+History+of+God">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Early+History+of+God%3A+Yahweh+and+the+Other+Deities+in+Ancient+Israel&rft.edition=2nd&rft.pub=William+B+Eerdmans+Publishing+Co&rft.date=2002-10&rft.isbn=0-8028-3972-X&rft.aulast=Smith&rft.aufirst=Mark+S.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D1yM3AuBh4AsC%26q%3DThe%2BEarly%2BHistory%2Bof%2BGod&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSmith2001" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Mark_S._Smith&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mark S. Smith (صفحه وجود ندارد)">Smith, Mark S.</a> (Nov 2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=qKBlFnQj4AEC&q=he+Origins+of+Biblical+Monotheism%3A+Israel%27s+Polytheistic+Background+and+the+Ugaritic+Texts"><i>The Origins of Biblical Monotheism: Israel's Polytheistic Background and the Ugaritic Texts</i></a> (New ed.). Oxford University Press USA. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-19-516768-6" title="ویژه:منابع کتاب/0-19-516768-6"><bdi>0-19-516768-6</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230308131930/https://books.google.com/books?id=qKBlFnQj4AEC&q=he+Origins+of+Biblical+Monotheism%3A+Israel%27s+Polytheistic+Background+and+the+Ugaritic+Texts">Archived</a> from the original on 8 March 2023<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 November</span> 2020</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Origins+of+Biblical+Monotheism%3A+Israel%27s+Polytheistic+Background+and+the+Ugaritic+Texts&rft.edition=New&rft.pub=Oxford+University+Press+USA&rft.date=2001-11&rft.isbn=0-19-516768-6&rft.aulast=Smith&rft.aufirst=Mark+S.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DqKBlFnQj4AEC%26q%3Dhe%2BOrigins%2Bof%2BBiblical%2BMonotheism%253A%2BIsrael%2527s%2BPolytheistic%2BBackground%2Band%2Bthe%2BUgaritic%2BTexts&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSalzmanSweeney2013" class="citation book cs1">Salzman, Michele Renee; Sweeney, Marvin A. (2013). <i>The Cambridge History of Religions in the Ancient World-Vol I: From The Bronze Age to the Hellenistic Age</i>. Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+History+of+Religions+in+the+Ancient+World-Vol+I%3A+From+The+Bronze+Age+to+the+Hellenistic+Age&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2013&rft.aulast=Salzman&rft.aufirst=Michele+Renee&rft.au=Sweeney%2C+Marvin+A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSalzmanAdler2013" class="citation book cs1">Salzman, Michele Renee; Adler, William (2013). <i>The Cambridge History of Religions in the Ancient World-Vol II: From the Hellenistic Age to Late Antiquity</i>. Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Cambridge+History+of+Religions+in+the+Ancient+World-Vol+II%3A+From+the+Hellenistic+Age+to+Late+Antiquity&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2013&rft.aulast=Salzman&rft.aufirst=Michele+Renee&rft.au=Adler%2C+William&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFFlanders_Jr.1996" class="citation book cs1">Flanders Jr., Henry Jackson (1996). <i>People of the Covenant-An Introduction to the Hebrew Bible</i>. Oxford University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=People+of+the+Covenant-An+Introduction+to+the+Hebrew+Bible&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1996&rft.aulast=Flanders+Jr.&rft.aufirst=Henry+Jackson&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFKoch1984" class="citation book cs1">Koch, Klaus (1984). <i>The Prophets-vol.2, The Babylonian and Persian Periods</i>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Prophets-vol.2%2C+The+Babylonian+and+Persian+Periods&rft.date=1984&rft.aulast=Koch&rft.aufirst=Klaus&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFCooganSmith2012" class="citation cs2">Coogan, Michael D.; Smith, Mark S. (2012), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.google.com/books/edition/Stories_from_Ancient_Canaan_Second_Editi/G49SJI183IkC?hl=en&gbpv=0"><i>Stories from Ancient Canaan, Second Edition</i></a>, United Kingdom: Westminster John Knox Press, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-61-164162-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-61-164162-2"><bdi>978-1-61-164162-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Stories+from+Ancient+Canaan%2C+Second+Edition&rft.place=United+Kingdom&rft.pub=Westminster+John+Knox+Press&rft.date=2012&rft.isbn=978-1-61-164162-2&rft.aulast=Coogan&rft.aufirst=Michael+D.&rft.au=Smith%2C+Mark+S.&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fbooks%2Fedition%2FStories_from_Ancient_Canaan_Second_Editi%2FG49SJI183IkC%3Fhl%3Den%26gbpv%3D0&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D8%B3%D9%81%D8%B1+%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" class="Z3988"></span></li></ul> </div> </div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39648996">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:right;border-left-width:2px;border-right-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#b3ccff}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#dbe7ff}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e5edff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:right;text-align:right;margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox-list li{unicode-bidi:isolate}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="اسفار_کتاب_مقدس" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3" title="الگو:اسفار کتاب مقدس"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:اسفار کتاب مقدس (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:اسفار کتاب مقدس"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="اسفار_کتاب_مقدس" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3" title="کتاب مقدس">اسفار کتاب مقدس</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تقسیمات اصلی</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82" title="عهد عتیق">عهد عتیق</a><br />(<a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%88%D9%84" title="کتاب‌های قانون اول">قانون اول</a>)</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a class="mw-selflink selflink">پیدایش</a> • <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="سفر خروج">خروج</a> • <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="سفر لاویان">لاویان</a> • <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="سفر اعداد">اعداد</a> • <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AA%D8%AB%D9%86%DB%8C%D9%87" title="سفر تثنیه">تثنیه</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب یوشع">یوشع</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="کتاب داوران">داوران</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B1%D9%88%D8%AA" title="کتاب روت">روت</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%85%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب‌های سموئیل">ساموئیل اول-دوم</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="کتب پادشاهان">پادشاهان اول-دوم</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE" class="mw-redirect" title="کتب تواریخ">تواریخ اول-دوم</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D8%B2%D8%B1%D8%A7" title="کتاب عزرا">عزرا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%86%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="کتاب نحمیا">نحمیا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1" title="کتاب استر">استر</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A8" class="mw-redirect" title="کتاب ایوب">ایوب</a> • <a href="/wiki/%D9%85%D8%B2%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1" title="مزامیر">مزامیر</a> • <a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%AB%D8%A7%D9%84_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="امثال سلیمان">امثال سلیمان</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87" title="کتاب جامعه">جامعه</a> • <a href="/wiki/%D8%BA%D8%B2%D9%84_%D8%BA%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="غزل غزل‌های سلیمان">غزل غزل‌ها</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B4%D8%B9%DB%8C%D8%A7" title="کتاب اشعیا">اشعیا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="کتاب ارمیا">ارمیا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AB%DB%8C" title="کتاب مراثی">مراثی</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%B2%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%84" class="mw-redirect" title="کتاب حزقیال">حزقیال</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%84" title="کتاب دانیال">دانیال</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%87%D9%88%D8%B4%D8%B9" title="کتاب هوشع">هوشع</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%84" title="کتاب یوئیل">یوئیل</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B3" title="کتاب عاموس">عاموس</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B9%D9%88%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%A7" title="کتاب عوبدیا">عوبدیا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3" title="کتاب یونس">یونس</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%DB%8C%DA%A9%D8%A7%D9%87" title="کتاب میکاه">میکاه</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%86%D8%A7%D8%AD%D9%88%D9%85" title="کتاب ناحوم">ناحوم</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%A8%D9%82%D9%88%D9%82" title="کتاب حبقوق">حبقوق</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B5%D9%81%D9%86%DB%8C%D8%A7" title="کتاب صفنیا">صفنیا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AD%D8%AC%DB%8C" title="کتاب حجی">حجی</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%B2%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%A7" title="کتاب زکریا">زکریا</a> • <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%84%D8%A7%DA%A9%DB%8C" title="کتاب ملاکی">ملاکی</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86%DB%8C_%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کتاب‌های قانونی ثانی">قانون ثانی</a><br />و<br /><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%88%DA%A9" class="mw-redirect" title="اسفار مشکوک">اسفار مشکوک</a></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><i><a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%DA%A9" title="کلیسای کاتولیک">کاتولیک</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%AF%DA%A9%D8%B3_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C" title="کلیسای ارتدکس شرقی">ارتدکس</a></i></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AA%D9%88%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="کتاب توبیاس">توبیاس</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AC%D9%88%D8%AF%DB%8C%D8%AA" title="کتاب جودیت">کتاب جودیت</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1#افزوده‌ها" title="کتاب استر">افزوده‌ها به استر</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%88%D9%84" title="مکابیان اول">مکابیان اول</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="مکابیان دوم">مکابیان دوم</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="سفر خرد سلیمان">خرد سلیمان</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA_%DB%8C%D8%B4%D9%88%D8%B9_%D8%A8%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AE" title="حکمت یشوع بن سیراخ">سیراخ</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%AE" title="کتاب باروخ">باروخ</a> و <a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="نامه ارمیا (صفحه وجود ندارد)">نامه ارمیا</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%81%D8%B2%D9%88%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%A8%D9%87_%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="افزوده‌ها به دانیال (صفحه وجود ندارد)">افزوده‌ها به دانیال</a> (<a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86_(%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%84)&action=edit&redlink=1" class="new" title="سوزان (سفر دانیال) (صفحه وجود ندارد)">سوزان</a>، <a href="/w/index.php?title=%D9%86%DB%8C%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B9%D8%B2%D8%B1%DB%8C%D8%A7_%D9%88_%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%B3%D9%87_%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="نیایش عزریا و سرود سه کودک مقدس (صفحه وجود ندارد)">سرود سه کودک</a>، <a href="/wiki/%D8%A8%D9%84_%D9%88_%D8%A7%DA%98%D8%AF%D9%87%D8%A7" title="بل و اژدها">بل و اژدها</a>)</div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><i>ارتدوکس</i></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%DB%8C%DA%A9%D9%85_%D8%B9%D8%B2%D8%B1%D8%A7" title="یکم عزرا">یکم عزرا</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%B9%D8%B2%D8%B1%D8%A7" title="دوم عزرا">دوم عزرا</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D8%B9%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="دعای منسه (صفحه وجود ندارد)">دعای منسّه</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%B1_%DB%B1%DB%B5%DB%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="مزمور ۱۵۱ (صفحه وجود ندارد)">مزمور ۱۵۱</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%B3%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="مکابیان سوم (صفحه وجود ندارد)">مکابیان سوم</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="مکابیان چهارم (صفحه وجود ندارد)">مکابیان چهارم</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%BA%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="کتاب غزل‌ها (صفحه وجود ندارد)">کتاب غزل‌ها</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><i>ارتدوکس اتیوپی</i></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%AE%D9%86%D9%88%D8%AE" class="mw-redirect" title="کتاب خنوخ">خنوخ</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%BE%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="پنجاهه‌ها (صفحه وجود ندارد)">پنجاهه‌ها</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="مقابیان (صفحه وجود ندارد)">مقابیان یکم تا سوم</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D8%AA%D9%85%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%AE&action=edit&redlink=1" class="new" title="تتمه باروخ (صفحه وجود ندارد)">تتمه باروخ</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="عهد جدید">عهد جدید</a></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%85%D8%AA%DB%8C" title="انجیل متی">متی</a> • <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3" title="انجیل مرقس">مرقس</a> • <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%84%D9%88%D9%82%D8%A7" title="انجیل لوقا">لوقا</a> • <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7" title="انجیل یوحنا">یوحنا</a> • <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84_%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86" title="اعمال رسولان">اعمال رسولان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به رومیان">رومیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A7%D9%88%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D9%82%D8%B1%D9%86%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه اول به قرنتیان">اول قرنتیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%A8%D9%87_%D9%82%D8%B1%D9%86%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه دوم به قرنتیان">دوم قرنتیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D8%BA%D9%84%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به غلاطیان">غلاطیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به افسسیان">افسسیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به فیلیپیان">فیلیپیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%DA%A9%D9%88%D9%84%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به کولسیان">کولسیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A7%D9%88%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%86%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه اول به تسالونیکیان">اول تسالونیکیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%A8%D9%87_%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%86%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه دوم به تسالونیکیان">دوم تسالونیکیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A7%D9%88%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B3" title="نامه اول به تیموتاوس">اول تیموتاوس</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%A8%D9%87_%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B3" title="نامه دوم به تیموتاوس">دوم تیموتاوس</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D8%AA%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%B3" title="نامه به تیتوس">تیتوس</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85%D9%88%D9%86" title="نامه به فیلمون">فیلیمون</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="نامه به عبرانیان">عبرانیان</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8" title="نامه یعقوب">یعقوب</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A7%D9%88%D9%84_%D9%BE%D8%B7%D8%B1%D8%B3" title="نامه اول پطرس">اول پطرس</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D9%BE%D8%B7%D8%B1%D8%B3" title="نامه دوم پطرس">دوم پطرس</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%DB%8C%DA%A9%D9%85_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7" title="نامه یکم یوحنا">اول یوحنا</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%AF%D9%88%D9%85_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7" title="نامه دوم یوحنا">دوم یوحنا</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%B3%D9%88%D9%85_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7" title="نامه سوم یوحنا">سوم یوحنا</a> • <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%DB%8C%D9%87%D9%88%D8%AF%D8%A7" title="نامه یهودا">یهودا</a> • <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D9%81%D9%87_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7" title="مکاشفه یوحنا">مکاشفه</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="کتاب‌های قانون انجیل (صفحه وجود ندارد)">متون قانون</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%88%DA%A9" class="mw-redirect" title="اسفار مشکوک">قانون ثانی</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <b><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%88%DA%A9" class="mw-redirect" title="اسفار مشکوک">اسفار مشکوک</a></b></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">دیگر تقسیمات</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="تورات">پنج‌گانه‌ها</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1_%D9%85%D9%87%DB%8C%D9%86" title="پیامبر مهین">پیامبر مِهین</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%87%DB%8C%D9%86" title="پیامبران کهین">پیامبر کهین</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84" title="انجیل">انجیل‌ها</a> (<a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%87%D9%85%E2%80%8C%D9%86%D9%88%D8%A7" title="انجیل‌های هم‌نوا">هم‌نوا</a>) <span style="font-weight:bold;">·</span>  نامه‌های (<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%BE%D9%88%D9%84%D8%B3&action=edit&redlink=1" class="new" title="نامه‌های پولس (صفحه وجود ندارد)">پولسی</a>، <a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DB%8C%D9%88%D8%AD%D9%86%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="نامه‌های یوحنا (صفحه وجود ندارد)">یوحنایی</a>، <a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="نامه‌های شبانی (صفحه وجود ندارد)">شبانی</a>، <a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%DA%A9%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="نامه‌های کاتولیکی (صفحه وجود ندارد)">کاتولیکی</a>)</div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D9%88%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="دست‌نوشته‌های انجیل (صفحه وجود ندارد)">دست‌نوشته‌ها</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D9%87%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="هفتادگانی">هفتادگانی</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="تورات سامری (صفحه وجود ندارد)">پنج‌گانهٔ سامری</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%B7%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%87" title="طومارهای دریای مرده">طومارهای دریای مرده</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%AF%D9%85" title="ترگم">تَرگُم</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%86" title="دیاتسارون">دیاتسارون</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%87" title="سینائیه">سینائیه</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%AA%D9%86_%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="متن موراتوری (صفحه وجود ندارد)">متن موراتوری</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B4%DB%8C%D8%B7%D8%AA%D8%A7" class="mw-redirect" title="پشیطتا">پشیتا</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%84%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="انجیل لاتین قدیم (صفحه وجود ندارد)">انجیل لاتین قدیم</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%AA%D9%86_%D9%85%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="متن مسوره‌ای (صفحه وجود ندارد)">متن مسوره‌ای</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="کشتی_نوح" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="الگو:کشتی نوح"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:کشتی نوح (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:کشتی نوح"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="کشتی_نوح" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="کشتی نوح">کشتی نوح</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">الهیات</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">منبع</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Genesis_flood_narrative&action=edit&redlink=1" class="new" title="Genesis flood narrative (صفحه وجود ندارد)">طوفان نوح</a> در <a class="mw-selflink selflink">سفر پیدایش</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">شخصیت‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD" title="نوح">نوح</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%85_%D9%BE%D8%B3%D8%B1_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="سام پسر نوح">سام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%85" title="حام">حام</a></li> <li><a href="/wiki/%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AB" title="یافث">یافث</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Wives_aboard_Noah%27s_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wives aboard Noah's Ark (صفحه وجود ندارد)">Wives aboard Noah's Ark</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مرتبط</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Book_of_Noah&action=edit&redlink=1" class="new" title="Book of Noah (صفحه وجود ندارد)">Book of Noah</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Generations_of_Noah&action=edit&redlink=1" class="new" title="Generations of Noah (صفحه وجود ندارد)">Generations of Noah</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gopher_wood&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gopher wood (صفحه وجود ندارد)">Gopher wood</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_wine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's wine (صفحه وجود ندارد)">Noah's wine</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%86_%D9%87%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="قوانین هفت‌گانه نوح">قوانین هفت‌گانه نوح</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">رسانه</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تلویزیون</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Captain_Noah_and_His_Magical_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Captain Noah and His Magical Ark (صفحه وجود ندارد)">Captain Noah and His Magical Ark</a></i> ‏(۱۹۶۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Island&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Island (صفحه وجود ندارد)">Noah's Island</a></i> ‏(۱۹۹۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Ark_(miniseries)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Ark (miniseries) (صفحه وجود ندارد)">کشتی نوح</a></i> ‏(۱۹۹۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=VeggieTales&action=edit&redlink=1" class="new" title="VeggieTales (صفحه وجود ندارد)">VeggieTales</a>: Noah's Ark</i> (اوایل مارس ۲۰۱۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Ark_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Ark (film) (صفحه وجود ندارد)">The Ark</a></i> ‏(اواخر مارس ۲۰۱۵)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">فیلم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85_%DB%B1%DB%B9%DB%B2%DB%B8)" title="کشتی نوح (فیلم ۱۹۲۸)">کشتی نوح</a></i> ‏(۱۹۲۸)</li> <li><i><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD_%D9%BE%D8%AF%D8%B1" title="کشتی نوح پدر">کشتی نوح پدر</a></i> ‏(۱۹۳۳)</li> <li><i><a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85)" title="کتاب مقدس (فیلم)">کتاب مقدس (فیلم)</a></i> ‏(۱۹۶۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=O_Trapalh%C3%A3o_na_Arca_de_No%C3%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="O Trapalhão na Arca de Noé (صفحه وجود ندارد)">O Trapalhão na Arca de Noé</a></i> ‏(۱۹۸۳)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=La_Biblia_en_pasta&action=edit&redlink=1" class="new" title="La Biblia en pasta (صفحه وجود ندارد)">La Biblia en pasta</a></i> ‏(۱۹۸۴)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%AA%D8%AE%D9%85%E2%80%8C%D9%85%D8%B1%D8%BA_%D9%81%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87" title="تخم‌مرغ فرشته">تخم‌مرغ فرشته</a></i> ‏(۱۹۸۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Stowaways_on_the_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stowaways on the Ark (صفحه وجود ندارد)">Stowaways on the Ark</a></i> ‏(۱۹۸۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Genesis:_The_Creation_and_the_Flood&action=edit&redlink=1" class="new" title="Genesis: The Creation and the Flood (صفحه وجود ندارد)">Genesis: The Creation and the Flood</a></i> ‏(۱۹۹۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah_(1998_film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah (1998 film) (صفحه وجود ندارد)">Noah</a></i> ‏(۱۹۹۸)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D8%A7_%DB%B2%DB%B0%DB%B0%DB%B0" title="فانتازیا ۲۰۰۰">فانتازیا ۲۰۰۰</a></i> ‏(۱۹۹۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Raining_Cats_and_Frogs&action=edit&redlink=1" class="new" title="Raining Cats and Frogs (صفحه وجود ندارد)">Raining Cats and Frogs</a></i> ‏(۲۰۰۳)</li> <li><i><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85_%DB%B2%DB%B0%DB%B0%DB%B7)" title="کشتی نوح (فیلم ۲۰۰۷)">کشتی نوح</a></i> ‏(۲۰۰۷)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%AF%D8%B1_%D9%85%D8%B7%D9%84%D9%82" title="ایوان قادر مطلق">ایوان قادر مطلق</a></i> ‏(۲۰۰۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=40_Days_and_Nights&action=edit&redlink=1" class="new" title="40 Days and Nights (صفحه وجود ندارد)">40 Days and Nights</a></i> ‏(۲۰۱۲)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85)" title="نوح (فیلم)">نوح</a></i> ‏(۲۰۱۴)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%DB%8C!_%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D8%B1%D9%81%D8%AA%E2%80%A6" title="وای! کشتی رفت…">وای! کشتی رفت…</a></i> ‏(۲۰۱۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Ark_and_the_Aardvark&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Ark and the Aardvark (صفحه وجود ندارد)">The Ark and the Aardvark</a></i> ‏(TBA)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">صحنه</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=The_Flowering_Peach&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Flowering Peach (صفحه وجود ندارد)">The Flowering Peach</a></i> ‏(نمایش ۱۹۵۴ )</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Two_by_Two_(musical)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Two by Two (musical) (صفحه وجود ندارد)">Two by Two</a></i> ‏(موزیکال ۱۹۷۰)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">اپرا</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Il_diluvio_universale&action=edit&redlink=1" class="new" title="Il diluvio universale (صفحه وجود ندارد)">Il diluvio universale</a></i> ‏(۱۸۳۰)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Le_D%C3%A9luge_(Saint-Sa%C3%ABns)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Le Déluge (Saint-Saëns) (صفحه وجود ندارد)">Le Déluge</a></i> ‏(۱۸۷۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=No%C3%A9_(opera)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noé (opera) (صفحه وجود ندارد)">Noé</a></i> ‏(۱۸۸۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noye%27s_Fludde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noye's Fludde (صفحه وجود ندارد)">Noye's Fludde</a></i> ‏(۱۹۵۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Flood_(Stravinsky)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Flood (Stravinsky) (صفحه وجود ندارد)">The Flood</a></i> ‏(۱۹۶۲)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ترانه‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li>«<a href="/w/index.php?title=The_Unicorn_(song)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Unicorn (song) (صفحه وجود ندارد)">The Unicorn</a>» (۱۹۶۸)</li> <li>«<a href="/w/index.php?title=Captain_Noah_and_His_Floating_Zoo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Captain Noah and His Floating Zoo (صفحه وجود ندارد)">Captain Noah and His Floating Zoo</a>» (۱۹۷۰)</li> <li>«<a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1" title="ترانه پیامبر">ترانه پیامبر</a>» (۱۹۷۵)</li> <li>«<a href="/w/index.php?title=Animals_(Kevin_Ayers_song)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Animals (Kevin Ayers song) (صفحه وجود ندارد)">حیوانات</a>» (۱۹۸۰)</li> <li>«<a href="/w/index.php?title=Forever_Not_Yours&action=edit&redlink=1" class="new" title="Forever Not Yours (صفحه وجود ندارد)">Forever Not Yours</a>» (۲۰۰۲)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">بازی‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Ark_(video_game)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Ark (video game) (صفحه وجود ندارد)">کشتی نوح</a></i> ‏(۱۹۹۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Super_3D_Noah%27s_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Super 3D Noah's Ark (صفحه وجود ندارد)">Super 3D Noah's Ark</a></i> ‏(۱۹۹۴)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ادبیات</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Doctor_Dolittle_and_the_Secret_Lake&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doctor Dolittle and the Secret Lake (صفحه وجود ندارد)">Doctor Dolittle and the Secret Lake</a></i> ‏(۱۹۴۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Moon_in_the_Cloud&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Moon in the Cloud (صفحه وجود ندارد)">The Moon in the Cloud</a></i> ‏(۱۹۶۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Ark_(Spier_book)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Ark (Spier book) (صفحه وجود ندارد)">کشتی نوح</a></i> ‏(۱۹۷۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Not_Wanted_on_the_Voyage&action=edit&redlink=1" class="new" title="Not Wanted on the Voyage (صفحه وجود ندارد)">Not Wanted on the Voyage</a></i> ‏(۱۹۸۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Brother&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Brother (صفحه وجود ندارد)">Noah's Brother</a></i> ‏(۱۹۸۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Many_Waters&action=edit&redlink=1" class="new" title="Many Waters (صفحه وجود ندارد)">Many Waters</a></i> ‏(۱۹۸۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Ark_(Pinkney_book)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Ark (Pinkney book) (صفحه وجود ندارد)">کشتی نوح</a></i> ‏(۲۰۰۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Not_the_End_of_the_World_(McCaughrean_novel)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Not the End of the World (McCaughrean novel) (صفحه وجود ندارد)">Not the End of the World</a></i> ‏(۲۰۰۴)</li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">سایر فرهنگ‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF" class="mw-redirect" title="طوفان بزرگ">طوفان بزرگ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sumerian_creation_myth&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sumerian creation myth (صفحه وجود ندارد)">Sumerian creation myth</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86_%DA%AF%DB%8C%D9%84%DA%AF%D9%85%D8%B4" title="افسانه طوفان گیلگمش">افسانه طوفان گیلگمش</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ancient_Greek_flood_myths&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ancient Greek flood myths (صفحه وجود ندارد)">Ancient Greek flood myths</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Finnish_flood_myth&action=edit&redlink=1" class="new" title="Finnish flood myth (صفحه وجود ندارد)">Finnish flood myth</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Great_Flood_(China)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Great Flood (China) (صفحه وجود ندارد)">Great Flood of China</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Mesoamerican_flood_myths&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mesoamerican flood myths (صفحه وجود ندارد)">Mesoamerican flood myths</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Lebor_Gab%C3%A1la_%C3%89renn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lebor Gabála Érenn (صفحه وجود ندارد)">Cessair</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bergelmir&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bergelmir (صفحه وجود ندارد)">Bergelmir</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AD_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" title="نوح در اسلام">نوح در اسلام</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Noah_in_rabbinic_literature&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah in rabbinic literature (صفحه وجود ندارد)">Noah in rabbinic literature</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Peluda&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peluda (صفحه وجود ندارد)">Peluda</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">علم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%D8%B3%DB%8C%D9%84_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87" title="فرضیه سیل دریای سیاه">فرضیه سیل دریای سیاه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86" title="زمین‌شناسی طوفان">زمین‌شناسی طوفان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Searches_for_Noah%27s_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Searches for Noah's Ark (صفحه وجود ندارد)">Searches for Noah's Ark</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=In_Search_of_Noah%27s_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="In Search of Noah's Ark (صفحه وجود ندارد)">In Search of Noah's Ark</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=Mountains_of_Ararat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mountains of Ararat (صفحه وجود ندارد)">Mountains of Ararat</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D9%87_%D8%AC%D9%88%D8%AF%DB%8C" title="کوه جودی">کوه جودی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B7%D9%88%D9%84%D9%88%D9%86" title="مسجد ابن طولون">مسجد ابن طولون</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ararat_anomaly&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ararat anomaly (صفحه وجود ندارد)">Ararat anomaly</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%BE%DB%8C%D9%86%D8%A7%D8%B1" title="سایت دروپینار">سایت دروپینار</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">سایر</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Noah%27s_Ark_replicas_and_derivatives&action=edit&redlink=1" class="new" title="Noah's Ark replicas and derivatives (صفحه وجود ندارد)">Noah's Ark replicas and derivatives</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Boner%27s_Ark&action=edit&redlink=1" class="new" title="Boner's Ark (صفحه وجود ندارد)">Boner's Ark</a></i></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%DA%A9%D9%87_%D9%86%D9%82%D8%B1%D9%87_%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%AD" title="سکه نقره کشتی نوح">سکه نقره کشتی نوح</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="آدم_و_حوا" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AD%D9%88%D8%A7_%D9%88_%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="الگو:حوا و آدم"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AD%D9%88%D8%A7_%D9%88_%D8%A2%D8%AF%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:حوا و آدم (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AD%D9%88%D8%A7_%D9%88_%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:حوا و آدم"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="آدم_و_حوا" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D9%88_%D8%AD%D9%88%D8%A7" title="آدم و حوا">آدم و حوا</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">منابع</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="روایت آفرینش">روایت آفرینش</a> در <a class="mw-selflink selflink">سفر پیدایش</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">افراد</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم">آدم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%88%D8%A7" title="حوا">حوا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84_%D9%88_%D9%82%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%84" title="هابیل و قابیل">هابیل و قابیل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%DB%8C%D8%AB" title="شیث">شیث</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%81%D8%B1" title="لوسیفر">لوسیفر</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Awan_(religious_figure)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Awan (religious figure) (صفحه وجود ندارد)">اوان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B2%D9%88%D8%B1%D8%A7" title="آزورا">آزورا</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تلویزیون</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Probe_7,_Over_and_Out&action=edit&redlink=1" class="new" title="Probe 7, Over and Out (صفحه وجود ندارد)">Probe 7, Over and Out</a></i> (1963)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">فیلم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Mama%27s_Affair&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mama's Affair (صفحه وجود ندارد)">عشق مامان</a></i> (۱۹۲۱)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Good_Morning,_Eve!&action=edit&redlink=1" class="new" title="Good Morning, Eve! (صفحه وجود ندارد)">صبح بخیر، حوا!</a></i> (۱۹۳۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Broken_Jug_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Broken Jug (film) (صفحه وجود ندارد)">تنگ شکسته</a></i> (۱۹۳۷)</li> <li><i><a href="/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A7%D9%87_%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B8)" title="گناه نخستین (فیلم ۱۹۴۸)">گناه نخستین</a></i> (۱۹۴۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Private_Lives_of_Adam_and_Eve_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Private Lives of Adam and Eve (film) (صفحه وجود ندارد)">زندگی خصوصی آدم و حوا</a></i> (۱۹۶۰)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=El_pecado_de_Ad%C3%A1n_y_Eva&action=edit&redlink=1" class="new" title="El pecado de Adán y Eva (صفحه وجود ندارد)">گناه آدم و حوا</a></i> (۱۹۶۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=La_Biblia_en_pasta&action=edit&redlink=1" class="new" title="La Biblia en pasta (صفحه وجود ندارد)">کتاب مقدس روی کاغذ خمیری</a></i> (۱۹۸۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Annunciation_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Annunciation (film) (صفحه وجود ندارد)">بشارت</a></i> (۱۹۸۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adipapam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adipapam (صفحه وجود ندارد)">گناه نخستین</a></i> (۱۹۸۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adam_(1992_film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam (1992 film) (صفحه وجود ندارد)">آدم</a></i> (۱۹۹۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Man%27s_Best_Friend_(1998_film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Man's Best Friend (1998 film) (صفحه وجود ندارد)">بهترین دوست انسان</a></i> (۱۹۹۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Babs_(2000_film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Babs (2000 film) (صفحه وجود ندارد)">Babs</a></i> (2000)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Last_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Last Eve (صفحه وجود ندارد)">آخرین حوا</a></i> (۲۰۰۵)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%DB%8C%DA%A9%D9%85" title="سال یکم">سال یکم</a></i> (۲۰۰۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Tragedy_of_Man_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Tragedy of Man (film) (صفحه وجود ندارد)">تراژدی انسان</a></i> (۲۰۱۱)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D9%85_%D9%88_%D8%B3%DA%AF" title="آدام و سگ">آدام و سگ</a></i> (۲۰۱۱)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%BE%DB%8C%DA%A9%D9%88_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85)" title="تروپیکو (فیلم)">تروپیکو</a></i> (۲۰۱۳)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">نمایشنامه</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Le_Jeu_d%27Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Le Jeu d'Adam (صفحه وجود ندارد)">نمایش آدم</a></i> (قرن ۱۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Broken_Jug&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Broken Jug (صفحه وجود ندارد)">تنگ شکسته</a></i> (۱۸۰۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Tragedy_of_Man&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Tragedy of Man (صفحه وجود ندارد)">تراژدی انسان</a></i> (۱۸۶۱)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Creation_of_the_World_and_Other_Business&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Creation of the World and Other Business (صفحه وجود ندارد)">آفرینش جهان و باقی کارها</a></i> (۱۹۷۲)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">میوزیکال</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=The_Apple_Tree&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Apple Tree (صفحه وجود ندارد)">درخت سیب</a></i> (۱۹۶۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Dude_(musical)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dude (musical) (صفحه وجود ندارد)">داداش</a></i> (۱۹۷۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Up_from_Paradise&action=edit&redlink=1" class="new" title="Up from Paradise (صفحه وجود ندارد)">Up from Paradise</a></i> (1973)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Children_of_Eden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Children of Eden (صفحه وجود ندارد)">فرزندان عدن</a></i> (۱۹۹۱)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">قطعات</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=The_Creation_(Haydn)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Creation (Haydn) (صفحه وجود ندارد)">آفرینش</a></i> (۱۷۹۸) <ul><li><a href="/w/index.php?title=The_Creation_structure&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Creation structure (صفحه وجود ندارد)">ساختار</a></li></ul></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=La_mort_d%27Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="La mort d'Adam (صفحه وجود ندارد)">مرگ آدم</a></i> (۱۸۰۹)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%C3%88ve&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ève (صفحه وجود ندارد)">حوا</a></i> (۱۸۷۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Lilith_(opera)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lilith (opera) (صفحه وجود ندارد)">لیلیث</a></i> (۲۰۰۱)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Hunger_Art&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Hunger Art (صفحه وجود ندارد)">هنر گرسنه</a></i> (۲۰۰۸)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ادبیّات</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Apocalypse_of_Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Apocalypse of Adam (صفحه وجود ندارد)">مکاشفه آدم</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Books_of_Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Books of Adam (صفحه وجود ندارد)">کتاب آدم</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Book_of_the_Penitence_of_Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Book of the Penitence of Adam (صفحه وجود ندارد)">کتاب توبه آدم</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Cave_of_Treasures&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cave of Treasures (صفحه وجود ندارد)">غار گنجینه‌ها</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=El_y_Ella&action=edit&redlink=1" class="new" title="El y Ella (صفحه وجود ندارد)">او و او</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Genesis_A&action=edit&redlink=1" class="new" title="Genesis A (صفحه وجود ندارد)">پیدایش آ</a></i> و <i><a href="/w/index.php?title=Genesis_B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Genesis B (صفحه وجود ندارد)">پیدایش ب</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Harrowing_of_Hell_(drama)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Harrowing of Hell (drama) (صفحه وجود ندارد)">نابود کردن جهنم</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Life_of_Adam_and_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="Life of Adam and Eve (صفحه وجود ندارد)">زندگی آدم و حوا</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=Testament_of_Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Testament of Adam (صفحه وجود ندارد)">عهد آدم</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Testimony_of_Truth&action=edit&redlink=1" class="new" title="Testimony of Truth (صفحه وجود ندارد)">شهادت حقیقت</a> (قرن سوم)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Conflict_of_Adam_and_Eve_with_Satan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Conflict of Adam and Eve with Satan (صفحه وجود ندارد)">مبارزه آدم و حوا با شیطان</a></i> (قرن ششم)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Old_Saxon_Genesis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Old Saxon Genesis (صفحه وجود ندارد)">پیدایش ساکسونی قدیمی</a></i> (قرن نهم)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adam_lay_ybounden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam lay ybounden (صفحه وجود ندارد)">Adam lay ybounden</a></i> (قرن پانزدهم)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA_%DA%AF%D9%85%D8%B4%D8%AF%D9%87" title="بهشت گمشده">بهشت گمشده</a></i> (۱۶۶۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Eve%27s_Diary&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eve's Diary (صفحه وجود ندارد)">خاطرات حوا</a></i> (۱۹۰۶)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%AF%D9%81%D8%AA%D8%B1%DA%86%D9%87_%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="بریده‌هایی از دفترچه خاطرات آدم">بریده‌هایی از دفترچه خاطرات آدم</a></i> (۱۹۰۴)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Book_of_Genesis_(comics)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Book of Genesis (comics) (صفحه وجود ندارد)">سفر پیدایش</a></i> (۲۰۰۹)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">هنر</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Bernward_Doors&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bernward Doors (صفحه وجود ندارد)">درهای برنوارد</a> (۱۰۱۵)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Tapestry_of_Creation&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tapestry of Creation (صفحه وجود ندارد)">پرده آفرینش</a> (قرن یازدهم)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86_%D8%A7%D8%B2_%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D8%B9%D8%AF%D9%86" title="رانده‌شدن از باغ عدن">رانده‌شدن از باغ عدن</a></i> (۱۴۲۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Vienna_Diptych&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vienna Diptych (صفحه وجود ندارد)">دولوحی وین</a></i> (قزن پانزدهم)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Last_Judgment_(Bosch_triptych)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Last Judgment (Bosch triptych) (صفحه وجود ندارد)">داوری نهایی</a></i> (۱۴۸۲)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D9%84%D8%B0%D8%AA_%D8%AF%D9%86%DB%8C%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="باغ لذت دنیوی">باغ لذت دنیوی</a></i> (۱۵۰۴)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D9%88_%D8%AD%D9%88%D8%A7_(%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%B1)" title="آدم و حوا (دورر)">آدم و حوا (دورر)</a></i> (۱۵۰۷)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Paradise_and_Hell&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paradise and Hell (صفحه وجود ندارد)">بهشت و جهنم</a></i> (۱۵۱۰)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4_%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آفرینش آدم">آفرینش آدم</a></i> (۱۵۱۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Haywain_Triptych&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Haywain Triptych (صفحه وجود ندارد)">دولوحی هیوین</a></i> (۱۵۱۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Eve,_the_Serpent_and_Death&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eve, the Serpent and Death (صفحه وجود ندارد)">حوا، مار و مرگ</a></i> (1510s or 1520s)</li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D9%88_%D8%AD%D9%88%D8%A7_(%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AE)" title="آدم و حوا (کراناخ)">آدم و حوا (کراناخ)</a></i> (۱۵۲۸)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%87%D8%A8%D9%88%D8%B7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86_(%D8%AA%DB%8C%D8%B3%DB%8C%D9%86)" title="هبوط انسان (تیسین)">هبوط انسان (تیسین)</a></i> (۱۵۵۰)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Garden_of_Eden_with_the_Fall_of_Man&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Garden of Eden with the Fall of Man (صفحه وجود ندارد)">باغ عدن با هبوط انسان</a></i> (۱۶۱۷)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%87%D8%A8%D9%88%D8%B7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86_(%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%86%D8%B3)" title="هبوط انسان (روبنس)">هبوط انسان (روبنس)</a></i> (۱۶۲۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Four_Seasons_(Poussin)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Four Seasons (Poussin) (صفحه وجود ندارد)">چهار فصل</a></i> (دهه ۱۶۶۰)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Koren_Picture-Bible_(1692%E2%80%931696)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Koren Picture-Bible (1692–1696) (صفحه وجود ندارد)">کتاب مقدس مصور کورن</a></i> (۱۶۹۲–۱۶۹۶)</li> <li><i><a href="/wiki/%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D8%B3%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="نخستین سوگواری">نخستین سوگواری</a></i> (۱۸۸۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Eve_(Davidson)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eve (Davidson) (صفحه وجود ندارد)">حوا</a></i> (۱۹۳۱)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adam_and_Eve_(Tamara_de_Lempicka)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam and Eve (Tamara de Lempicka) (صفحه وجود ندارد)">آدم و حوا</a></i> (۱۹۳۲)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Serpent_Chooses_Adam_and_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Serpent Chooses Adam and Eve (صفحه وجود ندارد)">مار آدم و حوا را انتخاب می‌کند</a></i> (۱۹۵۸)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adam_and_Eve_(exhibition)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam and Eve (exhibition) (صفحه وجود ندارد)">آدم و حوا</a></i> (۱۹۹۲)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تک‌آهنگ‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Dese_Bones_G%27wine_Rise_Again&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dese Bones G'wine Rise Again (صفحه وجود ندارد)">Dese Bones G'wine Rise Again</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Adam-ondi-Ahman_(hymn)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam-ondi-Ahman (hymn) (صفحه وجود ندارد)">Adam-ondi-Ahman</a></i> (1835)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Forbidden_Fruit_(No%C3%ABl_Coward_song)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Forbidden Fruit (Noël Coward song) (صفحه وجود ندارد)">میوه ممنوع</a></i> (۱۹۱۵)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Garden_of_Eden_(song)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Garden of Eden (song) (صفحه وجود ندارد)">باغ عدن</a></i> (۱۹۵۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Let%27s_Give_Adam_and_Eve_Another_Chance&action=edit&redlink=1" class="new" title="Let's Give Adam and Eve Another Chance (صفحه وجود ندارد)">بیا به آدم و حوا یه شانس دیگه بدیم</a></i> (۱۹۷۰)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Man_Gave_Names_to_All_the_Animals&action=edit&redlink=1" class="new" title="Man Gave Names to All the Animals (صفحه وجود ندارد)">انسان بر همه حیوانات نام می‌دهد</a></i> (۱۹۷۹)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">آلبوم‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=The_Cainian_Chronicle&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Cainian Chronicle (صفحه وجود ندارد)">رویداد نامه قائنی</a></i> (۱۹۹۶)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Visions_of_Eden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Visions of Eden (صفحه وجود ندارد)">تصاویر عدن</a></i> (۲۰۰۶)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">وابسته‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86_%D8%A2%D8%AF%D9%85%E2%80%93%D8%AE%D8%AF%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="دکترین آدم–خدا (صفحه وجود ندارد)">دکترین آدم–خدا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adam_and_Eve_(LDS_Church)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam and Eve (LDS Church) (صفحه وجود ندارد)">آدم و حوا در مورمونیسم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" title="آدم در اسلام">آدم در اسلام</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adam_in_rabbinic_literature&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam in rabbinic literature (صفحه وجود ندارد)">آدم در ادبیات ربانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%81_(%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87)" title="اعراف (سوره)">اعراف (سوره)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Book_of_Moses&action=edit&redlink=1" class="new" title="Book of Moses (صفحه وجود ندارد)">کتاب موسی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Endowment_(Mormonism)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Endowment (Mormonism) (صفحه وجود ندارد)">اعطا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Manu_(Hinduism)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Manu (Hinduism) (صفحه وجود ندارد)">منو</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B4%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87" title="مشی و مشیانه">مشی و مشیانه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Serpent_seed&action=edit&redlink=1" class="new" title="Serpent seed (صفحه وجود ندارد)">نسل مار</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tree_of_Jiva_and_Atman&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tree of Jiva and Atman (صفحه وجود ندارد)">درخت جیوا و اتمن</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tree_of_life_(Quran)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tree of life (Quran) (صفحه وجود ندارد)">درخت حیات در قرآن</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Our_Lady_of_Endor_Coven&action=edit&redlink=1" class="new" title="Our Lady of Endor Coven (صفحه وجود ندارد)">بانوی مان اندور کوون</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">جغرافیا</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Adam-ondi-Ahman&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam-ondi-Ahman (صفحه وجود ندارد)">Adam-ondi-Ahman</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tomb_of_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tomb of Eve (صفحه وجود ندارد)">قبر حوا</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">دانش</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%88%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%AA%D9%88%DA%A9%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="حوای میتوکندریایی">حوای میتوکندریایی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%DA%A9%D8%B1%D9%88%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%88%D9%85_Y" title="آدم کروموزوم Y">آدم کروموزوم Y</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Real_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Real Eve (صفحه وجود ندارد)">حوای واقعی</a></i></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">داستان</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Doraemon:_Nobita%27s_Diary_of_the_Creation_of_the_World&action=edit&redlink=1" class="new" title="Doraemon: Nobita's Diary of the Creation of the World (صفحه وجود ندارد)">دورایمون: خاطرات نوبیتا از آفرینش جهان</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Island_of_Love_(film)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Island of Love (film) (صفحه وجود ندارد)">جزیره عشق</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=The_Visitors_(opera)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Visitors (opera) (صفحه وجود ندارد)">بازدیدکنندگان</a></i></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">بازی رایانه ای</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Demon:_The_Fallen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Demon: The Fallen (صفحه وجود ندارد)">شیطان: سقوط کرده</a></i> (۲۰۰۲)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">وابسته‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%87%D8%A8%D9%88%D8%B7" title="هبوط">هبوط</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A7%D9%87_%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="گناه نخستین">گناه نخستین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%BA_%D8%B9%D8%AF%D9%86" title="باغ عدن">باغ عدن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%AA_%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9%D9%87" title="درخت ممنوعه">درخت ممنوعه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Serpents_in_the_Bible&action=edit&redlink=1" class="new" title="Serpents in the Bible (صفحه وجود ندارد)">مارها در کتاب مقدس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%87_%D9%85%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B9" title="میوه ممنوع">میوه ممنوع</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8_(%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF)" title="سیب (نماد)">سیب (نماد)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Fig_leaf&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fig leaf (صفحه وجود ندارد)">برگ انجیر</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Figs_in_the_Bible&action=edit&redlink=1" class="new" title="Figs in the Bible (صفحه وجود ندارد)">انجیر در کتاب مقدس</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adam%27s_ale&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam's ale (صفحه وجود ندارد)">ابجوی آدم</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adamic_language&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adamic language (صفحه وجود ندارد)">زبان آدم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B4_%D9%87%D8%B4%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="روش هشانا">روش هشانا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Camael&action=edit&redlink=1" class="new" title="Camael (صفحه وجود ندارد)">کمائیل</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Shamsiel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Shamsiel (صفحه وجود ندارد)">شمسئیل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%AE%D8%AA_%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C_(%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84)" title="درخت زندگی (در انجیل)">درخت زندگی (در انجیل)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Allegorical_interpretations_of_Genesis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allegorical interpretations of Genesis (صفحه وجود ندارد)">تفسیر استعاری سفر پیدایش</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">دیگر</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Pre-Adamite&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pre-Adamite (صفحه وجود ندارد)">پیشا آدم</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Generations_of_Adam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Generations of Adam (صفحه وجود ندارد)">فرزندان آدم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%AE%D9%BE%D9%84%D8%A7" title="غار مخپلا">غار مخپلا</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=In-A-Gadda-Da-Leela&action=edit&redlink=1" class="new" title="In-A-Gadda-Da-Leela (صفحه وجود ندارد)">In-A-Gadda-Da-Leela</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Simpsons_Bible_Stories&action=edit&redlink=1" class="new" title="Simpsons Bible Stories (صفحه وجود ندارد)">داستان‌های کتاب مقدس سیمپسون‌ها</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Second_Time_Lucky&action=edit&redlink=1" class="new" title="Second Time Lucky (صفحه وجود ندارد)">دوباره خوش‌شانس</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=Adam_and_Eve_cylinder_seal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Adam and Eve cylinder seal (صفحه وجود ندارد)">مهر آدم و حوا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Descendants_of_Adam_and_Eve&action=edit&redlink=1" class="new" title="Descendants of Adam and Eve (صفحه وجود ندارد)">نوادگان آدم و حوا</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Timeline_of_Genesis_patriarchs&action=edit&redlink=1" class="new" title="Timeline of Genesis patriarchs (صفحه وجود ندارد)">گاه‌شمار شه‌پدران سفر پیدایش</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Genealogies_of_Genesis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Genealogies of Genesis (صفحه وجود ندارد)">شجره‌نامه‌های سفر پیدایش</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Carnal_knowledge&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carnal knowledge (صفحه وجود ندارد)">شناخت جنسی</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Legend_of_the_Rood&action=edit&redlink=1" class="new" title="Legend of the Rood (صفحه وجود ندارد)">افسانه چلیپا</a></i> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=Ystorya_Adaf&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ystorya Adaf (صفحه وجود ندارد)">تاریخ آدم</a></i></li></ul></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Snakes_for_the_Divine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Snakes for the Divine (صفحه وجود ندارد)">Snakes for the Divine</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ransom_theory_of_atonement&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ransom theory of atonement (صفحه وجود ندارد)">نظریه بهای بخشش</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">برگرفته از «<a dir="ltr" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=سفر_پیدایش&oldid=40630872">https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=سفر_پیدایش&oldid=40630872</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="ویژه:رده‌ها">رده‌ها</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4" title="رده:سفر پیدایش">سفر پیدایش</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C" title="رده:اسناد تاریخی">اسناد تاریخی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="رده:افسانه‌های آفرینش">افسانه‌های آفرینش</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82" title="رده:عهد عتیق">عهد عتیق</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="رده:کتاب‌های اسطوره‌شناسی">کتاب‌های اسطوره‌شناسی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="رده:کتاب‌های تورات">کتاب‌های تورات</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D8%AF%D9%87_%DB%B5_(%D9%BE%DB%8C%D8%B4_%D8%A7%D8%B2_%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF)" title="رده:کتاب‌های سده ۵ (پیش از میلاد)">کتاب‌های سده ۵ (پیش از میلاد)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D8%AF%D9%87_%DB%B6_(%D9%BE%DB%8C%D8%B4_%D8%A7%D8%B2_%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF)" title="رده:کتاب‌های سده ۶ (پیش از میلاد)">کتاب‌های سده ۶ (پیش از میلاد)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82" title="رده:کتاب‌های عهد عتیق">کتاب‌های عهد عتیق</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87_%DB%B1_(%D9%BE%DB%8C%D8%B4_%D8%A7%D8%B2_%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF)" title="رده:کتاب‌های هزاره ۱ (پیش از میلاد)">کتاب‌های هزاره ۱ (پیش از میلاد)</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">ردهٔ پنهان: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="رده:مقاله‌های دارای واژگان به زبان عبری">مقاله‌های دارای واژگان به زبان عبری</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> این صفحه آخرین‌بار در ۱۸ نوامبر ۲۰۲۴ ساعت ۱۵:۰۲ ویرایش شده است.</li> <li id="footer-info-copyright">همهٔ نوشته‌ها تحت <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ar">مجوز Creative Commons Attribution/Share-Alike</a> در دسترس است؛ برای جزئیات بیشتر <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">شرایط استفاده</a> را بخوانید.<br /> ویکی‌پدیا® علامتی تجاری متعلق به سازمان غیرانتفاعی <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">بنیاد ویکی‌مدیا</a> است.<br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">سیاست حفظ حریم خصوصی</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87">دربارهٔ ویکی‌پدیا</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%DA%A9%D8%B0%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C">تکذیب‌نامه‌ها</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">آیین‌نامه رفتاری</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://www.mediawiki.org/wiki/How_to_contribute/fa?uselang=fa">توسعه‌دهندگان</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fa.wikipedia.org">آمار</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">بیانیهٔ کوکی</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">نمای موبایل</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-2r2s4","wgBackendResponseTime":167,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.142","walltime":"1.307","ppvisitednodes":{"value":6377,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":312303,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":39933,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":14,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":176429,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1130.702 1 -total"," 30.99% 350.399 20 الگو:Cite_book"," 20.35% 230.108 1 الگو:Tanakh_OT"," 14.98% 169.352 2 الگو:Sidebar_with_collapsible_lists"," 12.80% 144.777 1 الگو:تنخ"," 12.31% 139.235 61 الگو:Sfn"," 10.58% 119.678 1 الگو:به_عبری"," 10.44% 118.021 1 الگو:به_زبان_دیگر"," 10.31% 116.542 1 الگو:Lang"," 9.84% 111.209 7 الگو:Navbox"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.749","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":14271510,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-c76b48bbf-rdlkf","timestamp":"20241125091915","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0633\u0641\u0631 \u067e\u06cc\u062f\u0627\u06cc\u0634","url":"https:\/\/fa.wikipedia.org\/wiki\/%D8%B3%D9%81%D8%B1_%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9184","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9184","author":{"@type":"Organization","name":"\u0645\u0634\u0627\u0631\u06a9\u062a\u200c\u06a9\u0646\u0646\u062f\u06af\u0627\u0646 \u067e\u0631\u0648\u0698\u0647\u0654 \u0648\u06cc\u06a9\u06cc\u200c\u0645\u062f\u06cc\u0627"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2006-05-24T18:37:23Z","dateModified":"2024-11-18T15:02:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/7\/75\/Aleppo_Codex_Joshua_1_1.jpg","headline":"\u06a9\u062a\u0627\u0628"}</script> </body> </html>