CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="fa" dir="rtl"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>نبرد مسکو - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )fawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[".\t,","٫\t٬"],"wgDigitTransformTable":[ "0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9\t%","۰\t۱\t۲\t۳\t۴\t۵\t۶\t۷\t۸\t۹\t٪"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","ژانویه","فوریه","مارس","آوریل","مه","ژوئن","ژوئیه","اوت","سپتامبر","اکتبر","نوامبر","دسامبر"],"wgRequestId":"0b6fb8f2-aecc-4bd8-bbdb-417864442275","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"نبرد_مسکو","wgTitle":"نبرد مسکو","wgCurRevisionId":40306035,"wgRevisionId":40278453,"wgArticleId":1501875,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی","مختصات در ویکی‌داده","مقاله‌های خوب","مقاله‌های دارای واژگان به زبان آلمانی", "صفحه‌هایی که از الگوهای Lang-xx استفاده می‌کنند","مقاله‌های دارای واژگان به زبان روسی","صفحه‌های دارای پیوند خراب به پرونده","پیوند رده انبار از ویکی‌داده","اتحاد شوروی در ۱۹۴۱ (میلادی)","اتحاد شوروی در ۱۹۴۲ (میلادی)","تاریخ مسکو","تاریخ نظامی مسکو","درگیری‌ها در ۱۹۴۱ (میلادی)","درگیری‌ها در ۱۹۴۲ (میلادی)","عملیات‌های نظامی ارتش سرخ در جنگ جهانی دوم","مسکو در دهه ۱۹۴۰ (میلادی)","مسکو در سده ۲۰ (میلادی)","نبردهای آلمان در جنگ جهانی دوم"],"wgPageViewLanguage":"fa","wgPageContentLanguage":"fa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"نبرد_مسکو","wgRelevantArticleId":1501875,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true, "wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"status":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":40278453,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fa","pageLanguageDir":"rtl","pageVariantFallbacks":"fa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgCoordinates":{"lat":55.75,"lon":37.63333333333333},"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q151290","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform", "platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgEditLatestRevision":true};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP", "ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.Edittools","ext.gadget.EasyNewSection","ext.gadget.signit","ext.gadget.decodesummary","ext.gadget.Watchlist","ext.gadget.switcher","ext.gadget.refToolbar","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="912"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg/800px-RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="608"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg/640px-RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="486"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="نبرد مسکو - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fa.m.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="ویرایش" href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="ویکی‌پدیا (fa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="خوراک اتم برای ویکی‌پدیا" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki rtl sitedir-rtl mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-نبرد_مسکو rootpage-نبرد_مسکو skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">پرش به محتوا</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="منوی اصلی" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > منوی اصلی </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">منوی اصلی</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> بازدید محتوا </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="مشاهدهٔ صفحهٔ اصلی [z]" accesskey="z">صفحهٔ اصلی</a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%86%DB%8C" title="یافتن اطلاعات پس‌زمینه پیرامون رویدادهای کنونی">رویدادهای کنونی</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%81%DB%8C" title="آوردن یک صفحهٔ تصادفی [x]" accesskey="x">مقالهٔ تصادفی</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-collaboration" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-collaboration" > <div class="vector-menu-heading"> همکاری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1" title="فهرستی از تغییرات اخیر ویکی [r]" accesskey="r">تغییرات اخیر</a></li><li id="n-cooperateing" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C">ویکی‌نویس شوید!</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA" title="مکانی برای دریافتن">راهنما</a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="//fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B3_%D8%A8%D8%A7_%D9%85%D8%A7">تماس با ویکی‌پدیا</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="ویکی‌پدیا" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fa.svg" style="width: 6em; height: 2em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="دانشنامهٔ آزاد" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fa.svg" width="72" height="18" style="width: 4.5em; height: 1.125em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f"> جستجو </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="جستجو در ویکی‌پدیا" aria-label="جستجو در ویکی‌پدیا" autocapitalize="sentences" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="ویژه:جستجو"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">جستجو</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="ابزارهای شخصی"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="تغییر ظاهر اندازهٔ قلم، عرض و رنگ صفحه" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ظاهر" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > ظاهر </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa" class="">کمک مالی</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است." class="">ایجاد حساب</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o" class="">ورود</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="گزینه‌های بیشتر" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارهای شخصی" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > ابزارهای شخصی </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="منوی کاربری" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa">کمک مالی</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است."> ایجاد حساب</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o"> ورود</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> صفحه‌هایی برای ویرایشگرانی که از سامانه خارج شدند <a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87" aria-label="دربارهٔ ویرایش‌کردن بیشتر بدانید">بیشتر بدانید</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%86" title="فهرست ویرایش‌ها انجام شده از این نشانی آی‌پی [y]" accesskey="y">مشارکت‌ها</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D9%85%D9%86" title="بحث پیرامون ویرایش‌های این نشانی آی‌پی [n]" accesskey="n">بحث</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="فهرست" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">فهرست</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">نهفتن</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">بخش آغازین</div> </a> </li> <li id="toc-پیش‌زمینه" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#پیش‌زمینه"> <div class="vector-toc-text"> ۱ پیش‌زمینه </div> </a> <button aria-controls="toc-پیش‌زمینه-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های پیش‌زمینه </button> <ul id="toc-پیش‌زمینه-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-آغاز_و_پیشبرد_عملیات_بارباروسا" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#آغاز_و_پیشبرد_عملیات_بارباروسا"> <div class="vector-toc-text"> ۱.۱ آغاز و پیشبرد عملیات بارباروسا </div> </a> <ul id="toc-آغاز_و_پیشبرد_عملیات_بارباروسا-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-اهمیت_و_جایگاه_مسکو" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#اهمیت_و_جایگاه_مسکو"> <div class="vector-toc-text"> ۱.۲ اهمیت و جایگاه مسکو </div> </a> <ul id="toc-اهمیت_و_جایگاه_مسکو-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_آلمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_آلمان"> <div class="vector-toc-text"> ۲ آماده‌سازی و طرح‌ریزی آلمان </div> </a> <button aria-controls="toc-آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_آلمان-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های آماده‌سازی و طرح‌ریزی آلمان </button> <ul id="toc-آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_آلمان-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-طرح_عملیاتی_آلمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#طرح_عملیاتی_آلمان"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۱ طرح عملیاتی آلمان </div> </a> <ul id="toc-طرح_عملیاتی_آلمان-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-فرمان_پیشوا" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#فرمان_پیشوا"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۱.۱ فرمان پیشوا </div> </a> <ul id="toc-فرمان_پیشوا-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-طرح_فرماندهی_عالی_نیروی_زمینی_آلمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#طرح_فرماندهی_عالی_نیروی_زمینی_آلمان"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۱.۲ طرح فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان </div> </a> <ul id="toc-طرح_فرماندهی_عالی_نیروی_زمینی_آلمان-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-طرح_عملیاتی_تایفون" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#طرح_عملیاتی_تایفون"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۱.۳ طرح عملیاتی تایفون </div> </a> <ul id="toc-طرح_عملیاتی_تایفون-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-نیروهای_آلمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#نیروهای_آلمان"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۲ نیروهای آلمان </div> </a> <ul id="toc-نیروهای_آلمان-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-شرایط_نیروهای_ورماخت" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#شرایط_نیروهای_ورماخت"> <div class="vector-toc-text"> ۲.۲.۱ شرایط نیروهای ورماخت </div> </a> <ul id="toc-شرایط_نیروهای_ورماخت-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-آماده‌سازی_شوروی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#آماده‌سازی_شوروی"> <div class="vector-toc-text"> ۳ آماده‌سازی شوروی </div> </a> <ul id="toc-آماده‌سازی_شوروی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ترکیب_یگان‌ها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ترکیب_یگان‌ها"> <div class="vector-toc-text"> ۴ ترکیب یگان‌ها </div> </a> <button aria-controls="toc-ترکیب_یگان‌ها-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های ترکیب یگان‌ها </button> <ul id="toc-ترکیب_یگان‌ها-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-ترکیب_یگان‌های_ورماخت" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ترکیب_یگان‌های_ورماخت"> <div class="vector-toc-text"> ۴.۱ ترکیب یگان‌های ورماخت </div> </a> <ul id="toc-ترکیب_یگان‌های_ورماخت-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ترکیب_یگان‌های_ارتش_سرخ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ترکیب_یگان‌های_ارتش_سرخ"> <div class="vector-toc-text"> ۴.۲ ترکیب یگان‌های ارتش سرخ </div> </a> <ul id="toc-ترکیب_یگان‌های_ارتش_سرخ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-محدوده_و_شرایط_جغرافیایی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#محدوده_و_شرایط_جغرافیایی"> <div class="vector-toc-text"> ۵ محدوده و شرایط جغرافیایی </div> </a> <ul id="toc-محدوده_و_شرایط_جغرافیایی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-آغاز_عملیات_تایفون" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#آغاز_عملیات_تایفون"> <div class="vector-toc-text"> ۶ آغاز عملیات تایفون </div> </a> <ul id="toc-آغاز_عملیات_تایفون-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-پیشروی_اولیه_ورماخت_(۳۰_سپتامبر_تا_۱۰_اکتبر_۱۹۴۱)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#پیشروی_اولیه_ورماخت_(۳۰_سپتامبر_تا_۱۰_اکتبر_۱۹۴۱)"> <div class="vector-toc-text"> ۷ پیشروی اولیه ورماخت (۳۰ سپتامبر تا ۱۰ اکتبر ۱۹۴۱) </div> </a> <button aria-controls="toc-پیشروی_اولیه_ورماخت_(۳۰_سپتامبر_تا_۱۰_اکتبر_۱۹۴۱)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های پیشروی اولیه ورماخت (۳۰ سپتامبر تا ۱۰ اکتبر ۱۹۴۱) </button> <ul id="toc-پیشروی_اولیه_ورماخت_(۳۰_سپتامبر_تا_۱۰_اکتبر_۱۹۴۱)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-محاصره_ویازما" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#محاصره_ویازما"> <div class="vector-toc-text"> ۷.۱ محاصره ویازما </div> </a> <ul id="toc-محاصره_ویازما-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-محاصره_بریانسک" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#محاصره_بریانسک"> <div class="vector-toc-text"> ۷.۲ محاصره بریانسک </div> </a> <ul id="toc-محاصره_بریانسک-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-نتایج_دو_محاصره" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#نتایج_دو_محاصره"> <div class="vector-toc-text"> ۷.۳ نتایج دو محاصره </div> </a> <ul id="toc-نتایج_دو_محاصره-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-سازماندهی_مجدد_و_تقویت_دفاع_مسکو" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#سازماندهی_مجدد_و_تقویت_دفاع_مسکو"> <div class="vector-toc-text"> ۸ سازماندهی مجدد و تقویت دفاع مسکو </div> </a> <ul id="toc-سازماندهی_مجدد_و_تقویت_دفاع_مسکو-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ادامه_عملیات_تایفون_(۱۰_تا_۳۰_اکتبر_۱۹۴۱)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ادامه_عملیات_تایفون_(۱۰_تا_۳۰_اکتبر_۱۹۴۱)"> <div class="vector-toc-text"> ۹ ادامه عملیات تایفون (۱۰ تا ۳۰ اکتبر ۱۹۴۱) </div> </a> <button aria-controls="toc-ادامه_عملیات_تایفون_(۱۰_تا_۳۰_اکتبر_۱۹۴۱)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های ادامه عملیات تایفون (۱۰ تا ۳۰ اکتبر ۱۹۴۱) </button> <ul id="toc-ادامه_عملیات_تایفون_(۱۰_تا_۳۰_اکتبر_۱۹۴۱)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-طرح_ورماخت_جهت_ادامه_عملیات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#طرح_ورماخت_جهت_ادامه_عملیات"> <div class="vector-toc-text"> ۹.۱ طرح ورماخت جهت ادامه عملیات </div> </a> <ul id="toc-طرح_ورماخت_جهت_ادامه_عملیات-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-جناح_شمالی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#جناح_شمالی"> <div class="vector-toc-text"> ۹.۲ جناح شمالی </div> </a> <ul id="toc-جناح_شمالی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-قسمت_مرکزی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#قسمت_مرکزی"> <div class="vector-toc-text"> ۹.۳ قسمت مرکزی </div> </a> <ul id="toc-قسمت_مرکزی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-جناح_جنوبی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#جناح_جنوبی"> <div class="vector-toc-text"> ۹.۴ جناح جنوبی </div> </a> <ul id="toc-جناح_جنوبی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-توقف_تهاجم_آلمانی‌ها_(۳۰_اکتبر_تا_۱۵_نوامبر_۱۹۴۱)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#توقف_تهاجم_آلمانی‌ها_(۳۰_اکتبر_تا_۱۵_نوامبر_۱۹۴۱)"> <div class="vector-toc-text"> ۱۰ توقف تهاجم آلمانی‌ها (۳۰ اکتبر تا ۱۵ نوامبر ۱۹۴۱) </div> </a> <button aria-controls="toc-توقف_تهاجم_آلمانی‌ها_(۳۰_اکتبر_تا_۱۵_نوامبر_۱۹۴۱)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های توقف تهاجم آلمانی‌ها (۳۰ اکتبر تا ۱۵ نوامبر ۱۹۴۱) </button> <ul id="toc-توقف_تهاجم_آلمانی‌ها_(۳۰_اکتبر_تا_۱۵_نوامبر_۱۹۴۱)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-رژه_سالگرد_انقلاب_اکتبر" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#رژه_سالگرد_انقلاب_اکتبر"> <div class="vector-toc-text"> ۱۰.۱ رژه سالگرد انقلاب اکتبر </div> </a> <ul id="toc-رژه_سالگرد_انقلاب_اکتبر-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-پیگیری_عملیات_ورماخت_(۱۵_نوامبر_تا_۵_دسامبر_۱۹۴۱)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#پیگیری_عملیات_ورماخت_(۱۵_نوامبر_تا_۵_دسامبر_۱۹۴۱)"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱ پیگیری عملیات ورماخت (۱۵ نوامبر تا ۵ دسامبر ۱۹۴۱) </div> </a> <button aria-controls="toc-پیگیری_عملیات_ورماخت_(۱۵_نوامبر_تا_۵_دسامبر_۱۹۴۱)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های پیگیری عملیات ورماخت (۱۵ نوامبر تا ۵ دسامبر ۱۹۴۱) </button> <ul id="toc-پیگیری_عملیات_ورماخت_(۱۵_نوامبر_تا_۵_دسامبر_۱۹۴۱)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-طرح_و_آماده‌سازی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#طرح_و_آماده‌سازی"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۱ طرح و آماده‌سازی </div> </a> <ul id="toc-طرح_و_آماده‌سازی-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-اهداف_و_طرح_نهایی_آلمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#اهداف_و_طرح_نهایی_آلمان"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۱.۱ اهداف و طرح نهایی آلمان </div> </a> <ul id="toc-اهداف_و_طرح_نهایی_آلمان-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-آماده‌سازی_دفاعی_نهایی_شوروی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#آماده‌سازی_دفاعی_نهایی_شوروی"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۱.۲ آماده‌سازی دفاعی نهایی شوروی </div> </a> <ul id="toc-آماده‌سازی_دفاعی_نهایی_شوروی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-حملات_پیش‌دستانه_ارتش_سرخ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#حملات_پیش‌دستانه_ارتش_سرخ"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۲ حملات پیش‌دستانه ارتش سرخ </div> </a> <ul id="toc-حملات_پیش‌دستانه_ارتش_سرخ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-شرایط_آب‌وهوایی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#شرایط_آب‌وهوایی"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۳ شرایط آب‌وهوایی </div> </a> <ul id="toc-شرایط_آب‌وهوایی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-یورش_نهایی_ورماخت" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#یورش_نهایی_ورماخت"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۴ یورش نهایی ورماخت </div> </a> <ul id="toc-یورش_نهایی_ورماخت-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-محور_کالینین–کلین_(شمال)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_کالینین–کلین_(شمال)"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۴.۱ محور کالینین–کلین (شمال) </div> </a> <ul id="toc-محور_کالینین–کلین_(شمال)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-محور_مرکزی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_مرکزی"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۴.۲ محور مرکزی </div> </a> <ul id="toc-محور_مرکزی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-محور_تولا_(جنوب)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_تولا_(جنوب)"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۴.۳ محور تولا (جنوب) </div> </a> <ul id="toc-محور_تولا_(جنوب)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-توقف_مجدد_ورماخت" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#توقف_مجدد_ورماخت"> <div class="vector-toc-text"> ۱۱.۵ توقف مجدد ورماخت </div> </a> <ul id="toc-توقف_مجدد_ورماخت-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-ضد_حمله_ارتش_سرخ_(۵_دسامبر_۱۹۴۱_تا_۲۰_ژانویه_۱۹۴۲)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ضد_حمله_ارتش_سرخ_(۵_دسامبر_۱۹۴۱_تا_۲۰_ژانویه_۱۹۴۲)"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲ ضد حمله ارتش سرخ (۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲) </div> </a> <button aria-controls="toc-ضد_حمله_ارتش_سرخ_(۵_دسامبر_۱۹۴۱_تا_۲۰_ژانویه_۱۹۴۲)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> تغییر وضعیت زیربخش‌های ضد حمله ارتش سرخ (۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲) </button> <ul id="toc-ضد_حمله_ارتش_سرخ_(۵_دسامبر_۱۹۴۱_تا_۲۰_ژانویه_۱۹۴۲)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_شوروی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_شوروی"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۱ آماده‌سازی و طرح‌ریزی شوروی </div> </a> <ul id="toc-آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_شوروی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-عقب‌نشینی_اولیه_گروه_ارتش_مرکز" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#عقب‌نشینی_اولیه_گروه_ارتش_مرکز"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۲ عقب‌نشینی اولیه گروه ارتش مرکز </div> </a> <ul id="toc-عقب‌نشینی_اولیه_گروه_ارتش_مرکز-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-اجرای_ضد_حمله_ارتش_سرخ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#اجرای_ضد_حمله_ارتش_سرخ"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۳ اجرای ضد حمله ارتش سرخ </div> </a> <ul id="toc-اجرای_ضد_حمله_ارتش_سرخ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-محور_شمالی_ضد_حمله" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_شمالی_ضد_حمله"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۳.۱ محور شمالی ضد حمله </div> </a> <ul id="toc-محور_شمالی_ضد_حمله-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-محور_جنوبی_ضد_حمله" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_جنوبی_ضد_حمله"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۳.۲ محور جنوبی ضد حمله </div> </a> <ul id="toc-محور_جنوبی_ضد_حمله-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-محور_مرکزی_ضد_حمله" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#محور_مرکزی_ضد_حمله"> <div class="vector-toc-text"> ۱۲.۳.۳ محور مرکزی ضد حمله </div> </a> <ul id="toc-محور_مرکزی_ضد_حمله-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-نتایج_و_پیامدها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#نتایج_و_پیامدها"> <div class="vector-toc-text"> ۱۳ نتایج و پیامدها </div> </a> <ul id="toc-نتایج_و_پیامدها-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-تلفات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#تلفات"> <div class="vector-toc-text"> ۱۴ تلفات </div> </a> <ul id="toc-تلفات-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-یادداشت‌ها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#یادداشت‌ها"> <div class="vector-toc-text"> ۱۵ یادداشت‌ها </div> </a> <ul id="toc-یادداشت‌ها-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-پانویس" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#پانویس"> <div class="vector-toc-text"> ۱۶ پانویس </div> </a> <ul id="toc-پانویس-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-منابع" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#منابع"> <div class="vector-toc-text"> ۱۷ منابع </div> </a> <ul id="toc-منابع-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="فهرست" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر وضعیت فهرست محتویات" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > تغییر وضعیت فهرست محتویات </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">نبرد مسکو</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="به مقاله‌ای به یک زبان دیگر بروید. به ۶۳ زبان در دسترس است." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-63" aria-hidden="true" > ۶۳ زبان </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%83%D8%A9_%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%83%D9%88" title="معركة موسكو–عربی" lang="ar" hreflang="ar" data-title="معركة موسكو" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="عربی" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Mosc%C3%BA" title="Batalla de Moscú–آستوری" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Batalla de Moscú" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="آستوری" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Moskva_u%C4%9Frunda_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F" title="Moskva uğrunda döyüş–ترکی آذربایجانی" lang="az" hreflang="az" data-title="Moskva uğrunda döyüş" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="ترکی آذربایجانی" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D8%B3%DA%A9%D9%88_%D8%A7%DB%87%D8%BA%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%A7_%D8%AF%D8%A4%DB%8C%D9%88%D8%B4" title="موسکو اۇغروندا دؤیوش–South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="موسکو اۇغروندا دؤیوش" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83" title="Бітва за Маскву–بلاروسی" lang="be" hreflang="be" data-title="Бітва за Маскву" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="بلاروسی" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B8_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0" title="Битка при Москва–بلغاری" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Битка при Москва" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="بلغاری" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Moskvu" title="Bitka za Moskvu–بوسنیایی" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Bitka za Moskvu" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="بوسنیایی" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Moscou" title="Batalla de Moscou–کاتالان" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Batalla de Moscou" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="کاتالان" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%DB%95%DA%95%DB%8C_%D9%85%DB%86%D8%B3%DA%A9%DB%86" title="شەڕی مۆسکۆ–کردی مرکزی" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="شەڕی مۆسکۆ" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="کردی مرکزی" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Bitva_p%C5%99ed_Moskvou" title="Bitva před Moskvou–چکی" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Bitva před Moskvou" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="چکی" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D1%88%C4%83%D0%BD_%C3%A7%D0%B0%D0%BF%C4%83%C3%A7%D0%BD%D0%B8" title="Мускавшăн çапăçни–چوواشی" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Мускавшăн çапăçни" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="چوواشی" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="مقالهٔ توصیه‌شده"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Slaget_om_Moskva" title="Slaget om Moskva–دانمارکی" lang="da" hreflang="da" data-title="Slaget om Moskva" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="دانمارکی" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Schlacht_um_Moskau" title="Schlacht um Moskau–آلمانی" lang="de" hreflang="de" data-title="Schlacht um Moskau" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="آلمانی" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CF%87%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CF%8C%CF%83%CF%87%CE%B1%CF%82" title="Μάχη της Μόσχας–یونانی" lang="el" hreflang="el" data-title="Μάχη της Μόσχας" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="یونانی" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Moscow" title="Battle of Moscow–انگلیسی" lang="en" hreflang="en" data-title="Battle of Moscow" data-language-autonym="English" data-language-local-name="انگلیسی" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Batalo_de_Moskvo" title="Batalo de Moskvo–اسپرانتو" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Batalo de Moskvo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="اسپرانتو" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Mosc%C3%BA" title="Batalla de Moscú–اسپانیایی" lang="es" hreflang="es" data-title="Batalla de Moscú" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="اسپانیایی" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Moskva_lahing" title="Moskva lahing–استونیایی" lang="et" hreflang="et" data-title="Moskva lahing" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="استونیایی" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Moskuko_gudua" title="Moskuko gudua–باسکی" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Moskuko gudua" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="باسکی" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Moskovan_taistelu" title="Moskovan taistelu–فنلاندی" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Moskovan taistelu" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="فنلاندی" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Moscou" title="Bataille de Moscou–فرانسوی" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Bataille de Moscou" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="فرانسوی" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Slach_om_Moskou" title="Slach om Moskou–فریسی غربی" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Slach om Moskou" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="فریسی غربی" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Batalla_de_Moscova" title="Batalla de Moscova–گالیسیایی" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Batalla de Moscova" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="گالیسیایی" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%A7%D7%A8%D7%91_%D7%A2%D7%9C_%D7%9E%D7%95%D7%A1%D7%A7%D7%91%D7%94" title="הקרב על מוסקבה–عبری" lang="he" hreflang="he" data-title="הקרב על מוסקבה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="عبری" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Moskvu" title="Bitka za Moskvu–کروات" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Bitka za Moskvu" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="کروات" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Moszkvai_csata" title="Moszkvai csata–مجاری" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Moszkvai csata" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="مجاری" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%BE%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%B3%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF" title="Մոսկվայի ճակատամարտ–ارمنی" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մոսկվայի ճակատամարտ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ارمنی" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Pertempuran_Moskow_(Rusia)" title="Pertempuran Moskow (Rusia)–اندونزیایی" lang="id" hreflang="id" data-title="Pertempuran Moskow (Rusia)" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="اندونزیایی" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Batalio_di_Moskva" title="Batalio di Moskva–ایدو" lang="io" hreflang="io" data-title="Batalio di Moskva" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ایدو" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Battaglia_di_Mosca" title="Battaglia di Mosca–ایتالیایی" lang="it" hreflang="it" data-title="Battaglia di Mosca" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="ایتالیایی" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%A2%E3%82%B9%E3%82%AF%E3%83%AF%E3%81%AE%E6%88%A6%E3%81%84" title="モスクワの戦い–ژاپنی" lang="ja" hreflang="ja" data-title="モスクワの戦い" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="ژاپنی" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%99%D1%81%D0%BA%D0%B5%D1%83_%D1%88%D0%B0%D0%B9%D2%9B%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Мәскеу шайқасы–قزاقی" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Мәскеу шайқасы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="قزاقی" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%AA%A8%EC%8A%A4%ED%81%AC%EB%B0%94_%EA%B3%B5%EB%B0%A9%EC%A0%84" title="모스크바 공방전–کره‌ای" lang="ko" hreflang="ko" data-title="모스크바 공방전" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="کره‌ای" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%83%D1%81%D1%83" title="Москва салгылашуусу–قرقیزی" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Москва салгылашуусу" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="قرقیزی" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Maskvos_m%C5%AB%C5%A1is" title="Maskvos mūšis–لیتوانیایی" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Maskvos mūšis" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="لیتوانیایی" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Kauja_par_Maskavu" title="Kauja par Maskavu–لتونیایی" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Kauja par Maskavu" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="لتونیایی" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%82%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%B0%D0%BD" title="Москвагийн тулалдаан–مغولی" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Москвагийн тулалдаан" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="مغولی" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Pertempuran_Moscow" title="Pertempuran Moscow–مالایی" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Pertempuran Moscow" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="مالایی" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Slaget_om_Moskva" title="Slaget om Moskva–نروژی نی‌نُشک" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Slaget om Moskva" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="نروژی نی‌نُشک" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Slaget_om_Moskva" title="Slaget om Moskva–نروژی بوک‌مُل" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Slaget om Moskva" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="نروژی بوک‌مُل" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Batalha_de_Mosc%C3%B2u" title="Batalha de Moscòu–اکسیتان" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Batalha de Moscòu" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="اکسیتان" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Moskw%C4%85" title="Bitwa pod Moskwą–لهستانی" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Bitwa pod Moskwą" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="لهستانی" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%88_%D8%AF%DB%8C_%D9%84%DA%91%D8%A7%D8%A6%DB%8C" title="ماسکو دی لڑائی–پنجابی" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="ماسکو دی لڑائی" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="پنجابی" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Batalha_de_Moscovo" title="Batalha de Moscovo–پرتغالی" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Batalha de Moscovo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="پرتغالی" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/B%C4%83t%C4%83lia_de_la_Moscova" title="Bătălia de la Moscova–رومانیایی" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Bătălia de la Moscova" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="رومانیایی" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83" title="Битва за Москву–روسی" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Битва за Москву" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="روسی" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Moskvu" title="Bitka za Moskvu–صرب و کرواتی" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Bitka za Moskvu" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="صرب و کرواتی" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Moscow" title="Battle of Moscow–انگلیسی ساده" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Battle of Moscow" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="انگلیسی ساده" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Bitka_o_Moskvu" title="Bitka o Moskvu–اسلواکی" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Bitka o Moskvu" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="اسلواکی" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Bitka_za_Moskvo" title="Bitka za Moskvo–اسلوونیایی" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Bitka za Moskvo" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="اسلوونیایی" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83" title="Битка за Москву–صربی" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Битка за Москву" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="صربی" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Slaget_om_Moskva" title="Slaget om Moskva–سوئدی" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Slaget om Moskva" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="سوئدی" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B8%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%8B_%E0%AE%9A%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%88" title="மாஸ்கோ சண்டை–تامیلی" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மாஸ்கோ சண்டை" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="تامیلی" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%81%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88%E0%B8%A1%E0%B8%AD%E0%B8%AA%E0%B9%82%E0%B8%81" title="ยุทธการที่มอสโก–تایلندی" lang="th" hreflang="th" data-title="ยุทธการที่มอสโก" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="تایلندی" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Moskova_Muharebesi" title="Moskova Muharebesi–ترکی استانبولی" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Moskova Muharebesi" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="ترکی استانبولی" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%99%D1%81%D0%BA%D3%99%D2%AF_%D3%A9%D1%87%D0%B5%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%8B%D1%88" title="Мәскәү өчен сугыш–تاتاری" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Мәскәү өчен сугыш" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="تاتاری" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0_%D0%BE%D0%B6%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D0%BD" title="Москва понна ожмаськон–اودمورتی" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Москва понна ожмаськон" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="اودمورتی" class="interlanguage-link-target">Удмурт</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83_(1941%E2%80%941942)" title="Битва за Москву (1941—1942)–اوکراینی" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Битва за Москву (1941—1942)" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="اوکراینی" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%B1%DA%A9%DB%81_%D9%85%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="معرکہ ماسکو–اردو" lang="ur" hreflang="ur" data-title="معرکہ ماسکو" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="اردو" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Moskva_jangi" title="Moskva jangi–ازبکی" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Moskva jangi" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ازبکی" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Bataja_de_Mosca" title="Bataja de Mosca–Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Bataja de Mosca" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Moskva_(1941)" title="Trận Moskva (1941)–ویتنامی" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Trận Moskva (1941)" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="ویتنامی" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%8E%AB%E6%96%AF%E7%A7%91%E6%88%B0%E5%BD%B9" title="莫斯科戰役–چینی" lang="zh" hreflang="zh" data-title="莫斯科戰役" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="چینی" class="interlanguage-link-target">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q151290#sitelinks-wikipedia" title="ویرایش پیوندهای بین‌زبانی" class="wbc-editpage">ویرایش پیوندها</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="فضاهای نام"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="دیدن صفحهٔ محتویات [c]" accesskey="c">مقاله</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB:%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" rel="discussion" title="گفتگو پیرامون محتوای صفحه [t]" accesskey="t">بحث</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر گونهٔ زبان" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >فارسی </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="بازدیدها"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&stable=1">خواندن</a></li><li id="ca-current" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&stable=0&redirect=no" title="نمایش این صفحه همراه با تغییرات در حال انتظار [v]" accesskey="v">پیش‌نویس تغییرات</a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="//fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e">ویرایش</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=history" title="نسخه‌های پیشین این صفحه [h]" accesskey="h">نمایش تاریخچه</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارها" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >ابزارها </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ابزارها</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="گزینه‌های بیشتر" > <div class="vector-menu-heading"> عمل‌ها </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&stable=1">خواندن</a></li><li id="ca-more-current" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&stable=0&redirect=no">پیش‌نویس تغییرات</a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="//fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e">ویرایش</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=history">نمایش تاریخچه</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> عمومی </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%86_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="فهرست همهٔ صفحه‌هایی که به این صفحه پیوند می‌دهند [j]" accesskey="j">پیوندها به این صفحه</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B7/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" rel="nofollow" title="تغییرات اخیر صفحه‌هایی که این صفحه به آن‌ها پیوند دارد [k]" accesskey="k">تغییرات مرتبط</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/ویکی‌پدیا:بارگذاری" title="بارگذاری تصاویر و پرونده‌های دیگر [u]" accesskey="u">بارگذاری پرونده</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87" title="فهرستی از همهٔ صفحه‌های ویژه [q]" accesskey="q">صفحه‌های ویژه</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&oldid=40278453" title="پیوند پایدار به این نسخه از این صفحه">پیوند پایدار</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=info" title="اطلاعات بیشتر دربارهٔ این صفحه">اطلاعات صفحه</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF&page=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&id=40278453&wpFormIdentifier=titleform" title="اطلاعات در خصوص چگونگی یادکرد این صفحه">یادکرد این صفحه</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D9%2586%25D8%25A8%25D8%25B1%25D8%25AF_%25D9%2585%25D8%25B3%25DA%25A9%25D9%2588">دریافت نشانی کوتاه‌شده</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:QrCode&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D9%2586%25D8%25A8%25D8%25B1%25D8%25AF_%25D9%2585%25D8%25B3%25DA%25A9%25D9%2588">بارگیری کد QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> نسخه‌برداری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8&bookcmd=render_article&arttitle=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&returnto=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&oldid=40306035&writer=rl">بارگیری به‌صورت PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&printable=yes" title="نسخهٔ قابل چاپ این صفحه [p]" accesskey="p">نسخهٔ قابل چاپ</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> در پروژه‌های دیگر </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Moscow" hreflang="en">ویکی‌انبار</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q151290" title="پیوند به آیتم متصل‌شدۀ مخزن داده‌ها [g]" accesskey="g">آیتم ویکی‌داده</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ظاهر</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">نهفتن</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-coordinates" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="دستگاه مختصات جغرافیایی">مختصات</a>: <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r32230166">.mw-parser-output .geo-default,.mw-parser-output .geo-dms,.mw-parser-output .geo-dec{display:inline}.mw-parser-output .geo-nondefault,.mw-parser-output .geo-multi-punct{display:none}.mw-parser-output .longitude,.mw-parser-output .latitude{white-space:nowrap}</style><a class="external text" href="//geohack.toolforge.org/geohack.php?language=fa&pagename=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&params=55_45_N_37_38_E_type:event_source:enwiki">۵۵°۴۵′ شمالی ۳۷°۳۸′ شرقی / ۵۵٫۷۵۰°شمالی ۳۷٫۶۳۳°شرقی / 55.750; 37.633</a></div></div> <div id="mw-indicator-good-star" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AE%D9%88%D8%A8" title="این یک مقالهٔ خوب است. برای اطلاعات بیشتر اینجا را کلیک کنید."><img alt="این یک مقالهٔ خوب است. برای اطلاعات بیشتر اینجا را کلیک کنید." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Symbol_star2.svg/19px-Symbol_star2.svg.png" decoding="async" width="19" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Symbol_star2.svg/29px-Symbol_star2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Symbol_star2.svg/39px-Symbol_star2.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></div></div> <div id="mw-indicator-indicator-fr-review-status" class="mw-indicator"><indicator name="fr-review-status" class="mw-fr-review-status-indicator" id="mw-fr-revision-toggle">بررسی‌شده</indicator></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><div id="mw-fr-revision-messages"><div id="mw-fr-revision-details" class="mw-fr-revision-details-dialog" style="display:none;"><div tabindex="0"></div><div class="cdx-dialog cdx-dialog--horizontal-actions"><header class="cdx-dialog__header cdx-dialog__header--default"><div class="cdx-dialog__header__title-group"><h2 class="cdx-dialog__header__title">وضعیت نسخهٔ صفحه</h2>این یک نسخهٔ بررسی‌شده از صفحه است</div><button class="cdx-button cdx-button--action-default cdx-button--weight-quiet
							cdx-button--size-medium cdx-button--icon-only cdx-dialog__header__close-button" aria-label="بستن" onclick="document.getElementById("mw-fr-revision-details").style.display = "none";" type="submit"></button></header><div class="cdx-dialog__body">این <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%AD%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B8%D8%A7%D8%B1" title="ویکی‌پدیا:تغییرات در حال انتظار">نسخهٔ پایداری</a> است که در ۸ سپتامبر ۲۰۲۴ <a class="external text" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7&type=review&page=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:Badtitle/Message">بررسی شده است</a>. ۱ <a class="external text" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:Badtitle/Message&oldid=40278453&diff=cur">تغییر در حال انتظار</a> نیازمند بازبینی است.</div></div><div tabindex="0"></div></div></div></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-rtl mw-parser-output" lang="fa" dir="rtl"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r33182524">@media all and (min-width:720px){.mw-parser-output .desktop-float-left{box-sizing:border-box;float:left;clear:left}}.mw-parser-output .infobox.vevent .status>p:first-child{margin:0}</style><table class="infobox vevent" style="width:25.5em;border-spacing:2px;"><tbody><tr><th class="summary" colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;text-align:center;vertical-align:middle;font-size:110%;">نبرد مسکو</th></tr><tr><td colspan="2" style="background-color:#DCDCDC;text-align:center;vertical-align:middle;">بخشی از <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C_(%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85)" title="جبهه شرقی (جنگ جهانی دوم)">جبهه شرقی</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنگ جهانی دوم">جنگ جهانی دوم</a></td></tr><tr><td colspan="2" style="text-align:center;border-bottom:1px solid #aaa;line-height:1.5em;"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg/300px-RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg" decoding="async" width="300" height="228" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg/450px-RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg/600px-RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="778" /></a></td></tr><tr><td colspan="2"><table style="width:100%;margin:0;padding:0;border:0;display:inline-table"><tbody><tr><th style="padding-left:1em">تاریخ</th><td>۲ اکتبر ۱۹۴۱ – ۷ ژانویه ۱۹۴۲ (۳ ماه، ۱ هفته و ۱ روز)</td></tr><tr><th style="padding-left:1em">موقعیت</th><td><div class="location">منطقهٔ <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="مسکو">مسکو</a>، <a href="/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="شوروی">شوروی</a></div></td></tr><tr><th style="padding-left:1em">نتایج</th><td class="status"> <ul><li>پیروزی راهبردی شوروی</li> <li>ناکامی تاکتیکی و عملیاتی آلمان در تصرف مسکو و پایان دادن به جنگ</li> <li>ناکامی <a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a> در دستیابی به اهداف</li></ul></td></tr></tbody></table></td></tr><tr><th colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;text-align:center;vertical-align:middle;font-size:110%;">طرف‌های درگیر</th></tr><tr><td style="width:50%;border-left:1px dotted #aaa;"> <img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/22px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/33px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/44px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی">آلمان</a></td><td style="width:50%;padding-right:0.25em"> <img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی">اتحاد جماهیر شوروی</a></td></tr><tr><th colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;text-align:center;vertical-align:middle;font-size:110%;">فرماندهان و رهبران</th></tr><tr><td style="width:50%;border-left:1px dotted #aaa;"> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%81_%D9%87%DB%8C%D8%AA%D9%84%D8%B1" title="آدولف هیتلر">آدولف هیتلر</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%AE%DB%8C%DA%86" class="mw-redirect" title="والتر فن براوخیچ">والتر فن براوخیچ</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B3_%D9%87%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1" title="فرانتس هالدر">فرانتس هالدر</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D9%86_%D8%A8%DA%A9" class="mw-redirect" title="فدر فن بک">فدر فن بک</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B3_%DA%AF%D9%88%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="هاینتس گودریان">هاینتس گودریان</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%87%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%87%D9%88%D8%AA" title="هرمان هوت">هرمان هوت</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B4_%D9%87%D9%88%D9%BE%D9%86%D8%B1" title="اریش هوپنر">اریش هوپنر</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF-%D9%87%D8%A7%D9%86%D8%B3_%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="گئورگ-هانس راینهارت">گئورگ-هانس راینهارت</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%86_%DA%A9%D9%84%D9%88%DA%AF%D9%87" class="mw-redirect" title="گونتر فن کلوگه">گونتر فن کلوگه</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%81_%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%B3" title="آدولف اشتراوس">آدولف اشتراوس</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%81%D9%86_%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AE%D8%B3" class="mw-redirect" title="ماکسیمیلیان فن وایخس">ماکسیمیلیان فن وایخس</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی"><img alt="آلمان نازی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/35px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/46px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%DA%A9%D8%B3%D9%84%D8%B1%DB%8C%D9%86%DA%AF" title="آلبرت کسلرینگ">آلبرت کسلرینگ</a></td><td style="width:50%;padding-right:0.25em"> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%DA%98%D9%88%D8%B2%D9%81_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%86" title="ژوزف استالین">ژوزف استالین</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%B3_%D8%B4%D8%A7%D9%BE%D9%88%D8%B4%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%88%D9%81" title="بوریس شاپوشنیکوف">بوریس شاپوشنیکوف</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF%DB%8C_%DA%98%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%81" title="گئورگی ژوکوف">گئورگی ژوکوف</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D9%88%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%D8%B3%DA%A9%DB%8C" class="mw-redirect" title="الکساندر واسیلوسکی">الکساندر واسیلوسکی</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%81" title="ایوان کونیف">ایوان کونیِف</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86_%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C" title="سیمیون بودیونی">سیمیون بودیونی</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%86%DA%A9%D9%88" title="آندری یریومنکو">آندری یریومنکو</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/w/index.php?title=%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="نیکولای واتونین (صفحه وجود ندارد)">نیکولای واتونین</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/w/index.php?title=%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF%DB%8C_%D8%B2%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="گئورگی زاخاروف (صفحه وجود ندارد)">گئورگی زاخاروف</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/wiki/%DA%A9%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D8%B1%D9%88%DA%A9%D9%88%D8%B3%D9%88%D9%81%D8%B3%DA%A9%DB%8C" title="کنستانتین روکوسوفسکی">کنستانتین روکوسوفسکی</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اتحاد جماهیر شوروی"><img alt="اتحاد جماهیر شوروی" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png" decoding="async" width="23" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/35px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg/46px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281924%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="300" /></a> <a href="/w/index.php?title=%D9%85%DB%8C%D8%AE%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84_%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="میخائیل لوکین (صفحه وجود ندارد)">میخائیل لوکین</a></td></tr><tr><th colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;text-align:center;vertical-align:middle;font-size:110%;">قوا</th></tr><tr><td style="width:50%;border-left:1px dotted #aaa;"> <ul><li>۱ اکتبر ۱۹۴۱: ۱٬۹۲۶٬۰۰۰ نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> ۱٬۲۰۰ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201321-2">[۲]</a> ۱۴٬۰۰۰ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> ۱٬۳۹۰ هواگرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> (۵۴۹ هواگرد عملیاتی)<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000192-3">[۳]</a></li> <li>۵ دسامبر ۱۹۴۱: ۲۴۰٬۰۰۰ نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۵٬۳۵۰ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۶۰۰ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> <ul><li>ادعای شوروی: ۱٬۷۰۸٬۰۰۰ میلیون نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۱۳٬۵۰۰ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۱٬۱۷۰ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۶۱۵ هواگرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a></li></ul></li></ul></td><td style="width:50%;padding-right:0.25em"> <li>۱ اکتبر ۱۹۴۱: ۱٬۲۵۰٬۰۰۰ میلیون نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304-5">[۵]</a> ۷۷۰ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200527-6">[۶]</a> ۷٬۶۰۰ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304-5">[۵]</a> ۸۶۳ هواگرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193-7">[۷]</a> (۵۰۲ هواگرد عملیاتی)<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193-7">[۷]</a></li> <li>۵ دسامبر ۱۹۴۱: ۳۸۸٬۰۰۰ نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۵٬۶۳۵ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۵۵۰ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> <ul><li>ادعای شوروی: ۱٬۱۰۰٬۰۰۰ میلیون نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187-8">[۸]</a><div style="clear:both;"></div>(شامل ۱۰۵ لشکر و ۴۴ تیپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997121-9">[۹]</a>) ۷٬۶۵۲ قطعه توپ<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187-8">[۸]</a> ۷۷۴ تانک<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> ۱٬۰۰۰ هواگرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a></li></ul></li></td></tr><tr><th colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;text-align:center;vertical-align:middle;font-size:110%;">تلفات و خسارات</th></tr><tr><td style="width:50%;border-left:1px dotted #aaa;"> <li>۱ اکتبر ۱۹۴۱ تا ۳۱ ژانویه ۱۹۴۲: <ul><li>۳۷۰٬۰۰۰ نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984296-10">[۱۰]</a></li></ul></li></td><td style="width:50%;padding-right:0.25em"> <li>۱ اکتبر تا ۵ دسامبر ۱۹۴۱: <ul><li>۵۱۴٬۰۰۰ کشته و مفقود<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997118-11">[۱۱]</a></li> <li>۱۴۴٬۰۰۰ مجروح و بیمار<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997118-11">[۱۱]</a></li></ul></li> <li>۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۷ ژانویه ۱۹۴۲: <ul><li>۳۷۱٬۰۰۰ نفر:<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997121-9">[۹]</a> <ul><li>۱۴۰٬۰۰۰ کشته، مفقود و اسیر<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997121-9">[۹]</a></li> <li>۲۳۱٬۰۰۰ مجروح و بیمار<a href="#cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997121-9">[۹]</a></li></ul></li></ul></li></td></tr></tbody></table> نبرد مسکو (به <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="زبان آلمانی">آلمانی</a>: Schlacht um Moskau) (به <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="زبان روسی">روسی</a>: битва под Москвой) به مجموعه‌ای از نبردها که در بازهٔ زمانی ماه اکتبر سال ۱۹۴۱ تا ماه ژانویه سال ۱۹۴۲ در <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C_(%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85)" title="جبهه شرقی (جنگ جهانی دوم)">جبهه شرقی</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنگ جهانی دوم">جنگ جهانی دوم</a> در شعاع ۳۰۰ کیلومتری <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="مسکو">مسکو</a>، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر <a href="/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="شوروی">شوروی</a> و خط مقدمی به عرض ۷۰۰ کیلومتر رخ داد گفته می‌شود. مسکو یکی از اهداف کلیدی سیاسی و نظامی <a href="/wiki/%D8%B7%D8%B1%D8%AD_%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="طرح عملیاتی بارباروسا">طرح عملیاتی بارباروسا</a> به حساب می‌آمد. این نبرد پس از کسب پیروزی‌های بزرگ اولیه در جریان تهاجم آلمان به شوروی، با ادامه یورش <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2" title="گروه ارتش مرکز">گروه ارتش مرکز</a> <a href="/wiki/%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA" title="ورماخت">ورماخت</a>، به فرماندهی فیلدمارشال <a href="/wiki/%D9%81%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D9%86_%D8%A8%DA%A9" class="mw-redirect" title="فدر فن بک">فدر فن بک</a>، در قالب <a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a>، از روز ۲ اکتبر سال ۱۹۴۱ به سمت شرق به منظور سلطه بر مسکو، علیه جبهه‌های غربی، <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="بریانسک">بریانسک</a> و ذخیره شوروی آغاز شد. ورماخت قصد داشت با اجرای عملیات تایفون، مسکو را از دو طرف شمالی و جنوبی در محورهای <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1_(%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%87)" title="تور (روسیه)">کالینین</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7_(%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="تولا (شهر)">تولا</a> به کمک نیروهای زرهی به محاصره درآورده و تصرف کند. در جریان پیشروی اولیه، نیروهای آلمانی مقادیر زیادی از نیروهای <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="ارتش سرخ">ارتش سرخ</a> شوروی را در دو ناحیه جداگانه در <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D9%88%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%E2%80%93%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" class="mw-redirect" title="نبرد دوگانه ویازما–بریانسک">نبرد ویازما–بریانسک</a> به محاصره درآورده و منهدم نمودند. با این حال، در ادامه با افزایش مقاومت ارتش سرخ و آغاز بارش‌های پاییزه (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%88%D8%AA%DB%8C%D8%AA%D8%B3%D8%A7" title="راسپوتیتسا">راسپوتیتسا</a>) و گل‌آلود شدن جاده‌های محدود و عموماً خاکی روسیه که امکان پیشروی و تحرک مناسب را از نیروهای زرهی آلمانی می‌گرفت، پیشروی ورماخت که از پیش دچار مشکلات عدیده تدارکاتی بود، با اختلال شدیدی مواجه و در نهایت در روز ۳۰ اکتبر متوقف گشت. پیگیری تهاجم آلمانی‌ها پس از دو هفته از ۱۵ ماه نوامبر با فرا رسیدن زمستان و یخ بستن سطح جاده‌ها که امکان پیشروی را برای یگان‌های موتوریزه و زرهی مجدداً فراهم می‌آورد، بسیار کند پیش رفت و در نهایت با برخورد به خطوط دفاعی متعدد شوروی و افزایش هر چه بیشتر مقاومت مدافعان، در چند ده کیلومتری مسکو برای بار دیگر متوقف شد. در پی این شرایط، <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="ارتش سرخ">ارتش سرخ</a> با بسیج نیروهای ذخیره و انتقال چندین لشکر از <a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%88%D8%B1_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="خاور دور">خاور دور</a> و <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="سیبری">سیبری</a>، از ۵ دسامبر ضد حمله گسترده‌ای برای رفع خطر از مسکو را آغاز کرد که نهایتاً دشمن را ۱۰۰ تا ۲۵۰ کیلومتر از حومه پایتخت عقب راند. با ناکامی در این نبرد، فرماندهی عالی آلمان جهت کوتاه‌تر کردن خط مقدم دستور به عقب‌نشینی گروه ارتش مرکز به سمت غرب داد. این حوادث نقطه عطفی در تحولات میدانی جنگ جهانی دوم بود و برای نخستین بار از سال ۱۹۳۹، با مغلوب شدن در دروازه‌های مسکو، افسانه شکست‌ناپذیری ورماخت را از بین رفت و کوشش آن برای ساقط ساختن حاکمیت شوروی در <a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a> و پایان دادن به جنگ در سال ۱۹۴۱ بی‌نتیجه ماند. متعاقب این نبرد، چندین تن از فرماندهان عالی‌رتبه آلمانی از جمله فیلدمارشال <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%AE%DB%8C%DA%86" class="mw-redirect" title="والتر فن براوخیچ">والتر فن براوخیچ</a>، فرمانده نیروی زمینی، از مقام خود عزل شدند. <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r30836954">.mw-parser-output .toclimit-2 .toclevel-1 ul,.mw-parser-output .toclimit-3 .toclevel-2 ul,.mw-parser-output .toclimit-4 .toclevel-3 ul,.mw-parser-output .toclimit-5 .toclevel-4 ul,.mw-parser-output .toclimit-6 .toclevel-5 ul,.mw-parser-output .toclimit-7 .toclevel-6 ul{display:none}</style><div class="toclimit-3"><meta property="mw:PageProp/toc" /></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پیش‌زمینه">پیش‌زمینه</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=1" title="ویرایش بخش: پیش‌زمینه">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="آغاز_و_پیشبرد_عملیات_بارباروسا">آغاز و پیشبرد عملیات بارباروسا</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=2" title="ویرایش بخش: آغاز و پیشبرد عملیات بارباروسا">ویرایش</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png/350px-Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png" decoding="async" width="350" height="268" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png/525px-Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png/700px-Eastern_Front_1941-06_to_1941-09.png 2x" data-file-width="783" data-file-height="600" /></a><figcaption>پیشروی ورماخت در جریان عملیات بارباروسا تا ۹ سپتامبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> <a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a>، تهاجم <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="آلمان">آلمان</a> به <a href="/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="شوروی">شوروی</a>، از روز ۲۲ ژوئن سال ۱۹۴۱ آغاز شد. نیروهای آلمانی با در هم کوبیدن دفاع مرزی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="ارتش سرخ">ارتش سرخ</a>، پیشروی سریعی در سه محور راهبردی در عمق خاک شوروی صورت دادند. تا اوایل ماه ژوئیه <a href="/wiki/%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA" title="ورماخت">ورماخت</a> در مرکز خط مقدم سه ارتش میدانی ارتش سرخ را در غرب <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="مینسک">مینسک</a> به محاصره درآورد و منهدم کرد و سپس از رودهای <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7" class="mw-disambig" title="دوینا">دوینا</a> و <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%DB%8C%D9%BE%D8%B1" class="mw-redirect" title="دنیپر">دنیپر</a> عبور نمود. موفقیت‌های مشابهی نیز در جناحین شمالی و جنوبی صورت گرفت. در مرحله دوم عملیات، آلمانی‌ها، پس از یک ماه مبارزه سنگین، محاصره عمده بزرگ دیگری این بار حوالی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%84%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="اسمولنسک">اسمولنسک</a> ایجاد کردند و سه ارتش میدانی دیگر شوروی را از بین بردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz20019-12">[۱۲]</a> بحث پیرامون چگونگی بهره‌گیری از پیروزی‌های اولیه عملیات بارباروسا و تهاجم به <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="مسکو">مسکو</a> از ماه ژوئیه در بین آلمانی‌ها در جریان بود. بسیاری از فرماندهان <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5)" title="نیروی زمینی آلمان (۱۹۴۵–۱۹۳۵)">نیروی زمینی</a>، به‌خصوص ارتشبد <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B3_%D9%87%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1" title="فرانتس هالدر">فرانتس هالدر</a>، رئیس ستاد کل نیروی زمینی، خواهان پیشروی بلافاصله به سمت پایتخت شوروی بودند. چنین تهاجمی با در معرض تهدید قرار دادن مسکو بخش اصلی نیروهای ارتش سرخ را وادار به نبرد می‌کرد و امکان انهدام آن‌ها را فراهم می‌آورد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201134-13">[۱۳]</a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%DB%8C_%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C_%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان">فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان</a> در طرح میانه ماه اوت خود بدین منظور، یکی از عمده دلایل تأکید بر در اولویت قرار گرفتن تهاجم به مسکو را لزوم انجام گرفتن آن در ماه‌های سپتامبر و اکتبر پیش از فرا رسیدن فصل زمستان در روسیه دانسته بود؛ چرا که با توجه به فواصلی که می‌بایست طی گردد و پیش‌بینی مقاومت شدید دشمن، مدت دو ماه حداقل زمان لازم برآورد شده جهت اجرای این عملیات بود. همچنین بر این مبنا، با ابراز این که گروه ارتش‌های شمال و جنوب قادر خواهند بود بدون کمک گروه ارتش مرکز ماموریت‌های خود را به انجام رساندند، با توجه به فرسایش بالای ادوات موتوری در اراضی گسترده شوروی، توصیه شده بود بدون انحراف از این هدف، توان رزمی قوای متحرک گروه ارتش مرکز جهت دستیابی به مقاصد تعیین‌کننده حفظ شود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195567-14">[۱۴]</a> هالدر حتی در این میان سعی کرد با تغییر لحن خود و نهادن مقدار مشخصی تأکید بر ملاحظات اقتصادی، ناحیه صنعتی مسکو را از نظر اهمیت با نواحی لنینگراد و اوکراین، جهت جلوگیری از بازسازی ارتش‌های منهدم‌شده شوروی، برابر توصیف کند و خواهان صورتی از پیگیری همزمان این اهداف شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984226_&_228-15">[۱۵]</a> با این حال، در نهایت <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%81_%D9%87%DB%8C%D8%AA%D9%84%D8%B1" title="آدولف هیتلر">آدولف هیتلر</a>، پیشوای آلمان، با صدور فرمانی خطاب به فرماندهی کل نیروی زمینی، با تأکید بر این که تصرف مسکو مهم‌ترین هدف عملیات بارباروسا نیست، طرح مذکور را رد کرد و به گمانه‌زنی‌ها پایان داد. او سلطه بر اراضی اقتصادی اوکراین، قطع جریان نفت <a href="/wiki/%D9%82%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%B2" title="قفقاز">قفقاز</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" title="محاصره لنینگراد">محاصره لنینگراد</a> را مسائل دارای بیشترین اولیت دانست.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195568–70-16">[۱۶]</a> بنابراین تصمیم به تمرکز نیروهای زرهی گروه ارتش مرکز بر <a href="/wiki/%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" class="mw-redirect" title="لنینگراد">لنینگراد</a> و <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%DB%8C%D9%81" title="کی‌یف">کی‌یف</a> در شمال و جنوب گرفته شد. با وجود این که این تغییر مسیر موجب موفقیت‌های چشم‌گیر گردید اما حرکت گروه ارتش مرکز به سمت مسکو را با اختلال و تأخیر مواجه ساخت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201134-13">[۱۳]</a> در طرف مقابل، در آستانه نبرد مسکو شوروی با مشکلات عدیده‌ای روبرو بود. شوروی مقادیر زیادی از نیروی انسانی، تسلیحات، اراضی، ظرفیت صنعتی و منابع طبیعی خود را از دست داده بود. معضلات تدارکاتی گریبان‌گیر ارتش سرخ و ذخایر سوخت و مهمات و ظرفیت ترابری آن پس از ضد حملات ناحیه اسمولنسک از بین رفته بود. تا این زمان خسارات نبردهای پیشین میانگین توان لشکرهای تفنگ‌دار ارتش سرخ را به حدود تنها ۳ هزار نفر<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013294_&_302-17">[۱۷]</a> و تعداد یگان‌های متحرک آن در محور مسکو را به تنها یک لشکر و ۱۳ تیپ تانک مجموعاً با ۷۷۰ تانک و دو لشکر موتوریزه کاهش داده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200527-6">[۶]</a> با مشارکت فعالانه در عملیات‌های تهاجمی گذشته، هیچ‌یک از سه جبهه شوروی آمادگی خوبی جهت ارائه دفاع مناسب نداشتند. تنها مجموعاً ۱۹۳ هزار نفر جهت جایگزینی تلفات پیشین به این سه جبهه اختصاص یافته بود که بسیار کم‌تر از کاستی‌ها بود. این جبهه‌ها افسران آموزش‌دیده، هواگردهای نوین و تسلیحات مؤثر ضدهوایی و ضد تانک کافی در اختیار نداشتند. یگان‌های تعلق گرفته به هر سه جبهه شوروی ترکیبی از لشکرهای از پیش آسیب‌دیده قدیمی و آرایش‌های جدید داوطلبان مردمی با تسلیحات و آموزش ضعیف بودند. کمبود مداوم ادوات موتوری مدافعان را بسیار کم‌تحرک‌تر از مهاجمان ساخته بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001142-18">[۱۸]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="اهمیت_و_جایگاه_مسکو">اهمیت و جایگاه مسکو</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=3" title="ویرایش بخش: اهمیت و جایگاه مسکو">ویرایش</a>]</div> مسکو به عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی از اهمیت بسیار بالایی برای شوروی برخوردار بود. مسکو نقطه اتصال مرکزی شبکه ریلی، جاده‌ای و هوایی تمام قسمت اروپایی شوروی به حساب می‌آمد. حفظ مسکو نه تنها اهمیت سیاسی زیادی برای شوروی داشت بلکه تأثیر بسزایی در زمینه عملیاتی و راهبردی می‌گذاشت. از دست رفتن این شهر ارتباطات و هماهنگی بین نیروهای شوروی را با پیچیدگی و اختلال عمده‌ای مواجه می‌کرد. بدین ترتیب شوروی می‌بایست به هر قیمتی مسکو را زیر سلطه خود نگاه می‌داشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201520-19">[۱۹]</a> از این رو به نظر می‌رسد همانند اتفاقی که برای جبهه غربی شوروی در <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%88%DA%A9%E2%80%93%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نبرد بیاویستوک–مینسک">نبرد بیاویستوک–مینسک</a> افتاد، با امید به این که تمرکز اصلی ورماخت بر نواحی <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%86%D8%AA%D8%B3" class="mw-redirect" title="دونتس">دونتس</a> و قفقاز، مراکز حساس صنعتی و منابع شوروی در جنوب، قرار نخواهد گرفت و با پیش‌بینی پیگیری تهاجم ورماخت با حرکت به سمت پایتخت شوروی در مرکز، قصد اصلی رهبر شوروی در عدم صدور به موقع فرمان عقب‌نشینی، قربانی کردن جبهه جنوب غربی شوروی در <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%DB%8C%D9%81_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد کی‌یف (۱۹۴۱)">نبرد کی‌یف</a>، جهت خریدن زمان برای تقویت دفاع مسکو و استقرار نیروهای ذخیره راهبردی در اطراف آن بوده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984264–267-20">[۲۰]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_آلمان">آماده‌سازی و طرح‌ریزی آلمان</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=4" title="ویرایش بخش: آماده‌سازی و طرح‌ریزی آلمان">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="طرح_عملیاتی_آلمان">طرح عملیاتی آلمان</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=5" title="ویرایش بخش: طرح عملیاتی آلمان">ویرایش</a>]</div> طرح عملیاتی ۱۸ اوت سال ۱۹۴۱ ستاد کل نیروی زمینی آلمان جهت تهاجم به مسکو، تشکیل دو جناح شمالی و جنوبی را به منظور حمله به ترتیب از شرق <a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D9%84%DB%8C%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="بلیی (صفحه وجود ندارد)">بلیی</a> و ناحیه <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%AA%D8%B3" title="توروپتس">توروپتس</a> پیش‌بینی کرده بود. در این طرح نیروهای مرکز خط مقدم که شامل تنها ۱۰ لشکر پیاده‌نظام می‌شدند، اساساً در حالت تدافعی باقی می‌ماندند. بر این مبنا، نتیجه عملیات توسط جناحین قدرتمند تهاجم حاصل می‌شد. این که پس از رخنه در خط دفاعی دشمن، یگان‌های متحرک به پیشروی به سمت شرق ادامه بدهند و مسکو را از شمال و جنوب به محاصره درآوردند یا زودتر به سمت داخل چرخش نمایند تا تمرکز نیروهای قدرتمندی از دشمن را منهدم کنند، بستگی به چگونگی پیشرفت حمله داشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998665-21">[۲۱]</a> این طرح نیرویی شامل ۴۲ لشکر پیاده‌نظام، ۱ لشکر سواره‌نظام و ۱۲ و نیم لشکر متحرک بدین منظور پیش‌بینی کرده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195567-14">[۱۴]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="فرمان_پیشوا">فرمان پیشوا</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=6" title="ویرایش بخش: فرمان پیشوا">ویرایش</a>]</div> پس از آن که فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان جهت تسهیل عملیات در حوالی کی‌یف، با صدور فرمانی روز ۳۰ اوت تمامی یگان‌های گروه ارتش مرکز را که از <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%AF%D8%B3%D9%86%D8%A7" title="رود دسنا">رود دسنا</a> عبور کرده بودند، تحت فرمان <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8" title="گروه ارتش جنوب">گروه ارتش جنوب</a> قرار داد، هیتلر همان روز به <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%AE%DB%8C%DA%86" title="والتر فون براوخیچ">والتر فون براوخیچ</a>، فرمانده کل نیروی زمینی، اطلاع داد که توان گروه ارتش مرکز نبایست برای عملیات در اوکراین به کار گرفته شود بلکه می‌بایست به منظور عمل در جهت مسکو آماده گردد. در این زمان هیتلر معتقد بود آلمان در صورتی می‌تواند شوروی را شکست دهد که مسکو را در سال ۱۹۴۱ تسخیر نماید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984273–274_&_278-22">[۲۲]</a> روز ۵ سپتامبر هیتلر با احضار هالدر برنامه خود جهت تهاجم به مسکو را با او در میان گذاشت. پیشوا اظهار داشت این تهاجم می‌بایست در عرض ۸ تا ۱۰ روز آینده آغاز شود و گروه ارتش شمال با ارسال یک <a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="لشکر زرهی (ورماخت)">لشکر زرهی</a> و دو لشکر موتوریزه به گروه ارتش مرکز، از آن پشتیبانی کند. هیتلر همچنین خواهان چرخش <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B2" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۲">گروه زرهی ۲</a> به سمت شرق پس از پایان نبردهای اوکراین شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984278-23">[۲۳]</a> روز ۶ سپتامبر هیتلر در همراهی با دیدگاه فرماندهی عالی نیروی زمینی در پیگیری درگیری‌های اوکراین با حرکت به سمت مسکو، با صدور <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%DB%B3%DB%B5_%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D9%88%D8%A7" class="mw-redirect" title="فرمان شماره ۳۵ پیشوا">فرمان شماره ۳۵ پیشوا</a> تهاجم بزرگ دیگری به سمت شرق توسط گروه ارتش مرکز را برای اواخر ماه سپتامبر کلید زد. این فرمان از نیروهای آلمانی می‌خواست در مدت زمان محدود پیش از رسیدن زمستان، مدافعان مسکو را منهدم کنند و به سمت این شهر پیش بروند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201518–19-24">[۲۴]</a> بر مبنای این فرمان گروه ارتش مرکز می‌بایست با اجرای تهاجم در جهت کلی <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7" title="ویازما">ویازما</a>، «گروه ارتش تیموشنکو»<a href="#cite_note-26">[یادداشت ۱]</a> را پیش از عقب‌نشینی منظم آن به سمت مسکو، با تمرکز نیروهای قدرتمند زرهی در جناحین از دو طرف به محاصره درمی‌آورد و منهدم می‌کرد. طبق فرمان پیشوا پس از انهدام بدنه اصلی نیروهای «گروه تیموشنکو»، گروه ارتش مرکز شروع به تعقیب نیروهای دشمن در محور مسکو می‌کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001139–141-27">[۲۶]</a> هیتلر همچنین در این فرمان از گروه ارتش شمال خواست نیروهای دشمن در ناحیه لنینگراد را به گونه‌ای به محاصره درآورد که حداکثر تا ۱۵ سپتامبر میزان قابل توجهی از نیروهای موتوریزه و ناوگان یکم هوایی جهت عملیات در بخش مرکزی جبهه در دسترس باشند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984278-23">[۲۳]</a> هیتلر و هالدر تصور می‌کردند همچنان امکان اجتناب از جنگ زمستانه وجود دارد و این تهاجم بزرگ در نهایت شوروی را به زیر خواهد کشید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201520-28">[۲۷]</a> این برای نخستین بار در تهاجم به شوروی بود که آلمانی‌ها نیروهای اصلی خود شامل بیشتر یگان‌های زرهی و هوایی جبهه شرقی را تنها در یک جهت یعنی محور مسکو متمرکز می‌نمودند. ادبیات فرمان پیشوا نشان‌گر این بود که برای نخستین بار احساس می‌شد فرصت پایان دادن به جنگ پیش از فرا رسیدن زمستان در حال اتمام است. همچنین بر اساس این فرمان خود مسکو هدف قلمداد نمی‌شد بلکه نیروهای مدافع آن که از سمت آلمانی‌ها آخرین نیروی قابل توجه ارتش سرخ به حساب می‌آمدند، مد نظر بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201134-13">[۱۳]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="طرح_فرماندهی_عالی_نیروی_زمینی_آلمان">طرح فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=7" title="ویرایش بخش: طرح فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان">ویرایش</a>]</div> فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان ۱۰ سپتامبر بر مبنای فرمان پیشوا، فرمانی به منظور «ادامه عملیات‌ها» از جانب خود صادر کرد. این فرمان اهمیت «انهدام گروه ارتش تیموشنکو» را تقلیل داد و ادامه حرکت به سمت مسکو را منوط به «تکمیل محاصره» و «اطمینان از انهدام نیروهای دشمن» دانست. این فرمان با گسترش مقیاس فرمان پیشوا، استفاده از یگان‌های متحرک و لشکرهای پیاده‌نظام را برای حمله مستقیم به مسکو پیش‌بینی می‌کرد. بر این اساس گروه زرهی ۲ و ارتش دوم ورماخت نیز به سمت شمال شرقی یورش می‌بردند و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%84" title="اریول">اریول</a> را تصرف می‌کردند. بدین ترتیب بیشتر نیروهای ارتش دوم ورماخت از فرایند انهدام محاصره ناحیه کی‌یف جدا می‌شدند تا همراه گروه زرهی ۲، محور سوم تهاجم به مسکو را مستقل از نیروهای حوزه ویازما، ایجاد و از جناح راست مابقی نیروها محافظت کنند. با ابراز نگرانی فیلدمارشال <a href="/wiki/%D9%81%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%DA%A9" title="فدر فون بک">فدر فون بک</a>، فرمانده گروه ارتش مرکز، از امکان درگیر ماندن نیروهای زرهی در عملیات‌های مناطق تحت محاصره، هالدر به وضوح ابراز داشت توصیف اهداف در این فرمان‌ها نباید خیلی جدی گرفته شود و در پیشروی به سمت مسکو اختلال ایجاد کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998665–667-29">[۲۸]</a> پیوست شماره ۱ به فرمان فرماندهی عالی نیروی زمینی، علاوه بر قرارگاه فرماندهی یک سپاه به همراه دو لشکر پیاده‌نظام، قرارگاه فرماندهی یک سپاه موتوریزه را همراه دو لشکر زرهی و دو لشکر پیاده‌نظام موتوریزه از گروه ارتش جنوب به گروه زرهی ۲ منتقل کرد. گروه ارتش شمال هم موظف به انتقال قرارگاه فرماندهی <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B4" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۴">گروه زرهی ۴</a> به همراه قرارگاه فرماندهی سه سپاه، پنج لشکر زرهی و دو لشکر پیاده‌نظام موتوریزه به گروه ارتش مرکز شد. دو لشکر زرهی که از آلمان در راه منطقه عملیاتی بودند، نیز بعداً به نقطه اصلی تهاجم ملحق می‌گشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998666–667-30">[۲۹]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="طرح_عملیاتی_تایفون">طرح عملیاتی تایفون</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=8" title="ویرایش بخش: طرح عملیاتی تایفون">ویرایش</a>]</div> در طرح بازبینی شده ستاد گروه ارتش مرکز با اسم رمز «عملیات تایفون» که ۱۶ سپتامبر صادر شد،<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013301-31">[۳۰]</a> درحالی‌که فرمان پیشوا دو محور تهاجم با گروه‌های زرهی ۳ و ۴ را پیش‌بینی نموده بود، سه گروه زرهی در سه محور تهاجم را صورت می‌دادند. بر این اساس علاوه بر عملیات <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B3" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۳">گروه زرهی ۳</a> در جناح شمالی و <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B4" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۴">گروه زرهی ۴</a> در بخش مرکزی، <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B2" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۲">گروه زرهی ۲</a> نیز با افزوده شدن به طرح عملیاتی، در جناح جنوبی، از <a href="/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%B3%D8%AA%DA%A9%D8%A7" title="شوستکا">شوستکا</a> در جنوب غربی از راه اریول به سمت مسکو پیش می‌رفت. تهاجم این یگان امکان ایجاد محاصره عمده دیگری علیه نیروهای ارتش سرخ در ناحیه <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="بریانسک">بریانسک</a> را فراهم می‌آورد. در صورت موفقیت، این عملیات هر سه جبهه در حال دفاع ارتش سرخ از مسکو را از بین می‌برد و این شهر را کاملاً بدون دفاع می‌ساخت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> بر اساس طرح گروه ارتش مرکز، گروه‌های زرهی ۳ و ۴، به ترتیب تحت هدایت عملیاتی ارتش‌های نهم و چهارم، در ابتدا می‌بایست نیروهای شوروی را در منطقه ویازما به محاصره درمی‌آوردند تا یک شکاف در جبهه غربی ارتش سرخ ایجاد و بزرگراه اصلی مسکو پاکسازی شود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> بر این مبنا، در جناح شمالی، ارتش نهم و گروه زرهی ۳ می‌بایست در مواضع دشمن در بین بزرگراه و ناحیه بلیی رخنه کرده و به سمت خط‌آهن ویازما–رژف پیش می‌رفتند. حمله اصلی این جناح متوجه <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D9%84%D9%85" title="خولم">خولم</a> بود. یگان‌های متحرک در جانب شرقی رود دنیپر به سمت بزرگراه غرب ویازما چرخش می‌کردند. جناحین داخلی این دو ارتش می‌بایست حملات سازمان‌یافته‌ای ترتیب می‌دادند و دشمن را با یورش‌هایی با اهداف محدود، جهت جلوگیری از عقب‌نشینی آن‌ها درگیر نگاه می‌داشتند. در جناح جنوبی، ارتش دوم ورماخت علاوه بر مشارکت در محاصره بریانسک، می‌بایست از جناح جنوبی ارتش چهارم ورماخت حفاظت و به سمت <a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D8%AE%DB%8C%D9%86%DB%8C%DA%86%DB%8C" title="سوخینیچی">سوخینیچی</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%B4%DA%86%D9%88%D9%81%D8%B3%DA%A9" title="مشچوفسک">مشچوفسک</a> پیشروی می‌کرد. این ارتش در صورت فراهم بودن شرایط، موظف بود ناحیه شهری و صنعتی بریانسک را با یک حمله غافلگیر کننده تصرف کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998672-32">[۳۱]</a> گروه زرهی ۲ در همکاری با ارتش دوم، می‌بایست از طریق ناحیه بریانسک در جانب شمال شرقی به سمت <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7_(%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="تولا (شهر)">تولا</a> یورش می‌برد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> همچنین جناح چپ این نیرو می‌بایست با چرخش به جانب شمال، در همکاری با ارتش دوم ورماخت، نیروهای دشمن را در خم <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%AF%D8%B3%D9%86%D8%A7" title="رود دسنا">رود دسنا</a> منهدم می‌کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998672-32">[۳۱]</a> در نهایت، ارتش‌های دوم، چهارم و نهم ورماخت مسئول پاکسازی مناطق تحت محاصره بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> آخرین کنفرانس با اهمیت در این ارتباط روز ۲۴ سپتامبر در قرارگاه گروه ارتش مرکز در اسمولنسک برگزار شد. مهم‌ترین خروجی این کنفرانس تصمیم بر آغاز تهاجم گروه زرهی ۲ تحت امر گودریان دو روز پیش از مابقی نیروهای گروه ارتش مرکز بود تا این یگان بتواند هر چه سریع‌تر به راه‌های مناسب بین بریانسک و اریول برسد. روز ۲۶ سپتامبر گروه ارتش مرکز با جمع‌بندی طرح خود در یک فرمان عملیاتی، اهداف اختصاصی هر یک از ارتش‌ها را با آن‌ها ابلاغ نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998671-33">[۳۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="نیروهای_آلمان">نیروهای آلمان</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=9" title="ویرایش بخش: نیروهای آلمان">ویرایش</a>]</div> بخش عظیمی از لشکرهای متحرک ورماخت در جبهه شرقی نقش سرنیزه زرهی این عملیات را بر عهده داشتند. بدین منظور گروه ارتش مرکز ضمن در اختیار داشتن دو گروه زرهی دیگر، با دریافت بیشتر لشکرهای گروه زرهی ۴ از گروه ارتش شمال و چندین لشکر زرهی و موتوریزه از گروه زرهی ۱ از گروه ارتش جنوب، هر چه بیشتر تقویت شد. بدین شکل در کنار ۵۶ لشکر پیاده‌نظام، شمار لشکرهای زرهی این گروه ارتش به ۱۴ لشکر با ۱۲۰۰ تانک و تعداد لشکرهای موتوریزه آن به ۸ لشکر افزایش یافت تا به بزرگ‌ترین تمرکز قوای متحرک آلمان در طول <a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنگ جهانی دوم">جنگ جهانی دوم</a> بدل شود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201317–21-34">[۳۳]</a> بدون در نظر گرفتن نیروهای لوفت‌وافه، شمار نیروهای اختصاص یافته ورماخت به این عملیات ۱٬۹۲۶٬۰۰۰ نفر در قالب ۳ گروه زرهی و ۳ ارتش میدانی بود<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> که حدود ۶۰ درصد از کل نیروهای آلمانی در جبهه شرقی را در برمی‌گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201349-35">[۳۴]</a> ناوگان دوم هوایی <a href="/wiki/%D9%84%D9%88%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%D9%88%D8%A7%D9%81%D9%87" title="لوفت‌وافه">لوفت‌وافه</a> موظف به تأمین پشتیبانی هوایی برای تهاجم زمینی بود. این ناوگان، با بازگشت سپاه ۸ هوایی از لنینگراد و دریافت دو گروه هوایی از جناح ۳ جنگنده از ناوگان چهارم هوایی و یک گروه هوایی جدید از <a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%D8%AD_%DB%B5%DB%B2_%D8%AC%D9%86%DA%AF%D9%86%D8%AF%D9%87_(%D9%84%D9%88%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%D9%88%D8%A7%D9%81%D9%87)" class="mw-redirect" title="جناح ۵۲ جنگنده (لوفت‌وافه)">جناح ۵۲ جنگنده</a> از غرب اروپا، به توان کامل اسمی خود بازگردانده شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191–192-36">[۳۵]</a> لوفت‌وافه ۱۳۹۰ هواگرد بدین منظور اختصاص داد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1">[۱]</a> که تقریباً معادل نیمی از توان آن در جبهه شرقی بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHooton201665-37">[۳۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="شرایط_نیروهای_ورماخت">شرایط نیروهای ورماخت</h5>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=10" title="ویرایش بخش: شرایط نیروهای ورماخت">ویرایش</a>]</div> این نیروهای ورماخت تا این نقطه از جنگ آسیب شدیدی دیده بودند و از مشکلات جدی تدارکاتی از جمله کمبود سوخت و مهمات رنج می‌بردند. ذخایر فراهم شده برای این عملیات توسط آلمانی‌ها نیز بسیار محدود بود. بیشتر یگان‌ها، از جمله تقریباً همه لشکرهای متحرک، مستقیماً از سایر نواحی عملیاتی به این منطقه فرستاده شده و فرصت چندانی برای بازسازی نداشتند. به سبب رزم مداوم و عدم بازسازی، روز ۴ سپتامبر ۳۰ درصد از تانک‌های گروه ارتش مرکز ورماخت کاملاً غیر عملیاتی و ۲۳ درصد از آن‌ها در حال تعمیر بودند. در نیمی از لشکرهای زرهی ورماخت که به این عملیات اختصاص یافته بودند، به‌طور میانگین تنها ۳۴ درصد تانک‌ها آماده به‌کارگیری بودند. میزان ۱۲۵ تانکی که به عنوان جایگزین تأمین شد نیز تغییر زیادی در این شرایط ایجاد نکرد. کمبود حدود ۲۲ درصدی در ادوات موتوری دیگر نیز در هنگام آغاز تهاجم وجود داشت. همان مقدار موجود نیز عموماً خودروهای قدیمی بودند که به صورت سطحی تعمیر شده بودند و احتمال می‌رفت بسیاری از آن‌ها در جریان عملیات مجدداً خراب شوند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998667–671-38">[۳۷]</a> تا این زمان، تعدادی از یگان‌های لوفت‌وافه از جمله برخی از بهترین‌های آن، به جهت تلفات سنگین از خط مقدم عقب کشیده شده بودند. توان رزمی ناوگان ۲ هوایی از ۱۲۰۰ هواگرد در ماه ژوئن سال ۱۹۴۱ به ۵۴۹ هواگرد عملیاتی از جمله تنها ۱۵۸ بمب‌افکن تقلیل یافته بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191-39">[۳۸]</a> چنین آماری برای ادوات زرمی ورماخت جهت چنین عملیات پراهمیتی که به رزم متحرک وابسته بود، به شکل شگفت‌انگیزی اندک به نظر می‌رسید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998669-40">[۳۹]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="آماده‌سازی_شوروی">آماده‌سازی شوروی</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=11" title="ویرایش بخش: آماده‌سازی شوروی">ویرایش</a>]</div> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7" title="استاوکا">استاوکا</a>، فرماندهی عالی شوروی، انتظار داشت تهاجم نهایی آلمان به مسکو اواخر ماه اوت صورت بگیرد. استاوکا روز ۱۰ سپتامبر دستور به توقف حملات نیروهای خود علیه گروه ارتش مرکز ورماخت در حوالی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%84%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="اسمولنسک">اسمولنسک</a> و اتخاذ حالت تدافعی داد. با چرخش نیروهای آلمانی به سمت جنوب در ماه اوت و به وقوع پیوستن نبرد کی‌یف، استاوکا تصور می‌کرد با توجه به نزدیک شدن فصل بارندگی (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%88%D8%AA%DB%8C%D8%AA%D8%B3%D8%A7" title="راسپوتیتسا">راسپوتیتسا</a>)، آلمان تهاجم عمده دیگری را آغاز نخواهد کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013302-41">[۴۰]</a> با این وجود، پس از دریافت گزارش‌های اطلاعاتی از تهاجم قریب‌الوقوع آلمان در ده روز پایانی ماه سپتامبر، استاوکا ۲۷ سپتامبر به جبهه‌های غربی و بریانسک نسبت به عدم آمادگی لازم در برابر «یک عملیات تهاجمی جدی» هشدار داد و موارد لازم جهت ایجاد دفاع مناسب را مشخص نمود. به هر حال، جبهه غربی شوروی از پیش اقدام به تمهیدات پیشگیرانه از جمله تشدید عملیات‌های شناسایی و تقویت مواضع ضدتانک خود کرده بود. جبهه بریانسک نیز از ۲۸ سپتامبر شروع به صدور فرمان‌ها مشابهی به نیروهای خود نمود. با این حال، صدور این فرمان‌ها از سمت استاوکا در مقابل اقدامات آلمانی‌ها بسیار دیر صورت گرفت و هیچگاه جبهه ذخیره را شامل نشد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144-42">[۴۱]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Battle_of_Moscow.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Battle_of_Moscow.jpg/220px-Battle_of_Moscow.jpg" decoding="async" width="220" height="153" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Battle_of_Moscow.jpg/330px-Battle_of_Moscow.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Battle_of_Moscow.jpg/440px-Battle_of_Moscow.jpg 2x" data-file-width="1393" data-file-height="971" /></a><figcaption>غیرنظامیان در حال ایجاد مواضع دفاعی در مسکو</figcaption></figure> شوروی از اوایل ماه ژوئیه به کمک مهندسان نظامی و توده غیرنظامیان در حال ایجاد و تقویت استحکامات دفاعی در مسیر مسکو بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001143-43">[۴۲]</a> روز ۱۶ ژوئیه به دستور استالین <a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="جبهه مسکو (صفحه وجود ندارد)">جبهه مسکو</a> به فرماندهی سپهبد <a href="/w/index.php?title=%D9%BE%D8%A7%D9%88%D9%84_%D8%A2%D8%B1%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="پاول آرتمیف (صفحه وجود ندارد)">پاول آرتمیف</a> ایجاد شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTESeaton197150-44">[۴۳]</a> شورای شهر مسکو از روز ۱۷ ژوئیه رسما <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D9%86%D8%AF%DB%8C" class="mw-redirect" title="جیره‌بندی">جیره‌بندی</a> اقلام متعددی از مواد غذایی را آغاز کرد. در این جیره‌بندی کارگران سهم بیشتری داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006172-45">[۴۴]</a> شوروی با استفاده از فرصت زمانی به دست آمده در اثر نبردهای محاصره‌ای بزرگ چهار ماه نخست جنگ، منطقه مسکو را به یک ناحیه استحکامات قدرتمند تبدیل و ذخایر نیروی انسانی راهبردی خود را بسیج و در این مواضع دفاعی مستقر کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984293-46">[۴۵]</a> خط دفاعی در طول رودهای <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B3%D9%86%D8%A7" title="دسنا">دسنا</a> و <a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%88%D8%AF%D9%88%D8%B3%D8%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="سودوست (صفحه وجود ندارد)">سودوست</a> در غرب ویازما، ماه اوت به مواضع پیشین مدفعان مسکو بدل گشت. در شرق این خط، خط دفاعی <a href="/wiki/%D8%B1%DA%98%D9%81" title="رژف">رژف</a>–ویازما شامل دو کمربند مجزا می‌شد که در فاصله ۲۵ تا ۳۵ کیلومتری یکدیگر بودند. مهم‌ترین بخش شبکه دفاعی غرب مسکو خط دفاعی موژائیسک بود که ایجاد آن از ۱۶ ژوئیه آغاز شده بود. کمربند اصلی این خط در طول چهار منطقه استحکامات در <a href="/wiki/%D9%88%D9%88%D9%84%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%B3%DA%A9" title="وولوکولامسک">وولوکولامسک</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D9%88%DA%98%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DA%A9" title="موژائیسک">موژائیسک</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%AA%D8%B3" title="مارویاروسلاوتس">مارویاروسلاوتس</a> و <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D9%88%DA%AF%D8%A7" title="کالوگا">کالوگا</a> قرار گرفت و توسط یک کمربند دیگر در چندین کیلومتری غرب آن محافظت می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001143-43">[۴۲]</a> خط دفاعی موژائیسک شامل ۴۷۰ کیلومتر <a href="/wiki/%D8%AE%D9%86%D8%AF%D9%82" title="خندق">خندق</a>، <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A7%DA%98%D8%AF%D9%87%D8%A7" title="دندان اژدها">دندان اژدها</a> و سایر موانع ضد تانک و ۶۱۰ کیلومتر موانع سیم‌دار بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013336-47">[۴۶]</a> ده‌ها هزار نفر از غیرنظامیان، عموماً زنان و کودکان، جهت حفر این خطوط و سنگرهای دفاعی به کار برده شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200532-48">[۴۷]</a> با این حال، کار بر روی این استحکامات تا ۳۰ سپتامبر نیمه تمام و در مهم‌ترین قسمت در خط موژائیسک به تنها ۴۰ تا ۵۰ درصد رسید. در همین حال، رهبران شوروی می‌پنداشتند بیشتر نیروهای زرهی ورماخت همچنان حوالی کی‌یف و <a href="/wiki/%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" class="mw-redirect" title="لنینگراد">لنینگراد</a> هستند؛ سرویس اطلاعاتی ارتش سرخ قادر به شناسایی حرکت بیشتر نیروهای گروه زرهی ۴ ورماخت از شمال به مرکز و بازگشت گروه زرهی ۲ از جنوب به مرکز خط مقدم نشد. از این رو آرایش دفاعی شوروی با پیش‌بینی قرار گرفتن محور اصلی تهاجم آلمان از طریق ویازما در طول بزرگراه <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="مینسک">مینسک</a>، بر محل‌های اشتباه متمرکز شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013302–303-49">[۴۸]</a> دست کم ۴۰ درصد از تمامی نیروهای ارتش سرخ از <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9" title="دریای بالتیک">دریای بالتیک</a> در شمال تا <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87" title="دریای سیاه">دریای سیاه</a> در جنوب، در حال دفاع از مسکو بودند. این نیروها شامل جبهه‌های غربی، بریانسک و ذخیره ارتش سرخ مجموعاً با ۱۵ ارتش و یک گروه عملیاتی در خط مقدمی به طول ۸۰۰ کیلومتر می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141–143-50">[۴۹]</a> این جبهه‌ها شامل ۹۵ لشکر، ۱۳ تیپ و دو منطقه استحکامات مجموعاً با توان ۱٫۲۵ میلیون نفر بودند. از این مقدار ۶۶ لشکر تفنگ‌دار در لایه نخست، ۱۷ لشکر تفنگ‌دار و ۷ تیپ تانک در لایه دوم و ۱۲ لشکر تفنگ‌دار و ۶ تیپ تانک در جایگاه ذخیره قرار گرفته بودند. به هر صورت با وجود این که ورماخت نیروی ذخیره‌ای برای گروه ارتش مرکز قرار نداده بود، ارتش سرخ مقداری نیروی ذخیره برای خود در دفاع از مسکو فراهم کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013303–304-51">[۵۰]</a> استاوکا سه جبهه را به صورت لایه‌به‌لایه در عمق مستقر ساخته بود تا از پیشروی آلمانی‌ها به سمت مسکو جلوگیری شود. شدیدترین دفاع‌ها در جاده اسمولنسک–مسکو و جاده روسلافل–مسکو قرار گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001143-43">[۴۲]</a> ادوات هوایی شوروی تنها بخش قابل قیاس از منظر عددی با توان آلمانی‌ها بود. شوروی تا این زمان شش گروه هوایی ذخیره شامل چهار تا شش هنگ هوایی تحت فرمان مستقیم استاوکا، تشکیل داده بود. <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%81" title="ایوان کونیف">ایوان کونیف</a>، فرمانده جبهه غربی شوروی که تنها ۳۷۳ هواگرد پس از نبردهای اطراف یلنیا برایش باقیمانده بود، پنج روز پیش از آغاز تهاجم آلمانی‌ها، از استاوکا درخواست نیروی کمکی در این زمینه کرد. یگان‌های هوایی جبهه غربی بلافاصله با پنج لشکر و چندین هنگ هوایی از منطقه نظامی مسکو و گروه‌های هوایی ذخیره تقویت شدند. بدین ترتیب توان هوایی جبهه غربی شوروی تا ۱ اکتبر به ۸۶۳ هواگرد شامل ۵۷۸ بمب‌افکن و ۲۸۵ جنگنده، رسانده شد. از این مقدار ۳۰۱ بمب‌افکن و ۲۰۱ جنگنده در حالت عملیاتی بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193–194-52">[۵۱]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ترکیب_یگان‌ها">ترکیب یگان‌ها</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=12" title="ویرایش بخش: ترکیب یگان‌ها">ویرایش</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r35841839">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-right:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8_%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="ترکیب یگان‌های نبرد مسکو">ترکیب یگان‌های نبرد مسکو</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ترکیب_یگان‌های_ورماخت">ترکیب یگان‌های ورماخت</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=13" title="ویرایش بخش: ترکیب یگان‌های ورماخت">ویرایش</a>]</div> از شمال به جنوب: <ul><li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2" title="گروه ارتش مرکز">گروه ارتش مرکز</a>: فیلدمارشال <a href="/wiki/%D9%81%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%DA%A9" title="فدر فون بک">فدر فون بک</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D9%86%D9%87%D9%85_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="ارتش نهم (ورماخت)">ارتش نهم</a>: ارتشبد <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%81_%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%B3" title="آدولف اشتراوس">آدولف اشتراوس</a> <ul><li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B3" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۳">گروه زرهی ۳</a>: ارتشبد <a href="/wiki/%D9%87%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%87%D9%88%D8%AA" title="هرمان هوت">هرمان هوت</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="ارتش چهارم (ورماخت)">ارتش چهارم</a>: فیلدمارشال <a href="/wiki/%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%88%D9%86_%DA%A9%D9%84%D9%88%DA%AF%D9%87" title="گونتر فون کلوگه">گونتر فون کلوگه</a> <ul><li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B4" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۴">گروه زرهی ۴</a>: ارتشبد <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B4_%D9%87%D9%88%D9%BE%D9%86%D8%B1" title="اریش هوپنر">اریش هوپنر</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="ارتش دوم (ورماخت)">ارتش دوم</a>: ارتشبد <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%81%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AE%D8%B3" title="ماکسیمیلیان فون وایخس">ماکسیمیلیان فون وایخس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_%DB%B2" class="mw-redirect" title="گروه زرهی ۲">گروه زرهی ۲</a>: ارتشبد <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B3_%DA%AF%D9%88%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="هاینتس گودریان">هاینتس گودریان</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998668–669-53">[۵۲]</a></li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ترکیب_یگان‌های_ارتش_سرخ">ترکیب یگان‌های ارتش سرخ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=14" title="ویرایش بخش: ترکیب یگان‌های ارتش سرخ">ویرایش</a>]</div> از شمال به جنوب: <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C_(%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C)" title="جبهه غربی (شوروی)">جبهه غربی</a>: <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%81" title="ایوان کونیف">ایوان کونیف</a> <ul><li>ارتش بیست و دوم</li> <li>ارتش بیست و نهم</li> <li>ارتش سی‌ام</li> <li>ارتش نوزدهم</li> <li>ارتش شانزدهم</li> <li>ارتش بیستم</li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%B0%D8%AE%DB%8C%D8%B1%D9%87_(%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جبهه ذخیره (شوروی) (صفحه وجود ندارد)">جبهه ذخیره</a>: <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86_%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C" title="سیمیون بودیونی">سیمیون بودیونی</a> <ul><li>خط مقدم: <ul><li>ارتش بیست و چهارم</li> <li>ارتش چهل و سوم</li></ul></li> <li>پشت خط مقدم: <ul><li>ارتش سی و یکم</li> <li>ارتش چهل و نهم</li> <li>ارتش سی و دوم</li> <li>ارتش سی و سوم</li></ul></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9_(%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جبهه بریانسک (شوروی) (صفحه وجود ندارد)">جبهه بریانسک</a>: <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%86%DA%A9%D9%88" title="آندری یریومنکو">آندری یریومنکو</a> <ul><li>ارتش پنجاهم</li> <li>ارتش سوم</li> <li>ارتش سیزدهم</li> <li>گروه عملیاتی یرماکوف<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013303-54">[۵۳]</a></li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="محدوده_و_شرایط_جغرافیایی">محدوده و شرایط جغرافیایی</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=15" title="ویرایش بخش: محدوده و شرایط جغرافیایی">ویرایش</a>]</div> نبرد مسکو در پهنه جغرافیایی وسیعی به وقوع پیوست که حدود آن به شرح زیر است: <ul><li>شمال: رود <a href="/wiki/%D9%88%D9%84%DA%AF%D8%A7" class="mw-redirect" title="ولگا">ولگا</a> از ناحیه <a href="/wiki/%D8%B1%DA%98%D9%81" title="رژف">رژف</a> تا <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%86" title="کالیازین">کالیازین</a></li> <li>غرب: خط‌آهن رژف–<a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7" title="ویازما">ویازما</a>–<a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="بریانسک">بریانسک</a></li> <li>جنوب: بریانسک تا ناحیه <a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%98%D8%B3%DA%A9" title="ریاژسک">ریاژسک</a></li> <li>شرق: خط ریاژسک–<a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%86" title="ریازان">ریازان</a>–کالیازین</li></ul> فاصله ویازما تا ریازان از غرب به شرق ۳۵۰ کیلومتر و فاصله رژف تا بریانسک از شمال به جنوب ۴۰۰ کیلومتر است.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201519-55">[۵۴]</a> سطح این محدوده پهنه‌ای از یک دشت گسترده پست با رشته‌هایی از تپه‌های کوچک ۲۰۰ تا ۲۵۰ متری است. این ناهمواری‌ها از تحرکات عمده نیرو جلوگیری به عمل نمی‌آورد. تنها در ناحیه <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7_(%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="تولا (شهر)">تولا</a> و <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D9%88%DA%AF%D8%A7" title="کالوگا">کالوگا</a> دره‌های بزرگی با دیواره‌هایی با شیب تند وجود دارد که رودهایی در آن‌ها در جریان هستند و می‌توانند تحرکات نیروها را با دشواری مواجه سازند. حدود یک چهارم از این مساحت پوشیده از جنگل است که غالباً در قسمت شمال شرقی و مرکزی آن قرار دارد. در قسمت جنوبی جنگل کمتری یافت می‌شود و فضا بازتر است. دریاچه‌ها و سدها نیز عموماً در قسمت شمالی قرار دارند. رودخانه‌های ولگا، <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7" title="رود اوکا">اوکا</a> و <a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="رود مسکوا (صفحه وجود ندارد)">مسکوا</a> در شمال و جنوب مسکو و چندین رودخانه کوچک‌تر در غرب مسکو، هر یک نقش مهمی در خطوط دفاعی بازی می‌کردند و مانع جدی عملیاتی به حساب می‌آمدند. با توجه به این شرایط جغرافیایی، منطقه محل نبرد اجازه عملیات‌های متحرک در مقیاس وسیع برای هر دو طرف را فراهم آورده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201519–20_&_22-56">[۵۵]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="آغاز_عملیات_تایفون">آغاز عملیات تایفون</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=16" title="ویرایش بخش: آغاز عملیات تایفون">ویرایش</a>]</div> عملیات تایفون، تهاجم پاییزه ورماخت جهت سلطه بر مسکو، در خط مقدمی به طول ۷۶۰ کیلومتر از ساعت ۵:۳۰ بامداد روز ۲ اکتبر سال ۱۹۴۱ با گلوله‌باران شدید و تهاجم هوایی گسترده علیه مواضع دشمن آغاز شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201317_&_21_&_55-57">[۵۶]</a> تفاوت در تحرک‌پذیری نیروهای آلمان و شوروی بلافاصله پس از آغاز عملیات نمایان گشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144-42">[۴۱]</a> حمله نیروهای گروه ارتش مرکز از دو طرف دفاع اصلی شوروی و یورش گروه زرهی ۲ از جنوب <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="بریانسک">بریانسک</a>، ارتش سرخ را کاملاً غافلگیر کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013303-54">[۵۳]</a> در برخی نقاط بدون مقاومت سازمان‌یافته چندانی، اراضی به سلطه مهاجمان درآمد و ضد حملات محلی تنها از بعد از ظهر روز نخست گزارش شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998672-32">[۳۱]</a> پیاده‌نظام ارتش‌های نهم و چهارم ورماخت در جریان رزم نزدیک سنگر به سنگر، در چندین نقطه خط دفاعی شوروی را شکستند. نیروهای گروه‌های زرهی ۳ و ۴ ورماخت با بهره‌گیری از این شکاف‌ها از خط مقدم دشمن عبور کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304–306-58">[۵۷]</a> به هر صورت، با وجود غافلگیری اولیه، پس از مدت کوتاهی مشخص شد شوروی از پیش بسیج نیروهای ذخیره خود را آغاز کرده و آماده است با هر چه در اختیار دارد نبرد نهایی را در غرب مسکو صورت دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998673-59">[۵۸]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پیشروی_اولیه_ورماخت_(۳۰_سپتامبر_تا_۱۰_اکتبر_۱۹۴۱)"><span id=".D9.BE.DB.8C.D8.B4.D8.B1.D9.88.DB.8C_.D8.A7.D9.88.D9.84.DB.8C.D9.87_.D9.88.D8.B1.D9.85.D8.A7.D8.AE.D8.AA_.28.DB.B3.DB.B0_.D8.B3.D9.BE.D8.AA.D8.A7.D9.85.D8.A8.D8.B1_.D8.AA.D8.A7_.DB.B1.DB.B0_.D8.A7.DA.A9.D8.AA.D8.A8.D8.B1_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B1.29">پیشروی اولیه ورماخت (۳۰ سپتامبر تا ۱۰ اکتبر ۱۹۴۱)</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=17" title="ویرایش بخش: پیشروی اولیه ورماخت (۳۰ سپتامبر تا ۱۰ اکتبر ۱۹۴۱)">ویرایش</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D9%88%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%E2%80%93%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" class="mw-redirect" title="نبرد دوگانه ویازما–بریانسک">نبرد دوگانه ویازما–بریانسک</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="محاصره_ویازما">محاصره ویازما</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=18" title="ویرایش بخش: محاصره ویازما">ویرایش</a>]</div> در قسمت شمالی خط مقدم، گروه زرهی ۳ همان روز نخست، با تهاجم متمرکز اتصال بین ارتش‌های نوزدهم و سی‌ام جبهه غربی شوروی را شکافت و در قسمت مرکزی خط مقدم، گروه زرهی ۴ ضربه سختی به ارتش چهل‌وسوم در لایه نخست جبهه ذخیره شوروی وارد آورد و خود را به مواضع ارتش سی‌وسوم شوروی در پشت سر آن رساند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013306-60">[۵۹]</a> در پی این تحولات، کونیِف، فرمانده جبهه غربی شوروی، شروع به جمع‌آوری نیرو جهت دفع تهاجم زرهی آلمانی‌ها کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001146-61">[۶۰]</a> از این رو، <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%88%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="ایوان بولدین (صفحه وجود ندارد)">ایوان بولدین</a>، معاون خود را موظف ساخت با دو لشکر تفنگدار، یک لشکر موتوریزه و دو تیپ تانک، جناح راست گروه زرهی ۳ را مورد حمله قرار دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013306-60">[۵۹]</a> این ضد حمله با به پا کردن درگیری‌های سنگین در روزهای ۳ و ۴ اکتبر سرعت نیروهای آلمانی را کاهش داد اما نتوانست آن‌ها متوقف کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001148-62">[۶۱]</a> استاوکا که نیروی ذخیره خود را جهت مقابله با گودریان به جنوب گسیل کرده بود، دیگر چیزی برای متوقف ساختن آلمانی‌ها در قسمت شمالی در اختیار نداشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013306-60">[۵۹]</a> روز ۳ اکتبر <a href="/wiki/%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%88%D9%86_%DA%A9%D9%84%D9%88%DA%AF%D9%87" title="گونتر فون کلوگه">گونتر فون کلوگه</a>، فرمانده ارتش چهارم ورماخت به گروه زرهی ۴ که ۸۰ کیلومتر در عمق دفاع شوروی نفوذ کرده بود، دستور داد سپاه ۴۶ موتوریزه را به عنوان انبر جنوبی، جهت ایجاد یک محاصره در غرب ویازما، به سمت شمال بچرخاند. بر این اساس بیشتر نیروهای گروه زرهی ۴ با چرخش به سمت شمال، راه <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%AE%D9%86%D9%88%D9%81" title="یوخنوف">یوخنوف</a> در ۸۰ کیلومتری جنوب شرقی ویازما در عمق اراضی پشت سر جبهه غربی شوروی را پیش گرفتند. پیش از آن که استاوکا متوجه این چرخش شود، یوخنوف به تصرف آلمانی‌ها درآمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307-63">[۶۲]</a> در این شرایط، تصمیم استالین بر عدم صدور دستور عقب‌نشینی کاملاً به نفع آلمانی‌ها تمام شد. نیروهای جبهه‌های غربی و ذخیره شوروی همچنان در حال مبارزه در مواضع دفاعی پیشین خود در بین دو انبر محاصره کننده آلمانی بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001148-62">[۶۱]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png/280px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png" decoding="async" width="280" height="288" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png/420px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png/560px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Vjasma_1941.png 2x" data-file-width="1047" data-file-height="1077" /></a><figcaption>فرایند محاصره ناحیه ویازما، ۲ تا ۷ اکتبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> در قسمت شمالی انبر، با بروز مشکلات تدارکاتی، پس از برخورد گروه زرهی ۳ به ارتش سی‌ودوم در لایه دوم جبهه ذخیره شوروی، ۴ اکتبر ذخایر سوخت آن به پایان رسید و سرنیزه زرهی آن نیازمند کمک‌رسانی توسط لوفت‌وافه شد. این سوخت‌رسانی تا روز بعد به طول انجامید، تا کونیف با استفاده از این فرصت کوتاه بی‌تحرکی دشمن، جهت گریز از افتادن در محاصره، درخواست مجوز عقب‌نشینی کند. او همچنین فرمان به تهاجم بولدین از جنوب و ارتش شانزدهم از شمال علیه جناحین مهاجمان آلمانی به سمت ویازما داد. همان شب ۵ اکتبر استاوکا در نهایت اجازه بیرون کشیدن نیروهای کونیف از محاصره در حال تکمیل در غرب ویازما را صادر کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307-63">[۶۲]</a> فرمان مشابهی نیز به جبهه ذخیره شوروی ارسال گردید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001148-62">[۶۱]</a> روز ۶ اکتبر ارتش‌های شانزدهم و نوزدهم جبهه غربی شوروی موظف شدند راه را به سمت شرق باز کنند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307-63">[۶۲]</a> همان روز بمب‌افکن‌های شوروی جهت جبران عملکرد نیروی زمینی، مواضع ارتش چهارم ورماخت را در ناحیه یوخنوف مورد حمله قرار دادند و با وجود مواجهه شدید با جنگنده‌های آلمانی، توانستند پل <a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A7%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="رود اوگرا (صفحه وجود ندارد)">رود اوگرا</a> در مجاورت این شهر را منهدم کنند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195-64">[۶۳]</a> در این زمان ارتشبد <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF-%D9%87%D8%A7%D9%86%D8%B3_%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA" title="گئورگ-هانس راینهارت">گئورگ-هانس راینهارت</a> جانشین هوت در فرماندهی گروه زرهی ۳ شد. اقدامات کونیف بسیار دیر صورت گرفت تا ۷ اکتبر با اتصال لشکر هفتم زرهی گروه زرهی ۳ و <a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1_%D8%AF%D9%87%D9%85_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="لشکر دهم زرهی (ورماخت)">لشکر دهم زرهی</a> گروه زرهی ۴ در ویازما، محاصره نیروهای شوروی در غرب آن تکمیل شود<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307–308-65">[۶۴]</a> و با به دام افتادن ارتش‌های شانزدهم، نوزدهم، بیستم و بیست و چهارم و بخش‌هایی از ارتش سی و دوم،<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66">[۶۵]</a> ۴۵ لشکر ارتش سرخ در منطقه‌ای بزرگ به محاصره بیفتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200528–32-67">[۶۶]</a> عملیات در ناحیه ویازما گونه خاصی از موفقیت برای ورماخت به حساب می‌آمد چرا که محاصره نیروهای دشمن در آن در فاصله تنها ۱۰۰ کیلومتری از <a href="/wiki/%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B3%D9%81%D9%88" title="یارتسفو">یارتسفو</a><a href="#cite_note-68">[یادداشت ۲]</a> و ۱۷۰ کیلومتری از روسلافل حاصل شد و به اندازه‌ای به نقطه آغاز تهاجم نزدیک بود که پیاده‌نظام توانست به سرعت خود را به موقعیت برساند و نیروهای زرهی را در تکمیل محاصره یاری کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984286-69">[۶۷]</a> با یادآوری تجربیات نبردهای محاصره‌ای پیشین که در اثر وجود حفره‌هایی بخشی از نیروهای دشمن قادر به گریز می‌شدند، آلمانی‌ها هم‌اینک بخش شرقی محاصره را بهتر محافظت نموده<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998673-59">[۵۸]</a> و دیواری از لشکرهای زرهی در غرب ویازما ایجاد کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001150-70">[۶۸]</a> <a href="/w/index.php?title=%D9%85%DB%8C%D8%AE%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84_%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="میخائیل لوکین (صفحه وجود ندارد)">میخائیل لوکین</a>، فرمانده ارتش نوزدهم شوروی به عنوان فرمانده تمامی نیروهای در محاصره ارتش سرخ در ناحیه ویازما منصوب<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001150-70">[۶۸]</a> و مأمور به شکستن محاصره از قسمت ضعیف‌تر به سمت <a href="/wiki/%DA%AF%DA%98%D8%A7%D8%AA%D8%B3%DA%A9" class="mw-redirect" title="گژاتسک">گژاتسک</a> در ۶۰ کیلومتری شمال شرقی ویازما شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013308-71">[۶۹]</a> تلاش نیروهای در محاصره جهت حرکت به سمت شرق موجب وارد آمدن تلفات سنگین به آن‌ها گردید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001150-70">[۶۸]</a> روز ۱۰ اکتبر ناوگان ۲ هوایی لوفت‌وافه با ۵۳۷ پرواز علیه این نیروهای جبهه غربی شوروی، ۴۵۰ خودرو و ۱۵۰ قطعه توپ آن‌ها را منهدم کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72">[۷۰]</a> با کوچک‌تر شدن منطقه تحت محاصره و تنگ‌تر شدن حلقه، لوکین به نیروهایش فرمان به تلاش به خروج از محاصره به سمت شمال شرقی داد. با صورت گرفتن این اقدام از روز ۱۱ اکتبر که به مبارزات خونین چندین روزه انجامید، تنها عناصری از لشکر نودویکم تفنگ‌دار ارتش سرخ موفق شدند از حلقه محاصره خارج شوند. مدتی بعد نیروهای شوروی در این ناحیه در دو گروه جداگانه در شمال غربی و جنوب غربی ویازما در حال رزم بودند و اواخر روز ۱۲ اکتبر دست به آخرین تلاش خود برای خروج از محاصره زدند. به هر صورت همه این تلاش‌ها کار به جایی نبرد تا بنا به اعلام آلمانی‌ها در روز ۱۳ اکتبر، نیروهای در محاصره در غرب ویازما کاملاً منهدم شوند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001151-73">[۷۱]</a> پاکسازی این منطقه تا روز ۱۹ اکتبر منجر به اسارت ۶۷۳ هزار نفر از قوای شوروی گردید. لوکین و دو تن دیگر از فرماندهان ارتش‌های شوروی جزو اسرا بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998891-74">[۷۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="محاصره_بریانسک">محاصره بریانسک</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=19" title="ویرایش بخش: محاصره بریانسک">ویرایش</a>]</div> دو روز پیش از آغاز عملیات تایفون، نیروهای ارتشبد <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B3_%DA%AF%D9%88%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="هاینتس گودریان">هاینتس گودریان</a> در گروه زرهی ۲ پیشروی خود را از روز ۳۰ سپتامبر، به سمت بریانسک و اریول آغاز کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998672-32">[۳۱]</a> این نیروها در نزدیکی <a href="/wiki/%DA%AF%D9%84%D9%88%D8%AE%D9%88%D9%81" class="mw-redirect" title="گلوخوف">گلوخوف</a> در جناح جنوبی جبهه بریانسک شوروی نفوذ و یک شکاف ۲۰ کیلومتری بین گروه عملیاتی یرماکوف و ارتش سیزدهم آن ایجاد کردند. با توجه به آرامش نسبی خط مقدم در نقاط دیگر، <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%86%DA%A9%D9%88" title="آندری یریومنکو">آندری یریومنکو</a>، فرمانده جبهه بریانسک تصور می‌کرد این حمله صرفاً یک عملیات «ایذایی» است و حمله اصلی بعداً در محور شهر بریانسک به وقوع خواهد پیوست. در این حال، ضد حمله یرماکوف از روز بعد جهت پوشش دادن شکاف شکست خورد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144-42">[۴۱]</a> روز ۱ اکتبر سپاه ۴۷ موتوریزه گروه زرهی ۲ پس تصرف <a href="/wiki/%D8%B3%D9%81%D8%B3%DA%A9" title="سفسک">سفسک</a> در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شهر بریانسک، به سمت شمال چرخش نمود. این حرکت ارتباط گروه عملیاتی یرماکوف با مابقی نیروهای جبهه بریانسک را کاملاً قطع کرد. با وجود این که یریومنکو دیگر قانع شده بود تهاجم گودریان «ایذایی» نیست، پایداری آرامش در سایر نقاط خط مقدم موجب عدم نگرانی او گردید. او به استاوکا گزارش کرد شرایط حساس نیست و فرمان به ضد حمله مجدد یرماکوف این بار به سمت سفسک داد. یریومنکو تلاش کرد پیشروی گودریان را با فرستادن بخشی از نیروهای ذخیره خود به <a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D9%86%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="رود نروسا (صفحه وجود ندارد)">رود نروسا</a> در ۴۰ کیلومتری شمال سفسک، سد کند. به هر صورت تمامی این تمهیدات بی‌ثمر بودند؛ چرا که سازمان‌دهی نیروهای شوروی بسیار آهسته بود و نیروهای زرهی ورماخت از پیش حرکت زیادی در عمق دفاع آن کرده بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144–147-75">[۷۳]</a> یریومنکو خواهان اجرای یک دفاع متحرک بود اما <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%B3_%D8%B4%D8%A7%D9%BE%D9%88%D8%B4%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%88%D9%81" title="بوریس شاپوشنیکوف">بوریس شاپوشنیکوف</a>، رئیس ستاد کل ارتش سرخ، اصرار بر «دفاع سرسختانه از خطوط دفاعی» داشت. استاوکا که در پی قطع شدن ارتباطات با یریومنکو در اثر حملات لوفت‌وافه، تصویر روشنی از شرایط نداشت، تلاش کرد با انتقال نیروهای ذخیره به این قسمت، شکاف ایجاد شده را پوشش دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304–306-58">[۵۷]</a> از این رو ارتش چهل‌ونهم جبهه ذخیره شوروی به محور جنوبی به عنوان خطرناک‌ترین ناحیه تهاجم آلمانی‌ها منتقل شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76">[۷۴]</a> اوایل روز ۲ اکتبر هواگردهای شوروی از تمرکز سنگین ستون‌های زرهی آلمانی در ۱۰ کیلومتری غرب شهر بریانسک خبر دادند. این نیروها به سمت اریول می‌رفتند و خطر قطع کامل اتصال جبهه بریانسک و جنوب غربی شوروی را پدیدآورده بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72">[۷۰]</a> همان روز مقرر گردید سپاه تازه شگل‌گرفته ۱ محافظ شوروی با پشتیبانی یک گروه ویژه هوایی نفوذ دشمن به سمت اریول را از بین ببرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76">[۷۴]</a> ظهرگاه ۴۰ بمب‌افکن و ۶۰ جنگنده نیروی هوایی شوروی علیه این هدف عازم شدند. حمله هواگردهای شوروی موجب آشفتگی بین نیروهای آلمانی شد. شوروی مدعی انهدام ۳۰ کامیون و ۴۳ تانک ورماخت در این موضع گشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72">[۷۰]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png/280px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png" decoding="async" width="280" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png/420px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png/560px-Karte_-_Kesselschlacht_bei_Brjansk_1941.png 2x" data-file-width="1275" data-file-height="1277" /></a><figcaption>فرایند محاصره ناحیه بریانسک، ۳۰ سپتامبر تا ۱۲ اکتبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> با این وجود، نیروهای گودریان در نهایت در عمق ۲۰۰ کیلومتری به <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%84" title="اریول">اریول</a> رسیدند. این حرکت به گونه‌ای شوروی را غافلگیر کرد که به اذعان گودریان هنگامی که تانک‌های او وارد این شهر می‌شدند «قطارهای برقی همچنان در حال فعالیت بودند.»<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76">[۷۴]</a> با تصرف اریول یک پایگاه هوایی بزرگ در این شهر به دست لوفت‌وافه افتاد تا با استقرار یگان‌های قدرتمند جنگنده در آن برتری هوایی را در آسمان کسب کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195-64">[۶۳]</a> همزمان سپاه ۴۷ موتوریزه ورماخت با ادامه حرکت به سمت شمال در جانب <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DA%86%D9%81" title="کاراچف">کاراچف</a> در ۴۵ کیلومتری شرق شهر بریانسک، با رخنه در پشت سر ارتش‌های سیزدهم و سوم شوروی، در حال تکمیل محاصره کل نیروهای جبهه بریانسک بود. یریومنکو جهت متوقف کردن این پیشروی، اقدام به ضدحمله به طرف <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7" title="سردینا-بودا">سردینا-بودا</a> کرد و به یرماکوف دستور داد به سمت شرق یورش ببرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76">[۷۴]</a> ضد حملات یریومنکو زیر حملات متمرکز صدها هواگرد لوفت‌وافه با شکست مواجه شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195-64">[۶۳]</a> یریومنکو که از همه جهات به شدت تحت فشار بود، اواخر روز ۳ اکتبر از شاپوشنیکوف درخواست مجوز عقب‌نشینی به مواضع دفاعی جدید کرد اما این درخواست مورد پذیرش قرار نگرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76">[۷۴]</a> حملات ۸۰ هواگرد تهاجمی و بمب‌افکن لوفت‌وافه در ۴ اکتبر علیه خطوط آهن و تحرکات نیروهای شوروی در نواحی <a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D9%85%DB%8C" title="سومی">سومی</a>–<a href="/wiki/%D9%84%DA%AF%D9%88%D9%81" title="لگوف">لگوف</a>–<a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="کورسک">کورسک</a> ارتباط جبهه‌های بریانسک و جنوب غربی شوروی را کاملاً قطع کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72">[۷۰]</a> روز ۶ اکتبر لشکر هفدهم زرهی ورماخت به شهر <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="بریانسک">بریانسک</a> رسید و قرارگاه جبهه بریانسک را در ۱۱ کیلومتری جنوب آن تصرف کرد. در طول دو روز آینده شهر بریانسک به سلطه ورماخت درآمد و لشکر هجدهم زرهی گروه زرهی ۲ خود را در نزدیکی <a href="/wiki/%DA%98%DB%8C%D8%B2%D8%AF%D8%B1%D8%A7" title="ژیزدرا">ژیزدرا</a> در شمال شرقی شهر بریانسک به نیروهای ارتش دوم ورماخت رساند تا ارتش‌های سوم و سیزدهم شوروی در جنوب و ارتش پنجاهم آن در شمال بریانسک به محاصره بیفتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66">[۶۵]</a> اواخر روز ۸ اکتبر ارتش‌های جبهه بریانسک با مجوز استاوکا، شروع به عقب‌نشینی نمودند. ارتش‌های سوم و پنجاهم شوروی بدون برخورد با مقاومت جدی، تا سپیده دم روز بعد ۵۰ کیلومتر به سمت شرق حرکت کردند. با این حال، ارتش سیزدهم شوروی پس از چند تلاش ناموفق جهت گریز از محاصره به سمت جنوب شرقی، روز ۹ اکتبر رو به جنوب آورد و مقدار زیادی از نیروهای آن قادر به عبور از لایه نخست نیروهای سد کننده راه شدند. همان روز با اتصال لشکر صدوسیزدهم پیاده‌نظام ارتش دوم ورماخت به لشکر هجدهم زرهی گروه زرهی ۲ در شمال شرقی بریانسک، نیروهای در محاصره جبهه بریانسک به دو قسمت تقسیم شدند. ارتش پنجاهم شوروی روز ۱۰ اکتبر شروع به عقب‌نشینی به سمت شمال شرقی کرد. پس از مدتی رزم مداوم، حدود ۱۰ درصد از نیروهای این ارتش در نهایت خود را به خطوط ارتش سرخ در <a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%81" title="بلیوف">بلیوف</a> رساندند. ارتش سوم شوروی از جنوب شهر بریانسک خود را به شمال <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D9%85%DB%8C%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%88%D8%B3%DA%A9-%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%84%D9%88%D9%88%D8%B3%D9%88%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="دمیترووسک-اورلووسوی (صفحه وجود ندارد)">دمیترووسک-اورلووسوی</a> رساند. این ارتش بین روزهای ۱۷ تا ۲۰ اکتبر مجدداً در این ناحیه در محاصره قرار داشت. در نهایت حدود ۱۳ هزار نفر از نیروهای ارتش سوم شوروی در <a href="/w/index.php?title=%D9%BE%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="پونیری (صفحه وجود ندارد)">پونیری</a> به خطوط ارتش سرخ رسیدند. حدود ۱۰ هزار نفر از بقایای ارتش سیزدهم شوروی نیز به کمک حملات گروه عملیاتی یرماکوف، از محاصره خارج و در مواضع دفاعی در ۴۵ کیلومتری شمال غربی <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="کورسک">کورسک</a> مستقر شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001151–153-77">[۷۵]</a> پاکسازی منطقه این تحت محاصره توسط آلمانی‌ها در نهایت به اسارت ۵۰ هزار نفر دیگر از نیروهای ارتش سرخ انجامید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200528–32-67">[۶۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="نتایج_دو_محاصره">نتایج دو محاصره</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=20" title="ویرایش بخش: نتایج دو محاصره">ویرایش</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_(Fa).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg/400px-Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg" decoding="async" width="400" height="543" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg/600px-Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg/800px-Double_battle_of_Vyazma-Bryansk_%28Fa%29.jpg 2x" data-file-width="2002" data-file-height="2718" /></a><figcaption>نقشه دو محاصره عمده مرحله نخست عملیات تایفون</figcaption></figure> در طی دو محاصره بزرگ در مناطق ویازما و بریانسک دو جبهه غربی و ذخیره شوروی تقریباً منهدم و آسیب شدیدی به جبهه بریانسک آن وارد شد. در جریان این محاصره‌ها ۷ ارتش از ۱۵ ارتش، ۶۴ لشکر از ۹۵ لشکر، ۱۱ تیپ تانک از ۱۵ تیپ تانک و ۵۰ هنگ توپخانه از ۶۲ هنگ توپخانه سه جبهه شوروی در محور مسکو منهدم شدند و ارتش سرخ قریب به یک میلیون نفر از قوا (شامل حدود ۷۰۰ هزار اسیر)، ۸۳۰ تانک و ۶ هزار توپ و خمپاره‌انداز خود را از دست داد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153-78">[۷۶]</a> نتایج این محاصره دوگانه کاملاً منطبق با قصد عملیاتی هیتلر بود که انهدام توان باقیمانده نیروهای شوروی را بر تصرف مسکو ارجحیت می‌داد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse201591-79">[۷۷]</a> این مسئله سبب شد تا آلمانی‌ها به این باور برسند که تا این زمان به تمامی اهداف خود رسیده‌اند و رسماً اعلام پیروزی کنند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201135-80">[۷۸]</a> سرمست از موفقیت‌های اولیه گروه ارتش مرکز، رادیو آلمان اقدام به مخابره اعلامیه هیتلر مبنی بر این که «دشمن شکست خورده‌است و دیگر هیچگاه برنخواهد خواست» کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66">[۶۵]</a> در این شرایط با تصور دستیابی به «پیروزی تعیین‌کننده» در مسیر مسکو،<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201135-80">[۷۸]</a> ورماخت تصمیم به انتقال نیمی از یگان‌های ناوگان دوم هوایی از جبهه مسکو به جبهه <a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87" class="mw-redirect" title="مدیترانه">مدیترانه</a> گرفت. بدین ترتیب از مجموع ۹ گروه جنگنده که در ابتدا از عملیات تایفون پشتیبانی می‌کردند، تنها ۵ گروه جنگنده جهت مشارکت در تهاجم نهایی به مسکو باقی ماند تا لوفت‌وافه پس از یک ماه تنها قادر به به‌کارگیری ۵۰ تا ۱۰۰ جنگنده در مقابل توان رو به افزایش نیروی هوایی شوروی باشد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000231–232-81">[۷۹]</a> ضربه سخت مرحله نخست عملیات تایفون به مدافعان شوروی، یک شکاف بیش از ۵۰۰ کیلومتری در بین مواضع آن‌ها در مقابل مسکو باز کرد<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200744-82">[۸۰]</a> و تعداد بسیار اندکی از نیروهای آماده رزم شوروی بین خط دفاعی ویازما و مسکو باقی گذاشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201135-80">[۷۸]</a> شوروی هیچ ذخیره راهبردی جهت پوشش دادن این شکاف در اختیار نداشت؛ چرا که استاوکا همه این نیروها را به محور جنوب غربی گسیل کرده بود. در پی این اوضاع، شوروی شروع به آماده‌سازی طرح‌هایی جهت از بین بردن تأسیسات کلیدی مسکو و تخلیه ارگان‌های دولتی از آن کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66">[۶۵]</a> به هر حال، ادامه عملیات ورماخت نیازمند اتمام کار پاکسازی دو منطقه تحت محاصره بود؛ مأموریتی که مستلزم به‌کارگیری دو سوم از نیروهای گروه ارتش مرکز و صرف یک تا دو هفته زمان بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> از این رو عده‌ای همچون <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF%DB%8C_%DA%98%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%81" title="گئورگی ژوکوف">گئورگی ژوکوف</a> حتی سخن از عامدانه بودن قربانی شدن بخشی از نیروها توسط شوروی جهت درگیر نگاه داشتن آلمانی‌ها و خریدن زمان برای تقویت دفاع مسکو به میان آورده‌اند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984290–291-84">[۸۲]</a> در همین حال گروه ارتش مرکز در وضعیت تدارکاتی مناسبی به سر نمی‌برد. از همین رو، دقیقاً زمانی که دفاع شوروی در مقابل مسکو فروپاشیده بود، سرعت پیگیری عملیات ورماخت می‌بایست کاهش میافت. این مسئله علاوه بر این که موجب اتلاف وقت آلمانی‌ها و وارد آمدن تلفات به آن‌ها شد؛ بلکه فرصت تنفسی برای شوروی فراهم آورد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="سازماندهی_مجدد_و_تقویت_دفاع_مسکو">سازماندهی مجدد و تقویت دفاع مسکو</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=21" title="ویرایش بخش: سازماندهی مجدد و تقویت دفاع مسکو">ویرایش</a>]</div> پس از درگیری‌های اطراف ویازما و بریانسک، عناصر باقیمانده از جبهه‌های غربی و ذخیره شوروی به خط دفاعی بعدی در نزدیکی موژائیسک و کالوگا عقب نشستند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015100-85">[۸۳]</a> استاوکا به شدت در تلاش جهت بازیابی و تقویت دفاع غرب مسکو بود؛ از این رو به لشکرهای ۱۱۰ و ۱۱۳ تفنگ‌دار دستور داد در مواضع خط دفاعی موژائیسک مستقر شوند و شروع به تشکیل ارتش پنجم با نیروهای ذخیره و یگان‌هایی که از پیش در خط موژائیسک مستقر بودند، کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66">[۶۵]</a> روز ۱۰ اکتبر با ادغام بقایای جبهه ذخیره در آن، <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A6%D9%88%D8%B1%DA%AF%DB%8C_%DA%98%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%81" title="گئورگی ژوکوف">گئورگی ژوکوف</a> که به تازگی از <a href="/wiki/%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" class="mw-redirect" title="لنینگراد">لنینگراد</a> بازگشته بود، به فرماندهی جبهه غربی شوروی منصوب شد. بلافاصله ۱۴ لشکر تفنگ‌دار، ۱۶ تیپ تانک و بیش از ۴۰ هنگ توپخانه مجموعاً با ۹۰ هزار نفر از یگان‌های ذخیره یا قسمت‌های دیگر خط مقدم به این جبهه منتقل شدند و چهار ارتش آن را مجدداً تشکیل دادند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200528–32-67">[۶۶]</a> ژوکوف روز ۱۳ اکتبر با صدور فرمان شماره ۰۳۴۵، از تمامی نیروهای ارتش سرخ، از فرماندهان ارشد تا سربازان وظیفه خواست تلاش شدیدی از خود نشان دهند. «بزدلان، اضطراب‌آفرینان و افرادی که بدون مجوز مواضع خود را ترک کنند» به عنوان خائنان به وطن می‌بایست در جا اعدام می‌شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998891-74">[۷۲]</a> جبهه غربی شوروی با نیروهای اندک خود نمی‌توانست خط مقدمی یک‌پارچه در مقابل مسکو ایجاد کند؛ از همین رو<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201774-86">[۸۴]</a> ژوکوف توصیه به متمرکز کردن تمامی نیروهای در دسترس در طول خط دفاعی موژائیسک نمود. بر این اساس، فرماندهی عالی شوروی «جبهه ذخیره مسکو» را تحت امر سپهبد <a href="/w/index.php?title=%D9%BE%D8%A7%D9%88%D9%84_%D8%A2%D8%B1%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="پاول آرتمیف (صفحه وجود ندارد)">پاول آرتمیف</a>، فرمانده منطقه نظامی مسکو، ایجاد کرد تا از مواضع پیشنهادی ژوکوف، به عنوان خط اصلی دفاعی مسکو محافظت کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013310-87">[۸۵]</a> فرمان به احداث یک خط دفاعی بیرونی و سه خط دفاعی درون شهر مسکو در عرض ۸ روز داده شد. حدود ۶۰۰٬۰۰۰ نفر از اهالی شهر جهت حفر مواضع دفاعی به صورت اجباری به کار گرفته شدند. راه‌ها و پل‌های منتهی به شهر مین‌گذاری شد. به مردم ساکن در مجاورت رود مسکوا دستور داده شد محل را ترک کنند تا آپارتمان‌های آن‌ها به مواضع دفاعی بدل گردد. به هر صورت در اثر کمبود مهندس و تجهیزات ساخت‌وساز در مهلت مقرر به پایان نرسید<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006226–227-88">[۸۶]</a> و بیشتر موانع ضد تانک ایجاد شده از ارزش چندانی برخوردار نبودند؛ چرا که با رسیدن مهندسان آلمانی به آن خندق‌ها به سرعت پل‌گذاری شده یا پر می‌شدند و زحمات فراوان حفر صدها کیلومتر خندق تا حدود زیادی به هدر می‌رفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTESeaton197168-89">[۸۷]</a> با صدور فراخوان مجدد، با تشکیل یک گردان در هر منطقه شهر، یگان‌هایی با ۱۰ هزار داوطلب شبه‌نظامی، از جمله ۶۰۰ زن، تشکیل شد. در بین این نیروها به صورت میانگین برای هر دو نفر تنها یک تفنگ قدیمی وجود داشت. طرحی نیز توسط ان‌کاوه‌ده در نظر گرفته شد تا در صورت «وقوع بدترین» عده‌ای به شکل «داوطلبانه» پشت خط مقدم آلمان باقی بمانند و گروه‌های مقاومت را تشکیل دهند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006227_&_241-90">[۸۸]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ادامه_عملیات_تایفون_(۱۰_تا_۳۰_اکتبر_۱۹۴۱)"><span id=".D8.A7.D8.AF.D8.A7.D9.85.D9.87_.D8.B9.D9.85.D9.84.DB.8C.D8.A7.D8.AA_.D8.AA.D8.A7.DB.8C.D9.81.D9.88.D9.86_.28.DB.B1.DB.B0_.D8.AA.D8.A7_.DB.B3.DB.B0_.D8.A7.DA.A9.D8.AA.D8.A8.D8.B1_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B1.29">ادامه عملیات تایفون (۱۰ تا ۳۰ اکتبر ۱۹۴۱)</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=22" title="ویرایش بخش: ادامه عملیات تایفون (۱۰ تا ۳۰ اکتبر ۱۹۴۱)">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="طرح_ورماخت_جهت_ادامه_عملیات">طرح ورماخت جهت ادامه عملیات</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=23" title="ویرایش بخش: طرح ورماخت جهت ادامه عملیات">ویرایش</a>]</div> بسیاری از فرماندهان آلمانی تصور می‌کردند مدافعان غرب مسکو را در ویازما و بریانسک منهدم کرده‌اند؛ در نتیجه ورماخت هم‌اینک می‌بایست توجه خود را معطوف جناحین کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013310-87">[۸۵]</a> هالدر نیز معتقد بود باقیمانده نیروهای ارتش سرخ که در حوالی مسکو متمرکز شده‌اند، جهت دفع تهاجم قدرتمند ورماخت کافی نخواهد بود و «با جهت‌دهی منطقی به نبرد و آب‌وهوای نسبتاً خوب»، محاصره مسکو قطعاً موفق خواهد شد. در این زمان هدف هیتلر منزوی کردن مسکو با یک حلقه بزرگ محاصره جهت «وارد آوردن فشار سیاسی» بود و او قصدی برای ورود به شهر نداشت. جوانب امر نشان‌گر این است که او همچنان به خود این شهر علاقه‌ای نداشته بلکه به دنبال انهدام نیروهای باقیمانده دشمن و رسیدن به مواضع زمستانی مناسب جهت عملیات در سال ۱۹۴۲ بوده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998673–676-91">[۸۹]</a> فون بک ۷ اکتبر فرمانی به منظور ادامه عملیات تایفون صادر کرد. بر این اساس، در شمال، ارتش نهم و گروه زرهی ۳ می‌بایست به سمت <a href="/wiki/%D8%B1%DA%98%D9%81" title="رژف">رژف</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1_(%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%87)" title="تور (روسیه)">کالینین</a> پیش می‌رفتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> هدف این نیروها محاصره مسکو از شمال و شمال غربی بود. اگر دشمن در غرب رژف و جنوب دریاچه ایلمن اقدام به حفظ مواضع خود می‌کرد، بخش‌هایی از گروه زرهی ۳ و ارتش نهم می‌بایست با چرخش به شمال به آن آرایش‌ها حمله می‌بردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998674-92">[۹۰]</a> در مرکز، ارتش چهارم ورماخت می‌بایست راه <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%AA%D8%B3" title="مارویاروسلاوتس">مارویاروسلاوتس</a> و <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D9%88%DA%AF%D8%A7" title="کالوگا">کالوگا</a> را پیش می‌گرفت<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> و گروه زرهی ۴ با تمامی نیروهای در دسترس در طول بزرگراه ویازما–<a href="/wiki/%D9%85%D9%88%DA%98%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DA%A9" title="موژائیسک">موژائیسک</a> حرکت و در استحکامات دشمن نفوذ می‌کرد. بخش‌هایی از سپاه‌های ۴۰ و ۴۶ موتوریزه گروه زرهی ۴ تا هنگام آزادسازی توسط پیاده‌نظام، حول حلقه محاصره ویازما باقی می‌ماندند و سپس به سمت شرق پیشروی می‌کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998675-93">[۹۱]</a> در جنوب، گروه زرهی ۲ که هم‌اینک به «ارتش دوم زرهی» تغییر عنوان داده بود، می‌بایست با پشتیبانی ارتش دوم ورماخت، به جانب <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7_(%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="تولا (شهر)">تولا</a> یورش می‌برد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> هدف این ارتش تکمیل محاصره مسکو از جنوب و غرب بود. ارتش دوم ورماخت هم وظیفه داشت به سرعت مناطق تحت محاصره را پاکسازی کند. فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان همچنین تأکید ویژه‌ای بر تصرف سریع <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="کورسک">کورسک</a> در جنوب داشت اما گروه ارتش مرکز نسبت به آن معترض بود. تلاش فون بک برای سپردن این مأموریت به گروه ارتش جنوب با انتقال یک سپاه به آن نیز نتیجه‌ای نداشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998674-92">[۹۰]</a> با بیش از حد محاسبه کردن تأثیر پیروزهای اولیه، فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان ۱۰ اکتبر طرح عملیاتی را تغییر و آن را به سمت شمال گسترش داد تا انهدام جبهه شمال غربی شوروی را نیز شامل شود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153-78">[۷۶]</a> بر مبنای «فرمانی از طرف پیشوا»، در جناح چپ، گروه زرهی ۳ می‌بایست جای گروه زرهی ۴ را می‌گرفت تا در جهت کلی شمال حمله‌ای صورت دهد و در همکاری با جناحین داخلی ارتش‌های نهم و شانزدهم ورماخت، نیروهای دشمن بین <a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%81" title="بلیوف">بلیوف</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B4%DA%A9%D9%88%D9%81" title="اوستاشکوف">اوستاشکوف</a> را منهدم نماید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998675-93">[۹۱]</a> بدین ترتیب، گروه زرهی ۳ موظف شد کالینین، <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%DA%98%D9%88%DA%A9" title="تورژوک">تورژوک</a> و <a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%D8%B4%D9%86%DB%8C_%D9%88%D9%88%D9%84%D9%88%DA%86%DA%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="ویشنی وولوچک (صفحه وجود ندارد)">ویشنی وولوچک</a> را تصرف کند و به نیروهای گروه ارتش شمال که به سمت جنوب و شرق در حال پیشروی بودند، متصل شود. این حرکت می‌توانست آلمانی‌ها را بر خط آهن مسکو–لنینگراد مسلط و کار لنینگراد را نیز یک سره کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153-78">[۷۶]</a> طرح نهایی فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان که روز ۱۳ اکتبر صادر شد، از ارتش نهم و گروه زرهی ۳ می‌خواست با ارسال نیرویی قدرتمند از ناحیه کالینین–تورژوک–استاریتسا، هر چه سریع‌تر ناحیه ویشنی وولوچک را تصرف و نیروهایی از دشمن را که برابر جناح شمالی گروه ارتش مرکز و جناح جنوبی ارتش شانزدهم از گروه ارتش شمال هستند، را پیش از آن که قادر به عقب‌نشینی به سمت شرق شوند، منهدم کنند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998676-94">[۹۲]</a> به هر صورت این پیشروی‌ها به سمت جنوب و شمال خط مقدم گروه ارتش مرکز را با افزایش پنجاه درصدی از ۶۵۰ کیلومتر به حدود ۱۰۰۰ کیلومتر می‌رساند و موجب پراکنده‌تر شدن نیروهای آن می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201772-95">[۹۳]</a> اختصاص چنین نیروهای بزرگی به جناحین نیروی گروه ارتش مرکز در تهاجم مستقیم به مسکو را نیز تضعیف می‌کرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153-78">[۷۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="جناح_شمالی">جناح شمالی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=24" title="ویرایش بخش: جناح شمالی">ویرایش</a>]</div> با آغاز مجدد عملیات، در جناح شمالی، روز ۱۰ اکتبر گروه زرهی ۳ حرکت به سمت کالینین را آغاز کرد. ارتش‌های بیست و دوم و بیست و نهم شوروی در ابتدا دفاعی خوبی در مقابل این تهاجم نشان دادند؛ با این حال نیروهای راینهارت بر مدافعان فائق آمدند و با عقب‌نشینی دو ارتش شوروی به سمت خط دفاعی رژف–ویازما، پیشروی قابل ملاحظه‌ای کردند. گروه زرهی ۳ با ایجاد یک شکاف ۸۰ کیلومتری در خطوط دفاعی شوروی، تا روز ۱۲ اکتبر بر گژاتسک، <a href="/wiki/%D8%B2%D9%88%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%81" title="زوبتسوف">زوبتسوف</a>، رژف و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%B3%D8%A7" title="استاریتسا">استاریتسا</a> مسلط و روز ۱۴ اکتبر وارد شهر کلیدی کالینین شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001154-96">[۹۴]</a> همانند اریول، در کالینین نیز قطارهای شهری همچنان در حال فعالیت بودند و جمعیت محلی از ورود تانک‌های آلمانی به خیابان‌های شهر غافل‌گیر شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel2013133-97">[۹۵]</a> و در این موقعیت نیروهای راینهارت می‌توانستند محاصره عمیق مسکو را آغاز کنند یا خط دفاعی موژائیسک را از شمال دور بزنند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013311-98">[۹۶]</a> وضعیت به اندازه‌ای برای شوروی جدی بود که ژوکوف به نیروهای جناح راست جبهه خود دستور داد به شمال رود <a href="/wiki/%D9%88%D9%84%DA%AF%D8%A7" class="mw-redirect" title="ولگا">ولگا</a> عقب بنشینند. او معاون خود، کونیف را مأمور گردآوری و سازمان‌دهی نیرو جهت ضد حمله کرد. هم‌زمان استاوکا به <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="نیکولای واتوتین">نیکولای واتوتین</a>، رئیس ستاد جبهه شمال غربی شوروی دستور داد ضدحمله‌ای علیه مواضع آلمانی‌ها صورت دهد و آن‌ها را از کالینین بیرون کند. استاوکا روز ۱۷ اکتبر با تمامی نیروهای حاضر در این منطقه شامل ارتش‌های بیست و دوم، بیست و نهم، سی‌ام و سی و یکم و گروه عملیاتی واتونین، جبهه کالینین را به فرماندهی کونیف ایجاد کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001154-96">[۹۴]</a> با انتقال یگان‌های دیگری توسط طرفین به این شهر، درگیری‌ها بر سر کالینین برای دو هفته به طول انجامید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013311-98">[۹۶]</a> ضد حمله روز ۱۹ اکتبر نیروهای ارتش سرخ لشکر یکم زرهی گروه زرهی ۳ ورماخت را حوالی کالینین به محاصره انداخت. حلقه این محاصره دو رو بعد با حملات شدید بمب‌افکن‌های شیرجه‌ای لوفت‌وافه شکسته شد. با افزایش فشار بر کالینین، سپاه ۸ هوایی لوفت‌وافه تعداد زیادی از نیروهای خود را در پایگاه هوایی این شهر مستقر کرد. هواگردهای آلمانی در این پایگاه زیر آتش مداوم توپخانه از جنگل‌های انبوه منطقه و گاهی تهاجم تانک‌های دشمن بودند. تنها در روزهای ۲۹ و ۳۰ اکتبر به ترتیب ۱۷ و ۸ هواگرد آلمانی در اثر گلوله‌باران سنگین توپخانه ارتش سرخ منهدم شدند. این خسارات در نهایت موجب شد لوفت‌وافه روز ۳۰ اکتبر پایگاه هوایی کالینین را رها کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233–234_&_236-99">[۹۷]</a> بی‌توجه به حملات شدید دشمن علیه مواضع ارتش نهم ورماخت در نزدیکی کالینین، فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان ۲۲ اکتبر مجدداً خواهان تهاجم جناح چپ گروه ارتش مرکز به سمت شمال شرقی شد. روز بعد فون بک به جهت وضعیت دشوار ارتش نهم، فرمان به تعویق حملات فراتر از کالینین داد تا ابتدا نیروهای دشمن در شمال سد ولگا شکست داده شوند. روز ۲۸ اکتبر فرماندهی گروه ارتش مرکز به ارتش نهم ورماخت دستور داد تهاجم به سمت شمال را به تعلیق درآورد و در طول خط کالینین–جنوب تورژوک–<a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D9%88%D9%84%D8%B4%D8%A7%DB%8C%D8%A7_%DA%A9%D9%88%D8%B4%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="بولشایا کوشا (صفحه وجود ندارد)">بولشایا کوشا</a> حالت تدافعی بگیرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998681–682-100">[۹۸]</a> با مستهلک شدن توان مهاجمان در اثر این درگیری‌ها، دیگر امکان پیشروی بیشتر از این نقطه وجود نداشت<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013311-98">[۹۶]</a> و با وجود حفظ سلطه ورماخت بر کالینین، ضد حملات ارتش سرخ در نهایت موجب رها شدن میل پیشروی به سمت تورژوک و ویشنی وولوچک شد. بدین ترتیب خط مقدم در جناح چپ گروه ارتش مرکز در بخش شمالی عملیات تایفون با مقاومت سرسختانه نیروهای ارتش سرخ تثبیت گشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001154-96">[۹۴]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="قسمت_مرکزی">قسمت مرکزی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=25" title="ویرایش بخش: قسمت مرکزی">ویرایش</a>]</div> در مرکز خط مقدم، پیش از پایان پاکسازی محاصره ویازما، ارتش چهارم ورماخت از ۱۰ اکتبر پیشروی به سمت خط موژائیسک را آغاز کرد. در این زمان تنها چهار لشکر تفنگ‌دار ضعیف با جناحین باز در خط دفاعی موژائیسک شوروی مستقر بودند. جهت تقویت دفاع غرب مسکو، استاوکا ۱۳ اکتبر جبهه ذخیره مسکو را در جبهه غربی ادغام و ارتش‌های شانزدهم، پنجم، چهل‌وسوم و چهل‌ونهم شوروی را به ترتیب در محورهای وولوکولامسک، موژائیسک، مارویاروسلاوتس و کالوگا مستقر کرد. نیروهای آلمانی بین روزهای ۱۱ تا ۱۶ اکتبر به هر یک از این چهار نقطه رسیدند و شروع به نبرد بر سر آن‌ها کردند. با ارسال مداوم نیروهای تازه‌نفس به این مواضع، تلاش شدیدی از سمت طرفین برای سلطه بر آن‌ها انجام گرفت. در همین وضعیت بارش برف و باران شرایط را دشوارتر می‌ساخت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001154-96">[۹۴]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg/220px-RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg" decoding="async" width="220" height="328" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg/330px-RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg/440px-RIAN_archive_2027_Moscow_workers-militiamen.jpg 2x" data-file-width="859" data-file-height="1280" /></a><figcaption>کارگران شبه‌نظامی شوروی در مسکو، ۱۰ اکتبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> در مواجهه با از سرگیری تهاجم ورماخت، استالین و کمیته دفاع کشور شوروی روز ۸ اکتبر فرمان به آماده‌سازی جهت از بین بردن مراکز صنعتی در مسکو و مناطق اطراف آن دادند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006240-101">[۹۹]</a> کمیته دفاع کشور ۱۲ اکتبر <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D8%A7%D9%88%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D9%87" class="mw-redirect" title="ان‌کاوه‌ده">ان‌کاوه‌ده</a> را مسئول امنیت شهر و ناحیه شرق خط کالینین–رژف–موژائیسک–تولا–کولومنا–کاشیرا کرد. ان‌کاوه‌ده این مسئولیت را با ۶ هزار نفر از نیروهای خود به اضافه یگان‌های شبه‌نظامی و دفاع محلی به انجام می‌رساند. فرمان‌ها دیگری تمهیدات سختگیرانه‌ای جهت جلوگیری از ایجاد آشوب و حفظ نظم در مسکو مقرر ساخت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153–154-102">[۱۰۰]</a> با این حال نزدیک شدن قوای ورماخت به پایتخت موجب به پا شدن هرج و مرج چند روزه در این شهر شد. استالین ۱۵ اکتبر فرمان به تخلیه گسترده مسکو داد. وزارتخانه‌ها و سفارت‌خانه‌ها شروع به انتقال به <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%DB%8C%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D9%81" class="mw-redirect" title="کویبیشف">کویبیشف</a> در فاصله هزار کیلومتری در شرق کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201135-80">[۷۸]</a> درحالی‌که متوقف کردن پیشروی آلمانی‌ها غیرممکن به نظر می‌رسید، با وجود تمامی تبلیغات سیاسی و اقدامات امنیتی، نشانه‌های نگران‌کننده‌ای از باختن روحیه در بین سکنه مسکو بروز کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998893-103">[۱۰۱]</a> رسیدن نیروهای آلمانی به نزدیکی مسکو توسط حاکمیت شوروی تا روز ۷ اکتبر اعلام رسمی عمومی نشده بود. با وجود نبود چنین قصدی، مردم با مشاهده «گریز» پر عجله سیاست‌مداران و صنعت‌گران، تصور می‌کردند حکومت در حال «رها کردن» مسکو است. بدین شکل در یک «طغیان عمومی» از روز ۱۶ اکتبر<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel2013210-212-104">[۱۰۲]</a> شهر نه به دست آلمانی‌ها بلکه توسط مردم وحشت‌زده برای مدتی تقریباً از تسلط استالین خارج شد. با وجود این که خود او همچنان در پایتخت بود، هزاران تن از ساکنان آن آواره شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEOvery199885-105">[۱۰۳]</a> <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%84%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86" title="واسیلی گروسمان">واسیلی گروسمان</a>، نویسنده و خبرنگار اوکراینی، با حضور شخصی در موقعیت، صحنه گریز مردم از مسکو را «نه نهر، نه رودخانه» بلکه به «اقیانوسِ در جریان» تشبیه و آن را همانند «فجایع آخرالزمانی» توصیف می‌نماید. ورود به مسکو به شدت محدود شد و کسانی که از آن تخلیه شده بودند، دیگر اجازه بازگشت به آن را نداشتند. ان‌کاوه‌ده برای به سامان کردن اوضاع، در بزرگ‌ترین حادثه از نوع خود از سال ۱۹۳۸، روز ۱۶ اکتبر بیش از ۲۰۰ نفر را در مسکو به اتهام آشوب‌آفرینی اعدام کرد. در مجموع تا پایان فرایند تخلیه مسکو که تا ۲۵ نوامبر به طول انجامید، ۵۰۰ کارخانه و ۲ میلیون نفر از این شهر خارج شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006212–213_&_238_&_258_&_276-106">[۱۰۴]</a> تا روز ۱۶ اکتبر هر چهار ارتش مورد هدف گروه ارتش مرکز ورماخت در غرب مسکو شکست داده شدند. با این حال مقاومت مدافعان در حال تشدید بود. خط دفاعی موژائیسک تا خود مسکو امتداد پیدا کرده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013312–313-107">[۱۰۵]</a> در قیاس با دفاع کم عمق خط ویازما، عمق کمربند دفاعی غرب مسکو در این زمان سه برابر میزان ماه اکتبر بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015106-108">[۱۰۶]</a> این مواضع دفاعی به کمک شبکه ریلی پایتخت تقویت می‌شدند. شوروی اقدام به ایجاد یگان‌های بیشتری از شبه‌نظامیان و تسلیح ۴۴۰ هزار نفر از کارگران کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013312–313-107">[۱۰۵]</a> تا به کنون ده‌ها هزار نفر از این نیروها تحت عنوان «اوپولچنیه»، با آموزش و تسلیحات بسیار ضعیف، در مقابل مهاجمان «تکه‌تکه» شده بودند تا با قربانی کردن آن‌ها ارتش سرخ فرصت بیشتری برای بسیج قوای ذخیره خود بیابد.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201776-109">[۱۰۷]</a> به هر صورت، روز ۱۸ اکتبر موژائیسک در ۱۰۰ کیلومتری غرب مسکو به تصرف سپاه ۴۰ موتوریزه ورماخت درآمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200528–32-67">[۶۶]</a> روز ۱۹ اکتبر به پیشنهاد آرتمیف و با تأیید استالین، «شرایط محاصره» در مسکو اعلام شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTESeaton1971103-110">[۱۰۸]</a> در این شرایط مجدداً گزارش‌هایی نقل شده‌است که استالین از طریق سفیر بلغارستان در مسکو در تلاش برای دستیابی به آتش‌بس بوده‌است. ژوکوف یکی از کسانی است که گزارش از میل استالین به دستیابی به یک صلح جداگانه با آلمان داده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201369-111">[۱۰۹]</a> البته هیچ مدرکی در جانب آلمان وجود ندارد که چنین تماسی برقرار شده باشد<a href="#cite_note-FOOTNOTEOvery199884-112">[۱۱۰]</a> و هیتلر همواره بر عدم توافق با شوروی تأکید داشت. شوروی نیز بعداً به صراحت این مسائل را رد کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201369-111">[۱۰۹]</a> روز ۲۲ اکتبر لوفت‌وافه سعی کرد در روشنایی روز مسکو را مورد حمله قرار دهد. به هر صورت، شدت مقاومت جنگنده‌های شوروی به اندازه‌ای بود که هیچ‌یک از بمب‌افکن‌های آلمانی قادر به رسوخ به آسمان مسکو نشد تا تلفات سنگین این اقدام سبب شود لوفت‌وافه دیگر هیچ حمله‌ای در روشنایی روز علیه مسکو صورت ندهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000234-113">[۱۱۱]</a> در این حال، هفت حلقه هم مرکز دفاع ضدهوایی با فاصله ۳ تا ۵ کیلومتری از یکدیگر، مسکو را احاطه و آن را تقریباً از راه هوایی آسیب‌ناپذیر ساخته بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195586-114">[۱۱۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="جناح_جنوبی">جناح جنوبی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=26" title="ویرایش بخش: جناح جنوبی">ویرایش</a>]</div> در قسمت جنوبی خط مقدم، سرعت پیشروی نیروهای گودریان در ارتش دوم زرهی با اتمام سوخت سپاه ۲۴ موتوریزه به شدت کاهش یافت. هواگردهای لوفت‌وافه که امکان فرود بر سطح گل‌آلود منطقه را نداشتند، سوخت مورد نیاز گودریان را از آسمان برای او پرتاب کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013313-115">[۱۱۳]</a> چهار هواگرد تهاجمی ایل-۲ با غافلگیر کردن ستونی از نیروهای موتوریزه آلمانی در جاده بین اریول و متسنسک، با حمله در ارتفاع پایین ۱۵ خودروی زرهی و ۳ کامیون سوخت را منهدم نمودند. این گونه حوادث بدین جهت رخ می‌داد که در اثر فواصل بسیار گسترده، <a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF%D9%86%D8%AF%D9%87" class="mw-redirect" title="جنگنده">جنگنده‌های</a> لوفت‌وافه قادر به پوشش کامل ناحیه عملیاتی نبودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72">[۷۰]</a> جناح چپ ارتش دوم زرهی به همراه بیشتر نیروهای ارتش دوم ورماخت تا روز ۲۰ اکتبر همچنان درگیر محاصره بریانسک بود. <a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1_%D9%86%D9%87%D9%85_%D8%B2%D8%B1%D9%87%DB%8C_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="لشکر نهم زرهی (ورماخت)">لشکر نهم زرهی</a> در جناح راست ارتش دوم زرهی ورماخت در حال پیشروی به سمت کورسک بود. روز ۱۲ اکتبر سپاه ۲۴ موتوریزه ورماخت نهایتاً خود را به <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B3%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="متسنسک">متسنسک</a> رساند. با مقاومت سرسختانه سپاه ۱ تفنگ‌دار محافظ شوروی، تهاجم گودریان در متسنسک کاملاً متوقف شد تا زمان بیشتری برای ارتش سرخ جهت تقویت دفاع تولا فراهم آید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998677_&_690-116">[۱۱۴]</a> با اتمام کار در محاصره بریانسک و آزاد شدن بخشی از نیروهای گودریان، ارتش دوم زرهی ورماخت روز ۲۳ اکتبر تهاجم دیگری را از ناحیه متسنسک آغاز کرد. متسنسک پس از دو روز نبرد سنگین و پرخسارت به تصرف آلمانی‌ها درآمد. در این زمان سپاه ۴۸ موتوریزه که قادر به پیشروی به سمت ورونژ نبود، تحت امر ارتش دوم ورماخت که می‌بایست به سمت این هدف پیش می‌رفت، قرار گرفت و سپاه ۴۷ زرهی از جناح چپ ارتش دوم زرهی به موقعیت سپاه ۴۸ موتوریزه در جناح راست آن منتقل شد. در حین پیشروی آهسته و پر زحمت با دو سپاه موتوریزه<a href="#cite_note-FOOTNOTESeaton197192–93-117">[۱۱۵]</a>، رئیس ستاد عملیات‌های فرماندهی عالی ورماخت روز ۲۶ اکتبر به اطلاع گودریان رساند که هیتلر خواهان آن است که ارتش دوم زرهی ورماخت بیش از تولا به پیشروی به سمت شرق ادامه ندهد؛ بلکه با چرخش به جنوب در جهت <a href="/w/index.php?title=%D9%88%D8%B1%D9%88%D9%86%DA%98&action=edit&redlink=1" class="new" title="ورونژ (صفحه وجود ندارد)">ورونژ</a>، نیروهای قدرتمندی از دشمن را به محاصره درآورد. هیتلر نگران بود که این ارتش ادوات پل‌سازی لازم جهت ادامه دادن به مسیر پیشین که دارای رودهای متعددی بود، نداشته باشد. از طرفی معتقد بود ارتش چهارم ورماخت به اندازه‌ای قدرتمند است که با جناح راست خود مأموریت ارتش دوم زرهی در محاصره مسکو را به انجام برساند. عصر روز بعد فرمانی از طرف فرماندهی عالی ورماخت گودریان را ملزم به توقف پیشروی به سمت تولا تا هنگام رسیدن اطلاعات یگان‌های شناسایی از وضعیت راه‌های پیش رو کرد. با این حال، روز ۲۸ اکتبر هالدر در تماس با فون بک که به دلایل تاکتیکی و روانی با توقف گودریان مخالف بود، از او خواست پیشروی ارتش دوم زرهی به سمت تولا را با عنوان «عملیات شناسایی» ادامه دهد. فن بک نیز اذعان داشت به ارتش دوم زرهی دستور خواهد داد پس از رسیدن به ناحیه <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A7%D9%88%D9%BE%D8%A7" title="رود اوپا">رود اوپا</a> در نزدیکی تولا، به سمت جنوب شرقی چرخش کند. این اختلاف نظرها در نهایت هیتلر را مجاب کرد همان روز فرمان توقف و تغییر مسیر ارتش دوم زرهی را لغو کند و با توجه به وضعیت ارتش چهارم و شرایط راه‌ها، فرمان به تهاجم آن به سمت کلی شمال شرقی بدهد. بدین ترتیب گودریان موظف شد به سرعت گذرگاه رود اوکا در شرق <a href="/w/index.php?title=%D8%B4%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%AE%D9%88%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="شرپوخوف (صفحه وجود ندارد)">شرپوخوف</a> را تصرف و خط‌آهن مسکو به سمت جنوب را قطع کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998682-118">[۱۱۶]</a> نیروهای گودریان پس از طی ۸۰ کیلومتر در عرض ۴ روز<a href="#cite_note-FOOTNOTESeaton197193-119">[۱۱۷]</a>، روز ۲۹ اکتبر خود را به حومه تولا رساندند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998890-120">[۱۱۸]</a> صرفاً ۶۰ نفر از نیروهای <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%DA%AF_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%DA%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3%E2%80%8C%D8%AF%D9%88%DB%8C%DA%86%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AA" title="هنگ پیاده‌نظام گروس‌دویچلانت">هنگ پیاده‌نظام گروس‌دویچلانت</a> وارد این شهر گشتند اما در عرض چند ساعت عقب رانده شدند. حومه جنوبی تولا موقتاً حد پیشروی گودریان در جناح جنوبی گروه ارتش مرکز به حساب می‌آمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013313-115">[۱۱۳]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="توقف_تهاجم_آلمانی‌ها_(۳۰_اکتبر_تا_۱۵_نوامبر_۱۹۴۱)"><span id=".D8.AA.D9.88.D9.82.D9.81_.D8.AA.D9.87.D8.A7.D8.AC.D9.85_.D8.A2.D9.84.D9.85.D8.A7.D9.86.DB.8C.E2.80.8C.D9.87.D8.A7_.28.DB.B3.DB.B0_.D8.A7.DA.A9.D8.AA.D8.A8.D8.B1_.D8.AA.D8.A7_.DB.B1.DB.B5_.D9.86.D9.88.D8.A7.D9.85.D8.A8.D8.B1_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B1.29">توقف تهاجم آلمانی‌ها (۳۰ اکتبر تا ۱۵ نوامبر ۱۹۴۱)</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=27" title="ویرایش بخش: توقف تهاجم آلمانی‌ها (۳۰ اکتبر تا ۱۵ نوامبر ۱۹۴۱)">ویرایش</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Bundesarchiv_Bild_183-B15500,_Russland,_Dorf_vor_Moskau.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-B15500%2C_Russland%2C_Dorf_vor_Moskau.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="541" /></a><figcaption>گل‌ولای حاصل از بارش پاییزه در روسیه (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%88%D8%AA%DB%8C%D8%AA%D8%B3%D8%A7" title="راسپوتیتسا">راسپوتیتسا</a>)</figcaption></figure> در این موقعیت بارش برف که از ۶ اکتبر آغاز و ۹ اکتبر با بارش مداوم و سنگین باران پاییزه (راسپوتیتسا) همراه شده بود، به شدت گریبان‌گیر مهاجمان شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200532-48">[۴۷]</a> گل‌ولای حاصل از این بارندگی «تحرک»، بزرگ‌ترین مزیت آلمانی‌ها را از آن‌ها گرفت و <a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%D8%AA%D8%B3%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%DB%8C%DA%AF" title="بلیتس‌کریگ">بلیتس‌کریگ</a>، رزم برق‌آسای ورماخت را زمین‌گیر کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001158-121">[۱۱۹]</a> این گِل موجب فرورفتن و گیر کردن خودروها و ادوات اسب‌کشنده آن شد. مصرف سوخت که آلمانی‌ها با کمبود آن مواجه بودند، در یگان‌های موتوریزه ورماخت تا سه برابر افزایش یافت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015100-85">[۸۳]</a> پیاده‌نظام آلمان گاهی تا زانو در این گل فرومی‌رفت. این شرایط وخامت اوضاع تدارکاتی ورماخت را افزایش داد و مکرراً باعث پایان ذخیره جیره و مهمات نیروی‌های آن می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200532-48">[۴۷]</a> انتقال تدارکات به خط مقدم و تخلیه مجروحان گاهی برای آلمانی‌ها غیرممکن بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013310-87">[۸۵]</a> بزرگراه ویازما–مسکو، مسیر اصلی تدارکات ورماخت مکرراً با انفجار بمب‌های کارگذاشته شده توسط عناصر دشمن قطع می‌شد. جایگزین شدن آب‌وهوای صاف و خشک با بارش برف و باران لوفت‌وافه را نیز وادار به کاهش فعالیت‌های خود کرد. سرعت یگان‌های موتوریزه به تنها یک کیلومتر در ساعت تقلیل یافت. مشکلات در زمینه سوخت و تدارکات علت اصلی کاهش سرعت نیروهای ورماخت بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998676_&_678-122">[۱۲۰]</a> تا ۸ اکتبر تدارکات دریافی گروه ارتش مرکز با از دست رفتن خودروها ۲۵ درصد کاهش یافت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201394-123">[۱۲۱]</a> در همین وضعیت درحالی‌که طول خطوط تدارکاتی آلمانی‌ها افزایش میافت، مدافعان با عقب‌نشینی به سمت مرکز شبکه ریلی خود رفته‌رفته از مزیت تدارکاتی بیشتری برخوردار می‌شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015102-124">[۱۲۲]</a> با پدیداری این شرایط، روزنامه‌های آلمانی با دست برداشتن از سخن دربارهٔ پیروزی قریب‌الوقوع، لحن خود را تغییر دادند و بیشتر به گزارش تحولات میدان نبرد پرداختند. <a href="/wiki/%D9%81%D9%88%D9%84%DA%A9%DB%8C%D8%B4%D8%B1_%D8%A8%D8%A6%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1" title="فولکیشر بئوباختر">فولکیشر بئوباختر</a>، روزنامه <a href="/wiki/%D8%AD%D8%B2%D8%A8_%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%84_%D8%B3%D9%88%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%AA" class="mw-redirect" title="حزب ناسیونال سوسیالیست">حزب ناسیونال سوسیالیست</a> که پیش از این تیتر «نتیجه کارزار شرق مشخص شد» را زده بود، هم‌اینک با لحنی ملایم‌تر سر تیترهای خود را به «عمیق‌تر شدن رخنه در خط دشمن»، «انهدام ارتش‌های شوروی در شُرُف اتمام» و «پیشرفت عملیات در شرق طبق برنامه» تغییر داد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel2013104-125">[۱۲۳]</a> به اذعان <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%B2%D9%81_%DA%AF%D9%88%D8%A8%D9%84%D8%B3" title="یوزف گوبلس">یوزف گوبلس</a>، وزیر تبلیغات رایش، هیتلر امیدوار بود «خدای آب‌وهوا»<a href="#cite_note-126">[یادداشت ۳]</a> چند هفته دیگر به او فرصت دهد تا کار را تمام کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201136-127">[۱۲۴]</a> به هر حال، هالدر معتقد بود که اوضاع دشمن «بسیار بدتر» از آن‌هاست.<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200745-128">[۱۲۵]</a> به هر صورت با وجود این که شرایط آب‌وهوایی مشکلات مشابهی برای نیروهای شوروی ایجاد کرده بود اما کاهش هر چه بیشتر سرعت مهاجمان و به‌خصوص بی‌تحرک شدن تانک‌های آن‌ها، به نفع مدافعان تمام شد. گل‌ولای و بارندگی توانایی تحرک سریع را از لشکرهای موتوریزه ورماخت گرفت و تمامی حملات را به یورش‌های مستقیم پر خسارت بدل ساخت. مسیر پیشروی نیروهای زرهی و موتوریزه گروه ارتش مرکز به تعداد اندکی از راه‌های قابل تردد محدود شد که این مسئله به ارتش سرخ اجازه می‌داد منابع ناچیز خود را برکند ساختن آن‌ها متمرکز کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201521-129">[۱۲۶]</a> با این حال که آلمانی‌ها با بهره‌گیری از تجهیزات بهتر تا پایان ماه اکتبر ۲۳۰ تا ۲۵۰ کیلومتر پیشروی<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201528–29-130">[۱۲۷]</a> و هر چهار شهر مستحکم دفاعی در مسیر مسکو شامل وولوکولامسک، موژائیسک، مارویاروسلاوتس و کالوگا را تصرف کردند اما این نبردها موجب مستهلک شدن آرایش‌های رزمی و ته کشیدن ادوات زرهی آن‌ها شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201521-129">[۱۲۶]</a> پس از محاصره‌های ویازما و بریانسک، با وجود ادامه فشار بر دفاع ارتش سرخ، ورماخت دیگر موفق به هیچ نفوذی در خط دفاعی شوروی نشد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013314-131">[۱۲۸]</a> یکی از دلایل این مسئله درگیر ماندن مقدار زیادی از نیروهای آلمانی در فرایند پاکسازی دو محاصره اولیه بود که باعث شد تعداد اندکی از آن‌ها در تهاجم اولیه به خط دفاعی موژائیسک مشارکت کنند و در نتیجه صرفاً با عقب رانده شدن مدافعان، ورماخت قادر به شکستن خط دفاعی ارتش سرخ در مقابل مسکو نشود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984291-132">[۱۲۹]</a> پس از استقرار ارتش سرخ در خط موژائیسک، دفاع شوروی به شکل قابل ملاحظه‌ای سخت‌تر و نقاط مختلف خط مقدم دچار بن‌بست شد. بدین ترتیب خط دفاعی موژائیسک تا این زمان به حد نهایی پیشروی نیروهای آلمانی به سمت مسکو از جانب غرب بدل گشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013314–315-133">[۱۳۰]</a> در پی این اوضاع بسیاری از افسران آلمانی خواهان توقف عملیاتی به جهت رسیدن تدارکات و نفرات به خط مقدم و همچنین سفت شدن سطح زمین با یخبندان زمستانه برای پیگیری پیشروی بودند. بدین ترتیب به دستور فون بک عملیات تایفون انتهای ماه اکتبر متوقف شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStahel201521–22-134">[۱۳۱]</a> این توقف به منظور تقویت ظرفیت دفاعی نیروها، احداث مواضع دفاعی و ایجاد پیش‌نیازهای گذراندن زمستان در شرایطی به شدت نامناسب، صورت می‌گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998684-135">[۱۳۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="رژه_سالگرد_انقلاب_اکتبر">رژه سالگرد انقلاب اکتبر</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=28" title="ویرایش بخش: رژه سالگرد انقلاب اکتبر">ویرایش</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%B1%DA%98%D9%87_%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D8%A8%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1" title="رژه انقلاب اکتبر ۱۹۴۱">رژه انقلاب اکتبر ۱۹۴۱</a></div> هنگامی که تهاجم آلمانی‌ها متوقف شده بود، با وجود اعتراض و مخالفت برخی فرماندهان از جمله آرتمیف، به جهت اهمیت سیاسی آن و به منظور تقویت روحیه مدافعان، به دستور استالین مراسم رژه نیروهای ارتش سرخ به مناسب بیست و چهارمین سالگرد پیروزی <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D8%A8%D8%B1" title="انقلاب اکتبر">انقلاب اکتبر</a> در <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="میدان سرخ">میدان سرخ</a> در روز ۷ نوامبر برگزار شد. حدود ۲۸ هزار نفر از جمله دو هنگ توپخانه و دو گردان تانک در این رژه شرکت کردند. استالین با ایراد یک سخنرانی در این مراسم مدعی شد در چهارماهه جنگ آلمان متحمل چهار و نیم میلیون نفر تلفات شده‌است؛ درحالی‌که از نیروهای شوروی تنها ۳۵۰ هزار نفر کشته، ۳۷۸ هزار نفر زخمی و مقداری بیش از یک میلیون نفر زخمی مجروح شده‌اند. او شکست «نازی‌ها» را «بدیهی» دانست. منابعی از شوروی گزارش از اقدام نزدیک به ۲۵۰ هواگرد آلمانی به حمله هوایی به مسکو در حین برگزاری مراسم داده‌اند که البته هیچ‌یک نتوانسته‌است وارد حریم هوایی مرکز شهر شود. به هر صورت مستندات آلمانی هیچ سخنی از این مسئله به میان نیاورده‌اند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006278–281_&_284-136">[۱۳۳]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پیگیری_عملیات_ورماخت_(۱۵_نوامبر_تا_۵_دسامبر_۱۹۴۱)"><span id=".D9.BE.DB.8C.DA.AF.DB.8C.D8.B1.DB.8C_.D8.B9.D9.85.D9.84.DB.8C.D8.A7.D8.AA_.D9.88.D8.B1.D9.85.D8.A7.D8.AE.D8.AA_.28.DB.B1.DB.B5_.D9.86.D9.88.D8.A7.D9.85.D8.A8.D8.B1_.D8.AA.D8.A7_.DB.B5_.D8.AF.D8.B3.D8.A7.D9.85.D8.A8.D8.B1_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B1.29">پیگیری عملیات ورماخت (۱۵ نوامبر تا ۵ دسامبر ۱۹۴۱)</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=29" title="ویرایش بخش: پیگیری عملیات ورماخت (۱۵ نوامبر تا ۵ دسامبر ۱۹۴۱)">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="طرح_و_آماده‌سازی">طرح و آماده‌سازی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=30" title="ویرایش بخش: طرح و آماده‌سازی">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="اهداف_و_طرح_نهایی_آلمان">اهداف و طرح نهایی آلمان</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=31" title="ویرایش بخش: اهداف و طرح نهایی آلمان">ویرایش</a>]</div> پس از پایان فصل بارندگی تنها یک دوره نسبتاً کوتاه با شرایط آب‌وهوایی مناسب با یخبندان‌های ملایم پیش رو بود. در این حال، بهره‌وری رزمی لشکرهای آلمانی تا این زمان کاهش ۳۵ تا ۵۰ درصدی را نشان می‌داد. در وضعیت بهم‌ریختگی تدارکاتی ورماخت، تنها انتقال دشوار جیره، مهمات و سوخت بسیار ضروری امکان‌پذیر بود و امیدی برای بهبود در کوتاه‌مدت وجود نداشت. در این شرایط گروه ارتش مرکز بدون هیچ یگانی در جایگاه ذخیره، تمامی نیروهای خود را در خط مقدم مستقر نموده بود و این مسئله آغاز مجدد تهاجم را بسیار پر خطر می‌کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195584-137">[۱۳۴]</a> با این حال، فرماندهی عالی آلمان با مطرح ساختن مکرر پیش‌بینی‌هایی بر اساس تعداد زیاد اسرا، خسارات گسترده مادی و توان فرسایش‌یافته مفروض ارتش سرخ، «دستگاه عظیم جنگ» شوروی را در شرف فروپاشی نشان می‌دادند. رهبران آلمان ذخایر انسانی فراوان شوروی را جهت ایجاد و آموزش نیروی جدید آماده رزم ناکافی<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998686_&_692-138">[۱۳۵]</a> و در فاصله چند ده کیلومتری از مسکو، فرصت را جهت یک اقدام همه‌جانبه برای وارد آوردن آخرین ضربه به منظور شکست دشمن پیش از فرصت یافتن آن برای بازیابی، مناسب می‌دانستند. فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان با سنجش این احوال در نهایت تصمیم به از سرگیری تهاجم گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195584-137">[۱۳۴]</a> طبق برنامه‌ریزی‌ها تهاجم می‌بایست به محض این که شرایط آب‌وهوایی و تدارکاتی امکان آن را فراهم می‌آورد، آغاز می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195585-139">[۱۳۶]</a> طرح فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان در پیگیری تهاجم به مسکو که در ۳۰ اکتبر به تأیید هیتلر رسیده بود، شامل دو گروه متحرک از نیروها می‌شد که می‌بایست حداکثر تا ۱۵ نوامبر جناحین جبهه غربی شوروی را مورد حمله قرار می‌دادند تا مسکو را به همراه نیروهای مدافع آن از شمال و جنوب با اتصال در نزدیکی <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AE%D9%88%D9%81%D8%A7-%D8%B2%D9%88%D8%A6%D9%88%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="اورخوفا-زوئوا (صفحه وجود ندارد)">اورخوفا-زوئوا</a> و کولومنا در ۱۰۰ کیلومتری شرق شهر، به محاصره درآوردند. بر این مبنا، گروه زرهی ۳ و ارتش نهم در جناح شمالی با پیشروی از طریق کلین و گذر از <a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%84_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="کانال مسکو (صفحه وجود ندارد)">کانال مسکو</a>–ولگا و ارتش دوم زرهی در جناح جنوبی با پیشروی به سمت شمال شرقی از طریق تولا و کاشیرا می‌بایست در شرق مسکو به یکدیگر ملحق می‌شدند. گروه زرهی ۴ و ارتش چهارم نیز می‌بایست مستقیماً به سمت شرق در جانب مسکو پیش می‌رفتند و از حرکت جناحین پشتیبانی می‌کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001162-140">[۱۳۷]</a> این محاصره به شکل همزمان تمامی خطوط ارتباطی <a href="/wiki/%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%B3" title="اقیانوس اطلس">اقیانوس اطلس</a>، <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87" title="دریای سیاه">دریای سیاه</a> و ناحیه قفقاز را با اراضی داخلی شوروی قطع می‌کرد. محاصره رفته‌رفته می‌بایست تنگ‌تر می‌شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998685–686_&_690-141">[۱۳۸]</a> با تجربه درگیری‌های پر خسارت بر سر ورشو در سال ۱۹۳۹ و کیف، جهت اجتناب از رزم شهری مخصوصاً برای قوای زرهی، هیتلر همچنان قصدی برای تسخیر بلافاصله مسکو نداشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015104-142">[۱۳۹]</a> باور بر این بود که یگان‌های بزرگ شوروی جهت اجتناب از قرار گرفتن در محاصره در حال عقب‌نشینی هستند. هدف اصلی گروه ارتش مرکز در این تهاجم، تضعیف دشمن تا اندازه‌ای که تا بهار سال بعد نتواند خود را بازیابد و دستیابی به مواضع آغازین مناسبی جهت تهاجم بهاره بود. هیتلر و فرماندهی عالی نیروی زمینی معتقد بودند پس از توقف صورت گرفته جهت بازسازی، توان رزمی نیروها همچنان جهت رسیدن به این هدف کفایت‌بخش خواهد بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998685–686_&_690-141">[۱۳۸]</a> هدف عملیاتی فیلدمارشال فن بک در مخالفت شدید با برخی بلندپروازی‌های هالدر، به دنبال یک حلقه محاصره تنگ دور مسکو و ورود به شهر نبود بلکه حداکثر خط دیمیتروف–زاگورسک–اورخوفو—کولومنا در ۶۰ کیلومتری شرق آن را مد نظر داشت. با این حال او با توجه به توان تقلیل یافته نیروهایش، رسیدن به خطی در طول <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D9%85%D9%88%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%A7" title="رود موسکوا">رود موسکوا</a> و کانال مسکو–ولگا در شمال و جنوب شهر، بدون هر گونه محاصره راهبردی، را واقع‌بینانه‌تر می‌دید. به همین ترتیب، در جلسه ۱۳ نوامبر رؤسای ستادهای گروه ارتش‌ها و ارتش‌های آلمان در <a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%B4%D8%A7_(%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3)" title="اورشا (بلاروس)">اورشا</a>، با توجه به نیاز فوری نیروها به بازسازی انسانی و تجهیزاتی و نگرانی از وضعیت آن‌ها در فصل زمستان، تعدادی از افسران ستادی نیز با بسیار جدی دانستن وضعیت، با هر گونه تهاجم عمده دیگر مخالفت کردند. رئیس ستاد گروه ارتش مرکز به نمایندگی از فرمانده گروه ارتش، تنها یک تهاجم مستقیم به مسکو بدون اقدام برای محاصره گسترده آن، را در این شرایط ممکن قلمداد کرد. در این زمان هالدر نیز در نهایت به این باور رسید که تمامی شواهد حاکی از این است که تهاجم بزرگ دوم علیه مسکو می‌تواند موفقیت‌آمیز نباشد. از این رو پذیرفت، در حالتی میانه، به جای طرح گسترده تهاجم پیشین هیتلر و او، یک تهاجم جزئی‌تر منطبق با نیروهای در دسترس و با هدف حومه مسکو اجرا گردد. همچنین در موافقت با فن بک، مقرر شد، بدون آماده‌سازی وقت‌گیر شبکه تدارکاتی از قبل پیش‌بینی شده، این تهاجم با اهداف محدود هر چه سریع‌تر آغاز شود. به هر صورت این تهاجم خطوط آهن شرق مسکو را قطع نمی‌کرد و به دشمن اجازه انتقال مداوم نیروی کمی به آن را می‌داد. از طرفی نیروهای آلمانی در حومه مسکو زیر حملات شدید هوایی و توپخانه‌ای مدافعان قرار می‌گرفتند. به همین جهت تصرف شهر مسکو نیز در نهایت به طرح حمله افزوده شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998688–692-143">[۱۴۰]</a> با همه این احوال فرماندهی گروه ارتش مرکز به خوبی می‌دانست بیشتر نیروها زمستان پیش‌رو را در فضای باز و زیر تهدید مداوم حملات دشمن خواهند گذراند. یکی از عواملی که باعث می‌شد چنین تهاجمی با نیروهایی فرسوده بدون ظرفیت جایگزینی، متکی به خطوط تدارکاتی آسیب‌پذیر و بدون تجهیزات مناسب، طرح‌ریزی شود عدم توجه لازم به گزارش‌های واصل شده به فرماندهی عالی آلمان از جمله در ارتباط با شرایط آب‌وهوایی بود. افرادی چون هالدر امید خود را بر برتری نظام فرماندهی و استقامت سربازان آلمانی نهاده بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998691–692_&_697-144">[۱۴۱]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="آماده‌سازی_دفاعی_نهایی_شوروی">آماده‌سازی دفاعی نهایی شوروی</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=32" title="ویرایش بخش: آماده‌سازی دفاعی نهایی شوروی">ویرایش</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg/220px-RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg/330px-RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg/440px-RIAN_archive_604273_Barricades_on_city_streets.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="701" /></a><figcaption>موانع دفاعی درون شهر مسکو، اکتبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> استاوکا به شکل پر شتابی آرایش‌های ذخیره را از خاور دور، <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="سیبری">سیبری</a>، <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" title="آسیای مرکزی">آسیای مرکزی</a> و سایر مناطق نظامی برای پیوستن به جبهه غربی، گسیل داشت و دستور به ایجاد ۹ ارتش ذخیره شامل ۵۹ لشکر تفنگ‌دار، ۱۳ لشکر سواره‌نظام، ۷۵ تیپ تفنگ‌دار و ۲۰ تیپ تانک داد. استاوکا انتظار داشت تهاجم اصلی آلمانی‌ها از وولوکولامسک و <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%AE%D9%88%D9%81" title="سرپوخوف">سرپوخوف</a> آغاز شود؛ بنابراین، ارتش‌های شانزدهم، پنجم، سی و سوم، چهل و سوم، چهل و نهم و پنجاهم جبهه غربی که بیشتر آن‌ها در نبردهای گذشته شدیداً آسیب دیده بودند، در مواضع دفاعی جدید از شمال وولوکولامسک تا جنوب تولا جهت حفاظت از مسکو چیده شدند. ارتش‌های بیست و دوم، بیست و نهم، سی و یکم و سی‌ام جبهه کالینین شوروی در جناح راست جبهه غربی، مسئول متوقف ساختن نیروهای آلمانی از <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AE%D9%88%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="اوستاخوف (صفحه وجود ندارد)">اوستاخوف</a> تا جنوب کالینین بودند. نهایتاً ارتش‌های سوم و سیزدهم جبهه جنوب غربی شوروی نیز می‌بایست راه پیشروی آلمانی‌ها در جنوب از طریق <a href="/w/index.php?title=%DB%8C%D9%81%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="یفرموف (صفحه وجود ندارد)">یفرموف</a> یا <a href="/wiki/%DB%8C%D9%84%D8%AA%D8%B3" title="یلتس">یلتس</a> به سمت مسکو را سد می‌کردند. استاوکا همچنین فرمان به استقرار شبه‌نظامیان و نیروهای امنیتی در مواضع دفاعی داخل و اطراف شهر مسکو و شرق آن صادر کرد. تا اواخر نوامبر ۶۵ هزار نفر از خود شهر مسکو دفاع می‌کردند که عموماً شامل شبه‌نظامیان مردمی بودند. دفاع شهر شامل سه ناحیه دفاعی حول آن می‌شد که خارجی‌ترین آن در شعاع ۳۰ کیلومتری قرار داشت. در داخل شهر نیروهای امنیتی شبکه پیچیده‌ای از موانع و نقاط مستحکم را ایجاد کرده و در آن مستقر بودند. مدافعان مسکو به شکل گسترده‌ای در حال استفاده از تجربیات مدافعان لنینگراد بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001165–167-145">[۱۴۲]</a> روز ۱۲ نوامبر ارتش شانزدهم که از محور بسیار پراهمیت وولوکولامسک در غرب مسکو دفاع می‌کرد، با دریافت ۵ لشکر سواره‌نظام تقویت شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201535-146">[۱۴۳]</a> با وجود همه این تمهیدات، جبهه غربی با کشیده شدن در خط مقدمی به طول ۶۰۰ کیلومتر، عمق بسیار کمی داشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201779-147">[۱۴۴]</a> این جبهه روز ۱۵ نوامبر ۴۵ لشکر عموماً بسیار ضعیف با مجموعاً ۲۴۰ هزار نفر نیرو، ۱۲۰۰ توپ در اختیار داشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201535–36-148">[۱۴۵]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="حملات_پیش‌دستانه_ارتش_سرخ">حملات پیش‌دستانه ارتش سرخ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=33" title="ویرایش بخش: حملات پیش‌دستانه ارتش سرخ">ویرایش</a>]</div> بر مبنای گزارش‌های اطلاعاتی دریافت شده، با وجود تردید و اعتراض ژوکوف مبنی بر بی‌تاثیر بودن آن‌ها، ۱۴ نوامبر استالین به او به عنوان فرمانده جبهه غربی دستور داد چندین حمله اختلال‌آفرین جهت برهم زدن آماده‌سازی تهاجمی آلمانی‌ها اجرا کند. بر این مبنا به دستور ژوکوف ارتش‌های شانزدهم و چهل و نهم جبهه غربی شوروی حملاتی را در شمال وولوکولامسک و شرق سرپوخوف علیه جناحین ارتش چهارم ورماخت صورت دادند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001167-149">[۱۴۶]</a> ارتش چهل و نهم شوروی در جناح جنوبی جبهه غربی، روز ۱۴ نوامبر با پنج لشکر تفنگ‌دار به چهار لشکر پیاده‌نظام از سپاه‌های ۱۲ و ۱۳ ورماخت در شمال شرقی سرپوخوف حمله برد. پس از حصول رخنه‌های کوچکی در شمال و جنوب <a href="/w/index.php?title=%D9%88%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86%DB%8C%D9%86%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="ووردنینو (صفحه وجود ندارد)">ووردنینو</a>، سپاه ۲ سواره‌نظام و لشکر ۱۱۲ تانک شوروی اقدام به بهره‌گیری از این شکاف‌ها کردند اما توسط لشکرهای ۲۶۳ و ۲۶۸ پیاده‌نظام ارتش چهارم ورماخت متوقف شدند. با ضد حمله این دو لشکر آلمان، خط مقدم به شرایط پیشین بازگشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001168-150">[۱۴۷]</a> ارتش شانزدهم شوروی در جناح شمالی جبهه غربی، روز ۱۶ نوامبر با تهاجم از جناح راست خود توسط لشکرهای ۱۲۶ تفنگ‌دار، ۱۷ و ۲۴ سواره‌نظام و ۵۸ تانک، لشکرهای چهاردهم پیاده‌نظام موتوریزه و هفتم زرهی ورماخت را که خود در حال آماده‌سازی جهت تهاجم بودند، هدف گرفت. با وجود این که مهاجمان با تلفات سنگین پس از تنها ۳ تا ۴ کیلومتر پیشروی متوقف گشتند، به دستور ژوکوف، لشکرهای ۲۰ و ۴۴ سواره‌نظام شوروی نیز وارد میدان نبرد شدند. عواقب این عمل فاجعه‌بار بود. لشکر ۴۴ سواره‌نظام شوروی با حمله در پهنه بازِ پوشیده از برف، در مقابل آتش توپخانه و <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84" title="مسلسل">مسلسلهای</a> آلمانی، بدون این که هیچ‌گونه تلفاتی به لشکر ۱۰۶ پیاده‌نظام ورماخت در مقابل خود وارد کند، دو هزار نفر از نیروهای خود را از دست داد. بدین شکل، ژنرال روکوسوفسکی، فرمانده ارتش شانزدهم شوروی ۱۷ نوامبر دستور به عقب‌نشینی نیروهایش به مواضع دفاعی جدید داد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001167-149">[۱۴۶]</a> مطابق نظر ژوکوف، این حملات با وارد آوردن تلفات سنگین به نیروهای ارتش سرخ، فایده‌ای حاصل نکردند و تنها موجب به‌هم‌ریختگی و تضعیف دفاع شوروی در هنگام آغاز تهاجم آلمانی‌ها شدند. به هر صورت، این حملات نشان‌گر آمادگی ارتش سرخ برای مبارزه بر سر خاک خود در مسیر مسکو بود و بهره‌برداری از موقعیت‌های تاکتیکی را برای آلمانی‌ها دشوارتر از پیش ساخت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001167_&_169-151">[۱۴۸]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="شرایط_آب‌وهوایی">شرایط آب‌وهوایی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=34" title="ویرایش بخش: شرایط آب‌وهوایی">ویرایش</a>]</div> روز ۱۰ نوامبر فرماندهی گروه ارتش مرکز با صدور فرمانی تحت عنوان «دستورالعمل رزم زمستانه و ویژگی‌های خاص زمستان روسیه» خواهان شروع بلافاصله آماده‌سازی‌ها برای فصل زمستان از جمله ایجاد مراکز تدارکات و امنیت‌بخشی به تأسیسات ترابری در پشت خط مقدم شد. به هر صورت تصادم بین تمهیدات این فرمان و لازمه‌های تاکتیکی در میدان‌های نبرد مشکل آفرین گشت و فرسایش حاصل از درگیری‌ها به نیروهای آلمانی اجازه عمل مؤثر به این تمهیدات را نداد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998697-152">[۱۴۹]</a> با فرا رسیدن زمستان کاهش هر چه بیشتر دما از میانه ماه نوامبر با وجود منجمد کردن گل و لای و تسهیل و افزایش سرعت پیشروی آلمانی‌ها، مشکلات دیگری پدیدآورد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200532-48">[۴۷]</a> یخبندان هر چه نصیب آلمانی‌ها کرد چیز بیشتری از آن‌ها ستاند. این وضعیت تأثیری مخربی بر روحیه نیروهای خط مقدم داشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200745-128">[۱۲۵]</a> عدم دریافت به موقع اقلام تدارکاتی نظیر ضدیخ برای خودروها و البسه زمستانی، بار مشکلات آلمانی‌ها را تشدید ساخت. ارتشبد گودریان در خاطرات خود دمای هوا در روز ۱۲ نوامبر را ۱۵− درجه سانتیگراد، روز بعد آن ۲۲− درجه سانتیگراد و روز ۴ دسامبر ۳۵− درجه سانتیگراد و در کمترین میزان ۵۰− درجه سانتیگراد ثبت کرده‌است و اضافه نموده در این شرایط سربازان همچنان البسه سبک به تن داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEllis201533–36-153">[۱۵۰]</a> رئیس بخش تدارکات نیروی زمینی آلمان اصرار داشت البسه زمستانی ارسال شده‌است اما بعداً مشخص شد محموله در اثر نبود قطار و خرابکاری پارتیزان‌های دشمن در خطوط آهن، برای چند هفته در ایستگاه <a href="/wiki/%D9%88%D8%B1%D8%B4%D9%88" title="ورشو">ورشو</a> گیر کرده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201780-154">[۱۵۱]</a> در این حال سربازان آلمانی وادار شده بودند لباس گرم را از تن سربازان مرده و اسیر شوروی درآورده و بپوشند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> کاهش دما تأثیر تسلیحات آلمانی‌ها از جمله ادوات توپخانه را نیز کاهش داده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEllis201533–36-153">[۱۵۰]</a> نیروهای ورماخت جهت فعال نگاه داشتن خودروها و تانک‌های خود مجبور به گشودن آتش زیر موتور آن‌ها بودند که موجب اتلاف سوخت ارزشمندی می‌گشت که آلمانی‌ها در مضیقه آن بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200745-128">[۱۲۵]</a> سرمای هوا با سفت‌تر کردن روغن موتور و سخت‌تر روشن شدن هواگردها، عملیات‌های لوفت‌وافه را نیز با اختلال مواجه ساخته بود. در این حال، نیروی هوایی شوروی با در اختیار داشتن پایگاه‌های هوایی مجهز و گرم در وضعیت بسیار بهتری به سر می‌برد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000243-155">[۱۵۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="یورش_نهایی_ورماخت">یورش نهایی ورماخت</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=35" title="ویرایش بخش: یورش نهایی ورماخت">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_کالینین–کلین_(شمال)">محور کالینین–کلین (شمال)</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=36" title="ویرایش بخش: محور کالینین–کلین (شمال)">ویرایش</a>]</div> تهاجم ورماخت با نیروهایی از رمق افتاده و منابعی اندک، از ۱۵ نوامبر مجدداً از سر گرفته شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200146-156">[۱۵۳]</a> در جناح شمالی درگیری‌های شدیدی بر سر بزرگراه کالینین–مسکو درگرفت. تهاجم اولیه نیروهای آلمانی با هدف گرفتن ضعیف‌ترین نقطه در دفاع دشمن، اتصال بین ارتش‌های شانزدهم و سی‌ام شوروی را شکست. ارتش سی‌ام شوروی که با فاصله کمی توسط ارتش نهم ورماخت تعقیب می‌شد، به مواضع دفاعی در طول رود ولگا در شمال <a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AF_%D9%88%D9%84%DA%AF%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="سد ولگا (صفحه وجود ندارد)">سد ولگا</a> عقب نشست. ارتش نهم ورماخت با دستیابی به گذرگاه‌هایی در کرانه شمالی ولگا، از روز ۱۹ نوامبر حالت تدافعی گرفت تا از جناح چپ گروه زرهی ۳ که به سمت شرق پیش می‌رفت، محافظت کند. سرلشکر زاخاروف، به دستور ژوکوف، با دو لشکر سواره‌نظام، یک لشکر موتوریزه و دو تیپ تانک مسئول پوشش دادن شکاف ایجاد شده در نزدیکی کلین شد. ژوکوف که تقریباً تمام نیروی ذخیره خود را صرف حملات پیش‌دستانه کرده بود، دیگر قادر به اجرای ضد حملات در زمان و مکان مناسب نبود. نیروهای راینهارت در گروه زرهی ۳ با پیشروی مداوم، روز ۲۳ نوامبر به <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D9%86_(%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%87)" title="کلین (روسیه)">کلین</a> دست یافتند. در جناح راست این گروه زرهی، لشکر دوم زرهی <a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D9%84%D9%86%DA%86%D9%86%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="سولنچنوگورسک">سولنچنوگورسک</a> در ۲۰ کیلومتری جنوب کلین را نیز تصرف کرد. با رسیدن سپاه ۵ به کلین، راینهارت می‌توانست به سمت کانال مسکو–ولگا پیش برود یا مستقیماً راه مسکو در جنوب شرقی را پیش بگیرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001170–172-157">[۱۵۴]</a> در این شرایط استاوکا و ژوکوف در تلاش برای اجرای بلافاصله تمهیداتی جهت دفع خطر از مسکو بودند. به روکوسوفسکی فرمان داده شد ارتش شانزدهم شوروی را به خط دفاعی جدید از جنوب سولنِچنوگورسک تا شهر <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7" title="ایسترا">ایسترا</a> در طول <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7" title="رود ایسترا">رود ایسترا</a> در امتداد مواضع ارتش پنجم شوروی منتقل کند. با بهره‌گیری از عقب‌نشینی ارتش شانزدهم شوروی، راینهارت در مقابل مقاومت ضعیف، از کلین به سمت شرق پیش رفت. با این حرکت جناح چپ ارتش سی‌ام شوروی وادار به عقب‌نشینی به سمت شمال شد تا شکاف دیگری در مواضع ارتش سرخ پدیدار شود. با استفاده از این شکاف، لشکرهای چهاردهم پیاده‌نظام موتوریزه و هفتم زرهی ورماخت تا روز ۲۹ نوامبر خود را در <a href="/wiki/%DB%8C%D8%A7%D8%AE%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%A7" title="یاخروما">یاخروما</a> و جنوب آن در ۳۵ کیلومتری شمال مسکو، به کرانه غربی کانال مسکو–ولگا رساندند و بر چندین گذرگاه کوچک بر آن مسلط شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158">[۱۵۵]</a> تا این زمان تنها ۳۶ تانک عملیاتی برای لشکر هفتم زرهی ورماخت باقی مانده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013344-159">[۱۵۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_مرکزی">محور مرکزی</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=37" title="ویرایش بخش: محور مرکزی">ویرایش</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Bundesarchiv_Bild_183-B17220,_Sowjetunion,_Panzerangriff_bei_Istra.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg" decoding="async" width="220" height="336" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-B17220%2C_Sowjetunion%2C_Panzerangriff_bei_Istra.jpg 2x" data-file-width="523" data-file-height="798" /></a><figcaption>نیروهای زرهی ورماخت در <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7" title="ایسترا">ایسترا</a>، ۲۵ نوامبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> در مرکز خط مقدم، سه لشکر تفنگ‌دار، دو لشکر سواره‌نظام و یک تیپ تانک شوروی در تلاش برای جلوگیری از پیشروی نیروهای هوپنر در گروه زرهی ۴ ورماخت بودند. حرکت هوپنر آهسته و به شکل پر خسارتی دنبال می‌شد. نیروهای او در مقابل مقاومت شدید، در عرض ۳ روز تنها ۴ تا ۶ کیلومتر پیشروی نمودند. به هر صورت، گروه زرهی ۴ در نهایت قادر به نفوذ در کمربند اصلی دفاعی ارتش نوزدهم شوروی شد. هوپنر با نارضایتی از کندی حرکت، ۱۹ نوامبر هر سه سپاه خود را به کار گرفت و توانست بن‌بست را بشکند و تا پایان روز ۲۰ نوامبر ۱۸ تا ۲۳ کیلومتر دیگر پیش برود. نیروهای هوپنر با درهم‌شکستن دفاع ارتش شانزدهم شوروی در سولنِچنوگورسک و ایسترا به سمت مسکو یورش بردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001170–172-157">[۱۵۴]</a> روز ۲۷ نوامبر ایسترا به تصرف مهاجمان درآمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998894-160">[۱۵۷]</a> روز ۳۰ نوامبر لشکر دوم زرهی گروه زرهی ۴ <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7_%D9%BE%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="کراسنایا پولیانا">کراسنایا پولیانا</a> را در ۳۰ کیلومتری شمال مسکو به سلطه خود درآورند تا این شهر در برد توپخانه ورماخت قرار گیرد. از این نقطه افسران آلمانی با دوربین‌های خود قادر به مشاهده پایتخت شوروی بودند. در این زمان، با نزدیک شدن سپاه‌های ۴۶ و ۴۰ موتوریزه و ۵ پیاده‌نظام گروه زرهی ۴ به شهر، درگیری‌های سنگینی از <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="دریوکوو (صفحه وجود ندارد)">دریوکوو</a> تا <a href="/wiki/%D8%AF%D8%AF%D9%88%D9%81%D8%B3%DA%A9" title="ددوفسک">ددوفسک</a> در دروازه‌های شمال غربی مسکو به پا شد. با وجود فرمان اکید بر حفظ موقعیت، نیروهای ارتش شانزدهم شوروی قدم به قدم عقب رانده می‌شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158">[۱۵۵]</a> استاوکا روز ۳۰ نوامبر برای بازگرداندن ورق، ارتش‌های یکم شوک و بیستم را از ذخیره راهبردی خود به جبهه غربی ملحق ساخت. ژوکوف موظف شد خط کانال مسکو–ولگا را حفظ کند. ژوکوف بلافاصله هر دو ارتش را وارد شکاف بین ارتش سی‌ام و شانزدهم شوروی کرد. او ارتش یکم شوک را مسئول دفع آلمانی‌ها از کانال مسکو–ولگا و ارتش بیستم را مسئول دفاع از ناحیه کراسنایا پولیانا نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158">[۱۵۵]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg/220px-Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg/330px-Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg/440px-Soldiers_on_guard_in_December_1941_to_the_west_of_Moscow.jpg 2x" data-file-width="865" data-file-height="605" /></a><figcaption>سربازان ورماخت در غرب مسکو، دسامبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> در این شرایط فن بک و هادر عمیقاً به این نتیجه رسیده بودند که یک تلاش پایانی دشمن پیشروی آن‌ها را منهدم خواهد کرد و «پیروزی نصیب طرفی خواهد شد که بیشتر پایداری کند».<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998695-161">[۱۵۸]</a> با اطمینان از ضعیف بودن دفاع شوروی در غرب مسکو و فرارسیدن زمان تهاجم تعیین‌کننده نهایی، فیلدمارشال فن بک اواخر ماه نوامبر به ارتش چهارم ورماخت دستور داد به منظور حمله مستقیم به سمت مسکو از جانب غرب، مواضع ارتش سرخ در جنوب <a href="/wiki/%D8%B2%D9%88%D9%86%DB%8C%DA%AF%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF" title="زونیگورود">زونیگورود</a> و <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نارو-فومینسک">نارو-فومینسک</a> را مورد یورش قرار دهد و با پیشروی متمرکز به سمت <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A8%DB%8C%D9%86%DA%A9%D8%A7" title="کوبینکا">کوبینکا</a> و <a href="/wiki/%DA%AF%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AA%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%88" title="گولیتسینو">گولیتسینو</a>، ارتش‌های پنجم و سی و سوم شوروی را به محاصره درآورد. متعاقب این تهاجم، نیروهای فیلدمارشال فن کلوگه در ارتش چهارم می‌بایست در طول بزرگراه‌های مینسک و کیف وارد مسکو می‌شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001174-162">[۱۵۹]</a> با آغاز این تهاجم، استاوکا نیروی کمکی بیشتری به منطقه نظامی مسکو فرستاد تا در دفاع بیرونی شهر قرار گیرند. ارتش چهارم با تشکیل سه گروه شوک، از ۱ دسامبر به گولیتسینو حمله برد. این حمله از پشتیبانی زرهی چندانی برخوردار نبود و مستقیماً با مواضع آماده دفاعی دشمن برخورد کرد. ارتش پنجم شوروی لشکر دویست و شصت و هفتم پیاده‌نظام ورماخت را دفع نمود و تا نقطه آغاز حرکت عقب راند. لشکر یکم تفنگ‌دار موتوریزه محافظ شوروی در نارو-فومینسک مقاومت جانانه‌ای از خود نشان داد؛ با این وجود، لشکرهای دویست و پنجاه و هشتم پیاده‌نظام و <a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1_%D8%B3%D9%88%D9%85_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_(%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA)" title="لشکر سوم پیاده‌نظام (ورماخت)">سوم پیاده‌نظام موتوریزه ورماخت</a> توانستند ۴ تا ۹ کیلومتر در دفاع شمالی و جنوبی آن نفوذ کرده و خود را به جنوب گولیتسینو برسانند. این مسئله سبب شد روز ۲ دسامبر فن بک به فرماندهان ارتش‌های خود اعلام کند دشمن در آستانه فروپاشی است. در همین حال نیروی کوچکی از ارتش سی و سوم شوروی شامل تیپ ۱۸ تفنگ‌دار، تیپ‌های ۵ و ۲۰ تانک و گردان‌های ۲۳ و ۲۴ اسکی، جناحین نیروهای نفوذ کننده آلمانی را مورد حمله قرار داده و آن‌ها را در نزدیکی <a href="/wiki/%D8%A2%D9%BE%D8%B1%D9%84%D9%81%DA%A9%D8%A7" title="آپرلفکا">آپرلفکا</a> تقریباً محاصره کردند. به هر صورت، روز بعد دو لشکر آلمانی خود را از محاصره بیرون کشیده و به مواضع ارتش چهارم در طول رود نارا بازگشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001175–176_&_185-163">[۱۶۰]</a> در همین حین درگیری شدید هوایی نیز بر فراز نبردگاه در جریان بود. روز ۲ دسامبر جنگنده‌های شوروی از ساقط ساختن ۱۷ هواگرد دشمن گزارش دادند. با این حال طبق اعلام لوفت‌وافه تنها ۴ هواگرد آلمانی در این روز از دست رفتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000246-164">[۱۶۱]</a> استاوکا روز ۳ دسامبر «حوزه دفاعی مسکو» را با ارتش‌های بیست و چهارم و شصتم به عنوان لایه دوم راهبردی پشت سر جبهه غربی، پدیدآورد. استاوکا همچنین ارتش‌های سی‌ام و پنجم را تقویت کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001185–186-165">[۱۶۲]</a> در همین حال، هوپنر که تلاش می‌کرد از سد ارتش‌های شانزدهم و بیستم شوروی بگذرد،<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176-166">[۱۶۳]</a> از شمال غربی مسکو گزارش کرد توان گروه زرهی ۴ کاملاً تحلیل رفته‌است و توصیه به صدور فرمان جهت برقراری مواضع دفاعی در طول رود ایسترا کرد. پیش از آن که پاسخی از مراتب بالاتر دریافت شود، هوپنر با مشاهده وضعیت نیروهای خود و قوای دشمن، به ابتکار خود دست به این اقدام زد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998701-167">[۱۶۴]</a> در همین زمان، در جناح شمالی گروه ارتش مرکز، گروه زرهی ۳ در درگیری با ارتش یکم شوک شوروی، به مرور در حال عقب نشستن از جنوب غربی یاخروما بود. تا ۵ دسامبر<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176-166">[۱۶۳]</a> پیشروی هر دو گروه زرهی ۳ و ۴ ورماخت که با حملات مکرر هوایی دشمن به ستون‌های تدارکات آن‌ها فاقد سوخت و مهمات شده بودند،<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000247-168">[۱۶۵]</a> به‌ناچار و نهایتاً در ۱۵ تا ۲۸ کیلومتری خطوط اصلی دفاعی مسکو، کاملاً متوقف شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176-166">[۱۶۳]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_تولا_(جنوب)">محور تولا (جنوب)</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=38" title="ویرایش بخش: محور تولا (جنوب)">ویرایش</a>]</div> در جناح جنوبی، نیروهای گودریان در ارتش دوم زرهی تهاجم خود را پس از تأخیر ایجاد شده در اثر حملات پیش‌دستانه شوروی، از روز ۱۸ نوامبر آغاز کردند. قوای گودریان به اندازه‌ای فرسوده شده بودند که او نیروهای باقیمانده زرهی خود را تنها در یک تیپ در لشکر تضعیف‌شده چهارم زرهی متمرکز ساخت. تا میانه ماه نوامبر این تیپ تنها ۵۰ تانک در اختیار داشت؛ با این حال می‌بایست نقش سرنیزه زرهی کل ارتش دوم زرهی ورماخت را ایفا می‌نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158">[۱۵۵]</a> با هدف گرفتن مواضع بین جبهه غربی و جنوب غربی شوروی، قوای زرهی گودریان به آهستگی راه خود را در میان نیروهای ارتش سرخ در جنوب تولا باز کردند. این نیروها قصد داشتند به عنوان جای پایی در مسیر مسکو، تولا را از جانب شرقی به محاصره درآوردند. روز ۱۸ نوامبر <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D8%AF%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%81%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="ددیلوفو (صفحه وجود ندارد)">ددیلوفو</a> در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی تولا به سلطه سپاه ۲۴ موتوریزه ورماخت درآمد. همزمان، لشکر هفدهم زرهی ورماخت شروع به پیشروی به سمت <a href="/wiki/%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%81" title="ونیوف">ونیوف</a> و کاشیرا کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173-169">[۱۶۶]</a> در این وضعیت، ارتش دوم ورماخت تمامی توان خود را بر محافظت از جناح شمالی گروه ارتش جنوب در کورسک و پیشروی آن به سمت <a href="/wiki/%D9%88%D9%88%D8%B1%D9%88%D9%86%DA%98" title="وورونژ">وورونژ</a>، متمرکز ساخته بود. این مسئله سبب شد بیشتر سپاه ۴۷ موتوریزه گودریان مصروف حفظ اتصال با ارتش دوم ورماخت شود. سپاه ۲۴ موتوریزه روز ۲۱ نوامبر محل اتصال ریلی در <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%88%D8%B2%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%DB%8C%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="اوزلوفایا (صفحه وجود ندارد)">اوزلوفایا</a> بر خط مسکو–<a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81-%D9%86%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D9%86%D9%88" title="روستوف-نا-دونو">روستوف-نا-دونو</a> را تصرف و از <a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%B4%D8%A7%D8%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="رود شات (صفحه وجود ندارد)">رود شات</a> عبور کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998693–694-170">[۱۶۷]</a> روز ۲۴ نوامبر درحالی‌که لشکر بیست و نهم پیاده‌نظام موتوریزه از سپاه ۴۷ موتوریزه در حال محافظت از جناح طولانی راست گودریان بود، <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%AE%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%81%D8%8C_%D8%A7%D9%88%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA_%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%86" title="میخائیلوف، اوبلاست ریازان">میخائیلوف</a> در صد کیلومتری شرق تولا، به تصرف لشکر دهم پیاده‌نظام موتوریزه از سپاه ۲۴ موتوریزه در جناح چپ ارتش دوم زرهی درآمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173-169">[۱۶۶]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:Error mw:File/Thumb"><a href="/wiki/ویکی‌پدیا:بارگذاری?wpDestFile=Soviet_machinegunner_opened_covering_fire.jpg" class="new" title="پرونده:Soviet machinegunner opened covering fire.jpg">پرونده:Soviet machinegunner opened covering fire.jpg</a><figcaption>نیروهای ارتش سرخ در نزدیکی <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7_(%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="تولا (شهر)">تولا</a>، نوامبر ۱۹۴۱</figcaption></figure> در این زمان، استاوکا ۲۳ تا ۲۵ نوامبر به ارتش‌های دهم، بیست و ششم و شصت و یکم شوروی دستور داد به ترتیب در <a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%86" title="ریازان">ریازان</a>، <a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%98%D8%B3%DA%A9" title="ریاژسک">ریاژسک</a> و <a href="/wiki/%DA%86%D8%A7%D9%BE%D9%84%DB%8C%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%8C_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%84%DB%8C%D9%BE%D8%AA%D8%B3%DA%A9" title="چاپلیگین، استان لیپتسک">راننبورگ</a> (خطی در ۵۰ کیلومتری شرق میخائیلوف) مستقر شوند تا از هر گونه پیشروی بیشتر دشمن به سمت شرق جلوگیری نمایند. ارتش پنجاهم شوروی در تولا، خط مقدم و جناح چپ گودریان را آماج ضد حملات خود قرار داده بود. با کاهش شدید دما و اتمام سوخت، مهمات و خودروهای عملیاتی، پیشروی نیروهای آلمانی در این قسمت رفته‌رفته در حال متوقف شدن بود. گودریان مکرراً خواهان پایان یافتن عملیات تهاجمی بود اما فرماندهی عالی نیروی زمینی آلمان نمی‌توانست بدون موافقت هیتلر، چنین فرمانی صادر کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173_&_185-171">[۱۶۸]</a> به هر حال به نظر می‌رسد هالدر با دریافت گزارش‌هایی از موفقیت‌های نیروهای گودریان، تصور می‌کرد تهاجم به خوبی پیش می‌رود و نیازی به جدی گرفتن شرایط نیروها نیست. از این رو، با توصل به این عقیده که پیشروی در هر صورت و در هر حالتی باید ادامه یابد، درخواست ۲۴ نوامبر گودریان برای عقب کشیدن یگان‌های متحرک جهت بازسازی که موجب توقف رزم متحرک نیروهای او می‌گردید، رد شد. بدین ترتیب، با توجه به شرایط، گودریان در حال از دست دادن امید نسبت به امکان تحقق مأموریت نیروهایش در دستیابی به گذرگاهی بر رود اوکا در کاشیرا در ۹۰ کیلومتری شمال تولا، بود. با این وجود، ارتش دوم زرهی با ادامه حملات خود موجب انهدام دو لشکر شوروی در منطقه و عقب رانده شدن دشمن از <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%86%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="استالینوگورسک (صفحه وجود ندارد)">استالینوگورسک</a> گشت. گودریان در نهایت روز ۲۵ نوامبر در تضاد با فرمان دریافت شده از گروه ارتش، در اثر ضد حملات شدید دشمن پیشروی به سمت کاشیرا را متوقف کرد و به نیروهای خود دستور به ایجاد مواضع دفاعی پیشین در طول رودهای دن، شات و اوپا داد. روز ۲۷ نوامبر فن بک ناچار با این تصمیم موافقت نمود. مأموریت اصلی گودریان در تصرف کاشیرا و قطع خط‌آهن مسکو–روستوف به انهدام مؤثر این خط توسط یک «گروه تخریب» تقلیل یافت که به هر صورت آن نیز محقق نگشت. تنها هدف عملیاتی بااهمیت باقیمانده برای گودریان تسخیر تولا بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998694_&_698–699-172">[۱۶۹]</a> اواخر ماه نوامبر، درحالی‌که تولا تقریباً محاصره شده بود، ژوکوف به سپاه ۲ سواره‌نظام شوروی فرمان داد به هر قیمتی که شده شرایط را در جناح جنوبی جبهه غربی به سامان کند. از میزان بسیار اندک نیروهای ذخیره در دسترس، نیمی از لشکر ۱۱۲ تانک، دو گردان مستقل تانک، مقداری توپچی ضدهوایی، یک هنگ مهندسی رزمی، یک یگان از راکت‌اندازهای جدید <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%88%D8%B4%D8%A7" title="کاتیوشا">کاتیوشا</a> و مدرسان و دانشجویانی از چندین دانشکده نظامی به این سپاه ملحق گشتند. روز ۲۶ نوامبر این نیروی مرکب «سپاه ۱ سواره‌نظام محافظ» نام گرفت و موظف به حمله به سرنیزه زرهی گودریان در مسیر کاشیرا شد. نیروهای جلودار آلمانی به اندازه‌ای پراکنده شده بودند که این سپاه شوروی تقریباً بدون این که شناسایی شود از خط مقدم آن‌ها عبور نمود. ضد حمله سپاه ۱ سواره‌نظام محافظ شوروی از روز ۲۷ نوامبر، نیروهای ورماخت را عقب راند و فشار بر تولا را تا حدودی بر طرف کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173–174-173">[۱۷۰]</a> به هر صورت، گودریان همچنان به دنبال یافتن راهی برای به محاصره درآوردن ارتش پنجاهم شوروی در تولا بود. بدین منظور تمامی زره‌پوش‌های باقیمانده ارتش دوم زرهی شامل تنها ۳۲ تانک در دو گروه شوک کوچک در سپاه ۲۴ موتوریزه متمرکز شدند. این دو گروه شوک موظف گشتند در شمال تولا با حمله به جانب غرب، جاده مسکو–تولا را قطع کنند و به سومین گروه شوک که با نیروهای لشکرهای ۳۱ و ۲۹۶ پیاده‌نظام از سپاه ۴۳ ارتش چهارم ورماخت تشکیل شده بود و می‌بایست از شمال غربی شهر به سمت شرق حمله می‌کردند، متصل گردند. با آغاز تهاجم از روز ۲ دسامبر، دو گروه شوک موفق گشتند جاده حیاتی مذکور را قطع کنند اما با ضد حملات شدید از جانب قوای شوروی مواجه گردیدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176–177-174">[۱۷۱]</a> در این زمان دمای هوا در حوالی تولا به ۳۵ درجه زیر صفر رسید و دیگر امکان تأمین پشتیبانی هوایی برای نیروهای آلمانی وجود نداشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998699-175">[۱۷۲]</a> همزمان لشکرهای تفنگ‌دار شوروی حمله لشکر ۳۱ پیاده‌نظام ورماخت از جانب غرب را دفع کردند تا تلاش آلمانی‌ها برای محاصره تولا به نتیجه نرسد و گودریان وادار شود نیروهای فرسوده‌اش را عقب بکشد و حالت دفاعی بگیرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001177-176">[۱۷۳]</a> بدین ترتیب عملیات ارتش دوم زرهی روز ۵ دسامبر جهت حفظ باقیمانده توان نیروها کاملاً متوقف شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998699-175">[۱۷۲]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="توقف_مجدد_ورماخت">توقف مجدد ورماخت</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=39" title="ویرایش بخش: توقف مجدد ورماخت">ویرایش</a>]</div> درگیری‌های سنگین هر دو طرف را تا پایان ماه نوامبر متحمل خسارات فراوانی کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158">[۱۵۵]</a> موفقیت تهاجم آلمانی‌ها وابسته به فروپاشی سریع دفاع شوروی بود اما ارتش سرخ با تحمل حملات دشمن همچنان پایداری می‌کرد و با اجرای ضدحملات برخی دستاوردهای ورماخت را از بین برد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200146-156">[۱۵۳]</a> بدتر از همه برای آلمانی‌ها این که <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="نیروی هوایی شوروی">نیروی هوایی شوروی</a> از اوایل دسامبر <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%B1%DB%8C_%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="برتری هوایی">برتری هوایی</a> را نیز در آسمان در اخیار گرفته بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001179-177">[۱۷۴]</a> هواگردهای ارتش سرخ بین ۱۵ نوامبر تا ۵ دسامبر ۱۵٬۸۴۰ پرواز انجام دادند که حدوداً پنج برابر پروازهای لوفت‌وافه بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201782-178">[۱۷۵]</a> تا پایان ماه نوامبر، عملیات تایفون به اندکی بیش از درگیری‌های پراکنده بدون انسجام راهبردی بدل گشت. برای یک ماه تمام در تدارکات دریافتی توسط گروه ارتش مرکز مهمات و سوخت بر هر چیز دیگری از جمله لباس، اولویت یافته بود. رسیدن به مسکو آخرین ذخایر نیروهای ورماخت را نیز به پایان رساند. دیگر هیچ نیروی کمکی و جایگزینی برای گروه ارتش مرکز قابل تصور نبود. در این موقعیت ورماخت در عمق ۱۰۰۰ کیلومتری اراضی شوروی متوقف شده، جنگ تحرک آن در دروازه‌های مسکو گیر کرده<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200745–46-179">[۱۷۶]</a> و تهاجم همه‌جانبه آن برای تصرف پایتخت دشمن به شکل قطعی شکست خورد. نیروهای ورماخت از منظر جسمی و روانی به حد تاب‌آوری خود رسیده و آب‌وهوای سرد، البسه ناکافی، کمبود مواد غذایی، سختی مراقبت از بیماران و مجروحان و تلفات سنگین تأثیر بدی بر اتکاپذیری و آمادگی رزمی آن‌ها گذاشته بود. اغلب این موارد به اضافهٔ خسارات جدی وارد آمده به تسلیحات و تجهیزات، ورای اقدامات دشمن بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998701_&_896-180">[۱۷۷]</a> در این شرایط پیاده‌نظام ارتش چهارم در <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%88-%D9%81%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نارو-فومینسک">نارو-فومینسک</a> در غرب شهر ۷۰ کیلومتر و یگان‌های زرهی گروه زرهی ۴ در <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7_%D9%BE%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="کراسنایا پولیانا">کراسنایا پولیانا</a> در شمال شهر ۳۲ کیلومتر همچنان با مرکز مسکو فاصله داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201130-181">[۱۷۸]</a> روز ۲۹ نوامبر فیلدمارشال فن بک در مواجهه با توان زیاد ارتش سرخ در مقابل خود و با نگرانی از بدل شدن مسکو به «وردون دوم»، به هالدر گزارش کرد تهاجم نیروهای ورماخت می‌بایست متوقف گردد مگر این که در روزهای آینده تصمیم مؤثری گرفته شود. او معتقد بود گل‌ولای پاییز، مشکلات خطوط آهن و دست کم گرفتن طاقت دشمن ورماخت را به این وضعیت بهرانی کشانده‌است. فن بک که شک داشت گزارش‌های او دربارهٔ وضعیت نیروهایش به درستی به هیتلر مخابره می‌شود،<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998700_&_702-182">[۱۷۹]</a> روز ۱ دسامبر با ارسال پیام دیگری به قرارگاه فرماندهی عالی نیروی زمینی ضمن تشریح شرایط سخت نیروهای خود از جمله فرسودگی آن‌ها و کاهش شدید دما، از آن خواست یا برای او نیروی کمکی و تدارکات ارسال نموده تا به پیشروی ادامه دهد یا در غیر این صورت گروه ارتش مرکز وادار خواهد شد جهت دستیابی به خط مقدمی کوتاه‌تر و قابل دفاع‌تر عقب بنشیند. با این حال، هالدر در پاسخ، با وجود ابراز همدلی، از او خواست فشار خود بر دشمن را حفظ کند و به آن در شرایطی دشوار فرصت بازیابی ندهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201131–33-183">[۱۸۰]</a> از این رو، ۴ دسامبر فن بک به ستاد عملیات‌های فرماندهی عالی ورماخت اطلاع داد با وجود این که توان نیروهایش تقریباً به پایان رسیده‌است، او به حمله در تمامی طول خط مقدم ادامه خواهد داد و با «چنگ و دندان» مقاومت نموده و عقب‌نشینی نخواهد کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001177-176">[۱۷۳]</a> با این حال فن بک خاطر نشان کرد او می‌داند که نقطه توقف نزدیک است و در آن هنگام تغییر به حالت تدافعی بسیار دشوار خواهد بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998701-167">[۱۶۴]</a> دقیقاً همان روز دمای هوا در اطراف مسکو با تشدید شرایط رقت‌بار نیروهای آلمانی، به ۳۵ درجه سانتیگراد زیر صفر رسیده بود. تا این زمان برای همه روشن بود ورماخت به نقطه بهرانی رسیده و به هیچ وجه قادر به ادامه تهاجم نیست. در این شرایط درحالی‌که توان نیروهای آلمانی هر لحظه تحلیل می‌رفت و از زمان آغاز عملیات تایفون حتی یک لشکر به عنوان نیروی کمکی به گروه ارتش مرکز ارائه نگشته بود، در طرف مقابل، با ایجاد و استقرار یگان‌هایی معادل ۷۵ لشکر و تأمین بیش از ۲۷۰ هزار نفر نیروی جایگزینی، توان ارتش سرخ در حال رشد بود. ایجاد و کاربرد نیروهای ذخیره راهبردی بر اساس فرمان‌ها ۲۴ و ۲۵ نوامبر استاوکا، نقشی تعیین‌کننده در شکست آلمان در دروازه‌های مسکو بازی کرد. در همین مدت ضد حملات ارتش سرخ به جناحین نیروهای آلمانی در تمامیت جبهه شرقی، امکان یاری‌رسانی توسط گروه ارتش‌های شمال و جنوب به جناحین راهبردی گروه ارتش مرکز آن را نیز از بین برده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001177–179-184">[۱۸۱]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ضد_حمله_ارتش_سرخ_(۵_دسامبر_۱۹۴۱_تا_۲۰_ژانویه_۱۹۴۲)"><span id=".D8.B6.D8.AF_.D8.AD.D9.85.D9.84.D9.87_.D8.A7.D8.B1.D8.AA.D8.B4_.D8.B3.D8.B1.D8.AE_.28.DB.B5_.D8.AF.D8.B3.D8.A7.D9.85.D8.A8.D8.B1_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B1_.D8.AA.D8.A7_.DB.B2.DB.B0_.DA.98.D8.A7.D9.86.D9.88.DB.8C.D9.87_.DB.B1.DB.B9.DB.B4.DB.B2.29">ضد حمله ارتش سرخ (۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲)</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=40" title="ویرایش بخش: ضد حمله ارتش سرخ (۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲)">ویرایش</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="آماده‌سازی_و_طرح‌ریزی_شوروی">آماده‌سازی و طرح‌ریزی شوروی</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=41" title="ویرایش بخش: آماده‌سازی و طرح‌ریزی شوروی">ویرایش</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Battle_of_Moscow_1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Battle_of_Moscow_1.jpg/280px-Battle_of_Moscow_1.jpg" decoding="async" width="280" height="356" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Battle_of_Moscow_1.jpg/420px-Battle_of_Moscow_1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Battle_of_Moscow_1.jpg/560px-Battle_of_Moscow_1.jpg 2x" data-file-width="1180" data-file-height="1500" /></a><figcaption>نقشه ضد حمله ارتش سرخ، ۵ دسامبر ۱۹۴۱ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲</figcaption></figure> درحالی‌که عده‌ای در آلمان تصور می‌کردند ورود <a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="امپراتوری ژاپن">امپراتوری ژاپن</a> به جنگ با متفقین، شوروی را وادار خواهد کرد نیروهای زیادی را در <a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%88%D8%B1_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="خاور دور">خاور دور</a> حفظ و حتی نیروهایی را از اروپا به آن‌جا منتقل نماید و این مسئله موجب کاهش فشار بر ورماخت در جبهه شرقی خواهد شد،<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195594-185">[۱۸۲]</a> میانه ماه اکتبر، با آگاهی اطلاعاتی از قصد امپراتوری ژاپن در تهاجم به جنوب و عدم تمایل آن به درگیر شدن با شوروی در شمال، شوروی شروع به انتقال نیروهای خود از خاور دور به مناطق غربی کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200534-186">[۱۸۳]</a> شوروی با اتکا بر شبکه راه‌آهن خود، نیروهایی را در فاصله ۲ تا ۴ هزار کیلومتری با سرعت ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلومتر بر روز به نواحی عملیاتی غربی منتقل نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHarrison201544–45-187">[۱۸۴]</a> بدین ترتیب تا پایان ماه ۱۳ لشکر تفنگ‌دار و ۵ تیپ تانک در مواضع جدید حوالی مسکو مستقر گردیدند. سرویس اطلاعاتی آلمان کاملاً از این آماده‌سازی بی‌اطلاع بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013315-188">[۱۸۵]</a> با این وجود هواگردهای شناسایی برد بلند لوفت‌وافه گزارش از مشاهده «تحرکات ترابری وسیع در خطوط آهن منتهی به پایتخت شوروی از سمت شرق» می‌دادند. با این حال هیچ اقدامی از سوی هواگردهای آلمانی علیه این تحرکات صورت نگرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233-189">[۱۸۶]</a> در تمامی مدتی که سایر نیروهای شوروی در مناطق غربی متحمل خسارت فراوانی شدند، نیروهای خاور دور آن دست نخورده باقی مانده بودند. این نیروها آب‌دیده شرایط بد جوی بودند و با تسلیح متناسب، به رزم در سخت‌ترین سرما عادت داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201730-190">[۱۸۷]</a> درحالی‌که آلمانی‌ها تصور می‌کردند بدون داشتن ذخیره چندانی، ارتش سرخ قادر به اجرای ضد حمله در برابر گروه ارتش مرکز نیست،<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189-191">[۱۸۸]</a> ترکیب این قوا و آرایش‌های تازه تشکیل شده، تا انتهای ماه نوامبر نیروی ذخیره‌ای با ۵۸ لشکر برای شوروی ایجاد کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200534-186">[۱۸۳]</a> یگان‌های به شدت آسیب‌دیده نیروی هوایی شوروی در ناحیه مسکو نیز نیروی کمکی فراوانی از جمله دو لشکر هوایی از جبهه شمال غربی دریافت کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233-189">[۱۸۶]</a> استاوکا از اوایل ماه نوامبر پس از توقف موقت تهاجم ورماخت، شروع به برنامه‌ریزی جهت اجرای ضد حمله کرد. هنگامی که گروه ارتش مرکز ورماخت از میانه ماه نوامبر تهاجم خود را از سرگرفت، استاوکا موقتاً این ضد حمله را به تعویق انداخت و قوای ذخیره را جهت متوقف ساختن آلمانی‌ها به کار برد. در همین حال، ستاد کل ارتش سرخ طرح‌ریزی مربوط به تمامی جوانب ضد حمله را به انجام رساند. روز ۲۹ نوامبر ژوکوف درخواست مجوز آغاز ضد حمله را کرد. او معتقد بود نیروهای آلمانی مستهلک شده‌اند اما اگر رخنه آن‌ها به دفاع مسکو هم‌اینک از بین نرود، قادر خواهند شد نیروهای مرکزی خود را به کمک ذخایر بزرگی از جناحین تقویت نمایند که می‌تواند وضعیت جدی دربرداشته باشد. استاوکا با این درخواست موافقت و همان روز مأموریت جبهه‌های غربی و جنوب غربی در این رابطه را مشخص کرد. روز بعد دستور به الحاق جبهه کالینین به ضد حمله داده شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001185–187-192">[۱۸۹]</a> سه جبهه کالینین، غربی و جنوب غربی ارتش سرخ با ۱۵ ارتش، ۳ سپاه سواره‌نظام و یک سپاه هوابرد مجموعاً شامل ۱۰۴ لشکر آماده اجرای ضد حمله بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998898-193">[۱۹۰]</a> جبهه غربی نقش اصلی را ایفا می‌نمود. بر اساس طرح استاوکا، جناحین راست و چپ جبهه غربی، در همکاری با جبهه‌های کالینین و جنوب غربی، می‌بایست نیروهای اصلی دشمن را که قصد محاصره مسکو از شمال و جنوب را دشتند، منهدم می‌کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001179-177">[۱۷۴]</a> شوروی با به‌کارگیری نسل جدیدی از فرماندهان جوان‌تر که جایگزین فرماندهان بی‌کفایت پیشین شده بودند، در حال پیاده کردن آموزه‌های تجربیات نبردهای شش ماه گذشته بود. این ضد حمله برخلاف ضد حملات پیشین ارتش سرخ، نه یک تهاجم مستقیم محض بلکه یک ترکیب عملیاتی از حملات مستقیم و جناحی به حساب می‌آمد که هدف آن به محاصره درآوردن نیروهای آلمانی در مقابل مسکو بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200746–47-194">[۱۹۱]</a> در مقیاس گسترده عملیات نیروهای ارتش سرخ به دنبال محاصره گروه ارتش مرکز ورماخت در یک ناحیه بسیار وسیع توسط یک انبر شمالی از طریق اوستاشکوف به سمت <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D8%AA%D8%A8%D8%B3%DA%A9" title="ویتبسک">ویتبسک</a> و یک انبر جنوبی از طریق اریول و بریانسک به سمت اسمولنسک بود. اگر این طرح موفق می‌شد ارتش سرخ را قادر می‌ساخت پشت سر دو گروه ارتش دیگر ورماخت را نیز مورد تهاجم قرار دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195598-195">[۱۹۲]</a> با این حال بیشتر نیروهای شوروی همچنان آموزش ضعیفی دیده و به شکل ناقصی تسلیح شده بودند و آمادگی کاملی جهت عملیات تهاجمی نداشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> طرح ضد حمله یک پیشروی اولیه ۶۰ کیلومتری در شمال و ۱۰۰ کیلومتری در جنوب مسکو را پیش‌بینی می‌کرد. ارتش‌های سی‌ام، یکم شوک، بیستم و شانزدهم جبهه غربی از روزهای ۳ و ۴ دسامبر و ارتش‌های بیست و نهم و سی و یکم جبهه کالینین از روزهای ۵ و ۶ دسامبر تهاجم را آغاز می‌نمودند. ارتش‌های جناحین راست و مرکز جبهه کالینین می‌بایست به صورت «فعالانه» از ناحیه <a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%84%DB%8C%DA%98%D8%A7%D8%B1%D9%81%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="سلیژارفو (صفحه وجود ندارد)">سلیژارفو</a>–تورژوک محافظت می‌کردند و ارتش‌های جناح چپ آن می‌بایست در همکاری با جناح راست جبهه غربی، به تجمع نیروهای دشمن در کلین یورش برده و آن را منهدم می‌نمودند. در همین زمان، نیروهای جبهه جنوب غربی موظف بودند تجمع نیروهای دشمن در یلتس–لیونی را محاصره و منهدم، پشت سر ارتش دوم زرهی ورماخت را تهدید و در همکاری با جناح چپ جبهه غربی نیروهای آلمانی را منهدم می‌کردند. همزمان ارتش‌های پنجم، سی و سوم، چهل و سوم و چهل و نهم در مرکز خط مقدم جبهه غربی، می‌بایست نیروهای دشمن را درگیر نگاه می‌داشتند و اجازهٔ کمک‌رسانی توسط آن‌ها به جناحین را نمی‌دادند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187-8">[۸]</a> تمامی نیروی هوایی جبهه غربی شوروی وارد این تهاجم می‌شد. سه چهارم از این نیرو در شمال و یک چهارم آن در جنوب عمل می‌کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMawdsley201147-196">[۱۹۳]</a> بر اساس آمار رسمی شوروی، تا روز ۶ دسامبر این سه جبهه شوروی ۲۷ لشکر دیگر دریافت کردند و مجموع توان آن‌ها به ۱٫۱ میلیون نفر با پشتیبانی ۷۶۵۲ توپ و خمپاره‌انداز، ۷۷۴ تانک و هواگرد رسید. بر مبنای همان آمار، این نیروها ۱۷۰۸۰۰۰ نفر قوای آلمانی مجهز به ۱۳۵۰۰ قطعه توپ، ۱۱۷۰ تانک و ۶۱۵ هواگرد را در مقابل خود داشتند. این آمار به روشنی توان نیروهای آلمان و شوروی را بیش از واقع و به نادرستی آلمانی‌ها را در هر زمینه‌ای جز تعداد هواگردها برتر نشان می‌داد. در حقیقت توان رزمی مؤثر ارتش سرخ در ۵ دسامبر حدود ۳۸۸ هزار نفر با پشتیبانی ۵۶۳۵ قطعه توپ، ۵۵۰ تانک و توان نیروهای آلمانی حدود ۲۴۰ هزار نفر با پشتیبانی ۵۳۵۰ توپ و ۶۰۰ تانک بود. این آمار نشان‌گر این است که هر دو طرف در پایان توان خود بودند و اسکلتی از توان پیشین نیروهای تقابل‌گر باقی مانده بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187–188-197">[۱۹۴]</a> در طول این مدت در شرایط آب‌وهوایی تغییرات عمده‌ای پدید آمد. دمای هوا که در ماه نوامبر بر اساس استانداردهای روسیه «معتدل» به حساب می‌آمد، اوایل ماه دسامبر افت قابل ملاحظه‌ای کرد. نیروهای ورماخت که عموماً در فضای باز قرار داشتند، دیگر نمی‌توانستند کاری بکنند. بدین ترتیب ابتکار عمل به دست شوروی افتاد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001186-198">[۱۹۵]</a> شوروی در این ناحیه تانک و هواگرد کمتری نسبت به گروه ارتش مرکز ورماخت در اختیار داشت اما نیروهای آن تازه‌نفس و دارای تجهیزات مناسب زمستان و وضعیت تدارکاتی بهتری بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200535-199">[۱۹۶]</a> در طرف مقابل، نیروهای آلمانی بیش از حد پراکنده، بدون تسلیحات مناسب زمستان، بدون نیروی ذخیره و مستقر در مواضع غیر آماده بودند. درحالی‌که نیروهای شوروی موقتاً بر تعداد اندکی از نقاط حساس متمرکز شده بودند. بدین ترتیب ژوکوف در جناح راست خود در شمال مسکو به برتری عددی دو به یک در تعداد نیروها و برتری کمتری در زمینه توپخانه دست یافته بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4">[۴]</a> به همین ترتیب، در شرایطی که لوفت‌وافه در وضعیت زیرساختی و تدارکاتی بسیار بدی به سر می‌برد، نیروی هوایی ارتش سرخ از مزیت پایگاه‌های هوایی مجهز و قرار گرفتن در مجاورت مرکز ارتباطات ریلی و جاده‌ای شوروی بهره‌مند بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233-189">[۱۸۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="عقب‌نشینی_اولیه_گروه_ارتش_مرکز">عقب‌نشینی اولیه گروه ارتش مرکز</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=42" title="ویرایش بخش: عقب‌نشینی اولیه گروه ارتش مرکز">ویرایش</a>]</div> آلمانی‌ها تصور می‌کردند سه ماه دیگر طول می‌کشد تا ارتش سرخ بتواند نیروی جدیدی ایجاد کند. در نتیجه ضد حمله شوروی آلمانی‌ها را غافلگیر کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188–189-200">[۱۹۷]</a> در شرایطی که توان رزمی نیروهای ورماخت همچنان در حال تقلیل بود و هیچ امیدی برای دریافت به موقع نیروی جایگزین وجود نداشت، با آگاهی یافتن از انتقال نیروی کمکی برای ارتش سرخ در ناحیه مسکو و در مواجهه با حملات اولیه دشمن، جهت قرار گرفتن در مواضع زمستانی و کاهش تلفات،<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998702–703-201">[۱۹۸]</a> فیلدمارشال فن بک از ۵ دسامبر شروع به کار بر روی طرحی جهت عقب‌نشینی به مواضع دفاعی بهتر کرد. روز بعد هیتلر با اکراه با این عقب‌نشینی که پیش‌بینی می‌شد دو روز به طول بینجامد، جهت «کوتاه‌تر کردن خط مقدم» موافقت نمود. با این حال، ضد حمله شوروی در میانه این عقب‌نشینی و پیش از این که نیروهای آلمانی بتوانند در مواضع دفاعی قرار بگیرند، آغاز شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189-191">[۱۸۸]</a> بیشتر عقب‌نشینی‌های نیروهای آلمانی به گونه‌ای زیر فشار شدید دشمن بود که فرماندهان میدانی ورماخت آزادی اندکی در انتخاب خطوط دفاعی مناسب داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195597-202">[۱۹۹]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="اجرای_ضد_حمله_ارتش_سرخ">اجرای ضد حمله ارتش سرخ</h3>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=43" title="ویرایش بخش: اجرای ضد حمله ارتش سرخ">ویرایش</a>]</div> ضد حمله ارتش سرخ سپیده دم روز ۵ دسامبر در قسمت جبهه کالینین آغاز شد و در عرض دو روز به تمامی خط مقدم گسترش یافت. این ضد حمله در قسمت شمالی خط مقدم هنگامی آغاز گردید که دمای هوا ۲۶ درجه زیر صفر و عمق برف روی زمینی بیش از یک متر بود. ارتش‌های بیست‌ونهم و سی‌ویکم جبهه کالینین جناح شمالی منطقه محدب کلین را مورد حمله قرار دادند. ارتش پنجم شوروی نیز همان روز به تهاجم پیوست. ضد حمله ارتش سرخ در شمال مسکو توسط ارتش‌های سی‌ام، بیستم‌ویکم شوک از ۶ دسامبر آغاز شد. همان روز ارتش‌های ارتش‌های دهم و سیزدهم شوروی نیز در جنوب مسکو به قوای گودریان حمله بردند. نیروهای مرکز خط مقدم و جناح شمالی ارتش شانزدهم شوروی و جناح جنوبی گروه عملیاتی کوستنکو از روز ۷ دسامبر به نیروهای ورماخت حمله کردند. در نهایت مابقی نیروهای ارتش شانزدهم شوروی، گروه عملیاتی بلوف و ارتش‌های سوم و پنجاهم شوروی نیز از ۸ دسامبر وارد معرکه شدند. تا این زمان، درگیری‌ها در محورهای کالینین، کلین، سولنِچنوگورسک، ایسترا، تولا و یلتس به پا گشته بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189-191">[۱۸۸]</a> اوایل ماه دسامبر بالاترین اولویت استاوکا از بین بردن انبرهای شمالی و جنوبی ورماخت که مسکو را تهدید می‌کردند، بود. با وجود مقداری موفقیت اولیه، نیروهای ارتش سرخ تا اواخر روز ۸ دسامبر، در خط مقدمی به طول ۲۹۰ کیلومتر، تنها ۳ تا ۲۰ کیلومتر، به شکل نابرابری در قسمت‌های مختلف، پیش رفتند. از این رو، ژوکوف روز ۹ دسامبر با صدور فرمانی رزم مستقیم با دشمن را «قاطعانه ممنوع» اعلام کرد و از نیروهای خود خواست با باقی گذاشتن نیروی اندکی در مقابل دشمن، آن‌ها را با حملات «شبانه‌روزی»، در عمیق‌ترین حالت ممکن، به محاصره درآوردند. او همچنین خواهان ایجاد گروه‌های شوک جهت عمل در عمق اراضی دشمن شد. تاکتیک گروه‌های شوک ژوکوف مؤثر واقع گشت و به آهستگی دفاع آلمانی‌ها را از هم گسیخت. درحالی‌که یگان‌های دیگر ورماخت در حال گریز از دام دشمن بودند، آلمانی‌ها نیروهای ذخیره اندک خود را مداوما عقب و جلو می‌فرستادند تا شرایط قسمت‌های مورد تهدید را بهبود ببخشند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189_&_194_&_198-203">[۲۰۰]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_شمالی_ضد_حمله">محور شمالی ضد حمله</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=44" title="ویرایش بخش: محور شمالی ضد حمله">ویرایش</a>]</div> ارتش‌های بیست‌ونهم و سی‌ویکم شوروی بامداد روز ۵ دسامبر از سمت غرب و شرق کالینین به دشمن یورش بردند اما در مقابل دفاع آماده ارتش نهم ورماخت تنها پیشروی محدودی انجام دادند. ارتش سی‌ویکم شوروی با حمله از شرق کالینین، گذرگاهی بر رود ولگا به دست آورد و جاده کالینین–<a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D9%88%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D9%86%D9%88%D9%81%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="تورگینوفو (صفحه وجود ندارد)">تورگینوفو</a> را قطع نمود تا نیروهای آلمانی را در خطر محاصره از جانب شرق قرار دهد. روز ۶ دسامبر، ارتش‌های سی‌ام، یکم شوک و بیستم شوروی از مواضعی در شمال و جنوب دمیتروف به سمت کانال مسکو–ولگا حمله کردند. با نفوذ در دفاع گروه زرهی ۳، ارتش سی‌ام شوروی از جانب شمال شرقی به کلین نزدیک شد. آلمانی‌ها مقاومت شدیدی در کلین از خود نشان می‌دادند چرا که سلطه بر نقطه اتصال جاده‌ای در آن جهت پدیدآوردن امکان عقب‌نشینی نیروهای جلودار گروه زرهی ۳ حیاتی بود. از این رو، روز ۶ دسامبر پس از اطلاع به فن بک، راینهارت به پنج لشکر زرهی و موتوریزه خود دستور داد با اجرای مبارزه در حین عقب‌نشینی، به کلین بازگردند. ارتش‌های یکم شوک و بیستم شوروی از روز ۷ دسامبر از یاخروما و کراسنایا پولیانا رو به غرب پیش رفتند. با وجود پیشروی بسیار آهسته این نیروها، فشار آن‌ها موجب ایجاد راهبندان بزرگی در بین یگان‌های راینهارت که در تلاش بودند پیش از قطع شدن مسیر عقب‌نشینی، خود را به کلین برسانند، شد. آلمانی‌ها هنگام عقب‌نشینی با عجله، برخی از ادوات خود از جمله چندین تانک و <a href="/wiki/%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA%D8%B2%D8%B1" title="هویتزر">هویتزر</a> سنگین را پشت سر باقی گذاشتند. لشکر یکم زرهی ورماخت در شرایطی که در خطی به طول ۴۰ کیلومتر کشیده شده بود و سوخت اندکی در اختیار داشت، موظف گشت با چرخش مجدد به سمت شرق پیشروی نیروهای ارتش سرخ به سمت کلین را سد کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189–191_&_194-204">[۲۰۱]</a> با ورود نیروهای ارتش شانزدهم شوروی به درگیری از روز ۷ دسامبر، شرایط بد آلمانی‌ها در جناح شمالی تشدید شد. حمله نیروهای شوروی به دفاع لشکر سی‌وپنجم پیاده‌نظام ورماخت در جناح راست گروه زرهی ۳، خطر گسسته شدن اتصال آن با گروه زرهی ۴ را پدیدآورد. درگیری شدید از ۸ دسامبر در اطراف کلین درگرفت. ارتش سی‌ام شوروی موفق به قطع کردن خط آهن کلین–کالینین شد. به دستور فیلدمارشال فن بک گروه زرهی ۳، با وجود اعتراض راینهارت، تحت امر گروه زرهی ۴ قرار گرفت تا هوپنر و فن کلوگه مسئولانه‌تر در قبال نیروهای راینهارت عمل کنند. در این زمان، مأموریت هر سه فرمانده بیرون کشیدن گروه زرهی ۳ از ناحیه کلین بود تا گروه زرهی ۴ نیز بتواند عقب‌نشینی کند و از جناح راست ارتش چهارم محافظت نماید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001191–194-205">[۲۰۲]</a> روزهای بعدی جناح راست جبهه غربی کمند خود دور کلین را تنگ‌تر کرد. تا اواخر روز ۱۲ دسامبر ارتش بیستم شوروی سولنِچنوگورسک و ارتش شانزدهم آن ایسترا را از آلمانی‌ها پس گرفتند. در این حال نیروهای آلمانی سد ایسترا بر رود ولگا را منفجر کردند تا جریان آبی به عرض ۶۰ متر ایجاد و به حائلی بین نیروهای ورماخت و ارتش سرخ بدل گردد. این سیل پیشروی ارتش شانزدهم شوروی را متوقف ساخت. در این وضعیت، در حالی که دیگر لشکرهای گروه زرهی ۳ به دشواری خط دفاعی شرقی را حفظ می‌نمودند، لشکر یکم زرهی ورماخت در تلاش بود راه عقب‌نشینی به غرب را باز نگاه دارد. راینهارت قصد داشت نیروهایش را تا خط دفاعی وولوکولامسک–<a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" class="mw-redirect" title="روسا">روسا</a> که در حال ایجاد بود، عقب ببرد. ارتش‌های سی‌ام و یکم شوک شوروی با ایجاد یک گروه متحرک، به دنبال قطع کردن راه گریز آلمانی‌ها در غرب بودند. این نیروها موفق شدند تا پایان روز ۱۴ دسامبر به <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D8%AA%D9%84%D9%88%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="دیاتلوو (صفحه وجود ندارد)">دیاتلوو</a> در ۳۵ کیلومتری غرب کلین نفوذ کنند اما پیش از رسیدن به جاده کلین–وولوکولامسک در فاصله ۵ کیلومتری، توسط نیروهای ورماخت متوقف گشتند. با این وجود، در نهایت، ساعت ۲ بامداد روز ۱۵ دسامبر کلین به تصرف ارتش سرخ درآمد. با سقوط کلین، روز بعد ارتش نهم ورماخت کالینین را نیز رها کرد تا نیروهای جبهه کالینین شوروی وارد آن شوند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001194-206">[۲۰۳]</a> در این شرایط، ارتش شانزدهم شوروی همچنان قادر به عبور از مانع سیل ایجاد شده نگردیده بود؛ از این رو سعی کرد با ایجاد دو گروه متحرک، سد ایسترا را از شمال و جنوب دور بزند. به دستور ژوکوف ارتش پنجم شوروی نیز وارد تهاجم شد. او با الحاق سپاه ۲ سواره‌نظام محافظ به همراه دو گردان مستقل تانک، یک گروه متحرک دیگر نیز ایجاد نمود. روز ۱۳ دسامبر ارتش‌های شانزدهم و پنجم شوروی با سه گروه متحرک خود حمله را ادامه دادند. ارتش پنجم شوروی سه لشکر تفنگ‌دار و چند تیپ تانک را در خط مقدمی باریک، به سمت روسا گسیل داشت. با ایجاد شکاف در خط مقدم آلمانی‌ها، سپاه ۲ سواره‌نظام محافظ شوروی وارد شکاف گردید. نیروهای این سپاه در عرض ۲ روز ۱۶ کیلومتر پیش رفتند و راه عقب‌نشینی آلمانی‌ها را ۱۵ دسامبر در غرب زونیگورود قطع کردند. گروه زرهی ۴ در این حال وادار به تسریع عقب‌نشینی خود شد. گروه متحرک ارتش سی‌ام شوروی خود را به ۱۷ کیلومتری شمال شرقی وولوکولامسک رساند. با رها کردن بیشتر تسلیحات و محدود شدن به جاده‌ها در اثر بارش شدید برف، گروه زرهی ۴ با سرعت زیادی در حال عقب‌نشینی بود. این نیرو در حین عقب‌نشینی راه‌ها و پل‌های پشت سر خود را تخریب می‌نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001194–198-207">[۲۰۴]</a> در عرض ۱۱ روز ارتش‌های جناح راست جبهه غربی ۳۰ تا ۶۵ کیلومتر و ارتش‌های جبهه کالینین ۱۰ تا ۲۲ کیلومتر پیشروی نمودند. بدین ترتیب با وجود محدودیت در مقیاس، ضد حمله ارتش سرخ نیروهای ورماخت را از محدوده شمالی و شمال شرقی مسکو عقب راند و گروه‌های زرهی ۳ و ۴ آن را وادار به عقب‌نشینی در آشفتگی بی‌سابقه به مواضع دفاعی جدید در غرب کرد. اواخر ماه دسامبر ارتش‌های جبهه کالینین شوروی در حال نزدیک شدن به استاریتسا و رژف و ارتش‌های جناح راست جبهه غربی شوروی در حال عقب راندن گروه‌های زرهی ۳ و ۴ به سمت غرب در شمال و جنوب وولوکولامسک بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001198–199_&_203-208">[۲۰۵]</a> وولوکولامسک روز ۲۰ دسامبر به تصرف ارتش سرخ درآمد و آغاز سال ۱۹۴۲ نیروهای جبهه کالینین شوروی خود را به استاریتسا و حومه رژف و <a href="/wiki/%D8%B2%D9%88%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%81" title="زوبتسوف">زوبتسوف</a> رساندند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998900–901-209">[۲۰۶]</a> با عقب‌نشینی ۱۰۰ تا ۱۲۵ کیلومتری، نیروهای آلمانی در اراضی شمالی هم‌اینک جهت حفظ مواضعی که میانه ماه نوامبر از آن تهاجم به سمت مسکو را آغاز کرده بودند، تحت فشار شدید بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001198–199_&_203-208">[۲۰۵]</a> با آغاز سال ۱۹۴۲، نیروهای شوروی موفق به حصول رخنه بزرگی در مرز بین گروه ارتش مرکز و گروه ارتش شمال در جناح شمالی ارتش نهم ورماخت شدند. این نیروها با این رخنه، از طریق اوستاشکوف به سمت توروپتس پیش رفتند. در همین زمان، پارتیزان‌ها خط‌آهن رژف-سیچفکا، تنها خط تدارکاتی گروه زرهی ۳ و ارتش نهم ورماخت را قطع کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955103-210">[۲۰۷]</a> ارتش سرخ توانست تا روز ۷ ژانویه سال ۱۹۴۲ ناحیه شهر رژف را از سه طرف احاطه کند و ارتش نهم ورماخت را در حوزه علیای رود ولگا در خطر محاصره قرار دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998900-211">[۲۰۸]</a> اواخر ماه ژانویه مرز گروه ارتش مرکز و گروه ارتش شمال ورماخت در شرایط بسیار حساسی قرار داشت. تا این زمان، ارتش سرخ یک شکاف ۲۰۰ کیلومتری در خط مقدم ورماخت بین بلیی و خولم باز کرده و امکان دسترسی جبهه کالینین به ناحیه ویتبسک-<a href="/wiki/%D9%88%D9%84%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D9%87_%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C" title="ولیکیه لوکی">ولیکیه لوکی</a> را برای ایجاد نموده بود. جبهه کالینین شوروی با تسلط بر این ناحیه می‌توانست، در انبر شمالی محاصره، در پشت خط مقدم گروه ارتش مرکز، به سمت اسمولنسک حرکت کند. در این زمان، نیروهایی از ارتش سرخ که وارد این شکاف می‌شدند پشت سر گروه زرهی ۳ و ارتش نهم ورماخت را هدف می‌گرفتند. دو ارتش شوروی پشت سر ارتش نهم ورماخت در غرب سیچفکا قرار گرفته بودند. همزمان، ارتش سرخ از طریق هوایی در حال ارسال تدارکات و نیروی کمکی به پشت سر ارتش چهارم ورماخت در ناحیه ویازما بود. بدین ترتیب موقعیت کلی گروه ارتش مرکز ورماخت تقریباً به مبارزه مرگ و زندگی بدل گشته بود. دمای پایین هوا تحرکات آلمانی‌ها را با اختلال مواجه ساخته و اقدامات مقابله‌ای آن‌ها را کند کرده بود. اوایل ماه فوریه سرنیزه زرهی شوروی به حومه ولیژ و ولیکیه لوکی رسید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955105–106-212">[۲۰۹]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_جنوبی_ضد_حمله">محور جنوبی ضد حمله</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=45" title="ویرایش بخش: محور جنوبی ضد حمله">ویرایش</a>]</div> در محور جنوبی نیروهای ارتش سرخ موفقیت‌های بزرگ‌تری کسب کردند. در این محور ارتش‌های جناح چپ جبهه غربی نیز در تلاش بودند حرکت انبری مشابهی علیه ارتش دوم زرهی گودریان به اجرا بگذارند. ژوکوف با متمرکز کردن نیروهای خود در شرقی‌ترین نقطه پیشروی گودریان، برتری عددی بیش از سه برابری در آن برای ارتش سرخ پدیدآورده بود. یک گروه سواره‌نظام-مکانیزه متشکل از نیروهای ارتش‌های پنجاهم و دهم شوروی حمله متمرکزی را صورت دادند تا مسیر عقب‌نشینی عناصر پیشتاز گودریان در ناحیه ونیوف و <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%86%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="استالینوگورسک (صفحه وجود ندارد)">استالینوگورسک</a> را قطع و آن‌ها را محاصره کنند. در این حال، نیروهای گودریان در منطقه محدب شرق تولا در موقعیت آسیب‌پذیری قرار داشتند و تنها چهار لشکر از جناح طولانی راست آن محافظت می‌کردند. تهاجم غافلگیرانه ارتش جدید دهم شوروی علیه نیروهای گودریان، موجب آشفتگی بین نیروهای آلمانی شد. با حمله از روز ۶ دسامبر، این نیروها در عرض دو روز مبارزه سنگین، میخائیلوف و را از دشمن پس گرفتند و ۳۰ کیلومتر در عمق دفاع گودریان پیش رفتند تا یک سوم از نیروهای او را در معرض محاصره قرار دهند. ژوکوف به ارتش پنجاهم شوروی دستور داد از تولا به جانب جنوب و جنوب شرقی یورش ببرد و محاصره را تکمیل کند. گودریان به برخی از نیروهای خود فرمان داد تا رودهای شات و <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86" title="دن">دن</a> عقب بنشینند؛ درحالی‌که مابقی می‌بایست نیروهای در حال پیشروی شوروی را متوقف می‌ساختند. با بهره‌گیری از تحرک‌پذیری بهتر، چهار لشکر گودریان ۱۷ تا ۲۵ کیلومتر عقب‌نشینی کردند و خود را به ناحیه ددیلوفو رساندند. حمله ارتش پنجاهم شوروی به سمت جنوب با برخورد به لشکر ۲۹۶ پیاده‌نظام ورماخت، بدون دستاورد چندانی متوقف شد. در همین حال، گردان‌های اسکی ارتش سرخ نیروهای گودریان را در حال عقب‌نشینی، زیر حملات خود گرفته بودند. به هر حال، نیروهای اصلی شوروی بسیار ضعیف‌تر و کندتر از آن بودند که منطقه محدب را پیش از عقب‌نشینی نیروهای گودریان از آن، کاملاً به محاصره درآوردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001199-213">[۲۱۰]</a> در همین حال، ارتش دوم ورماخت در جناح جنوبی گودریان، نیز در وضعیت خوبی قرار نداشت. این ارتش که تا روز ۶ دسامبر مداوما در حالت تهاجمی بود، تا هنگام آغاز ضد حمله جبهه جنوب غربی شوروی علیه آن، قادر به اتخاذ مواضع دفاعی مناسبی نشده بود. روز ۶ دسامبر حمله پوششی ارتش سیزدهم شوروی به مواضع پیشین ارتش دوم ورماخت در یلتس، موجب انحراف نیروهای ذخیره این ارتش از نقطه اصلی تهاجم جبهه جنوب غربی گشت. صبح روز بعد گروه عملیاتی کوستنکو شوروی دفاع تضعیف‌شده ارتش دوم ورماخت در محور <a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%86%D9%88%DB%8C%D9%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="کاستورنویه (صفحه وجود ندارد)">کاستورنویه</a>–لیونی در جنوب یلتس را هدف گرفت. ارتش سیزدهم شوروی ۹ دسامبر یلتس را تصرف و روز بعد کوستنکو با ایجاد یک حفره ۲۵ کیلومتری بین لشکرهای ۳۵ و ۹۵ پیاده‌نظام ورماخت، راه عقب‌نشینی سپاه ۳۴ ارتش دوم ورماخت به لیونی را قطع کرد. دو لشکر این سپاه در حالی به محاصره افتادند که سرمای هوا، بارش برف و اتمام سوخت اجازه استفاده و جابه‌جا کردن ادوات توپخانه را از آن‌ها گرفته بود. روزهای بعدی ارتش چهلم شوروی نیز از جنوب یلتس وارد تهاجم شد. در این شرایط ارتش دوم ورماخت در حال تقسیم شدن به دو نیم در حوالی اریول و کورسک توسط دشمن بود. با این حال، این ارتش به شدت تلاش می‌کرد شکاف در حال ایجاد بین خود نیروهای گودریان را پوشش دهد. روز ۱۴ دسامبر <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1_%D9%81%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%88%D8%AE%DB%8C%DA%86" class="mw-redirect" title="والتر فن براوخیچ">والتر فن براوخیچ</a>، فرمانده کل نیروی زمینی آلمان ارتش دوم ورماخت را تحت امر ارتش دوم زرهی قرار داد و به گودریان اجازه داد تا جایی که امکان حفظ اریول وجود دارد، عقب‌نشینی نماید. درحالی‌که مهمات، سوخت و غذا در ناحیه تحت محاصره به اتمام رسیده و تدارکات‌رسانی هوایی وعده داده شده به سپاه ۳۴ ورماخت در بارش برف و باران محقق نگردید، تا روز ۲۱ دسامبر نیروهای ارتش سرخ سپاه آلمانی در محاصره را تقریباً از بین بردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001201–202-214">[۲۱۱]</a> روز ۸ دسامبر ارتش دوم زرهی گزارش کرد در یکی از سپاه‌های آن ۱۵۰۰ مورد <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%B2%D8%AF%DA%AF%DB%8C" class="mw-redirect" title="سرمازدگی">سرمازدگی</a> اتفاق افتاده‌است که در ۳۵۰ مورد از آن نیاز به <a href="/wiki/%D9%82%D8%B7%D8%B9_%D8%B9%D8%B6%D9%88" title="قطع عضو">قطع عضو</a> می‌باشد. این ارتش زرهی همچنین اعلام نمود درحالی‌که روحیه نیروها به شدت افت کرده و تدارکاتش رو به پایان است، هنگام عقب‌نشینی چاره‌ای جز رها کردن بسیاری از خودروها و توپ‌های خود ندارد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001199–200-215">[۲۱۲]</a> با حمله گروه بلوف از روز ۸ دسامبر، ونیوف در ۹ دسامبر و استالینوگورسک در ۱۱ دسامبر به سلطه ارتش سرخ درآمد. با این حال، تا اواخر روز ۹ دسامبر لشکر ۱۱۲ پیاده‌نظام ورماخت و سایر نیروهای در حال عقب‌نشینی، ارتش دهم شوروی را در طول رود شات و دن متوقف کردند. پیگیری حملات ارتش سرخ از ۱۱ دسامبر نیز به جایی نرسید چرا که ارتش پنجاهم شوروی پس از نبرد بریانسک و درگیری‌های اطراف تولا به شدت تضعیف شده بود. تا این زمان نیروهای ارتش دهم شوروی ۶۰ کیلومتر پیشروی کرده بودند اما در برابر مقاومت آلمانی‌ها، دیگر نمی‌توانستند بیش از این حرکت کنند. به هر صورت، نیروهای گودریان نیز به آستانه تحمل خود رسیده بودند و در تلاش بودند از فاجعه جلوگیری کنند. ژوکوف مجدداً به بلوف و بولدین دستور داد، به ترتیب، با حرکت به سمت <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%B3%DA%A9" title="پلافسک">پلافسک</a> و جنوب تولا، آلمانی‌ها را محاصره کنند. ارتش سرخ نیروهای خود را از استالینوگورسک متوجه پلافسک ساخت تا محاصره بزرگ‌تری علیه آلمانی‌ها ایجاد نماید. به هر صورت بازسازماندهی این نیروهای شوروی سه روز به طول انجامید و نیروهای ارتش پنجاهم نیز با مقاومت شدیدی مواجه گشتند. با این حال، تا ۱۶ دسامبر ددیلوفو توسط گروه بلوف و <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF%DB%8C%D8%AA%D8%B3%DA%A9" title="بوگورودیتسک">بوگورودیتسک</a> توسط ارتش دهم شوروی تصرف شدند. ارتش چهل و نهم شوروی نیز با پیوستن به تهاجم در شمال تولا، ۵ تا ۵۰ کیلومتر در جناح راست ارتش پنجاهم شوروی پیشروی کرد<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216">[۲۱۳]</a> و با رسیدن به رود اوکا، توانست شهر <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="تاروسا">تاروسا</a> و <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D9%86" title="آلکسین">آلکسین</a> را تصرف نماید. با ادامه حملات ارتش پنجاهم شوروی <a href="/w/index.php?title=%D8%B4%DA%86%DA%A9%DB%8C%D9%86%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="شچکینو (صفحه وجود ندارد)">شچکینو</a> در ۲۰ کیلومتری جنوب تولا روز ۱۷ دسامبر به سلطه ارتش سرخ درآمد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998901-217">[۲۱۴]</a> تا این زمان نیروهای گودریان در تمامی طول خط مقدم در حال عقب‌نشینی بودند<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216">[۲۱۳]</a> و با عبور از رود اوپا موفق به گریز از محاصره شدند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998901-217">[۲۱۴]</a> روز ۱۹ دسامبر، برخلاف مجوز پیشین فن براوخیچ جهت عقب‌نشینی، هیتلر به گودریان فرمان داد همان جایی که هست مقاومت کند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001202-218">[۲۱۵]</a> با گشوده شدن یک شکاف بین ارتش دوم زرهی و ارتش چهارم در شمال و جنوب کالوگا، یکپارچگی خط مقدم آلمان به خطر افتاد. گروه ارتش مرکز موظف شد با هر نیرویی که در اختیار دارد این شکاف خطرناک در جناح جنوبی خود در غرب تولا را پوشش دهد. با این حال، آلمانی‌ها که برای حرکت به جاده‌های اصلی محدود شده بودند، قادر به بستن این شکاف نبودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau195598–100-219">[۲۱۶]</a> گودریان ۲۰ دسامبر به <a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%B1%DA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="راستنبورگ (صفحه وجود ندارد)">راستنبورگ</a> رفت تا وضعیت مستاصلانه خود را به پیشوا توصیف کند<a href="#cite_note-221">[یادداشت ۴]</a>. او به هیتلر گفت نیروهایش البسه، تجهیزات و پناهگاه ندارند و می‌بایست به خطوط قابل دفاع‌تری عقب بنشینند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001202-218">[۲۱۵]</a> به هر صورت، پس از آن که بدون اطلاع به قرارگاه فرماندهی گروه ارتش مرکز، نیروهای خود را تا خط اوکا–شوسا عقب کشید، به درخواست فن کلوگه، فرمانده جدید گروه ارتش و تأیید بلافاصله هیتلر، گودریان روز ۲۵ دسامبر از مقام خود در فرماندهی ارتش دوم زرهی ورماخت عزل شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955101-222">[۲۱۸]</a> نیروهای آلمانی در محور جنوبی در مجموع تا پایان ماه دسامبر ۲۵۰ کیلومتر به طرف غرب عقب‌نشینی کردند. این موقعیت بسیار فرا تر از جایی بود که این نیروها تهاجم میانه ماه نوامبر خود به سمت مسکو را آغاز کرده بودند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216">[۲۱۳]</a> نفوذ ارتش سرخ در شکاف بین ارتش‌های دوم زرهی و چهارم ورماخت، عمق آن را تا میانه ماه ژانویه سال ۱۹۴۲ تا فرا تر از <a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D8%AE%DB%8C%D9%86%DB%8C%DA%86%DB%8C" title="سوخینیچی">سوخینیچی</a> در ۹۰ کیلومتری غرب کالوگا، رساند. نیروهای شوروی همچنین خط مقدم ورماخت در شمال غربی مارویاروسلاوتس را نیز گسستند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955101-222">[۲۱۸]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="محور_مرکزی_ضد_حمله">محور مرکزی ضد حمله</h4>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=46" title="ویرایش بخش: محور مرکزی ضد حمله">ویرایش</a>]</div> لشکر نهم محافظ از ارتش شانزدهم شوروی روز ۷ دسامبر با آغاز ضد حمله، ضربه سختی به دفاع لشکر موتوریزه رایش اس‌اس در <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B3%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="اسنگیری (صفحه وجود ندارد)">اسنگیری</a> در ۴۰ کیلومتری غرب مسکو وارد آورد و پس از یک روز مبارزه خونین در جناحین آن نفوذ کرد تا لشکر آلمانی وادار به عقب‌نشینی شود. هوپنر تنها توانست بخشی از لشکر دهم زرهی را جهت تقویت این بخش راهی آن کند؛ مابقی لشکر جهت کمک به راینهارت در حفظ کلین، راهی شمال شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001192–193-223">[۲۱۹]</a> اواخر ماه دسامبر، در اوج درگیری‌های جناحین شمالی و جنوبی، به دستور ژوکوف دو ارتش باقیمانده سی و سوم و چهل و سوم شوروی نیز در مرکز خط مقدم تهاجم خود به سمت غرب مسکو را آغاز کردند. ارتش چهارم ورماخت استحکام بالایی در مقابل حملات این ارتش‌های شوروی نشان داد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216">[۲۱۳]</a> این دو ارتش شوروی که به منظور این عملیات نیروی کمی دریافت نکرده بودند، پیشروی کندی صورت دادند؛ به وجهی که تصرف نارو-فومینسک در نزدیکی خط مقدم اولیه برای ارتش سی و سوم شوروی تا ۲۶ دسامبر و تصرف مارویاروسلاوتس برای ارتش چهل و سوم شوروی تا ۲ ژانویه سال ۱۹۴۲ به طول انجامید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998903-224">[۲۲۰]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="نتایج_و_پیامدها">نتایج و پیامدها</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=47" title="ویرایش بخش: نتایج و پیامدها">ویرایش</a>]</div> روز ۸ دسامبر هیتلر با صدور <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%DB%B3%DB%B9_%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D9%88%D8%A7" class="mw-redirect" title="فرمان شماره ۳۹ پیشوا">فرمان شماره ۳۹ پیشوا</a> با اشاره به «زمستان زود هنگام» و مشکلات تدارکاتی حاصل از آن، بر لزوم پایان عملیات تهاجمی و گرفتن حالت تدافعی اذعان نمود. با این وجود، فن بک به هالدر گزارش کرد گروه ارتش مرکز در هیچ نقطه‌ای از خط مقدم قادر به متوقف ساختن حملات گسترده ارتش سرخ نیست.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998704_&_709-225">[۲۲۱]</a> شدت ضد حمله ارتش سرخ، او را وادار ساخت روز ۱۶ دسامبر درخواست مجوز عقب‌نشینی بیشتر و اصلاحات لازم در مواضع نیروهای خود را بکند. هیتلر یک عقب‌نشینی کلی را غیرقابل قبول می‌دانست. روز ۱۸ دسامبر فن بک که نمی‌خواست مسئولیت و عواقب سر برتافتن از فرمان پیشوا گریبان‌گیر او شود، فرماندهی گروه ارتش مرکز را به ظاهر به جهت مشکلات سلامتی به گونتر فن کلوگه، فرمانده ارتش چهارم سپرد. هیتلر هر گونه عقب‌نشینی عمده را ممنوع اعلام کرد و از گروه ارتش مرکز خواست جهت برگرداندن ورق، تا هنگام رسیدن نیروی کمکی «مقاومت متعصبانه» نشان دهد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001202-218">[۲۱۵]</a> در مجموع، با مبارزه سنگین یک‌ماهه قوای شوروی موفق شدند دشمن را ۱۰۰ تا ۲۴۰ کیلومتر عقب برانند و پایتخت را سایه تهدید آن‌ها خارج سازند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJukes200535-199">[۱۹۶]</a> موفقیت نسبی ضد حمله شوروی در اثر غافلگیری ورماخت و مشکلات عمیق تدارکاتی آن حاصل گشت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200154-226">[۲۲۲]</a> نیروهای آلمانی در این درگیری‌ها متحمل تلفات سنگینی شدند و گروه ارتش مرکز ورماخت در آستانه فروپاشی قرار گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200747-227">[۲۲۳]</a> هیتلر روز ۱۵ ژانویه سال ۱۹۴۲، نخستین بار در طول جنگ جهانی دوم دستور به یک عقب‌نشینی گسترده داد. او با اذعان به این که گروه ارتش مرکز قادر به بستن شکاف‌های خط مقدم خود در شمال مدین و غرب رژف نیست، به فرماندهی این گروه ارتش اجازه داد تا خط مشخص شده در شرق یوخنوف-شرق گژاتسک-شمال شرقی رژف عقب بنشیند. بر این اساس، پیشروی دشمن قطعاً می‌بایست در این طول خط متوقف می‌گشت. همچنین هیچ مجروحی نباید پشت سر باقی گذاشته می‌شد و تمامی خطوط‌آهن، پل‌ها و … می‌بایست منهدم می‌گردید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955104-228">[۲۲۴]</a> به هر صورت، همین میزان عقب‌نشینی خطوط ارتباطی ورماخت را کوتاه‌تر کرد و برخی مشکلات تدارکاتی آن را بهبود بخشید.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200154-226">[۲۲۲]</a> با وجود موفقیت‌های عمده تاکتیکی و رخنه در مواضع دفاعی ورماخت در برخی نقاط، ارتش سرخ قادر به حصول هدف راهبردی نهایی خود در محاصره و انهدام گروه ارتش مرکز ورماخت نشد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998903-224">[۲۲۰]</a> با افزایش مقاومت نیروهای آلمانی، تا اواخر ماه ژانویه سال ۱۹۴۲، شوروی به مرور دست بالا را از دست داد و تهاجم آن، با گرفتاری به مشکلات فرماندهی و تدارکاتی، رفته‌رفته در نهایت متوقف شد<a href="#cite_note-FOOTNOTECitino200747-227">[۲۲۳]</a> و گروه ارتش مرکز ورماخت خط مقدم خود را در خط رژف–غرب استاریتسا–یوخنوف–<a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D9%88%DA%86%DB%8C%D9%86%DB%8C%D8%AA%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="سوچینیتسی (صفحه وجود ندارد)">سوچینیتسی</a>–بلیوف–<a href="/wiki/%DA%86%D8%B1%D9%86" title="چرن">چرن</a>، بسیار شرق‌تر از حدود پیش‌بینی شده توسط شوروی، تثبیت کرد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984296-10">[۱۰]</a> این خط تقریباً برابر با خطی بود که فیلدمارشال فن بک قصد داشت از ابتدا داوطلبانه به آن عقب‌نشینی کند. از این جهت، شاید اگر در چارچوب مأموریت گروه ارتش مرکز، به او آزادی عمل اعطا می‌شد عقب‌نشینی آلمانی‌ها در طول خطی مطلوب‌تر جهت متوقف کردن حملات ارتش سرخ به پایان می‌رسید تا ضمن تحمل تلفات کمتر، ورماخت تهدید بالقوه بر مسکو همچنان حفظ می‌نمود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBlau1955108-229">[۲۲۵]</a> با هر احتسابی، شکست نیروهای آلمانی در نبرد مسکو حقیقی و شکه‌کننده بود و به افسانه شکست‌ناپذیری ورماخت پایان داد. ارتش سرخ در این نبرد عملیات بارباروسا را بی‌نتیجه گذاشت و ابتکار عمل راهبردی را لااقل برای مدتی، در دست گرفت.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216">[۲۱۳]</a> نبرد مسکو جنگ بین آلمان و شوروی را پایان نداد اما ورماخت را به شکست نهایی خود بسیار نزدیک‌تر کرد. با وجود این که تاکتیک «جنگ برق‌آسا» در ناحیه مسکو در نهایت متوقف شد اما آلمانی‌ها در ادامه جنگ همچنان از آن به‌خصوص در <a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF_%D8%A2%D8%A8%DB%8C" title="مورد آبی">نبردهای حوزه رود دن</a> در تابستان سال ۱۹۴۲ استفاده کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984281-230">[۲۲۶]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="تلفات">تلفات</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=48" title="ویرایش بخش: تلفات">ویرایش</a>]</div> ورماخت در جریان تهاجم به مسکو در طول ماه‌های اکتبر و نوامبر سال ۱۹۴۱ متحمل ۱۴۵ هزار نفر تلفات شد.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001182-231">[۲۲۷]</a> حدود ۴۸ هزار نفر این مقدار مربوط به نبردهای مناطق ویازما–بریانسک بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83">[۸۱]</a> مجموع تلفات گروه ارتش مرکز ورماخت در تمامی طول نبرد مسکو، از ۱ اکتبر سال ۱۹۴۱ تا ۳۱ ژانویه سال ۱۹۴۲ حدود ۳۷۰٬۰۰۰ نفر بود.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984296-10">[۱۰]</a> تا پیش از آغاز ضد حمله شوروی، بیش از صد هزار نفر از آلمانی‌ها دچار سرمازدگی شدند که حدود ۱۴٬۳۰۰ مورد از آن‌ها به قطع عضو انجامید. به هر صورت ژوکوف مدعی شد آلمان در نبردگاه مسکو بیش از نیم میلیون نفر، ۱۳۰۰ تانک، ۲۵۰۰ توپ و بیش از ۱۵٬۰۰۰ خودروی خود را از دست داده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTETucker-jones201782_&_84-232">[۲۲۸]</a> در طرف مقابل، طبق آمار رسمی، از ۱ اکتبر تا ۳۱ دسامبر سال ۱۹۴۱، ارتش سرخ مجموعاً ۱٬۶۵۶٬۵۱۷ را در تمامی طول خط مقدم از دست داده‌است. این میزان شامل ۶۳۶٬۳۸۳ کشته، اسیر و مفقود می‌باشد. به هر صورت، این آمار بسیار کم‌تر از واقع به نظر می‌رسد؛ چرا که تلفات شوروی تنها در نبردهای ویازما–بریانسک حدود یک میلیون نفر برآورد می‌شود. میزان واقعی تلفات ارتش سرخ در این مدت احتمالاً بیش دو میلیون نفر بوده‌است.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGlantz2001182-231">[۲۲۷]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="یادداشت‌ها">یادداشت‌ها</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=49" title="ویرایش بخش: یادداشت‌ها">ویرایش</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r37199623">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-3"> <ol class="references"> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> با وجود این که <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%81" title="ایوان کونیف">ایوان کونیف</a> روز ۱۱ سپتامبر جانشین <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86_%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B4%D9%86%DA%A9%D9%88" title="سیمیون تیموشنکو">سیمیون تیموشنکو</a> در مقام فرماندهی جبهه غربی شوروی شد، اسناد متعاقب آلمانی از جبهه غربی شوروی همچنان با عنوان «گروه ارتش تیموشنکو» یاد می‌کردند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEFugate1984273-25">[۲۵]</a> </li> <li id="cite_note-68"><a href="#cite_ref-68">↑</a> محل بسته شدن محاصره ناحیه اسمولنسک </li> <li id="cite_note-126"><a href="#cite_ref-126">↑</a> Wettergott </li> <li id="cite_note-221"><a href="#cite_ref-221">↑</a> چنین سفرهایی از این جهت انجام می‌گرفت که گودریان و سایر فرماندهان ارشد میدانی، در این که گزارش‌ها و درخواست‌های آن‌ها همان‌گونه که مطرح شده به اطلاع هیتلر می‌رسد، شک داشتند.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKlink1998706-220">[۲۱۷]</a> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پانویس">پانویس</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=50" title="ویرایش بخش: پانویس">ویرایش</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r37199623"><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-3 mw-content-ltr" dir="ltr"> <ol class="references"> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141-1" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-0">۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-1">۱٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-2">۱٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-3">۱٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-4">۱٫۴</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-5">۱٫۵</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-6">۱٫۶</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-7">۱٫۷</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141_1-8">۱٫۸</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 141. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201321-2" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201321_2-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 21. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000192-3" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000192_3-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 192. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188-4" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-0">۴٫۰۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-1">۴٫۰۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-2">۴٫۰۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-3">۴٫۰۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-4">۴٫۰۴</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-5">۴٫۰۵</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-6">۴٫۰۶</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-7">۴٫۰۷</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-8">۴٫۰۸</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-9">۴٫۰۹</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-10">۴٫۱۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-11">۴٫۱۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-12">۴٫۱۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188_4-13">۴٫۱۳</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 188. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304-5" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013304_5-0">۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013304_5-1">۵٫۱</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 304. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJukes200527-6" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200527_6-0">۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200527_6-1">۶٫۱</a> <a href="#CITEREFJukes2005">Jukes 2005</a>, p. 27. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193-7" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193_7-0">۷٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193_7-1">۷٫۱</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 193. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187-8" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001187_8-0">۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001187_8-1">۸٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001187_8-2">۸٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 187. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997121-9" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997121_9-0">۹٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997121_9-1">۹٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997121_9-2">۹٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997121_9-3">۹٫۳</a> <a href="#CITEREFKrivosheev1997">Krivosheev 1997</a>, p. 121. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984296-10" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984296_10-0">۱۰٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984296_10-1">۱۰٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984296_10-2">۱۰٫۲</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 296. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKrivosheev1997118-11" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997118_11-0">۱۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKrivosheev1997118_11-1">۱۱٫۱</a> <a href="#CITEREFKrivosheev1997">Krivosheev 1997</a>, p. 118. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz20019-12" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz20019_12-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 9. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201134-13" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201134_13-0">۱۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201134_13-1">۱۳٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201134_13-2">۱۳٫۲</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 34. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195567-14" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195567_14-0">۱۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195567_14-1">۱۴٫۱</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 67. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984226_&_228-15" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984226_&_228_15-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 226 & 228. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195568–70-16" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195568–70_16-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 68–70. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013294_&_302-17" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013294_&_302_17-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 294 & 302. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001142-18" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001142_18-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 142. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201520-19" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201520_19-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 20. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984264–267-20" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984264–267_20-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 264–267. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998665-21" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998665_21-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 665. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984273–274_&_278-22" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984273–274_&_278_22-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 273–274 & 278. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984278-23" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984278_23-0">۲۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984278_23-1">۲۳٫۱</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 278. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201518–19-24" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201518–19_24-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2015">Stahel 2015</a>, p. 18–19. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984273-25" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984273_25-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 273. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001139–141-27" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001139–141_27-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 139–141. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201520-28" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201520_28-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2015">Stahel 2015</a>, p. 20. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998665–667-29" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998665–667_29-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 665–667. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998666–667-30" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998666–667_30-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 666–667. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013301-31" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013301_31-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 301. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998672-32" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998672_32-0">۳۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998672_32-1">۳۱٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998672_32-2">۳۱٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998672_32-3">۳۱٫۳</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 672. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998671-33" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998671_33-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 671. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201317–21-34" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201317–21_34-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 17–21. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201349-35" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201349_35-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191–192-36" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191–192_36-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 191–192. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHooton201665-37" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHooton201665_37-0">↑</a> <a href="#CITEREFHooton2016">Hooton 2016</a>, p. 65. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998667–671-38" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998667–671_38-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 667–671. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191-39" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000191_39-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 191. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998669-40" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998669_40-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 669. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013302-41" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013302_41-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 302. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144-42" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001144_42-0">۴۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001144_42-1">۴۱٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001144_42-2">۴۱٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 144. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001143-43" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001143_43-0">۴۲٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001143_43-1">۴۲٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001143_43-2">۴۲٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 143. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESeaton197150-44" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESeaton197150_44-0">↑</a> <a href="#CITEREFSeaton1971">Seaton 1971</a>, p. 50. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006172-45" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006172_45-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 172. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984293-46" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984293_46-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 293. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013336-47" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013336_47-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 336. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJukes200532-48" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200532_48-0">۴۷٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200532_48-1">۴۷٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200532_48-2">۴۷٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200532_48-3">۴۷٫۳</a> <a href="#CITEREFJukes2005">Jukes 2005</a>, p. 32. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013302–303-49" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013302–303_49-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 302–303. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001141–143-50" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001141–143_50-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 141–143. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013303–304-51" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013303–304_51-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 303–304. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193–194-52" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000193–194_52-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 193–194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998668–669-53" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998668–669_53-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 668–669. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013303-54" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013303_54-0">۵۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013303_54-1">۵۳٫۱</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 303. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201519-55" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201519_55-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 19. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201519–20_&_22-56" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201519–20_&_22_56-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 19–20 & 22. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201317_&_21_&_55-57" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201317_&_21_&_55_57-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 17 & 21 & 55. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013304–306-58" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013304–306_58-0">۵۷٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013304–306_58-1">۵۷٫۱</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 304–306. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998673-59" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998673_59-0">۵۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998673_59-1">۵۸٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 673. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013306-60" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013306_60-0">۵۹٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013306_60-1">۵۹٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013306_60-2">۵۹٫۲</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 306. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001146-61" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001146_61-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 146. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001148-62" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001148_62-0">۶۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001148_62-1">۶۱٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001148_62-2">۶۱٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 148. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307-63" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013307_63-0">۶۲٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013307_63-1">۶۲٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013307_63-2">۶۲٫۲</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 307. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195-64" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195_64-0">۶۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195_64-1">۶۳٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000195_64-2">۶۳٫۲</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 195. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013307–308-65" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013307–308_65-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 307–308. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001149-66" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001149_66-0">۶۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001149_66-1">۶۵٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001149_66-2">۶۵٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001149_66-3">۶۵٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001149_66-4">۶۵٫۴</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 149. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJukes200528–32-67" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200528–32_67-0">۶۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200528–32_67-1">۶۶٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200528–32_67-2">۶۶٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200528–32_67-3">۶۶٫۳</a> <a href="#CITEREFJukes2005">Jukes 2005</a>, p. 28–32. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984286-69" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984286_69-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 286. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001150-70" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001150_70-0">۶۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001150_70-1">۶۸٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001150_70-2">۶۸٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 150. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013308-71" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013308_71-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 308. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194-72" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194_72-0">۷۰٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194_72-1">۷۰٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194_72-2">۷۰٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194_72-3">۷۰٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000194_72-4">۷۰٫۴</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001151-73" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001151_73-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 151. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998891-74" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998891_74-0">۷۲٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998891_74-1">۷۲٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 891. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001144–147-75" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001144–147_75-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 144–147. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001147-76" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001147_76-0">۷۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001147_76-1">۷۴٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001147_76-2">۷۴٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001147_76-3">۷۴٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001147_76-4">۷۴٫۴</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 147. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001151–153-77" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001151–153_77-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 151–153. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153-78" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001153_78-0">۷۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001153_78-1">۷۶٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001153_78-2">۷۶٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001153_78-3">۷۶٫۳</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 153. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse201591-79" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse201591_79-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantzHouse2015">Glantz & House 2015</a>, p. 91. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201135-80" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201135_80-0">۷۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201135_80-1">۷۸٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201135_80-2">۷۸٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201135_80-3">۷۸٫۳</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 35. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000231–232-81" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000231–232_81-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 231–232. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECitino200744-82" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200744_82-0">↑</a> <a href="#CITEREFCitino2007">Citino 2007</a>, p. 44. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013309-83" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-0">۸۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-1">۸۱٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-2">۸۱٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-3">۸۱٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-4">۸۱٫۴</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-5">۸۱٫۵</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013309_83-6">۸۱٫۶</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 309. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984290–291-84" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984290–291_84-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 290–291. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015100-85" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse2015100_85-0">۸۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse2015100_85-1">۸۳٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantzHouse2015">Glantz & House 2015</a>, p. 100. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201774-86" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201774_86-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 74. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013310-87" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013310_87-0">۸۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013310_87-1">۸۵٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013310_87-2">۸۵٫۲</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 310. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006226–227-88" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006226–227_88-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 226–227. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESeaton197168-89" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESeaton197168_89-0">↑</a> <a href="#CITEREFSeaton1971">Seaton 1971</a>, p. 68. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006227_&_241-90" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006227_&_241_90-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 227 & 241. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998673–676-91" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998673–676_91-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 673–676. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998674-92" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998674_92-0">۹۰٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998674_92-1">۹۰٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 674. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998675-93" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998675_93-0">۹۱٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998675_93-1">۹۱٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 675. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998676-94" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998676_94-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 676. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201772-95" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201772_95-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 72. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001154-96" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001154_96-0">۹۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001154_96-1">۹۴٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001154_96-2">۹۴٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001154_96-3">۹۴٫۳</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 154. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel2013133-97" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel2013133_97-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 133. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013311-98" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013311_98-0">۹۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013311_98-1">۹۶٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013311_98-2">۹۶٫۲</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 311. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233–234_&_236-99" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233–234_&_236_99-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 233–234 & 236. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998681–682-100" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998681–682_100-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 681–682. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006240-101" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006240_101-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 240. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001153–154-102" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001153–154_102-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 153–154. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998893-103" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998893_103-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 893. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel2013210-212-104" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel2013210-212_104-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 210-212. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEOvery199885-105" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEOvery199885_105-0">↑</a> <a href="#CITEREFOvery1998">Overy 1998</a>, p. 85. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006212–213_&_238_&_258_&_276-106" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006212–213_&_238_&_258_&_276_106-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 212–213 & 238 & 258 & 276. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013312–313-107" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013312–313_107-0">۱۰۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013312–313_107-1">۱۰۵٫۱</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 312–313. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015106-108" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse2015106_108-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantzHouse2015">Glantz & House 2015</a>, p. 106. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201776-109" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201776_109-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 76. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESeaton1971103-110" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESeaton1971103_110-0">↑</a> <a href="#CITEREFSeaton1971">Seaton 1971</a>, p. 103. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201369-111" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201369_111-0">۱۰۹٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201369_111-1">۱۰۹٫۱</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 69. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEOvery199884-112" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEOvery199884_112-0">↑</a> <a href="#CITEREFOvery1998">Overy 1998</a>, p. 84. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000234-113" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000234_113-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 234. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195586-114" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195586_114-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 86. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013313-115" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013313_115-0">۱۱۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013313_115-1">۱۱۳٫۱</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 313. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998677_&_690-116" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998677_&_690_116-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 677 & 690. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESeaton197192–93-117" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESeaton197192–93_117-0">↑</a> <a href="#CITEREFSeaton1971">Seaton 1971</a>, p. 92–93. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998682-118" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998682_118-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 682. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESeaton197193-119" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESeaton197193_119-0">↑</a> <a href="#CITEREFSeaton1971">Seaton 1971</a>, p. 93. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998890-120" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998890_120-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 890. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001158-121" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001158_121-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 158. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998676_&_678-122" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998676_&_678_122-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 676 & 678. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201394-123" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201394_123-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 94. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015102-124" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse2015102_124-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantzHouse2015">Glantz & House 2015</a>, p. 102. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel2013104-125" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel2013104_125-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2013">Stahel 2013</a>, p. 104. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201136-127" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201136_127-0">↑</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 36. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECitino200745-128" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200745_128-0">۱۲۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200745_128-1">۱۲۵٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200745_128-2">۱۲۵٫۲</a> <a href="#CITEREFCitino2007">Citino 2007</a>, p. 45. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201521-129" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201521_129-0">۱۲۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201521_129-1">۱۲۶٫۱</a> <a href="#CITEREFStahel2015">Stahel 2015</a>, p. 21. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201528–29-130" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201528–29_130-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 28–29. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013314-131" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013314_131-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 314. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984291-132" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984291_132-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 291. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013314–315-133" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013314–315_133-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 314–315. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStahel201521–22-134" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStahel201521–22_134-0">↑</a> <a href="#CITEREFStahel2015">Stahel 2015</a>, p. 21–22. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998684-135" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998684_135-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 684. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBraithwaite2006278–281_&_284-136" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBraithwaite2006278–281_&_284_136-0">↑</a> <a href="#CITEREFBraithwaite2006">Braithwaite 2006</a>, p. 278–281 & 284. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195584-137" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195584_137-0">۱۳۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195584_137-1">۱۳۴٫۱</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 84. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998686_&_692-138" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998686_&_692_138-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 686 & 692. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195585-139" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195585_139-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 85. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001162-140" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001162_140-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 162. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998685–686_&_690-141" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998685–686_&_690_141-0">۱۳۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998685–686_&_690_141-1">۱۳۸٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 685–686 & 690. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantzHouse2015104-142" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantzHouse2015104_142-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantzHouse2015">Glantz & House 2015</a>, p. 104. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998688–692-143" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998688–692_143-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 688–692. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998691–692_&_697-144" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998691–692_&_697_144-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 691–692 & 697. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001165–167-145" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001165–167_145-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 165–167. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201535-146" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201535_146-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 35. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201779-147" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201779_147-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 79. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201535–36-148" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201535–36_148-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 35–36. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001167-149" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001167_149-0">۱۴۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001167_149-1">۱۴۶٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 167. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001168-150" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001168_150-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 168. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001167_&_169-151" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001167_&_169_151-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 167 & 169. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998697-152" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998697_152-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 697. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEllis201533–36-153" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEllis201533–36_153-0">۱۵۰٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEllis201533–36_153-1">۱۵۰٫۱</a> <a href="#CITEREFEllis2015">Ellis 2015</a>, p. 33–36. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201780-154" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201780_154-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 80. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000243-155" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000243_155-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 243. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200146-156" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200146_156-0">۱۵۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200146_156-1">۱۵۳٫۱</a> <a href="#CITEREFAndersonClarkWalsh2001">Anderson, Clark & Walsh 2001</a>, p. 46. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001170–172-157" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001170–172_157-0">۱۵۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001170–172_157-1">۱۵۴٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 170–172. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001172-158" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001172_158-0">۱۵۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001172_158-1">۱۵۵٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001172_158-2">۱۵۵٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001172_158-3">۱۵۵٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001172_158-4">۱۵۵٫۴</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 172. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013344-159" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013344_159-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 344. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998894-160" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998894_160-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 894. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998695-161" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998695_161-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 695. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001174-162" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001174_162-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 174. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001175–176_&_185-163" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001175–176_&_185_163-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 175–176 & 185. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000246-164" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000246_164-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 246. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001185–186-165" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001185–186_165-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 185–186. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176-166" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001176_166-0">۱۶۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001176_166-1">۱۶۳٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001176_166-2">۱۶۳٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 176. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998701-167" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998701_167-0">۱۶۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998701_167-1">۱۶۴٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 701. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000247-168" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000247_168-0">↑</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 247. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173-169" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001173_169-0">۱۶۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001173_169-1">۱۶۶٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 173. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998693–694-170" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998693–694_170-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 693–694. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173_&_185-171" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001173_&_185_171-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 173 & 185. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998694_&_698–699-172" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998694_&_698–699_172-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 694 & 698–699. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001173–174-173" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001173–174_173-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 173–174. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001176–177-174" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001176–177_174-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 176–177. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998699-175" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998699_175-0">۱۷۲٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998699_175-1">۱۷۲٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 699. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001177-176" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001177_176-0">۱۷۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001177_176-1">۱۷۳٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 177. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001179-177" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001179_177-0">۱۷۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001179_177-1">۱۷۴٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 179. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201782-178" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201782_178-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 82. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECitino200745–46-179" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200745–46_179-0">↑</a> <a href="#CITEREFCitino2007">Citino 2007</a>, p. 45–46. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998701_&_896-180" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998701_&_896_180-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 701 & 896. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201130-181" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201130_181-0">↑</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 30. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998700_&_702-182" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998700_&_702_182-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 700 & 702. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201131–33-183" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201131–33_183-0">↑</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 31–33. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001177–179-184" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001177–179_184-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 177–179. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195594-185" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195594_185-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 94. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJukes200534-186" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200534_186-0">۱۸۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200534_186-1">۱۸۳٫۱</a> <a href="#CITEREFJukes2005">Jukes 2005</a>, p. 34. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHarrison201544–45-187" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHarrison201544–45_187-0">↑</a> <a href="#CITEREFHarrison2015">Harrison 2015</a>, p. 44–45. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKirchubel2013315-188" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKirchubel2013315_188-0">↑</a> <a href="#CITEREFKirchubel2013">Kirchubel 2013</a>, p. 315. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233-189" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233_189-0">۱۸۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233_189-1">۱۸۶٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBergströmMikhailov2000233_189-2">۱۸۶٫۲</a> <a href="#CITEREFBergströmMikhailov2000">Bergström & Mikhailov 2000</a>, p. 233. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201730-190" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201730_190-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 30. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189-191" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001189_191-0">۱۸۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001189_191-1">۱۸۸٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001189_191-2">۱۸۸٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001185–187-192" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001185–187_192-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 185–187. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998898-193" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998898_193-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 898. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECitino200746–47-194" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200746–47_194-0">↑</a> <a href="#CITEREFCitino2007">Citino 2007</a>, p. 46–47. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195598-195" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195598_195-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 98. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMawdsley201147-196" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMawdsley201147_196-0">↑</a> <a href="#CITEREFMawdsley2011">Mawdsley 2011</a>, p. 47. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001187–188-197" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001187–188_197-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 187–188. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001186-198" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001186_198-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 186. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJukes200535-199" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200535_199-0">۱۹۶٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJukes200535_199-1">۱۹۶٫۱</a> <a href="#CITEREFJukes2005">Jukes 2005</a>, p. 35. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001188–189-200" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001188–189_200-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 188–189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998702–703-201" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998702–703_201-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 702–703. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195597-202" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195597_202-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 97. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189_&_194_&_198-203" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001189_&_194_&_198_203-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 189 & 194 & 198. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001189–191_&_194-204" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001189–191_&_194_204-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 189–191 & 194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001191–194-205" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001191–194_205-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 191–194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001194-206" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001194_206-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001194–198-207" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001194–198_207-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 194–198. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001198–199_&_203-208" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001198–199_&_203_208-0">۲۰۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001198–199_&_203_208-1">۲۰۵٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 198–199 & 203. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998900–901-209" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998900–901_209-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 900–901. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau1955103-210" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955103_210-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 103. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998900-211" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998900_211-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 900. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau1955105–106-212" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955105–106_212-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 105–106. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001199-213" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001199_213-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 199. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001201–202-214" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001201–202_214-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 201–202. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001199–200-215" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001199–200_215-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 199–200. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001203-216" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001203_216-0">۲۱۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001203_216-1">۲۱۳٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001203_216-2">۲۱۳٫۲</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001203_216-3">۲۱۳٫۳</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001203_216-4">۲۱۳٫۴</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 203. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998901-217" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998901_217-0">۲۱۴٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998901_217-1">۲۱۴٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 901. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001202-218" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001202_218-0">۲۱۵٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001202_218-1">۲۱۵٫۱</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001202_218-2">۲۱۵٫۲</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 202. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau195598–100-219" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau195598–100_219-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 98–100. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998706-220" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998706_220-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 706. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau1955101-222" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955101_222-0">۲۱۸٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955101_222-1">۲۱۸٫۱</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 101. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001192–193-223" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001192–193_223-0">↑</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 192–193. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998903-224" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998903_224-0">۲۲۰٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998903_224-1">۲۲۰٫۱</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 903. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKlink1998704_&_709-225" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKlink1998704_&_709_225-0">↑</a> <a href="#CITEREFKlink1998">Klink 1998</a>, p. 704 & 709. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200154-226" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200154_226-0">۲۲۲٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEAndersonClarkWalsh200154_226-1">۲۲۲٫۱</a> <a href="#CITEREFAndersonClarkWalsh2001">Anderson, Clark & Walsh 2001</a>, p. 54. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECitino200747-227" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200747_227-0">۲۲۳٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECitino200747_227-1">۲۲۳٫۱</a> <a href="#CITEREFCitino2007">Citino 2007</a>, p. 47. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau1955104-228" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955104_228-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 104. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBlau1955108-229" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBlau1955108_229-0">↑</a> <a href="#CITEREFBlau1955">Blau 1955</a>, p. 108. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEFugate1984281-230" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEFugate1984281_230-0">↑</a> <a href="#CITEREFFugate1984">Fugate 1984</a>, p. 281. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGlantz2001182-231" class="mw-cite-dir-ltr">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001182_231-0">۲۲۷٫۰</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGlantz2001182_231-1">۲۲۷٫۱</a> <a href="#CITEREFGlantz2001">Glantz 2001</a>, p. 182. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTETucker-jones201782_&_84-232" class="mw-cite-dir-ltr"><a href="#cite_ref-FOOTNOTETucker-jones201782_&_84_232-0">↑</a> <a href="#CITEREFTucker-jones2017">Tucker-jones 2017</a>, p. 82 & 84. </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="منابع">منابع</h2>[<a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&action=edit&section=51" title="ویرایش بخش: منابع">ویرایش</a>]</div> <div dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <ul><li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39868036">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#3a3;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFAndersonClarkWalsh2001" class="citation book cs1">Anderson, Duncan; Clark, Lloyd; Walsh, Stephen (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/easternfront00ande">The Eastern Front</a>. MBI Publishing Company. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-7603-0923-X" title="ویژه:منابع کتاب/0-7603-0923-X"><bdi>0-7603-0923-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Eastern+Front&rft.pub=MBI+Publishing+Company&rft.date=2001&rft.isbn=0-7603-0923-X&rft.aulast=Anderson&rft.aufirst=Duncan&rft.au=Clark%2C+Lloyd&rft.au=Walsh%2C+Stephen&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feasternfront00ande&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFBergströmMikhailov2000" class="citation book cs1">Bergström, Christer; Mikhailov, Andrey (2000). Black Cross Red Star: The Air War Over The Eastern Front Volume 1 Operation Barbarossa. Pacifica Military History. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-935553-48-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-935553-48-2"><bdi>978-0-935553-48-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Black+Cross+Red+Star%3A+The+Air+War+Over+The+Eastern+Front+Volume+1+Operation+Barbarossa&rft.pub=Pacifica+Military+History&rft.date=2000&rft.isbn=978-0-935553-48-2&rft.aulast=Bergstr%C3%B6m&rft.aufirst=Christer&rft.au=Mikhailov%2C+Andrey&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFBlau1955" class="citation book cs1">Blau, George E. (1955). The German Campaign In Russia; Planning And Operations (1940-1942). Department of the Army. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-5061-5221-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-5061-5221-9"><bdi>978-1-5061-5221-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+German+Campaign+In+Russia%3B+Planning+And+Operations+%281940-1942%29&rft.pub=Department+of+the+Army&rft.date=1955&rft.isbn=978-1-5061-5221-9&rft.aulast=Blau&rft.aufirst=George+E.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFBraithwaite2006" class="citation book cs1">Braithwaite, Rodric (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/moscow1941cityit0000brai_k1c7">Moscow 1941: A City and Its People at War</a>. London: Profile Books Ltd. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/1-86197-759-X" title="ویژه:منابع کتاب/1-86197-759-X"><bdi>1-86197-759-X</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Moscow+1941%3A+A+City+and+Its+People+at+War&rft.pub=London%3A+Profile+Books+Ltd.&rft.date=2006&rft.isbn=1-86197-759-X&rft.aulast=Braithwaite&rft.aufirst=Rodric&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmoscow1941cityit0000brai_k1c7&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFCitino2007" class="citation book cs1">Citino, Robert M. (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/deathofwehrmacht00citi">Death Of The Wehrmacht: The German Campaigns Of 1942</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7006-1531-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7006-1531-5"><bdi>978-0-7006-1531-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Death+Of+The+Wehrmacht%3A+The+German+Campaigns+Of+1942&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-7006-1531-5&rft.aulast=Citino&rft.aufirst=Robert+M.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdeathofwehrmacht00citi&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFEllis2015" class="citation book cs1">Ellis, Frank (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/barbarossa1941re0000elli">Barbarossa 1941: Reframing Hitler's Invasion Of Soviet Empire</a>. University Press Of Kansas. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7006-2146-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7006-2146-0"><bdi>978-0-7006-2146-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Barbarossa+1941%3A+Reframing+Hitler%27s+Invasion+Of+Soviet+Empire&rft.pub=University+Press+Of+Kansas&rft.date=2015&rft.isbn=978-0-7006-2146-0&rft.aulast=Ellis&rft.aufirst=Frank&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbarbarossa1941re0000elli&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFFugate1984" class="citation book cs1">Fugate, Bryan (1984). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/operationbarbaro00fuga">Operation Barbarossa: Strategy and Tactics on the Eastern Front, 1941</a>. Presidio Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-89141-197-6" title="ویژه:منابع کتاب/0-89141-197-6"><bdi>0-89141-197-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Operation+Barbarossa%3A+Strategy+and+Tactics+on+the+Eastern+Front%2C+1941&rft.pub=Presidio+Press&rft.date=1984&rft.isbn=0-89141-197-6&rft.aulast=Fugate&rft.aufirst=Bryan&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Foperationbarbaro00fuga&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFGlantz2001" class="citation book cs1">Glantz, David (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/barbarossahitler0000glan">Barbarossa: Hitler's Invasion Of Russia 1941</a>. Tempus Publishing Inc. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7524-1979-4" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7524-1979-4"><bdi>978-0-7524-1979-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Barbarossa%3A+Hitler%27s+Invasion+Of+Russia+1941&rft.pub=Tempus+Publishing+Inc.&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-7524-1979-4&rft.aulast=Glantz&rft.aufirst=David&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbarbarossahitler0000glan&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFGlantzHouse2015" class="citation book cs1">Glantz, David; House, Jonathan (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/whentitansclashe0000glan">When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler</a>. University Press of Kansas. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7006-2121-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7006-2121-7"><bdi>978-0-7006-2121-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=When+Titans+Clashed%3A+How+the+Red+Army+Stopped+Hitler&rft.pub=University+Press+of+Kansas&rft.date=2015&rft.isbn=978-0-7006-2121-7&rft.aulast=Glantz&rft.aufirst=David&rft.au=House%2C+Jonathan&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fwhentitansclashe0000glan&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHooton2016" class="citation book cs1">Hooton, Adolf (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/waroversteppesai0000hoot">War Over The Steppes: The Air Campaign On The Eastern Front 1941-45</a>. Osprey Publishing. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-4728-1563-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-4728-1563-7"><bdi>978-1-4728-1563-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=War+Over+The+Steppes%3A+The+Air+Campaign+On+The+Eastern+Front+1941-45&rft.pub=Osprey+Publishing&rft.date=2016&rft.isbn=978-1-4728-1563-7&rft.aulast=Hooton&rft.aufirst=Adolf&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fwaroversteppesai0000hoot&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFJukes2005" class="citation book cs1">Jukes, Geoffrey (2005). The Second World War: The Eastern Front 1941-1945. Taylor & Francis. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-203-49887-9" title="ویژه:منابع کتاب/0-203-49887-9"><bdi>0-203-49887-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Second+World+War%3A+The+Eastern+Front+1941-1945&rft.pub=Taylor+%26+Francis&rft.date=2005&rft.isbn=0-203-49887-9&rft.aulast=Jukes&rft.aufirst=Geoffrey&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFKirchubel2013" class="citation book cs1">Kirchubel, Robert (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/operationbarbaro0000kirc">Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia</a>. Osprey Publishing. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-78200-408-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-78200-408-0"><bdi>978-1-78200-408-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Operation+Barbarossa%3A+The+German+Invasion+of+Soviet+Russia&rft.pub=Osprey+Publishing&rft.date=2013&rft.isbn=978-1-78200-408-0&rft.aulast=Kirchubel&rft.aufirst=Robert&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Foperationbarbaro0000kirc&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFKlink1998" class="citation book cs1">Klink, Ernst (1998). Germany and the Second World War: The Attack on the Soviet Union. Oxford University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-19-822886-4" title="ویژه:منابع کتاب/0-19-822886-4"><bdi>0-19-822886-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Germany+and+the+Second+World+War%3A+The+Attack+on+the+Soviet+Union&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-822886-4&rft.aulast=Klink&rft.aufirst=Ernst&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFKrivosheev1997" class="citation book cs1">Krivosheev, G. F. (1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sovietcasualties0000unse">Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century</a>. Greenhill Books. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-85367-280-4" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-85367-280-4"><bdi>978-1-85367-280-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Soviet+Casualties+and+Combat+Losses+in+the+Twentieth+Century&rft.pub=Greenhill+Books&rft.date=1997&rft.isbn=978-1-85367-280-4&rft.aulast=Krivosheev&rft.aufirst=G.+F.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsovietcasualties0000unse&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFMawdsley2011" class="citation book cs1">Mawdsley, Evan (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/36376298">December 1941: Twelve Days that Began a World War</a>. New Haven, Connecticut: Yale University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-300-15445-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-300-15445-0"><bdi>978-0-300-15445-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=December+1941%3A+Twelve+Days+that+Began+a+World+War&rft.place=New+Haven%2C+Connecticut&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=2011&rft.isbn=978-0-300-15445-0&rft.aulast=Mawdsley&rft.aufirst=Evan&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.academia.edu%2F36376298&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFOvery1998" class="citation book cs1">Overy, Richard (1998). Russia's War. Allen Lane. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7139-9223-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7139-9223-6"><bdi>978-0-7139-9223-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Russia%27s+War&rft.pub=Allen+Lane&rft.date=1998&rft.isbn=978-0-7139-9223-6&rft.aulast=Overy&rft.aufirst=Richard&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSeaton1971" class="citation book cs1">Seaton, Albert (1971). The Battle for Moscow. New York, NY: Stein and Day. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-8128-1364-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-8128-1364-7"><bdi>978-0-8128-1364-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Battle+for+Moscow&rft.pub=New+York%2C+NY%3A+Stein+and+Day&rft.date=1971&rft.isbn=978-0-8128-1364-7&rft.aulast=Seaton&rft.aufirst=Albert&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFStahel2013" class="citation book cs1">Stahel, David (2013). Operation Typhoon: Hitler's March On Moscow, October 1941. Cambridge university press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-107-03512-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-107-03512-6"><bdi>978-1-107-03512-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Operation+Typhoon%3A+Hitler%27s+March+On+Moscow%2C+October+1941&rft.pub=Cambridge+university+press&rft.date=2013&rft.isbn=978-1-107-03512-6&rft.aulast=Stahel&rft.aufirst=David&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFStahel2015" class="citation book cs1">Stahel, David (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/battleformoscow0000stah">The Battle for Moscow</a>. Cambridge University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-107-08760-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-107-08760-6"><bdi>978-1-107-08760-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Battle+for+Moscow&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2015&rft.isbn=978-1-107-08760-6&rft.aulast=Stahel&rft.aufirst=David&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbattleformoscow0000stah&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFTucker-jones2017" class="citation book cs1">Tucker-jones, Anthony (2017). Slaughter on the Eastern Front: Hitler And Stalin's War 1941-1945. The history press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7509-6770-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7509-6770-9"><bdi>978-0-7509-6770-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Slaughter+on+the+Eastern+Front%3A+Hitler+And+Stalin%27s+War+1941-1945&rft.pub=The+history+press&rft.date=2017&rft.isbn=978-0-7509-6770-9&rft.aulast=Tucker-jones&rft.aufirst=Anthony&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF+%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" class="Z3988"></li></ul> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39940593">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid #aaa;font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:var(--background-color-interactive-subtle,#f8f9fa);display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageright{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1;min-width:0}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-left{clear:left;float:left;margin-right:1em}.mw-parser-output .side-box-right{margin-left:1em}}</style><div class="side-box side-box-left plainlinks sistersitebox"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r38264903">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></div> <div class="side-box-text plainlist">در <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%B1" title="ویکی‌انبار">ویکی‌انبار</a> پرونده‌هایی دربارهٔ <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Moscow" class="extiw" title="commons:Category:Battle of Moscow">نبرد مسکو</a> موجود است.</div></div> </div> <div class="navbox-styles"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40355799">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39648996">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:right;border-left-width:2px;border-right-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#b3ccff}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#dbe7ff}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e5edff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:right;text-align:right;margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox-list li{unicode-bidi:isolate}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="عملیات_بارباروسا" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40261389">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:right;text-align:right}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-left:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-right:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media print{.mw-parser-output .navbar{display:none!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="الگو:عملیات بارباروسا"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:عملیات بارباروسا (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:عملیات بارباروسا"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="عملیات_بارباروسا" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7#مرحله_نخست" title="عملیات بارباروسا">مرحله اول</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9" title="نبرد منطقه بالتیک">بالتیک</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C%D8%A7%DB%8C" title="نبرد راسینیای">راسینیای</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%88%DA%A9%E2%80%93%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نبرد بیاویستوک–مینسک">بیاویستوک–مینسک</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9_%D9%82%D9%84%D8%B9%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%AA" title="دفاع قلعه برست">برست</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%88" title="نبرد لویو">لویو</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AF%DB%8C" title="نبرد برودی">برودی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7#غرب_اوکراین" title="عملیات بارباروسا">بسارابی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7#مرحله_دوم" title="عملیات بارباروسا">مرحله دوم</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9#استونی" title="نبرد منطقه بالتیک">استونی</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9#جزایر_سواحل_استونی" title="نبرد منطقه بالتیک">بئوولف</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%88%D9%84%D8%AA%D8%B3%DB%8C" title="نبرد سولتسی">سولتسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" title="محاصره لنینگراد">لنینگراد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%84%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نبرد اسمولنسک">اسمولنسک</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D9%85%D9%88%DA%AF%DB%8C%D9%84%D9%81" title="محاصره موگیلف">موگیلف</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%84%D9%86%D8%B3%DA%A9#ضد_حمله_گودریان_به_سمت_روسلافل" title="نبرد اسمولنسک">روسلافل-نووزیبکف</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DB%8C%D9%84%D9%86%DB%8C%D8%A7" title="نبرد یلنیا">یلنیا</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%88%D8%AF%D8%B3%D8%A7" title="نبرد اودسا">اودسا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86" title="نبرد اومان">اومان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%DB%8C%D9%81_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد کی‌یف (۱۹۴۱)">کی‌یف</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%BE%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D9%88%D9%88%DA%A9%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="نبرد پتریکووکا (صفحه وجود ندارد)">پتریکووکا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87" title="کارزار کریمه">کریمه</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد سواستوپول (۱۹۴۲–۱۹۴۱)">سواستوپول</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D8%B2%D9%88%D9%81" title="نبرد دریای آزوف">دریای آزوف</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%88%D9%81" title="نبرد نخست خارکوف">خارکوف</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%81_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد روستوف (۱۹۴۱)">روستوف</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مرحله سوم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">مسکو</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D9%88%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%88%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%E2%80%93%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%B3%DA%A9" class="mw-redirect" title="نبرد دوگانه ویازما–بریانسک">ویازما–بریانسک</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="جنگ_جهانی_دوم" style=";wide;padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible mw-collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background-color:#C3D6EF;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="الگو:جنگ جهانی دوم"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:جنگ جهانی دوم"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="جنگ_جهانی_دوم" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنگ جهانی دوم">جنگ جهانی دوم</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background-color:#DCDCDC;"><div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Outline_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Outline of World War II (صفحه وجود ندارد)">نمای کلی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=List_of_military_engagements_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of military engagements of World War II (صفحه وجود ندارد)">درگیری های نظامی</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=List_of_World_War_II_battles&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of World War II battles (صفحه وجود ندارد)">نبردها</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=List_of_World_War_II_military_operations&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of World War II military operations (صفحه وجود ندارد)">عملیات ها</a></li></ul></li> <li>رهبران <ul><li><a href="/w/index.php?title=Allied_leaders_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allied leaders of World War II (صفحه وجود ندارد)">متفقین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="رهبران نیروهای محور در جنگ جهانی دوم">نیروهای محور</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Commanders_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Commanders of World War II (صفحه وجود ندارد)">فرماندهان جنگی</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="تلفات جنگ جهانی دوم">تلفات</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=List_of_Allied_World_War_II_conferences&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of Allied World War II conferences (صفحه وجود ندارد)">کنفرانس ها</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;">عمومی</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;;wide"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="فهرست موضوعات جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">موضوعات</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="جنگ هوایی در جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">جنگ هوایی در جنگ جهانی دوم</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=List_of_air_operations_during_the_Battle_of_Europe&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of air operations during the Battle of Europe (صفحه وجود ندارد)">در اروپا</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%D8%AA%D8%B3%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%DB%8C%DA%AF" title="بلیتس‌کریگ">بلیتس‌کریگ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Comparative_officer_ranks_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Comparative officer ranks of World War II (صفحه وجود ندارد)">درجات نظامی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=World_War_II_cryptography&action=edit&redlink=1" class="new" title="World War II cryptography (صفحه وجود ندارد)">رمزنگاری</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Declarations_of_war_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Declarations of war during World War II (صفحه وجود ندارد)">اعلان جنگ ها</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Diplomatic_history_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Diplomatic history of World War II (صفحه وجود ندارد)">دیپلماسی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=List_of_governments_in_exile_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of governments in exile during World War II (صفحه وجود ندارد)">دولت های در تبعید</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Home_front_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home front during World War II (صفحه وجود ندارد)">جبهه خانگی</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Australian_home_front_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Australian home front during World War II (صفحه وجود ندارد)">استرالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%AE%D8%A7%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C_%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جبهه خانگی پادشاهی متحد در جنگ جهانی دوم">بریتانیا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=United_States_home_front_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="United States home front during World War II (صفحه وجود ندارد)">ایالات متحده</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%A7%D9%85_%D9%88_%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D9%87" class="mw-redirect" title="قانون وام و اجاره">قانون وام و اجاره</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87_%D9%85%D9%86%D9%87%D8%AA%D9%86" title="پروژه منهتن">پروژه منهتن</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=British_contribution_to_the_Manhattan_Project&action=edit&redlink=1" class="new" title="British contribution to the Manhattan Project (صفحه وجود ندارد)">مشارکت بریتانیا</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=List_of_military_awards_and_decorations_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of military awards and decorations of World War II (صفحه وجود ندارد)">نشان های نظامی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Lists_of_World_War_II_military_equipment&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lists of World War II military equipment (صفحه وجود ندارد)">تجهیزات نظامی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_production_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military production during World War II (صفحه وجود ندارد)">تولیدات نامی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Naval_history_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Naval history of World War II (صفحه وجود ندارد)">نیروی دریایی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DA%AF%D8%B1%DB%8C_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="غارتگری نازی">غارتگری نازی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Opposition_to_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Opposition to World War II (صفحه وجود ندارد)">مخالفت ها</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Technology_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Technology during World War II (صفحه وجود ندارد)">فناوری</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Allied_technological_cooperation_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allied technological cooperation during World War II (صفحه وجود ندارد)">همکاری های متفقین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="بندرگاه مالبری">بندرگاه مالبری</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D8%B1" title="جنگ تمام‌عیار">جنگ تمام‌عیار</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D8%A7%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="بمباران راهبردی در جریان جنگ جهانی دوم">بمباران راهبردی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="فهرست دولت‌های دست‌نشانده در جنگ جهانی دوم">دولت‌های دست‌نشانده</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="زنان در جنگ جهانی دوم">زنان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Art_and_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Art and World War II (صفحه وجود ندارد)">هنر</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D9%88_%DA%A9%D9%85%D9%BE%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="فهرست جبهه‌ها و کمپین‌های جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">جبهه‌ها</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C-_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85" title="جبهه آسیایی- اقیانوس آرام">جبهه آسیایی- اقیانوس آرام</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AF%D9%88%D9%85_%DA%86%DB%8C%D9%86_%D9%88_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="جنگ دوم چین و ژاپن">جنگ دوم چین و ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C_%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جبهه جنوب شرقی آسیای جنگ جهانی دوم">جبهه جنوب شرقی آسیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85" title="جنگ اقیانوس آرام">جنگ اقیانوس آرام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جبهه اقیانوس آرام جنگ جهانی دوم">جبهه اقیانوس آرام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8_%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85" title="جبهه جنوب غربی اقیانوس آرام">جبهه جنوب غربی اقیانوس آرام</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Indian_Ocean_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Indian Ocean in World War II (صفحه وجود ندارد)">اقیانوس آرام</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جبهه اروپایی جنگ جهانی دوم">جبهه اروپایی</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C_(%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85)" title="جبهه غربی (جنگ جهانی دوم)">جبهه غربی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C_(%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85)" title="جبهه شرقی (جنگ جهانی دوم)">جبهه شرقی</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%8C_%D8%AE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%88_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%A7" title="جبهه‌های مدیترانه، خاورمیانه و آفریقا">جبهه‌های مدیترانه، خاورمیانه و آفریقا</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%A7" class="mw-redirect" title="نبرد شمال آفریقا">شمال آفریقا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D8%B4%D8%B1%D9%82_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%A7" title="کارزار شرق آفریقا">شرق آفریقا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7_(%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85)" title="کارزار ایتالیا (جنگ جهانی دوم)">کارزار ایتالیا</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=French_West_Africa_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="French West Africa in World War II (صفحه وجود ندارد)">غرب آفریقا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%B3_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" class="mw-redirect" title="نبرد اقیانوس اطلس (۱۹۳۹–۱۹۴۵)">اقیانوس اطلس</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Timeline_of_the_Battle_of_the_Atlantic&action=edit&redlink=1" class="new" title="Timeline of the Battle of the Atlantic (صفحه وجود ندارد)">گاهشمار</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A8%D9%87%D9%87_%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" title="جبهه آمریکا (۱۹۳۹–۱۹۴۵)">جبهه آمریکا</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="پیامدهای جنگ جهانی دوم">پیامدها</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%DB%8C_%DA%86%DB%8C%D9%86" title="جنگ داخلی چین">جنگ داخلی چین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B3%D8%B1%D8%AF" title="جنگ سرد">جنگ سرد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="استعمارزدایی">استعمارزدایی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%82%D8%B3%DB%8C%D9%85_%DA%A9%D8%B1%D9%87" title="تقسیم کره">تقسیم کره</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%A7%D9%88%D9%84_%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DA%86%DB%8C%D9%86" title="جنگ اول هندوچین">جنگ اول هندوچین</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%88_%D8%A7%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%AC_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_(%DB%B5%DB%B0-%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" title="فرار و اخراج آلمانی‌ها (۵۰-۱۹۴۵)">فرار و اخراج آلمانی‌ها (۵۰-۱۹۴۵)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%DB%8C_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86" title="جنگ داخلی یونان">جنگ داخلی یونان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D9%84%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%88%D9%86%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="انقلاب ملی اندونزی">انقلاب ملی اندونزی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operation_Keelhaul&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operation Keelhaul (صفحه وجود ندارد)">کیلهال</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B7%D8%B1%D8%AD_%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D9%84" title="طرح مارشال">طرح مارشال</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%AA%D8%AD%D8%AA_%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86" title="آلمان تحت اشغال متفقین">اشغال آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="اشغال ژاپن">اشغال ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%A7%D9%88%DB%8C%DA%A9%D9%87%DB%8C%D9%85" title="عملیات اوساویکهیم">عملیات اوساویکهیم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%DA%AF%DB%8C%D8%B1%D9%87_%DA%A9%D8%A7%D8%BA%D8%B0" title="عملیات گیره کاغذ">عملیات گیره کاغذ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_occupations_by_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military occupations by the Soviet Union (صفحه وجود ندارد)">اشغال توسط شوروی</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اشغال کشورهای حوزه دریای بالتیک توسط شوروی">کشورهای بالتیک</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Hungary%E2%80%93Soviet_Union_relations&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hungary–Soviet Union relations (صفحه وجود ندارد)">مجارستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%AE%D9%84%D9%82_%D9%84%D9%87%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="جمهوری خلق لهستان">لهستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اشغال رومانی توسط شوروی">رومانی</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%D8%B2_%D8%A7%D9%88%D8%AF%D8%B1-%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87" class="mw-redirect" title="مرز اودر-نایسه">مرز اودر-نایسه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Treaty_on_the_Final_Settlement_with_Respect_to_Germany&action=edit&redlink=1" class="new" title="Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany (صفحه وجود ندارد)">عهدنامه سکونت نهایی با نظر به آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%84%D9%84_%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF" title="سازمان ملل متحد">سازمان ملل متحد</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C" title="جنایت جنگی">جنایت جنگی</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنایات جنگی متفقین در جنگ جهانی دوم">جنایات جنگی متفقین</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="جنایات جنگی شوروی">شوروی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=British_war_crimes&action=edit&redlink=1" class="new" title="British war crimes (صفحه وجود ندارد)">بریتانیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D9%87_%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7" title="جنایات جنگی ایالات متحده آمریکا">آمریکا</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=German_war_crimes&action=edit&redlink=1" class="new" title="German war crimes (صفحه وجود ندارد)">جنایات جنگی آلمان</a> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="کار اجباری در جریان جنگ جهانی دوم">کار اجباری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%AE%D8%AA" title="جنایات جنگی ورماخت">توسط ورماخت</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D9%88%D9%84%D9%88%DA%A9%D8%A7%D8%B3%D8%AA" title="هولوکاست">هولوکاست</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Aftermath_of_the_Holocaust&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aftermath of the Holocaust (صفحه وجود ندارد)">پیامدها</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=International_response_to_the_Holocaust&action=edit&redlink=1" class="new" title="International response to the Holocaust (صفحه وجود ندارد)">واکنش ها</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%86%D8%A8%D8%B1%DA%AF" title="دادگاه نورنبرگ">دادگاه نورنبرگ</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="جنایات جنگی ایتالیا (صفحه وجود ندارد)">جنایات جنگی ایتالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="جنایات جنگی ژاپن">جنایات جنگی ژاپن</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF_%DB%B7%DB%B3%DB%B1" title="واحد ۷۳۱">واحد ۷۳۱</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%88" title="دادگاه توکیو">دادگاه توکیو</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B4%D9%87" title="اوستاشه">اوستاشه</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D9%84%E2%80%8C%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%B5%D8%B1%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA_%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D9%84_%DA%A9%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="نسل‌کشی صرب‌ها در دولت مستقل کرواسی">نسل‌کشی صرب‌ها در کرواسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D9%88%D9%84%D9%88%DA%A9%D8%A7%D8%B3%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA_%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D9%84_%DA%A9%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="هولوکاست در دولت مستقل کرواسی">هولوکاست در کرواسی</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=History_of_the_Jews_in_Romania&action=edit&redlink=1" class="new" title="History of the Jews in Romania (صفحه وجود ندارد)">جنایات جنگی رومانی</a></li> <li>خشونت جنسی <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%BE%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="روسپی‌خانه‌های نظامی آلمان در جنگ جهانی دوم">روسپی‌خانه‌های نظامی آلمان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=German_camp_brothels_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="German camp brothels in World War II (صفحه وجود ندارد)">روسپی‌خانه‌ها در اردوگاه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2_%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B7%DB%8C_%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="تجاوز جنسی در طی اشغال ژاپن (صفحه وجود ندارد)">تجاوز جنسی در طی اشغال ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%AA%D9%84%E2%80%8C%D8%B9%D8%A7%D9%85_%D8%B3%D9%88%DA%A9%DA%86%DB%8C%D9%86%DA%AF" title="قتل‌عام سوکچینگ">قتل‌عام سوکچینگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B4%DA%AF%D8%B1" title="زنان آسایشگر">زنان آسایشگر</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%AA%D9%84%E2%80%8C%D8%B9%D8%A7%D9%85_%D9%86%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%86%DA%AF" title="قتل‌عام نانجینگ">قتل‌عام نانجینگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%AA%D9%84%E2%80%8C%D8%B9%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%84" title="قتل‌عام مانیل">قتل‌عام مانیل</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Marocchinate&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marocchinate (صفحه وجود ندارد)">Marocchinate</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%B7%DB%8C_%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="تجاوز به زنان طی اشغال آلمان">تجاوز جنسی طی اشغال آلمان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2_%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C_%D8%B7%DB%8C_%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="تجاوز جنسی طی آزادسازی فرانسه (صفحه وجود ندارد)">تجاوز جنسی طی آزادسازی فرانسه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2_%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D9%84%D9%87%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="تجاوز جنسی در جریان اشغال لهستان توسط شوروی (صفحه وجود ندارد)">تجاوز جنسی در جریان اشغال لهستان توسط شوروی</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%A8%D8%B1_%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D9%87_%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1" title="جنگ جهانی دوم بر پایه کشور">جنگ جهانی دوم بر پایه کشور</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;;wide"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="متفقین جنگ جهانی دوم">متفقین</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="استرالیا در جنگ جهانی دوم">استرالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%DA%98%DB%8C%DA%A9_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="بلژیک در جنگ جهانی دوم">بلژیک</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B1%D8%B2%DB%8C%D9%84_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="برزیل در جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">برزیل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%B7%D9%88%D9%84_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="بلغارستان در طول جنگ جهانی دوم">بلغارستان</a> (<a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%AF%D8%AA%D8%A7%DB%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B4_%D8%A8%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="کودتای ۱۹۴۴ بلغارستان">کودتای ۱۹۴۴ بلغارستان</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Canada_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Canada in World War II (صفحه وجود ندارد)">Canada</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AF%D9%88%D9%85_%DA%86%DB%8C%D9%86_%D9%88_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="جنگ دوم چین و ژاپن">جنگ دوم چین و ژاپن</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Cuba_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cuba during World War II (صفحه وجود ندارد)">Cuba</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%DA%86%DA%A9%D8%B3%D9%84%D9%88%D8%A7%DA%A9%DB%8C" title="اشغال چکسلواکی">اشغال چکسلواکی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="دانمارک در جنگ جهانی دوم">دانمارک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%88%D9%BE%DB%8C" class="mw-redirect" title="حمله ایتالیا به اتیوپی">حمله ایتالیا به اتیوپی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Eswatini_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eswatini in World War II (صفحه وجود ندارد)">Eswatini</a> (سوازیلند)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Finland_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Finland in World War II (صفحه وجود ندارد)">Finland</a> (<a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%84%D8%A7%D9%BE%D9%84%D9%86%D8%AF" class="mw-redirect" title="نبرد لاپلند">نبرد لاپلند</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=France_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="France during World War II (صفحه وجود ندارد)">France</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87_%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF" title="فرانسه آزاد">فرانسه آزاد</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_Greece_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of Greece during World War II (صفحه وجود ندارد)">Greece</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="هند در جنگ جهانی دوم">هند</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Italian_Co-belligerent_Army&action=edit&redlink=1" class="new" title="Italian Co-belligerent Army (صفحه وجود ندارد)">Italy</a> (<a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="جنگ داخلی ایتالیا">جنگ داخلی ایتالیا</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Luxembourg_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Luxembourg in World War II (صفحه وجود ندارد)">Luxembourg</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_Mexico&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of Mexico (صفحه وجود ندارد)">Mexico</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D9%87%D9%84%D9%86%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D8%B7%D9%88%D9%84_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="تاریخ نظامی هلند در طول جنگ جهانی دوم">تاریخ نظامی هلند</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_Newfoundland_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of Newfoundland during World War II (صفحه وجود ندارد)">Newfoundland</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_New_Zealand_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of New Zealand during World War II (صفحه وجود ندارد)">New Zealand</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%86%D8%B1%D9%88%DA%98" title="نبرد نروژ">نبرد نروژ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_the_Philippines_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of the Philippines during World War II (صفحه وجود ندارد)">Philippines</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=History_of_Poland_(1939%E2%80%931945)&action=edit&redlink=1" class="new" title="History of Poland (1939–1945) (صفحه وجود ندارد)">Poland</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Romania_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Romania in World War II (صفحه وجود ندارد)">Romania</a> (<a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%AF%D8%AA%D8%A7%DB%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B4_%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کودتای ۱۹۴۴ رومانی">کودتای ۱۹۴۴ رومانی</a>)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Sierra_Leone_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sierra Leone in World War II (صفحه وجود ندارد)">Sierra Leone</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_South_Africa_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of South Africa during World War II (صفحه وجود ندارد)">South Africa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Southern_Rhodesia_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Southern Rhodesia in World War II (صفحه وجود ندارد)">Southern Rhodesia</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="اتحاد جماهیر شوروی در جنگ جهانی دوم">اتحاد جماهیر شوروی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tuva_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tuva in World War II (صفحه وجود ندارد)">Tuva</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_the_United_Kingdom_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of the United Kingdom during World War II (صفحه وجود ندارد)">United Kingdom</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="امپراتوری بریتانیا در جنگ جهانی دوم">امپراتوری بریتانیا</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Military_history_of_the_United_States_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Military history of the United States during World War II (صفحه وجود ندارد)">United States</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Puerto_Ricans_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puerto Ricans in World War II (صفحه وجود ندارد)">Puerto Rico</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%AF%D8%B1_%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C" title="جنگ جهانی دوم در یوگسلاوی">یوگسلاوی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1" title="نیروهای محور">نیروهای محور</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AA%D8%AD%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B3-%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9)" title="آلبانی تحت‌الحمایه ایتالیا (۱۹۴۳-۱۹۳۹)">آلبانی تحت‌الحمایه ایتالیا (۱۹۴۳-۱۹۳۹)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%B7%D9%88%D9%84_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="بلغارستان در طول جنگ جهانی دوم">بلغارستان</a> (تا سپتامبر ۱۹۴۴)</li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%DA%98%DB%8C%D9%85_%D9%88%D8%A7%D9%86%DA%AF_%D8%AC%DB%8C%D9%86%DA%AF_%D9%88%DB%8C" title="رژیم وانگ جینگ وی">رژیم وانگ جینگ وی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA_%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D9%84_%DA%A9%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="دولت مستقل کرواسی">دولت مستقل کرواسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%86%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="فنلاند در جنگ جهانی دوم">فنلاند</a> (تا سپتامبر ۱۹۴۴)</li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="آلمان نازی">آلمان نازی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="مجارستان در جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">مجارستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D9%85%D9%84%DB%8C_%D9%87%D9%86%D8%AF" title="ارتش ملی هند">ارتش ملی هند</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D9%88_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="جنگ عراق و انگلستان">جنگ عراق و انگلستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="تاریخ نظامی ایتالیا در جنگ جهانی دوم">ایتالیا</a> (تا سپتامبر ۱۹۴۳) <ul><li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" class="mw-redirect" title="جمهوری اجتماعی ایتالیا">جمهوری اجتماعی ایتالیا</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="امپراتوری ژاپن">امپراتوری ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%86%DA%86%D9%88%DA%A9%D9%88%D8%A6%D9%88" title="مانچوکوئو">مانچوکوئو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%BE%DB%8C%D9%86" title="جمهوری دوم فیلیپین">جمهوری دوم فیلیپین</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="رومانی در جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">رومانی</a> (تا اوت ۱۹۴۴)</li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D9%88%D8%A7%DA%A9%DB%8C_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9-%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" class="mw-redirect" title="جمهوری اسلواکی (۱۹۳۹-۱۹۴۵)">جمهوری اسلواکی (۱۹۳۹-۱۹۴۵)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D9%84%D9%86%D8%AF_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="تایلند در جنگ جهانی دوم (صفحه وجود ندارد)">تایلند</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87_%D9%88%DB%8C%D8%B4%DB%8C" title="فرانسه ویشی">فرانسه ویشی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنبش‌های مقاومت در جنگ جهانی دوم">جنبش‌های مقاومت</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="مقاومت آلبانی در جنگ جهانی دوم">مقاومت آلبانی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Austrian_resistance&action=edit&redlink=1" class="new" title="Austrian resistance (صفحه وجود ندارد)">Austria</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%A8%D9%84%DA%98%DB%8C%DA%A9" title="مقاومت بلژیک">مقاومت بلژیک</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bulgarian_resistance_movement_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bulgarian resistance movement during World War II (صفحه وجود ندارد)">Bulgaria</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%DA%86%DA%A9%D8%B3%D9%84%D9%88%D8%A7%DA%A9%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="مقاومت در چکسلواکی در برابر آلمان">مقاومت در چکسلواکی در برابر آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="جنبش مقاومت دانمارک">جنبش مقاومت دانمارک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%81_%D9%87%D9%86%D8%AF_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C_%D9%87%D9%84%D9%86%D8%AF_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="تصرف هند شرقی هلند توسط ژاپن">تصرف هند شرقی هلند توسط ژاپن</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Estonian_anti-German_resistance_movement_1941%E2%80%931944&action=edit&redlink=1" class="new" title="Estonian anti-German resistance movement 1941–1944 (صفحه وجود ندارد)">Estonia</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%A8%DA%AF%D9%86%D9%88%D8%AE" title="آربگنوخ">اتیوپی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87" title="مقاومت فرانسه">مقاومت فرانسه</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="مقاومت آلمان">مقاومت آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86" title="مقاومت یونان">مقاومت یونان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%81_%D9%87%D9%86%DA%AF_%DA%A9%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="تصرف هنگ کنگ توسط ژاپن">تصرف هنگ کنگ توسط ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="جنبش مقاومت ایتالیا">جنبش مقاومت ایتالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86_%D9%82%D8%B1%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%85" title="دگراندیشی ژاپنی در امپراتوری ژاپن قرن بیستم">دگراندیشی ژاپنی در امپراتوری ژاپن قرن بیستم</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%DB%8C%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%D8%AD%D8%AA_%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="مقاومت یهودی در اروپای تحت اشغال آلمان">مقاومت یهودی در اروپای تحت اشغال آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A8%D8%AE%D8%B4_%DA%A9%D8%B1%D9%87" title="ارتش آزادیبخش کره">ارتش آزادیبخش کره</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Latvian_anti-Nazi_resistance_movement_1941%E2%80%931945&action=edit&redlink=1" class="new" title="Latvian anti-Nazi resistance movement 1941–1945 (صفحه وجود ندارد)">Latvia</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Resistance_in_Lithuania_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Resistance in Lithuania during World War II (صفحه وجود ندارد)">Lithuania</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Luxembourg_Resistance&action=edit&redlink=1" class="new" title="Luxembourg Resistance (صفحه وجود ندارد)">Luxembourg</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B6%D8%AF_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85_%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%A7" title="ارتش ضد ژاپنی مردم مالایا">ارتش ضد ژاپنی مردم مالایا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D9%87%D9%84%D9%86%D8%AF" title="مقاومت هلند">مقاومت هلند</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF_%D8%B6%D8%AF_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86%DB%8C_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C" title="ارتش متحد ضد ژاپنی شمال شرقی">ارتش متحد ضد ژاپنی شمال شرقی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D9%86%D8%B1%D9%88%DA%98" title="جنبش مقاومت نروژ">جنبش مقاومت نروژ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Philippine_resistance_against_Japan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Philippine resistance against Japan (صفحه وجود ندارد)">Philippines</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%88%D9%85%D8%AA_%D9%84%D9%87%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جنبش مقاومت لهستان در جنگ جهانی دوم">جنبش مقاومت لهستان</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Romanian_anti-communist_resistance_movement&action=edit&redlink=1" class="new" title="Romanian anti-communist resistance movement (صفحه وجود ندارد)">Romania</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4_%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D9%84%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="جنبش آزادی تایلندی">جنبش آزادی تایلندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="پارتیزان‌های شوروی">پارتیزان‌های شوروی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Slovak_National_Uprising&action=edit&redlink=1" class="new" title="Slovak National Uprising (صفحه وجود ندارد)">Slovakia</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C_%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86" title="ارتش شورشی اوکراین">ارتش شورشی اوکراین</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D9%85%DB%8C%D9%86" title="ویت مین">ویت مین</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C" title="پارتیزان‌های یوگسلاوی">پارتیزان‌های یوگسلاوی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B1" title="اسیر">اسیر</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Finnish_prisoners_of_war_in_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" class="new" title="Finnish prisoners of war in the Soviet Union (صفحه وجود ندارد)">Finnish prisoners in the Soviet Union</a></li> <li>اسرای آلمانی <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%87%DB%8C%D8%B1_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اسرای جنگی آلمانی در اتحاد جماهیر شوروی">اسرای جنگی آلمانی در اتحاد جماهیر شوروی</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=German_prisoners_of_war_in_Azerbaijan&action=edit&redlink=1" class="new" title="German prisoners of war in Azerbaijan (صفحه وجود ندارد)">Azerbaijan</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=German_prisoners_of_war_in_the_United_States&action=edit&redlink=1" class="new" title="German prisoners of war in the United States (صفحه وجود ندارد)">United States</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=German_prisoners_of_war_in_the_United_Kingdom&action=edit&redlink=1" class="new" title="German prisoners of war in the United Kingdom (صفحه وجود ندارد)">United Kingdom</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Italian_prisoners_of_war_in_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" class="new" title="Italian prisoners of war in the Soviet Union (صفحه وجود ندارد)">Italian prisoners in the Soviet Union</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="اسیران جنگی ژاپنی در جنگ جهانی دوم">اسیران جنگی ژاپنی</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Japanese_prisoners_of_war_in_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" class="new" title="Japanese prisoners of war in the Soviet Union (صفحه وجود ندارد)">Soviet Union</a></li></ul></li> <li>اسرای شوروی <ul><li><a href="/w/index.php?title=Soviet_prisoners_of_war_in_Finland&action=edit&redlink=1" class="new" title="Soviet prisoners of war in Finland (صفحه وجود ندارد)">Finland</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="بدرفتاری آلمان با اسرای جنگی شوروی">بدرفتاری آلمان با اسرای جنگی شوروی</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polish_prisoners-of-war_in_the_Soviet_Union_after_1939&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polish prisoners-of-war in the Soviet Union after 1939 (صفحه وجود ندارد)">Polish prisoners in the Soviet Union</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Romanian_prisoners_of_war_in_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" class="new" title="Romanian prisoners of war in the Soviet Union (صفحه وجود ندارد)">Romanian prisoners in the Soviet Union</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم">جدول زمانی</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0;;wide"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%84_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="علل جنگ جهانی دوم">علل جنگ جهانی دوم</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%AD%D8%A8%D8%B4%D9%87" title="بحران حبشه">بحران حبشه</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Events_preceding_World_War_II_in_Asia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Events preceding World War II in Asia (صفحه وجود ندارد)">Asia</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Events_preceding_World_War_II_in_Europe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Events preceding World War II in Europe (صفحه وجود ندارد)">Europe</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9)" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹)">جدول زمانی (۱۹۳۹)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D9%84%D9%87%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="تهاجم آلمان به لهستان">تهاجم آلمان به لهستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D8%B5%D9%86%D8%B9%DB%8C" title="جنگ تصنعی">جنگ تصنعی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B2%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="جنگ زمستان">جنگ زمستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B3_%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%B3_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" class="mw-redirect" title="نبرد اقیانوس اطلس (۱۹۳۹–۱۹۴۵)">نبرد اقیانوس اطلس (۱۹۳۹–۱۹۴۵)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%86%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9)" title="نبرد چانگشا (۱۹۳۹)">نبرد چانگشا (۱۹۳۹)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87_%DB%B4%DB%B0-%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B9" title="حمله زمستانه ۴۰-۱۹۳۹">حمله زمستانه ۴۰-۱۹۳۹</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B0)" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۴۰)">جدول زمانی (۱۹۴۰)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%B2%D8%B1%D8%A6%D9%88%D8%A8%D9%88%D9%86%DA%AF" class="mw-redirect" title="عملیات وزرئوبونگ">عملیات وزرئوبونگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%87%D9%84%D9%86%D8%AF" title="نبرد هلند">نبرد هلند</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D9%84%DA%98%DB%8C%DA%A9" title="نبرد بلژیک">نبرد بلژیک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87" title="نبرد فرانسه">نبرد فرانسه</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D8%AA%D8%B4%E2%80%8C%D8%A8%D8%B3_%DB%B2%DB%B2_%DA%98%D9%88%D8%A6%D9%86_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B0" title="پیمان آتش‌بس ۲۲ ژوئن ۱۹۴۰">پیمان آتش‌بس ۲۲ ژوئن ۱۹۴۰</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7" title="نبرد بریتانیا">نبرد بریتانیا</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D8%B5%D8%AD%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C" title="کارزار صحرای غربی">کارزار صحرای غربی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=French_West_Africa_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="French West Africa in World War II (صفحه وجود ندارد)">West Africa</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%B3%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="اشغال سومالی بریتانیا توسط ایتالیا">اشغال سومالی بریتانیا توسط ایتالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%AF_%D9%87%D9%86%DA%AF_%D9%85%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2" title="صد هنگ متجاوز">صد هنگ متجاوز</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C%DA%A9_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="اشغال کشورهای حوزه دریای بالتیک توسط شوروی">اشغال کشورهای حوزه دریای بالتیک توسط شوروی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%A7_%D9%88_%D8%A8%D9%88%DA%A9%D9%88%D9%81%DB%8C%D9%86%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="اشغال بیسارابیا و بوکوفینای شمالی توسط شوروی">اشغال بیسارابیا و بوکوفینای شمالی توسط شوروی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88%DA%86%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87" title="حمله ژاپن به هندوچین فرانسه">حمله ژاپن به هندوچین فرانسه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="جنگ یونان و ایتالیا">جنگ یونان و ایتالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%D9%88%D9%85%D9%BE%D8%B3" title="عملیات کومپس">عملیات کومپس</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۴۱)">جدول زمانی (۱۹۴۱)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C" class="mw-redirect" title="عملیات آفریقای شرقی">عملیات آفریقای شرقی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%D8%A8%D9%87_%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%88%DB%8C" title="تهاجم به یوگسلاوی">تهاجم به یوگسلاوی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B4%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%88" title="نبرد شانگو">نبرد شانگو</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86" title="نبرد یونان">نبرد یونان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%D8%B1%D8%AA" title="نبرد کرت">نبرد کرت</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D9%88_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="جنگ عراق و انگلستان">جنگ عراق و انگلستان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="عملیات بارباروسا">عملیات بارباروسا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D9%BE%D8%B3%E2%80%8C%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF" class="mw-redirect" title="جنگ پس‌آیند">جنگ پس‌آیند</a> (<a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%B3%DB%8C%D9%84%D8%A8%D8%B1%D9%81%D9%88%DA%A9%D8%B3" title="عملیات سیلبرفوکس">عملیات سیلبرفوکس</a>)</li> <li><a href="/wiki/%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%85_%DA%98%D9%88%D8%A6%D9%86" title="قیام ژوئن">قیام ژوئن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="لشکرکشی سوری لبنانی">لشکرکشی سوری لبنانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%84%D9%86%D8%B3%DA%A9" title="نبرد اسمولنسک">نبرد اسمولنسک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%DB%8C%D9%81_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد کی‌یف (۱۹۴۱)">نبرد نخست کی‌یف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="اشغال ایران در جنگ جهانی دوم">اشغال ایران</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D9%84%D9%86%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" title="محاصره لنینگراد">محاصره لنینگراد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="حملات هوایی به مسکو">حملات هوایی به مسکو</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87" title="کارزار کریمه">کارزار کریمه</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد سواستوپول (۱۹۴۲–۱۹۴۱)">نبرد سواستوپول (۱۹۴۲–۱۹۴۱)</a></li></ul></li> <li><a class="mw-selflink selflink">نبرد مسکو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D8%A8%D9%87_%D9%BE%D8%B1%D9%84_%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1" title="حمله به پرل هاربر">حمله به پرل هاربر</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%87%D9%86%DA%AF_%DA%A9%D9%86%DA%AF" title="نبرد هنگ کنگ">نبرد هنگ کنگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%BE%DB%8C%D9%86_(%DB%B4%DB%B2%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="لشکرکشی فیلیپین (۴۲–۱۹۴۱)">لشکرکشی فیلیپین (۴۲–۱۹۴۱)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%86%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد چانگشا (۱۹۴۱)">نبرد چانگشا (۱۹۴۱)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%A7" title="نبرد مالایا">نبرد مالایا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D9%88%D8%B1%D9%86%D8%A6%D9%88_(%DB%B4%DB%B2-%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد بورنئو (۴۲-۱۹۴۱)">نبرد بورنئو (۴۲-۱۹۴۱)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Great_Famine_(Greece)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Great Famine (Greece) (صفحه وجود ندارد)">Greek famine of 1941–1944</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۴۲) (صفحه وجود ندارد)">جدول زمانی (۱۹۴۲)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87" title="کارزار کریمه">کارزار کریمه</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1)" title="نبرد سواستوپول (۱۹۴۲–۱۹۴۱)">نبرد سواستوپول (۱۹۴۲–۱۹۴۱)</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%A8%D8%B1%D9%85%D9%87" title="حمله ژاپن به برمه">حمله ژاپن به برمه</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%86%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2)" title="نبرد چانگشا (۱۹۴۲)">نبرد چانگشا (۱۹۴۲)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D8%A7%D9%88%D9%87" title="نبرد دریای جاوه">نبرد دریای جاوه</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%86" title="نبرد دریای مرجان">نبرد دریای مرجان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%D9%87" title="نبرد غزاله">نبرد غزاله</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D9%87%D9%84%D9%86%D8%AF" title="نبرد بندر هلند">نبرد بندر هلند</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%81_%D8%A2%D8%AA%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="تصرف آتو توسط ژاپن">تصرف آتو توسط ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%81_%DA%A9%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D8%A7_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="تصرف کیشکا توسط ژاپن">تصرف کیشکا توسط ژاپن</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%DA%86%D8%AC%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF-%D8%AC%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%DB%8C" title="لشکرکشی چجیانگ-جیانگشی">لشکرکشی چجیانگ-جیانگشی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%DB%8C%D8%AF%D9%88%DB%8C" title="نبرد میدوی">نبرد میدوی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B1%DA%98%D9%81" title="نبرد رژف">نبرد رژف</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF_%D8%A2%D8%A8%DB%8C" title="مورد آبی">مورد آبی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" title="نبرد استالینگراد">نبرد استالینگراد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%BE%D9%88%D8%B1" title="نبرد سنگاپور">نبرد سنگاپور</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=St_Nazaire_Raid&action=edit&redlink=1" class="new" title="St Nazaire Raid (صفحه وجود ندارد)">St Nazaire</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%BE_%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%AF" class="mw-redirect" title="دیپ راید">دیپ راید</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86" title="نبرد دوم العلمین">نبرد دوم العلمین</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%DA%AF%D9%88%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%84" title="کارزار گوادال‌کانال">کارزار گوادال‌کانال</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D9%88%D8%B1%DA%86" title="عملیات تورچ">عملیات تورچ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Chinese_famine_of_1942%E2%80%931943&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chinese famine of 1942–1943 (صفحه وجود ندارد)">Chinese famine of 1942–1943</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B3)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۴۳) (صفحه وجود ندارد)">جدول زمانی (۱۹۴۳)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AA%D9%88%D9%86%D8%B3" title="نبرد تونس">نبرد تونس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="نبرد کورسک">نبرد کورسک</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Smolensk_operation&action=edit&redlink=1" class="new" title="Smolensk operation (صفحه وجود ندارد)">Smolensk</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bombing_of_Gorky_in_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bombing of Gorky in World War II (صفحه وجود ندارد)">Gorky</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86" title="لشکرکشی جزایر سلیمان">لشکرکشی جزایر سلیمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A2%D8%AA%D9%88" title="نبرد آتو">نبرد آتو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C%D9%84" title="تهاجم متفقین به سیسیل">تهاجم متفقین به سیسیل</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D8%A7" title="نبرد کیشکا">نبرد کیشکا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AF%D9%86%DB%8C%D9%BE%D8%B1" title="نبرد دنیپر">نبرد دنیپر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="حمله متفقین به ایتالیا">حمله متفقین به ایتالیا</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D8%B4%E2%80%8C%D8%A8%D8%B3_%DA%A9%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%A8%DB%8C%D9%84%D9%87" title="آتش‌بس کاسیبیله">آتش‌بس کاسیبیله</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D9%88_%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D9%84" title="لشکرکشی جزایر گیلبرت و مارشال">لشکرکشی جزایر گیلبرت و مارشال</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%D9%85%D9%87" title="نبرد برمه">نبرد برمه</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D8%B1%D9%85%D9%87_%D9%88_%D8%BA%D8%B1%D8%A8_%DB%8C%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%86" title="نبرد شمال برمه و غرب یون‌نان">نبرد شمال برمه و غرب یون‌نان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%86%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%AF%DB%8C" title="نبرد چانگدی">نبرد چانگدی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%AD%D8%B7%DB%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B3_%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%84" title="قحطی ۱۹۴۳ بنگال">قحطی ۱۹۴۳ بنگال</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B4)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۴۴) (صفحه وجود ندارد)">جدول زمانی (۱۹۴۴)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D9%88%D9%86%D8%AA%D9%87_%DA%A9%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%88" title="نبرد مونته کاسینو">نبرد مونته کاسینو</a> / <a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A2%D9%86%D8%B2%DB%8C%D9%88" class="mw-redirect" title="نبرد آنزیو">نبرد آنزیو</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B4)" title="نبرد ناروا (۱۹۴۴)">نبرد ناروا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%86%E2%80%93%DA%86%D8%B1%DA%A9%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="نبرد کورسون–چرکاسی">نبرد کورسون–چرکاسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%A8%D8%A7%D8%AF" class="mw-redirect" title="عملیات تندباد">عملیات تندباد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%DA%86%DB%8C-%DA%AF%D9%88" title="عملیات ایچی-گو">عملیات ایچی-گو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%84%D8%B1%D8%AF" title="عملیات اورلرد">عملیات اورلرد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D9%86%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="پیاده‌سازی در نرماندی">پیاده‌سازی در نرماندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%AC%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%D9%BE%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%A6%D9%88_%D9%88_%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7" title="لشکرکشی جزایر پالائو و ماریانا">لشکرکشی جزایر پالائو و ماریانا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%88%D9%86" title="عملیات باگراتیون">عملیات باگراتیون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%88-%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%DA%98" class="mw-redirect" title="حمله لویو-ساندومیژ">حمله لویو-ساندومیژ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Battle_of_Tannenberg_Line&action=edit&redlink=1" class="new" title="Battle of Tannenberg Line (صفحه وجود ندارد)">Tannenberg Line</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%85_%D9%88%D8%B1%D8%B4%D9%88" title="قیام ورشو">قیام ورشو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%DB%8C%D8%A7%D8%B4-%DA%A9%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%88" title="دومین تهاجم یاش-کیشیناو">دومین تهاجم یاش-کیشیناو</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%84%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AF" title="عملیات بلگراد">عملیات بلگراد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B3" title="آزادسازی پاریس">آزادسازی پاریس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%AF%D9%88%D9%86" title="عملیات دراگون">عملیات دراگون</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gothic_Line&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gothic Line (صفحه وجود ندارد)">Gothic Line</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86" title="عملیات مارکت گاردن">عملیات مارکت گاردن</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tallinn_offensive&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tallinn offensive (صفحه وجود ندارد)">Estonia</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Operation_Crossbow&action=edit&redlink=1" class="new" title="Operation Crossbow (صفحه وجود ندارد)">Crossbow</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Combined_Bomber_Offensive&action=edit&redlink=1" class="new" title="Combined Bomber Offensive (صفحه وجود ندارد)">Pointblank</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%84%D8%A7%D9%BE%D9%84%D9%86%D8%AF" class="mw-redirect" title="نبرد لاپلند">نبرد لاپلند</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87_%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%BE%D8%B3%D8%AA" title="حمله بوداپست">حمله بوداپست</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%AE%D9%84%DB%8C%D8%AC_%D9%84%DB%8C%D8%AA%D9%87" title="نبرد خلیج لیته">نبرد خلیج لیته</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A2%D8%B1%D8%AF%D9%86" title="نبرد آردن">نبرد آردن</a> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86%E2%80%8C%D9%BE%D9%84%D8%A7%D8%AA%D9%87" title="عملیات بودن‌پلاته">بودن‌پلاته</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%BE%DB%8C%D9%86_(%DB%B4%DB%B5%E2%80%93%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2)" title="لشکرکشی فیلیپین (۴۵–۱۹۴۲)">لشکرکشی فیلیپین (۴۵–۱۹۴۲)</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%85%D9%87_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5-%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B4)" title="کارزار برمه (۱۹۴۵-۱۹۴۴)">برمه (۱۹۴۵-۱۹۴۴)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dutch_famine_of_1944%E2%80%931945&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dutch famine of 1944–1945 (صفحه وجود ندارد)">Dutch famine of 1944–1945</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:5.5em;background-color:#DCDCDC;vertical-align:top;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_(%DB%B1%DB%B9%DB%B9%DB%B1-%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جدول زمانی جنگ جهانی دوم (۱۹۹۱-۱۹۴۵) (صفحه وجود ندارد)">جدول زمانی (۱۹۹۱-۱۹۴۵)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Vistula%E2%80%93Oder_offensive&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vistula–Oder offensive (صفحه وجود ندارد)">Vistula–Oder</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%DB%8C%D9%88%D9%88_%D8%AC%DB%8C%D9%85%D8%A7" title="نبرد ایوو جیما">نبرد ایوو جیما</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%D9%85%D8%AA%D9%81%D9%82%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="تهاجم متفقین به آلمان">تهاجم متفقین به آلمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%A7" title="نبرد اوکیناوا">نبرد اوکیناوا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="نبرد بهار ۱۹۴۵ در ایتالیا">نبرد بهار ۱۹۴۵ در ایتالیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%D8%A8%D9%88%D8%B1%D9%86%D8%A6%D9%88_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" title="لشکرکشی بورنئو (۱۹۴۵)">لشکرکشی بورنئو (۱۹۴۵)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Syrmian_Front&action=edit&redlink=1" class="new" title="Syrmian Front (صفحه وجود ندارد)">Syrmian Front</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86" title="نبرد برلین">نبرد برلین</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Prague_offensive&action=edit&redlink=1" class="new" title="Prague offensive (صفحه وجود ندارد)">Czechoslovakia</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%BE%D8%B3%D8%AA" title="محاصره بوداپست">محاصره بوداپست</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D8%BA%D8%B1%D8%A8_%D9%87%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86" title="نبرد غرب هونان">نبرد غرب هونان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1%DA%A9%D8%B4%DB%8C_%DA%AF%D9%88%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%DB%8C" title="دومین لشکرکشی گوانگشی">دومین لشکرکشی گوانگشی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7" title="پایان جنگ جهانی دوم در اروپا">پایان جنگ جهانی دوم در اروپا</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%AA%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="قرارداد تسلیم آلمان">قرارداد تسلیم آلمان</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Project_Hula&action=edit&redlink=1" class="new" title="Project Hula (صفحه وجود ندارد)">Project Hula</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AC%D9%85_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D9%86%DA%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="تهاجم شوروی به منچوری">تهاجم شوروی به منچوری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%84_(%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B5)" title="نبرد مانیل (۱۹۴۵)">نبرد مانیل (۱۹۴۵)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Raid_on_Taipei&action=edit&redlink=1" class="new" title="Raid on Taipei (صفحه وجود ندارد)">Taipei</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Allied_naval_bombardments_of_Japan_during_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allied naval bombardments of Japan during World War II (صفحه وجود ندارد)">Naval bombardment of Japan</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%AA%D9%85%DB%8C_%D9%87%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C%D9%85%D8%A7_%D9%88_%D9%86%D8%A7%DA%AF%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%A9%DB%8C" title="بمباران اتمی هیروشیما و ناگاساکی">بمباران اتمی هیروشیما و ناگاساکی</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Debate_over_the_atomic_bombings_of_Hiroshima_and_Nagasaki&action=edit&redlink=1" class="new" title="Debate over the atomic bombings of Hiroshima and Nagasaki (صفحه وجود ندارد)">Debate</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Soviet_invasion_of_South_Sakhalin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Soviet invasion of South Sakhalin (صفحه وجود ندارد)">South Sakhalin</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Invasion_of_the_Kuril_Islands&action=edit&redlink=1" class="new" title="Invasion of the Kuril Islands (صفحه وجود ندارد)">Kuril Islands</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Battle_of_Shumshu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Battle of Shumshu (صفحه وجود ندارد)">Shumshu</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Vietnamese_famine_of_1945&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vietnamese famine of 1945 (صفحه وجود ندارد)">Vietnamese famine of 1945</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" title="تسلیم ژاپن">تسلیم ژاپن</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Japanese_Instrument_of_Surrender&action=edit&redlink=1" class="new" title="Japanese Instrument of Surrender (صفحه وجود ندارد)">document</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85_%D8%AF%D8%B1_%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7" title="پایان جنگ جهانی دوم در آسیا">پایان جنگ جهانی دوم در آسیا</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background-color:#DCDCDC;"><div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Bibliography_of_World_War_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bibliography of World War II (صفحه وجود ندارد)">Bibliography</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="درگاه:جنگ جهانی دوم">درگاه:جنگ جهانی دوم</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">برگرفته از «<a dir="ltr" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=نبرد_مسکو&oldid=40278453">https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=نبرد_مسکو&oldid=40278453</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="ویژه:رده‌ها">رده‌ها</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:اتحاد شوروی در ۱۹۴۱ (میلادی)">اتحاد شوروی در ۱۹۴۱ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:اتحاد شوروی در ۱۹۴۲ (میلادی)">اتحاد شوروی در ۱۹۴۲ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="رده:تاریخ مسکو">تاریخ مسکو</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88" title="رده:تاریخ نظامی مسکو">تاریخ نظامی مسکو</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%AF%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B1_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:درگیری‌ها در ۱۹۴۱ (میلادی)">درگیری‌ها در ۱۹۴۱ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%AF%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B2_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:درگیری‌ها در ۱۹۴۲ (میلادی)">درگیری‌ها در ۱۹۴۲ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4_%D8%B3%D8%B1%D8%AE_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="رده:عملیات‌های نظامی ارتش سرخ در جنگ جهانی دوم">عملیات‌های نظامی ارتش سرخ در جنگ جهانی دوم</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88_%D8%AF%D8%B1_%D8%AF%D9%87%D9%87_%DB%B1%DB%B9%DB%B4%DB%B0_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:مسکو در دهه ۱۹۴۰ (میلادی)">مسکو در دهه ۱۹۴۰ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87_%DB%B2%DB%B0_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="رده:مسکو در سده ۲۰ (میلادی)">مسکو در سده ۲۰ (میلادی)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D9%85" title="رده:نبردهای آلمان در جنگ جهانی دوم">نبردهای آلمان در جنگ جهانی دوم</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">رده‌های پنهان: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D8%AA%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4%E2%80%8C%D8%B9%D8%AF%D8%AF_%D8%A8%D8%A7_%D8%A2%D8%B1%DA%AF%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%B9%D8%AF%D8%AF%DB%8C" title="رده:صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی">صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="رده:مختصات در ویکی‌داده">مختصات در ویکی‌داده</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AE%D9%88%D8%A8" title="رده:مقاله‌های خوب">مقاله‌های خوب</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="رده:مقاله‌های دارای واژگان به زبان آلمانی">مقاله‌های دارای واژگان به زبان آلمانی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%DA%A9%D9%87_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_Lang-xx_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF" title="رده:صفحه‌هایی که از الگوهای Lang-xx استفاده می‌کنند">صفحه‌هایی که از الگوهای Lang-xx استفاده می‌کنند</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="رده:مقاله‌های دارای واژگان به زبان روسی">مقاله‌های دارای واژگان به زبان روسی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%A8_%D8%A8%D9%87_%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87" title="رده:صفحه‌های دارای پیوند خراب به پرونده">صفحه‌های دارای پیوند خراب به پرونده</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%B1%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D8%B2_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="رده:پیوند رده انبار از ویکی‌داده">پیوند رده انبار از ویکی‌داده</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> این صفحه آخرین‌بار در ۷ سپتامبر ۲۰۲۴ ساعت ۰۴:۱۹ ویرایش شده است.</li> <li id="footer-info-copyright">همهٔ نوشته‌ها تحت <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ar">مجوز Creative Commons Attribution/Share-Alike</a> در دسترس است؛ برای جزئیات بیشتر <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">شرایط استفاده</a> را بخوانید. ویکی‌پدیا® علامتی تجاری متعلق به سازمان غیرانتفاعی <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">بنیاد ویکی‌مدیا</a> است. </li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">سیاست حفظ حریم خصوصی</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87">دربارهٔ ویکی‌پدیا</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%DA%A9%D8%B0%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C">تکذیب‌نامه‌ها</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">آیین‌نامه رفتاری</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://www.mediawiki.org/wiki/How_to_contribute/fa?uselang=fa">توسعه‌دهندگان</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fa.wikipedia.org">آمار</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">بیانیهٔ کوکی</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">نمای موبایل</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-n2fsv","wgBackendResponseTime":2739,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"2.222","walltime":"2.490","ppvisitednodes":{"value":18506,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":277282,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":13091,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":16,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":210629,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 2065.408 1 -total"," 41.49% 856.923 367 الگو:Sfn"," 18.78% 387.915 20 الگو:Cite_book"," 13.57% 280.349 1 الگو:Infobox_military_conflict"," 5.93% 122.540 1 الگو:عملیات_بارباروسا"," 5.76% 118.937 1 الگو:جعبه_گشتن"," 5.47% 113.075 1 الگو:Navbox"," 5.39% 111.380 1 الگو:به_آلمانی"," 4.82% 99.545 23 الگو:Flagicon"," 4.20% 86.777 2 الگو:پانویس"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"1.452","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":24004972,"limit":52428800},"limitreport-profile":[["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","540","33.8"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::gsub","300","18.8"],["?","220","13.8"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpandedArgument","80","5.0"],["dataWrapper \u003Cmw.lua:672\u003E","80","5.0"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::match","60","3.8"],["recursiveClone \u003CmwInit.lua:45\u003E","60","3.8"],["chunk \u003Cپودمان:Footnotes:517\u003E","40","2.5"],["tostring","40","2.5"],["(for generator)","20","1.2"],["[others]","160","10.0"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-n2fsv","timestamp":"20241123200502","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0646\u0628\u0631\u062f \u0645\u0633\u06a9\u0648","url":"https:\/\/fa.wikipedia.org\/wiki\/%D9%86%D8%A8%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q151290","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q151290","author":{"@type":"Organization","name":"\u0645\u0634\u0627\u0631\u06a9\u062a\u200c\u06a9\u0646\u0646\u062f\u06af\u0627\u0646 \u067e\u0631\u0648\u0698\u0647\u0654 \u0648\u06cc\u06a9\u06cc\u200c\u0645\u062f\u06cc\u0627"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2012-12-06T04:30:20Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/00\/RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg","headline":"\u0646\u0628\u0631\u062f\u06cc \u062f\u0631 \u062c\u0628\u0647\u0647 \u0634\u0631\u0642\u06cc \u062c\u0646\u06af \u062c\u0647\u0627\u0646\u06cc \u062f\u0648\u0645"}</script> </body> </html>