CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"4ac77aa2-8116-4d50-9ba9-d286dcf49073","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler","wgTitle":"Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler","wgCurRevisionId":68475641,"wgRevisionId":68475641,"wgArticleId":5760953,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Neanderthaler"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler","wgRelevantArticleId":5760953,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true, "wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q122463694","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading", "ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns", "ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.18"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler rootpage-Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Hoofdmenu" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/1_maart"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas"><span>Speciale pagina's</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Ontdekkingsgeschiedenis+van+de+neanderthaler" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Ontdekkingsgeschiedenis+van+de+neanderthaler" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Ontdekkingsgeschiedenis+van+de+neanderthaler" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Ontdekkingsgeschiedenis+van+de+neanderthaler" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Vroege_vondsten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Vroege_vondsten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Vroege vondsten</span> </div> </a> <ul id="toc-Vroege_vondsten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Het_dal_van_Neander" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Het_dal_van_Neander"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Het dal van Neander</span> </div> </a> <ul id="toc-Het_dal_van_Neander-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Homo_neanderthalensis_wordt_benoemd" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Homo_neanderthalensis_wordt_benoemd"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span><i>Homo neanderthalensis</i> wordt benoemd</span> </div> </a> <ul id="toc-Homo_neanderthalensis_wordt_benoemd-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Late_negentiende-eeuwse_vondsten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Late_negentiende-eeuwse_vondsten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Late negentiende-eeuwse vondsten</span> </div> </a> <ul id="toc-Late_negentiende-eeuwse_vondsten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vroege_twintigste-eeuwse_vondsten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Vroege_twintigste-eeuwse_vondsten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Vroege twintigste-eeuwse vondsten</span> </div> </a> <ul id="toc-Vroege_twintigste-eeuwse_vondsten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Midden_twintigste_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Midden_twintigste_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Midden twintigste eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-Midden_twintigste_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vondsten_in_het_Midden-Oosten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Vondsten_in_het_Midden-Oosten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Vondsten in het Midden-Oosten</span> </div> </a> <ul id="toc-Vondsten_in_het_Midden-Oosten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vondsten_in_Centraal-Azië" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Vondsten_in_Centraal-Azië"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Vondsten in Centraal-Azië</span> </div> </a> <ul id="toc-Vondsten_in_Centraal-Azië-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Latere_Europese_vondsten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Latere_Europese_vondsten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Latere Europese vondsten</span> </div> </a> <ul id="toc-Latere_Europese_vondsten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Relatie_met_vroegere_vormen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Relatie_met_vroegere_vormen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Relatie met vroegere vormen</span> </div> </a> <ul id="toc-Relatie_met_vroegere_vormen-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cladistiek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Cladistiek"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Cladistiek</span> </div> </a> <ul id="toc-Cladistiek-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-DNA" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#DNA"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>DNA</span> </div> </a> <ul id="toc-DNA-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Noten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Noten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Noten</span> </div> </a> <ul id="toc-Noten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Inhoudsopgave" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Dit artikel bestaat alleen in deze taal. Het artikel in andere talen toevoegen." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Talen toevoegen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span><span class="wb-langlinks-add wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q122463694#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen toevoegen" class="wbc-editpage">Koppelingen toevoegen</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="new vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Overleg:Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="Overleg over deze pagina (de pagina bestaat niet) [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&oldid=68475641" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&id=68475641&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FOntdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FOntdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Ontdekkingsgeschiedenis+van+de+neanderthaler"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q122463694" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><p>De <b>ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler</b> is het proces van <a href="/wiki/Wetenschappelijk_onderzoek" title="Wetenschappelijk onderzoek">wetenschappelijk onderzoek</a> waarin sinds het begin van de negentiende eeuw kennis werd verworven over de eerste uitgestorven mensensoort waarvan het bestaan bekend werd: de <a href="/wiki/Neanderthaler" title="Neanderthaler">neanderthaler</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vroege_vondsten">Vroege vondsten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Vroege vondsten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Vroege vondsten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg/260px-Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg" decoding="async" width="260" height="223" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg/390px-Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg/520px-Moulage_engis_2_Univ_Li%C3%A8ge_1502682.jpg 2x" data-file-width="3608" data-file-height="3091" /></a><figcaption>Engis 2; er is ook nog een paar bovenkaken</figcaption></figure> <p>In de zeventiende eeuw begonnen bepaalde natuurvorsers en antiquairs te onderkennen dat de stenen werktuigen die op sommige plekken in Europa opdoken, gebruikt waren door mensen die nog geen metaal kenden en wellicht nog voor <a href="/wiki/Adam" title="Adam">Adam</a> geleefd hadden. Tegen 1833 vond de Nederlander <a href="/wiki/Philippe-Charles_Schmerling" title="Philippe-Charles Schmerling">Philippe-Charles Schmerling</a> in de <a href="/wiki/Grottes_Schmerling" title="Grottes Schmerling">Grottes Schmerling</a> te Luik de schedel van een vijf tot zes jaar oud neanderthalerkind, specimen <a href="/w/index.php?title=Engis_2&action=edit&redlink=1" class="new" title="Engis 2 (de pagina bestaat niet)">Engis 2</a>. Hij begreep niet dat het om een andere soort ging dan de moderne mens, ten dele omdat het verschil bij kinderen niet heel groot is, ten dele omdat een evolutietheorie nog niet gangbaar was. De oplage van een boek waarin hij zijn ontdekkingen beschreef,<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> werd grotendeels vernietigd zodat die weinig aandacht trokken. Pas in 1936 werd vastgesteld dat het om een neanderthaler ging. De schedel is wellicht zo'n vijfendertigduizend jaar oud. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Gibraltar_Skull_(2).JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Gibraltar_Skull_%282%29.JPG/260px-Gibraltar_Skull_%282%29.JPG" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Gibraltar_Skull_%282%29.JPG/390px-Gibraltar_Skull_%282%29.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Gibraltar_Skull_%282%29.JPG/520px-Gibraltar_Skull_%282%29.JPG 2x" data-file-width="4000" data-file-height="3000" /></a><figcaption>Gibraltar 1</figcaption></figure> <p>Begin 1848 werd in de Forbes' Quarry ten noorden van <a href="/wiki/Gibraltar" title="Gibraltar">Gibraltar</a> de schedel van een vrouwelijke neanderthaler gevonden. Na een voordracht op 3 maart 1848 voor de <i>Scientific Society of Gibraltar</i> door luitenant Edmund Henry Réné Flint werd het stuk opgeborgen in een kast van de <a href="/wiki/Garrison_Library" title="Garrison Library">Garrison Library</a>. Ook Flint had niet in de gaten dat het een andere mensensoort betrof. In 1864 werd het stuk, specimen <a href="/w/index.php?title=Gibraltar_1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gibraltar 1 (de pagina bestaat niet)">Gibraltar 1</a>, naar Engeland gebracht om onderzocht te worden door George Busk. <a href="/wiki/Thomas_Huxley" title="Thomas Huxley">Thomas Huxley</a> concludeerde toen dat het een aparte variëteit vertegenwoordigde. Dat was op dat moment al lang niet meer zo'n spectaculaire vaststelling omdat zich intussen een belangrijke theoretische en empirische vooruitgang had voorgedaan. </p><p>In 1809 publiceerde <a href="/wiki/Jean-Baptiste_de_Lamarck" title="Jean-Baptiste de Lamarck">Jean-Baptiste de Lamarck</a> de eerste uitgebreide <a href="/wiki/Evolutietheorie" title="Evolutietheorie">evolutietheorie</a>.<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Deze werd echter nog algemeen afgewezen. De invloedrijke catastrofetheorie van <a href="/wiki/Georges_Cuvier" title="Georges Cuvier">Georges Cuvier</a> beperkte het voorkomen van de mens en zelfs apen tot een allerlaatste scheppingsfase. Oermensen zouden dus niet bestaan hebben; hij stelde in 1812: <i>l'homme fossile n'existe pas</i>. Na 1830 deed de Schotse geoloog <a href="/wiki/Charles_Lyell" title="Charles Lyell">Charles Lyell</a> vroegere ideeën van <a href="/wiki/Aristoteles" title="Aristoteles">Aristoteles</a> over een ontzaglijke ouderdom van de Aarde herleven, iets wat nu algemeen aanvaard werd.<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hij voorspelde dat apen en mensen al in het <a href="/wiki/Tertiair" title="Tertiair">Tertiair</a> voorkwamen, wat op veel weerstand stuitte, maar ten dele bevestigd werd door de vondst van <i><a href="/wiki/Mesopithecus" title="Mesopithecus">Mesopithecus</a></i>. In 1844 publiceerde <a href="/w/index.php?title=Robert_Chambers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robert Chambers (de pagina bestaat niet)">Robert Chambers</a> zijn <i><a href="/w/index.php?title=Vestiges_of_the_Natural_History_of_Creation&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vestiges of the Natural History of Creation (de pagina bestaat niet)">Vestiges of the Natural History of Creation</a></i>.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat boek maakte de gedachte aan evolutie populair en impliceerde ook een dierlijke oorsprong van de mens. Chambers zag evolutie als een <a href="/wiki/Wet_(wetenschap)" title="Wet (wetenschap)">natuurwet</a> zonder te kunnen verklaren hoe die in een organisme nu net die aanpassingen voortbracht die zijn situatie vereiste. In 1859 verschafte <a href="/wiki/Charles_Darwin" title="Charles Darwin">Charles Darwin</a> in zijn <i><a href="/wiki/Origin_of_Species" class="mw-redirect" title="Origin of Species">Origin of Species</a></i> daarvoor een plausibel evolutiemechanisme: <a href="/wiki/Natuurlijke_selectie" title="Natuurlijke selectie">natuurlijke selectie</a>.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Hoewel Darwin zelf daar eerst terughoudend over was, voorspelde de evolutietheorie dat eerdere evolutiefasen van de mens gevonden zouden kunnen worden. Een belangrijke vondst had al enige jaren voor 1859 plaatsgevonden. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Het_dal_van_Neander">Het dal van Neander</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Het dal van Neander" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Het dal van Neander"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg/260px-Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg" decoding="async" width="260" height="106" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg/390px-Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg/520px-Kleine_Feldhofer_Grotte.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="260" /></a><figcaption>Een dwarsdoorsnede van de grot in Lyell (1863)</figcaption></figure> <p>In augustus 1856 wonnen twee Italiaanse arbeiders in de <i>Kleine Feldhofer Grotte</i> kalksteen. De locatie was gelegen in de vallei van de <a href="/wiki/D%C3%BCssel" title="Düssel">Düssel</a>, een riviertje in de <a href="/wiki/Rijnprovincie" title="Rijnprovincie">Rijnprovincie</a> dat oostelijk in de Rijn uitkomt, in een kloof of dal, het <a href="/wiki/Neandertal" title="Neandertal">Neandertal</a>, dat vernoemd was naar de zeventiende-eeuwse dominee <a href="/wiki/Joachim_Neander" title="Joachim Neander">Joachim Neander</a>, die de prachtige rotsformaties aldaar in verschillende hymnen bezong. Zijn aangenomen naam in het Grieks, oorspronkelijk Neumann, betekent "de nieuwe mens". Indertijd, voor de <a href="/wiki/Duden" title="Duden">Duden</a>-spelling van 1901, werd het als Neanderthal geschreven en die schrijfwijze wordt in veel talen, waaronder het Nederlands, nog voor de mensensoort gebruikt. De arbeiders drongen door in een opvulling van klei in de grot. Op een diepte van zestig centimeter stuitten ze daarbij op menselijke botten. Die werden met brokken klei op een puinhoop gegooid. De eigenaars van de groeve, Wilhelm Beckershoff en Friedrich Wilhelm Pieper, verzamelden kort daarop zestien stukken bot die ze aanzagen voor de resten van een <a href="/wiki/Holenbeer" title="Holenbeer">holenbeer</a>. Ze lieten de botten zien aan de leraar natuurlijke historie <a href="/wiki/Johann_Carl_Fuhlrott" title="Johann Carl Fuhlrott">Johann Carl Fuhlrott</a>. Het betrof een schedeldak, een rechterschouderblad, een rechtsleutelbeen, beide opperarmbeenderen, delen van de onderarmen, vijf ribben, het linkerbekken en beide dijbeenderen. Fuhlrott herkende ze meteen als menselijke resten die echter afweken van de moderne mens. Al op 4 september werd er een fantasierijk krantenartikel over geschreven dat gelezen werd door de professoren <a href="/wiki/Hermann_Schaaffhausen" title="Hermann Schaaffhausen">Hermann Schaaffhausen</a> en <a href="/w/index.php?title=August_Franz_Josef_Karl_Mayer&action=edit&redlink=1" class="new" title="August Franz Josef Karl Mayer (de pagina bestaat niet)">August Franz Josef Karl Mayer</a> in Bonn. Ze verzochten Fuhlrott hun de botten toe te zenden; die bracht ze in de winter zelf, wat al op 4 februari 1857 resulteerde in een voorlopige presentatie van een artikel door Schaaffhausen. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG/260px-Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG" decoding="async" width="260" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG/390px-Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG/520px-Bongard1835-neandersh%C3%B6hle.JPG 2x" data-file-width="890" data-file-height="621" /></a><figcaption>De grot in 1835</figcaption></figure> <p>Op 2 juni 1857 presenteerden Fuhlrott en Schaaffhausen een artikel aan de <i><a href="/w/index.php?title=Naturhistorischer_Verein_der_Rheinlande_und_Westfalens&action=edit&redlink=1" class="new" title="Naturhistorischer Verein der Rheinlande und Westfalens (de pagina bestaat niet)">Naturhistorischer Verein der Rheinlande und Westfalens</a></i> waarin ze concludeerden dat de botten van hoge ouderdom waren en gezien de hoge wenkbrauwwallen en het lage voorhoofd, die aan mensapen deden denken, een ras van "oerinwoners" vertegenwoordigden die voor de moderne mens het gebied bewoonden. Schaaffhausen publiceerde in 1858 een artikel,<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Fuhlrott in 1859.<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het artikel van Schaaffhausen werd in 1861 door de anatoom George Busk vertaald in het Engels.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat was belangrijk omdat maar weinig Britse geleerden het Duits machtig waren. Schaaffhausens denkbeelden zijn lastig in te passen in moderne concepten. Hij was in zoverre een evolutionist dat hij aannam dat binnen een bepaald genus vooruitgang mogelijk was. De botten uit het Neanderthal zag hij als afkomstig van oude barbaarse stammen, deel van het geslacht <i>Homo</i>, die uitstierven omdat ze slechter waren aangepast. Busk, die meteen een eigen commentaar aan het artikel had toegevoegd, beklemtoonde de overeenkomsten met mensapen. Dat beviel Mayer niet die in 1864 tegenwierp dat de typische schedelkam van de gorilla ontbrak. Volgens hem betrof het een ziekelijk individu dat als kind aan <a href="/wiki/Rachitis" title="Rachitis">rachitis</a> had geleden en wegens een misvormde elleboog zoveel pijn leed dat door een continue frons zijn wenkbrauwwallen zich verdikten. Meer in het bijzonder zou het gaan om een <a href="/wiki/Kozak" class="mw-redirect" title="Kozak">kozak</a> uit het tegen <a href="/wiki/Napoleon_I" class="mw-redirect" title="Napoleon I">Napoleon I</a> oprukkende Russische leger die in januari 1814 stervend in een grot beschutting gezocht had.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat werd een zeer gangbare interpretatie,<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> aanvaard door de gezaghebbende anatoom <a href="/wiki/Rudolf_Virchow" title="Rudolf Virchow">Rudolf Virchow</a>,<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> hoewel Huxley er in 1864 op wees hoe absurd het was aan te nemen dat een zieke soldaat een zestig meter hoge helling beklom om zich naakt onder een dikke laag modder te begraven.<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ook Huxley echter zag de resten slechts als de meest basale bekende resten van de moderne mens.<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>De locatie, befaamd om haar natuurlijke schoonheid, was al in 1860 toen zij door Lyell bezocht werd, grotendeels door kalkwinning vernietigd.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 1999 en 2000 echter werden er in het dal weer opgravingen verricht en daarbij slaagde men er toch in fossielen van neanderthalers te vinden, zelfs fragmenten die het oorspronkelijke skelet aanvulden. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Homo_neanderthalensis_wordt_benoemd"><i>Homo neanderthalensis</i> wordt benoemd</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: Homo neanderthalensis wordt benoemd" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: Homo neanderthalensis wordt benoemd"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:William_King.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/William_King.jpg/200px-William_King.jpg" decoding="async" width="200" height="272" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/William_King.jpg/300px-William_King.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/William_King.jpg/400px-William_King.jpg 2x" data-file-width="961" data-file-height="1305" /></a><figcaption>William King</figcaption></figure> <p>Er was één onderzoeker die een duidelijk afwijkend standpunt innam, de Engels-Ierse geoloog <a href="/w/index.php?title=William_King_(geoloog)&action=edit&redlink=1" class="new" title="William King (geoloog) (de pagina bestaat niet)">William King</a>. In 1863 stelde hij in een lezing voor de <i><a href="/w/index.php?title=British_Association_for_the_Advancement_of_Science&action=edit&redlink=1" class="new" title="British Association for the Advancement of Science (de pagina bestaat niet)">British Association for the Advancement of Science</a></i> dat het om een andere mensensoort ging die hij, op basis van een in augustus 1863 gekocht afgietsel, in detail beschreef en waarvoor hij de naam <i>Homo Neanderthalensis</i> gebruikte.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Tegenwoordig wordt de soortaanduiding zonder hoofdletter geschreven. Die naam werd toen nog niet geldig gepubliceerd<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> maar dat veranderde in 1864 toen King naar de lezing verwees in eindnoot 27 van een tweede publicatie.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het <a href="/wiki/Holotype" title="Holotype">holotype</a> is specimen <b>Neandertal 1</b>. Dit was niet de eerste keer dat andere soorten in het geslacht <i>Homo</i> waren geplaatst: <a href="/wiki/Carl_Linnaeus" title="Carl Linnaeus">Carl Linnaeus</a> zelf had de <a href="/wiki/Chimpansee" title="Chimpansee">chimpansee</a> als <i>Homo troglodytes</i> benoemd en soms kregen moderne populaties aparte soortnamen.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Maar het was wel de eerste maal dat naast <i>Homo sapiens</i> een mensensoort benoemd werd die nu nog als mogelijk geldig wordt beschouwd. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Calotte_cr%C3%A2nienne,_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis,_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg/260px-Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg/390px-Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg/520px-Calotte_cr%C3%A2nienne%2C_type_de_l%27esp%C3%A8ce_Homo_neanderthalensis%2C_vall%C3%A9e_de_N%C3%A9ander.jpg 2x" data-file-width="4128" data-file-height="3096" /></a><figcaption>Neandertal 1, het <a href="/wiki/Holotype" title="Holotype">holotype</a></figcaption></figure> <p>Kings oordeel was mede geïnspireerd door een racisme. Hij zag de neanderthaler als nauwer verwant aan "lagere rassen", iets wat naar moderne inzichten onjuist is: niet alleen bestaan er helemaal geen menselijke rassen, maar alle moderne populaties zijn fylogenetisch even nauw aan de neanderthaler verwant, terwijl juist de Europese populaties in de anatomie en genetica er dichter bij staan. Overigens was hij geen extreme racist: hij hield zich buiten de agitatie door secties van de BAAS die de vermeende inferioriteit van het "zwarte ras" beklemtoonden om de Zuidelijken in de toen woedende <a href="/wiki/Amerikaanse_Burgeroorlog" title="Amerikaanse Burgeroorlog">Amerikaanse Burgeroorlog</a> te steunen.<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De naam <i>Homo neanderthalensis</i> werd door sommige andere onderzoekers aanvaard, waaronder Fuhlrott<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en <a href="/wiki/Edward_Drinker_Cope" title="Edward Drinker Cope">Edward Drinker Cope</a>.<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Huxley en Busk ondersteunden het bestaan van een apart type.<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dat kon in 1864 bewezen worden door de Gibraltar 1-schedel. Maar ze noemden dit geen aparte soort.<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ook als de resten als niet-pathologisch onderkend werden, zag men op het eind van de negentiende eeuw de neanderthaler nooit als directe voorouder van de moderne mens. De vermeende moderne rassen beschouwden zelfs Darwinisten het liefst als heel oude splitsingen. Daar kon de neanderthaler dan aan toegevoegd worden om lastige problemen over hun verwantschappen te vermijden. Daarbij was men vaak aanhanger van de "<a href="/wiki/Arisch_ras" title="Arisch ras">Arische</a>" hypothese, dat Europa gekoloniseerd was door een superieur ras uit Centraal-Azië. Dat paste niet bij de gedachte dat Europeanen zouden afstammen van barbaren met een laag voorhoofd. </p><p>Darwin publiceerde in 1871 een boek over de afkomst van de mens, de <i>Descent of Man</i>. Daarin verwaarloosde hij de neanderthaler vrijwel volledig, slechts opmerkend dat diens schedel ruim was en goed ontwikkeld. Überhaupt had hij voor dit onderwerp weinig interesse in fossielen. Hij begreep dat gorilla's en chimpansees onder de moderne levende wezens het nauwst aan de mens verwant waren maar dacht dat hun aller <a href="/wiki/Laatste_gemeenschappelijke_voorouder" class="mw-redirect" title="Laatste gemeenschappelijke voorouder">laatste gemeenschappelijke voorouder</a> veel van een basale aap weg had, een "harige viervoeter, voorzien van een staart en puntige oren, vermoedelijk boombewonend in zijn levenswijze, en een inwoner van de Oude Wereld".<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Late_negentiende-eeuwse_vondsten">Late negentiende-eeuwse vondsten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=4" title="Bewerk dit kopje: Late negentiende-eeuwse vondsten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=4" title="De broncode bewerken van de sectie: Late negentiende-eeuwse vondsten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_(1906)_(14598021157).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg/260px-Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg" decoding="async" width="260" height="125" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg/390px-Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg/520px-Arch%C3%A6ology_and_false_antiquities_%281906%29_%2814598021157%29.jpg 2x" data-file-width="1282" data-file-height="614" /></a><figcaption>Een onderkaak uit La Naulette</figcaption></figure> <p>In de negentiende eeuw werd meestal niet gericht naar menselijke fossielen gezocht. Men trof ze bij toeval aan in steengroeven. Een uitzondering was in 1866 de opgraving door <a href="/wiki/%C3%89douard_Dupont" title="Édouard Dupont">Édouard Dupont</a> in de <a href="/wiki/Grot_van_La_Naulette" title="Grot van La Naulette">Grot van La Naulette</a> in <a href="/wiki/Houyet" title="Houyet">Houyet</a>.<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In opdracht van de Belgische staat ontdekte hij een linkeronderkaak, een ellepijp, een derde middenhandsbeen en een tand. Het betrof naar huidige inzichten vermoedelijk de resten van een jongvolwassen neanderthalervrouw. Het bijzondere aan de vondsten was dat ze gecorreleerd konden worden aan een fauna van uitgestorven dieren. Dat bewees dat de neanderthaler inderdaad een prehistorische vorm was. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Spy_Skull.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Spy_Skull.jpg/260px-Spy_Skull.jpg" decoding="async" width="260" height="208" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Spy_Skull.jpg/390px-Spy_Skull.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Spy_Skull.jpg/520px-Spy_Skull.jpg 2x" data-file-width="1136" data-file-height="909" /></a><figcaption>De Spy 2-schedel</figcaption></figure> <p>In 1886 werden door archeoloog Marcel De Puydt, geoloog Max Lohest en paleontoloog <a href="/wiki/Julien_Fraipont" title="Julien Fraipont">Julien Fraipont</a> veel uitgebreidere vondsten gedaan in de <a href="/wiki/Grot_van_Spy" title="Grot van Spy">Grot van Spy</a>. Twee volwassenen en een kind werden aangetroffen die kennelijk opzettelijk waren begraven. Dat leverde dus voor het eerst informatie over de cultuur en het cognitief vermogen. De vondsten, waarvan later duidelijk werd dat ze ruim veertigduizend jaar oud zijn, bewezen dat de eerdere ontdekkingen authentiek waren. Daarbij werden werktuigen aangetroffen die de technologische cultuur van het <a href="/wiki/Moust%C3%A9rien" title="Moustérien">Moustérien</a> vertegenwoordigen. Deze technologie, die tegenwoordig typisch met neanderthalers geassocieerd wordt maar ook door gelijktijdig levende <i>Homo sapiens</i> werd ingezet, vult de oudere <a href="/wiki/Vuistbijl" title="Vuistbijl">vuistbijlen</a> aan met verfijndere schrabbers, burijnen en speerpunten. Op zich waren deze vaststellingen echter niet onverenigbaar met de status van een menselijk ras,<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> hoewel de fossielen ook zijn aangeduid als de <a href="/wiki/Mens_van_Spy" title="Mens van Spy">Mens van Spy</a> ofwel <i>Homo spyensis</i>. Dat is naar huidige inzichten een jonger synoniem van <i>Homo neanderthalensis</i>. In 1895 werd in België nog een stuk dijbeen gevonden in de <a href="/wiki/Grotten_van_Fonds-de-For%C3%AAt" title="Grotten van Fonds-de-Forêt">Grotten van Fonds-de-Forêt</a>. </p><p>Na 1890 begon de situatie fundamenteel te veranderen door de vondst van de <a href="/wiki/Javamens" title="Javamens">Javamens</a>, vroeger <i>Pithecanthropus erectus</i> genoemd. Dat was een vorm die duidelijk geen moderne mens was. Zijn wenkbrauwwallen en nog lager voorhoofd suggereerden dat de neanderthalers tussenvormen waren, namelijk tussen <i>Pithecanthropus</i> en <i>Homo sapiens</i>. Die gedachte werd in 1901 uitgewerkt door de anatoom <a href="/w/index.php?title=Gustav_Schwalbe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gustav Schwalbe (de pagina bestaat niet)">Gustav Schwalbe</a>.<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Zijn gedetailleerde beschrijving was zeer invloedrijk. De neanderthaler zag hij als zeer basaal, dichter bij de Javamens staand dan bij de huidige mens. Overigens gebruikte hij een aparte wetenschappelijke naam: <i>Homo primigenius</i>, de "oermens", gesuggereerd door <a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckel</a>, die ook de aanduiding <i>Homo stupidus</i> toepaste, omdat deze de spraak nog niet machtig zou zijn. Ook deze zijn weer, dus ongeldige, jongere synoniemen van <i>Homo neanderthalensis</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vroege_twintigste-eeuwse_vondsten">Vroege twintigste-eeuwse vondsten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=5" title="Bewerk dit kopje: Vroege twintigste-eeuwse vondsten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=5" title="De broncode bewerken van de sectie: Vroege twintigste-eeuwse vondsten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg/200px-Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg" decoding="async" width="200" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg/300px-Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg/400px-Krapina_3._Homo_neanderthalensis.jpg 2x" data-file-width="1182" data-file-height="1182" /></a><figcaption>De Krapina 3-schedel</figcaption></figure> <p>In het begin van de twintigste eeuw nam het bekende materiaal van de neanderthaler snel toe. Om te beginnen werd, na een eerste vondst in 1895, tussen 1899 en 1905 door <a href="/w/index.php?title=Dragutin_Gorjanovi%C4%87-Kramberger&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dragutin Gorjanović-Kramberger (de pagina bestaat niet)">Dragutin Gorjanović-Kramberger</a> een groot aantal skeletten opgegraven op de <a href="/wiki/Krapina_(site)" title="Krapina (site)">Krapina-vindplaats</a> in <a href="/wiki/Kroati%C3%AB" title="Kroatië">Kroatië</a>.<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het betrof minstens drieëntwintig individuen, en misschien wel een tachtigtal, nog steeds de grootste concentratie die ooit van een uitgestorven homosoort is aangetroffen. De vondst zou vooral de belangstelling trekken omdat op de schedels snijsporen zichtbaar zijn die of op <a href="/wiki/Kannibalisme" title="Kannibalisme">kannibalisme</a> wijzen of op een rituele ontvlezing bij een begrafenis. In het begin werd het type aangeduid als <i>Homo Aurignacensis Hauseri</i>, weer een jonger synoniem. In 2015 werd een mogelijke ketting gemaakt van adelaarsklauwen uit de vindplaats gemeld, wat dan de oudste bekende sieraad ter wereld zou zijn.<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Een andere vondst uit het toenmalige <a href="/wiki/Oostenrijk-Hongarije" title="Oostenrijk-Hongarije">Oostenrijk-Hongarije</a> was in 1905 een onderkaak ontdekt bij <a href="/wiki/Ochoz_u_Brna" title="Ochoz u Brna">Ochoz u Brna</a>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg/200px-Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg" decoding="async" width="200" height="218" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg/300px-Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg/400px-Le_Moustier_1_before_being_bombed.jpg 2x" data-file-width="1851" data-file-height="2020" /></a><figcaption>De oorspronkelijke Le Moustier 1</figcaption></figure> <p>Bij <a href="/wiki/Le_Moustier" title="Le Moustier">Le Moustier</a> waren al in 1860 in een grot werktuigen ontdekt die door <a href="/w/index.php?title=Gabriel_de_Mortillet&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gabriel de Mortillet (de pagina bestaat niet)">Gabriel de Mortillet</a> geclassificeerd zouden worden als de technologie van het Moustérien. In 1908 vond <a href="/wiki/Otto_Hauser" title="Otto Hauser">Otto Hauser</a> er het skelet van een tiener, de <i>Jüngling von Le Moustier</i>, indertijd het meest complete dat van een neanderthaler bekend was. Het werd voor 110 000 goudmark aan het <i>Königliche Museum für Völkerkunde</i> in Berlijn verkocht, een record. Door onzorgvuldig onderzoek, zware schade door een bombardement in de <a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a>, buitmaking door het <a href="/wiki/Rode_Leger_(Sovjet-Unie)" title="Rode Leger (Sovjet-Unie)">Rode Leger</a> en foute restauraties is de wetenschappelijke waarde van dit specimen Le Moustier 1 sterk verminderd. Het werd eerst beschreven door <a href="/wiki/Hermann_Klaatsch" title="Hermann Klaatsch">Hermann Klaatsch</a> en <i>Homo mousteriensis Hauseri</i> genoemd.<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 1914 werd er nog het skelet van een zuigeling gevonden, specimen Le Moustier 2, dat kwijt zou raken en pas in 1996 opdook.<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Boule1912.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Boule1912.png/200px-Boule1912.png" decoding="async" width="200" height="374" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Boule1912.png/300px-Boule1912.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Boule1912.png/400px-Boule1912.png 2x" data-file-width="1678" data-file-height="3140" /></a><figcaption>Vergelijking in Boule (1912)</figcaption></figure> <p>Op 3 augustus 1908 werd door de geestelijken Amédée, Jean en Paul Bouyssonie bij <a href="/wiki/La_Chapelle-aux-Saints" title="La Chapelle-aux-Saints">La Chapelle-aux-Saints</a> een skelet van een oudere man gevonden, de <i>vieillard</i>, specimen <a href="/wiki/La_Chapelle-aux-Saints_1" title="La Chapelle-aux-Saints 1">La Chapelle-aux-Saints 1</a>.<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Een beschrijving daarvan door <a href="/wiki/Marcellin_Boule" title="Marcellin Boule">Marcellin Boule</a> in 1911, 1912 en 1913 zou voor vele jaren het beeld van de neanderthaler gaan bepalen.<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Boule zag de neanderthaler, die hij als <i>Homo neanderthalensis</i> aanduidde, als een doodlopende zijtak van de menselijke evolutie.<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Terwijl eerdere interpretaties de neanderthaler als een afwijkende moderne mens beschouwden, beklemtoonde Boule de overeenkomsten met mensapen waarbij hij volgens Michael Hammond ironisch genoeg op echte afwijkingen afging.<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het exemplaar was een oud individu met een wat in elkaar gezakt skelet vervormd door <a href="/wiki/Arthritis" class="mw-redirect" title="Arthritis">arthritis</a> en Boule dacht dat dit de normale kenmerken toonde. Zijn neanderthaler liep met doorgezakte knieën, had een afhangende dikke korte nek, een afstaande grote teen die niet het gewicht droeg tijdens de afzet en een onderontwikkeld brein, waarbij hij eraan voorbij ging dat dit met 1620 cc groter was dan bij de moderne mens. Dit model van een domme, primitieve aapachtige bruut was gangbaar tot in het midden van de twintigste eeuw en nog steeds worden moderne mensen met neanderthalers vergeleken als men aan hun beschavingsniveau twijfelt. Achteraf bezien beschreef Boule toch vrij correct de westelijke "klassieke neanderthaler", de fase in diens evolutie, zo'n veertigduizend jaar geleden, dat die het meest robuust was. Eerdere fasen of meer oostelijke takken waren lichter gebouwd. Volgens Paige Madison is het ook niet eerlijk Boule alleen de schuld te geven van het foute beeld: al in 1858 sprak men immers al van de neanderthaler als een brute barbaar.<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Plate_XIV-.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Plate_XIV-.jpg/200px-Plate_XIV-.jpg" decoding="async" width="200" height="312" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Plate_XIV-.jpg/300px-Plate_XIV-.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Plate_XIV-.jpg/400px-Plate_XIV-.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1595" /></a><figcaption>Een op 18 september 1911 ontdekt skelet bij La Quina</figcaption></figure> <p>Op 17 september 1909 werd door Denis Peyrony en Louis Capitan in <a href="/w/index.php?title=La_Ferrassie&action=edit&redlink=1" class="new" title="La Ferrassie (de pagina bestaat niet)">La Ferrassie</a> een skelet van een oudere man ontdekt, specimen La Ferrassie 1. De schedel daarvan was uitzonderlijk compleet. Dit werd gevolgd door La Ferrassie 2, het skelet van een vrouw gevonden in september 1910, op 8 augustus 1912 door La Ferrassie 3, het skelet van een tienjarig kind, op 10 augustus 1912 door La Ferrassie 4bis, een pasgeboren kind, op 26 april 1920 door La Ferrassie 5, een zeven maanden oude foetus, La Ferrassie 6, een op 1 juli 1921 gevonden kleuter, en uiteindelijk september 1973 door La Ferrassie 8, een peuter. Het zijn deze zeer jonge kinderen die de vindplaats speciaal maken. Sporen van begrafenissen zijn aangetroffen. Boule behandelde tot en met 1912 ook deze fossielen. </p><p>In 1909 werd door Peyrony en Capitan in de <a href="/w/index.php?title=Grottes_du_Pech-de-l%27Az%C3%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Grottes du Pech-de-l'Azé (de pagina bestaat niet)">Grottes du Pech-de-l'Azé</a> een schedel van een neanderthalerkind gevonden, specimen Pech de l'Azé I. Op de locatie zijn ook zo'n tweehonderdvijftig brokken <a href="/wiki/Mangaan(IV)oxide" title="Mangaan(IV)oxide">mangaan(IV)oxide</a> of <a href="/wiki/Bruinsteen" class="mw-redirect" title="Bruinsteen">bruinsteen</a> aangetroffen die door de neanderthalers als <a href="/wiki/Pigment" title="Pigment">pigment</a> zouden kunnen zijn gebruikt om kleding, huid of wanden te beschilderen. De substantie kan ook ingezet zijn om de ontbrandingstemperatuur van hout te verlagen om zo eenvoudiger vuur te maken.<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg/260px-MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg/390px-MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg/520px-MUFT_-_Ehringsdorf_Sch%C3%A4del.jpg 2x" data-file-width="4000" data-file-height="3000" /></a><figcaption>Resten uit Ehringsdorf</figcaption></figure> <p>Tussen 1910 en 1926 werden door de arts <a href="/w/index.php?title=L%C3%A9on_Henri-Martin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Léon Henri-Martin (de pagina bestaat niet)">Léon Henri-Martin</a> bij <a href="/w/index.php?title=La_Quina&action=edit&redlink=1" class="new" title="La Quina (de pagina bestaat niet)">La Quina</a> in <a href="/wiki/Gardes-le-Pontaroux" title="Gardes-le-Pontaroux">Gardes-le-Pontaroux</a> resten van neanderthalers gevonden, wellicht zevenentwintig individuen vertegenwoordigend. Een daarvan, de in 1911 gevonden vrouw La Quina 5, is vrijwel zeker opzettelijk begraven. Onder de vondsten bevinden zich ook skeletten van kinderen en fijn bewerkte werktuigen. Het onderzoek werd moderner door <i>in situ</i> fotografische documentatie. </p><p>Behalve deze beroemde Franse vondsten werden er ook in Duitsland weer fossielen ontdekt. Bij <a href="/wiki/Ehringsdorf" title="Ehringsdorf">Ehringsdorf</a> werden tussen 1908 en 1913 schedelfragmenten gevonden, in 1914 en 1916 onderkaken. Op 21 september 1925 volgde het schedeldak van de <i>Ehringsdorfer Urmensch</i>, een ongeveer dertigjarige vrouw. Bijzonder hieraan is de hoge ouderdom van misschien een kwart miljoen jaar. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Homo_neanderthalensis_face_(University_of_Zurich).JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG/200px-Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG" decoding="async" width="200" height="267" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG/300px-Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG/400px-Homo_neanderthalensis_face_%28University_of_Zurich%29.JPG 2x" data-file-width="1944" data-file-height="2592" /></a><figcaption>Gibraltar 2</figcaption></figure> <p>In 1924 werden bij <a href="/wiki/Kiik-Koba" title="Kiik-Koba">Kiik-Koba</a> op de <a href="/wiki/Krim" title="Krim">Krim</a> neanderthalerskeletten aangetroffen van een volwassene en een kind, van het klassieke type. Het was de eerste keer dat zover oostelijk neanderthalers werden aangetroffen. </p><p>In 1926 werd in Gibraltar opnieuw een neanderthalerschedel gevonden, het <i>Devil's Tower Child</i>, door <a href="/w/index.php?title=Dorothy_Garrod&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dorothy Garrod (de pagina bestaat niet)">Dorothy Garrod</a>.<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het was de eerste keer dat een vrouwelijke paleontoloog zo'n ontdekking deed. Het betrof een vierjarig jongetje, specimen Gibraltar 2. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg/200px-National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg" decoding="async" width="200" height="264" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg/300px-National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg/400px-National_Museum_of_Natural_History_%288587341141%29_CROP.jpg 2x" data-file-width="978" data-file-height="1290" /></a><figcaption>Saccopastore 1</figcaption></figure> <p>In april 1929 vonden arbeiders op de Saccopastore-vindplaats nabij de <a href="/wiki/Aniene" title="Aniene">Aniene</a>, een zijrivier van de <a href="/wiki/Tiber" title="Tiber">Tiber</a> bij <a href="/wiki/Rome_(stad)" title="Rome (stad)">Rome</a>, een neanderthalerschedel van een volwassen vrouw. Deze werd bestudeerd door Sergio Sergi welke concludeerde dat de botten sterk versteend ofwel gemineraliseerd waren:<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> eerdere vondsten bewaren grotendeels het originele bot, als <i>subfossils</i>. In 1935 kreeg dit specimen Saccopastore 1 gezelschap van een tweede schedel, specimen Saccopastore 2, een jongvolwassen man gevonden door <a href="/w/index.php?title=Alberto_Carlo_Blanc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alberto Carlo Blanc (de pagina bestaat niet)">Alberto Carlo Blanc</a> en <a href="/wiki/Henri_Breuil" title="Henri Breuil">Henri Breuil</a> op drie meter diepte.<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Een ouderdom van minstens 125 000 jaar wordt vermoed. De schedels hebben niet de "klassieke" vorm; zo is hun herseninhoud niet groter dan bij de moderne mens. </p><p>In 1931 vond in Hongarije de amateurpaleontoloog János Dancza in de Suba-lyuk, het "hol van Suba", een beruchte struikrover, de skeletten van een jonge vrouw en een kind. De fossielen werden in 1932 bestudeerd door Ottokár Kadić.<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Grondig modern onderzoek bleef uit tot de jaren zeventig wegens allerlei politieke verwikkelingen — zo was het hol in de jaren dertig de "Mussolinigrot" gedoopt. Ook deze exemplaren zijn niet van het klassieke type. </p><p>Op 24 februari 1939 vond Alessandro Guatarri een grot met een schedel en twee onderkaken, tegenwoordig Guatarri 1, 2 en 3 genoemd maar indertijd met Circeo aangeduid naar <a href="/wiki/San_Felice_Circeo" title="San Felice Circeo">San Felice Circeo</a>. Ze werden snel door Blanc en Sergi als neanderthalers gedetermineerd. Blanc concludeerde dat de hersenen van de schedel waren verwijderd in een proces van ritueel kannibalisme en dat die daarna in een cirkel van stenen was geplaatst, wat dan het oudste bekende religieuze bouwwerk zou zijn.<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Later echter werd gesteld dat een hyena de schade veroorzaakt had. In de grot zouden meer vondsten gedaan worden; in 2019 werd de aanwezigheid van een extra negen individuen gemeld. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Midden_twintigste_eeuw">Midden twintigste eeuw</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=6" title="Bewerk dit kopje: Midden twintigste eeuw" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=6" title="De broncode bewerken van de sectie: Midden twintigste eeuw"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Na de Tweede Wereldoorlog liep het tempo van ontdekkingen terug. Dat gebeurde in die tijd met wel meer uitgestorven diergroepen, soms omdat ze uit de mode raakten. Dat werd dan wel verklaard met het excuus dat de vindplaatsen "uitgeput" waren geraakt. In zekere zin kon dat waar zijn: de meest in het oog springende fossielen werden het eerst ontdekt en men moest moeite doen er meer te bergen. Achteraf bleek dan van een ware uitputting nooit sprake te zijn: de fossielen zetten zich dieper in de lagen voort. Bij "klassieke" neanderthalers doet zich echter de bijzondere omstandigheid voor dat ze in oudere lagen al snel niet meer aanwezig zijn want toen bestonden ze nog niet. Daarbij was de hele neanderthalerpopulatie niet al te groot: in heel Europa bij elkaar niet meer dan enkele tienduizenden individuen en wellicht slechts enkele duizenden. Nog niet echt versteend, zijn hun skeletten ook kwetsbaar. Het is geen toeval dat veel vondsten opzettelijk bijgezet zijn, wat ze beschermde; al Neandertal 1 was vermoedelijk oorspronkelijk een bijgezet compleet skelet. De laatste die begraven zijn, vallen dicht aan het oppervlak nog vaak te vinden maar de oudere lopen snel terug in aantal. Er werden aldus, net als in de late negentiende eeuw, nog wel vrij veel fragmenten en tanden gevonden — neanderthalertanden zijn door hun vergrote <a href="/wiki/Pulpa" class="mw-redirect" title="Pulpa">pulpa</a> eenvoudig te determineren — maar hele skeletten bleven voorlopig grotendeels uit met uitzondering van de vondst in september 1957 te Régourdou. Wel was er een belangrijke culturele ontdekking in Moldova bij de <a href="/wiki/Dnjestr" title="Dnjestr">Dnjestr</a> in de vorm van een bouwwerk dat opgetrokken was uit <a href="/wiki/Mamoet" class="mw-redirect" title="Mamoet">mamoetbotten</a>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ales_hrdlicka.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Ales_hrdlicka.jpg/200px-Ales_hrdlicka.jpg" decoding="async" width="200" height="252" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Ales_hrdlicka.jpg/300px-Ales_hrdlicka.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/Ales_hrdlicka.jpg 2x" data-file-width="372" data-file-height="468" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ale%C5%A1_Hrdli%C4%8Dka" title="Aleš Hrdlička">Aleš Hrdlička</a></figcaption></figure> <p>Intussen hadden zich ook weer theoretische ontwikkelingen voorgedaan. Eerst waren paleoantropologen vaak echte <i>splitters</i>. Er bestond de sterke neiging om van iedere vondst, zo al geen geslacht, toch een aparte soort of minstens ondersoort te maken. Midden twintigste eeuw echter werd in de biologie het <a href="/wiki/Neodarwinisme" title="Neodarwinisme">neodarwinisme</a> dominant, de "nieuwe synthese" van het concept van de natuurlijke selectie met de moderne <a href="/wiki/Genetica" title="Genetica">genetica</a>. Getracht werd alle vondsten in één <a href="/wiki/Fylogenie" title="Fylogenie">fylogenie</a> onder te brengen. Dat werd een stuk eenvoudiger als men zo min mogelijk soorten onderscheidde. De vondsten werden door <i>lumping</i> gegroepeerd. Men probeerde ook van de paleoantropologie een <a href="/wiki/Exacte_wetenschap" title="Exacte wetenschap">exacte wetenschap</a> te maken. Het vak werd mathematischer door de methode van de evolutionaire <a href="/wiki/Morfometrie" title="Morfometrie">morfometrie</a>. Door de waarden van een beperkt aantal <a href="/wiki/Variabele" title="Variabele">variabelen</a> aan te passen bleek het mogelijk het skelet van een chimpansee in dat van een moderne mens te transformeren. Als alleen kenmerken als onderscheidend erkend werden die buiten de variatiebreedte van eerdere soorten vielen, was er slechts ruimte voor een gering aantal soorten. Zo werd in de jaren zestig de <i>single species hypothesis</i> populair. Alle mensachtigen meer afgeleid dan de chimpansee zouden steeds één enkele populatie gevormd hebben. Als een <a href="/w/index.php?title=Chronospecies&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chronospecies (de pagina bestaat niet)">chronospecies</a> zou die in een proces van <a href="/wiki/Anagenese" title="Anagenese">anagenese</a> uit <i><a href="/wiki/Australopithecus_africanus" title="Australopithecus africanus">Australopithecus africanus</a></i> via <i><a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a></i> (de samenvoeging van de Javamens met de <a href="/wiki/Pekingmens" title="Pekingmens">Pekingmens</a>) en <i>Homo neanderthalensis</i> in <i>Homo sapiens</i> veranderd zijn. In die visie was de neanderthaler, dan wel in wat ruimere zin, dus de directe voorouder van de mens.<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Een vroege voorstander van deze gedachte was <a href="/wiki/Ale%C5%A1_Hrdli%C4%8Dka" title="Aleš Hrdlička">Aleš Hrdlička</a>.<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In lijn hiermee werd de neanderthaler vaak minder als een bruut afgebeeld. Bernard Campbell benoemde de neanderthaler in 1964 als een ondersoort van de moderne mens: <i>Homo sapiens neanderthalensis</i>. </p><p>De precieze relatie tussen neanderthalers en de moderne mens kon slechts bepaald worden door meer uitgebreide vondsten. Die hadden zich toen al voorgedaan maar in een andere regio dan Europa. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vondsten_in_het_Midden-Oosten">Vondsten in het Midden-Oosten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=7" title="Bewerk dit kopje: Vondsten in het Midden-Oosten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=7" title="De broncode bewerken van de sectie: Vondsten in het Midden-Oosten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Panel2-tabun_1_(cropped).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Panel2-tabun_1_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="210" height="210" class="mw-file-element" data-file-width="210" data-file-height="210" /></a><figcaption>Tabun-1</figcaption></figure> <p>Na afloop van de <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> hadden het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk uitgebreide gebieden in het <a href="/wiki/Midden-Oosten" title="Midden-Oosten">Midden-Oosten</a> onder hun bestuur gebracht, waaronder het <a href="/wiki/Mandaatgebied_Palestina" title="Mandaatgebied Palestina">Mandaatgebied Palestina</a>, <a href="/wiki/Syri%C3%AB" title="Syrië">Syrië</a> en <a href="/wiki/Irak" title="Irak">Irak</a>. Dat leidde tot een intensivering van het archeologisch onderzoek aldaar. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:DOROTHY_GARROD.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/DOROTHY_GARROD.jpg/200px-DOROTHY_GARROD.jpg" decoding="async" width="200" height="395" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9e/DOROTHY_GARROD.jpg 1.5x" data-file-width="214" data-file-height="423" /></a><figcaption>"Daisy" Garrod in 1932</figcaption></figure> <p>Tussen 1930 en 1932 begon Dorothy Garrod met opgravingen in vier grotsystemen in het <a href="/wiki/Karmelgebergte" title="Karmelgebergte">Karmelgebergte</a>. Die zouden door anderen vele jaren voortgezet worden. Andere grotten in Palestina werden vervolgens onderzocht. Fossielen van prehistorische mensen werden gevonden waaronder botten die aan neanderthalers toegewezen werden, maar ook exemplaren die als archaïsche <i>Homo sapiens</i> werden aangeduid. Deze vondsten zouden tot veel controverses leiden. Sommige onderzoekers zagen ze als een bewijs voor vermenging van neanderthalers met <i>Homo sapiens</i>. Anderen interpreteerden ze als een afwisseling van hun populaties, waarbij dan opmerkelijk is dat neanderthalervondsten vaak jonger zijn, wat afwijkt van het standaardmodel voor Europa waarin aangenomen wordt dat neanderthalers door <i>Homo sapiens</i> verdrongen werden. Weer anderen beschouwden ze als bewijs voor evolutionaire overgangen tussen de populaties, opnieuw een afwijking van het standaardmodel. De eerste beschrijvers, Theodore McCown en Arthur Keith, geloofden dat meer moderne typen zich er specialiseerden tot neanderthalers.<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/Franz_Weidenreich" title="Franz Weidenreich">Franz Weidenreich</a> meende daarentegen dat in de Levant de neanderthaler de moderne mens voortbracht. <a href="/w/index.php?title=Francis_Clark_Howell&action=edit&redlink=1" class="new" title="Francis Clark Howell (de pagina bestaat niet)">Francis Clark Howell</a> verfijnde hierop deze hypothese door aan te nemen dat in Europa een tak zich specialiseerde tot de klassieke neanderthaler.<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het materiaal uit het Midden-Oosten heeft de afgelopen eeuw vaak meer aandacht gekregen dan de originele vondsten in Europa. </p><p>In de grot van <a href="/wiki/Taboen" class="mw-redirect" title="Taboen">Moegharet et-Taboen</a> werd het skelet gevonden van een neanderthalervrouw, specimen Tabun-1. Specimen Tabun-2 betreft een mannelijke onderkaak. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Neanderthal_Museum_16.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neanderthal_Museum_16.jpg/260px-Neanderthal_Museum_16.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neanderthal_Museum_16.jpg/390px-Neanderthal_Museum_16.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Neanderthal_Museum_16.jpg/520px-Neanderthal_Museum_16.jpg 2x" data-file-width="3456" data-file-height="2304" /></a><figcaption>Afgietsel van Amud 1</figcaption></figure> <p>In 1932 werden door Theodore McGown in de <a href="/wiki/Skhul" title="Skhul">Moegheret as-Soechoel</a> de skeletten van minstens tien individuen opgegraven. Vaak worden die als <i>Homo sapiens</i> beschouwd, hoewel ze zware wenkbrauwwallen hebben als neanderthalers en in ieder geval niet later leefden dan de Taboenvondsten. </p><p>In juli 1961 werd door Hisashi Suzuki in de Wadi al-Amoed, in Oppergalilea, in de <a href="/wiki/Amudgrot" title="Amudgrot">Amoedgrot</a> het skelet gevonden, specimen Amud 1, van een neanderthalerman. Het exemplaar wijkt af door zwakkere wenkbrauwwallen, een recordlengte van 178 centimeter en een herseninhoud van 1740 cc. Dat laatste is wat fossiele vondsten betreft een record voor de hele <a href="/wiki/Hominidae" title="Hominidae">Hominidae</a>. Een belangrijke latere vondst in de grot was in 1991 specimen Amud 7, het skelet van een negen tot tien maanden oud kind, bedekt met het gewei van een <a href="/wiki/Edelhert" title="Edelhert">edelhert</a>, een belangrijk prooidier voor neanderthalers. </p><p>In 1982 werd in de grot van <a href="/wiki/Kebara" title="Kebara">Kebara</a> specimen Kebara 2 gevonden, dat wellicht de meest complete postcrania bewaart van enig neanderthalerexemplaar. Het omvat ook een <a href="/wiki/Tongbeen" title="Tongbeen">tongbeen</a>, het eerste van een neanderthaler gevonden. </p><p>Er zijn ook belangrijke vondsten in Irak gedaan. In 1953 groef <a href="/w/index.php?title=Ralph_Solecki&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ralph Solecki (de pagina bestaat niet)">Ralph Solecki</a> in de <a href="/wiki/Shanidargrot" title="Shanidargrot">Shanidargrot</a>, in het huidige Koerdische gebied, een neanderthalerzuigeling op. Expedities tot en met 1960 zou het aantal neanderthalerskeletten brengen op zeven volwassenen en twee kinderen. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Shanidar_I_skull_and_skeleton,_c._60,000_to_45,00o_BCE._Iraq_Museum.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg/260px-Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg" decoding="async" width="260" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg/390px-Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg/520px-Shanidar_I_skull_and_skeleton%2C_c._60%2C000_to_45%2C00o_BCE._Iraq_Museum.jpg 2x" data-file-width="4829" data-file-height="3432" /></a><figcaption>Shanidar 1</figcaption></figure> <p>Verschillende van de exemplaren verschaffen unieke gegevens over de levenswijze. Shanidar 1 was een dove kreupele bejaarde man met een geamputeerde rechteronderarm. Dat laatste is niet alleen het oudste bewijs voor een drastische chirurgische ingreep maar ook van <a href="/wiki/Ouderenzorg" title="Ouderenzorg">ouderenzorg</a> want hij zou niet in staat zijn geweest in zijn eigen levensonderhoud te voorzien. Dat kan weer wijzen op een hogere mate van <a href="/wiki/Empathie" title="Empathie">empathie</a> en <a href="/wiki/Altru%C3%AFsme" title="Altruïsme">altruïsme</a>. Shanidar 3 toont genezen schade aan een rib die kan wijzen op een steekwond of een treffer door een speer. Dat zou dan het oudste bewijs zijn voor een gewelddadig conflict bij neanderthalers. Het is ook gespeculeerd dat de wond opgelopen zou kunnen zijn tijdens een gevecht met <i>Homo sapiens</i> maar speerpunten dateren al van voor neanderthalers in engere zin, en duiken wel vierhonderdduizend jaar geleden op. Shanidar 4 is begraven in een foetushouding. Rond het skelet werd <a href="/wiki/Stuifmeel" title="Stuifmeel">stuifmeel</a> van allerlei planten met een bekende medicinale werking aangetroffen. Dat leidde tot de conclusie dat dit "bloemengraf" de laatste rustplaats zou zijn geweest van een <a href="/wiki/Sjamaan" title="Sjamaan">sjamaan</a> die met zijn kruiden was bijgezet. Later werd er echter op gewezen dat de plantenresten ook een voedselvoorraad zouden kunnen zijn geweest van de <a href="/wiki/Perzische_woestijnmuis" title="Perzische woestijnmuis">Perzische woestijnmuis</a>. In 2020 werd de vondst van nieuwe neanderthalerfossielen uit de grot gemeld. De ouderdom van deze vondsten is omstreden. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Neanderthal_distribution.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Neanderthal_distribution.jpg/440px-Neanderthal_distribution.jpg" decoding="async" width="440" height="207" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Neanderthal_distribution.jpg/660px-Neanderthal_distribution.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Neanderthal_distribution.jpg/880px-Neanderthal_distribution.jpg 2x" data-file-width="1693" data-file-height="795" /></a><figcaption>Bewezen voorkomen van de neanderthaler</figcaption></figure> <p>Op 23 augustus 1993 ontdekte Takeru Akazawa in de <a href="/wiki/Dederiyehgrot" title="Dederiyehgrot">Dederiyehgrot</a> in Syrië een kinderskelet. In 1997 volgde een tweede skelet en in 2000 nog eens vijftien. Een dergelijk groot aantal maakt een betrouwbaardere statistische analyse mogelijk, welke aantoonde dat neanderthalerkinderen een verlengde groeitijd hadden als bij de moderne mens en duidelijk afwijkend van de korte groeifase bij basale mensapen. </p><p>Het verwarrende patroon van de basale en afgeleide mensentypen in de <a href="/wiki/Levant" title="Levant">Levant</a> is wel verklaard door een opeenvolging van invasies aan te nemen. Zo zou rond 130 000 jaar geleden de Anatomisch Moderne Mens tijdens een <a href="/wiki/Interglaciaal" title="Interglaciaal">interglaciaal</a> van een verdrogend Afrika uit naar Azië zijn getrokken. Die populatie zou dan 74 000 jaar geleden door de <a href="/wiki/Toba-catastrofetheorie" title="Toba-catastrofetheorie">eruptie van de Tobasupervulkaan</a> zijn uitgeroeid, een catastrofe die hele wereldbevolking van <i>Homo sapiens</i> tot slechts drieduizend kan hebben teruggebracht. Neanderthalers zouden het gebied daarna van het noorden uit hebben gekoloniseerd. De overlevende moderne mensen echter zouden een cultureel of genetisch superieure groep hebben gevormd die rond 55 000 jaar geleden Afrika weer uittrok en de neanderthalers eerst in de Levant verdrong en daarna in Europa als deel van een proces waarin de hele planeet bezet zou worden. Een probleem bij deze hypothese is dat er geen bewijs is voor zeer ingrijpende effecten van de uitbarsting op wereldschaal. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vondsten_in_Centraal-Azië"><span id="Vondsten_in_Centraal-Azi.C3.AB"></span>Vondsten in Centraal-Azië</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=8" title="Bewerk dit kopje: Vondsten in Centraal-Azië" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=8" title="De broncode bewerken van de sectie: Vondsten in Centraal-Azië"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De meest oostelijke neanderthalers zijn gevonden in <a href="/wiki/Centraal-Azi%C3%AB" title="Centraal-Azië">Centraal-Azië</a>, voornamelijk in gebieden die eerst deel uitmaakten van de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>. </p><p>Op 4 juli 1938 vond <a href="/wiki/Aleksej_Okladnikov" title="Aleksej Okladnikov">Aleksej Okladnikov</a> in de <a href="/wiki/Teshik-Toshgrot" title="Teshik-Toshgrot">Tesjik-Tasjgrot</a> in <a href="/wiki/Oezbekistan" title="Oezbekistan">Oezbekistan</a> het skelet van een ongeveer negenjarig neanderthalerkind, dat eerst voor een jongetje werd aangezien maar later als een meisje werd beschouwd. Haar graf was omheind door zes paar hoorns van <a href="/wiki/Siberische_steenbok" title="Siberische steenbok">Siberische steenbokken</a>. Het kind had een hersenholte van 1500 cc, wat sommige onderzoekers deed veronderstellen dat ze bijna volgroeid was en neanderthalers dus een snelle groei kenden. Een alternatieve verklaring is dat ze volwassen een brein zou hebben gehad dicht bij de grootte van specimen Amud 1, dus zo'n 1700 cc. </p><p>In 1984 werd de <a href="/wiki/Okladnikovgrot" title="Okladnikovgrot">Okladnikovgrot</a> opengelegd, in een gebied dat <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a> in 1944 van <a href="/wiki/Mongoli%C3%AB" title="Mongolië">Mongolië</a> geannexeerd had. Er werden menselijke botfragmenten gevonden. In 2007 werd uit het DNA daarvan aangetoond dat het vaak om neanderthalers ging. Dan zouden ze de alleroostelijkste exemplaren zijn en sommige fragmenten volgens metingen met zo'n zestienduizend jaar ook de jongste. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Latere_Europese_vondsten">Latere Europese vondsten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=9" title="Bewerk dit kopje: Latere Europese vondsten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=9" title="De broncode bewerken van de sectie: Latere Europese vondsten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg/440px-Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg" decoding="async" width="440" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg/660px-Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0f/Viste_dell%27uomo_di_altamura.jpg 2x" data-file-width="798" data-file-height="221" /></a><figcaption><i>Uomo di Altamura</i></figcaption></figure> <p>Na de jaren zestig werden er in Europa toch weer grotere vondsten gedaan. Deze hebben mede betrekking op de cultuur van de neanderthalers. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler,_Krijn_20210629.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg/260px-Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg" decoding="async" width="260" height="231" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg/390px-Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg/520px-Leiden_-_RMO_-_tentoonstelling_Doggerland_-_os_frontale_van_eerste_Nederlandse_Neanderthaler%2C_Krijn_20210629.jpg 2x" data-file-width="2860" data-file-height="2536" /></a><figcaption>Krijn</figcaption></figure> <p>In 1975 werd in de grot van la Roche-Cotard een "masker" gevonden, een plat stuk vuursteen met een stuk bot zodanig door een verheffing gestoken dat het geheel op een gezicht lijkt.<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In 2003 werd gesteld dat het om een kunstwerk ging dat een neanderthaler afbeeldde.<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In 1983 vonden Cecilio Barroso en Paqui Medina in de Cueva del Boquete te <a href="/wiki/Zafarraya" title="Zafarraya">Zafarraya</a> een onderkaak van een neanderthaler. Met een ouderdom van slechts dertigduizend jaar was dat indertijd de jongste bekende vondst. </p><p>Tussen 1990 en 2006 werden in de grot van <a href="/wiki/Scladina" title="Scladina">Scladina</a>, in de gemeente <a href="/wiki/Sclayn" title="Sclayn">Sclayn</a> in Namen kaakfragmenten en tanden ontdekt van het achtjarige Kind van Sclayn. De chemische structuur van het botweefsel wijst erop dat het kind op een leeftijd van veertien maanden gespeend werd. Hieruit en uit het gebit is geconcludeerd dat de groei sneller verliep dan bij moderne mensen, een omstreden onderwerp. Het latere vaste voedsel bestond voor zeven tienden uit vlees en voor de rest uit gekookte planten. Het lukte <a href="/wiki/Mitochondriaal_DNA" title="Mitochondriaal DNA">mitochondriaal DNA</a> te extraheren. </p><p>Op 7 oktober 1993 werd door Lorenzo di Lisio, een lid van een team van het <i>Centro Altamurano Ricerche Speleologiche</i> het skelet van een neanderthalerman ontdekt in de grot van Lamalunga bij <a href="/wiki/Altamura" title="Altamura">Altamura</a> in Italië. Het specimen was helemaal bedekt door <a href="/wiki/Calciet" title="Calciet">calciet</a> dat als <a href="/wiki/Druipsteen" title="Druipsteen">druipsteen</a> van het plafond van de grot omlaag gesijpeld was.<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het exemplaar was op het oog zeer compleet maar gezien de kwetsbaarheid werd besloten het maar niet te bergen. Het specimen is gedateerd op ongeveer honderdvijftigduizend jaar. Overeenkomstig met deze geologische leeftijd is het niet van het klassieke type maar toont enkele basale kenmerken, zoals een minder uitstekend achterhoofd. In 2008 werd besloten toch een monster uit het schouderblad te nemen voor een, succesvolle, extractie van DNA. </p><p>In 1993 en 1994 werden in de <a href="/wiki/Grot_van_Mezmaj" title="Grot van Mezmaj">Grot van Mezmaj</a> fragmentarische skeletten gevonden van kinderen, waaronder een zuigeling van naar schatting twee weken. Die had een herseninhoud van 400 cc, even groot als bij een moderne mens. </p><p>In 1994 werden in de <i>Cueva del Sidrón</i> in <a href="/wiki/Asturi%C3%AB_(regio)" title="Asturië (regio)">Asturië</a> botten van Neanderthalers gevonden. Uiteindelijk konden er zo'n 2500 specimina geborgen worden afkomstig van minstens zeven volwassenen en zes kinderen. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_(mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie,_Ljubljana)_(9420310527).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg/200px-Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg" decoding="async" width="200" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg/300px-Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg/400px-Fl%C3%BBte_pal%C3%A9olithique_%28mus%C3%A9e_national_de_Slov%C3%A9nie%2C_Ljubljana%29_%289420310527%29.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="900" /></a><figcaption>De tididibab</figcaption></figure> <p>In 1995 werd in Slovenië uit de grot van <a href="/w/index.php?title=Divje_Babe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Divje Babe (de pagina bestaat niet)">Divje Babe</a> de <i>tididibab</i> gemeld, een vermeende fluit of althans muziekinstrument bestaande uit het holle dijbeen van een <a href="/wiki/Holenbeer" title="Holenbeer">holenbeer</a> met een vrij regelmatige reeks van minstens drie gaten in de botwand. Het stuk was al voor de Tweede Wereldoorlog gevonden maar werd toen pas als speciaal aangemerkt. Zeer omstreden is of dit werkelijk een menselijk artefact is in plaats van een door aaseters aangevreten en doorboord bot, en zo ja, of het echt door neanderthalers gemaakt is. Het zou, indien authentiek, het oudste bekende muziekinstrument zijn en, in staat tot het voorbrengen van een diatonische <a href="/wiki/Toonladder" title="Toonladder">toonladder</a>, op een veel hoger technologisch niveau wijzen dan meestal voor neanderthalers werd aangenomen. </p><p>In 1999 werden uit de <a href="/wiki/Grotten_van_Goyet" title="Grotten van Goyet">Grotten van Goyet</a> negenennegentig botten van vijf neanderthalerindividuen gemeld. Ze tonen snijsporen die wijzen op kannibalisme. De mensen waren op dezelfde wijze geslacht als prooidieren. </p><p>In 2001 werd door amateurpaleontoloog Luc Anthonis in een afvalhoop van een mosselvisser op een zandbank voor de kust van Zeeland een stuk voorhoofdsbeen van een neanderthaler ontdekt. Het fossiel, dat de bijnaam "Krijn" kreeg werd in 2009 beschreven. Het is de eerste neanderthaler uit Nederland en de eerste in <a href="/wiki/Doggerland" title="Doggerland">Doggerland</a> gevonden. </p><p>In 2003 werden in de <i>Sima de las Palomas</i> bij <a href="/wiki/Torre-Pacheco" title="Torre-Pacheco">Torre-Pacheco</a> in een diepe grotschacht drie skeletten gevonden, twee volwassenen en een kind. Het kind en een vrouw lijken opzettelijk begraven te zijn. </p><p>Juni 2008 werd er in de <i>Grotte du Renne</i> het bovenkaaksbeen van een neanderthalerman gevonden. De grot was al de belangrijkste vindplaats voor de technologie van het <a href="/wiki/Ch%C3%A2telperronien" title="Châtelperronien">Châtelperronien</a>, een verbeterde werktuigcultuur die aan de neanderthalers is toegeschreven. In een laag van die cultuur zijn grote hoeveelheden <a href="/wiki/Rode_oker" title="Rode oker">rode oker</a> aangetroffen dat kennelijk opzettelijk gefabriceerd werd door <a href="/wiki/Gele_oker" title="Gele oker">gele oker</a> te branden. Granieten vijzels om de oker te vermalen zijn aangetroffen. Het rode pigment geldt nog bij moderne jager-verzamelaars als symbool voor bloed en leven. Zeer uitzonderlijk is een kleine hoeveelheid blauw koperhoudend pigment. In de lagen doken ook priemen op en daarbij sieraden die daarmee gemaakt zouden zijn. Ook waren werktuigen en versierde botten aanwezig. De gedachte dat neanderthalers dergelijk geavanceerde technieken beheersten, riep een grote weerstand op. Zeer kritisch werd de datering van de lagen bekeken, of de artefacten toch niet door <i>Homo sapiens</i> waren gemaakt. Sommige onderzoeken wezen inderdaad een jongere leeftijd uit, andere bevestigden een hogere ouderdom. In 2010 waren er in de <i>Cueva de los Aviones</i> bij <a href="/wiki/Cartagena_(Spanje)" title="Cartagena (Spanje)">Cartagena</a> overigens zelfs schelpen gevonden die door neanderthalers als <a href="/wiki/Palet" title="Palet">palet</a> waren gebruikt waarop pigmenten gemengd waren.<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Zulke schelpen zijn ook aangetroffen in de nabijgelegen <i>Cueva Antón</i>. Bij de <i>Cueva de los Aviones</i> zijn ook algen aangetroffen die gebruikt kunnen zijn om de schelpdieren langer vers te houden. </p><p>In 2010 werd uit de <i>Cova Foradà</i> te <a href="/wiki/Oliva_(Valencia)" title="Oliva (Valencia)">Oliva</a> een zeer compleet neanderthalerskelet gemeld; in 2019 een halsketting van adelaarsklauwen. Dat laatste is gezien als bewijs voor een vorm van religie, een "cultus van de Zonnevogel".<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In 2014 werd uit het <a href="/wiki/Grottencomplex_van_Gorham" title="Grottencomplex van Gorham">Grottencomplex van Gorham</a> in Gibraltar een patroon van evenwijdige groeven in de vloer van een grot gemeld, die indien door neanderthalers gemaakt, een zeldzaam voorbeeld zou zijn van (mogelijk symbolische) afbeeldingen. Uit de nabijgelegen <i>Vanguard Cave</i> werden in 2008 resten van schelpdieren, zeehonden en dolfijnen gemeld die door neanderthalers gegeten zouden zijn. Hetzelfde jaar werden uit de Spaanse vindplaats van <a href="/w/index.php?title=El_Salt&action=edit&redlink=1" class="new" title="El Salt (de pagina bestaat niet)">El Salt</a> de eerste <a href="/wiki/Coproliet" title="Coproliet">coprolieten</a> van neanderthalers gemeld, die wezen op een gemengd dieet van vlees en planten.<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>In 2016 werd uit de grot van <a href="/wiki/Bruniquel" title="Bruniquel">Bruniquel</a> de vondst gemeld van zeer uitgebreide en complexe structuren van honderden kennelijk speciaal geselecteerde en gegroepeerde stalactieten. De structuren werden gezien hun ouderdom aan neanderthalers toegewezen.<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>55<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Bij elkaar zijn in Europa en de Levant tot 2023 ruim 360 neanderthalerindividuen gevonden, die in dat gebied, op <i>Homo sapiens</i> na, de meerderheid van de bekende fossielen van prehistorische mensen uitmaken. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Relatie_met_vroegere_vormen">Relatie met vroegere vormen</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=10" title="Bewerk dit kopje: Relatie met vroegere vormen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=10" title="De broncode bewerken van de sectie: Relatie met vroegere vormen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Homo_steinheimensis,_holotype.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg/200px-Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg" decoding="async" width="200" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg/300px-Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg/400px-Homo_steinheimensis%2C_holotype.jpg 2x" data-file-width="1261" data-file-height="1431" /></a><figcaption>De Steinheimschedel</figcaption></figure> <p>In oudere behandelingen van neanderthalerfossielen worden vondsten vermeld die tegenwoordig meestal aan voorlopers worden toegewezen zoals <i><a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a></i>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG/260px-Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG/390px-Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG/520px-Homo_erectus_tautavelensis_IPH.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption>Arago XXI</figcaption></figure> <p>Op 24 juli 1933 werd de <a href="/wiki/Steinheimmens" title="Steinheimmens">Steinheimmens</a> gevonden. De vrouw toont een mengeling van kenmerken van de neanderthaler, <i>H. heidelbergensis</i> en archaïsche <i>Homo sapiens</i>. </p><p>In 1935 en 1936 vond Alvan T. Marston bij <a href="/wiki/Swanscombe" title="Swanscombe">Swanscombe</a> twee schedelfragmenten van een jonge vrouw. Ze zijn ongeveer vierhonderdduizend jaar oud en werden eerst als resten van een neanderthaler beschouwd, maar zijn later opgevat als een voorouderlijke populatie vertegenwoordigend. </p><p>In 1960 werd in <a href="/wiki/Chalcidice" class="mw-redirect" title="Chalcidice">Chalcidice</a>, Griekenland in de <a href="/w/index.php?title=Petralonagrot&action=edit&redlink=1" class="new" title="Petralonagrot (de pagina bestaat niet)">Petralonagrot</a> een schedel gevonden, Petralona 1. Ouderdom en verwantschappen zijn omstreden. </p><p>De 450 000 jaar oude <a href="/wiki/Tautavelmens" title="Tautavelmens">Tautavelmens</a>, met als belangrijkste specimen Arago XXI, ontdekt in 1979, werd nog midden jaren tachtig als een mogelijke neanderthaler gezien. </p><p>Sinds 1997 zijn in de <i>Sima de los Huesos</i>, deel van de <a href="/wiki/Atapuerca_(opgraving)" title="Atapuerca (opgraving)">opgraving bij Atapuerca</a> in Spanje, achtentwintig individuen opgegraven die eerst als mogelijke neanderthalers werden aangemerkt. </p><p>Het besef dat zulke vondsten niet simpelweg met de klassieke neanderthalers op één hoop kunnen worden gegooid, is na de jaren zestig geleidelijk gegroeid. De <i>single species hypothesis</i> bleek onhoudbaar, zowel wat de relatie tussen <i>Australopithecus</i> en <i>Homo</i> betreft als binnen <i>Homo </i> zelf. In plaats van een enkele, relatief homogene, populatie die heel Afrika en Eurazië bewoonde, moeten vaak meerdere mensensoorten gelijktijdig hebben geleefd, soms ook in één gebied, althans volgens het <a href="/wiki/Taxonomisch_soortbegrip" class="mw-redirect" title="Taxonomisch soortbegrip">taxonomisch soortbegrip</a> dat verschillende typen erkent zonder de mogelijkheid te ontkennen dat die zich in principe onderling zouden kunnen voorplanten wat ze tot één soort zou maken binnen het <a href="/wiki/Biologisch_soortbegrip" class="mw-redirect" title="Biologisch soortbegrip">biologisch soortbegrip</a>. </p><p>De klassieke neanderthaler was typologisch aantoonbaar niet de directe voorouder van de moderne mens. De <a href="/wiki/Europese_vroege_moderne_mens" title="Europese vroege moderne mens">Europese vroege moderne mens</a> duikt weliswaar in Europa direct na de neanderthaler op maar is daaruit niet ontstaan. In Afrika leefden namelijk al zo'n driehonderdduizend jaar geleden mensen van het moderne type. De klassieke neanderthaler moet dus een zijtak geweest zijn. Dat riep de vraag op wanneer en waar die tak zich van de tak naar de moderne mens heeft afgesplitst. In de jaren vijftig werd nog gedacht dat de Oost-Aziatische <i>Homo erectus</i>, dus de groep met de Javamens en Pekingmens, de voorouder van de moderne mens zou kunnen zijn geweest via de neanderthalers. Toen die laatste optie wegviel, bleef de mogelijkheid over dat de neanderthalers van de Oost-Aziatische vormen afstamden die dan zo zelf ook een grotendeels doodlopende tak zouden zijn geweest. In dat geval echter zouden de vele overeenkomsten met de moderne mens onafhankelijk geëvolueerd moeten zijn in een proces van <a href="/wiki/Parallelle_evolutie" title="Parallelle evolutie">parallelle evolutie</a>, wat minder waarschijnlijk is. Twee belangrijke scenario's zouden plausibel de verhouding tussen de neanderthalers en de moderne mens kunnen beschrijven. De eerste is dat zowel <i>Homo sapiens</i> als de neanderthalers afstammen van een West-Aziatische tak, wellicht samenvallend met <i><a href="/wiki/Homo_georgicus" class="mw-redirect" title="Homo georgicus">Homo georgicus</a></i>. In de vermoedelijk complexe radiatie van mensachtigen in het West-Aziatische gebied, vaak bij <i>Homo heidelbergensis</i> ondergebracht, zouden de moderne mens en de neanderthalers zich zo'n miljoen jaar geleden van elkaar hebben afgesplitst. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Broken_Hill_skull_04.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Broken_Hill_skull_04.jpg/200px-Broken_Hill_skull_04.jpg" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Broken_Hill_skull_04.jpg/300px-Broken_Hill_skull_04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Broken_Hill_skull_04.jpg/400px-Broken_Hill_skull_04.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption>De Kabweschedel</figcaption></figure> <p>Dit model heeft echter enkele problemen. De oudste moderne mensen zijn niet in West-Azië gevonden maar in Afrika. In Afrika zijn in een wat oudere fase ook fossielen gevonden die in bouw sterk overeenkomen met de West-Aziatische vormen, zoals de <a href="/wiki/Kabwe-schedel" title="Kabwe-schedel">Kabwe-schedel</a>. Die fossielen worden wel <i><a href="/wiki/Homo_rhodesiensis" class="mw-redirect" title="Homo rhodesiensis">Homo rhodesiensis</a></i> genoemd. De feiten zijn alleen met het eerste model te verenigen door aan te nemen dat er zich een invasie in Afrika voorgedaan heeft van Azië uit. Een alternatief is het tweede hoofdscenario. Hierin heeft <i>Homo rhodesiensis</i> zich in Afrika uit <i><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a></i> ontwikkeld en bracht uiteindelijk <i>Homo sapiens</i> voort. De overeenkomsten tussen <i>H. rhodesiensis</i> en de neanderthalers kunnen verklaard worden door aan te nemen dat die laatsten zich in Afrika hebben afgesplitst of door een derde grote <i>Out of Africa</i>-invasie waarbij <i>H. rhodesiensis</i> in Eurazië doordrong, wellicht via Spanje zoals de vondst van de raadselachtige <i><a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a></i> suggereert. </p><p>Gezien de onzekerheid over de afstamming beperken sommige onderzoekers de term neanderthaler tot vondsten na <i><a href="/wiki/Marine_Isotope_Stage" title="Marine Isotope Stage">Marine Isotope Stage</a></i> 8, een kwart miljoen jaar geleden en duiden oudere vondsten aan als "pre-neanderthaler" of <i>Homo heidelbergensis</i>. Dat laatste begrip is dan meer een ontwikkelingsgraad of <a href="/w/index.php?title=Chronospecies&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chronospecies (de pagina bestaat niet)">chronospecies</a> dan een duidelijk afgebakende tak. De neanderthaler op zich wordt dan weer verdeeld in een vroege vorm en het klassieke type. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Cladistiek">Cladistiek</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=11" title="Bewerk dit kopje: Cladistiek" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=11" title="De broncode bewerken van de sectie: Cladistiek"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de jaren tachtig kwam een methode tot bloei om op een exactere wijze de verwantschappen van organismen te bepalen: de <a href="/wiki/Cladistiek" title="Cladistiek">cladistiek</a>. Van een te onderzoeken groep soorten worden zoveel mogelijk kenmerken bepaald. Een computerprogramma berekent dan die stamboom die het minste aantal evolutionaire veranderingen veronderstelt en dus het waarschijnlijkst is. De methode werd eerst niet zoveel op mensachtigen toegepast, wat wel geweten is aan een tamelijk conservatieve houding van de antropologie die de mens als een heel speciaal fenomeen zag dat het beste met kwalitatieve methoden begrepen kon worden en zich onttrok aan de harde natuurwetenschap. Cladistiek paste ook niet bij de <i>single species hypothesis</i>, omdat er dan maar één afstammingslijn was en evolutie de vorm had van <a href="/wiki/Anagenese" title="Anagenese">anagenese</a>, niet <a href="/wiki/Cladogenese" title="Cladogenese">cladogenese</a>. </p><p>In de eenentwintigste eeuw werden er steeds meer <a href="/wiki/Fylogenie" title="Fylogenie">fylogenetische</a> analyses uitgevoerd. De uitkomst daarvan was vaak zeer complex. Het volgende cladogram bijvoorbeeld toont de uitkomsten van een Chinese studie die impliceert dat er minstens driemaal een invasie in Afrika van Azië uit moet hebben plaatsgevonden. De datering van de afsplitsen is tussen haakjes in miljoenen jaren aangegeven.<sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style="font-size:75%;line-height:75%"> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <b><i><a href="/wiki/Homo_(geslacht)" title="Homo (geslacht)">Homo</a></i> (2.85)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <i><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">H. ergaster</a></i> <b>(2.3)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <b>(2.0)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <b>(1.8)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <i><b><a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">H. erectus</a></b></i> <b>(1.6)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <b>(1.4)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> <b><i>H. rhodesiensis</i> (1.3)</b> </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Ternifinemens" title="Ternifinemens">Ternifine</a> (†0.7) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(1.2)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(1.0)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Saldanha_man&action=edit&redlink=1" class="new" title="Saldanha man (de pagina bestaat niet)">Saldanha</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(1.0)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.6)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Petralona_cave&action=edit&redlink=1" class="new" title="Petralona cave (de pagina bestaat niet)">Petralona</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Homo_rhodesiensis" class="mw-redirect" title="Homo rhodesiensis">Broken Hill</a> (<i>Homo rhodesiensis</i> s.s.) (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.9)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Cepranomens" title="Cepranomens">Ceprano</a> (†0.8) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Bodo_cranium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bodo cranium (de pagina bestaat niet)">Bodo</a> (†0.6) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b><i>H. heidelbergensis</i> </b>(1.2)<b></b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.9)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Mauer_1" class="mw-redirect" title="Mauer 1">Mauer</a> (†0.6) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Tautavelmens" title="Tautavelmens">Arago</a> (†0.5) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(1.1)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.8)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Narmada_(rivier)" title="Narmada (rivier)">Narmada</a> (†0.4) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.6)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Maba_Man&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maba Man (de pagina bestaat niet)">Maba</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Xuchang" title="Xuchang">Xuchang</a> (†0.2) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(1.0)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Ndutu_cranium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ndutu cranium (de pagina bestaat niet)">Ndutu</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(1.0)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Neanderthaler" title="Neanderthaler">Neanderthaler</a> (†0.04) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(1.0)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Steinheimmens" title="Steinheimmens">Steinheimmens</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><b>(0.9)</b></td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.9)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.9)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">H. antecessor</a></i> (†0.8) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.6)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Rabat_(mensensoort)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rabat (mensensoort) (de pagina bestaat niet)">Rabat</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/w/index.php?title=Eliye_Springs&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eliye Springs (de pagina bestaat niet)">Eliye Springs</a> (†0.3) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><a href="/wiki/Homo_longi" title="Homo longi">Homo longi</a></i> (†0.15) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><b><a href="/wiki/Homo_sapiens" class="mw-redirect" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></b></i> </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> (1.1) </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"> (0.8) </td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Nanjingmens" title="Nanjingmens">Nanjingmens</a> (†0.6) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Pekingmens" title="Pekingmens">Pekingmens</a> (†0.5) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.9)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Hexianmens" title="Hexianmens">Hexianmens</a> (†0.5) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(0.6)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Solomens" title="Solomens">Solomens</a> (†0.2) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Ngandong_(Grabagan)" title="Ngandong (Grabagan)">Ngandong</a> (†0.2) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Sangiran" title="Sangiran">Sangiran</a> (†1.4)  </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p> <a href="/w/index.php?title=OH_9&action=edit&redlink=1" class="new" title="OH 9 (de pagina bestaat niet)">OH 9</a> (†1.5)  </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><a href="/wiki/Turkana_Boy" title="Turkana Boy">Turkana Boy</a> (†1.7) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center">(2.1)</td> <td rowspan="2"> <table cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" style=""> <tbody><tr> <td style="width:1.5em;border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><a href="/wiki/Homo_gautengensis" title="Homo gautengensis">Homo gautengensis</a></i> (†1.9) </p> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><a href="/wiki/Homo_georgicus" class="mw-redirect" title="Homo georgicus">Homo georgicus</a></i> (†1.8) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid;" valign="top"><br /> </td></tr> <tr> <td style="border-left:1px solid; border-bottom:1px solid;" valign="bottom" align="center"><br /></td> <td rowspan="2"> <p><i><a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">Homo habilis</a></i> (†1.7 Mya) </p> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td valign="top"><br /> </td></tr></tbody></table> <p>De resultaten van dergelijke onderzoeken verschillen vaak, afhankelijk van de fossielen die worden meegenomen, de precieze kenmerken waarop wordt getoetst en de statistische instrumenten waarmee de gegevens worden geanalyseerd. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="DNA">DNA</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=12" title="Bewerk dit kopje: DNA" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=12" title="De broncode bewerken van de sectie: DNA"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tegen het eind van de twintigste eeuw werd het mogelijk om niet alleen de fossiele beenderen als geheel te bestuderen maar ook <a href="/wiki/Molecuul" title="Molecuul">moleculen</a> in het bot die zeer informatief kunnen zijn, namelijk het <a href="/wiki/DNA_(biologie)" title="DNA (biologie)">DNA</a>, het erfelijk materiaal. Daarbij concentreerde men zich vooral op wat daaruit afgeleid kon worden over de verwantschappen. </p><p>In de lichaamscellen bevinden zich twee typen DNA: dat van de <a href="/wiki/Celkern" title="Celkern">celkern</a>, het nDNA (<i>nuclear DNA</i>) en dat van de <a href="/wiki/Mitochondri%C3%ABn" class="mw-redirect" title="Mitochondriën">mitochondriën</a>, het mtDNA ofwel <a href="/wiki/Mitochondriaal_DNA" title="Mitochondriaal DNA">mitochondriaal DNA</a>. Volgens de <a href="/wiki/Endosymbiontentheorie" title="Endosymbiontentheorie">endosymbiontentheorie</a> waren mitochondriën, die onder andere de energiehuishouding van de cel reguleren, oorspronkelijk <a href="/wiki/Bacteri%C3%ABn" title="Bacteriën">bacteriën</a> die ooit "ingevangen" zijn en waarmee onze cellen nu in <a href="/wiki/Symbiose" title="Symbiose">symbiose</a> leven. Dat verklaart waarom ze eigen DNA hebben. De mitochondriën vermeerderen zich via duplicatie waarbij het DNA niet vermengd wordt, maar in principe onveranderd wordt doorgegeven. Bij de mens bestaat het mtDNA nog maar uit dertien <a href="/wiki/Gen" title="Gen">genen</a>. Het menselijk embryo neemt bij vorming het mtDNA van de <a href="/wiki/Eicel" title="Eicel">eicel</a> over. Dat betekent dat het normaliter alleen over de vrouwelijke lijn overerft en iedereen mtDNA heeft gelijk aan dat van de moeder. In de genen doen zich echter soms <a href="/wiki/Mutatie_(biologie)" title="Mutatie (biologie)">mutaties</a> voor. Dat maakt het mogelijk het mtDNA te gebruiken als <a href="/wiki/Moleculaire_klok" title="Moleculaire klok">moleculaire klok</a>, waarbij uit het tempo van de mutaties de ouderdom van afwijkend mtDNA wordt bepaald. De mutaties zorgen er ook voor dat er verschillende stamlijnen ontstaan. De evolutie daarvan kan beschreven worden in een stamboom die, net als bij de beenderen, door de cladistische methode kan worden opgesteld. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Map-of-human-migrations.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Map-of-human-migrations.svg/260px-Map-of-human-migrations.svg.png" decoding="async" width="260" height="186" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Map-of-human-migrations.svg/390px-Map-of-human-migrations.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Map-of-human-migrations.svg/520px-Map-of-human-migrations.svg.png 2x" data-file-width="889" data-file-height="635" /></a><figcaption>Het <i>Out of Africa-II</i>-model</figcaption></figure> <p>Er moet een <a href="/wiki/Mitochondriale_Eva" title="Mitochondriale Eva">mitochondriale Eva</a> bestaan hebben, een vrouw die van alle huidige mensen de laatste gemeenschappelijke voormoeder over de mtDNA-lijnen was. In 1987 werd de geologische ouderdom van deze vrouw in een geruchtmakend artikel in <i><a href="/wiki/Science" title="Science">Science</a></i> geschat op 160 000 tot 200 000 jaar.<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Meteen sprong de <a href="/wiki/Evolutiebioloog" class="mw-redirect" title="Evolutiebioloog">evolutiebioloog</a> <a href="/wiki/Stephen_Jay_Gould" title="Stephen Jay Gould">Stephen Jay Gould</a> hierop in door te stellen dat de vrij geringe leeftijd bewees dat er geen oeroude rassen waren. Het zou ook een weerlegging zijn van het <a href="/wiki/Multiregionale_model" class="mw-redirect" title="Multiregionale model">multiregionale model</a>, de moderne opvolger van de <i>single species hypothesis</i>.<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">[</span>58<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De aanhangers daarvan reageerden zeer ontstemd. Ze namen er aanstoot aan dat ze als een stel racisten werden weggezet. Ze wezen erop dat ook als de mensheid steeds één enkele populatie heeft gevormd er een <i>mitochondrial Eve</i> zou hebben bestaan. </p><p>Het mtDNA-onderzoek liet zien dat de genetische variabiliteit in het zuiden van Afrika het sterkst was. Dat kon elegant verklaard worden door de hypothese dat <i>Eve</i> daar woonde en latere takken zich van haar populatie afsplitsten. Uiteindelijk zou een tak zo'n zeventigduizend jaar geleden Eurazië zijn binnengedrongen en alle daar wonende populaties hebben vervangen zonder er zich mee te mengen. Maar er is een verklaring die een alternatief kan zijn voor dit <i>Out of Africa II</i>-model. De variatie in het mtDNA in een bepaald gebied is het grootst als deelpopulaties hun stamlijnen onveranderd overdragen doordat mannen zich alleen voortplanten met nakomelingen in directe vrouwelijke lijn van de voormoeder. Zouden alle deelpopulaties zich blijven mengen dan vermindert de variatie doordat uiteindelijk maar één stamlijn over zal blijven. Zo'n situatie schept de illusie van een recente afsplitsing. Eurazië kan door permanente migratiestromen en intensieve menging zo'n schijnbaar jong gebied vertegenwoordigen. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Neanderthal_DNA_extraction.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Neanderthal_DNA_extraction.jpg/200px-Neanderthal_DNA_extraction.jpg" decoding="async" width="200" height="267" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Neanderthal_DNA_extraction.jpg/300px-Neanderthal_DNA_extraction.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Neanderthal_DNA_extraction.jpg/400px-Neanderthal_DNA_extraction.jpg 2x" data-file-width="2304" data-file-height="3072" /></a><figcaption>Neanderthaler-DNA wordt geëxtraheerd</figcaption></figure> <p>Al in 1987 werd dit debat gekoppeld aan de status van de neanderthalers. Volgens <i>Out of Africa II</i> mocht in hun botten geen modern mtDNA te vinden zijn, mochten ze zich niet vermengd hebben met <i>Homo sapiens</i> ondanks de vondsten in de Levant en moesten ze uitgestorven zijn door concurrentie, niet door geleidelijke assimilatie. In de daarop volgende jaren leken deze voorspellingen door nieuw onderzoek bevestigd te worden. Deze <a href="/wiki/Corroboratie" title="Corroboratie">corroboratie</a> leidde tot een herleving van het oude "primitieve bruut"-model van Boule. Neanderthalers werden afgeschilderd als fundamenteel anders dan <i>Homo sapiens</i>. Een diepe cognitieve kloof zou beide soorten scheiden. Ondanks hun grotere herseninhoud zouden neanderthalers geen gesproken taal gekend hebben, noch kunst of religie. Met hun beperkte geesten zouden ze hun stagnerende technologie niet verder hebben kunnen ontwikkelen. Pas de moderne mens had een plotse en enorme sprong voorwaarts gemaakt die zou leiden tot de <a href="/wiki/Neolithische_revolutie" title="Neolithische revolutie">Neolithische revolutie</a>. Aanhangers van het multiregionale model wezen erop dat deze negatieve houding tegenover de neanderthalers, niet door veel gegevens ondersteund, eigenlijk ook weer neerkwam op een racisme. </p><p>Dat men zich inderdaad te veel door vooroordelen had laten leiden bleek van 2006 af door onderzoek naar het nDNA dat men succesvol had weten te extraheren uit neanderthalerbotten gevonden in de Kroatische <a href="/w/index.php?title=Vindijagrot&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vindijagrot (de pagina bestaat niet)">Vindijagrot</a>. Het DNA van de celkern van moderne Euraziatische populaties bleek in een klein percentage identiek aan dat van neanderthalers, in tegenstelling tot Afrikaanse populaties ten zuiden van de Sahara. Dat was het eenvoudigst te verklaren door een vermenging in de Levant. Als beide soorten zich met elkaar konden voortplanten was het verschil dus niet zo absoluut. Sommigen vermoedden dat bepaalde typisch Europese kenmerken zoals horizontaal lange hoofden, een bleke huid, rood haar en grote vooruitstekende neuzen, van de neanderthalers waren overgenomen. Als er geen fundamentele genetische kloof was, bestond die wellicht ook niet op cognitief gebied. De nieuwe vondsten van sieraden, bewerkte voorwerpen en verfijndere werktuigen die aan neanderthalers konden worden toegeschreven, suggereerden dat zij zich in de aanloop naar de Neolithische Revolutie cultureel waren begonnen te ontwikkelen, wellicht in een proces van culturele uitwisseling met <i>Homo sapiens</i>. In dat geval zou hun uitsterven vermoedelijk niet veroorzaakt zijn door concurrentie maar slechts een illusie wezen: hun kleine populaties zouden hun eigenheid hebben verloren toen ze geleidelijk geassimileerd werden door opeenvolgende invasies van moderne mensen. </p><p>DNA-onderzoek leverde nog een verrassend resultaat op: in de <a href="/wiki/Denisovagrot" title="Denisovagrot">Denisovagrot</a> zijn beenderen gevonden die afgaande op het erin aangetroffen mtDNA behoren tot een tot dusverre onbekende tak van de menselijke evolutie: de <a href="/wiki/Denisovamens" title="Denisovamens">Denisovamens</a>. De relatie van dit type met de neanderthaler en de moderne mens is omstreden. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Noten">Noten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&veaction=edit&section=13" title="Bewerk dit kopje: Noten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&action=edit&section=13" title="De broncode bewerken van de sectie: Noten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">Philippe Charles Schmerling, 1833, <i>Recherches sur les ossements fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liège, Vol. I</i>, Liège: P.-J. Collardin</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">Jean-Baptiste de Lamarck, 1809, <i>Philosophie zoologique</i>, Dentu</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">Charles Lyell, 1830-1833, <i>Principles of Geology: Being an Attempt to Explain the Former Changes of the Earth's Surface, by Reference to Causes Now in Operation. Volumes I-III</i>, John Murray</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">Chambers, Robert, 1844, <i>Vestiges of the Natural History of Creation</i>, London: John Churchill</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">Darwin, Charles, 1859, <i>On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life</i> (1st ed.), London: John Murray, 502 pp</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Hermann Schaaffhausen, 1858, "Zur Kenntniss der ältesten Rassenschädel", <i>Archiv für Anatomie, Physiologie und wissenschaftliche Medicin</i>. <b>1858</b>: 453–478</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Johann Carl Fuhlrott, 1859, "Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthals. Ein Beitrag zur Frage über die Existenz fossiler Menschen". <i>Verhandlungen des Naturhistorischen Vereins der preußischen Rheinlande und Westphalens</i> <b>16</b>: 131–153</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Busk, George. 1861. “On the Crania of the Most Ancient Races of Man. By Professor D. Schaaffhausen, of Bonn. (From Müller's Archive 1858, pp 453). With Remarks, and original Figures, taken from a Cast of the Neanderthal Cranium.” <i>The Natural History Review: A Quarterly Journal of Biological Science</i>: 155–176</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text">F.J.C. Mayer, 1864, "Ueber die fossilen Ueberreste eines menschlichen Schädels und Skeletes in einer Felsenhöhle des Düssel- oder Neander-Thales". <i>Archiv für Anatomie, Physiologie und wissenschaftliche Medicin</i> <b>1</b>: 1–26</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">Carter Blake, Charles. 1864. “On the Alleged Peculiar Characters, and Assumed Antiquity of the Human Cranium from the Neanderthal.” <i>Journal of the Anthropological Society of London</i> <b>2</b>: cxxxiv– clvii</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">Virchow, R. 1872, "Untersuchung des Neander-Schädels" <i>Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte</i> <b>4</b>:157-165</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">Huxley, Thomas H. 1864. “Further Remarks upon the Human Remains from Neanderthal.” <i>The Natural History Review</i> <b>4</b>: 429–446</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">Thomas H. Huxley, 1863, <i>Evidence as to Man's Place in Nature</i>. London. Williams & Norgate</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text">Lyell, Charles. 1863. <i>Geological Evidences of the Antiquity of Man</i>. Cambridge: Cambridge University Press</span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">William King, 1863, "On the Neanderthal Skull, or Reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by Man", <i>British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts for 1863, Part II</i>. London, 1864, p. 81</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">DeArce, Miguel. 2020. “ Naming Neanderthalensis in Newcastle, 1863: The Politics of a Scientific Meeting.” In: <i>Beyond the Wild Things: Further Advances in Palaeolithic and Mesolithic Archaeology</i>, edited by D. Clinnick and J. Walker, 171–190. Oxford: Oxbow</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Madison, P. 2016. “The Most Brutal of Human Skulls: Measuring and Knowing the First Neanderthal.” <i>The British Journal for the History of Science</i> <b>49</b>: 411–432</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Wel als <i><a href="/wiki/Nomen_nudum" title="Nomen nudum">nomen nudum</a></i> vermeld in Anonymus. 1863. <i>The Athenæum</i>. Issue 1875, October 3rd 1863</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">William King, 1864, "The Reputed Fossil Man of the Neanderthal", <i>Quarterly Journal of Science</i>. <b>1</b>: 88–97</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">De Saint-Vincent, Jean Baptiste Bory. 1827. <i>L'homme (homo), essai zoologique sur le genre humain</i>. Second edition. Paris: Rey et Gravier</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text">James Walker, David Clinnick & Mark White, 2021, "We Are Not Alone: William King and the Naming of the Neanderthals", <i>American Anthropologist</i> <b>123</b>(4): 805-818</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text">Fuhlrott, Johann Carl. 1868. “ Ueber die Kalksteinschichten im Neanderthale, worin 1856 der Homo Neanderthalensis gefunden wurde.” <i>Verhandlungen des naturhistorischen Vereines der preussichen Rheinlande und Westphalens</i>. <b>25</b>: 61-73</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Cope, Edward D. 1893. “The Genealogy of Man.” <i>The American Naturalist</i> <b>27</b>(316): 321–335</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text">Madison, P. 2020. “ George Busk and the Remarkable Neanderthal.” In: <i>Beyond the Wild Things: Further Advances in Palaeolithic and Mesolithic Archaeology</i>, edited by D. Clinnick and J. Walker, p 191– 201. Oxford: Oxbow</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">Busk, George. 1865. “On a Very Ancient Human Cranium from Gibraltar.” In: <i>Report of the Thirty-Fourth Meeting of the British Association for the Advancement of Science</i>; Bath September 1864, p 91–92. London: British Association for the Advancement of Science</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">Charles R. Darwin, 1871, <i>The Descent of Man in Relation to Sex</i>. London, John Murray</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text">Edouard Dupont, 1866, "Étude sur les fouilles scientifiques exécutées pendant l'hiver de 1865-1866 dans les cavernes des bords de la Lesse", <i>Bulletins de l'Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 2e série</i>, <b>XXII</b>: 31-54</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text">Fraipont, Julien, & Marie Joseph Maximin Lohest, 1887, <i>La Race Humaine de Néanderthal ou de Canstadt en Belgique: Recherches Ethnographiques sur des Ossements Humains Découverts dans les Dépôts Quaternaires d’une Grotte à Spy et Détermination de leur âge Géologique</i>. Gand: Vanderpoorten</span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text">Gustav Schwalbe, 1901, "Der Neanderthalschädel", <i>Bonner Jahrbücher</i>. <b>106</b>: 1–71</span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text">Karl Gorjanović-Kramberger, 1906, <i>Der diluviale Mensch von Krapina in Kroatien</i>, Wiesbaden 1906</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text">Radovčić, D.; Sršen, A.O.; Radovčić, J.; Frayer, D.W. & Petraglia, M.D. 2015. "Evidence for Neandertal jewelry: modified white-tailed eagle claws at Krapina". <i>PLOS ONE</i>. <b>10</b>(3): e0119802</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a></span> <span class="reference-text">Hermann Klaatsch und Otto Hauser, 1909, <i>Homo mousteriensis Hauseri: ein altdiluvialer Skelettfund im Departement Dordogne und seine Zugehörigkeit zum Neandertaltypus</i>. Friedrich Vieweg und Sohn, Braunschweig</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text">Maureille, B., 2002, "A lost Neanderthal neonate found", <i>Nature</i> <b>419</b>: 33–34</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text">Boule, Marcellin, 1908, "L’homme fossile de La Chapelle-aux-Saints", <i>L’Anthropologie</i> <b>19</b>: 519–525</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a></span> <span class="reference-text">Marcellin Boule, 1911-1913, "L’homme fossile de la Chapelle-aux-Saints", <i>Annales de paléontologie</i>, <b>VI-VII-VIII</b>: 1-279</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text">Boule, Marcellin. 1914. “ L'Homo Néanderthalensis et sa Place dans la Nature.” In: <i>Comptes Rendus, 14e Congrès International d'Anthropologie et d'Archeologie Préhistoriques</i> p 392–395. Geneva: Kündig</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text">Hammond, Michael. 1982. "The Expulsion of the Neanderthals from Human Ancestry: Marcellin Boule and the Social Context of Scientific Research". <i>Social Studies of Science</i> <b>12</b>: 1–36</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a></span> <span class="reference-text">Paige Madison, 2021, "Characterized by Darkness: Reconsidering the Origins of the Brutish Neanderthal", <i>Journal of the History of Biology</i> <b>53</b>: 493–519</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text">Heyes, P.J.; Anastasakis, K.; de Jong, W.; van Hoesel, A.; Roebroeks, W. & Soressi, M. 2016. "Selection and Use of Manganese Dioxide by Neanderthals". <i>Scientific Reports</i>. <b>6</b>(1): 22159</span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text">Dorothy A.E. Garrod; L.H. Dudley Buxton; G. Elliot Smith; Dorothea M.A. Bate; R.C. Spiller; M.A.C. Hinton & Paul Fischer, 1928, "Excavation of a Mousterian Rock-shelter at Devil's Tower, Gibraltar". <i>Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland</i>, <b>58</b>: 33–113</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text">Sergio Sergi, 1929, "La scoperta di un cranio del tipo di Neandertal presso Roma". <i>Rivista di antropologia</i>, <b>28</b>: 325–326</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text">Henri Breuil & Alberto Carlo Blanc, 1935, "Ritrovamento “in situ” di un nuovo cranio di “Homo neanderthalensis” nel giacimento di Saccopastore (Roma)". <i>Rendiconti Regia Accademia Lincei (Cl. Scienze FMN)</i>. <b>6</b>(22): 166–169</span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a></span> <span class="reference-text">Kadić Ottokár, 1933, "A cserépfalui Mussolini-barlang". <i>Barlangvilág</i> <b>3</b>( 2): 11–17</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a></span> <span class="reference-text">Alberto Carlo Blanc, 1939/1939, "L’uomo fossile del Monte Circeo. Un cranio neandertaliano nella Grotta Guattari a San Felice Circeo", <i>Rivista di antropologia</i>. <b>32</b>: 1–18</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text">Tattersall, Ian. 2007. “Neanderthals, Homo Sapiens, and the Question of Species in Palaeoanthropology.” <i>Journal of Anthropological Sciences</i> <b>85</b>: 139–146</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text">Aleš Hrdlička, 1927, "The Neanderthal Phase of Man", <i>Journal of the Royal Anthropological Institute</i> <b>57</b>: 249-274</span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a></span> <span class="reference-text">McCown, T. & A. Keith, 1939, <i>The Stone Age of Mount Carmel. Volume 2.</i> Oxford. Clarendon Press</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text">F.C. Howell. 1951. "The place of Neanderthal man in human evolution". <i>American Journal of Physical Anthropology</i> <b>9</b>: 379-416</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text">Marquet J.-C. 1979. "Le site paléolithique moyen de la Roche-Cotard, commune de Langeais (Indre-et-Loire)". p. 189-206 in : <i>Congrès Préhistorique de France 21e Session Montauban-Cahors, 1979, Vol. 2</i></span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text">Marquet J.-C. &Lorblanchet M. 2003. "A Neandertal face ? The protofigurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indre-et-Loire, France)", <i>Antiquity</i> <b>77</b>(298): 661-670</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text">Bianca Tragni, Vito Plotino, Giuseppe Andreassi, Luigi Capasso, Piero Pieri, Silvano Agostini, Marcello Piperno, Claudio Arias, Giacomo Giacobini, Carlo Peretto, Laura Cattani, Antonio Tagliacozzo e Vittorio Pesce Delfino, 1995, <i>La Grotta di Lamalunga. Prospettive di ricerche paleontologiche e paleoantropologiche, a cura di Donata Venturo, Altamura</i> Città di Altamura; Ministero peri i beni culturali e ambientali - Soprintendenza Archeologica della Puglia</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text">Dirk L. Hoffmann, Diego E. Angelucci, Valentín Villaverde, Josefina Zapata, and João Zilhão, 2018, "Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago." <i>Science Advances</i> <b>4</b>(2): 5255</span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text">Finlayson, S.; Finlayson, G.; Guzman, F.G. & Finlayson, C. 2019. "Neanderthals and the cult of the sun bird". <i>Quaternary Science Reviews</i>. <b>217</b>: 217–224</span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a></span> <span class="reference-text">Sistiaga, A.; Carolina Mallol, Bertila Galván, and Roger Everett Summons. 2014. "The Neanderthal meal: A new perspective using faecal biomarkers". <i>PLOS ONE</i>. <b>9</b>(6): e101045</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text">Jaubert, Jacques; Verheyden, Sophie; Genty, Dominique; Soulier, Michel; Cheng, Hai; Blamart, Dominique; Burlet, Christian; Camus, Hubert; Delaby, Serge; Deldicque, Damien; Edwards, R. Lawrence; Ferrier, Catherine; Lacrampe-Cuyaubère, François; Lévêque, François; Maksud, Frédéric; Mora, Pascal; Muth, Xavier; Régnier, Édouard; Rouzaud, Jean-Noël & Santos, Frédéric, 2016, "Early Neanderthal Constructions deep in Bruniquel Cave in Southwestern France". <i>Nature</i>. <b>534</b>(7605): 111–114</span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a></span> <span class="reference-text"> Ni, Xijun; Ji, Qiang; Wu, Wensheng; Shao, Qingfeng; Ji, Yannan; Zhang, Chi; Liang, Lei; Ge, Junyi; Guo, Zhen; Li, Jinhua; Li, Qiang; Grün, Rainer & Stringer, Chris. 2021. "Massive cranium from Harbin in northeastern China establishes a new Middle Pleistocene human lineage". <i>The Innovation</i>. <b>2</b>(3): 100130</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text">Lewin R. 1987. "The unmasking of mitochondrial Eve". <i>Science</i>. <b>238</b>(4823): 24–26</span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text">S.J. Gould. 1987. "Bushes all the way down". <i>Natural History</i> <b>96</b>(6): 12-19</span> </li> </ol></div></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&oldid=68475641">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&oldid=68475641</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Neanderthaler" title="Categorie:Neanderthaler">Neanderthaler</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 4 dec 2024 om 17:19.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>Talen toevoegen</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Onderwerp toevoegen</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-64b5bb4b79-tc4wm","wgBackendResponseTime":164,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.227","walltime":"0.312","ppvisitednodes":{"value":2849,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":160662,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":143967,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":46,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":27640,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["334.44% 180.879 30 Sjabloon:Clade","100.00% 54.084 1 -total"," 58.10% 31.425 1 Sjabloon:Reflist"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.003","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":586431,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-76d7f9c6cd-jrt6l","timestamp":"20250213144424","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Ontdekkingsgeschiedenis_van_de_neanderthaler","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q122463694","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q122463694","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2023-06-01T15:28:29Z","dateModified":"2024-12-04T16:19:34Z"}</script> </body> </html>