CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953) — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"e34e6e6d-8a38-4b9a-b183-a77f8fd05a2b","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_(1948–1953)","wgTitle":"Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)","wgCurRevisionId":7723979,"wgRevisionId":7723979,"wgArticleId":445163,"wgIsArticle":true, "wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Vikipediya:Əlifba sırasına görə seçilmiş məqalələr","1956-cı ilin terror hadisələri","Azərbaycan tarixi","Azərbaycanlıların soyqırımı","Qərbi Azərbaycan","Ermənistan","Ermənistan azərbaycanlıları","Azərbaycanlılara qarşı törədilən poqromlar","Azərbaycanofobiya","Qaçqınlar","Deportasiya","Etnik təmizləmə","Avropada etnik təmizləmə","Asiyada etnik təmizləmə","Xalqların deportasiyası"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_(1948–1953)","wgRelevantArticleId":445163,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0, "wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":true,"wgVector2022LanguageInHeader":false,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q25547210","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready", "ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.styles.legacy":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","codex-search-styles":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.legacy.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups", "ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.compactlinks","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=codex-search-styles%7Cext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.styles.legacy%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2Clogo&only=styles&skin=vector"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1265"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="843"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/640px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="674"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953) — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin-vector-legacy mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_1948–1953 rootpage-Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_1948–1953 skin-vector action-view"><div id="mw-page-base" class="noprint"></div> <div id="mw-head-base" class="noprint"></div> <div id="content" class="mw-body" role="main"> <a id="top"></a> <div id="siteNotice"></div> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-fa" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin."><img alt="Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Cscr-featured.svg/20px-Cscr-featured.svg.png" decoding="async" width="20" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Cscr-featured.svg/30px-Cscr-featured.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Cscr-featured.svg/40px-Cscr-featured.svg.png 2x" data-file-width="466" data-file-height="443" /></a></div></div> </div> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)</h1> <div id="bodyContent" class="vector-body"> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="contentSub2"></div> <div id="jump-to-nav"></div> <a class="mw-jump-link" href="#mw-head">Naviqasiyaya keç</a> <a class="mw-jump-link" href="#searchInput">Axtarışa keç</a> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><table class="infobox" style=""><tbody><tr><th colspan="2" class="infobox-above infobox-above-color skin-invert-image" style="background:#DCDCDC;">Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası</th></tr><tr><td colspan="2" class="" style="text-align:center;">Əsas münaqişə: <a href="/wiki/SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r" title="SSRİ-də məcburi köçürülmələr">SSRİ-də məcburi köçürülmələr</a>, <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası">Azərbaycanlıların Ermənistandan etnik təmizlənməsi</a></td></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-image" style=""> <a href="/wiki/Fayl:Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG" class="mw-file-description" title="İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər"><img alt="İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/250px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG" decoding="async" width="250" height="263" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/375px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/500px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG 2x" data-file-width="743" data-file-height="783" /></a> İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər </td></tr> <tr> <th colspan="2" scope="colgroup" class="infobox-header infobox-above-color" style="background:#DCDCDC;">Ümumi məlumatlar</th> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Yeri</th> <td class="plainlist"> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası">Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası</a>, <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">SSRİ</a></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Hücumun hədəfi</th> <td class="plainlist"> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">Azərbaycanlılar</a></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Tarix</th> <td class="plainlist"> <div data-wikidata-property-id="P585" class="no-wikidata"> <ul style="list-style: none none; padding: 0px; margin: 0px;"><li style=""> 1947 dekabr–1956 </li></ul></div></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Hücum metodu</th> <td class="plainlist"> məcburi köçürmə, <a href="/wiki/Deportasiya" title="Deportasiya">deportasiya</a> <a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019178-179-1">[1]</a></td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Ölü sayı</th> <td class="plainlist"> Məlum deyil</td> </tr> <tr> <th class="plainlist infobox-labels" style="min-width:7em">Törədən(lər)</th> <td class="plainlist"> <div data-wikidata-property-id="P8031" class="no-wikidata"> <div class="plainlist"> <ul><li><a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ">SSRİ</a></li> <li><a href="/wiki/%C4%B0osif_Stalin" title="İosif Stalin">İosif Stalin</a></li> <li><a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası">Ermənistan SSR</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası">Azərbaycan SSR</a></li></ul> </div></div></td> </tr> </tbody></table> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6900089">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6900090">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7806491">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:right;clear:right;margin:0.5em 0 1em 1em;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;border-collapse:collapse;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:right!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding:0 0.4em 0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding:0.2em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding:0.4em 0.4em 0;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.8em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.5em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0.4em 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.8em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:right;font-size:115%;padding:0 0.4em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{padding:0 0.4em;text-align:left;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}.mw-parser-output .sidebar-list-title-c{padding:0 0.4em;text-align:center;margin:0 3.3em}@media(max-width:640px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}body.skin--responsive .mw-parser-output .sidebar a>img{max-width:none!important}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6900089"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6900089"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6900089"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6900089"><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile nowraplinks"><tbody><tr><th class="sidebar-title"><a href="/wiki/SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r" title="SSRİ-də məcburi köçürülmələr">SSRİ-də məcburi köçürülmələr</a></th></tr><tr><th class="sidebar-heading"> Siyasətlər</th></tr><tr><td class="sidebar-content plainlist" style="padding-top:0;"> <div class="hlist"> <ul><li><a href="/wiki/Qol%C3%A7omaql%C4%B1qdan_sal%C4%B1nma" title="Qolçomaqlıqdan salınma">Qolçomaqlıqdan salınma</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=SSR%C4%B0-d%C9%99_evakuasiya&action=edit&redlink=1" class="new" title="SSRİ-də evakuasiya (səhifə mövcud deyil)">Evakuasiya</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_m%C9%99cburi_ya%C5%9Fay%C4%B1%C5%9F_m%C9%99nt%C9%99q%C9%99l%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında məcburi yaşayış məntəqələri (səhifə mövcud deyil)">Məcburi yaşayış məntəqələri</a></li> <li><a href="/wiki/QULAQ" title="QULAQ">QULAQ</a></li></ul></div></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading"> Xalqlar</th></tr><tr><td class="sidebar-content plainlist" style="padding-top:0;"> <div class="hlist"> <ul><li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası">Azərbaycanlıların Ermənistandan</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Balkarlar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Balkarların deportasiyası (səhifə mövcud deyil)">Balkarlar</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%87e%C3%A7enl%C9%99rin_v%C9%99_inqu%C5%9Flar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Çeçenlərin və inquşların deportasiyası">Çeçenlər və inquşlar</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C4%B1m_tatarlar%C4%B1n%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Krım tatarlarının deportasiyası">Krım tatarları</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Estoniyada_Sovet_deportasiyalar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Estoniyada Sovet deportasiyaları (səhifə mövcud deyil)">Estonlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Almanlar%C4%B1n_qa%C3%A7%C4%B1%C5%9F%C4%B1_v%C9%99_qovulmas%C4%B1_(1944%E2%80%931950)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Almanların qaçışı və qovulması (1944–1950) (səhifə mövcud deyil)">Almanlar</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%C4%B0kinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99sind%C9%99n_sonra_Rum%C4%B1niyadan_almanlar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="İkinci Dünya müharibəsindən sonra Rumıniyadan almanların deportasiyası (səhifə mövcud deyil)">Rumıniyadan</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_yunanlar%C4%B1n%C4%B1n_qovulmas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet yunanlarının qovulması (səhifə mövcud deyil)">Yunanlar</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=NKVD-nin_yunan_%C9%99m%C9%99liyyat%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="NKVD-nin yunan əməliyyatı (səhifə mövcud deyil)">NKVD əməliyyatı</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=%C4%B0ngermanlandl%C4%B1lar_deportasiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="İngermanlandlılar deportasiyası (səhifə mövcud deyil)">İngermanlandlı finlər</a></li> <li><a href="/wiki/Kalm%C4%B1klar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Kalmıkların deportasiyası">Kalmıklar</a></li> <li><a href="/wiki/Qara%C3%A7ayl%C4%B1lar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Qaraçaylıların deportasiyası">Qaraçaylılar</a></li> <li><a href="/wiki/Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_koreyal%C4%B1lar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Sovet İttifaqında koreyalıların deportasiyası">Koreyalılar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_%C3%A7inlil%C9%99rin_deportasiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında çinlilərin deportasiyası (səhifə mövcud deyil)">Çinlilər</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Latviyada_Sovet_deportasiyalar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Latviyada Sovet deportasiyaları (səhifə mövcud deyil)">Latışlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Litvada_Sovet_deportasiyalar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Litvada Sovet deportasiyaları (səhifə mövcud deyil)">Litvalılar</a></li> <li><a href="/wiki/Ax%C4%B1sqa_t%C3%BCrkl%C9%99rinin_deportasiyas%C4%B1" title="Axısqa türklərinin deportasiyası">Axısqa türkləri</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polyaklar%C4%B1n_SSR%C4%B0-d%C9%99n_qa%C3%A7mas%C4%B1_v%C9%99_qovulmas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polyakların SSRİ-dən qaçması və qovulması (səhifə mövcud deyil)">Polyaklar</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Polyak_%C9%99halinin_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99si_(1944%E2%80%931946)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polyak əhalinin köçürülməsi (1944–1946) (səhifə mövcud deyil)">1944–46</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Polyaklar%C4%B1n_v%C9%99t%C9%99n%C9%99_qay%C4%B1tmas%C4%B1_(1955%E2%80%931959)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polyakların vətənə qayıtması (1955–1959) (səhifə mövcud deyil)">1955–59</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bessarbiya_v%C9%99_%C5%9Fimali_Bukovinada_sovet_deportasiyalar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bessarbiya və şimali Bukovinada sovet deportasiyaları (səhifə mövcud deyil)">Rumınlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pol%C5%9Fa_v%C9%99_Sovet_Ukraynas%C4%B1_aras%C4%B1nda_%C9%99halinin_d%C9%99yi%C5%9Fdirilm%C9%99si&action=edit&redlink=1" class="new" title="Polşa və Sovet Ukraynası arasında əhalinin dəyişdirilməsi (səhifə mövcud deyil)">Polşadan ukraynalılar</a></li></ul></div></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading"> Əməliyyatlar</th></tr><tr><td class="sidebar-content plainlist" style="padding-top:0;"> <div class="hlist"> <ul><li><a href="/wiki/%C4%B0yun_deportasiyas%C4%B1" title="İyun deportasiyası">İyun deportasiyası</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nasist-Sovet_%C9%99hali_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCrm%C9%99l%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nasist-Sovet əhali köçürmələri (səhifə mövcud deyil)">Nasist-Sovet əhali köçürmələri</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Eimal_%C9%99m%C9%99liyyat%C4%B1" title="Şimal əməliyyatı">Şimal əməliyyatı</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Pay%C4%B1z_%C9%99m%C9%99liyyat%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Payız əməliyyatı (səhifə mövcud deyil)">Payız əməliyyatı</a></li> <li><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_mart_deportasiyas%C4%B1" title="Böyük mart deportasiyası">Priboy əməliyyatı</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Vistula_%C9%99m%C9%99liyyat%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vistula əməliyyatı (səhifə mövcud deyil)">Vistula əməliyyatı</a></li></ul></div></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading"> <a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_m%C3%BCharib%C9%99_%C9%99siri_%C9%99m%C9%99yi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında müharibə əsiri əməyi (səhifə mövcud deyil)">İkinci Dünya müharibəsində müharibə əsiri əməyi</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content plainlist" style="padding-top:0;"> <div class="hlist"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=GUPVI&action=edit&redlink=1" class="new" title="GUPVI (səhifə mövcud deyil)">Müharibə əsiri adminstrasiyası</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_yapon_m%C3%BCharib%C9%99_%C9%99sirl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında yapon müharibə əsirləri (səhifə mövcud deyil)">Yaponlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_almanlar%C4%B1n_m%C9%99cburi_%C9%99m%C9%99yi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında almanların məcburi əməyi (səhifə mövcud deyil)">Almanlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_macarlar%C4%B1n_m%C9%99cburi_%C9%99m%C9%99yi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında macarların məcburi əməyi (səhifə mövcud deyil)">Macarlar</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1nda_rum%C4%B1n_m%C3%BCharib%C9%99_%C9%99sirl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sovet İttifaqında rumın müharibə əsirləri (səhifə mövcud deyil)">Rumınlar</a></li></ul></div></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading"> <a href="/wiki/SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r#Əmək_qüvvəsinin_köçülürməsi" title="SSRİ-də məcburi köçürülmələr">Kütləvi əmək qüvvəsinin köçürülməsi</a></th></tr><tr><td class="sidebar-content plainlist" style="padding-top:0;"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%C4%B0yirmi_be%C5%9F_minl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="İyirmi beş minlər (səhifə mövcud deyil)">İyirmi beş minlər</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=NKVD_%C9%99m%C9%99k_kolonlar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="NKVD əmək kolonları (səhifə mövcud deyil)">NKVD əmək kolonları</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Bakir%C9%99_Torpaqlar_kampaniyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bakirə Torpaqlar kampaniyası (səhifə mövcud deyil)">Bakirə Torpaqlar kampaniyası</a></li></ul></td> </tr><tr><td class="sidebar-navbar"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r" title="Şablon:SSRİ-də məcburi köçürülmələr">b</a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%C5%9Eablon_m%C3%BCzakir%C9%99si:SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Şablon müzakirəsi:SSRİ-də məcburi köçürülmələr (səhifə mövcud deyil)">m</a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:SSR%C4%B0-d%C9%99_m%C9%99cburi_k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99l%C9%99r&action=edit">r</a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> 1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası — <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">SSRİ</a> Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-ci illərdə <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası">Ermənistan SSR</a>-in <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlı</a> əhalisinin köçürülməsi. Proses <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycanda</a> azərbaycanlıların <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a> ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından məcburi köçürülməsi və etnik təmizləməsi olaraq qiymətləndirilir.<a href="#cite_note-2">[2]</a><a href="#cite_note-3">[3]</a><a href="#cite_note-4">[4]</a> <a href="/wiki/Deportasiya" title="Deportasiya">Deportasiya</a> üçün lazımı vəsaitin və maddi-texniki yardımın ayrılması sənəd üzərində nəzərdə tutulsa da, bu həyata keçirilməmiş və ya çox zəif şəkildə həyata keçirilmişdir. Deportasiyaya məruz qalanların əksəriyyəti bundan şikayətçi olmuşdur. Həmçinin deportasiya edilənlərin heç olmasa, öz yaşadıqları yerin <a href="/wiki/%C4%B0qlim" title="İqlim">iqliminə</a> bənzər regiona köçürülmə istəkləri də rədd edilmişdir. Sənəd üzərində könüllülük əsasında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulsa da, dövlətin gücü istifadə edilməklə bəzən zorakılıqla həyata keçirilmişdir, çünki deportasiya edilənlərin əksəriyyəti köçmək fikrində olmamışdır. Deportasiyaya məruz qalanların dəqiq sayı bəlli deyil. Onların sayının 50 mindən çox olması güman edilir. Deportasiya <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">Sovet İttifaqının</a> mütləq rəhbəri olan <a href="/wiki/%C4%B0osif_Stalin" title="İosif Stalin">İosif Stalinin</a> ölümündən sonra yavaşlamış, 1956-cı ildə isə tamamilə dayandırılmışdır. <div id="toc" class="toc" role="navigation" aria-labelledby="mw-toc-heading"><input type="checkbox" role="button" id="toctogglecheckbox" class="toctogglecheckbox" style="display:none" /><div class="toctitle" lang="az" dir="ltr"><h2 id="mw-toc-heading">Mündəricat</h2><label class="toctogglelabel" for="toctogglecheckbox"></label></div> <ul> <li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="#Zəmin">1 Zəmin</a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="#Ermənilərin_bölgəyə_köçürülməsi">1.1 Ermənilərin bölgəyə köçürülməsi</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="#Deportasiyanın_səbəbləri_və_Türkiyə_münasibətlərin_təsiri">1.2 Deportasiyanın səbəbləri və Türkiyə münasibətlərin təsiri</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="#Xaricdə_yaşayan_ermənilərin_Ermənistana_köçürülməsi_(1946–1948)">1.3 Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi (1946–1948)</a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="#Sovet_dövründə_Ermənistanda_azərbaycanlılar">1.4 Sovet dövründə Ermənistanda azərbaycanlılar</a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="#Deportasiya">2 Deportasiya</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="#Deportasiyanın_dayandırılması">3 Deportasiyanın dayandırılması</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="#Yer_adlarının_dəyişdirilməsi">4 Yer adlarının dəyişdirilməsi</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="#Köçürülmədəki_problemlər_və_etirazlar">5 Köçürülmədəki problemlər və etirazlar</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="#Köçürülənlərin_sayı">6 Köçürülənlərin sayı</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="#Nəticə">7 Nəticə</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="#Mirası">8 Mirası</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="#Həmçinin_bax">9 Həmçinin bax</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="#Qeydlər">10 Qeydlər</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="#İstinadlar">11 İstinadlar</a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="#Ədəbiyyat">12 Ədəbiyyat</a></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zəmin">Zəmin</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=1" title="Zəmin bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Zəmin">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Azeris_from_Iravan.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Azeris_from_Iravan.jpg/300px-Azeris_from_Iravan.jpg" decoding="async" width="300" height="183" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Azeris_from_Iravan.jpg/450px-Azeris_from_Iravan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Azeris_from_Iravan.jpg/600px-Azeris_from_Iravan.jpg 2x" data-file-width="900" data-file-height="550" /></a><figcaption>Tanınmış İrəvan azərbaycanlıları: 1. <a href="/wiki/Makinskil%C9%99r" title="Makinskilər">Abdulla xan Makinski</a> (Xanbaba xan Sərdar İrəvaninin oğlu) 2. Şükür xan Makinski 3 Abbasqulu xan İrəvanski, Pana xan Makinski 5. Ağamalı ağa Məlik-Ağamalıyev 6. Mirzə Cabbar bəy Qazıyev 7. Georgi Yegizarov 8. Bala bəy Alıxanov Ordubadi 9. Mirzə ismayıl 10. Hacı bəy Bağırbəyov 11. Şükür bəyin mühafizəçisi Əsəd bəy 12. Bala Sultan Şadlınski (Vedi).</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ermənilərin_bölgəyə_köçürülməsi">Ermənilərin bölgəyə köçürülməsi</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=2" title="Ermənilərin bölgəyə köçürülməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ermənilərin bölgəyə köçürülməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/300px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG" decoding="async" width="300" height="316" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/450px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG/600px-Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG 2x" data-file-width="743" data-file-height="783" /></a><figcaption>İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər.</figcaption></figure> 1829-cu ildə İrəvana gələrək bölgəni öyrənməyə başlayan İvan Şopen sonra dövlət üçün bu araşdırmalarını yayınlamışdır. Kameral'noe Opisanie ("İnzibati siyahıyaalma") adlanan bu kitab həmin dövrdə bu bölgədəki etnik və demoqrafik göstəriciləri öyrənə bilmək üçün yeganə mənbədir. Bu kitaba görə rus işğalından qısa müddət sonra bölgədə yaşayan (bölgə dedikdə keçmiş Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının və Ordubad ərazisi nəzərdə tutulur) müsəlmanların sayı ermənilərin sayından dəfələrlə çox olmuşdur, lakin bu siyahıya rus işğalı zamanı öldürülən döyüşçülərin özləri daxil edilməmişdir. Həmçinin bu da məlumdur ki, rus işğalı başa çatdıqdan sonra bölgənin elit təbəqəsi, bürokratları, sağ qalmış bölgə sakini olan döyüşçüləri regionu tərk edərək Qacar imperiyasının digər bölgələrinə köçmüşdürlər. Əslən İran ermənisi olan <a href="/wiki/Corc_Burnutyan" title="Corc Burnutyan">Corc Burnutyan</a> bunları nəzərə alaraq rus işğalından sonra bölgəni tərk edənlərin sayı olaraq 20 min rəqəmini səsləndirməkdədir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian19802-3-5">[5]</a> Siyahı isə belədir: 1826-cı ilə aid göstəricilər:<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian198012-6">[6]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian199678-7">[7]</a> <ul><li>Müsəlmanların ümumi sayı: 117,849</li> <li>Xristianların ümumi sayı: 25,151</li></ul> Göründüyü kimi, Rusiya imperiyasının bölgənin işğalını tam başa çatdırdığı və bunu Qacar imperiyasına qəbul etdirdiyi 1828-ci ildə Türkmənçay sülh müqaviləsinə qədər bölgədə yaşayan müsəlmanların sayı ermənilərin sayından təxminən 5 dəfə çox olmuşdur, lakin rus işğalından sonra bölgədən xeyli sayda müsəlman da köç etməyə məcbur oldu. Rəqəmlər rus işğalından sonra bölgəyə kütləvi şəkildə qonşu Osmanlı və Qacar imperiyalarından ermənilərin köçürülməsi ilə də dramatik şəkildə dəyişdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian198012-6">[6]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian199679-8">[8]</a> 1832-ci ilə aid göstəricilər: <ul><li>Müsəlmanların ümumi sayı: 82,073</li> <li>Xristianların ümumi sayı: 82,377</li></ul> Rəqəmlərdən də göründüyü kimi cəmi 6 il kimi qısa müddət ərzində müsəlmanların sayında təxminən 35 min azalma olduğu halda, ermənilərin sayında təxminən 57 minlik artım olmuşdur. Bu qonşu iki imperiyadan gələnlərin hesabına idi. İki imperiyadan bölgəyə köçürülən və yerli ermənilərin sayı belə idi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian198012-6">[6]</a> <ul><li>Osmanlı imperiyasından: 21,666</li> <li>Qacar imperiyasından: 35,560</li> <li>Yerlilər: 25,151</li></ul> Burada Rusiya hakimiyyəti tərəfindən Erməni vilayəti yaradıldıqdan sonra da erməni köçləri daha da artdı. Edmund Herzig və Marina Kurkçiyan yazdıqları əsərlərində Qacar imperiyasından 45 min erməninin, Osmanlı imperiyasından isə 100.000 erməninin Rusiya hakimiyyəti altındakı bu vilayətə köçdüyünü bildirməkdədir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan200566-9">[9]</a> Simon Payasliyan isə yazdığı kitabında hələ təkcə 1829-cu ilin oktyabrında 7.668 ailənin bu bölgəyə köç etdiyini, sonda isə 14.047 ailənin (ailə fərdlərinin sayı olaraq 90–100 min sayınmı göstərir) bölgəyə köçdüyünü bildirmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPayaslian2008111–112-10">[10]</a> Bölgədə yaşayan türklərin bir hissəsi oturaq, bir hissəsi yarım köçəri, digər hissəsi isə tam köçəri həyat tərzi sürürdü. Bölgədə yaşayan kürdlərin həyat tərzi də türklərinkinə bənzəməkdə idi. Burada yaşayan əsas türk tayfaları Qarapapaqlar, Ayrımlılar, Kəngərlilər, Qazaxlar, Qacarlar, Bayatlar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Çobankərə, Seyidli, Səədli, Sədərəkli (Qacar qrupu), Muğanlı və s. tayfalar idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian19804,_6-11">[11]</a> Rusiyanın ermənilərin Qacar imperiyasından köçürülməsinin hüquqi əsasını Türkmənçay müqaviləsi təşkil edərkən,<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian201820-12">[12]</a> Osmanlıdan köçürülməsinin hüquqi əsasını Ədirnə müqaviləsi<a href="#cite_note-FOOTNOTEВолкова196945-13">[13]</a> təşkil etmişdi. Göründüyü kimi Rusiyanın bölgənin işğalını başa çatdırmasından sonrakı bir neçə illər ərzində belə ermənilər bölgədə əksəriyyəti təşkil edə bilməmişdilər, halbuki bu zaman təxminən 57 min erməni qonşu imperiyalardan bölgəyə köç etmişdi. Ermənilərin bölgədəki üstünlüyü ələ keçirmələri yalnız Krım və 1877–1878-ci illər Rus-Osmanlı müharibələrindən sonra oldu. Hətta bundan sonra belə İrəvan şəhərinin sakinlərinin əskəriyyətini müsəlmanlar təşkil etməkdə idi. Bu XX əsrin əvvəllərinə qədər belə də davam etdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian198013-14">[14]</a> İngilis səyyah və siyasətçisi H. F. B. Lynchin bildirdiyinə görə, 1890-cı illərdə şəhərdə ermənilər çoxluqda deyildilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKettenhofen_və_başqaları1998542–551-15">[15]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg/300px-Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg" decoding="async" width="300" height="316" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg/450px-Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg/600px-Tatars_in_Erivan_bazaar.jpg 2x" data-file-width="730" data-file-height="769" /></a><figcaption>İrəvandakı "Tatar" (yəni azərbaycanlı) meyvə satıcıları. İrəvanda nəşr edilən azərbaycandilli <a href="/wiki/L%C9%99k-l%C9%99k_(jurnal)" title="Lək-lək (jurnal)">Lək-Lək jurnalının</a> birinci səhifəsi (22 fevral 1914, İrəvan).</figcaption></figure> 1873-cü ildə bölgədə aparılmış siyahıyaalınmay agörə, İrəvan quberniyasında ümumilikdə 538 mindən bir qədər artıq insanın yaşaması məlum olmuşdur. Bunlardan 292.978 nəfəri erməni ikən, 239.042 nəfərini müsəlmanlar təşkil edirdi. Bu siyahıyaalınmada bölgədə yaşayan ruslar, assuriyalılar, yunanlar və s. millətlərin nümayəndələri də qeydiyyat aalınmışdır. Buradan da göründüyü kimi, Krım müharibəsindən sonra və əvvəl gələn ermənilərin də yardımı ilə artıq bölgədəki erməni sayı müsəlmanların sayını keçməkdə idi.<a href="#cite_note-16">[16]</a><a href="#cite_note-17">[17]</a> 1886-cı il siyahıyaalınmasında bölgədə 670.400 nəfərin yaşadığı bəlli olur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian201821-18">[18]</a> Növbəti ümumi siyahıyaalınma isə 1897-ci ildə həyata keçirildi. Bu siyahıyaalınmanın nəticəsindən də göründüyü kimi 1877–1878-ci il müharibəsi, Anadoludakı erməni üsyanları nəticəsində bölgəyə yeni erməni köçləri yaşanmış və ermənilərlə müsəlmanların sayındakı fərq ermənilərin xeyrinə bir qədər də dəyişmişdir. Siyahıyaalınmaya görə, İrəvan quberniyasında ümumilikdə 829.556 nəfər yaşamaqda idi. Onlardan 441 minini ermənilər təşkil edərkən, Azərbaycan türkləri yalnız 313.176 nəfəri təşkil edirdilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAltstadt199230-19">[19]</a><a href="#cite_note-20">[20]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian201821-18">[18]</a> 1914-cü ilə gəldikdə isə 412.583 nəfər müsəlman yaşayarkən, ermənilərin sayı 613.559 nəfər təşkil etməkdə idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBournoutian201894-21">[21]</a> Göründüyü kimi rus işğalının ilkin illərində Osmanlı və Qacar imperiyasından indiki Ermənistan Respublikası ərazisinə və Naxçıvan bölgəsinə kütləvi şəkildə on minlərlə erməni köçürüldükdən sonra belə iki etnosun sayı təxminən eyni ikən 1914-cü ildə iki etnos arasında kəskin fərq formalaşdı. I Müharibə boyunca gedən demoqrafik dəyişikliklər və azərbaycanlıların kütləvi qovulması, soyqırıma məruz qalması nəticəsində bu fərq daha da artdı. Ermənistan azərbaycanlıları üçün XX əsr sıxışdırma, ayrı-seçkilik və ölkənin demoqrafiyasını tamam dəyişdirən kütləvi və çox dəfə zorakı sürgünlər dövrü idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEde_Wall201821-22">[22]</a> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Xalq_C%C3%BCmhuriyy%C9%99ti" title="Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti">Azərbaycanın</a> və <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Demokratik_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Demokratik Respublikası">Ermənistanın</a> 1918-ci ildə müstəqillik elan etməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət eyni əraziləri öz tərkibində görmək istəyirdi. Bu proses Ermənistan ərazisindən kütləvi şəkildə azərbaycanlıların yoxa çıxarılması ilə nəticələndi. Yüz illərdir bu bölgədə yaşayan azərbaycanlılar irqi ayrı-seçkiliyə məruz qaldılar və sosial olaraq təcrid edildilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEde_Wall2018127–128-23">[23]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEKaufman200158-24">[24]</a><a href="#cite_note-25">[25]</a><a href="#cite_note-26">[26]</a> Birinci Dünya müharibəsinin gedişatında Osmanlı imperiyasından çıxan xeyli sayda erməni bu bölgəyə gətirildi. Xüsusən Osmanlıya qarşı döyüşən hərbçilər olan Andronik Ozanyan və Ruben Ter-Minasyanın fəaliyyəti nəticəsində bir zamanlar ermənilərlə Azərbaycan türklərinin birlikdə yaşadıqları ərazilərə Anadoludan gələn ermənilər yerləşdirildi. Burada əvvəllər yaşayanlar isə qonşu dövlətlərə və ya Azərbaycanın özünə qaçdılar. Nəticədə çox sayıda müsəlman kəndi məhv edildi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBloxham2005103-105-27">[27]</a> 1918-ci ilin yayında Andronik və Şahnəzəryanın yaraqlıları Zəngəzur qəzasına hücum etdilər. Alman tarixçisi və Berlin Universitetinin professoru olan Yorq Baberovski bildirir ki, onlar sentyabrın əvvəllərində 18 müsəlman kəndini yandırmış və təkcə 500 nəfər qadını qətlə yetirmişdirlər. Bu hadisə zamanı diqqətə çəkən bir digər məqam odur ki, bölgənin polis rəisinin hesabatına əsasən ermənilər bu hücumu müsəlmanların mülklərini ələ keçirmək istəyən erməni kəndlilərinin istəyi ilə həyata keçirmişdirlər. Payız boyunca müsəlman kəndlərinə edilən hücumların sayı və nəticəsi Baberovski tərəfindən sayısız olaraq təsvir edilir. Təkcə Zəngəzur bölgəsindən 50 mindən çox müsəlman köçməyə məcbur olmuşdu. Bu hücumlar nəticəsində təkcə Zəngəzur bölgəsində yaşayan müsəlmanlar Cəbrayıl və Cavanşir bölgələrinə qaçmağa məcbur olmuşdur. 100-dən çox kənd tamamilə dağıdılmış və təxminən 10 min insan qətlə yetirilmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEБаберовски2010166-28">[28]</a> Anastas Mikoyanın 1919-cu ildə hazırladığı Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyət barədə məruzəsində deyilirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEГалоян1957114-115-29">[29]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Ölkənin daxilindı [Ermənistanda] anarxiya, silahlı dəstələrin hökmranlığı, ölümcül aclıq, epidemiya və üstəlik, müsəlmanların hər dəqiqə mütəşəkkil şəkildə məhv edilməsi mövcuddur. [Sonuncu] Hər an Azərbaycanın müharibə elanına səbəb ola bilər.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Bu dönəm ərzində əvvəllər Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ərazilər bir çox ərazilər dağıdılmışdı. Burada daşnaklar "ölkəni xaricilərdən təmizləmə" təmizləmə siyasəti yürüdürdülər və onların birinci dərəcəli hədəfləri müsəlmanlar idi. Bu proses əsasən Yeni Bəyazit, İrəvan, Üçmüədzin və Şərur-Dərələyəz bölgəsində gedirdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEВолкова196912-12-30">[30]</a> Baberovski misal olaraq Yeni Bəyazit bölgəsini göstərir. Onun sözlərinə görə, buradakı sistemli təmizləmə nəticəsində demək olar ki, 100-dən çox müsəlman kəndi tamamilə dağıdılmış və 1919-cu ilin mayında artıq bu qəza müsəlmanlardan tamamilə "təmizlənmişdir".<a href="#cite_note-FOOTNOTEБаберовски2010169-31">[31]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:View_of_Erevan_in_1796.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/View_of_Erevan_in_1796.png/300px-View_of_Erevan_in_1796.png" decoding="async" width="300" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/View_of_Erevan_in_1796.png/450px-View_of_Erevan_in_1796.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/View_of_Erevan_in_1796.png/600px-View_of_Erevan_in_1796.png 2x" data-file-width="700" data-file-height="423" /></a><figcaption>İrəvan şəhərinin görünüşü. Rəssam Q. Serqeviç (1796)</figcaption></figure> İndiki Ermənistan ərazisində, xüsusən Zəngəzur bölgəsində etnik Azərbaycan türklərinə qarşı yürüdülən etnik təmizləmə siyasətini regionda olan bir ingilis jurnalisti də görmüşdü. Həmçinin bölgədə baş verənlərlə bağlı olaraq, AXC-nin yarırəsmi "Azərbaycan" qəzeti Avropanın məsələ ilə bağlı maraqlanmadığına heyrətləndiyini açıqlamışdı. Azərbaycanlılara qarşı qətliamların həyat akeçirilməsinin etirafı da vardır. 1920-ci ildə yazdığı qeydlərində erməni arxiyepiskopu qətliamlarının həyata keçirildiyini etiraf edirdi. O, Zəngəzurdakı etnik təmizliyi Osmanlının 1915-ci ildə ermənilərə etdiyi qətliamlarla müqayisə etsə də bu etnik münaqişədə günahı Osmanlı yönümlü siyasət aparan tatarlarda (azərbaycanlılarda) görürdü. Bu qətliamlar zamanı boşaldılan kəndlərə Andronik özü ilə birlikdə Bitlis və Vandan gətirdiyi erməni kəndlilərini yerləşdirdilər. Riçard Hovhanisyan Andranikin bu siyasətini "Zəngəzurun bir erməni torpağına çevrilməsi" prosesinin başlanğıcı kimi təsvir edir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBloxham2005103-105-27">[27]</a> 1919-cu ilin yayında Qarabağdakı ermənilər tabe edildikdən sonra Zəngəzur üzərinə hərəkat üçün hazırlıqlara başlanıldı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bunun artıq zamanının çatdığını bildirməkdə idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHovannisian1971188-189-32">[32]</a> 20 noyabr 1919-cu ildə Tiflisdə danışıqlar başladı və 23 noyabrda Ermənistan və Azərbaycanın baş nazirləri Xatisyan və Yusifbəyli sülh müqaviləsi imzalasalar da, əməli həyata keçirilməsi mümkün olmadı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHille2010187-33">[33]</a> Davam edən hərbi əməliyyatlar fonunda bölgədəki sonuncu azərbaycanlı kəndi olan Acıbac kəndi də boşaldıldı. Daşnak liderləri tərəfindən aparılan kütləvi qətl və etnik təmizləmədən canını qurtara bilən şəxslər Həkəri çayı boyunca yerləşən dağ sığınacaqlarına və Naxçıvana qaçmağa məcbur oldular.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHovannisian1982225-226-34">[34]</a> Azərbaycan və Ermənistanın bolşevik ordusu tərəfindən işğal edilməsindən sonra bölgədə yeni sərhədlər müəyyələnləşdirildi. Bolşeviklərin Zəngəzuru əvvəlcə Azərbaycanın tərkibində saxlanması lehinə etdikləri çıxışlara baxmayaraq, Zəngəzur qəzası iki yerə bölündü. Bunun əsas səbəbi olaraq Qaragin Njdenin bolşeviklərə qarşı üsyanı və tələbləri, həmçinin 1918–1920-ci illərdə bölgədə həyata keçirilmiş qətliamlar və deportasiyalar nəticəsində etnik göstəricilərin kəskin dəyişməsi idi. Məsələn, təkcə Zəngəzur bölgəsində 1897-ci il siyahıyaalınmalarına görə, burada yaşayan 137,9 min insanın 63.6 minini erməni (46,2%) təşkil edərkən, 73.0 minini (53 %) müsəlmanlar təşkil edirdi. 1922-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasından isə məlum olur ki, 73.0 min müsəlmandan yalnız 6.5 min (10.2%) müsəlman qalmışdı. Bunun müqabilində ermənilərin sayı isə yüksələrək 46.2-dən 89,5% olmuşdu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEГарданов196913-35">[35]</a> Tom de Vaalın fikrincə, daşnakların lideri Qaregin Njde 1921-ci ildə Zəngəzuru tutaraq oradan Azərbaycan türklərinin sağ qalmağı bacarmış qalıqlarını qovmuş və erməni müəllifi Kladue Mutafyanın evfemik şəkildə dediyi kimi, bölgənin "yenidən erməniləşdirilməsinə" nail olmuşdur.<a href="#cite_note-36">[36]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEMutafian1994134-37">[37]</a> Ümumilikdə İrəvan quberniyası izlənildiyi zaman isə məlum olur ki, 1918–1921-ci illər ərzində Ermənistanda yaşayan 180 min azərbaycanlı (orada yaşayan ümumi azərbaycanlıların 2/3 hissəsi) yoxa çıxmışdır. Onlar ya öldürülmü ya da qonşu dövlətlərə, ya da bölgələrə qaçmışdılar.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMccarthy1997380-38">[38]</a> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/0/00/%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png/300px-%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png" decoding="async" width="300" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/0/00/%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png/450px-%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/0/00/%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png/600px-%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n_x%C9%99rit%C9%99si.png 2x" data-file-width="675" data-file-height="605" /></a><figcaption>İrəvan xanlığının mahalları</figcaption></figure> Xarici ölkələrdən gələn 30 erməni ailəsi Basarkeçər rayonunun Qırxbulaq, Gödəkli, bir neçə erməni ailəsi Vedi rayonunun Böyük Vedi, Şirazlı, Qaralar, Taytan, Afşar kəndlərində, böyük əksəriyyəti isə İrəvan ətrafında salınmış Zeytun, NorAreş, Kilikiya, Malatya, Kirza qəsəbələrində və həmçinin Leninakan, Kirovakan, Oktomberyan şəhərlərində yerləşdilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018117-39">[39]</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4696300">.mw-parser-output .mod-gallery{display:table}.mw-parser-output .mod-gallery-default{background:transparent;margin-top:0.5em}.mw-parser-output .mod-gallery-center{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .mod-gallery-left{float:left}.mw-parser-output .mod-gallery-right{float:right}.mw-parser-output .mod-gallery-none{float:none}.mw-parser-output .mod-gallery-collapsible{width:100%}.mw-parser-output .mod-gallery .title{display:table-row}.mw-parser-output .mod-gallery .title>div{display:table-cell;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .mod-gallery .main{display:table-row}.mw-parser-output .mod-gallery .main>div{display:table-cell}.mw-parser-output .mod-gallery .caption{display:table-row;vertical-align:top}.mw-parser-output .mod-gallery .caption>div{display:table-cell;display:block;font-size:94%;padding:0}.mw-parser-output .mod-gallery .footer{display:table-row}.mw-parser-output .mod-gallery .footer>div{display:table-cell;text-align:right;font-size:80%;line-height:1em}.mw-parser-output .mod-gallery .gallerybox .thumb img{background:none}.mw-parser-output .mod-gallery .bordered-images img{border:solid #eee 1px}.mw-parser-output .mod-gallery .whitebg img{background:#fff!important}.mw-parser-output .mod-gallery .gallerybox div{background:#fff!important}</style><div class="mod-gallery mod-gallery-default mod-gallery-center"><div class="title"><div><a href="/wiki/%C3%87%C9%99h%C9%99l_S%C3%BCtun_Saray%C4%B1" title="Çəhəl Sütun Sarayı">Çəhəl Sütun sarayının</a> Səfəvi tarixi səhnələrini əks etdirən divar rəsmləri</div></div><div class="main"><div><ul class="gallery mw-gallery-nolines nochecker bordered-images" style="line-height:130%;"> <li class="gallerybox" style="width: 185px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><a href="/wiki/Fayl:Muslim_Girls_School_Erivan.jpg" class="mw-file-description" title="İrəvan rus-müsəlman qızlar məktəbinin müəllim və şagirdləri (1902)."><img alt="İrəvan rus-müsəlman qızlar məktəbinin müəllim və şagirdləri (1902)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Muslim_Girls_School_Erivan.jpg/180px-Muslim_Girls_School_Erivan.jpg" decoding="async" width="180" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Muslim_Girls_School_Erivan.jpg/270px-Muslim_Girls_School_Erivan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Muslim_Girls_School_Erivan.jpg/360px-Muslim_Girls_School_Erivan.jpg 2x" data-file-width="2421" data-file-height="1969" /></a></div> <div class="gallerytext">İrəvan rus-müsəlman qızlar məktəbinin müəllim və şagirdləri (1902).</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 185px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><a href="/wiki/Fayl:Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg" class="mw-file-description" title="Luici Villarinin fotoşəklində XX əsrin əvvəllərində İrəvan bazarında azərbaycanlılar."><img alt="Luici Villarinin fotoşəklində XX əsrin əvvəllərində İrəvan bazarında azərbaycanlılar." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg/180px-Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg" decoding="async" width="180" height="134" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg/270px-Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg/360px-Azerbaijani_bazar_in_Erivan.jpg 2x" data-file-width="499" data-file-height="371" /></a></div> <div class="gallerytext">Luici Villarinin fotoşəklində XX əsrin əvvəllərində İrəvan bazarında azərbaycanlılar.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 185px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><a href="/wiki/Fayl:Azeri_girl_from_Erivan.jpg" class="mw-file-description" title="İrəvanlı bir qızın Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer alan şəkli."><img alt="İrəvanlı bir qızın Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer alan şəkli." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Azeri_girl_from_Erivan.jpg/119px-Azeri_girl_from_Erivan.jpg" decoding="async" width="119" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Azeri_girl_from_Erivan.jpg/178px-Azeri_girl_from_Erivan.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Azeri_girl_from_Erivan.jpg/237px-Azeri_girl_from_Erivan.jpg 2x" data-file-width="676" data-file-height="1024" /></a></div> <div class="gallerytext">İrəvanlı bir qızın <a href="/wiki/Rusiya_imperiyas%C4%B1" title="Rusiya imperiyası">Rusiya imperiyasına</a> aid açıqcada yer alan şəkli.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 185px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><a href="/wiki/Fayl:Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg" class="mw-file-description" title="Aleksandropoldan olan azərbaycanlılar. Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer almışdır."><img alt="Aleksandropoldan olan azərbaycanlılar. Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer almışdır." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg/180px-Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg" decoding="async" width="180" height="113" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg/270px-Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg/360px-Azerbaijanis_from_Aleksandropol.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="801" /></a></div> <div class="gallerytext">Aleksandropoldan olan azərbaycanlılar. <a href="/wiki/Rusiya_imperiyas%C4%B1" title="Rusiya imperiyası">Rusiya imperiyasına</a> aid açıqcada yer almışdır.</div> </li> </ul></div></div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Deportasiyanın_səbəbləri_və_Türkiyə_münasibətlərin_təsiri">Deportasiyanın səbəbləri və Türkiyə münasibətlərin təsiri</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=3" title="Deportasiyanın səbəbləri və Türkiyə münasibətlərin təsiri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Deportasiyanın səbəbləri və Türkiyə münasibətlərin təsiri">mənbəni redaktə et</a>]</div> Türkiyə Respublikasının qurulmasına yol açan Türk İstiqlaliyyət Müharibəsi dövründən etibarən Türkiyənin Sovet Rusiyası ilə yaxşı münasibətləri qurulmuşdu. Bu münasibətlər II Dünya müharibəsi ərəfəsinə belə davam etdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGürün199132-35,_276-313-40">[40]</a> Lakin həm 1939-cu ildəki rəsmi təmaslar, həm də müharibə boyunca davam etmiş diplomatik görüşmələrdən Sovet İttifaqının xüsusən Türkiyənin İstanbul boğazları üzərində mütləq hakimiyyətinin qurulmasından narahatlıq duyduğu idi. Müharibənin sonu yaxın ikən Sovet İttifaqı rəsmiləri Türkiyəyə 1925-ci il tarixli iki dövlət arasındakı müqavilənin eyni şərtlərlə yeniləməyəcəyini bildirdi. Bu zaman türk tərəfi yeni müqavilənin imzalanması üçün hansı şərtlərin irəli sürüləcəyini gözləməyə başladı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013161-41">[41]</a> Nəhayət iyun 1945-ci ildə baş tutmuş görüşdə Sovet İttifaqının xarici işlər üzrə naziri Vyaçeslav Molotov müqavilənin yenilənməsi üçün bu şərtləri irəli sürdü:<a href="#cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013161-162-42">[42]</a> <ol><li>Sovet İttifaqı ilə Türkiyə arasında sərhədləri müəyyənləşdirən 1921-ci il tarixli müqavilənin şərtlərində sovetlərin lehinə dəyişikliklər,</li> <li>İstanbul boğazlarının iki dövlət tərəfindən ortaq şəkildə qorunması və bunun üçün boğazlarda sovetlərə hərbi baza açma imkanının verilməsi,</li> <li>Mövcud boğazlar rejimini təsbit edən 1936-cı il tarixli Montrö müqaviləsinin dəyişdirilməsi üçün iki dövlətin ortaq razılığa gəlməsi.</li></ol> Molotov birinci şərti açıqlarkən bu müqavilənin, yəni Moskva müqaviləsinin sovetlərin zəif zamanında imzalandığını bildirmiş və bildirdiyi dəyişikliklə Qars və Ərdahanın sovetlərə verilməsini nəzərdə tutumuşdur. İkinci şərti əsaslandırmaq üçün isə, möövcud boğazlar sisteminin 200 milyon Sovet İttifaqı vətəndaşını Türkiyənin ümidinə buraxdığını bildirmişdir. Üçüncü şərtlə bağlı isə, Türkiyənin Montrönün ona verdiyi imkanlar əsasında boğazları tərəfsiz şəkildə qoruya bilmək üçün yetərsiz imkana sahib olmasını əsas gətirmişdir. Qısası, Sovet İttifaqı Almaniyanın təslim olduğu, Sovet İttifaqı ordusunun Türkiyənin Balkan qapılarına qədər gəldiyi, strateji vəziyyətin onun lehinə olmasından yararlanaraq istəklərini qısa zaman ərzində həyata keçirmək istəmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013162-43">[43]</a> Lakin bu istəklər Türkiyənin qəti etirazları ilə qarşılanmış, ABŞ və ümumiyyətlə Qərb dünyası onu bu iddialarda dəstəkləmiş, nəticədə Sovet İttifaqı ilə Türkiyənin münasibətləri pozulmuşdur. Türkiyənin Soyuq Müharibənin başlamasından sonra Qərblə yaxınlaşması, ondan maliyyə və hərbi yardım alması, bir qədər sonra NATO-ya girməsi onu Sovet İttifaqının gözündə düşmən dövlət olaraq görülməsinə səbəb olmuşdur. Münasibətlərin bu şəkildə pozulması Cənubi Qafqazdakı türk və müsəlmanlara da təsirsiz ötüşmədi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013210-214,_220-226,_238-247-44">[44]</a> 1953-cü ilə qədər bu iddianı dəstəkləmək üçün Stalinin əmri ilə mühüm addımlar adıldı. Bu addımların bir parçası kimi xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına köçürülməsi proqramına başlanıldı. SSRİ-nin Türkiyəni öz təsir dairəsinə salma istəyində Türkiyə ilə sərhədi olan Sovet Ermənistanı mühüm yer tuturdu. Sovet rəhbərliyinə görə, bu zaman Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar Türkiyə gözlənilən münaqişədə potensial "<a href="/wiki/Be%C5%9Finci_kolonna" title="Beşinci kolonna">beşinci kolonna</a>" rolunu oynaya bilərdilər. Vladislav Zuboka görə, Stalinin azərbaycanlıları Ermənistandan köçürmək barədə qərar verməsində bu amil həlledici rol oynamışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEZubok200758-45">[45]</a> Stalinin Gürcüstan və Ermənistana vəd etdiyi "əcdadların torpaqlarının geri qaytarılması" baş tutmadıqdan sonra Vladislav Zuboka görə bu iki respublika Azırbaycana qarşı planlar qurmağa başladılar.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019183-46">[46]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEZubok200758-45">[45]</a> Ermənistan Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan, Gürcüstan isə Qax bölgəsinə iddia irəli sürməyə başladı. Sovet Ermənistanının Stalin dövründə qonşu respublikaya qarşı torpaq iddiası irəli sürməsi böyük cəsarət tələb edirdi. Fərid Şəfiyevin yazdığına görə, belə bir çıxış irəli sürmək üçün əvvəldən yuxarı hakim dairələrlə məsləhətləşmək lazım gəlmişdir. Beləki, 6 iyun 1945-ci ildə Ermənistan Kommunist Partiyasının baş katibi Qriqori Arutunov İosif Stalin tərəfindən qəbul edilmiş, Türkiyə ərazisindəki "erməni torpaqları" məsələsindən bəhs edilərkən Arutunov Qarabağ və Naxçıvan məsəəsini qaldırmışdır. Stalin isə bu məsələni Azərbaycan Kommunist Partiyasının baş katibi Mir Cəfər Bağırovla müzakirə edilməsi gərəkdiyini bildirmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMirzoyan2009-47">[47]</a> O dövrdə Azərbaycanda çalışan yüksək rütbəli şəxslərdən biri olan Həsən Seyidovun da verdiyi məlumata əsasən 1945-ci ilin payız aylarında erməni olan Anastas Mikoyanla, gürcü olan Lavrenti Beriya Bağırovla görüşmüş, görüş zamanı ona yaxın zamanda İran Azərbaycanının Azərbaycan SSR-a birləşdirələcəyini bildirərək, Qarabağın Ermənistana, bəzi şimal bölgələrinin isə Gürcüstana birləşdirilməsi zarafatla müzakirə edilmişdir. Müzakirə zamanı Bağırov belə məsələlərin müzakirəsi üçün hələ erkən olduğunu demişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019183-184-48">[48]</a> II Dünya müharibəsinin tamamilə bitməsindən iki ay sonra Arutunov yenidən Stalinə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsi barədə məktub göndərmişdir. Məktubda Arutunov bölgənin Ermənistanla güclü etnik, iqtisadi və ümumi dil əlaqələrinə sahib olduğunu bildirmiş və bu əlaqələr nəzərə alınaraq oranın Ermənistana birləşdirilməsini istəmişdir. O, bu birləşmənin həyata keçirilməsi ilə yerli əhalinin daha yaxşı təhsil və erməni dilində xidmətlə təmin ediləcəyini vurğulamışdı. Çox zaman öz iradəsi ilə qərar verən Stalin bu həssas məsələ barədə rəy verməkdən çəkinmiş, məktubu Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin katibi Malenkova, o isə, öz növbəsində Bağırova göndərərək cavab verməsini istəmişdir Bağırov yazdığı cavabda bu addımın atılacağı halda, qarşılıq olaraq da Ermənistan və Gürcüstanda olan və azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi bölgələrin də Azərbaycana birləşdirilməsini təklif edir. Bu iddiaların da uğursuzluqla nəticələnməsindən sonra Ermənistan rəhbərliyi Qarabağ məsələsini 1960-cı illərə qədər bir daha gündəmə gətirmirlər. Bu məsələdə Stalinin də, Malenkovun da çəkingən davranmasının səbəbi onların hər ikisinin Cənubi Qafqazdakı etnik qarşıdurma potensialının nə qədər yüksək olduğundan, həmçinin də Sovet İttifaqı daxilində hər hansısa sərhədin yenidən müəyyən edilməsinin bu tendensiyanın digər müttəfiq respublikalara da yayıla bilmə təhlükəsindən xəbərdar olmaları idi .<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019183-184-48">[48]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBarsegian1989120-49">[49]</a> Deportasiyanın əsas səbəbləri kimi göstərilən Türkiyə ilə münasibətlərin pozulması fonunda mümkün müharibə zamanı türkpərəst azərbaycanlıların sərhəd bölgələrindən uzaqlaşdırılması, Tüürkiyədən alınan torpaqla mükafatlandırılması mümkün olmayan erməni hakim dairələrini oranı azərbaycanlılardan "təmizləyərək" mükafatlandırılması və ya xaricdən gələcək ermənilərə yer açılması səbəblərindən başqa bir digər səbəb rus tarixçi T. Y. Krasovitskaya tərəfindən dilə gətirilmişdir. O, ümumiyyətlə Sovet İttifaqındakı deportasiyaların əsas səbəbi kimi deportasiyaların əsas səbəbi kimi Sovet İttifaqında "yekcins dil mühiti"nin yaradılması zərurəti ilə izah edir və nümunə olaraq deportasiyaya məruz qalmış xalqlar sırasında türkdilli xalqların çoxluq təşkil etdiyini əsaslandırmağa çalışır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEКрасовицкая198847-51-50">[50]</a> V. M. Alpatov "Voprosı İstorii" jurnalınin redaksiyasına göndərdiyi "K istorii Sovetskoqo yazıkoznaniya: Marr i Stalin" adlı məktub məqaləsində T. Y. Krasovitskayanın mülahizələrini dəqiq olmayan, əsaslandırılmamış səhv fikir olduğunu vurğulayır və alternativ mülahizə ilə çıxış edir. O, belə hesab edir ki, xalqların deportasiya olunmasında Stalinin hələ Qafqazda olarkən burada yaşayan xalqlara olan simpatiyası və antipatiyası müəyyən rol oynamışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEБугай1989185-188-51">[51]</a> Tədqiqatçı N. F. Buqay isə V. M. Alpatovun bu mülahizəsinin həqiqətə daha çox yaxın olduğunu bildirir. Onun yazdığına görə, 1930 və 1940-cı illərdə Sovet İttifaqında həyata keçirilmiş bütün deportasiyaların iki motivi olmuşdur: cəzalandırma (bu çox zaman işğal zamanı həmin millətin şəxslərinə və ya ayrı-ayrı qruplarına görə tədbiq edilirdi) və mümkün olan xəyanətə görə preventiv (qabaqlayıcı) tədbir kimi. Buqay son iddiasını Stalinin ola biləcək müharibələrdə həmin millətlərin xaricdə yaşayan soydaşları ilə bağını nəzərə alması ilə açıqlamışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEБугай1989136-52">[52]</a> Lətifə Həsənova isə sovet deportasiyasının həm ümumi, həm də konkret hal üçün xüsusi səbəbləri olduğunu bildirir və azərbaycanlıların deportasiyasını ümumi deportasiya fəaliyyətinin məntiqi ardıcıllığıa hesab edir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHəsənova199894-53">[53]</a> Ataxan Paşayev məcburi köçürülmənin əsas səbəbini Kremlin siyasi dairələrində özlərinə kök salmış erməni lobbisinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPaşayev19954-54">[54]</a> Tarix elmləri doktoru Bəxtiyar Nəcəfov Azərbaycan türklərinin deportasiyasının "Daşnakstyun" partiyasının xüsusi ssenarisi əsasında və onun birbaşa Kremlə göstərişi əsasında həyata keçirildiyini qeyd edir.<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov199820-55">[55]</a> lakin Nəcəfovun iddiası ilə tarixçi Əsəd Qurbanlı razılaşmamaqdadır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201820-56">[56]</a> Tarixçi C. Həsənli isə azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından köçürülməsi səbəbini xaricdən Ermənistan SSR-ə köçürülüb gətirilmiş erməni-repatriantların sosial – məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlayır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201818-20-57">[57]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEHəsənli2005503-58">[58]</a> Erməni tarixşünaslığının məsələyə yanaşması fərqlidir. Onların əksəriyyəti Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyasına səbəb kimi Mir Cəfər Bağırovla Ermənistan Kommunist Partiyasının katibi Q. Arutunyanın birlikdə Stalinə müraciət etməsi ilə əlaqələndirirlər. Onların iddiasına görə, bu məsələnin səbəbi sadəcə Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında inkişaf etməkdə olan pambıqçılıq təsərrüfatının yeni işçi qüvvəsinə ehtiyac duyması olmuşdur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201821-59">[59]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEНагорный_Карабах_(историческая_справка)201857-58-60">[60]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Xaricdə_yaşayan_ermənilərin_Ermənistana_köçürülməsi_(1946–1948)">Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi (1946–1948)</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=4" title="Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi (1946–1948) bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi (1946–1948)">mənbəni redaktə et</a>]</div> 1920-ci ildən 1929-cu ilə qədər təxminən 28 min erməni Sovet hökumətinin dəvəti ilə Ermənistanda məskunlaşmışdı. Bu yeni gələnlər əsasən Yunanıstandan, İraqdan, Türkiyədən, Fransadan və Amerika Birləşmiş Ştatlarından idilər. Edmund Herzig və Marina Kürkçiyan bu hadisə qarşısında Millət Liqasının dilemmasını belə təsvir edirlər:<a href="#cite_note-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan2005115–117-61">[61]</a> <blockquote>Norveçli tədqiqatçı və humanisti <a href="/wiki/Frityof_Nansen" title="Frityof Nansen">Frityof Nansen</a> <a href="/wiki/Mill%C9%99tl%C9%99r_Liqas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Millətlər Liqası">Millətlər Liqasının</a> Qaçqınlar üzə ali komissarı kimi səylə çalışaraq Liqanı ermənilərin Sovet Ermənistanına repatriasiyalarını maliyyələşdirməyə inandırmağa çalışırdı. O, "fakt odur ki, nəhayətində bu kiçik respublika ermənilər üçün milli evdir və mən Assambleyanın üzvlərindən soruşuram ki, onlar səmimi və ciddi şəkildə inanırlarmı ki, başqa hər hansısa evə ümid edilə bilərmi? İnanıram ki, onların vicdanlarının verəcəyi cavabı bilirəm və Assambleyaya müraciət edirəm ki, erməni millətinə milli vətənlə bağlı keçmişdə verilmiş bütün vədləri yerinə yetirmək üçün bu tək səyi təsdiq etsin" deyərək mübahisə edirdi. Sonda bu kredit verilmədi, lakin 1929-cu ildən 1937-ci ilə qədər 16 mindən çox qaçqın Ermənistana gəldi. Onların çoxu Avropadan gəlmiş və Sovet hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilmişdi."</blockquote>Qarabağ üzərinə olan iddiaların həyata keçməməsindən sonra Ermənistan rəhbərliyi bir başqa məsələ üçün bir daha Stalinə müraciət ünvanladı. Bu müraciətdə xaricdən ermənilərin Ermənistana köçürülməsi ilə bağlı bəzi problemlərin ortadan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdu. Arutunov xaricdən gəlməsi planlanan ermənilər fonunda Ermənistanda torpaq və infrastruktur qıtlığının olduğu vurğulanırdı və həll kimi də Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsi təklif edilirdi. Bu zaman azərbaycanlıların tərk etdikləri torpaqları və mülkləri yeni gələn ermənilərə verilməli idi. Sovet rəhbərliyi bu planı guya Azərbaycanın Kür-Araz ovalığındakı pambıq təsərrüfatlarında işçi gücünə ehtiyacının olması ilə əsaslandırmaqda idi (<a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090723164826/http://karabakh-doc.azerall.info/ru/hisdoc/hd014.htm">Resolution of the Council of Ministers of the USSR No. 4083</a>, Shafiyev, 2019, 184). Hələ 1943-cü il noyabrın 28-dən dekabrın 1-dək <a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ">SSRİ</a>, <a href="/wiki/AB%C5%9E" title="ABŞ">ABŞ</a> və <a href="/wiki/%C4%B0ngilt%C9%99r%C9%99" title="İngiltərə">İngiltərənin</a> iştirakı ilə keçirilən <a href="/wiki/Tehran" title="Tehran">Tehran</a> konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən, gələcəkdə "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq xülyasında olan ermənilər əlverişli şəraitdən istifadə edərək, <a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ">SSRİ</a> xarici işlər naziri V. Molotova müraciət edib, <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İranda</a> yaşayan ermənilərin <a href="/wiki/SSR%C4%B0" title="SSRİ">SSRİ</a>-yə köçürülməsinə icazə istəmişdilər. V. Molotov məsələ ilə bağlı İ.<a href="/wiki/Stalin" class="mw-redirect" title="Stalin">Stalinlə</a> danışdıqdan sonra onların <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a> ərazisinə köçürülməsinə razılıq vermişdi.<a href="#cite_note-:0-62">[62]</a> 1946-cı il oktyabrın 19-da <a href="/wiki/SSR%C4%B0_Ali_Soveti" title="SSRİ Ali Soveti">SSRİ Ali Soveti</a> Rəyasət Heyəti xarici ölkələrdə yaşayan ermənilərin <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a> ərazisinə köçürülməsi ilə bağlı Fərman verdi.<a href="#cite_note-:1-63">[63]</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99r" title="Ermənilər">Ermənilərin</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a>-ə repartasiyası "Daşnaksutyun" partiyasının 1947-ci ilin iyununda keçirilmiş XIV konqresinin qəbul etdiyi qərarlarla bilavasitə bağlı idi. Bu qərarlarda isə deportasiyanın "<a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlıların</a> yaşadıqları torpaqların boşaldılması və <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistan</a> sərhədlərinin genişləndirilməsi" şəraitində baş verdiyi iddia edilirdi. Bu işə Qriqorian kilsəsi də xeyir-duasını vermişdi. Xaricdən ermənilərin köçürülməsi prosesi zaman 1946-cı ildən 1948-ci ilə qədərki dövrdə Ermənistana 90 min insan köçmüşdür. Ümumilikdə, 1946–1975-ci illər ərzində xaricdən SSRİ-ə köçən ermənilərin sayı təxminən 150 min nəfər olmuşdur və onların demək olar ki, hamısı Ermənistan ərazisində yerləşdirilmişdir. Tarixçilər Barbara A. Anderson və Brian D. Silver ümumiyyətlə SSRİ dönəmində ölkədə yaşayan ermənilərin sayının durmadan artmasını xaricdən köçürülən ermənilərlə izah etmişdirlər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996488-64">[64]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sovet_dövründə_Ermənistanda_azərbaycanlılar">Sovet dövründə Ermənistanda azərbaycanlılar</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=5" title="Sovet dövründə Ermənistanda azərbaycanlılar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=5" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Sovet dövründə Ermənistanda azərbaycanlılar">mənbəni redaktə et</a>]</div> Ermənistanın sovetləşdirilməsindən sonra əvvəlki dövrdəki qətliamlardan qaçan azərbaycanlıların az bir hissəsi geri döndü. 1926-cı il siyahıyaalınmalarına görə, orada yalnız 76 mindən birqədər artıq azərbaycanlı yaşamaqda idi.<a href="#cite_note-65">[65]</a> Bu say 1939-cu ildə 131 minə qədər yüksəldi.<a href="#cite_note-66">[66]</a> Bu müddət ərzində ölkənin sovet rəhbərliyi Kommunist Partiyasının rəsmi mətbu orqanı kimi azərbaycanca da qəzet yayımlamaqda<a href="#cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197522-67">[67]</a> və İrəvanda onlar üçün klub fəaliyyət göstərməkdə idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197524-68">[68]</a> 1928-ci ildə İrəvanda fəaliyyətə başlayan <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_D%C3%B6vl%C9%99t_Az%C9%99rbaycan_Dram_Teatr%C4%B1" title="İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı">İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı</a> Ermənistanda fəaliyyətə başlayan ilk qeyri-erməni teatr mərkəzi idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEАрутюнян1967328,_343-69">[69]</a> Məktəblərin sayında da artım olmuşdu. Ölkədə azərbaycanca təhsil verən məktəb sayısı 1922-ci ildə 32 ikən, 1923/1924-cü illərdə bu sayı 104-ə yüksəlmişdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197525-26-70">[70]</a> Tarixçi Əsəd Qurbanlının hesablamalarına görə, köçürülməyə qədər Ermənistanda 170 minə qədər azərbaycanlı yaşamış və "Əzizbəyov, Vedi, Qarabağlar, Qukasyan, Basarkeçər, Qafan və s. başqa rayonlarda əhalinin böyük əksəriyyətini onlar təşkil edirdilər". Ermənistanın ümumilikdə 24 rayonunun 220 kolxozunda yalnız azərbaycanlılar yaşayarkən, 63 kolxozda da həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar qarışıq şəkildə yaşamışdırlar.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201880-71">[71]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEİsaakyan196059-72">[72]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEHəsənova2003100-73">[73]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Deportasiya">Deportasiya</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=6" title="Deportasiya bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=6" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Deportasiya">mənbəni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg/220px-1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg" decoding="async" width="220" height="242" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg/330px-1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg/440px-1348221380_o-pereselenii-iz-zangezura.jpg 2x" data-file-width="1457" data-file-height="1600" /></a><figcaption> "Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərman.<a href="#cite_note-74">[74]</a></figcaption></figure> Beləliklə, <a href="/wiki/SSR%C4%B0_Nazirl%C9%99r_Soveti" title="SSRİ Nazirlər Soveti">SSRİ Nazirlər Sovetinin</a> "Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası">Ermənistan SSR</a>-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-ci illərdə Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinin kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlanıldı. Bu plana əsasən 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-cu ildə 40 min nəfərin, 1950-ci ildə isə 50 min azərbaycanlının köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, 100 min azərbaycanlı Ermənistandan köçürülməli idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTESaparov2003187-188-75">[75]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201882-76">[76]</a> Bu qərarın bəndlərindən birində deyilir: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlı</a> əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar boşaldılmış bina və yaşayış binalarından Ermənistan SSR-ə gələn xarici ermənilərin məskunlaşdırılması üçün istifadə etsin.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table>Deportasiyanın təfərrüatları SSRİ Nazirlər Şurasının 754 saylı qərarı ilə müəyyən edilmişdi. Bu qərara əsasən deportasiya edilənlər yaşadıqları kolxozun onların payına düşən daşınabilən əmkalını özləri ilə apara bilərdilər. Bu yüklərin yeni yaşayış yerinə daşınmasını dövlət pulsuz təmin etməli idi. Ermənistan ərazisində qalan daşınar əmlakın dəyəri azərbaycanlıların yeni məskunlaşdıqları yerdəki kolxozlara ödənilməli idi. Miqrantlara bəzi müavinətlər, həmçinin ailə başçısı üçün 1000 rubl, ailənin hər bir üzvü üçün isə 300 rubl məbləğində geri qaytarılmayan pul müavinətləri verilib. Ermənistan SSR Nazirlər Soveti köçkünlərin çıxış yerlərindəki evlərinin satılmasında onlara kömək etməyi öhdəsinə götürürdü. Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı əhaliyə bir sıra "güzəştlər" nəzərdə tutulur, "Kənd təssərüfatında köçürmə işləri üzrə güzəştlər haqqında "SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1937-ci il 17 noyabr tarixli qərarı Kür-Araz ovalığına köçürülən azərbaycanlı əhaliyə də şamil edilirdi. Maraqlıdır ki, bu qərar məhz 1937-ci ildə Sibir, Qazaxıstan və Uzaq Şərqə köçürülənlərə aid idi. Həmin qərara əsasən Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı əhaliyə, hər bir köçkünün köçürmə bileti ilə təmin edilməsi nəzərdə tutulmuş, bu məqsədlə 5000 nüsxə köçürmə billeti hazırlanaraq Ermənistana SSR-ə göndərilmişdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201882-76">[76]</a> Tarixçi <a href="/w/index.php?title=Vladislav_Zubok&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vladislav Zubok (səhifə mövcud deyil)">Vladislav Martınoviç Zubokun</a> fikrincə, məhz <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Kommunist_Partiyas%C4%B1_(1920)" class="mw-redirect" title="Ermənistan Kommunist Partiyası (1920)">Ermənistan SSR Kommunist Partiyası</a> Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Qriqori Arutyunovun təklifi ilə Stalin Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinin Azərbaycana deportasiya edilməsi barədə əmr verib. Qriqori Arutyunov bu təklifini sayı 400 min nəfər olacağı təxmin edilən erməni repatriatlarına yer açmaqla əsaslandırırdı, lakin xaricdən gələn ermənilərin sayı gözlənilən qədər olmadı. Zubokun bildirdiyinə görə, xaricdən Sovet Ermənistanına cəmi 90 min erməni gəldi. Azərbaycanlılar isə pambıqçılığın əsas <a href="/wiki/K%C9%99nd_t%C9%99s%C9%99rr%C3%BCfat%C4%B1" title="Kənd təsərrüfatı">kənd təsərrüfatı</a> sahəsi olduğu Kür-Araz ovalığına deportasiya edildilər və onların evləri xaricdən gələn ermənilər tərəfindən mənimsənildi. Kür-Araz ovalığında 3 mərhələdə 100 min insanın məskunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Plana görə, 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min və 1950-ci ildə 50 min insan məskunlaşdırılmalı idi, lakin Azərbaycan SSR ərazisində tikinti işlərinə kifayət qədər maliyyə ayrılmasının mümkün olmadığına görə bu plan belə qısa müddətdə həyata keçirilə bilmədi. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin müraciəti əsasında köçürmə proqramına düzəlişlər edilərək 1954-cü ilə qədər uzadıldı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019185-77">[77]</a> Rəsmi şəkildə köçürülmələrə 1948-ci ildə başlansa da, bu prosesin rəsmi başlamasından bir qədər əvvəl, 1947-ci ilin sonlarında artıq azərbaycanlılar icazəsiz şəkildə köç etməyə başlamışdılar. Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası yanında Köçürmə İdarəsinin rəisi N. A. Brutensin Nazirlər Şurasının sədri T. Quliyeva 15 mart 1948-ci il tarixli arayışında bu məsələyə də toxunulmuşdur. Onun arayışında 200-ə qədər ailənin Gəncəyə gəldiyi və Azərbaycanın qərb bölgələrində məskunlaşmaq istədiyi bildirilmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201884-78">[78]</a> İcazəsiz köçmənin əsas səbəbi dağlıq və dağətəyi bölgədə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürüləcəkləri zaman düzənlik ərazidə məskunlaşdırılacaqları qorxusu idi. Çünki 1939-cu il siyahıya alınmasına görə, Ermənistan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 1948-ci ilin məlumatı üzrə orada yaşayan azərbaycanlıların 25 min ailəsindən yalnız 9 min ailə düzənlik bölgədə yaşamaqda idi. Beləliklə, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə idarəsinin tam olmayan məlumatına görə 1949-cu ildə özbaşına olaraq 4.396 nəfəri özündə birləşdirən 856 ailə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçüb gəlmişdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018105-79">[79]</a> 2 fevral 1948-ci il tarixində Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası qərar qəbul eədərk yerli rayon idarəetmə orqanlarını Ermənistandan köçürüləcək şəxslərin qəbul edilməsinə hazırlaşmalarını tələb etdi. Həmçinin Dövlət Planlama Komitəsinə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə, Sovxoz idarələrinə proses barədə məlumat verildi. Əsas məsələ deportasiya edilənlərin torpaqla və evlə təmin edilməsini qaydasına salmaq idi, lakin deportasiya başladıqdan sonra dövlət idarələrinin buna hazır olmadığı meydana çıxdı. <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Kommunist_Partiyas%C4%B1" title="Azərbaycan Kommunist Partiyası">Azərbaycan Kommunist Partiyasının</a> Mərkəzi Komitəsinin 19 mart 1948-ci ildə həyata keçirdiyi müzakirələr zamanı alınan qərara əsasən partiyanın yüksək rütbəli şəxslərindən olan Teymur Quliyev və Həsən Seyidov Ermənistana göndərildilər. Onların tapşırığı deportasiya prosesini həyata keçirmək üçün iki respublikanın gördüyü işlərin kordinasiyasını təmin etmək idi. Həmçinin Mürsəl Məmmədov da Azərbaycan hakimiyyət orqanlarını Ermənistanda təmsil etmək üçün <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvana</a> göndərildi. Məsələ ilə əlaqədar 14 aprel və 13 may 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası iki yeni qərar daha qəbul etdi. Həmçinin köçürüləcək şəxslər arasında izah işləri aparılması üçün də qərar qəbul edildi. Teymur Quliyev və Həsən Seyidov Zəngəzur başda olmaqla, Ermənistandakı azərbaycanlı yaşayış məntəqələrini ziyarət edərək köçürülmənin "üstünlükləri" barədə əhali ilə görüşmələr həyata keçirdi. 5 iyul 1948-ci ildə Quliyev <a href="/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskvaya</a> yazaraq deportasiya ediləcəklərinin mühüm bir hissəsinin belə Kür-Araz vadisində yerləşdirilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirdi və bu insanların Azərbaycanın başqa yerlərinə də köçürülə bilinməsi üçün icazə istədi. Quliyev bildirirdi ki, <a href="/wiki/K%C3%BCr-Araz_oval%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Kür-Araz ovalığı">Kür-Araz vadisindəki</a> irriqasiya sistemi tam qurulmayıb, həmçinin bölgədəki pambıqçılıq təsərrüfatı da inkişaf etməyib. O, Sovet İttifaqı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyini bölgənin inkişaf etdirilməsi üçün lazımı vəsaiti ayırmamaqda qınayırdı. O, dağlıq bölgədə yaşayan insanları <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Bakı</a> ətrafı bölgələr də daxil olmaqla, Azərbaycanın Kür-Araz vadisindən başqa bölgələrində də yerləşdirilməsinə icazə istəyirdi. Fikrini ümumiləşdirərək bildirirdi ki, köçürüləcək insanlar üçün yeni yaşayış yeri seçilərkən onun Ermənistandakı yaşayış iqlimi nəzərə alınmalıdır. Onun planına əsasən 1948-ci ildə 5303, 1949-cu ildə 20 min azərbaycanlı Kür-Araz vadisində yerləşdirilərkən, 1948-ci ildə 4697-i, 1949-cu ildə 20 mini başqa yerlərə yerləşdirilməli idi, lakin onun təklifi qəbul edilmədi və Moskvadan verilən qərarda əvvəlki plana əsasən hərəkət edilməsi gərəkdiyi bildirildi. 13 may 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası 10.945 nəfər insanı Kür-Araz vadisində yerləşdirmək barədə qərar qəbul etdi. Həmçinin büdcədən irriqasiya sistemini və yeni köçürülənlərin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün müəyyən məbləğdə vəsait ayrıldı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201883-80">[80]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019185-186-81">[81]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg/300px-%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg" decoding="async" width="300" height="386" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg/450px-%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82.jpg 2x" data-file-width="467" data-file-height="601" /></a><figcaption>Azərbaycanlı Abbas Əli oğlu Mustafayevin Ermənistan SSR <a href="/wiki/Z%C9%99ngibasar_rayonu" title="Zəngibasar rayonu">Zəngibasar rayonundan</a> Azərbaycan SSR-in Ağcabədi rayonuna köçürülmə vəsiqəsi. 1948-ci il iyulun 10-da buraxılmışdır.</figcaption></figure> Maraqlıdır ki, ən əvvəldən yalnız Ermənistanda <a href="/wiki/Kolxoz" title="Kolxoz">kolxoz</a> və sovxozlarda yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsi nəzərdə tutulsa da, məsələ 1948-ci ildə bir qədər də genişlədi. Sovet İttifaqı metallurgiya naziri və milliyyətcə erməni olan İvan Tevosyan Azərbaycana Qafan bölgəsində yaşayan və mədənlərdə çalışan təxminən 100 ailənin Daşkəsəndəki filiz mədənlərdəki işi yaxşılaşdırmaq üçün Azərbaycana köçürülməsini təşkil etmək barədə əmr verdi. Belə bir nümunələrdən biri də <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">Sovet İttifaqı</a> Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin qəbul etdiyi qərarla bağlı idi. Beləki Ermənistanın Nazirlər Şurasının sədri A. Piruzyan Teymur Quliyevə bildirdi ki, Moskva 29 sentyabr 1948-ci ildə Ermənistanın Lembeli və Kerpulu bölgələrində zeytun yağı və subtropik meyvələr üzrə ixtisaslaşacaq sovxozlar yaratmaq barədə qərar qəbul edib. Beləliklə, o, Quliyevdən burada yaşayan azərbaycanlıları Azərbaycana yerləşdirilməsinin qəbul edilməsini istəyirdi. Əslində <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvana</a> göndərilməsi planlanan bu azərbaycanlıların yerində erməniləri məskunlaşdırmaq istəyirdi. Bu istəyi gücləndirmək üçün köçürülməyə rəhbərlik edən adminstrasiyanın A. Gözəlov Quliyevə məktub yazaraq bunu bir daha təkrarladı. Tarixçi Fərid Şəfiyev bu iki faktı qeyd edərək bildirir ki, Ermənistanın Sovet rəhbərliyi ola bilsin yuxar elitada təmsil edilən geniş erməni kökənli şəxslərin gücündən istifadə etməyə çalışaraq köçürülməsi planlanan azərbaycanlıların sayını çoxaltmağa çalışmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019186-82">[82]</a> <a href="/wiki/L%C9%99mb%C9%99li_(Loru)" title="Ləmbəli (Loru)">Ləmbəli</a> kəndində köçürülmə məsələsi xeyli qarışıq vəziyyət aldı. Bu kəndin sakinlərinin köçürülməsi Ermənistanın kənd təsərrüfatı nazirinin müavibi A. Qriqoryana tapşırılsa da, kənd sakinləri köçürülmələri nəzərdə tutulan Salyana köçmək istəmədiklərini bildirmiş və itaətsizlik göstərmişdirlər. Ləmbəli əhalisini köçürməyə razı sala bilməyən rayon rəhbərləri kolxozun ümumi yığıncağında saxta protokol tərtib etmiş, təzyiq altında kolxozçuların 25%-nin razılığını almışlar. Yığıncaqda 150 adam iştirak etdiyi halda protokolda 450 nəfərin iştirakı qeyd olunmuşdur. Əhalini köçürülməyə razı salması üçün Ləmbəli kolxozunun rəhbəri B. İnsanov rayoun partiya mərkəzinə çağırılmış və ona təzyiqlər edilmişdir, lakin bütün bunları nəticəsiz qalmışdır. İnsanov köçürülmədən yan keçməyin mümkün olmadığı halda, heç olmasa onların Qazax, Ağstafa, Tovuz kimi rayonlara köçürülməsini istəmişdir. Hətta bu məsələnin gündəmə gəlməsi üçün başqa Səməd Vurğun olmaqla, Azərbaycan ziyalılarına etdiyi müraciət sənədi indi də <a href="/wiki/AMEA_%C6%8Flyazmalar_%C4%B0nstitutu" title="AMEA Əlyazmalar İnstitutu">AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun</a> arxivində saxlanmaqdadır. Sonda erməni rəsmisi S. Karapetyanın göstərişi və milislərin iştirakı ilə ləmbəlilər maşınlara doldurularaq <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Gürcüstanın</a> azərbaycanlılar yaşayan bölgələrinə köçürülmüş, öz növbələrində gürcülər də onları yenidən İrəvana geri göndərmişdir. C. Vəlibəyov və B. İnsanov bu məsələ ilə bağlı Ermənistan K(b)P MK-da olmuş, bundan sonra hökumət ləmbəlilərin Basarkeçərin Zod, Ağkilsə kəndlərində yerləşdirilməsinə icazə vermişdi. Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirinin müavini M. Poladovun Ermənistanda olarkən hazırladığı arayışda göstərilirdi ki, Ləmbəli əhalisinin evləri bura köçürülən erməni ailələri arasında paylanmış, azərbaycanlıların qəbiristanlığı dağıdılaraq məzar daşlarından yeni binaların tikintisində istifadə olunmuşdur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201899-101-83">[83]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEMusayev199999-178-84">[84]</a> 1950-ci illərin ortalarında Ermənistan K(b)P MK "Ləmbəlidə evlərin keçmiş sahiblərinə qaytarılması və onların sovxozda işə qəbul edilməsi barədə" qərar qəbul edir . Ləmbəlinin azərbaycanlı sakinləri kəndlərinə qayıdarkən, onların evlərinə sahib çıxmış ermənilərlə münaqişə baş vermiş, iki azərbaycanlı qadın ermənilər tərəfindən öldürülmüşdü.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMusayev199999-183-85">[85]</a> 1948-ci ilin iyununda Ermənistandan <a href="/wiki/Deportasiya" title="Deportasiya">deportasiya</a> edilən azərbaycanlıların 44 nəfərdən ibarət ilk qrupu Jdanov (indiki Beyləqan rayonu) rayonuna gəldilər. Bu yeni gələnlər lazımı şeylərlə təmin edildilər. Bununla Sovet hakimiyyət orqanları digər köçürülməsi planlanan insanlara onların Azərbaycana gəldikdən sonra lazımı hər şeylə təmin ediləcəklərini göstərmək istəyirdilər. Çox zaman deportasiya edilənləri qarşılamaq üçün Kommunist partiyası tərəfindən rəsmi mərasimlər təşkil edilirdi. 1 noyabr 1948-ci ildə Teymur Quliyev Sovet İttifaqı Nazirlər Şurasının sədrinin müavini <a href="/wiki/Georgi_Malenkov" title="Georgi Malenkov">Georgi Malenkova</a> 7747 azərbaycanlının Azərbaycana gəldiyini bildirmişdi. Həmçinin 2834 nəfər insan da Ermənistandan Azərbaycana icazəsiz hərəkət edərək köçmüşdü.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019187-86">[86]</a> Ermənistan SSR Nazirlər Şurasının hazırladığı ilkin köçürmə planından aydın olur ki, onlar ilkin mərhələdə 53 yaşayış məntəqəsindən 2.378 təsərrüfatı köçürməyi planlayırdılar. Bu isə, ümumilikdə 11.244 nəfər demək idi, lakin problem onda idi ki, bu rəqəm SSRİ-nin hazırladığı planın ilkin mərhələsində köçürülmə sayı ilə bağlı nəzərdə tutduğu rəqəmlərdən çox idi. Bu Ermənistanın mümkün olduğu qədər çox azərbaycanlını köçürmə istəyi ilə izah edilir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201884-78">[78]</a> Deportasiya zamanı Ermənistanın hüquq mühafizə orqanları Azərbaycanı əhalinin köçürülməsi məqsədilə onlara qarşı inzibati qaydada hədə-qorxu gəlir, onları köçməyə məcbur edirdilər. Zəngibasar rayonunun Sarıcalar kəndinin azərbaycanlı əhalisi, Əzizbəyov rayonunun Cul, Gomur, Safoylu kəndlərində belə faktlar qeydə alınmışdır. <a href="/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99r" title="Ermənilər">Ermənilər</a> tərəfindən hədələnib bu kəndlərdən köçməyə məcbur edilən 35 ailə Zar-Zəylik (Kəlbəcər rayonu) kəndi yaxınlığında qara düşmüş, 16 nəfər kişi, qadın və uşaq həlak olmuşdur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018105,_106-87">[87]</a> 1949-cu ilin iyul ayında <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">SSRİ</a> Əsas Köçürmə İdarəsini yaratdı. Bu idarə SSRİ Nazirlər Şurasına tabe idi. İdarə yaradılsa da, onun nizamnaməsi yalnız noyabr ayında hazır oldu. Aşkar şəkildə Ermənistanda həyata keçirilən azərbaycanlı deportasiyasındakı zəif hazırlıqlar və problemlər bu idarənin yenidən təşkil edilməsinə səbəb olmuşdu. 17 dekabr 1949-cu oıdə SSRİ Nazirlər Şurası daha 3500 ailənin Ermənistandan Azərbaycana köçürülməsi barədə qərar verdi. Bu köçürülmə 1950-ci ildə olmalı idi. 6 sentyabr 1950-ci ildə verilən yeni bir qərara əsasən daha 15 min ailənin Ermənistandan Azərbaycana köçürülməsinə qərar verildi. Bunlar 1951-ci ildən 1955-ci ilə qədər yeni məskunlaşma məntəqələrinə köçürülməli idilər. Bu qərar verdildiyi zaman azərbaycanlıların deportasiyasının başladılmasına səbəb kimi göstərilən xaricdən Ermənistana köçürüləcək ermənilərin gətirilməsinə artıq 2 ildən artıq müddət idi ki ara verilmişdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019193-88">[88]</a> Lakin Moskva hələ də azərbaycanlıları Ermənistandan deportasiya etməyo əhəmiyyətli hesab edirdi. Bununla eyni zamanda Moskvadakı hakim dairələri Bakını 1948–1949-cu illər planında nəzərdə tutulduğundan daha az insanın köçürülməsinə görə tənqid edirdilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019194-89">[89]</a> SSRİ NS-nin "Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarının yeddinci bəndində Nəqliyyat Nazirliyinə bir vəzifə olaraq tapşırılırdı ki, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinin sifarişləri əsasında, azərbaycanlı əhalinin, onların əmlakı və mal-qarasının təchiz və dezinfiksiya edilmiş vaqonlarda xüsusi təşkil edilmiş eşalonlarla Azərbaycan SSR-ə daşınmasını təmin etsin". Bu qərardan irəli gələrək Vedi, Qarabağlar, Eçmiəzzin, <a href="/wiki/Z%C9%99ngibasar_rayonu" title="Zəngibasar rayonu">Zəngibasar</a>, Qəmərli, Əzizbəyov rayonlarından köçürülən əhalinin köçləri İrəvan, Qəmərli, Şirazlı, Dəvəli stansiyalarına, Basarkeçər, Nor-Bayazet, Axtadan köçürülənlər isə <a href="/wiki/Uluxanl%C4%B1" title="Uluxanlı">Uluxanlı</a>, (Zəngibasar) stansiyalarından ev əşyaları, mal-qaraları ilə birlikdə yük vaqonlarına doldurulub İrəvan-Naxçıvan-Mincivan-Horadiz-Saatlı istiqamətində yola salınırdı. Köçürülmənin gedişinə mənfi təsir göstərməsin deyə qatarların hərəkəti dəmiryolu stansiyalarından gecələr keçir, köçkün əhali kütləvi surətdə Kür-Araz ovalığındakı Ucar, Zərdab, Əli-Bayramlı (indiki Şirvan), Salyan, Saatlı, Sabirabad, Yevlax, Kürdəmir, Mirbəşir (indiki Tərtər) rayonlarına köçürülürdü. Köçürülən ərazilərdə yaşayış evlərinin, ictimai binaların, içməli su sistemləri çox az idi və yerli hakimiyyət orqanlarının bunları təmin etmə imkanları çox məhdud idi. Məsələn, 1950-ci ildə <a href="/wiki/Qaradonlu" title="Qaradonlu">Qaradonludan</a> alınmış teleqramda bildirilirdi ki, 3-cü sutkadır ki, 11 köçkün vaqonu boşalmır, Zərdab rayonuna köçürülmək üçün Ucar stansiyasına gəlmiş 52 ailə isə bir aydan çoxdur ki, stansiyalarda gecələyirlər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018107-90">[90]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTERəhimoğlu1997192-91">[91]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEPaşayev199522-92">[92]</a> Baş Köçürmə İdarəsinin 31 yanvar 1951-ci il tarixində bildirdiyi məlumata əsasən, 1948–1950-ci illərdə köçürülmüş 8.110 ailədən 4.787-si yaşayış evləri ilə təmin olunmamışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPaşayev199523-93">[93]</a> <a href="/wiki/Basarke%C3%A7%C9%99r_rayonu" title="Basarkeçər rayonu">Basarkeçər rayonu</a> azərbaycanlıların sıx şəkildə yaşadıqları bölgələrdən biri idi. Rayonun rəhbəri Talıb Musayevin rəhbərliyi altında yerli əhali məcburi köçürülməyə qarşı müqavimət təşkil etmişdi. Erməni rəhbərləri buradan 600 ailənin köçməsini tələb edirdilər və bunun üçün rayona yük maşınları ilə birlikdə komissiya göndərmişdilər. Sonda əhalinin etirazlarının təşkilatçısı olan Talıb Musayevə töhmət verilərək işdən qovulmuşdu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018106-94">[94]</a> Ermənistan rəhbərləri Vedi rayonundan <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_t%C3%BCrkl%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Azərbaycan türkləri">Azərbaycan türklərini</a> köçürmək üçün daha sərt üsuldan istifadə edirdi. Köçürmənin ilk ilində planda nəzərdə tutulduğu kimi Vedi rayonundan 500 adamın köçürülməsi nəzərdə tutulsa da, 1948-ci ilin aprelin 28-nə kimi 9.915 min adamın köçmək üçün ərizəsi alınmışdı, halbuki bütün Ermənistandan 1948-ci il üçün 10 min əhalinin köçürülməsi SSRİ NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarında nəzərdə tutulmuşdu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018102-95">[95]</a> 1951-ci ildən etibarən erməni hakim dairələri köçürüləndən sonra yenidən <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistana</a> geri gələnlərin sayından şikayət etməyə başladı. Teymur Quliyev bu problemi həll etmək üçün azərbaycanlı deportasya edilənlərin Azərbaycanda dağlıq bölgələrə gedib məskunlaşmasına icazə verilməsini təklif etdi, lakin aparılan araşdırmalar göstərdi ki, Azərbaycandan Ermənistana geri dönənlərin sayı cəmi 215 ailədir. Erməni tərəfi isə bu rəqəmin 360–376 olduğunu iddia edirdi. 1952-ci ilin yanvarında SSRİ Nazirlər Şuraı hazırladığı planda 1952–1954-cü illərdə daha 3000 təsərrüfatın köçürülməsini təstiq etdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019194-89">[89]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Deportasiyanın_dayandırılması">Deportasiyanın dayandırılması</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=7" title="Deportasiyanın dayandırılması bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=7" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Deportasiyanın dayandırılması">mənbəni redaktə et</a>]</div> Deportasiya 1953-cü il boyunca davam etsə də, həmin ildə <a href="/wiki/%C4%B0osif_Stalin" title="İosif Stalin">Stalinin</a> ölümündən sonra yavaşladı. Ümumiyyətlə Stalin dövründə əsası qoyulmuş bir çox layihənin davam etdirilməsi dayandırıldı. 1953–1954-cü illərdə bir çox azərbaycanlı geri dönməyə başladı. Azərbaycan hakimiyyəti Kənd Təsərrüfatı nazirinin müavini M. Poladovu Ermənistana göndərərək onları yenidən Azərbaycana gəlməyə razı salmağa çalışdı. Bu nümayəndəliyin hesablamalarına görə, 1500 ailə Stalinin ölümündən sonra <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistana</a> geri dönmüşdü.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019194-89">[89]</a> Stalinin ölümündən sonra (1953) deportasiyanın həyata keçirilmə sürəti zəifləsə də, onun tamamilə ortadan qalxması bir müddət zaman aldı. Beləki əslində deportasiya Sovet İttifaqında <a href="/wiki/Nikita_Xru%C5%9F%C5%9Fov" title="Nikita Xruşşov">Xruşşovun</a> rəhbərliyi altında de-stalinazasiyanın başladığı tarix olan 1956-cı ilə qədər davam etmişdir. Deportasiya planının yerinə yetirilməsi göstəriciləri də bunu sübut edir: 1954-cü il 749 təsərrüfat (3.368 nəfər), 1955-ci il — 207 təsərrüfat (965 nəfər), 1956-cı il — 360 təsərrüfat (1543 nəfər).<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov199857-96">[96]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019194-89">[89]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Yer_adlarının_dəyişdirilməsi">Yer adlarının dəyişdirilməsi</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=8" title="Yer adlarının dəyişdirilməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=8" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yer adlarının dəyişdirilməsi">mənbəni redaktə et</a>]</div> Deportasiyanın yaratdığı problemlərdən biri də bölgədəki tarixi yer adlarının dəyişdirilməsi prosesini sürətləndirməsi idi. <a href="/wiki/%C4%B0kinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99si" title="İkinci Dünya müharibəsi">İkinci Dünya müharibəsindən</a> sonra bu prosesə təkan verən iki hadisə olmuşdu. Bunlardan birinci xaricdən 90 minə qədər erməninin <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistana</a> gətirilməsi idisə, ikincisi azərbaycanlıların kütləvi köçürülməsi idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTESaparov2003187-188-75">[75]</a> Azərbaycan türklərinin Ermənistandan məcburi köçürülməsi ilə paralel olaraq yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi, təhsil və mədəniyyət ocaqlarının bağlanması, rayonların birləşdirilməsi əməliyyatı aparılırdı. 1947–1953-cü illərdə 60-dan artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin, eyni zamanda Ermənistan SSR Ali Sovetinin 19 sentyabr 1950-ci il fərmanı ilə dəmiryol stansiyalarının adları dəyişdirilmiş, Kolagirən-Tumanyan, Hamamlı-Spitak, Ortakilsə-Maisyan, Tomardaş-Vapdakar, Arpaçay-Axuryan, Buğdaşeş-Baqravan, Qaraqula-Gedan, Ələyəz-Araqats, <a href="/wiki/Bo%C4%9Futlu" title="Boğutlu">Boğutlu</a>-Armeni, <a href="/wiki/Qaraburun_(Talin)" title="Qaraburun (Talin)">Qaraburun</a>-Qarmraşen, Qamışlı-Sovetaşen, Uluxanlı-Masis, İmanşahlı-Mxçyan, Qəmərli-Artaşat, Şirazlı-Ayçavan adlandırılmışdır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1951-ci il martın 19-da verdiyi digər bir fərmanla Dilcan rayonu İcevanla, Əzizbəyov rayonu Mikoyanla, Ələyəz rayonu <a href="/wiki/Vedi_rayonu" title="Vedi rayonu">Vediyə</a>, Qukasyan rayonu <a href="/wiki/Amasiya_rayonu" title="Amasiya rayonu">Amasiya rayonu</a> ilə birləşdirilmişdi. Azərbaycanlı kadrlar ixtisar edildikdən sonra həmin rayonlar ayrılaraq müstəqil rayonlara çevrildilər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018108-97">[97]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEArzumanlı2002119-98">[98]</a> Köçürülmə həmçinin Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan bölgələrin bir-biriləri ilə əlaqələrinin kəsilməsinə də səbəb oldu. Köçürməyə qədər Ermənistanda azərbaycanlı yaşayış məntəqələri bir-biri ilə sıx əlaqəli idi və demək olar ki, Azərbaycan mahalları biri digərinə söykənirdi. Ermənilərin tərtib etdiyi köçürmə planı nəticəsində tarixən yaranmış mövcud əlaqələr kəsilmiş oldu. Göyçə gölünün sağ sahili boyunca yaşayan (Kamo və Martuni rayonları) türkləri köçürməklə Dərəçiçək, Gərnibasar, Dərələyəz mahalları ilə sol sahil <a href="/wiki/G%C3%B6y%C3%A7%C9%99_mahal%C4%B1" title="Göyçə mahalı">Göyçənin</a>, Qəmərli əhalisini köçürməklə Zəngibasarla Vedibasarın, Gümrünü köçürməklə Ağbaba, Pəmbək və dağ Borçalının əlaqəsi tamam kəsilmiş oldu. Talin, Artik, Əştərək, Oktomberyan, Kotayk rayonlarında yaşayan axırıncı azərbaycanlılarda bu rayonlardan tamamilə çıxarıldılar.<a href="#cite_note-FOOTNOTEİsmayıl201611-99">[99]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018108-97">[97]</a> Həmçinin <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_D%C3%B6vl%C9%99t_Pedaqoji_Universiteti" title="Ermənistan Dövlət Pedaqoji Universiteti">İrəvan Pedaqoji İnstitutunun</a> dörd azərbaycan dilli fakültəsi bağlanmış və Bakıya köçürülmüşdü. Bu barədə Azərbaycan SSR NS-nin 1 iyul 1948-ciil 700 №-li xüsusi qərarında geniş bəhs olunur.<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov1998116-100">[100]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Köçürülmədəki_problemlər_və_etirazlar">Köçürülmədəki problemlər və etirazlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=9" title="Köçürülmədəki problemlər və etirazlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=9" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Köçürülmədəki problemlər və etirazlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> Ümumi <a href="/wiki/Deportasiya" title="Deportasiya">deportasiyanın</a> ən çox narazılıq doğuran yanlarından biri bunun sənəd üstündə könüllü göstərilsə də, əslində məcburi sürgün edilərək <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycana</a> deportasiya olmasında idi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGrenoble2003135-101">[101]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEMalik1994149-102">[102]</a><a href="#cite_note-103">[103]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBurdett1998-104">[104]</a> Deportasiyadakı əsas problemlədən bir digəri köçürülənlərin iş problemi ilə bağlı idi. <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">SSRİ</a> NS-nin "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında" 10 mart 1948-ci il tarixli qərarının III bəndində "Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülən şəxslərin dərhal işdən azad edilməsi Nazirlik, idarə və müəssisə rəhbərlərinə bir vəzifə olaraq tapşırılırdı". Erməni idarə və müəssisə rəhbərləri bu göstərişdən istifadə edərək azərbaycanlı kolxozçu, fəhlə və qulluqçuların kütləvi surətdə işdən azad edilməsinə başlamışdılar.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201886-105">[105]</a> Deportasiya prosesi idarəetmə çatışmazlığını, zəif koordinasiyanı, kifayət qədər maliyyələşmənin olmamasını və Sovet bürokratiyasında geniş yayılmış digər problemləri nümayiş etdirdi. Köçürülmənin əvvəlində Teymur Quliyev bildirmişdi ki, yaşayış yeri və müvafiq torpaq sahələri çatışmazlığı səbəbindən, xüsusən də <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistanın</a> dağlıq rayonlarından olan köçkünlərin iqlim şəraitinin uyğunsuzluğu ilə bağlı təkidli müraciətləri səbəbindən bəzi köçkünlər Azərbaycanın digər rayonlarına yönləndirilmişdir. Bu, Moskvanın Kür-Araz ovalığına köçürmə ilə bağlı əvvəlki göstərişlərinə zidd olaraq həyata keçirilmişdir. Quliyev həmçinin şikayət edirdi ki, Ermənistan kolxozları köçkünlərə iş günləri üçün yekun ödəniş vermir, köçkünlərin əmlakının müvafiq kompensasiyasının <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycandakı</a> <a href="/wiki/Kolxoz" title="Kolxoz">kolxozlara</a> verilməsi üçün hesablanması da aparmırdı. Quliyev azərbaycanlıların icazəsiz hərəkətini önləmək üçün önləmlərin alınması məsələsində narahat idi. Burada Azərbaycan rəhbərliyinin narahatlığı iki ölçülü idi: siyasi və dövlət nəzarəti ilə əlaqəli. İlk növbədə, narahatlıq SSRİ ərazisində insanların lazımi icazə və nəzarətdən kənar hərəkətinin qarşısının alınması ilə bağlı idi. Stalin dönəmi Sovet İttifaqında kolxoz sakini olan şəxslər daxili pasportlardan məhrum edilmişdilər və bir yerdən digərinə yalnız xüsusi icazələrlə hərəkət edə bilərdilər. Şəhər sakinlərinin də Sovet İttifaqı daxilində hərəkət edə bilməsi üçün müəyyən məhdudiyyətlər nəzərdə tutulmuşdu, lakin bu məhdudiyyətlər daha yumşaq id, onlar yaşayış icazəsi (propiska) almaq üçün yaşayış yerlərində qeydiyyatdan keçməli idilər. Hətta köçürülmə rəsmi şəkildə başlamamışdan əvvəl bəzi azərbaycanlı ailələri rəsmi icazəsiz Azərbaycana köçməyə başladılar. 1948-ci ilin martında Azərbaycan hakim dairələri (Bağırov və Quliyev) yerli hakimiyyət nümayəndələrinə gizli direktiv göndərərək belə məskunlaşmanı qadağan etdi. İlleqal köç edən azərbaycanlı ailələrinin çoxu Ermənistanla sərhəd bölgələrinə köç edirdilər. Məsələn, 1948-ci ilin martında Qazaxdakı yerli hakimiyyət nümayəndəsi oraya 8 ailənin köçdüyünü bildirmişdir. Həmçinin verilən digər məlumata görə, <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a>, <a href="/wiki/Qazax" title="Qazax">Qazax</a>, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99mkir" title="Şəmkir">Şəmkir</a>, <a href="/wiki/A%C4%9Fstafa" title="Ağstafa">Ağstafa</a>, <a href="/wiki/G%C9%99d%C9%99b%C9%99y" title="Gədəbəy">Gədəbəy</a> kimi Ermənistan sərhədinə yaxın bölgələrə 200 illegal köç edən azərbaycanlı ailəsi gəlmişdir. Gəncədəyə gələnlər birbaşa <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvandan</a> gəlmişdilər. Azərbaycanda köçürülmə işinə nəzarət edən idarənin rəhbəri olan N. Brutents bunu Ermənistanla Azərbaycan arasında deportasiya işi barədə informasiya qıtlığından qaynaqlandığını müşahidə etmişdir. Ermənistandakı azərbaycanlıların bir hissəsi Azərbaycana köç edərək şayiə olaraq dolaşan yardımlardan yararlanmaq istəyirdilər. Həmçinin onlar öz qardaşlarının respublikasında yaşamağa üstünlük verirdilər, burada karyera yüksəlişi və ana dillərindən istifadə baxımından daha çox üstünlüklərə malik olacağına ümid edirdilər. Bəzi azərbaycanlılar Ermənistanda zülmə məruz qaldıqlarından narazılıqlarını bildirir, Azərbaycanda daha yaxşı yaşamağa ümid edirdilər. Quliyevin Malenkova yuxarıda bəhs edilən məktubunda qeyd olunan icazəsiz köçkünlər məsələsi ilə bağlı problemin ikinci ölçüsü də burada idi. Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən açıq şəkildə dilə gətirilməsə də, Quliyevin ittifaq hakimiyyətinin diqqətini köçürmə ilə bağlı yaranan siyasi problemlərə cəlb etməyə çalışdığı hiss edilir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019187-86">[86]</a> Arxiv sənədlərində olan məlumatlara görə, deportasiya edilənlərdə bu qərara qarşı güclü narazılıq hissi mövcud olmuşdur. Məsələn, Cəvaxir Nəzərova 11 aprel 1948-ci il tarixli Stalinə yazdığı məktubunda məcburi köçürülmədən gileylənmişdir. O, kəndlərində yaayn hər kəsin azərbaycanlı olduğunu, ərinin <a href="/wiki/%C4%B0kinci_D%C3%BCnya_m%C3%BCharib%C9%99si" title="İkinci Dünya müharibəsi">II Dünya müharibəsində</a> ölməsindən sonra tək başına 4 övlad böyütdüyünü, onların gələcəkdə ona kömək edəcəklərini planladığı bildirmiş, indi isə bütün kəndin məcburi köçürülməyə məruz qaldığını yazmışdır. O, əlavə etmişdir ki, kənddədi heç kim öz doğma kəndini tərk etmək istəmir:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">[106]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Bu əmr nəyə əsaslanır?...Mən başa düşürəm ki, <a href="/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı">Sovet İttifaqının</a> təməl qanunu olan bizim konstitutsiyasımıza ziddir. Mən Sovet İttifaqının bərabər hüquqlu vətəndaşıyam. Mən öz evimdə qalmaq və ehtiyac duyduğum yerdə öz erməni qardaşlarımla işləmək istəyirəm.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Bir digər azərbaycanlı Əli Seyidov <a href="/wiki/%C4%B0osif_Stalin" title="İosif Stalin">Stalinə</a> yazdığı məktubda evinin tikintisinə xeyli pul xərclədiyini, indi isə başqa yerə köçməyə məcbur edildiyindən şikayətlənr və bu köçürülmə ilə onların əmlaklarını və ətraflarını itirəcəklərini bildirir:<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov199836-107">[107]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>... Azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürülməsinin könüllülük prinsipinə əsaslandığına baxmayaraq, Ermənistandan köçürülmə zorakı yolla aparılır və o cümlədən, bizim kənddə həmin üsul tətbiq edilir. Məsələn, Ləmbəli kəndinin Telman adına kolxozun kolxozçularının ümumi yığıncağında, köçürülmə məsələsinin müzakirəsi zamanı kolxozçulardan heç kəs Azərbaycan SSR-ə köçməyə razılıq vermədi. Bu ilin iyun ayında, kolxozçuların ikinci ümumi yığıncağında Azərbaycanın nümayəndəsi də iştirak etməli idi, lakin yığıncaq onun iştirakı olmadan keçdi. Yığıncaq DİN-in təzyiqi altında aparıldı, Rayon İcraiyyə komitəsinin sədri və raykom katibi isə demokratiyanı pozaraq, bizə öz etirazımızı bildirməyə icazə vermədilər. </cite></td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Eyni zamanda Ermənistan SSR-nın DİN rəhbəri <a href="/w/index.php?title=Xoren_Qriqoriyan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xoren Qriqoriyan (səhifə mövcud deyil)">Xoren Qriqoriyan</a> köçürülmə ilə bağlı gizli hesabat hazırlayır. Hesabatda köçürülməyə məruz buraxılan azərbaycanlılar arasında insidentlərin yaşandığı, bunun etirazlara səbəb olduğu qeyd edilmiş və azərbaycanlıların köçürülmənin Sovet İttifaqının Türkiyə ilə mümkün müharibə halında azərbaycanlılara güvənməməsinin bir nişanəsi olaraq qəbul etdikləri yazılmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">[106]</a> Bu daha böyük geopolitik kontekst çərçivəsində başa düşülə bilər. Beləki II Dünya müharibəsinin sonlarında <a href="/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyəyə</a> qarşı torpaq iddiaları irəli sürmüş və nəticədə Türkiyə də ABŞ ilə yaxınlaşmışdır. ABŞ ilə yaxınlaşma Sovet İttifaqı daxilində böyük anti-türk kompaniyasına səbəb olmuşdur. 1936–1937-ci ilə qədər türk adlandırılan azərbaycanlılar bu proseslərdən narahatlıq duyurdular. Rəsmi Sovet propaqandası və yeni tarix nəzəriyyəsi artıq azərbaycanlıları türk irsindən uzaqlaşdırmağa başlamışdı belə.<a href="#cite_note-FOOTNOTEYılmaz2013-108">[108]</a> Qriqoryana görə, <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlıların</a> narahatlıqlarının birinci səbəbi olaraq onların dağlıq bölgələrdən düzən bölgəyə getmək istəməməsinin gəldiyini qeyd etmişdir, ikinci səbəb olaraq köçürüləcək insanlar arasında informasiya-propaqanda işi yaxşı təşkil edilməməsini, üçüncü səbəb olaraq materialların azlığı və ya gecikməsini, dördüncü səbəb olaraq isə Azərbaycan Köçürmə Komitəsinin hərəkətsizliyi göstərmişdir. Deportasiyaya məruz qalan azərbaycanlılardan biri olan və Təpəköy kəndində yaşayan Xan Əhməd oğlu İsmayılov hesabaat görə bunları demişdir:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">[106]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Köçürülmənin könüllü əsaslarla olacağı yalandır. Bizimlə sadəcə "Axalkalakinin azərbaycanlıları"<a href="#cite_note-109">[a]</a> kimi davranırlar. Bizi qatarlarla, maşınlara dolduracaqlar və Qazaxıstrana göndərəcəklər.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> İlkin qərarda köçüülənlərin səhiyyə vəziyyətinə nəzarət edilməsi səhiyyə nazirliyinə əmr edilsə də, bu sahədəki vəziyyət yaxşı deyildi. Ermənistan SSR-nin Zəngibasar rayonu Rəhimabad (Çobankərə) kənd sakini, Əmir İsmayılovun 1951-ci ilin avqust ayının 13-də Stalinin adına vurduğu teleqramda bu barədə deyilirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018112-110">[109]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Əziz atamız Stalin! Sizə məlum edirəm ki, bizi 1950-ci ildə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürdülər. Yenə də geriyə Ermənistana qayıtmalı olduq. O səbəbə ki, Azərbaycanda bizim yaşayışımız üçün şərait yoxdur. Azərbaycanın iqlim şəraiti bizə uyğun deyil. Uşaqlarımız orada tələf - oldu, özümüz isə bu günə qədər də xəstəyik...Əziz ata! Sizdən xahiş edirik ki, bizə imkan verəsiniz, yenədə Ermənistan SSR-də yaşayaq.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Azərbaycan SSR NS yanında Köçürmə İdarəsinin rəisi N. Allahverdiyevin məlumatında isə bildirilirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018113-111">[110]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Bir çox rayonlarda tibbi-sanitar işləri lazımi səviyyədə qurulmamışdır. Belə hallara daha çox Ağcabədi, Səfərəliyev rayonlarında rast gəlinir, bu rayonlarda rayon səhiyyə şöbələri köçkünlərin tibbi xidmətinə diqqət yetirmirlər. Bu cür vəziyyət köçkünlər arasında kütləvi narazılıqlar doğurmuş, hətta Səfərəliyev rayonu Çaparidze adına kolxozda məskunlaşmış köçkünlər arasında ölüm faktlarına təsadüf edilir.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Mallarının xaricdən gələcək ermənilərə veriləcəyini bilən azərbaycanlılar bəzən onları yox edirdilər. Geyqumbat kəndindən olan Abbas Əliyev və İsmayıl Rəhimov bildirirdilər:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">[106]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Biz kolxozda boşuna işləyirik. Bizim bütün məhsullarımız ermənilərə veriləcək. Ümumiyyətlə, <a href="/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99r" title="Ermənilər">ermənilərlə</a> yaşamaq çox çətindir, çünki onlar bizi əzirlər və hətta kolxozda belə bizə uyğun iş vermirlər.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <a href="/wiki/R%C9%99ncb%C9%99r_(Z%C9%99ngibasar)" title="Rəncbər (Zəngibasar)">Rəncbər kəndindən</a> olan İbrahim Nəsirov bildirirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019189-112">[111]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Köçürülmə türk hücumundan qorxan Sovet hökuməti tərəfindən ona görə edilib ki, onlar sərhəddə yaşayan azərbaycanlılara inanmırlar. İkincisi, Sovet Ermənistanı bütün erməniləri toplayaraq Sovet hökumətindən ayrı dövlət qurmaq istəyir. Ermənistan SSR katibi A. Xancanyanın planına görə, dünyanın bütün künclərindəki ermənilər gəlməli və Naxçıvan Ermənistana birləşdirilməli, bütün azərbaycanlılar Azərbaycana köçürülməlidir. Və indi Xancanyanın arzusu reallaşır. Bu yaxınlarda mən eşitmişəm ki, erməni hökuməti Naxçıvanı istəmişdir, lakin Azərbaycan hökuməti bu tələbi rədd etmişdir.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="quotebox pullquote floatright" style="width:30%; ; background-color: cornsilk;"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7691877">.mw-parser-output .quotebox{background-color:#F9F9F9;border:1px solid #aaa;box-sizing:border-box;padding:10px;font-size:88%;max-width:100%}.mw-parser-output .quotebox.floatleft{margin:.5em 1.4em .8em 0}.mw-parser-output .quotebox.floatright{margin:.5em 0 .8em 1.4em}.mw-parser-output .quotebox.centered{overflow:hidden;position:relative;margin:.5em auto .8em auto}.mw-parser-output .quotebox.floatleft span,.mw-parser-output .quotebox.floatright span{font-style:inherit}.mw-parser-output .quotebox>blockquote{margin:0;padding:0;border-left:0;font-family:inherit;font-size:inherit}.mw-parser-output .quotebox-title{text-align:center;font-size:110%;font-weight:bold}.mw-parser-output .quotebox-quote>:first-child{margin-top:0}.mw-parser-output .quotebox-quote:last-child>:last-child{margin-bottom:0}.mw-parser-output .quotebox-quote.quoted:before{font-family:"Times New Roman",serif;font-weight:bold;font-size:large;color:gray;content:" “ ";vertical-align:-45%;line-height:0}.mw-parser-output .quotebox-quote.quoted:after{font-family:"Times New Roman",serif;font-weight:bold;font-size:large;color:gray;content:" ” ";line-height:0}.mw-parser-output .quotebox .left-aligned{text-align:left}.mw-parser-output .quotebox .right-aligned{text-align:right}.mw-parser-output .quotebox .center-aligned{text-align:center}.mw-parser-output .quotebox .quote-title,.mw-parser-output .quotebox .quotebox-quote{display:block}.mw-parser-output .quotebox cite{display:block;font-style:normal}@media screen and (max-width:640px){.mw-parser-output .quotebox{width:100%!important;margin:0 0 .8em!important;float:none!important}}</style> <div class="quotebox-quote left-aligned" style="">Azərbaycanlılar və ermənilər necə dostluq içində yaşaya bilərlər? Tarixən ermənilər və azərbaycanlılar arasında düşmənçilik olub və gələcəkdə də olacaq. Buna görə də, ermənilər azərbaycanlıları Ermənistandan köçürmək qərarına gəliblər. Mən öz evimi dağıtdım ki, heç kim məndən sonra heç nə əldə etməsin.</div> <cite class="left-aligned" style="">— deportasiyaya məruz qalan Həmid Məmmədov.</cite> </div> Seyfulla Süleymanovun "biz Ermənistanda yaşamamalıyıq. Əgər müharibə başlasa, ermənilər bizi qıracaqlar" sözlərindən başqa cür düşünən azərbaycanlılar da var idi. Məsələn, Sıznak kənd kolxozun rəhbəri Bəşir Tağıyev "doğma kənddə ölmək, təzə yerə köçməkdən yaxşıdır" demişdir. Cömərtli kəndindən olan Cəlal Qurbanov isə bildirirdi: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Çox insan Azərbaycanda nə cür istilərin olduğunu bilmir. 1918-1919-cu illərdə biz azərbaycanlılar Ermənistandan Naxçıvana qaçıb xilas olduq. Biz 14 nəfər idik və iki ildən sonra yalnız bizdən 3 nəfər xilas ola bildi. 11 nəfər istidən və xəstəliklərdən öldü. Bu Naxçıvandır, lakin Mingəçevir daha pisdir. Bizim çox qurbanlarımız olacaq.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Qriqoriyan həmçinin əlavə edirdi ki, şayiələr gəzirmiş ki, erməni hakim dairələri maddi kompensasiya verməyəcəkdir və bu şayiələrin nəticəsində azərbaycanlılar çalışmağı durdurmuç, öz meyvə bağlarını və təsərrüfatlarını məhv etmişdir. O, bundan başqa erməni tərəfindən edilən qıcıqlandırıcı çıxışları da qeyd etmişdir. Məsələn, İrəvandan olan Ervand Mesropyan azərbaycanlıların təkcə Ermənistandan yox, eləcə Naxçıvandan da köçürülməsini gərəkdiyini bildirmiş və fikrini bu bölgənin Ermənistana birləşdirilməsinin lazım olduğu ilə əsaslandırmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019189-112">[111]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201881-113">[112]</a> Bu hesabatlar <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Cənubi Qafqazdakı</a> iki etnos arasında güvənsizliyin hələ də güclü olmasını göstərir. Moskva deportasiua planını qəbul və tədbiq etməklə bu iki etnos arasındakı gərginliyin daha da artmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin Ermənistandakı azərbaycanlıların deportasiyanın gələcəkdə torpaq iddialarına səbəb olacağının da fərqində olmuşdurlar və onlara Türkiyə ilə müharibə ehtimalının əsaslı izah kimi gəlməmişdir. Onlara görə köçürülmənin iki səbəb ivar idi — ermənilərin eksponsionist istəkləri və türkdilli olan azərbaycanlılara qarşı düşmənlik. Qriqoryanın hesabatından da göründüyü kimi heç bir azərbaycanlı rəsmi izahı qəbul etməmişdir.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019189-112">[111]</a> Həmçinin Qriqoryanın hesabatında, İrəvan, Leninakan və eləcə də respublikanın başqa şəhər, rayon və kəndlərinin erməni əhalisi tərəfindən də azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı <a href="/wiki/Milliy%C9%99t%C3%A7ilik" class="mw-redirect" title="Milliyətçilik">millətçi</a> xarakterli mülahizələrin səsləndirilməsi də qeyd edilmişdir. Qriqoryan əlavə edirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201881,_90-114">[113]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Bizim tərəfimizdən çoxlu faktlar əldə olunmuşdur ki, azərbaycanlılar yaşayış yerlərindən köçmək istəmirlər. Onların öz yaxın adamlarının qəbirlərini yad edərkən, məzar başında ayrılıq haqqında ağılar demələri onların köçmək istəmədiklərini göstərir...</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> 12 aprel 1948-ci il tarixində <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistandakı</a> Azərbaycan nümayəndələri tərəfindən <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Kommunist_Partiyas%C4%B1" title="Azərbaycan Kommunist Partiyası">Azərbaycan Kommunist Partiyasına</a> göndərilən hesabatda bildirilirdi ki, erməni hakim dairələri 1948-ci il boyunca 11.244 nəfəri azərbaycanlı və ermənilərin qarışıq yaşadığı 53 məntəqədə məskunlaşdırmaq niyyətindədir. Nümayəndələrdən biri olan Mürsəl Məmmədov bildirirdi ki, bu məntəqələrdən ikisi — <a href="/wiki/Noyemberyan_rayonu" title="Noyemberyan rayonu">Noyamberyan</a> rayonunun Lembeli məntəqəsi və Zəngibasar rayonunun Mehmandar məntəqəsi — böyük yaşayış məntəqələridirlər, buna görə də, onların 1948-ci il ərzində Azərbaycanda məskunlaşdırılması hazırlıqsızlığa görə ayrı-ayrı məntəqələrə bölüşdürülməsi demək olurdu. Düşünülürdü ki, erməni nümayəndələrə müraciət edərək onların 1948-ci ilə planladıqları xaricdən erməni köçürülməsini ertələnməsini istəsinlər və qazanılmış zamanda bu iki məntəqənin sakinləri üçün birlikdə yaşaya biləcəkləri məntəqə hazırlasınlar, lakin onların bu istəyi ermənilər tərəfindən rədd edildi və onlar bunu iki məntəqənin sosio-iqtisadi əhəmiyyəti ilə əsaslandırdılar. Mürsəl Məmmədov eyni hesabatında azərbaycanlıların kompensasiyaların verilməsi ilə bağlı narazılıqlarının olduğunu, erməni kolxoz rəhbərlərinin SSRİ-nin 4 mart 1948-ci il tarixli qərarının IV maddəsini pozduqlarını, İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların iş problemlərinin olduğuna görə Azərbaycana köçməyi istədiyini də bildirirdi. Həmçinin azərbaycanlıların köçürülmə olacaqsa heç olmasa indi yaşadıqları yerlərin iqliminə bənzər yerlərdə yerləşdirilmələrini istədikləri də bildirilirdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019190-115">[114]</a> Deportasiya başladıqdan sonra mövcud problemlər daha da pisləşdi. Bu problemlər belə xarakterizə edilə bilər:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019190-191-116">[115]</a> <ul><li>Sənəd üzərində köçüllü olan köçürülməyə etiraz var idi.</li> <li>Erməni hakim dairələri və yerli bürokratlar deportasiyaya məruz qalanlara qanunən verməli olduqları kompensasiyanı ödəməkdə maneələr yaradırdılar. Buna görə də, azərbaycanlılar mülklərinin və var-dövlətlərinin çoxunu Ermənistanda buraxmağa məcbur qalırdılar.</li> <li>Azərbaycan tərəfi gələnlərin ehtiyaclarını qarşılamaqda problemlər yaşayırdı.</li> <li>Moskva yeni gələnlərin yaşayış yerlərinin və digər infrastrukturun hazırlanmasına yetəri qədər maliyyə ayırmamışdı.</li> <li>Sovet müşahidə maşınının nəzarətinin arxasında icazəsiz hərəkat mövcud idi və bu Moskvanın, İrəvanın, Bakının narahatlığına səbəb olurdu. Bu cür hərəkatlar iki istiqamətdə idi: bəzi azərbaycanlılar sərhədi keçərək icazəsiz şəkildə Azərbaycanda məskunlaşırdı və bəzi deportasiya edilənlərin yeni yerlərinə alışa bilmədiklərinə, yetərli infrastruktur olmadığına görə yenidən Ermənistana geri dönürdülər.</li></ul> <a href="/wiki/Kompensasiya" title="Kompensasiya">Kompensasiya</a> problemi hələ də əsas problemlərdən biri olaraq qalmaqda davam edirdi. SSRİ kənd təsərrüfatı nazirinin müavini S. Xoştaria həm Ermənistan, həm də Azərbaycan nazirlər şurasına göndərdiyi məktubda azərbaycanlı köçürülənlərin müvafiq kənd təsərrüfatı kompensasiyasını almadığını və əmlaklarının qiymətləndirilmədiyini bildirmişdi. Azərbaycan Köçürmə İdarəsinin müfəttişi M. Məhərrəmov 19 iyul 1948-ci ildə bildirmişdi ki, Qəmərli dəmiryolu stansiyasında Poqosyan adlı erməni azərbaycanlılar üçün xeyli problem yaratmışdır. O, qatarların gəlişini bilərəkdən gecikdirmiş, insanların yükünü qatara yükləməsinə əngəl olmuş və qatarların planlanandan daha erkən ayrılmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə iki qadın və bir kişi qatara minə bilməmiş və 12 yaşlı oğlan qatardan yıxılaraq başını əzmişdir. Azərbaycan Nazirlər Şurasının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən bu idarənin rəhbəri N. Allahverdiyev bu və bundan başqa problemləri sayaraq 13 yanvar 1949-cu ildə bildirirdi ki, bu cür ehtiyaclar 69 ailənin Ermənistana geri dönməsinə səbəb olmuşdur. O, həmçinin Səfərəliyev küçəsində bəzi ölümlə nəticələnən hadisələrin olduğunu da qeyd edirdi. Lembeli kəndinin sakini Əli Seyidov <a href="/wiki/Mirc%C9%99f%C9%99r_Ba%C4%9F%C4%B1rov" class="mw-redirect" title="Mircəfər Bağırov">Mir Cəfər Bağırova</a> ünvanlanan şikayətində köçürülmənin könüllü əsaslarla olmasının nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bütün kəndin köçməyə məcbur edildiyini bildirirdi. Bu kənddə kəndlilərin könüllü köçürülməsini təmin etmək üçün keçirilən birinci görüşdən sonra heç kim kəndi tərk etmək istəməmiş və bundan sonra Ermənistan daxili işlər nazirinin təzyiqi nəticəsində ikinci görüş də keçirilmişdir. Əli Seyidov Bağırova göndərdiyi məktubunda davam edirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019191-117">[116]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Biz alçaldılmağa və zorbalığa məruz qalırıq. Biz köçürülmə əmrini bilmirik və biz istərdik bilək ki, köçürülmə könüllüdür yoxsa məcburi ? Həmçinin biz bilmirik ki, bizim əmlakımızın taleyi necə olacaqdır?...Beləliklə, biz sizə müraciət edirik, Yoldaş Bağırov, nəzərə alın ki, biz öz ana vətənimizdə yüzillərdir yaşamaqdayıq.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Bəzi azərbaycanlı kəndləri yeni həll yolları axtarmaqda idilər. Məsələn <a href="/wiki/Me%C4%9Fri" title="Meğri">Meğri</a> rayonunun azərbaycanlı kəndi olan <a href="/wiki/N%C3%BCv%C9%99di_(Me%C4%9Fri)" title="Nüvədi (Meğri)">Nüvədi kəndinin</a> Qırmızı Sərhəd kolxozunun sakinləri Stalinə məktub göndərərək kəndlərinin 1920-ci ilə qədər Zəngilan rayonunun tərkibində olduğunu, indi də kəndin Azərbaycan yurisdiksiyasına verilməsini istədilər. Beləliklə, onlar deportasiyadan yan keçəcəklərini düşünürdülər. Məktubda deyilirdi:<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201898-118">[117]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Bu ilin aprelində bizə məlumat verdilər ki, kənd əhalisi ilə birlikdə Azərbaycan SSR-ə köçürülməliyik və Emənistan azərbaycanlıları Azərbaycanda yaşamalıdırlar. Bizim Nüvədi kəndi hər iki respublikanın sərhədində yerləşir. 1920-ci ilə qədər Azərbaycan SSR Zəngilan rayonuna məxsus idi, sonra isə <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası">Ermənistan SSR</a> Meğri rayonunun tərkibinə keçirildi. Dəmiryol xəttinin çəkilməsi iki respublikanı birləşdirdi. Bütün bunlardan çıxış edərək, artıq dərəcədə xahiş edirik ki, bizi köçürməkdənsə, əvvəllər olduğu kimi Nüvədi kəndinin Azərbaycan SSR Zəngilan rayonunun tərkibinə keçirəsiniz.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Öz növbələrində Azərbaycan hakim dairələrinin də yeni gələnləri qəbul etməyə hazır olmadıqları üçün onların çoxu anbar və bu kimi yerlərdə yerləşdirildilər. Onlar qidalanma və yaşam üçün lazımı şeylərlə təmin edilməmişdilər. Hətta uşaqlar üçün məktəb ehtiyacları belə çox zəif təşkil edilmişdi. Yerli dövlət dairələri yeni gələnlərə qarşı müsbət davranmırdı. Erməni tərəfi də Azərbaycanı köçürülmə planının altını oymaqda ittiham edirdi. Yeni gələnlərdən bir qismi Qarabağın dağlıq hissəsinə yönəlmişdi və buranın yerli hakimiyyət orqanı mərkəzi yeni gələnləri buraya yönəltməkdə ittiham etdi. Azərbaycanda yaşayan ermənilər də vəziyyətlərindən şikayətçi idilər. Məsələn, Şaumyan rayonunda yaşayan ermənilər <a href="/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> və Bakıya məktublar göndərərək yeni gələn azərbaycanlılardan şikayət edirdilər. Xüsusən Martuni rayonunda yaşayan ermənilər azərbaycanlıların oraya gəlməsinə qarşı güclü şəkildə qarşı çıxırdılar. Öz növbələrində azərbaycanlı köçkünlər də yerli ermənilərin onlara qarşı münasibətlərindən Bağırova şikayət edir, onların bəzilərinin kriminal dairələrlə, <a href="/wiki/Da%C5%9Fnaksutyun" title="Daşnaksutyun">Daşnaksutyun</a> da daxil olmaqla, millətçi qruplarla əlaqələrinin olduğunu bildirirdilər:<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019191-192-119">[118]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Burada bir qrup erməni bizə qarşı təqib təşkil etmişdir, biz sülh içində yaşaya bilmirik, onlar <a href="/wiki/Burjuaziya" title="Burjuaziya">burjua</a> qırıntılarıdırlar, millətçidirlər və bizə qarşı donos yazırlar. Bunlar kolxozun əmlakını mənimsəməyə görə [Kommunist] partiyadan qovulan, 5 illik həbs edilən Uzunyan Arutun və [Kommunist] partiyadan qovulan, 5 illik həbs edilən Qriqoryan Usikdir. [Həmçinin] Atası Daşnak olan, lakin bu məlumatı gizlədərək partiyaya girən Z. Şahnəzəryandır.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Köçürülmə üçün lazimi texniki vəsaitlərin ayrılmaması rəsmi şəxslərin hesabatlarında da əks etdirilmişdir:<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov199844-120">[119]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>"Azərittifaq 1949-cu ildə köçürülmə tədbirləri üçün bircə kubmetr də taxta-şalban ayırmamış, bu tədbirlər üçün 1948-ci ildə ayrılan taxta-şalban isə başqa məqsədlərdən ötrü sərf edilmişdir</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Həmçinin Azərbaycana köçürüldükdən sonra bəzi azərbaycanlılar oradakı erməni bürokratlarla da problemlər yaşayırdılar. Məsələn, Şəmkir rayonuna köçürülənlər bu barədə Bağırova yazırdılar: <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Şamxor katibinin müavini Xocayan iclasda bildirdi ki, onda Ermənistandan gələnlər əleyhinə əlində 150-200 şikayət vardır. Yoldaş Bağırov, biz öz ana vətənimiz üçün qanımızı axıtmışıq. Əgər buradan sürgün ediləcəkdiksə, onda bizi niyə Ermənistandan köçürdülər? Əgər siz bizi buradan göndərmək barədə qərar vermisinizsə, xahiş edirik Yoldaş Arutunovla bizim Ermənistandakı öz təsərrüfatlarımıza qayıtmamız barədə razılığa gələsiniz.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Şikayətlərin və problemin artması Azərbaycan Köçürmə İdarəsini <a href="/wiki/Da%C4%9Fl%C4%B1q_Qaraba%C4%9F_Muxtar_Vilay%C9%99ti" title="Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti">DQMV</a> ilə birgə komissiya yaratmağa və məsələləri müzakirə etməyə sövq etdi. 1948-ci ildə Martuniyə gələn 570 azərbaycanlı var idi. Buradakı uşaqların hamısı məktəblə təmin edilməmişdi və Güneyçertare kəndində bir Azərbaycan dili müəllimi heç bir keçərli səbəb göstərilmədən rayon təhsil idarəsinin müdiri Ulubabayan tərəfindən işdən qovulmuş və <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dili" title="Azərbaycan dili">Azərbaycan dilinin</a> tədris edilməsi azərbaycanca çətinliklə danışa bilən məkjtəbin direktoruna həvalə edilmişdi. Bir digər azərbaycanda müəllimi Müseyib Məmmədov da işdən çıxarılmışdı. Həmçinin məktəbin kitabxanasında azərbaycanca qəzet, jurnal və digər ədəbiyyat nümunələri demək olar ki, yox idi. Kəndə yerləşdirilən 58 kolxozçu işlə təmin edilməmiş, onların yerləşdirildiyi yerlərin çoxu da təmir tələb edən yerlər idi. Bu məsələləri müzakirə edən komissiya bölgənin rəhbəri Əmirxanyanı və Baxşıyanı bunlara görə qınadı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019192-121">[120]</a> Yenə Martuninin Kiş kəndində məskunlaşan azərbaycanlılar yerli hakimiyyət nümayəndələrinin qanunla müəyyən edilmiş haqlarını və digər şeyləri onlara verməməkdə ittiham edirdi. Beləliklə, nə Ermənistandakı , nə də DQMV-dəki ermənilər azərbaycanlıların onların bölgəsində qalmasını istəməyirdi. Çox maraqlıdır ki, Ermənistamn hakim dairələri oradan deportasiya etdikləri azərbaycanlıların <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvana</a> da getmələrini istəmirdilər. Naxçıvana dair torpaq iddiaları olan ermənilər bununla oradakı etnik nisbəti öz əleyhlərinə dəyişməkdən çəkinirdilər. Məsələn, Azərbaycan hakimiyyəti Vedi rayonundan olan azərbaycanlıları Naxçıvana yerləşdirmək istəsə də, Ermənistan nazirlər şurası guya Naxçıvanda iş imkanlarının məhdud olmasını göstərərək buna qarşı çıxmışdı. Cavab olaraq da, bu köçürülmə üçün zəmin yaratmaq istəyən Azərbaycan Naxçıvanda pambıqçılığın inkişafına dair qərar qəbul etmiş, bununla əsaslandıraraq Ermənistanın Noraşen rayonundan 500 təsərrüfatı Naxçıvana köçürmüşdür.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019192-193-122">[121]</a> Sovet dövrü üçün xarakterik olmayan etirazlardan biri də Arpaçay və Araz çayları boyunca yaşamaqda olan azərbaycanlı əhalinin bir qrupu tərəfindən irəli sürülmüşdü. Onlar öz çıxışlarında köçürülməkdənsə, <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İran</a> və ya <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyəyə</a> getməyin daha yaxşı olduğunu bildirmiş, içlərindən bir neçəsi isə vaxtında çıxıb getməməklə səhv etdiklərini demişdi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201894-123">[122]</a> Köçürülməyə qarşı etirazlar yalnız sadə əhali içərisində edilmirdi. Bəzən belə etirazlar Sovet sistemində yüksək vəzifə hesab edilə biləcək mövqeləri tutan və ya tutmuş olan şəxslər tərəfindən də dilə gətirilirdi. Məsələn, Mirzə Bəşirov, <a href="/wiki/Q%C9%99%C5%9F%C9%99m_%C5%9Eahbazov" title="Qəşəm Şahbazov">Qəşəm Şahbazov</a>, İbiş Abbasov, Yaqub Qəribov, <a href="/wiki/R%C9%99him_Allahverdiyev" title="Rəhim Allahverdiyev">Rəhim Allahverdiyev</a>, Yusif Abbasov, T. Musayev kütləvi köçürülməyə qarşı olduqları üçün Ermənistan K(b)P MK bürosunun xüsusi göstərişi əsasında tutduqları vəzifələrdən azad edilmişdilər. Bundan sonra onlardan bəzisi Azərbaycana köçmüş, burada işləməyə başlamışdırlar. Belə şəxslərdən biri də Qarabağlar rayon partiya komitəsinin birinci katibi işləmiş <a href="/wiki/C%C9%99f%C9%99r_V%C9%99lib%C9%99yov" title="Cəfər Vəlibəyov">Cəfər Vəlibəyov</a> da köçürülmə siyasətini ciddi tənqid etdiyinə görə respublikanın hakimiyyət orqanları tərəfindən ciddi təqiblərə məruz qalmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201898-118">[117]</a> Ən böyük problemlərdən biri isə iqlim fərqi idi. Deportasiya prosesi zamanı köçürülənlərə lazimi vəsaitin təmin edilməməsi, iqlim fərqləri və səhiyyə şəraitinin düzgün təşkil edilməməsi nəticəsində xeyli sayda insan vəfat etmişdi. Onların hər üç nəfərindən biri yeni şəraitə, isti, quru iqlimə, məişət təminatsızlığına uyğunlaşa bilməyib, aclıq və xəstəlikdən həlak oldu. G. Məmmədov və S. Əsədovun bildirdiyinə görə, köçürülməyə məruz qalanlar arasında xeyli sayda insan tələfatı olmuşdur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMəmmədov_və_Əsədov199249-124">[123]</a> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">Azərbaycan türklərinin</a> məcburi köçürülməsi ilə bağlı məsələlərdən biri də deportasiyaya məruz qalmış əhaliyə verilməli olan ictimai və fərdi təsərrüfatlara məxsus mal-qaranın sayı ilə bağlı məsələdir. Köçürülən əhali Azərbaycan SSR-yə özləri ilə ictimai təsərrüfatlardan 4502 baş qaramal, 12.720 baş davar, 206 baş at, 66 baş donuz, şəxsi təsərrüfatlardan isə 2607 baş qaramal, 4168 baş davar, 64 baş at gətirmişlər. N. Allahverdiyevin Ermənistanda olarkən hazırladığı arayışda isə bildirilir ki, köçürülmə zamanı 1000 nəfərdən yuxarı azərbaycanlı ailəsi ictimai əmlakına toxunmadan Ermənistan ərazisini tərk etmişlər.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPaşayev199520-21,_25-125">[124]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018112-110">[109]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Köçürülənlərin_sayı">Köçürülənlərin sayı</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=10" title="Köçürülənlərin sayı bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=10" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Köçürülənlərin sayı">mənbəni redaktə et</a>]</div> Bu proses zamanı nə qədər <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlının</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistandan</a> gələrək Azərbaycanda məskunlaşması barədə müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Məsələnin qarışıq olmasının səbəbi rəsmi köçürülənlərlə yanaşı, özbaşına olaraq <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistandan</a> köçərək Azərbaycana gələnlərin dəqiq sayını müəyyənləşdirmənin çətinliyidir. Eyni zamanda rəsmi hesablamalar zamanı yalnız Kür-Araz bölgəsinə yerləşdirilən azərbaycanlılar bu proses çərçivəsində köçürülən hesab edilmiş və qeydə alınmışdır, halbuki Kür-Araz ovalığına yerləşənlərlə birlikdə, xeyli sayda insan Ermənistandan rəsm şəkildə köçürülmü, lakin <a href="/wiki/K%C3%BCr-Araz_oval%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Kür-Araz ovalığı">Kür-Araz ovalığında</a> deyil, başqa yerlərdə məskunlaşmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018114-126">[125]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEPaşayev199521-127">[126]</a> Erməni mənbəsində Kür-Araz ovalığına köçürülənlərin sayı 58.5 min nəfər göstərilir. Ortadakı problemlərdən biri də Sovet rəsmi dairələrinin təsərrüfat başına hesablama apararkən hər təsərrüfatda 5 nəfərin olduğunu hesablamaları bizim nümunəmizdə doğru olmur. Çünki Ermənistan Azərbaycanda ailə başına düşən insan sayına görə azərbaycanlılar erməniləri xeyli üstələyirdilər. Bu tarixçi, demoqraf V. İ. Kozlov tərəfindən də təstiqlənir. Onun bildirdiyinə görə, Ermənistan SSR-də kənd yerlərində yaşayan ermənilər arasında uşaq doğumu göstəricisi xeyli aşağı idi və azərbaycanlılar arasında bu göstərici erməniləri xeyli qabaqlayırdı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018115-128">[127]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEКозлов1982193-129">[128]</a> Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə İdarəsinin son-1956-cı il məlumatında Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürülən azərbaycanlı əhalinin sayı 58.847 nəfər (13.230 təssərrüfat) göstərilir, lakin Kzlovun araşdırmasından yola çıxan və Ermənistandakı azərbaycanlı təsərrüfatlarını və ya ailələrini təşkil edən insan sayını 7–8-dən götürən tarixçi Əsəd Qurbanlı köçürülənlərin təxmini sayı olaraq 100 min rəqəmini göstərməkdədir. Qurbanlı bu iddiasını həmçinin Ermənistandakı azərbaycanlıların təbii artım tempi ilə də əlaqələndirərək əsaslandırır:<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018115,_116-130">[129]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Ermənistan SSR-də müxtəlif illərdə azərbaycanlı əhalinin say dinamikasının və əhalinin orta illik artımının tədqiqi də bu rəqəmin düzgünlüyünü təsdiq edir. Qeyd etdik ki, köçürmə ərəfəsində Ermənistanda türk əhalinin sayı 170 mindən artıq olmuşdur. Rəsmi məlumata əsasən Ermənistandan 100 min nəfərdən artıq əhali köçürülübsə, köçürmədən sonra Ermənistanda 70 mindən artıq əhali qalmışdır. 1959-cu ildə Ermənistan SSR-də bütün əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə azərbaycanlıların sayı 107.7 min nəfər təşkil etmişdir.Orta illik artım müxtəlif illərdə orta hesabla 3.0 mindən artıq olmuşdur. Deportasiyadan sonrakı illərdə orta illik artım 2.1, mütləq azalma isə 1.16 olmuşdur. 1949-1959-cu illər arasında azərbaycanlı əhalinin orta illik artımı 2.1 olmuşsa, deməli, 10 il ərzində azərbaycanlı əhalinin artımı 20 mindən artıq olmuşdur. Bütün bu təhlildən sonra belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan SSR-ə köçürülən əhali 100 mindən artıq, geriyə qayıdan əhali isə təxminən 10-12 min arasında olmuşdur.</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <a href="/wiki/B%C9%99xtiyar_N%C9%99c%C9%99fov" title="Bəxtiyar Nəcəfov">Bəxtiyar Nəcəfov</a> deportasiya edilənlərin sayı ilə bağlı bunları bildirir:<a href="#cite_note-FOOTNOTENəcəfov199858-131">[130]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına görə (Respublika Nazirlər Sovetinə ünvanlanmış 14 oktyabr 1954-cü il tarixli məktub) 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan Kür-Araz ovalığına 11914 təsərrüfat (53000 nəfər) köçürülmüşdür. Lakin bu göstəricilərə, deportasiya mexanizminin hələ işləməkdə davam etdiyi 1954-1956-cı illər daxil deyildir. Bundan əlavə, Ermənistandan özbaşına, köçmə bileti olmadan Kür-Araz ovalığına, oradan isə dözülməz iqlim şəraiti səbəbindən dağlıq və dağətəyi rayonlarına köçmüş kolxozçuların bu sənəddə nəzərə alınıb-alınmadığı da məlum deyildir</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Nəticə">Nəticə</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=11" title="Nəticə bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=11" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Nəticə">mənbəni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">Azərbaycanlıların</a> 1948–1953-cü illərdəki deportasiyası layihəsi iki şeylə əsaslandırılırdı: 1) <a href="/wiki/K%C3%BCr-Araz_oval%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Kür-Araz ovalığı">Kür-Araz</a> bölgəsində inkişaf etməkdə olan pambıqçılığın işçi qüvvəsi tələb etməsi və 2) xaricdən <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistana</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99r" title="Ermənilər">ermənilərin</a> köçürülməsi, halbuki köçürülən azərbaycanlıların əksəriyyəti kənd bölgələrində yaşadığı zaman, xaricdən gəlnə ermənilərin də əksəriyyəti şəhərlərdə yerləşdirilmişdi. Tarixçi <a href="/wiki/F%C9%99rid_%C5%9E%C9%99fiyev" title="Fərid Şəfiyev">Fərid Şəfiyev</a> Sovet hökumətinin belə bir qərar verməsini bu göstərilən səbəblərlə yox, strateji əsaslarla əlaqələndirir. Ona görə, Sovet və erməni hakim dairələri azərbaycanlıları onlar üçün həssas olan bölgələrdən köçürmək istəmişdirlər. Bunu isə azərbaycanlıların <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyəni</a> dəstəkləməsi iddiası ilə əlaqələndirmişdirlər. Beləliklə, Şəfiyev dövlət tərəfindən təşkil edilən bu deportasiyanı XX əsrin I yarısında azərbaycanlılarla ermənilər arasında baş vermiş etnik gərginliyin və <a href="/w/index.php?title=SSR%C4%B0-T%C3%BCrkiy%C9%99_m%C3%BCnasib%C9%99tl%C9%99ri&action=edit&redlink=1" class="new" title="SSRİ-Türkiyə münasibətləri (səhifə mövcud deyil)">SSRİ-Türkiyə münasibətlərindəki</a> gərginlikdən yola çıxaraq geostrateji vəziyyət kontekstində qavranılmasını təklif edir. <a href="/wiki/%C4%B0osif_Stalin" title="İosif Stalin">Stalinin</a> ölümündən sonra köçürülmə prosesinin durdurulmasına baxmayaraq, bu layihə erməni hakim dairələrində Sovetlərin onlarn xeyrinə bəzi administrativ dəyişikliklərə gedə biləcəyinə ümid yaratmışdı. Türkiyədən torpaq qoparmağın qeyri-mümkünlüyü fonunda İrəvandakılar Azərbaycandan torpaq qopara biləcəklərinə ümid edirdilər. Bundan sonrakı dövrlərdə də qapalı və üstü örtülü şəkildə gedən bu gərginlik Mixail Qorbaçovun hakimiyyəti dövründə, yəni 1988–1990-cı illərdə açıq qarşıdurmaya çevrildi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019195-132">[131]</a> Stalinin ölümündən sonra köçürülənlərin geriyə qayıdışı güclənir. Ermənistan rəhbərlərinin Azərbaycan hökumətinə etirazları ilə bağlı <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Sovet_Sosialist_Respublikas%C4%B1" title="Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası">Azərbaycan SSR</a> Kənd Təsərrüfatı Nazirinin müavini <a href="/wiki/M%C3%B6hs%C3%BCn_Poladov" title="Möhsün Poladov">Möhsün Poladov</a> başda olmaqla nümayəndə heyəti Ermənistanda olmuş və bu barədə arayış hazırlamışdır. Arayışdan məlum olur ki, 1954-cü ilin aprel ayına qədər 1155 təsərrüfat (6930 nəfər) geriyə, əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018110-133">[132]</a> Lakin bu yenə də Ermənistandakı ümumi azərbaycanlı sayında kəskin azalmanın qarşısını ala bilmir. 1959-cu ildə aparılmış siyahıyaalınmya görə, orada cəmi 107 min azərbaycanlı yaşamaqda idi.<a href="#cite_note-134">[133]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEВолкова196917-135">[134]</a> Bu deportasiyanın da təsri ilə sonrakı dövrlərdə Ermənistandakı <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlıların</a> demoqrafik göstəricilərində dəyişikliklər meydana çıxdı. 1970-ci illərdə Ermənistanda şəhərlərdə yaşayan azərbaycanlıların artım tempi kəndlərdə yaşayanların artım tempini keçdi. Buna Sovet dövrünün əvvəlki mərhələlərində hələ rast gəlinməmişdi, lakin ümumilikdə şəhərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı çox az idi və yalnız ümumi azərbaycan əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına görə yalnız 15,5%-i təşkil edirdi. Həmçinin <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> şəhərində də azərbaycanlıların ümumi göstəriciləri aşağı enməkdə idi. Uzun müddət şəhərdə əhalinin əksəriyyətini təşkil edən azərbaycanlıların sayı 1979-cu ildə 0,7% ikən, 1989-cu ildə 0,1%-a enmişdi. Bunun səbəblərinə İrəvan şəhərinə trafdan xeyli sayda erməninin köçməsi ilə birlikdə, xaricdən gələn ermənilərin sayı da önəmli rol oynamışdı.<a href="#cite_note-FOOTNOTEХоджабекян_və_Асатрян199079-136">[135]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEGrenoble2003135-101">[101]</a> Azərbaycanlı əhali tərkibində şəhər əhalisi sayı artsa da, ümumi əhali sayı azalmaqda idi. 1979-cu ildə Ermənistanda ümumi əhalinin 5.3 faizini təşkil edən 160.841 nəfər azərbaycanlı yaşayırdısa,<a href="#cite_note-137">[136]</a> bu göstərici 1989-cu ildə 84.860-a və ya 2,6 %-a endi.<a href="#cite_note-138">[137]</a> Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyasının son mərhələsi olan <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1988-1989)" class="mw-redirect" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988-1989)">1988–1989-cu illər deortasiyası</a> ilə də, Ermənistanda azərbaycanlıların yaşamasına son qoyuldu. İstisna olaraq mövcudiyyətini qorumağı bacaran <a href="/wiki/N%C3%BCv%C9%99di_(Me%C4%9Fri)" title="Nüvədi (Meğri)">Nüvədi</a> kəndi 1991-ci ilin avqust ayında boşaldıldı.<a href="#cite_note-139">[138]</a> Yazdığı məqaləsində bundan bəhs edən tarixçilər Barbara A. Anderson və Brian D. Silver tez-tez bu proseslər zamanı 200 min insanın Ermənistandan qovulduğunun yazıldığını bildirirlər. Onlar 1979-cu ildə ölkədə 160 mindən çox azərbaycanlının yaşadığını, azərbaycanlıların o dönəmdə artım tempinin 23.6 faiz olduğunu bildirərək təxmin edirlər ki, həqiqətən də 1988-ci ilə gəlindiyində ölkədəki bütün azərbaycanlıların sayının 200 minə yaxın bir rəqəm olması mümkündür. Sadəcə 1989-cu ildə hələ də Ermənistanda təxminən 85 min azərbaycanlının yaşadığını xatirladan Barbara A. Anderson və Brian D. Silver iddia edildiyi kimi bütün azərbaycanlıların təkcə 1988-ci il ərzində qovulmadığını bildirirlər. Onların təxmininə görə, bu proses 1989-cu ilin yanvar ayının 12-dən sonra tamamlanmışdır.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996490-491-140">[139]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mirası">Mirası</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=12" title="Mirası bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=12" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mirası">mənbəni redaktə et</a>]</div> SSRİ Ali Soveti 1989-cu ilin noyabrında "Məcburi köşürülməyə məruz qalmış xalqlara qarşı repressiya aktlarının qeyri qanuniliyi və cinayətkarlığının etiraf olunması və onların hüquqlarının təmin edilməsi haqqında" bəyannamə qəbul etmişdir, lakin bu sənəddə azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı məsələyə heç toxunulmamışdır.<a href="#cite_note-141">[140]</a> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a> <a href="/wiki/Prezident" title="Prezident">Prezidenti</a> <a href="/wiki/Heyd%C9%99r_%C6%8Fliyev" title="Heydər Əliyev">Heydər Əliyev</a> tərəfindən 18 dekabr 1997-ci ildə "1948–1953-cü illərdə <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlıların</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a> ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" fərman imzalanmışdır. Bu tarixi sənəd <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">azərbaycanlıların</a> <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_SSR" class="mw-redirect" title="Ermənistan SSR">Ermənistan SSR</a> ərazisindəki tarixi-etnik <a href="/wiki/Torpaq" title="Torpaq">torpaqlarından</a> kütləvi surətdə deportasiyasının hərtərəfli tədqiq edilməsini, Azərbaycan xalqına qarşı dövlət səviyyəsində həyata keçirilmiş bu tarixi cinayətə hüquqi-siyasi qiymət verilməsini və onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məqsədilə dövlət komissiyasının yekununda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı kimi yayımlandı. Fərmanda deyilirdi:<a href="#cite_note-142">[141]</a> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color: var( --color-base ); border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/30px-Cquote1.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/45px-Cquote1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Cquote1.svg/60px-Cquote1.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td> <td><cite>...SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nömrəli və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar əsasında 1948—1953-cü illərdə yüz əlli mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Adi hüquq normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən qocalar və körpələr ağır köçürülmə şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar. Bu işdə erməni şovinist dairələrinin və SSRİ rəhbərliyinin cinayətkar siyasəti ilə yanaşı, o dövrki Azərbaycan rəhbərliyinin öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi, soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində və həyata keçirilməsində iştirakı da az rol oynamamışdır...</cite> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><img alt=""" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/30px-Cquote2.svg.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/45px-Cquote2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Cquote2.svg/60px-Cquote2.svg.png 2x" data-file-width="40" data-file-height="30" /> </td></tr></tbody></table> Bundan sonra <a href="/wiki/%C4%B0kinci_Qaraba%C4%9F_m%C3%BCharib%C9%99si" title="İkinci Qarabağ müharibəsi">İkinci Qarabağ müharibəsi</a> bitməsindən sonra yenidən <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistanla</a> gərginliyin yaranması fonunda Azərbaycan prezidenti <a href="/wiki/%C4%B0lham_%C6%8Fliyev" title="İlham Əliyev">İlham Əliyev</a> Azərbaycanlıların uzun müddət yaşadığı torpaqlardan ötən əsr boyunca qovulduqlarını xatırladaraq, oraya geri dönüşdən bəhs etmişdir.<a href="#cite_note-143">[142]</a><a href="#cite_note-144">[143]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Həmçinin_bax">Həmçinin bax</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=13" title="Həmçinin bax bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=13" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həmçinin bax">mənbəni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1988-1989)" class="mw-redirect" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988-1989)">Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988-1989)</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası">Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası</a></li> <li><a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Ermənistan azərbaycanlıları">Ermənistan azərbaycanlıları</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Qeydlər">Qeydlər</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=14" title="Qeydlər bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=14" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qeydlər">mənbəni redaktə et</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-lower-alpha"> <div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-109"><a href="#cite_ref-109">↑</a> Bundan bir qədər əvvəl deportasiyaya məruz qalan Axısqa türkləri nəzərdə tutulur.<a href="#cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">[106]</a> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar">İstinadlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=15" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=15" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar">mənbəni redaktə et</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6982878"><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-3"> <ol class="references"> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019178-179-1"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019178-179_1-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 178-179 </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.e-qanun.az/framework/4099">Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 18 dekabr 1997-ci il tarixli Fərmanı</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200926145915/http://www.e-qanun.az/framework/4099">Arxivləşdirilib</a> 2020-09-26 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> "Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948–1953-cü illər)" sənədlər toplusu. Bakı,2013] </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">↑</a> <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/5548/1948-1953-c%C3%BC-ill%C9%99rd%C9%99-q%C9%99rbi-az%C9%99rbaycan-torpaqlar%C4%B1ndan-deportasiya.html">[1]</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180511050514/http://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/5548/1948-1953-c%C3%BC-ill%C9%99rd%C9%99-q%C9%99rbi-az%C9%99rbaycan-torpaqlar%C4%B1ndan-deportasiya.html">Arxivləşdirilib</a> 2018-05-11 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> 1948–1953-cü illərdə Qərbi Azərbaycan torpaqlarından deportasiya </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian19802-3-5"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian19802-3_5-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian1980">Bournoutian, 1980</a>. səh. 2-3 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian198012-6">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian198012_6-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian198012_6-1">2</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian198012_6-2">3</a> <a href="#CITEREFBournoutian1980">Bournoutian, 1980</a>. səh. 12 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian199678-7"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian199678_7-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian1996">Bournoutian, 1996</a>. səh. 78 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian199679-8"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian199679_8-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian1996">Bournoutian, 1996</a>. səh. 79 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan200566-9"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan200566_9-0">↑</a> <a href="#CITEREFHerzig_və_Kurkchiyan2005">Herzig və Kurkchiyan, 2005</a>. səh. 66 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPayaslian2008111–112-10"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPayaslian2008111–112_10-0">↑</a> <a href="#CITEREFPayaslian2008">Payaslian, 2008</a>. səh. 111–112 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian19804,_6-11"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian19804,_6_11-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian1980">Bournoutian, 1980</a>. səh. 4, 6 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian201820-12"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian201820_12-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian2018">Bournoutian, 2018</a>. səh. 20 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEВолкова196945-13"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEВолкова196945_13-0">↑</a> <a href="#CITEREFВолкова1969">Волкова, 1969</a>. səh. 45 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian198013-14"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian198013_14-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian1980">Bournoutian, 1980</a>. səh. 13 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKettenhofen_və_başqaları1998542–551-15"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKettenhofen_və_başqaları1998542–551_15-0">↑</a> <a href="#CITEREFKettenhofen_və_başqaları1998">Kettenhofen və başqaları, 1998</a>. səh. 542–551 </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> Кавказский календарь на 1883 год, Тифлис, Главное управление главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, Кавказский статистический комитет, 1882 год, отдел I, Различные сведения, Некоторые статистические данные о состоянии губерний Кавказского края, стр. 224 </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> Сборник сведений о Кавказе. Том V. Изданный под редакцией Главного Редактора Кавказского Статистического Комитета Н.Зейдлица. Списки населенных мест Кавказского края. Часть I. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская, Ставропольская и Терская область. Тифлис, 1879. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian201821-18">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian201821_18-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian201821_18-1">2</a> <a href="#CITEREFBournoutian2018">Bournoutian, 2018</a>. səh. 21 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAltstadt199230-19"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAltstadt199230_19-0">↑</a> <a href="#CITEREFAltstadt1992">Altstadt, 1992</a>. səh. 30 </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=3">"Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям"</a>. www.demoscope.ru. 20 November 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20221120221810/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=3">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 21 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%B2%D1%81%D0%B5%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B8+1897+%D0%B3.+%D0%A0%D0%B0%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83%2C+%D0%B3%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BC+%D0%B8+%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8F%D0%BC&rft.pub=www.demoscope.ru&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.demoscope.ru%2Fweekly%2Fssp%2Frus_lan_97.php%3Freg%3D3&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4913744">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBournoutian201894-21"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBournoutian201894_21-0">↑</a> <a href="#CITEREFBournoutian2018">Bournoutian, 2018</a>. səh. 94 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEde_Wall201821-22"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEde_Wall201821_22-0">↑</a> <a href="#CITEREFde_Wall2018">de Wall, 2018</a>. səh. 21 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEde_Wall2018127–128-23"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEde_Wall2018127–128_23-0">↑</a> <a href="#CITEREFde_Wall2018">de Wall, 2018</a>. səh. 127–128 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKaufman200158-24"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKaufman200158_24-0">↑</a> <a href="#CITEREFKaufman2001">Kaufman, 2001</a>. səh. 58 </li> <li id="cite_note-25"><a href="#cite_ref-25">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ceghakron.ru/pages/menu/menu3/kgb1.htm">"Garegin Njdeh and the KGB: Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian"</a>. 20 Juny 2006. 31 March 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071030124321/http://www.ceghakron.ru/pages/menu/menu3/kgb1.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 21 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Garegin+Njdeh+and+the+KGB%3A+Report+of+Interrogation+of+Ohannes+Hakopovich+Devedjian&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ceghakron.ru%2Fpages%2Fmenu%2Fmenu3%2Fkgb1.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.auditorium.ru/books/469/p_6.htm">"ЭТНИЧЕСКИЕ КОНФЛИКТЫ В СССР. 1917-1991 ГГ. БАЗА ДАННЫХ"</a>. www.auditorium.ru. 2 May 2003. 28 January 2015 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070929204800/http://www.auditorium.ru/books/469/p_6.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 21 November.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%AD%D0%A2%D0%9D%D0%98%D0%A7%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%98%D0%95+%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A4%D0%9B%D0%98%D0%9A%D0%A2%D0%AB+%D0%92+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0.+1917-1991+%D0%93%D0%93.+%D0%91%D0%90%D0%97%D0%90+%D0%94%D0%90%D0%9D%D0%9D%D0%AB%D0%A5&rft.pub=www.auditorium.ru&rft.date=2003-05-02&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.auditorium.ru%2Fbooks%2F469%2Fp_6.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBloxham2005103-105-27">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBloxham2005103-105_27-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBloxham2005103-105_27-1">2</a> <a href="#CITEREFBloxham2005">Bloxham, 2005</a>. səh. 103-105 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEБаберовски2010166-28"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEБаберовски2010166_28-0">↑</a> <a href="#CITEREFБаберовски2010">Баберовски, 2010</a>. səh. 166 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEГалоян1957114-115-29"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEГалоян1957114-115_29-0">↑</a> <a href="#CITEREFГалоян1957">Галоян, 1957</a>. səh. 114-115 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEВолкова196912-12-30"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEВолкова196912-12_30-0">↑</a> <a href="#CITEREFВолкова1969">Волкова, 1969</a>. səh. 12-12 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEБаберовски2010169-31"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEБаберовски2010169_31-0">↑</a> <a href="#CITEREFБаберовски2010">Баберовски, 2010</a>. səh. 169 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHovannisian1971188-189-32"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHovannisian1971188-189_32-0">↑</a> <a href="#CITEREFHovannisian1971">Hovannisian, 1971</a>. səh. 188-189 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHille2010187-33"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHille2010187_33-0">↑</a> <a href="#CITEREFHille2010">Hille, 2010</a>. səh. 187 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHovannisian1982225-226-34"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHovannisian1982225-226_34-0">↑</a> <a href="#CITEREFHovannisian1982">Hovannisian, 1982</a>. səh. 225-226 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEГарданов196913-35"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEГарданов196913_35-0">↑</a> <a href="#CITEREFГарданов1969">Гарданов, 1969</a>. səh. 13 </li> <li id="cite_note-36"><a href="#cite_ref-36">↑</a> <cite class="citation news">Том де Ваал. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4670000/4670433.stm">"Главы из русского издания книги "Черный сад""</a>. news.bbc.co.uk. 2005. 8 March 2016 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160308194158/http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4670000/4670433.stm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 21 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8B+%D0%B8%D0%B7+%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8+%22%D0%A7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%B0%D0%B4%22&rft.date=2005&rft.au=%D0%A2%D0%BE%D0%BC+%D0%B4%D0%B5+%D0%92%D0%B0%D0%B0%D0%BB&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2Fhi%2Frussian%2Fin_depth%2Fnewsid_4670000%2F4670433.stm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMutafian1994134-37"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMutafian1994134_37-0">↑</a> <a href="#CITEREFMutafian1994">Mutafian, 1994</a>. səh. 134 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMccarthy1997380-38"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMccarthy1997380_38-0">↑</a> <a href="#CITEREFMccarthy1997">Mccarthy, 1997</a>. səh. 380 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018117-39"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018117_39-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 117 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGürün199132-35,_276-313-40"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGürün199132-35,_276-313_40-0">↑</a> <a href="#CITEREFGürün1991">Gürün, 1991</a>. səh. 32-35, 276-313 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013161-41"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKarakaş2013161_41-0">↑</a> <a href="#CITEREFKarakaş2013">Karakaş, 2013</a>. səh. 161 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013161-162-42"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKarakaş2013161-162_42-0">↑</a> <a href="#CITEREFKarakaş2013">Karakaş, 2013</a>. səh. 161-162 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013162-43"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKarakaş2013162_43-0">↑</a> <a href="#CITEREFKarakaş2013">Karakaş, 2013</a>. səh. 162 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKarakaş2013210-214,_220-226,_238-247-44"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKarakaş2013210-214,_220-226,_238-247_44-0">↑</a> <a href="#CITEREFKarakaş2013">Karakaş, 2013</a>. səh. 210-214, 220-226, 238-247 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEZubok200758-45">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEZubok200758_45-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEZubok200758_45-1">2</a> <a href="#CITEREFZubok2007">Zubok, 2007</a>. səh. 58 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019183-46"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019183_46-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 183 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMirzoyan2009-47"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMirzoyan2009_47-0">↑</a> <a href="#CITEREFMirzoyan2009">Mirzoyan, 2009</a> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019183-184-48">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019183-184_48-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019183-184_48-1">2</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 183-184 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarsegian1989120-49"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarsegian1989120_49-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarsegian1989">Barsegian, 1989</a>. səh. 120 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEКрасовицкая198847-51-50"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEКрасовицкая198847-51_50-0">↑</a> <a href="#CITEREFКрасовицкая1988">Красовицкая, 1988</a>. səh. 47-51 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEБугай1989185-188-51"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEБугай1989185-188_51-0">↑</a> <a href="#CITEREFБугай1989">Бугай, 1989</a>. səh. 185-188 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEБугай1989136-52"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEБугай1989136_52-0">↑</a> <a href="#CITEREFБугай1989">Бугай, 1989</a>. səh. 136 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHəsənova199894-53"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHəsənova199894_53-0">↑</a> <a href="#CITEREFHəsənova1998">Həsənova, 1998</a>. səh. 94 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPaşayev19954-54"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPaşayev19954_54-0">↑</a> <a href="#CITEREFPaşayev1995">Paşayev, 1995</a>. səh. 4 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov199820-55"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov199820_55-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 20 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201820-56"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201820_56-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 20 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201818-20-57"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201818-20_57-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 18-20 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHəsənli2005503-58"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHəsənli2005503_58-0">↑</a> <a href="#CITEREFHəsənli2005">Həsənli, 2005</a>. səh. 503 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201821-59"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201821_59-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 21 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEНагорный_Карабах_(историческая_справка)201857-58-60"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEНагорный_Карабах_(историческая_справка)201857-58_60-0">↑</a> <a href="#CITEREFНагорный_Карабах_(историческая_справка)2018">Нагорный Карабах (историческая справка), 2018</a>. səh. 57-58 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan2005115–117-61"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHerzig_və_Kurkchiyan2005115–117_61-0">↑</a> <a href="#CITEREFHerzig_və_Kurkchiyan2005">Herzig və Kurkchiyan, 2005</a>. səh. 115–117 </li> <li id="cite_note-:0-62"><a href="#cite_ref-:0_62-0">↑</a> Siyasi tarix, II hissə. Bakı, 1998, səh.153–154 </li> <li id="cite_note-:1-63"><a href="#cite_ref-:1_63-0">↑</a> Nəcəfov В. Deportasiya. Bakı, 1998, səh.53. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996488-64"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996488_64-0">↑</a> <a href="#CITEREFAnderson_və_Silver1996">Anderson və Silver, 1996</a>. səh. 488 </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16537-vyp-4-narodnost-i-rodnoy-yazyk-naseleniya-sssr-1928#mode/inspect/page/164/zoom/6">Выпуск 4. Народность и родной язык населения СССР // Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. : краткие сводки</a>. Moskva: ЦСУ Союза ССР. 1928.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%92%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D0%BA+4.+%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B8+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%2F%2F+%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+17+%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1%8F+1926+%D0%B3.+%3A+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B8&rft.place=Moskva&rft.pub=%D0%A6%D0%A1%D0%A3+%D0%A1%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0+%D0%A1%D0%A1%D0%A0&rft.date=1928&rft_id=http%3A%2F%2Felib.shpl.ru%2Fru%2Fnodes%2F16537-vyp-4-narodnost-i-rodnoy-yazyk-naseleniya-sssr-1928%23mode%2Finspect%2Fpage%2F164%2Fzoom%2F6&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=6">"Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР / All-Soviet Population Census of 1939 — Ethnic Composition in the Republics of the USSR: Armenian SSR"</a>. www.demoscope.ru. 2020-12-11 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20201211133547/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=6">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+1939+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%2F+All-Soviet+Population+Census+of+1939+%E2%80%94+Ethnic+Composition+in+the+Republics+of+the+USSR%3A+Armenian+SSR&rft.pub=www.demoscope.ru&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.demoscope.ru%2Fweekly%2Fssp%2Fsng_nac_39.php%3Freg%3D6&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197522-67"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197522_67-0">↑</a> <a href="#CITEREFСулейманов_və_Миралаев1975">Сулейманов və Миралаев, 1975</a>. səh. 22 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197524-68"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197524_68-0">↑</a> <a href="#CITEREFСулейманов_və_Миралаев1975">Сулейманов və Миралаев, 1975</a>. səh. 24 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEАрутюнян1967328,_343-69"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEАрутюнян1967328,_343_69-0">↑</a> <a href="#CITEREFАрутюнян1967">Арутюнян, 1967</a>. səh. 328, 343 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197525-26-70"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEСулейманов_və_Миралаев197525-26_70-0">↑</a> <a href="#CITEREFСулейманов_və_Миралаев1975">Сулейманов və Миралаев, 1975</a>. səh. 25-26 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201880-71"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201880_71-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 80 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEİsaakyan196059-72"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEİsaakyan196059_72-0">↑</a> <a href="#CITEREFİsaakyan1960">İsaakyan, 1960</a>. səh. 59 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHəsənova2003100-73"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHəsənova2003100_73-0">↑</a> <a href="#CITEREFHəsənova2003">Həsənova, 2003</a>. səh. 100 </li> <li id="cite_note-74"><a href="#cite_ref-74">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://karabakh-doc.azerall.info/ru/hisdoc/hd014.htm">"СОВЕТ МИНИСТРОВ СССР ПОСТАНОВЛЕНИЕ N: 4083 от 23 декабря 1947 года. Москва, Кремль О переселении колхозников и другого азербайджанского населения из Армянской ССР в Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР. доп. 10/III-48 г. N: 754"</a>. 30 August 2006 - 14 Feb 2017. 14 February 2017 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090723164826/http://karabakh-doc.azerall.info/ru/hisdoc/hd014.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 23 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%A1%D0%9E%D0%92%D0%95%D0%A2+%D0%9C%D0%98%D0%9D%D0%98%D0%A1%D0%A2%D0%A0%D0%9E%D0%92+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%D0%9F%D0%9E%D0%A1%D0%A2%D0%90%D0%9D%D0%9E%D0%92%D0%9B%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%95+N%3A+4083+%D0%BE%D1%82+23+%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D1%80%D1%8F+1947+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0%2C+%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8C+%D0%9E+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8+%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D1%85%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2+%D0%B8+%D0%B4%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%B8%D0%B7+%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%D0%B2+%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B0-%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E+%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%A1%D0%A1%D0%A0.+%D0%B4%D0%BE%D0%BF.+10%2FIII-48+%D0%B3.+N%3A+754&rft_id=http%3A%2F%2Fkarabakh-doc.azerall.info%2Fru%2Fhisdoc%2Fhd014.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESaparov2003187-188-75">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTESaparov2003187-188_75-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTESaparov2003187-188_75-1">2</a> <a href="#CITEREFSaparov2003">Saparov, 2003</a>. səh. 187-188 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201882-76">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201882_76-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201882_76-1">2</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 82 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019185-77"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019185_77-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 185 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201884-78">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201884_78-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201884_78-1">2</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 84 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018105-79"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018105_79-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 105 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201883-80"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201883_80-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 83 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019185-186-81"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019185-186_81-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 185-186 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019186-82"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019186_82-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 186 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201899-101-83"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201899-101_83-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 99-101 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMusayev199999-178-84"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMusayev199999-178_84-0">↑</a> <a href="#CITEREFMusayev1999">Musayev, 1999</a>. səh. 99-178 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMusayev199999-183-85"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMusayev199999-183_85-0">↑</a> <a href="#CITEREFMusayev1999">Musayev, 1999</a>. səh. 99-183 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019187-86">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019187_86-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019187_86-1">2</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 187 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018105,_106-87"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018105,_106_87-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 105, 106 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019193-88"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019193_88-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 193 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019194-89">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019194_89-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019194_89-1">2</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019194_89-2">3</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019194_89-3">4</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 194 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018107-90"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018107_90-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 107 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERəhimoğlu1997192-91"><a href="#cite_ref-FOOTNOTERəhimoğlu1997192_91-0">↑</a> <a href="#CITEREFRəhimoğlu1997">Rəhimoğlu, 1997</a>. səh. 192 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPaşayev199522-92"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPaşayev199522_92-0">↑</a> <a href="#CITEREFPaşayev1995">Paşayev, 1995</a>. səh. 22 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPaşayev199523-93"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPaşayev199523_93-0">↑</a> <a href="#CITEREFPaşayev1995">Paşayev, 1995</a>. səh. 23 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018106-94"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018106_94-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 106 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018102-95"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018102_95-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 102 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov199857-96"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov199857_96-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 57 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018108-97">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018108_97-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018108_97-1">2</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 108 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEArzumanlı2002119-98"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEArzumanlı2002119_98-0">↑</a> <a href="#CITEREFArzumanlı2002">Arzumanlı, 2002</a>. səh. 119 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEİsmayıl201611-99"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEİsmayıl201611_99-0">↑</a> <a href="#CITEREFİsmayıl2016">İsmayıl, 2016</a>. səh. 11 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov1998116-100"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov1998116_100-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 116 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGrenoble2003135-101">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGrenoble2003135_101-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEGrenoble2003135_101-1">2</a> <a href="#CITEREFGrenoble2003">Grenoble, 2003</a>. səh. 135 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMalik1994149-102"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMalik1994149_102-0">↑</a> <a href="#CITEREFMalik1994">Malik, 1994</a>. səh. 149 </li> <li id="cite_note-103"><a href="#cite_ref-103">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.azerbembassy.org.cn/eng/31march_bg.html">"Deportation of 1948—1953"</a>. www.azerbembassy.org.cn. 2 July 2004. 9 October 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081120212354/http://www.azerbembassy.org.cn/eng/31march_bg.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Deportation+of+1948%E2%80%941953&rft.pub=www.azerbembassy.org.cn&rft.date=2004-07-02&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.azerbembassy.org.cn%2Feng%2F31march_bg.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBurdett1998-104"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBurdett1998_104-0">↑</a> <a href="#CITEREFBurdett1998">Burdett, 1998</a> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201886-105"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201886_105-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 86 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019188-106">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019188_106-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019188_106-1">2</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019188_106-2">3</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019188_106-3">4</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019188_106-4">5</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 188 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov199836-107"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov199836_107-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 36 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEYılmaz2013-108"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEYılmaz2013_108-0">↑</a> <a href="#CITEREFYılmaz2013">Yılmaz, 2013</a> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018112-110">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018112_110-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018112_110-1">2</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 112 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018113-111"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018113_111-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 113 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019189-112">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019189_112-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019189_112-1">2</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019189_112-2">3</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 189 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201881-113"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201881_113-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 81 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201881,_90-114"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201881,_90_114-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 81, 90 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019190-115"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019190_115-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 190 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019190-191-116"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019190-191_116-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 190-191 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019191-117"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019191_117-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 191 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201898-118">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201898_118-0">1</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201898_118-1">2</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 98 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019191-192-119"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019191-192_119-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 191-192 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov199844-120"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov199844_120-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 44 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019192-121"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019192_121-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 192 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019192-193-122"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019192-193_122-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 192-193 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı201894-123"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı201894_123-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 94 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMəmmədov_və_Əsədov199249-124"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMəmmədov_və_Əsədov199249_124-0">↑</a> <a href="#CITEREFMəmmədov_və_Əsədov1992">Məmmədov və Əsədov, 1992</a>. səh. 49 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPaşayev199520-21,_25-125"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPaşayev199520-21,_25_125-0">↑</a> <a href="#CITEREFPaşayev1995">Paşayev, 1995</a>. səh. 20-21, 25 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018114-126"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018114_126-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 114 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPaşayev199521-127"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPaşayev199521_127-0">↑</a> <a href="#CITEREFPaşayev1995">Paşayev, 1995</a>. səh. 21 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018115-128"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018115_128-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 115 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEКозлов1982193-129"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEКозлов1982193_129-0">↑</a> <a href="#CITEREFКозлов1982">Козлов, 1982</a>. səh. 193 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018115,_116-130"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018115,_116_130-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 115, 116 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENəcəfov199858-131"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENəcəfov199858_131-0">↑</a> <a href="#CITEREFNəcəfov1998">Nəcəfov, 1998</a>. səh. 58 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEShafiyev2019195-132"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEShafiyev2019195_132-0">↑</a> <a href="#CITEREFShafiyev2019">Shafiyev, 2019</a>. səh. 195 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEQurbanlı2018110-133"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEQurbanlı2018110_133-0">↑</a> <a href="#CITEREFQurbanlı2018">Qurbanlı, 2018</a>. səh. 110 </li> <li id="cite_note-134"><a href="#cite_ref-134">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php?reg=9">"Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР / All-Soviet Population Census of 1959 — Ethnic Composition in the Republics of the USSR: Armenian SSR"</a>. www.demoscope.ru. 29 September 2007. 9 October 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110926214115/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php?reg=9">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 November.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+1959+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%2F++All-Soviet+Population+Census+of+1959+%E2%80%94+Ethnic+Composition+in+the+Republics+of+the+USSR%3A+Armenian+SSR&rft.pub=www.demoscope.ru&rft.date=2007-09-29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.demoscope.ru%2Fweekly%2Fssp%2Fsng_nac_59.php%3Freg%3D9&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEВолкова196917-135"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEВолкова196917_135-0">↑</a> <a href="#CITEREFВолкова1969">Волкова, 1969</a>. səh. 17 </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEХоджабекян_və_Асатрян199079-136"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEХоджабекян_və_Асатрян199079_136-0">↑</a> <a href="#CITEREFХоджабекян_və_Асатрян1990">Ходжабекян və Асатрян, 1990</a>. səh. 79 </li> <li id="cite_note-137"><a href="#cite_ref-137">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php?reg=13">"Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР"</a>. www.demoscope.ru. 27 September 2007. 14 November 2022 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070927002438/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=13">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+1979+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0&rft.pub=www.demoscope.ru&rft.date=2007-09-27&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.demoscope.ru%2Fweekly%2Fssp%2Fsng_nac_70.php%3Freg%3D13&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-138"><a href="#cite_ref-138">↑</a> <cite class="citation web">"Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССРНациональный состав населения по республикам СССР. Армянская ССР". www.demoscope.ru. 27 September 2007.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+1989+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0.+%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%A1%D0%A1%D0%A0.&rft.pub=www.demoscope.ru&rft.date=2007-09-27&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"> (<a href="#cite_web_url">#cite_web_url</a>); (<a href="#accessdate_missing_url">#accessdate_missing_url</a>)<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-139"><a href="#cite_ref-139">↑</a> <cite class="citation web">Nazim Mustafa. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.xalqcebhesi.az/news.php?id=5283">"25 March 2022"</a>. www.xalqcebhesi.az. 5 March 2016. (<a href="#archive_missing_date">#archive_missing_date</a>) tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160305101026/http://www.xalqcebhesi.az/news.php?id=5283">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 November 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=25+March+2022&rft.pub=www.xalqcebhesi.az&rft.date=2016-03-05&rft.au=Nazim+Mustafa&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.xalqcebhesi.az%2Fnews.php%3Fid%3D5283&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996490-491-140"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAnderson_və_Silver1996490-491_140-0">↑</a> <a href="#CITEREFAnderson_və_Silver1996">Anderson və Silver, 1996</a>. səh. 490-491 </li> <li id="cite_note-141"><a href="#cite_ref-141">↑</a> Известия, М., 24 ноября 1989 г </li> <li id="cite_note-142"><a href="#cite_ref-142">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://e-qanun.az/framework/4099">"1948—1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı"</a>. 18 dekabr 1997. 2020-09-26 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200926145915/http://www.e-qanun.az/framework/4099">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=1948%E2%80%941953-c%C3%BC+ill%C9%99rd%C9%99+az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistan+SSR+%C9%99razisind%C9%99ki+tarixi-etnik+torpaqlar%C4%B1ndan++k%C3%BCtl%C9%99vi+sur%C9%99td%C9%99+deportasiyas%C4%B1+haqq%C4%B1nda++Az%C9%99rbaycan+Respublikas%C4%B1+Prezidentinin+f%C9%99rman%C4%B1&rft.date=1997-12-18&rft_id=https%3A%2F%2Fe-qanun.az%2Fframework%2F4099&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-143"><a href="#cite_ref-143">↑</a> <cite class="citation web">Nigar Səmədli. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://toplum.tv/siyaset/ilham-eliyev-niye-zengezura-qayitmaqdan-danisir">"İlham Əliyev niyə Zəngəzura qayıtmaqdan danışır?"</a>. toplum.tv. 16 İyul 2021. 2021-07-29 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210729173417/https://toplum.tv/siyaset/ilham-eliyev-niye-zengezura-qayitmaqdan-danisir">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%C4%B0lham+%C6%8Fliyev+niy%C9%99+Z%C9%99ng%C9%99zura+qay%C4%B1tmaqdan+dan%C4%B1%C5%9F%C4%B1r%3F&rft.pub=toplum.tv&rft.au=Nigar+S%C9%99m%C9%99dli&rft_id=https%3A%2F%2Ftoplum.tv%2Fsiyaset%2Filham-eliyev-niye-zengezura-qayitmaqdan-danisir&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> <li id="cite_note-144"><a href="#cite_ref-144">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3455192.html">"Prezident İlham Əliyev: Əgər Şərqi Zəngəzur varsa, deməli Qərbi Zəngəzur da var"</a>. az.trend.az. 14 iyul 2021. 2023-06-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230630022809/https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3455192.html">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Prezident+%C4%B0lham+%C6%8Fliyev%3A+%C6%8Fg%C9%99r+%C5%9E%C9%99rqi+Z%C9%99ng%C9%99zur+varsa%2C+dem%C9%99li+Q%C9%99rbi+Z%C9%99ng%C9%99zur+da+var&rft.pub=az.trend.az&rft.date=2021-07-14&rft_id=https%3A%2F%2Faz.trend.az%2Fazerbaijan%2Fpolitics%2F3455192.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ədəbiyyat">Ədəbiyyat</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit&section=16" title="Ədəbiyyat bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit&section=16" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ədəbiyyat">mənbəni redaktə et</a>]</div> <div class="div-col columns column-count column-count-3" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3;"> <ul><li><cite id="CITEREFSaparov2003" class="citation book">Arseny Saparov. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090927201826/http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html">The Alteration of Place Names and Construction of National Identidy in Soviet Armenia</a>. Cahiers du monde russe Russie Empire russe Union soviétique États indépendants. 2003.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Alteration+of+Place+Names+and+Construction+of+National+Identidy+in+Soviet+Armenia&rft.pub=Cahiers+du+monde+russe+Russie+Empire+russe+Union+sovi%C3%A9tique+%C3%89tats+ind%C3%A9pendants&rft.date=2003&rft.au=Arseny+Saparov&rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20090927201826%2Fhttp%3A%2F%2Fmonderusse.revues.org%2Fdocannexe4079.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFGürün1991" class="citation book">Kamuran Gürün. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.kitapyurdu.com/kitap/turksovyet-iliskileri-19201953/341009.html">Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953)</a>. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1991. 326. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9789751603418" title="Xüsusi:KitabMənbələri/9789751603418"><bdi>9789751603418</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=T%C3%BCrk-Sovyet+%C4%B0li%C5%9Fkileri+%281920-1953%29&rft.place=Ankara&rft.pages=326&rft.pub=T%C3%BCrk+Tarih+Kurumu&rft.date=1991&rft.isbn=9789751603418&rft.au=Kamuran+G%C3%BCr%C3%BCn&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.kitapyurdu.com%2Fkitap%2Fturksovyet-iliskileri-19201953%2F341009.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFKarakaş2013" class="citation book">Nuri Karakaş. Türk-Amerikan Siyasi İlişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi. 2013. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-975-16-2601-1" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-975-16-2601-1"><bdi>978-975-16-2601-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=T%C3%BCrk-Amerikan+Siyasi+%C4%B0li%C5%9Fkileri&rft.pub=Atat%C3%BCrk+Ara%C5%9Ft%C4%B1rma+Merkezi&rft.date=2013&rft.isbn=978-975-16-2601-1&rft.au=Nuri+Karaka%C5%9F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFShafiyev2019" class="citation book">Farid Shafiyev. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13602004.2019.1620002">The Forced Resettlement of Azerbaijanis from Armenia, 1948-1953</a>. Journal of Muslim Minority Affairs: Routledge. 2019. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/1360-2004" title="Xüsusi:KitabMənbələri/1360-2004"><bdi>1360-2004</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Forced+Resettlement+of+Azerbaijanis+from+Armenia%2C+1948-1953&rft.pub=Journal+of+Muslim+Minority+Affairs%3A+Routledge&rft.date=2019&rft.isbn=1360-2004&rft.au=Farid+Shafiyev&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.tandfonline.com%2Fdoi%2Ffull%2F10.1080%2F13602004.2019.1620002&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFQurbanlı2018" class="citation book">Əsəd Qurbanlı. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ebooks.az/book_gtKMdTRw.html">Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası tarixindən: 1947-1953-cü illər</a>. Bakı: Turxan NPB. 2018. 168.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistan+SSR-d%C9%99n+deportasiyas%C4%B1+tarixind%C9%99n%3A+1947-1953-c%C3%BC+ill%C9%99r&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=168&rft.pub=Turxan+NPB&rft.date=2018&rft.au=%C6%8Fs%C9%99d+Qurbanl%C4%B1&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ebooks.az%2Fbook_gtKMdTRw.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFPaşayev1995" class="citation book">Ataxan Paşayev. Köçürülmə. Bakı: Gənclik. 1995. 40.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=K%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=40&rft.pub=G%C9%99nclik&rft.date=1995&rft.au=Ataxan+Pa%C5%9Fayev&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFRəhimoğlu1997" class="citation book">Həbib Rəhimoğlu. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ebooks.az/book_4QW5Yusy.html">Silinməz adlar, sağalmaz yaralar</a>. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. 1997. 260.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Silinm%C9%99z+adlar%2C+sa%C4%9Falmaz+yaralar&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=260&rft.pub=Az%C9%99rbaycan+D%C3%B6vl%C9%99t+n%C9%99%C5%9Friyyat%C4%B1&rft.date=1997&rft.au=H%C9%99bib+R%C9%99himo%C4%9Flu&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ebooks.az%2Fbook_4QW5Yusy.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFMusayev1999" class="citation book">T. Musayev. XX əsrdə xalqımızın başına gətirilmiş müsibətlər. Bakı: Ağrıdağ. 1999. 319.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=XX+%C9%99srd%C9%99+xalq%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n+ba%C5%9F%C4%B1na+g%C9%99tirilmi%C5%9F+m%C3%BCsib%C9%99tl%C9%99r&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=319&rft.pub=A%C4%9Fr%C4%B1da%C4%9F&rft.date=1999&rft.au=T.+Musayev&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFİsaakyan1960" class="citation book">Q. İsaakyan. Ermənistan SSR (qısa tarixi oçerk). Bakı: Azərnəşr. 1960. 146.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Erm%C9%99nistan+SSR+%28q%C4%B1sa+tarixi+o%C3%A7erk%29&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=146&rft.pub=Az%C9%99rn%C9%99%C5%9Fr&rft.date=1960&rft.au=Q.+%C4%B0saakyan&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFİsmayıl2016" class="citation book">Eldar İsmayıl. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/EldarIsmayyl.ErmrnistanTurklrinin1988CiIlSoyqRomq">Azərbaycan türklərinin 1988-ci il soyqırımı</a>. Bakı: Bayatı. 2016. 112.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Az%C9%99rbaycan+t%C3%BCrkl%C9%99rinin+1988-ci+il+soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=112&rft.pub=Bayat%C4%B1&rft.date=2016&rft.au=Eldar+%C4%B0smay%C4%B1l&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2FEldarIsmayyl.ErmrnistanTurklrinin1988CiIlSoyqRomq&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFArzumanlı_və_Mustafa1998" class="citation book">Arzumanlı Vaqif və Mustafa Nazim. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ebooks.az/book_tsWnMraS.html">Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq</a>. Bakı: Qartal. 1998. 280.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Tarixin+qara+s%C9%99hif%C9%99l%C9%99ri%3A+Deportasiya.+Soyq%C4%B1r%C4%B1m.+Qa%C3%A7q%C4%B1nl%C4%B1q&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=280&rft.pub=Qartal&rft.date=1998&rft.au=Arzumanl%C4%B1+Vaqif+v%C9%99++Mustafa+Nazim&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ebooks.az%2Fbook_tsWnMraS.html&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHəsənova2005" class="citation book">Lətifə Həsənova. Azərbaycan əhalisi XX yüzilliyin ikinci yarısında: (sovet siyahıya almaları əsasında). Bakı: BDU. 2005.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Az%C9%99rbaycan+%C9%99halisi+XX+y%C3%BCzilliyin+ikinci+yar%C4%B1s%C4%B1nda%3A+%28sovet+siyah%C4%B1ya+almalar%C4%B1+%C9%99sas%C4%B1nda%29&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pub=BDU&rft.date=2005&rft.au=L%C9%99tif%C9%99+H%C9%99s%C9%99nova&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFNəcəfov1998" class="citation book">Bəxtiyar Nəcəfov. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ek.anl.az/lib/item?id=chamo:468120&theme=e-kataloq">Deportasiya</a>. Bakı: Çaşıoğlu. 1998. 214.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Deportasiya&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=214&rft.pub=%C3%87a%C5%9F%C4%B1o%C4%9Flu&rft.date=1998&rft.au=B%C9%99xtiyar+N%C9%99c%C9%99fov&rft_id=http%3A%2F%2Fek.anl.az%2Flib%2Fitem%3Fid%3Dchamo%3A468120%26theme%3De-kataloq&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFКозлов1982" class="citation book">В.И. Козлов. Национальности СССР, этнодемографический обзор. Москва: Финансы и статистика. 1982. 303.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0%2C+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BE%D0%B1%D0%B7%D0%BE%D1%80&rft.place=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rft.pages=303&rft.pub=%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%8B+%D0%B8+%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0&rft.date=1982&rft.au=%D0%92.%D0%98.+%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFКрасовицкая1988" class="citation book">Т.Ю. Красовицкая. НЕП и руководство развитием национальных культур. Москва: Вопросы Истории / №9. 1988.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9D%D0%95%D0%9F+%D0%B8+%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B5%D0%BC+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80&rft.place=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rft.pub=%D0%92%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%2F+%E2%84%969&rft.date=1988&rft.au=%D0%A2.%D0%AE.+%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFАлпатов1989" class="citation book">В.М. Алпатов. К истории советского языкознания: Марр и Сталин. Москва: Вопросы Истории / №1. 1989.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%3A+%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%80+%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD&rft.place=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rft.pub=%D0%92%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%2F+%E2%84%961&rft.date=1989&rft.au=%D0%92.%D0%9C.+%D0%90%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFБугай1989" class="citation book">Н.Ф. Бугай. К вопросу о депортации народов СССР в 30- 40 годах. Москва: История СССР / №6. 1989. 135.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9A+%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%83+%D0%BE+%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%D0%B2+30-+40+%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%85&rft.place=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rft.pages=135&rft.pub=%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0+%2F+%E2%84%966&rft.date=1989&rft.au=%D0%9D.%D0%A4.+%D0%91%D1%83%D0%B3%D0%B0%D0%B9&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHəsənova1998" class="citation book">Lətifə Həsənova. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların köçürülməsinin sovet deportasiya tarixində yeri. Bakı: ADPU = Konfrans materialları. 1998.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=1948-1953-c%C3%BC+ill%C9%99rd%C9%99+az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+k%C3%B6%C3%A7%C3%BCr%C3%BClm%C9%99sinin+sovet+deportasiya+tarixind%C9%99+yeri&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pub=ADPU+%3D+Konfrans+materiallar%C4%B1.&rft.date=1998&rft.au=L%C9%99tif%C9%99++H%C9%99s%C9%99nova&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHəsənli2005" class="citation book">Cəmil Həsənli. SSRİ-Türkiyə: soyuq müharibənin sınaq meydanı. Bakı: Adiloğlu. 2005. 544.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=SSR%C4%B0-T%C3%BCrkiy%C9%99%3A+soyuq+m%C3%BCharib%C9%99nin+s%C4%B1naq+meydan%C4%B1&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=544&rft.pub=Adilo%C4%9Flu&rft.date=2005&rft.au=C%C9%99mil+H%C9%99s%C9%99nli&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFНагорный_Карабах_(историческая_справка)1988" class="citation book">Нагорный Карабах. Ереван: АН Арм.ССР. 1988. 95.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9D%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85&rft.place=%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD&rft.pages=95&rft.pub=%D0%90%D0%9D+%D0%90%D1%80%D0%BC.%D0%A1%D0%A1%D0%A0&rft.date=1988&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHerzig_və_Kurkchiyan2005" class="citation book">Edmund Herzig və Marina Kurkchiyan. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.google.com.au/books/edition/The_Armenians/B8WRAgAAQBAJ?hl=en">The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity</a>. Oxon: Taylor & Francis. 2005. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0700706399" title="Xüsusi:KitabMənbələri/0700706399"><bdi>0700706399</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Armenians%3A+Past+and+Present+in+the+Making+of+National+Identity&rft.place=Oxon&rft.pub=Taylor+%26+Francis&rft.date=2005&rft.isbn=0700706399&rft.au=Edmund+Herzig+v%C9%99+Marina+Kurkchiyan&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.google.com.au%2Fbooks%2Fedition%2FThe_Armenians%2FB8WRAgAAQBAJ%3Fhl%3Den&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFPayaslian2008" class="citation book">Simon Payaslian. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://worldcat.org/title/1132426878">The History of Armenia: From the Origins to the Present</a>. New York,: Palgrave Macmillan. 2008. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/978-0-230-60858-0" title="Xüsusi:KitabMənbələri/978-0-230-60858-0"><bdi>978-0-230-60858-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+History+of+Armenia%3A+From+the+Origins+to+the+Present&rft.place=New+York%2C&rft.pub=Palgrave+Macmillan&rft.date=2008&rft.isbn=978-0-230-60858-0&rft.au=Simon+Payaslian&rft_id=https%3A%2F%2Fworldcat.org%2Ftitle%2F1132426878&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBournoutian1980" class="citation book">George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp~re: 1826-1832. Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. Co-sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies, The Wilson Center· and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies. 1980.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Population+of+Persian+Armenia+Prior+to+and+Immediately+Following+its+Annexation+to+the+Russian+Emp~re%3A+1826-1832&rft.pub=Conference+on+%22NATIONALISM+AND+SOCIAL+CHANGE+IN+TRANSCAUCASIN%27.+Co-sponsored+by+Kennan+Institute+for+Advanced+Russian+Studies%2C+The+Wilson+Center%C2%B7+and+American+ssociation+for+the+Advancement+of+Slavic+Studies.&rft.date=1980&rft.au=George+A.+Bournoutian&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBournoutian1996" class="citation book">George A. Bournoutian. "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%22The+Ethnic+Composition+and+the+Socio-Economic+Condition+of+Eastern+Armenia+in+the+First+Half+of+the+Nineteenth+Century%22+in+Transcaucasia%2C+Nationalism+and+Social+Change%3A+Essays+in+the+History+of+Armenia%2C+Azerbaijan+and+Georgia+edited+by+Ronald+Grigor+Suny&rft.place=Michigan&rft.pages=543&rft.pub=The+University+of+Michigan+Press&rft.date=1996&rft.au=George+A.+Bournoutian&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFAnderson_və_Silver1996" class="citation book">Barbara A. Anderson və Brian D. Silver. "Population Redistribution and the Ethnic Balance in Transcaucasia" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%22Population+Redistribution+and+the+Ethnic+Balance+in+Transcaucasia%22+in+Transcaucasia%2C+Nationalism+and+Social+Change%3A+Essays+in+the+History+of+Armenia%2C+Azerbaijan+and+Georgia+edited+by+Ronald+Grigor+Suny&rft.place=Michigan&rft.pages=543&rft.pub=The+University+of+Michigan+Press&rft.date=1996&rft.au=Barbara+A.+Anderson+v%C9%99+Brian+D.+Silver&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFВолкова" class="citation book">Наталия Георгиевна Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. Moskva: Кавказский этнографический сборник - Наука. В. К. Гарданов. 3–54.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81%D1%81%D1%8B+%D0%B2+%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8C%D0%B5+%D0%B2+XIX-XX+%D0%B2%D0%B2.&rft.place=Moskva&rft.pages=3-54&rft.pub=%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA+-+%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0&rft.au=%D0%9D%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F+%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBournoutian2018" class="citation book">George Bournoutian. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Armenia+and+Imperial+Decline%3A+The+Yerevan+Province%2C+1900-1914&rft.pub=Routledge&rft.date=2018&rft.au=George+Bournoutian&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFKettenhofen_və_başqaları" class="citation book">Erich Kettenhofen; George A. Bournoutian; Robert H. Hewsen. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1">1998</a>. <a href="/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Iranica" class="mw-redirect" title="Encyclopædia Iranica">Encyclopædia Iranica</a>. 542–551.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=1998&rft.pages=542-551&rft.pub=Encyclop%C3%A6dia+Iranica&rft.au=Erich+Kettenhofen%3B+George+A.+Bournoutian%3B+Robert+H.+Hewsen&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.iranicaonline.org%2Farticles%2Ferevan-1&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFAltstadt1992" class="citation book">Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: Power and Identidy under Russian Rule. Stanford? California: Hoover Institution Press. 1992. 331.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Azerbaijani+Turks%3A+Power+and+Identidy+under+Russian+Rule&rft.place=Stanford%3F+California&rft.pages=331&rft.pub=Hoover+Institution+Press&rft.date=1992&rft.au=Audrey+L.+Altstadt&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFKaufman2001" class="citation book">Stuart J. Kaufman. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140102081626/http://books.google.com/books?id=2Plw98pTk5wC&pg=PA58&dq=azerbaijanis+zangezur&lr=&sig=1FkT3zv5MjVGu7Zva1Bof0I7XRk#v=onepage&q=azerbaijanis%20zangezur&f=false">Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War</a>. Cornell University Press. 2001. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0-8014-8736-6" title="Xüsusi:KitabMənbələri/0-8014-8736-6"><bdi>0-8014-8736-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Modern+Hatreds%3A+The+Symbolic+Politics+of+Ethnic+War&rft.pub=Cornell+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=0-8014-8736-6&rft.au=Stuart+J.+Kaufman&rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20140102081626%2Fhttp%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D2Plw98pTk5wC%26pg%3DPA58%26dq%3Dazerbaijanis%2Bzangezur%26lr%3D%26sig%3D1FkT3zv5MjVGu7Zva1Bof0I7XRk%23v%3Donepage%26q%3Dazerbaijanis%2520zangezur%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFDe_Waal2003" class="citation book">Thomas De Waal. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://library.asue.am/open/1876.pdf">BLACK GARDEN: Armenia and Azerbaijan through Peace and War</a> (PDF). New York: New York University Press. 2003. 349.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=BLACK+GARDEN%3A+Armenia+and+Azerbaijan+through+Peace+and+War&rft.place=New+York&rft.pages=349&rft.pub=New+York+University+Press&rft.date=2003&rft.au=Thomas+De+Waal&rft_id=http%3A%2F%2Flibrary.asue.am%2Fopen%2F1876.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBloxham2005" class="citation book">Donald Bloxham. The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction. Oxford: Oxford University Press. 2005.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Great+Game+of+Genocide%3A+Imperialism%2C+Nationalism%2C+and+the+Destruction&rft.place=Oxford&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2005&rft.au=Donald+Bloxham&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFБаберовски2010" class="citation book">Й. Баберовски. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. Moskva: Российская политическая энциклопедия. Tərc. В. Т. Алтухова. 2010.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%92%D1%80%D0%B0%D0%B3+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B2%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%B5.+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC+%D0%BD%D0%B0+%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B5&rft.place=Moskva&rft.pub=%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F&rft.date=2010&rft.au=%D0%99.+%D0%91%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFГалоян1957" class="citation book">Г. Галоян. Борьба за Советскую власть в Армении. Moskva: Гос. изд-во полит. литературы. 1957.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%91%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B1%D0%B0+%D0%B7%D0%B0+%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E+%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%B2+%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8&rft.place=Moskva&rft.pub=%D0%93%D0%BE%D1%81.+%D0%B8%D0%B7%D0%B4-%D0%B2%D0%BE+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82.+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B&rft.date=1957&rft.au=%D0%93.+%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%8F%D0%BD&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFMutafian1994" class="citation book">Claude Mutafian. Karabakh in the twentieth century. Caucasian Cnot. 1994. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/1856492877" title="Xüsusi:KitabMənbələri/1856492877"><bdi>1856492877</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Karabakh+in+the+twentieth+century&rft.pub=Caucasian+Cnot&rft.date=1994&rft.isbn=1856492877&rft.au=Claude+Mutafian&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHovannisian1982" class="citation book">Richard Hovannisian. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/Republic-Armenia-Vol-Versailles-1919-1920/dp/0520041860">The Republic of Armenia, 1919-1920</a>. II. University of California Press. 1982. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0520041860" title="Xüsusi:KitabMənbələri/0520041860"><bdi>0520041860</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Republic+of+Armenia%2C+1919-1920&rft.pub=University+of+California+Press&rft.date=1982&rft.isbn=0520041860&rft.au=Richard+Hovannisian&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.amazon.com%2FRepublic-Armenia-Vol-Versailles-1919-1920%2Fdp%2F0520041860&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHovannisian1971" class="citation book">Richard Hovannisian. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.tr/books/about/The_Republic_of_Armenia.html?id=iBn7wAEACAAJ&redir_esc=y">The Republic of Armenia, 1918-1919: From Versailles to London, 1919-1920</a>. I. University of California Press. 1971. 592.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Republic+of+Armenia%2C+1918-1919%3A+From+Versailles+to+London%2C+1919-1920&rft.pages=592&rft.pub=University+of+California+Press&rft.date=1971&rft.au=Richard+Hovannisian&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.tr%2Fbooks%2Fabout%2FThe_Republic_of_Armenia.html%3Fid%3DiBn7wAEACAAJ%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFHille2010" class="citation book">Charlotte Hille. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://brill.com/display/title/15675">State Building and Conflict Resolution in the Caucasus</a>. I. Brill. 2010.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=State+Building+and+Conflict+Resolution+in+the+Caucasus&rft.pub=Brill&rft.date=2010&rft.au=Charlotte+Hille&rft_id=https%3A%2F%2Fbrill.com%2Fdisplay%2Ftitle%2F15675&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFГарданов1969" class="citation book">В.К. Гарданов. Кавказский этнографический сборник. IV. Москва: Наука. 1969. 254.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&rft.place=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rft.pages=254&rft.pub=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0&rft.date=1969&rft.au=%D0%92.%D0%9A.+%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFMccarthy1997" class="citation book">Justin Mccarthy, (1997), The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com.tr/Ottoman-Turks-Introductory-History-1923/dp/0582256550">The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923</a>. Longman. 1997. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9780582256552" title="Xüsusi:KitabMənbələri/9780582256552"><bdi>9780582256552</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Ottoman+Turks%3A+An+Introductory+History+to+1923&rft.pub=Longman&rft.date=1997&rft.isbn=9780582256552&rft.au=Justin+Mccarthy%2C+%281997%29%2C+The+Ottoman+Turks%3A+An+Introductory+History+to+1923&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.amazon.com.tr%2FOttoman-Turks-Introductory-History-1923%2Fdp%2F0582256550&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFСулейманов_və_Миралаев1975" class="citation book">Н.А. Сулейманов və Т.С. Миралаев Бала Эфендиев (биографический очерк). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1975. — С. 22. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_rc_3136927/">Бала Эфендиев (биографический очерк)</a>. Bakı: Азербайджанское гос. изд-во. 1975.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0+%D0%AD%D1%84%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B5%D0%B2+%28%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%29&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pub=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%B3%D0%BE%D1%81.+%D0%B8%D0%B7%D0%B4-%D0%B2%D0%BE&rft.date=1975&rft.au=%D0%9D.%D0%90.+%D0%A1%D1%83%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2+v%C9%99+%D0%A2.%D0%A1.+%D0%9C%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2+%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0+%D0%AD%D1%84%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B5%D0%B2+%28%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%29.+%E2%80%94+%D0%91%D0%B0%D0%BA%D1%83%3A+%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%B3%D0%BE%D1%81.+%D0%B8%D0%B7%D0%B4-%D0%B2%D0%BE%2C+1975.+%E2%80%94+%D0%A1.+22.&rft_id=https%3A%2F%2Frusneb.ru%2Fcatalog%2F000200_000018_rc_3136927%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFАрутюнян" class="citation book">Б. Арутюнян. Армянский театр - История советского драматического театра: 1926-1932. III. Наука. А. Анастасьева. 616.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80+-+%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0%3A+1926-1932&rft.pages=616&rft.pub=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0&rft.au=%D0%91.+%D0%90%D1%80%D1%83%D1%82%D1%8E%D0%BD%D1%8F%D0%BD&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFGrenoble2003" class="citation book">L.A. Grenoble. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.tr/books?id=yiObBPPjXbYC&printsec=frontcover&dq=Language+Policy+in+the+Soviet+Union&sig=I22mQT_vcbgrfEyAy6K6MLbHwgk&redir_esc=y">Language Policy in the Soviet Union</a>. Springer Science & Business Media. 2003. 237.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Language+Policy+in+the+Soviet+Union&rft.pages=237&rft.pub=Springer+Science+%26+Business+Media&rft.date=2003&rft.au=L.A.+Grenoble&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.tr%2Fbooks%3Fid%3DyiObBPPjXbYC%26printsec%3Dfrontcover%26dq%3DLanguage%2BPolicy%2Bin%2Bthe%2BSoviet%2BUnion%26sig%3DI22mQT_vcbgrfEyAy6K6MLbHwgk%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBurdett1998" class="citation book">Anita L. P. Burdett. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/title/armenia-political-and-ethnic-boundaries-1878-1948/oclc/51566297?page=citation">Armenia Political and Ethnic Boundaries 1878–1948</a>. Archive Editions. 1998.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Armenia+Political+and+Ethnic+Boundaries+1878%E2%80%931948&rft.pub=Archive+Editions&rft.date=1998&rft.au=Anita+L.+P.+Burdett&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Ftitle%2Farmenia-political-and-ethnic-boundaries-1878-1948%2Foclc%2F51566297%3Fpage%3Dcitation&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFХоджабекян_və_Асатрян1990" class="citation book">В. Ходжабекян və Б. Асатрян. Демографические аспекты урбанизации в Армянской ССР. İrəvan: Издательство АН Армянской ССР. 1990. 187.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B+%D1%83%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8+%D0%B2+%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%A1%D0%A1%D0%A0.&rft.place=%C4%B0r%C9%99van&rft.pages=187&rft.pub=%D0%98%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%90%D0%9D+%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%A1%D0%A1%D0%A0&rft.date=1990&rft.au=%D0%92.+%D0%A5%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D1%8F%D0%BD+v%C9%99+%D0%91.+%D0%90%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%80%D1%8F%D0%BD&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFMəmmədov_və_Əsədov" class="citation book">G.Məmmədov və S. Əsədov. Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi. Bakı: 1992.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Erm%C9%99nistan+az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1+v%C9%99+onlar%C4%B1n+ac%C4%B1+taleyi&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pub=1992&rft.au=G.M%C9%99mm%C9%99dov+v%C9%99+S.+%C6%8Fs%C9%99dov&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFYilmaz2013" class="citation book">Harun Yilmaz. The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s. 46. Iranian Studies - Vol. 46, No. 4. 2013. 511–533.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Soviet+Union+and+the+Construction+of+Azerbaijani+National+Identity+in+the+1930s&rft.pages=511-533&rft.pub=Iranian+Studies+-+Vol.+46%2C+No.+4&rft.date=2013&rft.au=Harun+Yilmaz&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFZubok2007" class="citation book">Vladislav Zubok. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 2007.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Failed+Empire%3A+The+Soviet+Union+in+the+Cold+War+from+Stalin+to+Gorbachev&rft.place=Chapel+Hill&rft.pub=University+of+North+Carolina+Press&rft.date=2007&rft.au=Vladislav+Zubok&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFBarsegian1989" class="citation book">Khikar Barsegian. Istina dorozhe: K probleme Nagornogo Karabakha – Artsakha. Yerevan: Znaniye. 1989.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Istina+dorozhe%3A+K+probleme+Nagornogo+Karabakha+%E2%80%93+Artsakha&rft.place=Yerevan&rft.pub=Znaniye&rft.date=1989&rft.au=Khikar+Barsegian&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li> <li><cite id="CITEREFMirzoyan2009" class="citation book">Gamlet Mirzoyan. Sovetskiyi praviteli Armenii. Grigory Arutunov. Noyev kovcheg. 2009.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sovetskiyi+praviteli+Armenii.+Grigory+Arutunov&rft.pub=Noyev+kovcheg&rft.date=2009&rft.au=Gamlet+Mirzoyan&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744"></li></ul></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Azərbaycanlılar" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:var(--azwiki-background-color-blue200, #cfe3ff);"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Azərbaycanlılar" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">Azərbaycanlılar</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Azərbaycan mədəniyyəti">Mədəniyyət</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="text-align:left"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_memarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Azərbaycan memarlığı">Memarlığı</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_t%C9%99sviri_s%C9%99n%C9%99ti" title="Azərbaycan təsviri sənəti">Təsviri sənət</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_kinosu" title="Azərbaycan kinosu">Kino</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_m%C9%99tb%C9%99xi" title="Azərbaycan mətbəxi">Mətbəx</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_r%C9%99qsl%C9%99ri" title="Azərbaycan rəqsləri">Rəqslər</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_milli_geyiml%C9%99ri" title="Azərbaycan milli geyimləri">Milli geyimləri</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1" title="Azərbaycan ədəbiyyatı">Ədəbiyyatı</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_musiqisi" title="Azərbaycan musiqisi">Musiqi</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_mifologiyas%C4%B1" title="Azərbaycan mifologiyası">Mifologiya</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_din" title="Azərbaycanda din">Din</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_idman" title="Azərbaycanda idman">İdman</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_teatr%C4%B1" title="Azərbaycan teatrı">Teatr</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_turizm" title="Azərbaycanda turizm">Turizm</a></div></div></td><td class="navbox-image" rowspan="4" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Fayl:Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_(Paris._1860-1914).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg/100px-Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg" decoding="async" width="100" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg/150px-Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg/200px-Jeune_noble_tatar._B._Vereschaguine._Le_Tour_du_monde_%28Paris._1860-1914%29.jpg 2x" data-file-width="1168" data-file-height="1957" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_diasporu" title="Azərbaycan diasporu">Diaspor</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="text-align:left"><a href="/wiki/%C4%B0ran_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="İran azərbaycanlıları">İran</a> (<a href="/wiki/C%C9%99nubi_Az%C9%99rbaycan" title="Cənubi Azərbaycan">Cənubi Azərbaycan</a>) • <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Gürcüstan azərbaycanlıları">Gürcüstan</a> (<a href="/wiki/Bor%C3%A7al%C4%B1_mahal%C4%B1" class="mw-redirect" title="Borçalı mahalı">Borçalı</a>) • <a href="/wiki/Rusiya_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Rusiya azərbaycanlıları">Rusiya</a> (<a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Dağıstan azərbaycanlıları">Dağıstan</a>, <a href="/wiki/Sankt-Peterburq_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Sankt-Peterburq azərbaycanlıları">Sankt-Peterburq</a>) • <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Ermənistan azərbaycanlıları">Ermənistan</a> • <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Türkiyə azərbaycanlıları">Türkiyə</a> (<a href="/wiki/Qars_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Qars azərbaycanlıları">Qars</a>, <a href="/w/index.php?title=%C4%B0%C4%9Fd%C4%B1r_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="İğdır azərbaycanlıları (səhifə mövcud deyil)">İğdır</a>)</div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_din" title="Azərbaycanda din">Din</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="text-align:left"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1larda_xalq_dini" class="mw-redirect" title="Azərbaycanlılarda xalq dini">Xalq dini</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_z%C9%99rd%C3%BC%C5%9Ftilik" class="mw-redirect" title="Azərbaycanda zərdüştilik">Zərdüştlük</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_%C4%B0slam" class="mw-redirect" title="Azərbaycanda İslam">İslam</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_xristianl%C4%B1q" title="Azərbaycanda xristianlıq">Xristianlıq</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanofobiya" title="Azərbaycanofobiya">Anti- Azərbaycan irqçiliyi</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; background:#ECECEC; text-align:center;"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lara_qar%C5%9F%C4%B1_t%C3%B6r%C9%99dil%C9%99n_soyq%C4%B1r%C4%B1mlar%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırımların siyahısı">Soyqırımlar və qətliamlar</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Mart_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Mart soyqırımı">Mart soyqırımı</a> • <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur_q%C9%99zas%C4%B1nda_soyq%C4%B1r%C4%B1mlar_(1918-1920)" title="Zəngəzur qəzasında soyqırımlar (1918-1920)">Zəngəzur qəzasında soyqırımlar</a> • <a href="/wiki/Qafan_hadis%C9%99l%C9%99ri" title="Qafan hadisələri">Qafan hadisələri</a> • <a href="/wiki/Quqark_faci%C9%99si" title="Quqark faciəsi">Quqark faciəsi</a> • <a href="/wiki/Qara_Yanvar" title="Qara Yanvar">Qara Yanvar</a> • <a href="/wiki/Qarada%C4%9Fl%C4%B1_q%C9%99tliam%C4%B1" title="Qaradağlı qətliamı">Qaradağlı qətliamı</a> • <a href="/wiki/Xocal%C4%B1_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Xocalı soyqırımı">Xocalı soyqırımı</a> • <a href="/wiki/A%C4%9Fdaban_faci%C9%99si" class="mw-redirect" title="Ağdaban faciəsi">Ağdaban faciəsi</a> • <a href="/wiki/Ball%C4%B1qaya_q%C9%99tliam%C4%B1" title="Ballıqaya qətliamı">Ballıqaya qətliamı</a> • <a href="/wiki/Ba%C5%9Fl%C4%B1bel_faci%C9%99si" class="mw-redirect" title="Başlıbel faciəsi">Başlıbel faciəsi</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; background:#ECECEC; text-align:center;"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası">Deportasiya</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1_(1948-1953)" class="mw-redirect" title="Azərbaycanlıların deportasiyası (1948-1953)">1948-1953</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1_(1988-1989)" class="mw-redirect" title="Azərbaycanlıların deportasiyası (1988-1989)">1988-1989</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; background:#ECECEC; text-align:center;">Qalmaqallar</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/%C4%B0randa_karikatura_qalmaqal%C4%B1" title="İranda karikatura qalmaqalı">2006</a> • <a href="/wiki/%C4%B0randa_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_etiraz_aksiyalar%C4%B1_(2015)" title="İranda azərbaycanlıların etiraz aksiyaları (2015)">2015</a></div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Ermənistan_azərbaycanlıları" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:var(--azwiki-background-color-blue200, #cfe3ff);"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Ermənistan_azərbaycanlıları" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Ermənistan azərbaycanlıları">Ermənistan azərbaycanlıları</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Tarixi</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Kitabi-D%C9%99d%C9%99_Qorqud" title="Kitabi-Dədə Qorqud">Kitabi-Dədə Qorqud</a> • <a href="/wiki/%C3%87uxurs%C9%99%C9%99d_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Çuxursəəd bəylərbəyliyi">Çuxursəəd bəylərbəyliyi</a> (Səfəvilər) • <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="İrəvan xanlığı">İrəvan xanlığı</a> (Əfşar və Qacarlar) • <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Türkmənçay müqaviləsi">Türkmənçay müqaviləsi</a> • <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_quberniyas%C4%B1" title="İrəvan quberniyası">İrəvan quberniyası</a> (Çar Rusiyası) • <a href="/wiki/Erm%C9%99nistanda_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lara_qar%C5%9F%C4%B1_q%C4%B1r%C4%9F%C4%B1nlar_(1917-1921)" title="Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı qırğınlar (1917-1921)">Azərbaycanlılara qarşı qırğınlar (1917-1921)</a> • <a href="/wiki/Qars_v%C9%99_Nax%C3%A7%C4%B1vanda_m%C3%BCs%C9%99lman_%C3%BCsyanlar%C4%B1" title="Qars və Naxçıvanda müsəlman üsyanları">Qars və Naxçıvanda müsəlman üsyanları</a> • <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur_ekspedisiyas%C4%B1" title="Zəngəzur ekspedisiyası">Zəngəzur ekspedisiyası</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1" title="Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası">Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası</a> (<a class="mw-selflink selflink">1948–1953</a>) • <a href="/wiki/Qafan_hadis%C9%99l%C9%99ri" title="Qafan hadisələri">Qafan hadisələri</a> • <a href="/wiki/Quqark_faci%C9%99si" title="Quqark faciəsi">Quqark faciəsi</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_qa%C3%A7q%C4%B1nlar%C4%B1" title="Azərbaycan qaçqınları">Azərbaycan qaçqınları</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="6" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Fayl:Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare,_Sirbaghan_(grey_scale_original).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg/100px-Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg" decoding="async" width="100" height="70" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg/150px-Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg/200px-Vue_du_petit_et_du_grand_Ararat_prise_du_Village_Tatare%2C_Sirbaghan_%28grey_scale_original%29.jpg 2x" data-file-width="1593" data-file-height="1111" /></a> <a href="/wiki/Fayl:Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._(Kurdes,_tatars).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg/100px-Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg" decoding="async" width="100" height="75" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg/150px-Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg/200px-Grigory_Gagarin._Armenie._Djighit_a_Sardar-Abbat._%28Kurdes%2C_tatars%29.jpg 2x" data-file-width="900" data-file-height="678" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Təşkilatları</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_Quberniyas%C4%B1_M%C3%BCs%C9%99lmanlar%C4%B1n%C4%B1n_H%C9%99myerlil%C9%99r_C%C9%99miyy%C9%99ti" title="İrəvan Quberniyası Müsəlmanlarının Həmyerlilər Cəmiyyəti">İrəvan Quberniyası Müsəlmanlarının Həmyerlilər Cəmiyyəti</a> • <a href="/wiki/Q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_tabor" title="Qırmızı tabor">Qırmızı tabor</a> • <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_%C4%B0cmas%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan İcması">Qərbi Azərbaycan İcması</a> (Azərbaycan Respublikası)</div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Siyasi anlayışlar</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan" title="Qərbi Azərbaycan">Qərbi Azərbaycan</a> • <a href="/w/index.php?title=Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycana_Qay%C4%B1d%C4%B1%C5%9F_Konsepsiyas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyası (səhifə mövcud deyil)">Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyası</a> • <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur_d%C9%99hlizi" title="Zəngəzur dəhlizi">Zəngəzur dəhlizi</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Vacib şəxslər</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Mirz%C9%99_Q%C9%99dim_%C4%B0r%C9%99vani" title="Mirzə Qədim İrəvani">Mirzə Qədim İrəvani</a> • <a href="/wiki/A%C5%9F%C4%B1q_%C6%8Fl%C9%99sg%C9%99r" title="Aşıq Ələsgər">Aşıq Ələsgər</a> • <a href="/wiki/Abbasqulu_b%C9%99y_%C5%9Eadlinski" title="Abbasqulu bəy Şadlinski">Abbasqulu bəy Şadlinski</a> • <a href="/wiki/%C6%8Fziz_%C6%8Fl%C9%99kb%C9%99rli" title="Əziz Ələkbərli">Əziz Ələkbərli</a> • <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1n_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Ermənistan azərbaycanlılarının siyahısı">Digər</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Tarixi abidələr</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Erm%C9%99nistandak%C4%B1_m%C9%99scidl%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Ermənistandakı məscidlərin siyahısı">İbadət yerləri</a> • <a href="/wiki/Pir_H%C3%BCseyin_t%C3%BCrb%C9%99si_(%C4%B0r%C9%99van)" title="Pir Hüseyin türbəsi (İrəvan)">Pir Hüseyin türbəsi</a> (Qaraqoyunlular) • <a href="/wiki/Hac%C4%B1-Baba_t%C3%BCrb%C9%99si" title="Hacı-Baba türbəsi">Hacı-Baba türbəsi</a> (Çuxursəəd bəylərbəyliyi) • <a href="/wiki/G%C3%B6y_m%C9%99scid_(%C4%B0r%C9%99van)" title="Göy məscid (İrəvan)">Göy məscid</a> (İrəvan xanlığı) • <a href="/wiki/A%C5%9F%C4%B1q_%C6%8Fl%C9%99sg%C9%99rin_q%C9%99bir%C3%BCst%C3%BC_abid%C9%99si" title="Aşıq Ələsgərin qəbirüstü abidəsi">Aşıq Ələsgərin qəbirüstü abidəsi</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Mədəniyyəti</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dilinin_q%C9%99rb_dialekti" title="Azərbaycan dilinin qərb dialekti">Azərbaycan dilinin qərb dialekti</a> (<a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_dialekti_(Az%C9%99rbaycan)" title="İrəvan dialekti (Azərbaycan)">İrəvan</a> • <a href="/w/index.php?title=Z%C9%99ng%C9%99zur_dialekti&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zəngəzur dialekti (səhifə mövcud deyil)">Zəngəzur</a>) • <a href="/wiki/Erm%C9%99nistanda_t%C3%BCrk_toponiml%C9%99ri" title="Ermənistanda türk toponimləri">Türk mənşəli toponimlər</a> • <a href="/w/index.php?title=G%C3%B6y%C3%A7%C9%99_a%C5%9F%C4%B1q_m%C9%99kt%C9%99bi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Göyçə aşıq məktəbi (səhifə mövcud deyil)">Göyçə aşıq məktəbi</a> • <a href="/wiki/Mirz%C9%99_Q%C9%99dim_%C4%B0r%C9%99vaninin_%C9%99s%C9%99rl%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Mirzə Qədim İrəvaninin əsərlərinin siyahısı">İrəvaninin əsərləri</a> • <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_M%C3%BC%C9%99lliml%C9%99r_Seminariyas%C4%B1" title="İrəvan Müəllimlər Seminariyası">İrəvan Müəllimlər Seminariyası</a> • <a href="/wiki/B%C3%BCrhani-H%C9%99qiq%C9%99t" title="Bürhani-Həqiqət">Bürhani-Həqiqət</a> • <a href="/wiki/L%C9%99k-l%C9%99k_(jurnal)" title="Lək-lək (jurnal)">Lək-lək</a> • <a href="/wiki/Sovet_Erm%C9%99nistan%C4%B1_(q%C9%99zet)" title="Sovet Ermənistanı (qəzet)">Sovet Ermənistanı (qəzet)</a> • <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_Az%C9%99rbaycanl%C4%B1_Pedaqoji_Texnikumu" title="İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu">İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu</a> • <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van_D%C3%B6vl%C9%99t_Az%C9%99rbaycan_Dram_Teatr%C4%B1" title="İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı">İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı</a> • <a href="/wiki/Ax%C4%B1r%C4%B1nc%C4%B1_a%C5%9F%C4%B1r%C4%B1m" title="Axırıncı aşırım">Axırıncı aşırım</a> • <a href="/w/index.php?title=%22A%C5%9F%C4%B1q_%C6%8Fl%C9%99sg%C9%99r_%E2%80%93_200%22_yubiley_medal%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title=""Aşıq Ələsgər – 200" yubiley medalı (səhifə mövcud deyil)">"Aşıq Ələsgər – 200" yubiley medalı</a></div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_(1948–1953)&oldid=7723979">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlıların_Ermənistandan_deportasiyası_(1948–1953)&oldid=7723979</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:%C6%8Flifba_s%C4%B1ras%C4%B1na_g%C3%B6r%C9%99_se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:Vikipediya:Əlifba sırasına görə seçilmiş məqalələr">Vikipediya:Əlifba sırasına görə seçilmiş məqalələr</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:1956-c%C4%B1_ilin_terror_hadis%C9%99l%C9%99ri" title="Kateqoriya:1956-cı ilin terror hadisələri">1956-cı ilin terror hadisələri</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Kateqoriya:Azərbaycan tarixi">Azərbaycan tarixi</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1" title="Kateqoriya:Azərbaycanlıların soyqırımı">Azərbaycanlıların soyqırımı</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan" title="Kateqoriya:Qərbi Azərbaycan">Qərbi Azərbaycan</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Erm%C9%99nistan" title="Kateqoriya:Ermənistan">Ermənistan</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Erm%C9%99nistan_az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1" title="Kateqoriya:Ermənistan azərbaycanlıları">Ermənistan azərbaycanlıları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lara_qar%C5%9F%C4%B1_t%C3%B6r%C9%99dil%C9%99n_poqromlar" title="Kateqoriya:Azərbaycanlılara qarşı törədilən poqromlar">Azərbaycanlılara qarşı törədilən poqromlar</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycanofobiya" title="Kateqoriya:Azərbaycanofobiya">Azərbaycanofobiya</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Qa%C3%A7q%C4%B1nlar" title="Kateqoriya:Qaçqınlar">Qaçqınlar</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Deportasiya" title="Kateqoriya:Deportasiya">Deportasiya</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Etnik_t%C9%99mizl%C9%99m%C9%99" title="Kateqoriya:Etnik təmizləmə">Etnik təmizləmə</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Avropada_etnik_t%C9%99mizl%C9%99m%C9%99" title="Kateqoriya:Avropada etnik təmizləmə">Avropada etnik təmizləmə</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Asiyada_etnik_t%C9%99mizl%C9%99m%C9%99" title="Kateqoriya:Asiyada etnik təmizləmə">Asiyada etnik təmizləmə</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Xalqlar%C4%B1n_deportasiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Xalqların deportasiyası">Xalqların deportasiyası</a></li></ul></div></div> </div> </div> <div id="mw-navigation"> <h2>Naviqasiya menyusu</h2> <div id="mw-head"> <nav id="p-personal" class="mw-portlet mw-portlet-personal vector-user-menu-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-personal-label" > <h3 id="p-personal-label" class="vector-menu-heading " > Şəxsi alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anonuserpage" class="mw-list-item">Daxil olmamısınız</li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n">Müzakirə</a></li><li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y">Töhfələr</a></li><li id="pt-createaccount" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil">Hesab yarat</a></li><li id="pt-login" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o">Daxil ol</a></li> </ul> </div> </nav> <div id="left-navigation"> <nav id="p-namespaces" class="mw-portlet mw-portlet-namespaces vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-namespaces-label" > <h3 id="p-namespaces-label" class="vector-menu-heading " > Ad fəzaları </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c">Məqalə</a></li><li id="ca-talk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/M%C3%BCzakir%C9%99:Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)" rel="discussion" title="Məqalə haqqında müzakirə [t]" accesskey="t">Müzakirə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-variants" class="mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-variants-label" > <input type="checkbox" id="p-variants-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-variants" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-variants-label" > <label id="p-variants-label" class="vector-menu-heading " > azərbaycanca </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation"> <nav id="p-views" class="mw-portlet mw-portlet-views vector-menu-tabs vector-menu-tabs-legacy vector-menu" aria-labelledby="p-views-label" > <h3 id="p-views-label" class="vector-menu-heading " > Görünüş </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected mw-list-item"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)">Oxu</a></li><li id="ca-ve-edit" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v">Redaktə</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=edit" title="Səhifənin cari kodunu redaktə et [e]" accesskey="e">Mənbəni redaktə et</a></li><li id="ca-history" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h">Tarixçəyə bax</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-cactions" class="mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-menu-dropdown vector-menu" aria-labelledby="p-cactions-label" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="p-cactions-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-cactions" class="vector-menu-checkbox" aria-labelledby="p-cactions-label" > <label id="p-cactions-label" class="vector-menu-heading " > Daha çox </label> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </nav> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <h3 >Axtar</h3> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="vector-search-box-form"> <div id="simpleSearch" class="vector-search-box-inner" data-search-loc="header-navigation"> <input class="vector-search-box-input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> <input id="mw-searchButton" class="searchButton mw-fallbackSearchButton" type="submit" name="fulltext" title="Bu mətnin olduğu səhifələri axtar" value="Axtar"> <input id="searchButton" class="searchButton" type="submit" name="go" title="Əgər varsa, eyni adı daşıyan səhifəyə keç" value="Get"> </div> </form> </div> </div> </div> <div id="mw-panel" class="vector-legacy-sidebar"> <div id="p-logo" role="banner"> <a class="mw-wiki-logo" href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifə"></a> </div> <nav id="p-navigation" class="mw-portlet mw-portlet-navigation vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-navigation-label" > <h3 id="p-navigation-label" class="vector-menu-heading " > Naviqasiya </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z">Ana səhifə</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar">Kənd meydanı</a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar">İcma portalı</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r">Son dəyişikliklər</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x">Təsadüfi məqalə</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Layihələr" class="mw-portlet mw-portlet-Layihələr vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Layihələr-label" > <h3 id="p-Layihələr-label" class="vector-menu-heading " > Layihələr </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Seçilmiş məqalələr</a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar">Seçilmiş siyahılar</a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Yaxşı məqalələr</a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri">Məqalə namizədləri</a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay">Mövzulu ay</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-Xüsusi" class="mw-portlet mw-portlet-Xüsusi vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-Xüsusi-label" > <h3 id="p-Xüsusi-label" class="vector-menu-heading " > Xüsusi </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99">Bizimlə əlaqə</a></li><li id="n-sitesupport" class="mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=spontaneous&uselang=az" title="Bizə dəstək verin">İanə et</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün.">Kömək</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-tb" class="mw-portlet mw-portlet-tb vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-tb-label" > <h3 id="p-tb-label" class="vector-menu-heading " > Alətlər </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j">Səhifəyə keçidlər</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k">Əlaqəli redaktələr</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u">Fayl yüklə</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Xüsusi səhifələrin siyahısı [q]" accesskey="q">Xüsusi səhifələr</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&oldid=7723979" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid">Daimi keçid</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat">Səhifə məlumatları</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_%281948%E2%80%931953%29&id=7723979&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat">Bu səhifəyə istinad et</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FAz%25C9%2599rbaycanl%25C4%25B1lar%25C4%25B1n_Erm%25C9%2599nistandan_deportasiyas%25C4%25B1_%281948%25E2%2580%25931953%29">Qısaldılmış URL əldə et</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrCode&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FAz%25C9%2599rbaycanl%25C4%25B1lar%25C4%25B1n_Erm%25C9%2599nistandan_deportasiyas%25C4%25B1_%281948%25E2%2580%25931953%29">QR-kodu endir</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-coll-print_export" class="mw-portlet mw-portlet-coll-print_export vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-coll-print_export-label" > <h3 id="p-coll-print_export-label" class="vector-menu-heading " > Çap et/ixrac </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n+Erm%C9%99nistandan+deportasiyas%C4%B1+%281948%E2%80%931953%29">Kitab yarat</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DownloadAsPdf&page=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_%281948%E2%80%931953%29&action=show-download-screen">PDF kimi yüklə</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p">Çap versiyası</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-wikibase-otherprojects" class="mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-wikibase-otherprojects-label" > <h3 id="p-wikibase-otherprojects-label" class="vector-menu-heading " > Digər layihələrdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q25547210" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g">Vikidata elementi</a></li> </ul> </div> </nav> <nav id="p-lang" class="mw-portlet mw-portlet-lang vector-menu-portal portal vector-menu" aria-labelledby="p-lang-label" > <h3 id="p-lang-label" class="vector-menu-heading " > Digər dillərdə </h3> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Deportation_of_Azerbaijanis_from_Armenia_(1947%E2%80%931950)" title="Deportation of Azerbaijanis from Armenia (1947–1950) – ingilis" lang="en" hreflang="en" data-title="Deportation of Azerbaijanis from Armenia (1947–1950)" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ingilis" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/D%C3%A9portation_des_Azerba%C3%AFdjanais_d%27Arm%C3%A9nie_(1947%E2%80%931950)" title="Déportation des Azerbaïdjanais d'Arménie (1947–1950) – fransız" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Déportation des Azerbaïdjanais d'Arménie (1947–1950)" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="fransız" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B5%D0%B2_%D0%B8%D0%B7_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_(1947%E2%80%941950)" title="Депортация азербайджанцев из Армении (1947—1950) – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Депортация азербайджанцев из Армении (1947—1950)" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Ermenistan%27dan_Tehciri_(1948%E2%80%931953)" title="Azerbaycanlıların Ermenistan'dan Tehciri (1948–1953) – türk" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Azerbaycanlıların Ermenistan'dan Tehciri (1948–1953)" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="türk" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D1%96%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%96%D0%B2_%D0%B7_%D0%92%D1%96%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%96%D1%97_(1947%E2%80%941950)" title="Депортація азербайджанців з Вірменії (1947—1950) – ukrayna" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Депортація азербайджанців з Вірменії (1947—1950)" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrayna" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Ozarbayjonlarning_Armanistondan_deportatsiyasi_(1947%E2%80%941950)" title="Ozarbayjonlarning Armanistondan deportatsiyasi (1947—1950) – özbək" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Ozarbayjonlarning Armanistondan deportatsiyasi (1947—1950)" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="özbək" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q25547210#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></div> </div> </nav> </div> </div> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 00:38, 4 avqust 2024 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("This page is using the deprecated ResourceLoader module \"codex-search-styles\".\n[1.43] Use a CodexModule with codexComponents to set your specific components used: https://www.mediawiki.org/wiki/Codex#Using_a_limited_subset_of_components");mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-lnrz6","wgBackendResponseTime":150,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.111","walltime":"1.668","ppvisitednodes":{"value":15101,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":443030,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":201552,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":17,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":6,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":242750,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":5,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1221.832 1 -total"," 23.39% 285.742 51 Şablon:Kitab3"," 23.01% 281.142 1 Şablon:Siyahı_sütunlarla"," 22.62% 276.340 51 Şablon:Cite_book"," 22.03% 269.202 1 Şablon:Vətəndaşlara_qarşı_hücum"," 19.70% 240.748 1 Şablon:Kartoçka"," 17.07% 208.556 2 Şablon:İstinad_siyahısı"," 15.51% 189.503 143 Şablon:Sfn"," 9.65% 117.882 13 Şablon:Cite_web"," 9.14% 111.699 1 Şablon:SSRİ-də_məcburi_köçürülmələr_sidebar"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.550","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":7019314,"limit":52428800},"limitreport-logs":"Loaded datatype wikibase-item of P276 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype time of P585 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P520 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P8031 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-64f95c4bc9-89d25","timestamp":"20241121205906","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Az\u0259rbaycanl\u0131lar\u0131n Erm\u0259nistandan deportasiyas\u0131 (1948\u20131953)","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953)","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q25547210","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q25547210","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2016-04-16T07:04:51Z","dateModified":"2024-08-04T00:38:47Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/a\/a1\/Azerbaijanis_in_Armenia_1886-1890.PNG"}</script> </body> </html>