CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="hy" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Դիտել Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ էջի աղբյուրը - Վիքիպեդիա</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )hywikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","Հունվար","Փետրվար","Մարտ","Ապրիլ","Մայիս","Հունիս","Հուլիս","Օգոստոս","Սեպտեմբեր","Հոկտեմբեր","Նոյեմբեր","Դեկտեմբեր"],"wgRequestId":"07aae6f7-d74f-4247-a79e-d484dc1e4c79","wgCanonicalNamespace":"User","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":2,"wgPageName":"Մասնակից:Inessa_Sargsian/Ավազարկղ","wgTitle":"Inessa Sargsian/Ավազարկղ","wgCurRevisionId":7061616,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":968653,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"hy","wgPageContentLanguage":"hy","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Մասնակից:Inessa_Sargsian/Ավազարկղ","wgRelevantArticleId":968653,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[], "wgRelevantUserName":"Inessa Sargsian","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"hy","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"hy"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser": false};RLSTATE={"ext.gadget.relatedIcons":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.gadget.ondemand-pgn","ext.gadget.ArmSpelling","ext.gadget.HotCat","ext.gadget.Provelt","ext.gadget.easyTranslate","ext.gadget.edittop","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader", "ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=hy&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=ext.gadget.relatedIcons&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Դիտել Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ էջի աղբյուրը - Վիքիպեդիա"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//hy.m.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Խմբագրել" href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Վիքիպեդիա (hy)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//hy.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hy"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Վիքիպեդիա Atom Սնուցում" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%BB%D5%AB%D5%B6%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-2 ns-subject mw-editable page-Մասնակից_Inessa_Sargsian_Ավազարկղ rootpage-Մասնակից_Inessa_Sargsian skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Jump to content</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Հիմնական ընտրացանկ" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Հիմնական ընտրացանկ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Հիմնական ընտրացանկ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">թաքցնել</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Նավարկում </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Գլխավոր-էջ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB"><span>Գլխավոր էջ</span></a></li><li id="n-browse" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%88%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4_%D5%A8%D5%BD%D5%BF_%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB"><span>Կատեգորիաներ</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A7%D5%BB" title="Այցելեք պատահական էջ [x]" accesskey="x"><span>Պատահական հոդված</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%B8%D6%80%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8"><span>Նոր էջեր</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D5%AB%D5%AF_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Տեղեկություններ ընթացիկ իրադարձությունների մասին"><span>Ընթացիկ իրադարձություններ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-participation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-participation" > <div class="vector-menu-heading"> Մասնակցել </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Էությունը" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B7%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8"><span>Էությունը</span></a></li><li id="n-Խորհրդարան" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6"><span>Խորհրդարան</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%BB%D5%AB%D5%B6%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="Վիքիում կատարված վերջին փոփոխությունների ցանկը [r]" accesskey="r"><span>Վերջին փոփոխություններ</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%95%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF" title="Վիքիպեդիա նախագծի ուղեցույց"><span>Օգնություն</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Վիքիպեդիա" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-hy.svg" style="width: 8.625em; height: 1.375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-hy.svg" width="150" height="15" style="width: 9.375em; height: 0.9375em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%88%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%AC" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Որոնել</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում" aria-label="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում" autocapitalize="sentences" title="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Սպասարկող:Որոնել"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Որոնել</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Անձնական գործիքներ"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Արտաքին տեսք"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Արտաքին տեսք" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Արտաքին տեսք</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hy.wikipedia.org&uselang=hy" class=""><span>Նվիրաբերել</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:CreateAccount&returnto=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%3AInessa+Sargsian%2F%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&returntoquery=action%3Dedit" title="Խորհուրդ է տրվում ստեղծել մասնակցային հաշիվ և մուտք գործել համակարգ, սակայն դա անելը պարտադիր չէ։" class=""><span>Ստեղծել հաշիվ</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84&returnto=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%3AInessa+Sargsian%2F%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&returntoquery=action%3Dedit" title="Կոչ ենք անում մտնել համակարգ, սակայն դա պարտադիր չէ [o]" accesskey="o" class=""><span>Մտնել</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Այլ ընտրանքներ" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Անձնական գործիքներ" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Անձնական գործիքներ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Օգտվողի ընտրացանկ" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hy.wikipedia.org&uselang=hy"><span>Նվիրաբերել</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:CreateAccount&returnto=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%3AInessa+Sargsian%2F%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&returntoquery=action%3Dedit" title="Խորհուրդ է տրվում ստեղծել մասնակցային հաշիվ և մուտք գործել համակարգ, սակայն դա անելը պարտադիր չէ։"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Ստեղծել հաշիվ</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84&returnto=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81%3AInessa+Sargsian%2F%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&returntoquery=action%3Dedit" title="Կոչ ենք անում մտնել համակարգ, սակայն դա պարտադիր չէ [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Մտնել</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Էջեր չգրանցված խմբագիրների համար <a href="/wiki/%D5%95%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF" aria-label="Learn more about editing"><span>իմանալ ավելին</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BB%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="A list of edits made from this IP address [y]" accesskey="y"><span>Ներդրումներ</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BB%D5%B4%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="IP-հասցեից կատարված խմբագրումների քննարկում [n]" accesskey="n"><span>Քննարկում</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Դիտել Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ էջի աղբյուրը</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="This article exist only in this language. Add the article for other languages" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ավելացնել լեզուներ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Անվանատարածքներ"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-user" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2" title="Դիտել մասնակցի էջը [c]" accesskey="c"><span>Մասնակից</span></a></li><li id="ca-talk" class="new vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="Քննարկումներ այս էջի բովանդակության մասին (դեռ գրված չէ) [t]" accesskey="t"><span>քննարկում</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Change language variant" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">հայերեն</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Դիտումները"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2"><span>Կարդալ</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&veaction=edit" title="Խմբագրել այս էջը [v]" accesskey="v"><span>Խմբագրել</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=edit" title="Խմբագրել այս էջի ելատեքստը"><span>Խմբագրել կոդը</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=history" title="Այս էջի խմբագրումների պատմությունը [h]" accesskey="h"><span>Դիտել պատմությունը</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Գործիքներ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Գործիքներ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Գործիքներ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">թաքցնել</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Այլ ընտրանքներ" > <div class="vector-menu-heading"> Գործողություններ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2"><span>Կարդալ</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&veaction=edit" title="Խմբագրել այս էջը [v]" accesskey="v"><span>Խմբագրել</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=edit" title="Խմբագրել այս էջի ելատեքստը [e]" accesskey="e"><span>Խմբագրել կոդը</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=history"><span>Դիտել պատմությունը</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ընդհանուր </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B1%D5%B5%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%B0%D5%B2%D5%BE%D5%B8%D5%B2%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2" title="Այս էջին հղվող բոլոր վիքի էջերի ցանկը [j]" accesskey="j"><span>Այստեղ հղվող էջերը</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BF%D5%A1%D5%BA%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%AB%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2" rel="nofollow" title="Այս էջից կապված էջերի վերջին փոփոխությունները [k]" accesskey="k"><span>Կապված փոփոխություններ</span></a></li><li id="t-contributions" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/Inessa_Sargsian" title="Դիտել այս մասնակցի ներդրումների ցանկը"><span>Մասնակցի ներդրում</span></a></li><li id="t-log" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8F%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6/Inessa_Sargsian"><span>Տեղեկամատյաններ</span></a></li><li id="t-userrights" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/Inessa_Sargsian"><span>Դիտել մասնակցի խմբերը</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="Բոլոր սպասարկող էջերի ցանկը [q]" accesskey="q"><span>Սպասարկող էջեր</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=info" title="Վիճակագրական տվյալներ էջի մասին"><span>Էջի վիճակագրություն</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fhy.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D5%2584%25D5%25A1%25D5%25BD%25D5%25B6%25D5%25A1%25D5%25AF%25D5%25AB%25D6%2581%3AInessa_Sargsian%2F%25D4%25B1%25D5%25BE%25D5%25A1%25D5%25A6%25D5%25A1%25D6%2580%25D5%25AF%25D5%25B2%26action%3Dedit"><span>Ստանալ կարճ URL հասցե</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:QrCode&url=https%3A%2F%2Fhy.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D5%2584%25D5%25A1%25D5%25BD%25D5%25B6%25D5%25A1%25D5%25AF%25D5%25AB%25D6%2581%3AInessa_Sargsian%2F%25D4%25B1%25D5%25BE%25D5%25A1%25D5%25A6%25D5%25A1%25D6%2580%25D5%25AF%25D5%25B2%26action%3Dedit"><span>Download QR code</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects emptyPortlet" > <div class="vector-menu-heading"> Այլ նախագծերում </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Արտաքին տեսք"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Արտաքին տեսք</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">թաքցնել</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2" title="Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ">Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>Ձեզ չի թույլատրվում խմբագրել այս էջը հետևյալ պատճառով. </p> <div class="permissions-errors"><div class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Your IP address is in a range that has been <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">blocked on all Wikimedia Foundation wikis</a>.</b> <p>The block was made by <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Jon_Kolbert" title="Մասնակից:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. The reason given is <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Start of block: 15:12, 27 Օգոստոսի 2023</li> <li>Expiry of block: 15:12, 27 Օգոստոսի 2028</li></ul> <p>Your current IP address is 8.222.208.146. The blocked range is 8.222.128.0/17. </p><p>Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">No open proxies</a> global policy. </p> Otherwise, to discuss the block please <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">post a request for review on Meta-Wiki</a>. You could also send an email to the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewards</a> <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a> queue at <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd> including all above details.</div></div><hr /> <p>Դուք կարող եք դիտել և պատճենել այս էջի ելատեքստը. </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="hy" dir="ltr" name="wpTextbox1">'''Հնդկաստանի տնտեսական պատմությունը''' սկսվում է [[Հարապպայի քաղաքակրթություն]]ից (մ. թ. ա. 3300-1300 թվականներ), որի տնտեսությունը, ըստ երևույթին, մեծապես կախված էր առևտրից և անդրծովյան առևտրի տեսակներից, որոնցից ուշագրավ է [[Հնդկաստան]]ի և [[Միջագետք]]ի միջև եղած հարաբերությունները: [[Վեդայական դարաշրջան]]ում փոխանակման համար օգտագործվում էին թանկարժեք մետաղի հաշվարկային միավորներ: Այս առումով «[[Ռիգվեդա]]» կրոնական հիմների ժողովածուի մեջ հայտվել է «նիշկա» տերմինը{{sfn|Mukherjee, Money and Social Changes in India|2012|p=412}}։ Պատմականորեն, Հնդկաստանը աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է եղել երեք հազարամյակների ընթացքում՝ սկսած մ. թ. ա. 1-ին հազարամյակից մինչև մոտավորապես Բրիտանական տիրապետության սկիզբը<ref>{{cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|author=[[Paul Bairoch]]|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1995|page=[https://archive.org/details/economicsworldhi00bair_0/page/95 95]|url=https://archive.org/details/economicsworldhi00bair_0|url-access=registration|isbn=978-0-226-03463-8}}</ref>: Մ. թ. ա. մոտ 600 թվականին Մահաջանապադները հատեցին դրոշմված արծաթե մետաղադրամներ։ Այդ ժամանակաշրջանը նշանավորվեց ինտենսիվ առևտրային գործունեությամբ և քաղաքների զարգացմամբ։ Մ. թ. ա. 300 թվականին [[Մաուրյաների պետություն]]ը միավորեց հնդկական ենթաաշխարհամասի մեծ մասը։ Դրա արդյունքը եղավ քաղաքական միասնությունն ու ռազմական անվտանգությունը, որոնք թույլ տվեցին ստեղծել ընդհանուր տնտեսական համակարգ և ընդլայնել առևտուրն, ինչպես նաև բարձրացնել գյուղատնտեսության արտադրողականությունը։ Մաուրյանների պետությանը հաջորդեցին դասական և վաղ միջնադարյան հնդկական թագավորությունները, այդ թվում՝ Չոլաները, Գուպտաները, Արևմտյան Գանգաները, Հարշան, Պալաները, Ռաշտրակուտաները և Հոյսալաները: Մեր թվարկության 1-1000 թվականներին ընկած ժամանակահատվածում հնդկական ենթաաշխարհամասին բաժին էր ընկնում աշխարհի բնակչության և արտադրված արտադրանքի մեկ երրորդից մինչև մեկ չորրորդը, թեև մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն լճացող էր։ Համաձայն տնտեսական հզորության հավասարակշռության՝ Հնդկաստանը 1-18-րդ դարերում ունեցել է ամենամեծ տնտեսությունը իր բոլոր տարածաշրջաններում վերջին երկու հազարամյակների մեծ մասի ընթացքում<ref name="pdviz">{{cite web|url=http://www.pdviz.com/tag/gdp|title=Power of Data Visualisation}}</ref>: Ընդհուպ մինչև մեր թվարկության 1000 թվականը Հնդկաստանը զբաղեցնում էր համաշխարհային բնակչության զգալի մասը, սակայն նրա մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն ցածր էր կենսապահովման նվազագույն ցուցանիշից<ref name="Maddison260" />։ Հնդկաստանը բարձր միջնադարում՝ 1000 թվականից հետո, ունեցավ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ՝ հյուսիսում՝ [[Դելիի սուլթանություն|Դելիի սուլթանության]] և հարավում Վիջագայանարյան կայսրության իշխանության օրոք, բայց այն չեղավ այդքան էլ արդյունավետ, որքան որ չինական [[Մին դինաստիա]]յի օրոք էր մինչև 16-րդ դարը։ 17-րդ դարի վերջում Հնդկաստանի ենթաաշխարհամասի մեծ մասը միավորվեց [[Մեծ մողոլների կայսրություն|Մեծ մոնղոլների կայսրության]] իշխանության հետ, որը դարձավ աշխարհի խոշորագույն տնտեսական և արտադրական իշխանությունը և արտադրում էր համաշխարհային ՀՆԱ-ի մոտ մեկ քառորդը, մինչև այն փլուզվեց և նվաճվեց հաջորդ դարում<ref name="Maddisson World GDP">{{cite web|title=The World Economy (GDP) : Historical Statistics by Professor Angus Maddison|url=http://www.theworldeconomy.org/MaddisonTables/MaddisontableB-18.pdf|publisher=World Economy|accessdate=21 May 2013}}</ref><ref>{{cite book|last=Maddison|first=Angus|title=The World Economy – Volume 1: A Millennial Perspective and Volume 2: Historical Statistics|year=2006|publisher=OECD Publishing by [[Organisation for Economic Co-operation and Development]]|location=|isbn=9789264022621|page=656|url=http://www.oecdbookshop.org/oecd/display.asp?K=5L9ZBQKL5RLW&lang=EN&sort=sort_date%2Fd&stem=true&sf1=Title&st1=world+economy&sf3=SubjectCode&sp1=not&st4=E4+or+E5+or+P5&sf4=SubVersionCode&ds=world+economy%3B+All+Subjects%3B+&m=3&dc=26&plang=en}}</ref>: Մեծ մոնղոլների կայսրության ժամանակ Հնդկաստանը արտադրական արդյունաբերությամբ աշխարհում առաջատարն էր՝ մինչև XVIII դարի կեսերը արտադրելով համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 25 %-ը, նախքան բրիտանական տրիպատության հաստատումը<ref name="williamson" /><ref name="Parthasarathi38" />։ Մոնղոլական Բենգալը՝ կայսրության ամենահարուստ նահանգը, որին բաժին էր ընկնում Արևմուտքի սահմաններից դուրս հոլանդական ներմուծումների միայն 40 տոկոսը<ref name="Prakash"/>, համաշխարհային առաջատար էր գյուղատնտեսության, տեքստիլ արդյունաբերության և նավաշինության ոլորտներում, որը արդյունք դարձավ պրոտոինդուստրիալացման ի հայտ գալուն<ref name="borocz">{{cite book|author=József Böröcz|title=The European Union and Global Social Change|page=21|publisher=[[Routledge]]|url=https://books.google.com/books?id=d0SPAgAAQBAJ&pg=PA21|accessdate=26 June 2017|isbn=9781135255800|date=2009-09-10|author-link=József Böröcz}}</ref><ref>{{cite book|title=The Sketch of The Mughal Empire|author=Ishat Pandey|publisher=Lulu Publishers|year=2017|isbn=9780359221202}}</ref><ref>{{cite book|title=Money and the Market in India, 1100–1700|author=Sanjay Subrahmanyam|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=9780521257589}}</ref>։ [[Մեծ մողոլների կայսրություն|Մեծ Մոնղոլների կայսրության]] անկումից հետո մայսուրցիները ձեռնամուխ եղան տնտեսական զարգացման հավակնոտ ծրագրի իրականացման, որը [[Մայսուր|Մայսուր թագավորության]]ը հաստատեց որպես խոշոր տնտեսական տերություն՝ աշխարհում ամենաբարձր իրական աշխատավարձով և կենսամակարդակ 18-րդ դարի վերջին<ref>{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |page=207 |url=https://books.google.com/books?id=1_YEcvo-jqcC&pg=PA207}}</ref>: Այս ժամանակահատվածում Մայսուրը առաջ անցավ հարուստ Բենգալյան Սուբահին, որը Հնդկաստանի գերիշխող տնտեսական ուժն էր՝ բարձր արդյունավետ գյուղատնտեսությամբ և տեքստիլ արդյունաբերությամբ<ref name="Parthasarathi">{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |url=https://books.google.com/books?id=1_YEcvo-jqcC}}</ref>։ Մայսուրի միջին եկամուտն այդ ժամանակ ապրուստի նվազագույն ցուցանիշից հինգ անգամ բարձր էր<ref>{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |page=45 |url=https://books.google.com/books?id=1_YEcvo-jqcC&pg=PA45}}</ref>։ [[Մարատհական կայսրություն]]ը նույնպես վարում էր արդյունավետ վարչական և հարկերի հավաքագրման քաղաքականություն այն բոլոր հիմնական ոլորտներում, որոնք գտնվում էին իրենց վերահսկողության տակ, և ստանում էր չաութ վասալային պետություններից<ref>S. A. A. Rizvi, p. 263 of ''A Cultural History of India'' (1975), edited by A. L. Basham</ref>: Հնդկաստանը ձեռք էր բերել դեինդուստրացման փորձ և դադարեցրել տարբեր արհեստագործական արտադրությունները բրիտանական կառավարության օրոք<ref name="williamson" />, որը արագ տնտեսական և ժողովրդագրական աճի հետ միասին [[Արևմտյան աշխարհ]]ում հանգեցրեց այն բանին, որ Հնդկաստանի մասնաբաժինը 1700-1950 թվականների ընթացքում համաշխարհային տնտեսության մեջ նվազեց 24,4 %-ից մինչև 4,2 %{{sfn|Maddison|2003|page=261}}, իսկ 1750-1900 թվականներին համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության մեջ՝ 25 %-ից մինչև 2%<ref name="williamson" />։ Շնորհիվ իր՝ որպես առևտրային գոտի լինելու հնագույն պատմության, և ապա իր գաղութային կարգավիճակի, գաղութային Հնդկաստանը մնաց տնտեսապես ինտեգրված աշխարհի հետ՝ առևտրի բարձր մակարդակով, ներդրումներով և միգրացիայով<ref>{{cite book|last=Baten |first=Jörg |title=A History of the Global Economy. From 1500 to the Present|date=2016|publisher=Cambridge University Press|page=250|isbn=9781107507180}}</ref>։ [[Հնդկաստանի Հանրապետություն]]ը, որը հիմնադրվեց 1947 թվականին, ընդունեց կենտրոնացված պլանավորումը իր անկախ պատմության մեծ մասի ընթացքում՝ պետական ընդարձակ սեփականությամբ, կարգավորմամբ, [[բյուրոկրատիա]]յով և առևտրային արգելքներով<ref name="oecd">{{cite web|url=http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|title=Economic survey of India 2007: Policy Brief|publisher=[[OECD]]|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110606112149/http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|archivedate=6 June 2011|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.tribuneindia.com/50yrs/kapur.htm|title=Industry passing through phase of transition|work=The Tribune|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140324083257/http://www.tribuneindia.com/50yrs/kapur.htm|archive-date=2014-03-24}}</ref>։ 1991 թվականի տնտեսական ճգնաժամից հետո կենտրոնական կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ տնտեսական ազատականացման՝ թույլ տալով նրան դառնալ աշխարհի ամենաարագ աճող խոշոր տնտեսություններից մեկը<ref name="oecd" /><ref>{{cite web|url=http://www.mckinseyquarterly.com/Why_believe_in_India_1663|title=Why believe in India|first=Ranjit V. |last=Pandit|publisher=McKinsey|year=2005}}</ref>։ == Հարապպայի քաղաքակրթություն == [[File:Indus Valley Civilization, Mature Phase (2600-1900 BCE).png|thumb|right|Հարապայի զարգացած շրջան, մ. թ. ա. 2600-1900թթ.]] [[Հարապպայի քաղաքակրթություն]]ը՝ հայտնի առաջին մշտական և հիմնականում քաղաքային բնակավայրը, ծաղկել է մ.թ. ա. 3500-1800 թվականների ընթացքում: Այն տարբերվում էր զարգացած և բարգավաճ տնտեսական համակարգով: Նրա բնակիչները զբաղվում էին հողագործությամբ, բուծում էին կենդանիներ, պատրաստում էին աշխատանքի սուր գործիքներ ու զենք՝ [[Պղինձ|պղնձից]], [[բրոնզ]]ից ու [[անագ]]ից, և վաճառում դրանք այլ քաղաքներում<ref>{{cite book|title=Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927|last=Marshall|first=John|year=1996|page=481|isbn=9788120611795}}</ref>։ Լավ կառուցված փողոցները, հատակագծերը, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերը այնպիսի խոշոր քաղաքներում, ինչպիսիք են Դհոլավիրան, [[Հարապպա]]ն, Լոտհալը, [[Մոհենջո Դարո]]ն և Ռաքհիգարխին, վկայում են քաղաքային պլանավորման իրենց գիտելիքների մասին: == Հին և միջնադարյան շրջանների բնութագրերը == Չնայած նրան, որ հին Հնդկաստանը ուներ զգալի քաղաքային բնակչություն, նրա բնակչության մեծ մասը ապրում էր գյուղերում, որոնց տնտեսությունները հիմնականում մեկուսացված էին և ինքնաբավ։ Գյուղատնտեսությունը գերակշռող զբաղմունք էր և բավարարում էր գյուղի սննդի կարիքները, ինչպես նաև ապահովում էր հումք` ձեռքի այնպիսի արդյունաբերությունների համար, ինչպիսիք են [[Տեքստիլ արդյունաբերություն|տեքստիլ]], սննդի արդյունաբերությունը և արհեստները: Բացի ֆերմերներից, մարդիկ աշխատում էին որպես վարսահարդարներ, ատաղձագործներ, բժիշկներ (Այուրվեդայի թերապևտներ), ոսկերիչներ և ջուլհակներ<ref>{{cite book|title=A Comprehensive History Of Ancient India (3 Vol. Set)|first=Pran Nath|last=Chopra|year=2003|publisher=Sterling|page=73|isbn=9788120725034}}</ref>: === Կրոն === Կրոնը կարևոր դեր է խաղացել տնտեսական գործունեության ձևավորման գործում։ Ուխտագնացության քաղաքները, ինչպիսիք էին [[Իլահաբադ]]ը, Վարաասին, [[Նասիկ]]ը և Պուրին, հիմնականում կենտրոնացած էին գետերի շուրջ, և վերածվել էին առևտրի կենտրոնների: Կրոնական գործառույթները, փառատոները և ուխտագնացության պրակտիկան հանգեցրին հյուրընկալության արդյունաբերության վաղ տարբերակի ձևավորման<ref>{{cite book|title=History of Pilgrimage in Ancient India: Ad 300–1200|first=Samarendra Nārāyaṇa|last=Ārya|pages=3, 74|publisher=Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Limited|year=2004}}</ref>: Տնտեսությունը [[ջայնիզմ]]ի շրջանում գտնվում էր [[Մահավիրա]]յի և նրա փիլիսոփայության ազդեցության տակ։ Նա եղավ 24 տիրտհանկարաներց վերջինը, ով տարածեց ջայնիզմը։ Ինչ վերաբերում էր տնտեսությանը, ապա այն բացատրեց «անեկանտա» (ոչ բացարձակ իշխանություն) հասկացության կարևորությունը<ref>{{cite book|first=Acharya|last=Mahaprajna|title=Anekant: Views And Issues|year=2001|edition=First|publisher=Jain Vishwa Bharati University, Ladnun, India|location=Ladnun, India|page=46|url=http://www.herenow4u.net/index.php?id=70494}}</ref>։ === Ընտանեկան բիզնես === Համատեղ ընտանեկան համակարգի շրջանակներում մեկ ընտանիքի անդամները միավորում էին իրենց ռեսուրսները ընտանիքի պահպանման և գործարար ձեռնարկություններում ներդրումներ կատարելու համար։ Այս համակարգն ապահովում էր հասարակության երիտասարդ անդամների ուսուցումը և աշխատանքի տեղավորումը, ինչպես նաև նրանց ընտանիքների տարեց և հաշմանդամ անձանց կողմից գործընթացների աջակցությման բարձրացումը։ Այս համակարգը թույլ չէր տալիս գյուղացիական տնտեսություններին սերնդեսերունդ բաժանվել իրարից, ինչը նպաստում էր բերք ստանալուն՝ շնորհիվ մասշտաբի առավելությունների։ Նման պատժամիջոցները ճնշում էին երիտասարդ անդամների մրցակցային ոգին և հնազանդության զգացում ներշնչում<ref>{{cite book|title=Managerial styles in India: proceedings of a seminar|first=R. G.|last=Sarien|page=19|year=1973}}</ref>։ === Կազմակերպչական կառույցներ === [[File:Syrian copper plates - Kollam (c. 883 AD).jpg|thumb|200px|left|Թարիսապալլիի ցուցանակներ, որոնք նվիրվել են Մալանկարա Նասրանիին Հարավային Հնդկաստանի Չերայի տիրակալ Ստհանու Ռավի Վարմայի կողմից։ Վկայում են այն մասին, որ Հնդկաստանի [[Կերալա]] նահանգում առևտրական գիլդիաները և կորպորացիաները շատ կարևոր դեր են խաղացել տնտեսության և հասարակական կյանքի մեջ քուլասեքհարայի ժամանակաշրջանում:<ref>M. K. Kuriakose, ''History of Christianity in India: Source Materials'', (Bangalore: United Theological College, 1982), pp. 10–12. Kuriakose gives a translation of the related but later copper plate grant to Iravi Kortan on pp. 14–15. For earlier translations, see S. G. Pothan, ''The Syrian Christians of Kerala'', (Bombay: Asia Publishing House, 1963), pp. 102–105.</ref>]] Հին Հնդկաստանում ընտանեկան և անհատական ձեռնարկությունների հետ միասին գոյություն ունեին նաև կոլեկտիվ գործունեության այլ ձևեր, այդ թվում՝ գանա, պանի, պուգա, վրատա, սանգհա, նիգամա և սրենի: Նիգաման, պանին և սրենին հաճախ վերաբերում են առևտրականներին, արհեստավորներին և տնտեսական կազմակերպություններին և, հնարավոր է, նույնիսկ մի քանի ռազմական կազմավորումների: Մասնավորապես, սրենին շատ ընդհանրություններ ունի ժամանակակից կորպորացիաների հետ, որոնք Հնդկաստանում գործել են մ. թ. ա. 8-րդ դարից մինչև մ. թ. ա. 10-րդ դարը: Նման կազմավորումների գործունեությունը Հին Հնդկաստանում արդեն լայնորեն տարածվել էր՝ ներառելով գրեթե բոլոր տեսակի բիզնեսները, քաղաքականությունը, ինչպես նաև տեղական կառավարումը{{sfn|Khanna|2005}}։ Սրենին առանձին իրավաբանական անձ էր, որը հնարավորություն ուներ սեփականատերերից առանձին տիրապետել սեփականությանը, ստեղծել իր սեփական կանոնները իր անդամների վարքագծի կարգավորման համար և կնքել պայմանագրեր, իր անունից հանդես գալ որպես հայցվոր կամ պատասխանող: Հին աղբյուրները, ինչպիսիք են [[Մանուի օրենքներ|Մանու VIII]]-ի օրենքները և Չանակիայի Արտհաշաստրա օրենքները, պարունակում էին երկու կամ ավելի դատական հայցերի կանոններ, և որոշ աղբյուրներ հղում են կատարում կառավարության պաշտոնյայի (Բհանդագարիկա), ով աշխատել է որպես միջնորդ դատավոր սրենիի շուրջ վեճերում, մ.թ. ա. առնվազն 6-րդ դարից հետո<ref name=Jataka>''[[Jataka]]'' IV.</ref>: Հին Հնդկաստանում տարբեր ժամանակներում 18-150 սրենիներ ընդգրկված էին ինչպես առևտրային, այնպես էլ արհեստագործական գործունեությունների մեջ։ Մասնագիտացման այս մակարդակը վկայում է զարգացած տնտեսության մասին, որտեղ սրենին վճռորոշ դեր էր խաղում։ Որոշ սրենիներ ավելի քան 1000 անդամ ունեին։ Սրենին ուներ կենտրոնացված կառավարման զգալի աստիճան։ Սրենիի ղեկավարը ներկայացնում էր սրենիի շահերը թագավորական դատարանում և շատ գործնական հարցերում։ Սրենիի առաջնորդը կարող էր պայմանագրեր կնքել, աշխատանքային պայմաններ սահմանել և հաճախ ստանալ ավելի բարձր փոխհատուցում։ Այն վարչական մարմին էր։ Առաջնորդը հաճախ ընտրվում էր սրենիի անդամների մասնակցությամբ իրականացվող ընտրության միջոցով, ինչպես նաև կարող էր հեռացվել պաշտոնից՝ գլխավոր ժողովի կողմից։ Առաջնորդը հաճախ կառավարում էր երկուսից հինգ գործադիր պաշտոնատար անձանց, որոնք նույնպես ընտրվում էին ժողովի կողմից: === Դրամահատում === {{multiple image|perrow=2|total_width=300|caption_align=center | image1 = Kosala Karshapana.jpg|caption1=Կոսալայի արծաթե մետաղադրամներ մ. թ. ա. մոտ 525 թ. | image2 = I13 12karshapana Avanti 1ar (8481304617).jpg|caption2=Ավանտիի արծաթե մետաղադրամներ մ. թ. ա. մոտ 400 թ. }} Դրոշմված արծաթե չափման ձուլակտորները շրջանառության մեջ են մտել մ.թ. ա. մոտ 5-րդ դարում։ Դրանք առաջին մետաղադրամներն էին՝ հատված մ.թ. ա. 6-րդ դարում [[Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայր]]ի Մահաջանապադների կողմից, ինչպես նաև Հնդկաստանում հատված ամենավաղ մետաղադրամներն էին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հնդկաստանի բազմաթիվ թագավորություններ և կառավարիչներ թողարկեցին մետաղադրամներ, փոխանակումը դեռ այդքան էլ տարածված չէր<ref>{{cite web|url=http://tamilartsacademy.com/books/coins/chapter01.xml |title=The Chera Coins |publisher=Tamilartsacademy.com |date= |accessdate=28 July 2010}}</ref>։ Գյուղերը վճարում էին իրենց բերքի մի մասը որպես եկամուտ, մինչդեռ իրենց արհեստավորները ստանում էին թոշակ՝ իրենց կողմից մատուցած ծառայությունների համար: Բոլոր գյուղերը հիմնականում ինքնաբավ էին<ref>{{cite book|title=An Encyclopaedia of Indian Archaeology|first=Amalananda|last=Ghosh|publisher=BRILL|isbn=9789004092648|page=12|year=1990}}</ref>։ === Մաուրյանների պետություն === [[File:Maurya Empire, c.250 BCE 2.png|thumb|right|Մաուրյանների պետություն, մ․ թ․ ա․ մոտ 250թ․]] [[Մաուրյաների պետություն|Մաուրյանների կայսրությա]]ն իշխանության օրոք (մ. թ. ա․ մոտ 321-185թթ․) կարևոր փոփոխություններ և իրադարձություններ ազդեցին հնդկական տնտեսությունը վրա։ Սա առաջին դեպքն է, երբ Հնդկաստանի մեծ մասը միավորվել էր մեկ տիրակալի իշխանության ներքո: Կայսրության հետ գալուստը առևտրային ուղիները դարձել էր ավելի ապահով։ Այն զգալի ռեսուրսներ էր ծախսում ճանապարհների կառուցման և պահպանման համար։ Բարելավված ենթակառուցվածքները, որոնք զուգորդվում էին անվտանգության բարձրացմամբ, չափումների միասնականությամբ և մետաղադրամների օգտագործման ընդլայնմամբ՝ որպես արժույթ, նպաստեցին առևտրի ընդլայնմանը<ref>Ratan Lal Basu & Rajkumar Sen, ''Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today'' {{ISBN|81-316-0125-0}}, Rawat Publications, New Delhi, 2008.</ref>: ==== Արևմտյան ափ ==== {{multiple image|perrow=2|total_width=350|caption_align=center | align = left | image1 = MauryanCoin.JPG|caption1=Մաուրյանների պետության արծաթե մետաղադրամ, մ․ թ․ 3-րդ դար | image2 = Silver Coin of Kumaragupta I.jpg|caption2=Գուպտա կայսրության արծաթե մետաղադրամ, մ․ թ․ 5-րդ դար }} Ծովային առևտուրը վաղ ժամանակներից՝ մինչև մ. թ. ա. տասնչորսերորդ դար, լայնորեն իրականացվում էր Հարավային Հնդկաստանի և Հարավ-արևելյան և Արևմտյան Ասիայի միջև: Ինչպես Մալաբարյան, այնպես էլ Կորոմանդելյան ափերը մ. թ. ա. առաջին դարում կարևոր առևտրային կենտրոններ էին, որոնք օգտագործվում էին ներմուծման և արտահանման համար, ինչպես նաև որպես տարանցիկ կետեր Միջերկրածովյան տարածաշրջանի և Հարավարևելյան Ասիայի միջև<ref>{{Harvnb|Raychaudhuri|Habib|2004|pp=17–18}}</ref>։ Ժամանակի ընթացքում առևտրականները սկսեցին գործունեություն ծավալել պետական հովանավորություն ստացած ասոցիացիաներում։ Պատմաբաններ Տապան Ռայխաուդհուրին և Իրֆան Հաբիբը պնդում են, որ անդրծովյան առևտրի պետական հովանավորությունը դադարեց մեր թվարկության 13-րդ դարից, երբ այն հիմնականում զավթվեց տեղական պարսիկների, հրեական, սիրիական, քրիստոնեական և մահմեդական համայնքների կողմից (սկզբում՝ Մալաբարյան, իսկ հետագայում արդեն Կորոմանդելյան ափը)<ref>{{Harvnb|Raychaudhuri|Habib|2004|pp=40–41}}</ref>։ ==== Մետաքսի ճանապարհ ==== {{multiple image|perrow=2|total_width=350|caption_align=center | align = left | title = [[Ateshgah of Baku]] | image1 = Ateshgah temple inscription.png|caption1=An inscribed invocation to Lord [[Shiva]] in Sanskrit at the Ateshgah. | image2 = Ateshgah door 18 inscription.png|caption2=An inscribed invocation to the [[Adi Granth]] in [[Punjabi language|Punjabi]] at the Ateshgah. | footer = <center>[[Ateshgah of Baku|Atashgah]] is a temple built by Indian traders before 1745, west of the [[Caspian Sea]].</center> }} Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Հնդկաստանից դեպի [[Արևմտյան Ասիա]] և [[Արևելյան Եվրոպա]] առևտուրն ակտիվորեն իրականացվել է XIV-XVIII դարերում<ref name="hanway1753">{{Citation | title=An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea | first=Jonas| last=Hanway | year=1753 | publisher=Sold by Mr. Dodsley | isbn= | url=https://books.google.com/books?id=etApAAAAYAAJ | quote=...&nbsp;The Persians have very little maritime strength&nbsp;... their ship carpenters on the Caspian were mostly Indians&nbsp;... there is a little temple, in which the Indians now worship}}</ref><ref name="dale2002">{{Citation | title=Indian Merchants and Eurasian Trade, 1600–1750 | author=Stephen Frederic Dale | year=2002 | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-52597-8 | url=https://books.google.com/books?id=GqEWw_54uVUC | quote=...&nbsp;The Russian merchant, F.A. Kotov&nbsp;... saw in Isfahan in 1623, both Hindus and Muslims, as Multanis.}}</ref><ref name="levi2002">{{Citation | title=The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550–1900 | author=Scott Cameron Levi | year=2002 | publisher=BRILL | isbn=978-90-04-12320-5 | url=https://books.google.com/books?id=9qVkNBge8mIC | quote=...&nbsp;George Forster&nbsp;... On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother}}</ref>: Այս ժամանակահատվածում հնդիկ առևտրականները բնակություն են հաստատել Սուրախանիում (Ադրբեջանի [[Բաքու]] քաղաքի արվարձան): Վաճառականները կառուցել են հինդուիստական տաճար, ինչը խոսում է այն մասին, որ առևտուրը 17-րդ դարում եղել է ակտիվ և բարենպաստ հնդիկների համար<ref name="jackson1911">{{Citation | title=From Constantinople to the home of Omar Khayyam: travels in Transcaucasia and northern Persia for historic and literary research | author=Abraham Valentine Williams Jackson | year=1911 | publisher=The Macmillan company | isbn= | url=https://books.google.com/books?id=Z4aBAAAAIAAJ }}</ref><ref name="forster1798">{{Citation | title=A journey from Bengal to England: through the northern part of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia, by the Caspian-Sea | author=George Forster | year=1798 | publisher=R. Faulder | isbn= | url=https://books.google.com/books?id=CSkQAAAAYAAJ | quote=...&nbsp;A society of [[Multan|Moultan]] Hindoos, which has long been established in Baku, contributes largely to the circulation of its commerce; and with the Armenians they may be accounted the principal merchants of Shirwan&nbsp;...| author-link=George Forster (traveller) }}</ref><ref name="morier1818">{{Citation | title=A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, between the Years 1810 and 1816 | author=James Justinian Morier | year=1818 | publisher=A. Strahan | isbn= | url=https://books.google.com/books?id=VjdtPAAACAAJ}}</ref><ref name="usgovt1887hd">{{Citation | title=Reports from the consuls of the United States, 1887 | author=United States Bureau of Foreign Commerce | year=1887 | publisher=United States Government |url=https://books.google.com/books?id=KBASAAAAYAAJ | quote=...&nbsp;Six or 7&nbsp;miles southeast is Surakhani, the location of a very ancient monastery of the fire-worshippers of India&nbsp;...}}</ref>։ Դեպի հյուսիս՝ Սաուրաշտրա և Բենգալ ափերը խաղացել են կարևոր դեր ծովային առևտրում։ Ցամաքային առևտրի մեծ մասն իրականացվել է Խայբերի լեռնանցքով, որը Փանջաբի շրջանը միացնում էր Աֆղանստանին, իսկ հետագայում Մերձավոր Արևելքի և Կենտրոնական Ասիայի հետ<ref>{{Harvnb|Raychaudhuri|Habib|2004|pp=10–13}}</ref>: Չնայած նրան, որ շատ թագավորություններ և իշխաններ թողարկել էին մետաղադրամներ, փոխանակումը տարածված էր ամենուր։ Գյուղերը վճարում էին իրենց գյուղատնտեսական արտադրանքի մի մասը կառավարիչներին որպես եկամուտ, իսկ իրենց արհեստավորները ստանում էին բերքի մի մասը՝ կատարած ծառայությունների դիմաց<ref name="Dutt-1">{{Harvnb|Datt|Sundharam|2009|page=14}}</ref>: === Դելիի սուլթանություն === [[Դելիի սուլթանություն]]ից (մ. թ. 1206-1526 թթ.) առաջ և դրա ընթացքում [[իսլամ]]ը ընկած էր [[կոսմոպոլիտիզմ]]ի քաղաքակրթության հիմքում։ Այն առաջարկում էր միջազգային ցանցերի լայն շրջանակ, այդ թվում՝ սոցիալական և տնտեսական։ Դրանք ընդգրկում էին [[Աֆրոեվրասիա]]յի զգալի մասը, ինչը հանգեցրեց ապրանքների, ժողովուրդների, տեխնոլոգիաների և գաղափարների շրջապտույտի ավելացման: Թեև սկզբում Դելիի սուլթանությունը կործանարար էր, այնուամենայնիվ նա պատասխանատու էր Հնդկաստանի ենթաաշխարհամասի՝ դեպի աճող համաշխարհային համակարգ ինտեգրման համար<ref name="asher-50-52">{{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C|date=1 January 2008|title=India Before Europe|edition=1st|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-51750-8|pages=50–52|url={{google books |plainurl=y |id=ZvaGuaJIJgoC|page=50}}}}</ref>: Այդ ժամանակաշրջանը համընկավ հնդկական ենթաաշխարհամասում մեխանիկական տեխնոլոգիաների ավելի լայն օգտագործման հետ։ XIII դարից Հնդկաստանը սկսեց լայնորեն ներդնել մեխանիկական տեխնոլոգիաներ Իսլամական աշխարհից, ներառյալ ջրային անիվներ՝ [[ատամնանիվ]]ներով և [[Ճախարակ (պարզ մեխանիզմ)|ճախարակ]]ներով<ref name="Pacey">{{cite book | last = Pacey | first = Arnold | title = Technology in World Civilization: A Thousand-Year History | origyear = 1990 | edition = First MIT Press paperback | year = 1991 | publisher = The MIT Press | location = Cambridge MA | pages = 26–29}}</ref>, թուղթ պատրաստելու տեխնոլոգիա<ref>{{cite book |last1=Habib |first1=Irfan |authorlink1=Irfan Habib |title=Economic History of Medieval India, 1200–1500 |date=2011 |publisher=[[Pearson Education India]] |isbn=9788131727911 |page=96 |url=https://books.google.com/books?id=K8kO4J3mXUAC&pg=PA96}}</ref> և [[Ճախարակ (գործիք)|ճախարակ]]<ref>{{cite book | last = Pacey | first = Arnold | title = Technology in World Civilization: A Thousand-Year History | origyear = 1990 | edition = First MIT Press paperback | year = 1991 | publisher = The MIT Press | location = Cambridge MA | pages = 23–24}}</ref>։ Բամբակազտիչ մեքենան հայտնագործվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում 13-14-րդ դարերում<ref>[[Irfan Habib]] (2011), [https://books.google.com/books?id=K8kO4J3mXUAC&pg=PA53 ''Economic History of Medieval India, 1200–1500'', page 53], [[Pearson Education]]</ref> և մինչ օրս օգտագործվում է Հնդկաստանում<ref name=LakGin>{{cite book|ref=Lakwete|author=Lakwete, Angela|url=https://books.google.com/books?id=uOMaGVnPfBcC |title=Inventing the Cotton Gin: Machine and Myth in Antebellum America|place= Baltimore|publisher= The Johns Hopkins University Press|year= 2003|isbn=9780801873942|pages=1–6}}</ref>: Ձեռքի բռնակի միացումը բամբակազտիչ մեքենային առաջին անգամ հայտնվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում [[Դելիի սուլթանություն|Դելիի սուլթանության]] ընթացքում կամ [[Մոնղոլական կայսրություն|Մոնղոլական կայսրության]] վաղ շրջանում<ref>[[Irfan Habib]] (2011), [https://books.google.com/books?id=K8kO4J3mXUAC&pg=PA53 ''Economic History of Medieval India, 1200–1500'', pages 53–54], [[Pearson Education]]</ref>։ Բամբակի արտադրությունը, որը հիմնականում մանում էին գյուղերում, և ապա առաքում քաղաք՝ տեքստիլային գործվածքի ձևով, Դելիի սուլթանության դարաշրջանում Հնդկաստանի ողջ տարածքում ավելի զարգացած էր ճախարակի շնորհիվ, ինչը նվազեցնում էր մանվածքի արժեքը և օգնում մեծացնել բամբակի պահանջարկը: Ճախարակի տարածումը հանգեցրեց հնդկական բամբակյա գործվածքի արտադրության զգալի ընդլայնմանը<ref>[[Irfan Habib]] (2011), [https://books.google.com/books?id=K8kO4J3mXUAC&pg=PA54 ''Economic History of Medieval India, 1200–1500'', page 54], [[Pearson Education]]</ref>: Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով ավելի ցածր էր [[Մերձավոր Արևելք]]ում ՀՆԱ-ի ցուցանիշից՝ մ. թ. ա. 1-ին թվականից (16 %-ով ցածր) մինչև մ. թ. ա. 1000 թվականը (մոտ 40 %-ով ցածր), բայց Դելիի սուլթանության դարաշրջանի ավարտին՝ 1500 թվականին, Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով մոտեցավ Միջին Արևելքի ցուցանիշին<ref>{{cite web|author=Angus Maddison|title=Statistics on World Population, GDP and Per Capita GDP, 1–2008 AD|website=[[University of Groningen]]|year=2010|url=http://www.ggdc.net/maddison/oriindex.htm|author-link=Angus Maddison}}</ref>։ === ՀՆԱ-ի գնահատում === Ըստ տնտեսագիտության պատմաբան Անգուս Մադդիսոնի «Համաշխարհային տնտեսության ուրվագծերը, մ.թ. 1-2030 թվականներ, մակրոտնտեսական պատմության ակնարկները» գրքի, Հնդկական ենթաաշխարհամասը ամենաարդյունավետ տարածաշրջանն էր ամբողջ աշխարհում 1-1600 թվականների ընթացքում<ref name=Maddi>{{cite book|last=Maddison|first=Angus|title=Contours of the world economy, 1–2030 AD: essays in macro-economic history|date=6 December 2007|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-922720-4|page=379}}</ref>: {| class="wikitable" |+ ՀՆԱ (գնողունակության համարժեքություն)-ն 1990 թվականին միջազգային դոլարով |- ! Տարի ! Գնողունակության համարժեքություն <br /> (1990-ականների դոլարով) !colspan="4"| Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ <br /> (1990-ականների դոլարով) ! ՀՆԱ-ի միջին աճ (%) ! Համախառն համաշխարհային արդյունք (%) ! Բնակչություն ! [[Աշխարհի բնակչություն]]ը (%) ! Ժամանակաշրջան |- | 1 || 33,750,000,000 || colspan="4" align="center"| 450 || — || 32.0 || 70,000,000 || 30.3 || Դասական դարաշրջան |- | 1000 || 33,750,000,000 || colspan="4" align="center"| 450 || 0.0 || 28.0 || 72,500,000 || 27.15 || Վաղ միջնադար |- | 1500 || 60,500,000,000 || colspan="4" align="center"| 550 || 0.117 || 24.35 || 79,000,000 || 18.0 || Ուշ միջնադար |- | colspan="3" align=right | ''Այլընտրանքային գնահատականներ:'' || <ref name="Broadberry2010"/> || <ref name="Broadberry2015">{{cite journal|last1=Broadberry|first1=Stephen|last2=Gupta|first2=Bishnupriya|title=India and the great divergence: an Anglo-Indian comparison of GDP per capita, 1600–1871|pages=58–75|url=http://eprints.lse.ac.uk/56838/|journal=Explorations in Economic History|volume=55|year=2015|accessdate=8 December 2018|doi=10.1016/j.eeh.2014.04.003}}</ref> || <ref name="Maddison Proj">{{cite web|last1= Bolt|first1=Jutta|last2=Inklaar|first2=Robert|title=Maddison Project Database 2018|url=https://www.rug.nl/ggdc/historicaldevelopment/maddison/releases/maddison-project-database-2018|website=University of Groningen|year=2018|accessdate=8 December 2018}}</ref> || colspan="5" | |- | 1600 || 74,250,000,000 || 550 || 782 || 682 || 758 || 0.205 || 22.39 || 100,000,000 || 17.98 || rowspan="3" | Վաղ ժամանակակից դարաշրջան |- | 1700 || 90,750,000,000 || 550 || 719 || 622 || 697 || 0.201 || 24.43 || 165,000,000 || 27.36 |- | 1820 || 111,417,000,000 || 533 || 580 || 520 || 562 || 0.171 || 16.04 || 209,000,000 || 20.06 |- | 1870 || 134,882,000,000 || 533 || 526 || 526 || 510 || 0.975 || 12.14 || 253,000,000 || 19.83 || rowspan="3" | Գաղութային դարաշրջան |- | 1913 || 204,242,000,000 || colspan="4" align="center"| 673 || 0.965 || 7.47 || 303,700,000 || 16.64 |- | 1940 || 265,455,000,000 || colspan="4" align="center"| 686 || 0.976 || 5.9 || 386,800,000 || 16.82 |- | 1950 || 222,222,000,000 || colspan="4" align="center"|619 || -1.794 || 4.17 || 359,000,000 || 14.11 || rowspan="2" | Հնդկաստանի Հանրապետություն |- | 1990 || 1,098,100,000,000 || colspan="4" align="center"| 1,309 || 4.075 || 4.05 || 839,000,000 || 15.92 |} == Միջնադարյան Հնդկաստան == [[File:1700 CE world map.PNG|thumb|right|Աշխարհի քարտեզ, մ. թ. 1700 թ.]] Հնդկաստանի տնտեսությունը Մեծ մոնղոլների կայսրության, Մարատհական կայսրության և այլոց իշխանության օրոք՝ վաղ 18-րդ դարում բարգավաճում էր.<ref name="schmidt">{{cite book|first=Karl J. |last=Schmidt|title=An Atlas and Survey of South Asian History|url={{google books|plainurl=y|id=BqdzCQAAQBAJ}}|date=20 May 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-47681-8}}</ref>: Պարթասարատին հաշվարկել է, որ 1600-1800 թվականների ընթացքում միայն 28 000 տոննա ձուլակտոր (գլխավորապես Նոր Աշխարհից) ստացվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում, ինչը կազմում է այդ ժամանակաշրջանում համաշխարհային արտադրության 20 տոկոսը<ref name="Parthasarathi45"/>: Ըստ գնահատումների՝ կայսր [[Աքբար Մեծ]]ի գանձարանի տարեկան եկամուտը 1600 թվականին կազմել է 17,5 միլիոն ֆունտ ստերլինգ (ի տարբերություն երկու հարյուր տարի անց (1800 թվականին) Մեծ Բրիտանիայի հարկային մուտքերի, որը կազմում էր 16 միլիոն ֆունտ ստերլինգ): 1600 թվականին Հարավային Ասիայի տարածաշրջանը համարվում էր աշխարհում մեծությամբ երկրորդ շրջանը Չինաստանից հետո<ref name="Maddison1">{{cite book|last=Maddison|first=Angus|authorlink=Angus Maddison|title=The world economy, Volumes 1–2|url={{google books |plainurl=y |id=3NKSC0cgNroC|page=638}}|accessdate=1 November 2011|year=2006|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-02261-4|page=638|doi=10.1787/456125276116}}</ref>: Պատմաբան Շիրին Մուսվին հաշվարկել է, որ 16-րդ դարի վերջին մոնղոլական Հնդկաստանում մեկ շնչի հաշվով եկամուտը 1,24 %-ով ավելի բարձր էր, քան 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանում, թեև տարբերությունը փոքր կլիներ, եթե հաշվի առնվեր արդյունաբերական ապրանքների գնողունակության աճը: Նա նաև կարծում է, որ երկրորդային սեկտորը Մեծ մոնղոլների տնտեսությունում ավելի բարձր տոկոս է ներդրել (18,2 տոկոս), քան 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանի տնտեսությունում (11,2 տոկոս)<ref name="moosvi2015">{{cite book |last=Moosvi |first=Shireen |year=2015 |orig-year=First published 1989 |title=The Economy of the Mughal Empire c. 1595: A Statistical Study |edition=2nd |publisher=Oxford University Press |pages=432–433 |isbn=978-0-19-908549-1 |doi=10.1093/acprof:oso/9780199450541.001.0001}}</ref>: XVII դարի վերջում Մեծ Մոնհոլների կայսրությունը հասավ իր գագաթնակետին և ընդլայնվեց՝ ներառելով Հնդկական ենթաաշխարհամասի գրեթե 90 տոկոսը։ Գործողության մեջ դրվեց մաքսային և հարկային վարչարարության միասնական համակարգ։ 1700 թվականին կայսր Աուրանգզեբի գանձապետարանը հաղորդեց ավելի քան 100 միլիոն ֆունտ ստերլինգ կամ 450 միլիոն դոլար տարեկան եկամտի մասին, ինչը ավելի քան տասն անգամ գերազանցում էր Ֆրանսիայի [[Լյուդովիկոս XIV (Ֆրանսիայի թագավոր)|Լյուդովիկոս XIV]] արքայի եկամուտներին<ref>{{cite book|title=Developing cultures: case studies|first=Lawrence|last=Harrison|first2=Peter L.|last2=Berger |authorlink=Peter L. Berger|publisher=[[Routledge]]|year=2006|page=158|url={{google books |plainurl=y |id=RB0oAQAAIAAJ|page=158}}|isbn=9780415952798}}</ref>, ով 7 անգամ ավելի շատ բնակչության էր վերահսկում։ 1700 թվականին Մոնղոլյան Հնդկաստանը դարձավ աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունը՝ առաջ անցնելով Չինաստանի ցինյան կայսրությունից և Արևմտյան Եվրոպայից, որտեղ բնակվում էին համաշխարհային բնակչության շուրջ 24,2 տոկոսը և արտադրվում համաշխարհային արտադրության շուրջ մեկ քառորդը{{sfn|Maddison|2003|p=259}}: XVIII դարի սկզբին Հնդկաստանը արտադրում էր համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության մոտ 25 %-ը<ref name="williamson"/>: Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն աճեց Մեծ մոնղոլների կայսրության ժամանակ՝ գերազանցելով նախորդ 1500 տարիների աճին{{sfn|Maddison|2003|p=257}}: Մոնղոլները պատասխանատու էին ծավալուն ճանապարհային համակարգի շինարարության<ref name="schmidt"/>, միասնական արժույթ ստեղծելու և երկրի միավորման համար{{sfn| Richards|1996|p= 185–204}}։ Մոնղոլները ընդունեցին և ստանդարտացրին ռուփի արժույթը՝ ներկայացված սուրական կայսր Շեր շահ Սուրի կողմից<ref>[http://www.rbi.org.in/currency/museum/c-mogul.html Picture of original Mughal ''rupiya'' introduced by Sher Shah Suri] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516085855/http://www.rbi.org.in/currency/museum/c-mogul.html |date=16 May 2008 }}</ref>: Մոնղոլները հատեցին տասնյակ միլիոնավոր մետաղադրամներ՝ առնվազն 96 տոկոս մաքրությամբ, առանց մետաղադրամների վատթարացման ընդհուպ մինչև 1720-ական թվականներ{{sfn|Richards|2003|p=27}}: Կայսրությունը ուներ հնդկական գյուղատնտեսական և արդյունաբերական արտադրանքի համաշխարհային պահանջարկ{{sfn|Richards|1996|p=73–74}}: Քաղաքներն ու ավանները ծաղկում են Մեծ մոնղոլների կայսրության օրոք, ինչը հանգեցրեց ուրբանիզացիայի համեմատաբար բարձր աստիճանի (նրա բնակչության 15 %-ը ապրում էր քաղաքային կենտրոններում): Այստեղ բնակչությունը ավելի ուրբանիզացված էր, քան նույն ժամանակաշրջանում Եվրոպան և բրիտանական Հնդկաստանը՝ 19-րդ դարում<ref name="eraly">{{cite book|first=Abraham |last=Eraly|title=The Mughal World: Life in India's Last Golden Age|url={{google books|plainurl=y|id=Zpa8gyGW_twC }}|year=2007|publisher=Penguin Books India|isbn=978-0-14-310262-5}}</ref>: Մի շարք քաղաքներում բնակչությունը կազմում էր մեկ քառորդից մինչև կես միլիոն մարդ<ref name="eraly"/>, այն դեպքում, երբ դրանցից մի քանիսում, ներառյալ Ագրան, բնակվում էր մինչև 800 հազար մարդ{{sfn|Habib|Kumar|Raychaudhur|1987|p=171}}, իսկ [[Դաքքա]]յում՝ ավելի քան 1 միլիոն մարդ<ref>{{cite book|title=Social Science Review|url={{google books|plainurl=y|id=pKIlAQAAMAAJ}}|year=1997|publisher=Registrar, Dhaka University}}</ref>: Աշխատուժի 64 %-ը զբաղված է առաջնային ոլորտում (ներառյալ գյուղատնտեսությունը), իսկ 36 %-ը բաժին է ընկնում երկրորդային և երրորդային հատվածներին<ref>{{cite book|first=Kaveh |last=Yazdani|title=India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.)|url={{google books|plainurl=y|id=TdrzDQAAQBAJ|page=120}}|date=10 January 2017|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-33079-5}}</ref>։ Աշխատուժը ուներ ավելի բարձր մասնաբաժին ոչ առաջնային ոլորտներում, քան Եվրոպան նույն ժամանակահատվածում: 1700 թվականին գյուղատնտեսությամբ զբաղված էր Եվրոպայի աշխատուժի 65-90 %-ը, իսկ 1750 թվականին՝ 65-75 %-ը<ref>{{cite book|title=Before the Industrial Revolution: European Society and Economy 1000–1700|first=Carlo M.|last= Cipolla|publisher=[[Routledge]]|year=2004|page=}}</ref>: === Գյուղատնտեսություն === Հնդկաստանի գյուղատնտեսական արտադրությունն աճում էր<ref name="schmidt"/>։ Պարենային մշակաբույսերը ներառում էին [[ցորեն]], [[բրինձ]] և [[գարի]], իսկ ոչ պարենային մշակաբույսերը՝ [[բամբակ]], [[ինդիգո]] և [[ափիոն]]: XVII դարի կեսերին հնդիկ հողագործները սկսեցին ակտիվորեն աճեցնել [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային]] և [[Հարավային Ամերիկա|Հարավային]] Ամերիկայից բերված երկու մշակաբույսեր՝ [[եգիպտացորեն]] և [[ծխախոտ]]<ref name="schmidt"/>: Բենգալացի գյուղացիներն ուսումնասիրեցին թթի և մետաքսի աճեցման մեթոդները, ինչը Բենգալյան Սուբահին թույլ տվեց դառնալ մետաքսի խոշոր շրջան{{sfn|Richards|1996|p=190}}։ Գյուղատնտեսությունը ավելի զարգացած էր Եվրոպայի համեմատությամբ, ինչի օրինակ կարող է ծառայել շարքացանի ավելի վաղ ընդհանուր օգտագործումը{{sfn|Habib|Kumar|Raychaudhuri|1987|p=230}}: Մեծ մոնղոլների վարչակազմը շեշտը դրել էր ագրարային բարեփոխումների վրա, որը սկսվեց ոչ մոնղոլ կայսր Շեր շահ Սուրիի օրոք։ Այն ընդունվեց նաև Աքբար Մեծի կողմից, ով նաև ավելացրեց բարեփոխումները<ref name="Pagaza">{{cite book|author1=Ignacio Pichardo Pagaza|author2=Demetrios Argyriades|title=Winning the Needed Change: Saving Our Planet Earth : a Global Public Service|url={{google books|plainurl=y|id=uioUJ8BPDJcC|page=129}}|year=2009|publisher=IOS Press|isbn=978-1-58603-958-5|page=129}}</ref>։ Մեծ մոնղոլների կառավարությունը ֆինանսավորում էր ոռոգման համակարգերի կառուցումը, ինչը բարձրացնում էր գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը<ref name="schmidt"/>: Աքբարի ներկայացրած բարեփոխումներից մեկը հողային եկամուտների նոր համակարգն էր, որը կոչվում էր զաբտ։ Նա փոխարինեց հարկերի հավաքագրման համակարգը դրամական հարկման համակարգով՝ հիմնված միասնական արժույթի վրա{{sfn|Richards|2003|p=27}}։ Եկամուտների համակարգը ավելի շատ կենտրոնացավ արժեքավոր մշակաբույսերի աճեցման ուղղությամբ, ինչպիսիք են բամբակը, ինդիգոն, շաքարավազը, փայտային մշակաբույսերը և ափիոնը, որոնց աճեցումը պետականորեն խթանվում էր՝ ուժեղացնելով աճող շուկայի պահանջարկը{{sfn|Richards|1996|p=174}}: Զաբտի համակարգի ազդեցության ներքո մոնղոլները իրականացրին լայնածավալ կադաստրային քարտեզագրումներ՝ գնահատելու համար ցանքատարածությունները։ Մեծ մոնղոլների պետությունը խրախուսում էր երկրում գյուղատնտեսական կուլտուրաների ավելի լայնամասշտաբ աճեցումը՝ առաջարկելով հարկային արտոնություններ նրանց, ովքեր նոր հողեր էին սկսում մշակել{{sfn|Richards|2003|p=28}}։ Տնտեսական պատմաբաններ [[Իմմանուել Վալլերշտայն]]ի, Իրֆան Հաբիբի, Պերսիվալ Սփիրի և Աշոկ Դեսայիի ներկայացրած վկայությունների համաձայն՝ մեկ շնչի հաշվով գյուղատնտեսական արտադրության ծավալը և սպառման մակարդակը 17-րդ դարում մոնղոլական Հնդկաստանում ավելի բարձր էր, քան Եվրոպայում նույն 17-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանում<ref name="suneja">{{Cite book|first=Vivek |last=Suneja|title=Understanding Business: A Multidimensional Approach to the Market Economy|page=13|publisher=[[Psychology Press]]|year=2000|url={{google books |plainurl=y |id=8Stw3qadXG0C|page=13}}|isbn=9780415238571}}</ref>: === Արտադրություն === [[File:Renaldis muslin woman.jpg|thumb|250px|կին [[Դաքքա]]յում, որը հագել է գեղեցիկ բենգալական մուսլին, նկարված է մ. թ. ա. 1789-ին ]] Մինչև 18-րդ դարը մոնղոլական Հնդկաստանը միջազգային առևտրի առավել կարևոր արդյունաբերական կենտրոն էր<ref>{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=Cambridge University Press |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |page=2}}</ref>։ Հիմնական ոլորտներն էին [[տեքստիլ արդյունաբերություն]]ը, նավաշինությունը և պողպատի արդյունաբերությունը<ref name="schmidt"/>։ Վերամշակվող արտադրանքը ներառում էր բամբակյա գործվածքներ, մանվածք, թելեր, [[մետաքս]], մետաղական արտադրանք և այնպիսի սննդամթերք, ինչպիսիք են [[շաքարավազ]]ը, [[յուղ]]ը և [[կարագ]]ը: Արդյունաբերության այս աճը հիշատակվում է որպես պրոտոինդուստրիալացման ձև, որը նման էր 18-րդ դարի Արևմտյան Եվրոպային մինչ արդյունաբերական հեղափոխությունը<ref name="voss">{{cite book|title=The Ashgate Companion to the History of Textile Workers, 1650–2000|editor1=Lex Heerma van Voss |editor2=Els Hiemstra-Kuperus |editor3=Elise van Nederveen Meerkerk|chapter=The Long Globalization and Textile Producers in India|publisher=[[Ashgate Publishing]]|year=2010|page=255|chapter-url={{google books |plainurl=y |id=f95ljbhfjxIC|page=255}}|isbn=9780754664284}}</ref>: Վաղ ժամանակակից Եվրոպան ներմուծում էր մթերքներ մոնղոլական Հնդկաստանից, մասնավորապես բամբակյա գործվածքներ, համեմունքներ, [[պղպեղ]], [[ինդիգո]], մետաքս և սելիտրա (զինամթերքի օգտագործման համար)<ref name="schmidt"/>։ Եվրոպական նորաձևությունը, օրինակ, ավելի ու ավելի էր սկսում կախվածության մեջ գտնվել հնդկական գործվածքներից և մետաքսից: 17-րդ դարի վերջից մինչև 18-րդ դարի սկիզբը Հնդկաստանին բաժին էր ընկնում Ասիայից Բրիտանիա ներմուծումների 95 %-ը, իսկ միայն Բենգալյան Սուբահ նահանգին բաժին է ընկնում Ասիայից Հոլանդիա ներմուծումների 40 %-ը: Ի հակադրություն սրան, եվրոպական ապրանքների նկատմամբ պահանջարկը մոնղոլական Հնդկաստանում փոքր էր<ref name="Prakash">[[Om Prakash (historian)|Om Prakash]], "[http://link.galegroup.com/apps/doc/CX3447600139/WHIC?u=seat24826&xid=6b597320 Empire, Mughal]", ''History of World Trade Since 1450'', edited by John J. McCusker, vol. 1, Macmillan Reference US, 2006, pp. 237–40, ''World History in Context'', accessed 3 August 2017</ref>: Արտահանումը սահմանափակվում էր բրդյա որոշ արտադրանքներով, ձուլակտորներով, ապակե սպասքով, մեխանիկական ժամացույցներով, զենքով և շքեղության մի քանի այլ պարագաներով<ref name=PortTrade>{{cite book |last1=Boyajian |first1=James C. |title=Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640 |date=2008 |publisher=JHU Press |isbn=9780801887543 |page=51 |url=https://books.google.co.uk/books?id=C0lrDYYzMyAC&pg=PA51&lpg=PA51&dq=portuguese+arms+trade+to+india&source=bl&ots=04v6ly-V-k&sig=ACfU3U3VfPAw5EIAy_Uu4L6Fjbb0rPWhZw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwje2-arh8LmAhWmQkEAHfWYDx04ChDoATADegQICRAB#v=onepage&q&f=false |accessdate=20 December 2019}}</ref>: Առևտրային անհավասարակշռությունը եվրոպացիներին ստիպեց մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ արտահանել Հնդկաստան՝ Հարավային Ասիայի ներմուծումների դիմաց վճարումներ կատարելու համար<ref name="schmidt"/><ref name=PortTrade />: Հնդկական ապրանքները, հատկապես Բենգալյան Սուբահից, մեծ քանակությամբ արտահանվում էին նաև ասիական այլ շուկաներ, ինչպիսիք են Ինդոնեզիան և Ճապոնիան{{sfn|Richards|1996|p=20}}: Խոշորագույն արտադրական արդյունաբերությունը բամբակյա տեքստիլի արտադրությունն էր, որը ներառում էր կտորից ապրանքների, կալիկոի և մուսլինի արտադրությունը՝ հասանելի ոչ սպիտակ տարբեր գույներով: Բամբակյա տեքստիլ արդյունաբերությունը պատասխանատու էր կայսրության միջազգային առևտրի մեծ մասի համար<ref name="schmidt"/>: Բամբակի արտադրության ամենակարևոր կենտրոնը, հատկապես [[Դաքքա]]յի շրջակայքում, Բենգալյան Սուբահ նահանգն էր<ref>{{cite book|first=Richard M. |last=Eaton|title=The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760|url={{google books|plainurl=y|id=gKhChF3yAOUC|page=202}}|date=31 July 1996|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-20507-9|page=202}}</ref>: Միայն Բենգալիային բաժին էր ընկնում մանածագործական իրերի ավելի քան 50 %-ի և մետաքսի մոտ 80 %-ի արտահանումը [[Հոլանդիա]]<ref name="Prakash"/>: Մեծ քանակությամբ բենգալական մետաքս և բամբակյա տեքստիլ արտահանվում էր [[Եվրոպա]], [[Ինդոնեզիա]] և [[Ճապոնիա]]{{sfn|Richards|1996|p=202}}: Մոնղոլական Հնդկաստանը ուներ խոշոր նավաշինական արդյունաբերություն, հատկապես Բենգալյան Սուբահում: Տնտեսական պատմաբան Ինդրաջիտ Ռեյը 16-17-րդ դարերի Բենգալիայի նավաշինական արտադրանքի ծավալը գնահատել է տարեկան 223 250 տոննա՝ 1769-1771 թվականներին Հյուսիսային Ամերիկայի 19 գաղութներում արտադրված 23 061 տոննայի համեմատությամբ<ref name="ray174">{{cite book|author=Indrajit Ray|year=2011|title=Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857) |url={{google books|plainurl=y|id=CHOrAgAAQBAJ|page=174}}|publisher=Routledge|page=174|isbn=978-1-136-82552-1}}</ref>: === Բենգալյան Սուբահ === Բենգալյան Սուբահը Մեծ Մոնղոլների ամենահարուստ նահանգն էր: Այն արտադրում էր կայսրության ՀՆԱ-ի կազմի մեջ մտնող արտադրանքի 50 %-ը և համաշխարհային ՀՆԱ-ի 12 %-ը<ref name="star">{{cite news |last=Khandker |first=Hissam |date=31 July 2015 |title=Which India is claiming to have been colonised? |url=http://www.thedailystar.net/op-ed/politics/which-india-claiming-have-been-colonised-119284 |newspaper=The Daily Star |type=Op-ed |accessdate=6 May 2016}}</ref>։ Ռեյի խոսքով՝ այն աշխարհահռչակ էր այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են տեքստիլ արտադրությունն ու նավաշինությունը<ref>{{cite book|author=Indrajit Ray|year=2011|title=Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857)|url={{google books|plainurl=y|id=CHOrAgAAQBAJ|page=57}}|publisher=Routledge|pages=57, 90, 174|isbn=978-1-136-82552-1}}</ref>։ Բենգալիայի մայրաքաղաք [[Դաքքա]]ն կայսրության ֆինանսական մայրաքաղաքն էր, որի բնակչությունը գերազանցում էր մեկ միլիոնը։ Այն մետաքսի և բամբակյա գործվածքների, պողպատի, սելիտրայի, գյուղատնտեսական և արդյունաբերական արտադրանքի արտահանողն էր<ref name="star"/>: Երկրի ներսում Հնդկաստանի մեծ մասը կախված էր բենգալական ապրանքներից, ինչպիսիք էին [[բրինձ]]ը, [[մետաքս]]ն ու [[Բամբակե գործվածք|բամբակյա գործվածք]]ները<ref name="Prakash"/>{{sfn|Richards|1996|p=202}}։ === Հետմոնղոլական կայսրություն === 18-րդ դարի առաջին կեսին մեծ Մոնղոլների կայսրությունը անկում ապրեց, [[Դելի]]ն թալանվեց մեծ Մոհոլների կայսրության Նադիր շահի ներխուժման ժամանակ, գանձարանը դատարկվեց, տասնյակ հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, իսկ հազարավոր մարդիկ իրենց անասունների հետ ստրկության հանձնվեցին: Այս ամենը թուլացրեց կայսրությունը և հանգեցրեց հետմոնղոլական պետությունների առաջացման: Մոնղոլներին փոխարինելու եկավ [[Մարատհական կայսրություն]]ը, որը գերիշխող ռազմական ուժ ուներ Հնդկաստանի մեծ մասում, իսկ մյուս փոքր տարածաշրջանային թագավորությունները, ինչպիսիք էին Նավաբները հյուսիսում և Նիզամները հարավում, հայտարարեցին իրենց ինքնավար: Սակայն Մեծ մոնղոլների հարկային վարչարարության արդյունավետ համակարգը հիմնականում մնաց անփոփոխ: Ըստ Ռայհաուդհուրի Տապայի գնահատման՝ եկամուտները աճեցին մինչև 50 տոկոս և ավելի, ի հակադրություն չինական 5-6 տոկոսի, որոնք նախատեսվել էին պատերազմի ծախսերը ծածկելու համար<ref>{{cite book|last1=Raychaudhuri|first1=Tapan|title=The Cambridge Economic History of India, II: The mid-eighteenth-century background|url=https://archive.org/details/cambridgeeconomi02kuma|url-access=limited|date=1983|publisher=Cambridge University Press|page=[https://archive.org/details/cambridgeeconomi02kuma/page/n34 17]}}</ref>: Նմանապես, Մադդիսոնը նույն ժամանակահատվածի համար տալիս է հետևյալ գնահատումները վերջին շրջանի մոնղոլական տնտեսության եկամուտների բաշխման վերաբերյալ. {| class="wikitable" |+ Մոնղոլական կայսրության տնտեսության վերջին տարիների եկամուտների բաշխումը<ref>{{cite journal|last1=Branko|first1=Milanovic|last2=Peter H.|first2=Lindert|last3=Jeffrey G.|first3=Williamson|title=Measuring ancient inequality|pages=1–88|url=http://documents.worldbank.org/curated/en/803681468135958164/Measuring-ancient-inequality|website=World Bank|publisher=World Bank|accessdate=11 October 2017|date=November 2007}}</ref> |- ! Սոցիալական խումբ !! Բնակչության % !! Ընդհանուր եկամուտների % !! Մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտ |- | Ազնվականություն, Զամինդարներ || 1 || 15 || 15 |- | Առևտրականներից մինչև դռնապաններ || 17 || 37 || 2.2 |- | Գյուղական տնտեսություններ || 72 || 45 || 0.6 |- | Տոհմային տնտեսություններ || 10 || 3 || 0.3 |- | Ընդամենը || 100 || 100 || 1 |} 18-րդ դարում առաջացած հետմղոլական պետությունների շարքում գերիշխող տնտեսական տերություններն էին Բենգալյան Սուբահը (Բենգալիայի Նավաբաների օրոք) և [[Մայսուր]]ի հարավաինդիական թագավորությունը (Հայդեր Ալիի և Տիպու սուլթանի օրոք)։ Առաջինը ավերվեց մարատհների կողմից Բենգալիա ներխուժումների պատճառով<ref name="Chaudhuri253">{{cite book|author=Kirti N. Chaudhuri|title=The Trading World of Asia and the English East India Company: 1660–1760|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2006|page=253|url={{google books |plainurl=y |id=9xt7Fgzq9e8C|page=253}}|isbn=9780521031592|author-link=Kirti N. Chaudhuri}}</ref><ref name="Marshall73">{{cite book|title=Bengal: The British Bridgehead: Eastern India 1740-1828|author=P. J. Marshall|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2006|page=73|url={{google books |plainurl=y |id=lIZrfokYSY8C|page=73}}|isbn=9780521028226|author-link=P. J. Marshall}}</ref>, որոնք տասնամյակներ շարունակ վեց ներխուժումներ իրականացրին դեպի Բենգալիա: Շատերը պնդում են, որ հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, արգելափակվեց առևտուրը պարսկական և Օսմանյան կայսրությունների հետ և տարածաշրջանի տնտեսությունն այն աստիճան թուլացավ, որ Բենգալիայի Նավաբը համաձայնեց մարատհների հետ հաշտության պայմանագիր կնքել<ref>{{cite book |last1=Kumar |first1=D |title=The Cambridge Economic History of India: Volume 2, C.1757-c.1970 |date=1983 |publisher=CUP |isbn=085802070X |page=296 |url=https://books.google.co.uk/books?id=9ew8AAAAIAAJ&pg=PA296&lpg=PA296&dq=maratha+raids&source=bl&ots=32FrUvkEFZ&sig=ACfU3U03hgVIwAI0lH2Vbfi7sb8MlcHcmg&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi0oMeZnMLmAhUPesAKHWQeCg84ChDoATAFegQIChAB#v=onepage&q&f=false |accessdate=19 December 2019}}</ref>: Այդ համաձայնագրով Բենգալյան Սուբահը պարտավորվեց մարատհներին վճարել 1,2 միլիոն ռուփի տուրք: Շիվրամկրիշնան պնդում է,որ Մայսուրյան թագավորության տնտեսությունն այն ժամանակ առաջ է անցել Բենգալիայի տնտեսությունից՝ կենսապահովման ցուցանիշից հինգ անգամ բարձր իրական եկամուտով<ref name="Parthasarathi45">{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |page=45 |url={{google books |plainurl=y |id=1_YEcvo-jqcC|page=45}}}}</ref>՝ բնակչության մեկ շնչի հաշվով կազմելով 2000 դոլար (արտահայտված 1990 թվականի միջազգային դոլարով)<ref name="Maddison260">{{cite book|title=The World Economy Volume 1: A Millennial Perspective Volume 2: Historical Statistics|author=Angus Maddison|publisher=Academic Foundation|year=2007|page=260|url={{google books |plainurl=y |id=I242EL00ieAC|page=260}}|isbn=9788171886135|author-link=Angus Maddison}}</ref>։ Համեմատության համար նշենք, որ Մադդիսոնը 1820 թվականի [[Նիդեռլանդներ]]ի մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն գնահատել է 1838 դոլար և Մեծ Բրիտանիայի ՀՆԱ-ն՝ 1706 դոլար<ref name="Maddison382">[[Angus Maddison|Maddison, Angus]] (2007), ''Contours of the World Economy, 1–2030 AD. Essays in Macro-Economic History'', [[Oxford University Press]], {{ISBN|978-0-19-922721-1}}, p.&nbsp;382, table A.7</ref>: Ջեֆրի Ջ. Ուիլյամսոնը պնդում է, որ Հնդկաստանը 18-րդ դարի երկրորդ կեսին ապաինդուստրիալացման ժամանակաշրջան ապրեց, ինչը Մեծ մոնղոլների կայսրության փլուզման անուղղակի արդյունք էր, իսկ հետագայում արդեն ապաինդուստրիալացման պատճառ դարձավ բրիտանական իշխանության հաստատումը Հնդկաստանում<ref name="williamson"/>: Ըստ Ուիլյամսոնի, Մեծ մոնղոլների կայսրության անկումը հանգեցրեց գյուղատնտեսության արտադրողականության նվազման, ինչը իր ազդեցությունն ունեցավ սննդամթերքի գների, անվանական աշխատավարձի վրա, ապա աճեցին տեքստիլ արտադրանքի գները, որոնք կազմի մեջ էր մտնում Մեծ Բրիտանիայում Հնդկաստանի տեքստիլային շուկայի արտադրանքը, նախքան Բրիտանիայի արդյունաբերական հեղափոխությունը<ref>{{cite book|title=Trade and Poverty: When the Third World Fell Behind|author=Jeffrey G. Williamson|publisher=[[MIT Press]]|year=2011|page=91|url={{google books |plainurl=y |id=QiDslL0o-hUC|page=91}}|author-link=Jeffrey G. Williamson}}</ref>: Չնայած այս ամենին, հնդկական գործվածքը պահպանում էր մրցակցային առավելությունը բրիտանական տեքստիլի նկատմամբ մինչև 19-րդ դարը<ref name="gupta"/>։ Պրասաննան Փարթասարատին նշում է, որ որոշ հետմոնղոլական պետություններ անկում չապրեցին, հատկապես Բենգալիան և Մայսուրը, որոնք համեմատելի հարթությունում էին գտնվում Մեծ Բրիտանիայի հետ 18-րդ դարի վերջին<ref name="Parthasarathi38">{{Citation |title=Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850 |given=Prasannan |surname=Parthasarathi |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2011 |isbn=978-1-139-49889-0 |page=38 |url={{google books |plainurl=y |id=1_YEcvo-jqcC|page=38}}}}</ref>: == Բրիտանական տիրապետություն == [[Բրիտանական արևելահնդկական ընկերություն]]ը նվաճեց Բենգալյան Սուբահը 1757 թվականին Պլասսիի ճակատամարտում։ 1765 թվականին Բենգալիայում եկամուտ հավաքելու իրավունք ստանալով՝ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը զգալի չափով դադարեցրեց ոսկու և արծաթի ներկրումը, ինչը վերջինս օգտագործում էր Մեծ Բրիտանիա ուղարկված ապրանքների դիմաց վճարելու համար մինչ այդ պահը: {| class="wikitable sortable" |+ Հնդկաստանից արտահանված ձուլակտորներ, ըստ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության գնահատումների (1708-1810)<ref name="Sivramkrishna2016">{{cite book|author=Sashi Sivramkrishna|title=In Search of Stability: Economics of Money, History of the Rupee|url=https://books.google.com/books?id=IDElDwAAQBAJ&pg=PA91|date=13 September 2016|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-351-99749-2|pages=91–}}</ref> |- ! Տարիներ ! Ձուլակտորներ ( £ ) ! Միջին ծավալը մեկ տարվա ընթացքում |- |1708/9-1733/4 || 12,189,147 || 420,315 |- |1734/5-1759/60 || 15,239,115 || 586,119 |- |1760/1-1765/6 || 842,381 || 140,396 |- |1766/7-1771/2 || 968,289 || 161,381 |- |1772/3-1775/6 || 72,911 || 18,227 |- |1776/7-1784/5 || 156,106 || 17,345 |- |1785/6-1792/3 || 4,476,207 || 559,525 |- |1793/4-1809/10 || 8,988,165 || 528,715 |} Բացի այդ, ինչպես Մեծ մոնղոլների օրոք, այպես էլ բենգալական նախագահության շրջանում հավաքված հողային եկամուտներն օգնեցին ֆինանսավորել ընկերության պատերազմները Հնդկաստանի այլ մասերում: Հետևաբար, 1760-1800 թվականների ընթացքում Բենգալիայի դրամական զանգվածը զգալիորեն կրճատվեց։ Տեղական որոշ դրամահատարանների փակվելը, ինչպես նաև փոխարժեքների հաստատումը և [[Մետաղադրամ|մետաղադրամներ]]ի ստանդարտացումը նպաստեցին տնտեսական անկմանը{{sfn|Robb|2004|pp=131–34}}: 1780-1860 թվականների ընթացքում Հնդկաստանը տարաբնույթ ոչ պարենային ապրանքներ արտահանողից վերածվեց հումքի արտահանողի և արդյունաբերական ապրանքների գնորդի{{sfn|Robb|2004|pp=131–34}}։ 1750-ական թվականներին նուրբ բամբակն ու մետաքսը Հնդկաստանից արտահանվում էին Եվրոպայի, Ասիայի և Աֆրիկայի շուկաներ, այն դեպքում, երբ 19-րդ դարի երկրորդ քառորդում Հնդկաստանի արտահանման մեծ մասը բաժին էր ընկնում հումքին, որի կազմի մեջ էին մտնում հիմնականում հում [[բամբակ]]ը, [[ափիոն]]ը և [[ինդիգո]]ն<ref name="peers-48-49">{{Harvnb|Peers|2006|pp=48–49}}</ref>։ 18-րդ դարի վերջից բամբակյա արդյունաբերությամբ զբաղվող բրիտանացիները փորձեցին ազդել իրենց կառավարության վրա, որպեսզի հնդկական ներմուծումը հարկվի և թույլ տրվի իրենց մուտք գործել Հնդկաստանի շուկաներ<ref name="peers-48-49" />։ 1830-ական թվականներից սկսած բրիտանական գործվածքները սկսեցին հայտնվել հնդկական շուկաներում, իսկ հետո հեղեղեցին դրանք, ընդ որում տեքստիլի ներմուծման արժեքը աճեց՝ 1850-1896 թվականներին 5,2 միլիոն ֆունտ ստերլինգից դառնալով 18,4 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ<ref>{{Harvnb|Farnie|1979|p=33}}</ref>: [[Ստրկություն|Ստրկության]] վերացումը Կարիբյան պլանտացիաներին խրախուսեց կազմակերպել աշխատուժի ներմուծումը Հարավային Ասիայից<ref>{{cite book|author=Baten, Jörg |title=A History of the Global Economy. From 1500 to the Present|date=2016|publisher=Cambridge University Press|page=252|isbn=9781107507180}}</ref>։ === Աշխատանքի արտադրողականության հարաբերական անկում === [[File:Share of Global GDP.gif|thumb|300px|Համաշխարհային ՀՆԱ-ում խոշորագույն տնտեսությունների ունեցած գլոբալ ներդրումը 1-2003 թվականներին ըստ Անգուս Մադդիսոնի գնահատումների<ref>Data table in Maddison A (2007), Contours of the World Economy I-2030AD, Oxford University Press, {{ISBN|978-0199227204}}</ref>: Մինչև 18-րդ դարի սկիզբը Չինաստանը և Հնդկաստանը ՀՆԱ-ի արտադրության ծավալով երկու խոշորագույն տնտեսություններն էին: (Գրաֆիկում երևում է, որ Հնդկաստանի և Չինաստանի գերիշխանությունը թերագնահատված է):]] 1750 թվականին Հնդկաստանին բաժին է ընկնում համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 25 տոկոսը, իսկ 1900 թվականին այն կրճատվեց մինչև համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 2 տոկոսը<ref name="williamson"/>: Մեծ Բրիտանիան փոխարինեց Հնդկաստանին՝ դառնալով աշխարհի խոշորագույն տեքստիլ արտադրողը 19-րդ դարում<ref name="gupta"/>: Ինչ վերաբերում է ուրբանիզացիային, ապա 1600 թվականին Մոնղոլյան Հնդկաստանում բնակվում էր բնակչության ավելի շատ տոկոսը (15 տոկոս), քան 19-րդ դարում բրիտանական Հնդկաստանում<ref name="eraly"/>: Տնտեսական որոշ պատմաբաններ պնդում էին, որ 18-րդ դարում Հնդկաստանում իրական աշխատավարձը նվազում էր և «եվրոպական մակարդակից շատ ավելի ցածր էր»<ref>{{cite journal | last1 = de Vries | first1 = Jan | year = 2012 | title = Review | url = | journal = American Historical Review | volume = 117 | issue = 5| page = 1534 }}</ref>: Այն վիճարկվեց ուրիշների կողմից, ովքեր պնդում էին, որ իրական աշխատավարձի նվազումը տեղի է ունեցել 19-րդ դարի սկզբին կամ, հնարավոր է, 18-րդ դարի վերջում՝ հիմնականում պայմանավորված գլոբալիզացիայի ազդեցությամբ<ref name="williamson">{{Cite web|url=http://www.tcd.ie/Economics/staff/orourkek/Istanbul/JGWGEHNIndianDeind.pdf|title=India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries|author=[[Jeffrey G. Williamson]], David Clingingsmith|publisher=[[Harvard University]]|date=August 2005|accessdate=18 May 2017}}</ref>: Քլինիգինգսմիթը և Ուիլիամսոնը<ref name="deind"/> պնդում են, որ նախքան ռեինդուստրիալացումը Հնդկաստանը դեինդուստրիալացվել է 1750-1860 թվականների ընթացքում՝ պայմանավորված երկու շատ տարբեր պատճառներով: Նրանք ենթադրում են, որ 1750-1810 թվականներին մոնղոլական հեգեմոնիայի կորուստը թույլ տվեց նոր բռնակալական կառավարիչներին եկամուտ ստանալ իրենց կողմից նվաճված բնակչության գյուղատնտեսությունից, քանի որ տեսնում էին, որ հարկերի և վարձավճարների պահանջարկը աճել էր արտադրության մինչև 50 %, մինչդեռ այդ ժամանակահատվածում Չինաստանում այն կազմում էր 5-6 % և հիմնականում գանձվում էր տարածաշրջանային պատերազմների ֆինանսավորման համար: Համակցված աշխատուժի և անասունների՝ ռազմական նպատակներով օգտագործման հետ, հացահատիկի և տեքստիլի գները բարձրացվեցին անվանական աշխատավարձի հետ միասին, քանի որ բնակչությունը փորձում էր բավարարել պահանջարկը, նվազեցնել հնդկական արհեստների մրցունակությունը և ազդել տարածաշրջանային տեքստիլ առևտրի վրա: Այնուհետև, 1810- 1860 թվականներին, Մեծ Բրիտանիայի գործարանային համակարգի ընդլայնումը ամբողջ աշխարհում հանգեցրեց տեքստիլ արտադրանքի գների հարաբերական նվազման՝ աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման հաշվին: Այս միտումը Հնդկաստանում ընդլայնվեց, քանի որ միաժամանակյա տեղի ունեցավ տրանսպորտային հեղափոխություն, ինչի արդյունքում կտրուկ նվազեցին տրանսպորտային ծախսերը, իսկ ենթաաշխարհամասում, որտեղ մետաղական ճանապարհներ չկային, մեխանիկական տրանսպորտի ներդրմամբ հարված հասցվեց արհեստագործական արտադրությանը, բայց միաժամանակ կայունացավ գյուղատնտեսական ոլորտը: Անգուս Մադդիսոնը հայտարարեց<ref>{{cite book|last1=Madison|first1=Angus|title=The World Economy: A Millennial Perspective|date=2001|publisher=OECD|isbn=978-92-64-18998-0|url=http://www.oecd.org/dev/developmentcentrestudiestheworldeconomyamillennialperspective.htm|accessdate=1 November 2017}}</ref>, որ դա ջախջախիչ հարված էր գեղեցիկ մուսլինների, թանկարժեք իրերի, շքեղ հագուստի և կոշիկի, դեկորատիվ սրերի և զենքի արտադրողներին: Նա ենթադրեց, որ այդ ապրանքների ներքին շուկան կազմում էր մոնղոլների ազգային եկամտի մոտ 5 տոկոսը, իսկ տեքստիլ արտահանման շուկան, հավանաբար, 1,5 տոկոս էր: Ամիա Բագչիի գնահատումները: {| class="wikitable" |+ Գանգեթ Բիհարի բնակչությունը ըստ տարբեր զբաղվածություն ունեցող անձանց (%)<ref name="deind">{{cite web|last1=Clingingsmith|first1=David|last2=Williamson|first2=Jeffrey G.|title=India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries|url=http://www.tcd.ie/Economics/staff/orourkek/Istanbul/JGWGEHNIndianDeind.pdf|website=Trinity College Dublin|publisher=[[Harvard University]]|accessdate=1 November 2017}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Bagchi|first1=Amiya|title=Deindustrialization in India in the Nineteenth Century: Some Theoretical Implications|journal=Journal of Development Studies|date=1976|volume=12 (October)|pages=135–64|url=https://www.researchgate.net/publication/233190195}}</ref> |- ! Զբաղվածություն !! 1809–1813 !! 1901 |- | Մանողներ || 10.3 || – |- | Մանողներ / Ջուլհակներ || 2.3 || 1.3 |- | Արդյունաբերական այլ ձեռնարկություններ || 9.0 || 7.2 |- | Ընդամենը || 21.6 || 8.5 |} === Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության տիրապետության շրջանը (1764-1857) === Այս ժամանակահատվածում արագ ընդլայնվող կայսրությունում Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը սկսեց հարկային վարչարարության բարեփոխումները, որոնք զբաղեցնում էին ավելի քան 250 միլիոն ակր (1 000 000 ք․կմ) կամ հնդկական տիրապետության 35 տոկոսը: Անուղղակի կառավարում հաստատվեց պրոտեկտորատների և բուֆերային նահանգների նկատմամբ։ Ռեյը (2009 թվականին) բարձրացրեց երեք հիմնական հարցեր՝ Բենգալիայում 19-րդ դարի բամբակյա տեքստիլ արդյունաբերության վերաբերյալ․ երբ այս արդյունաբերությունը սկսեց անկում ապրել, որն էր նրա անկման աստիճանը 19-րդ դարի սկզբին և որոնք են այն գործոնները, որոնք հանգեցրել են դրան: Քանի որ արտադրության մասին տվյալներ չկան, այդ իսկ պատճառով Ռեյն օգտագործել է արդյունաբերության շուկայական ցուցանիշները և դրա հումքի սպառումը: Նա վիճարկեց այն կարծիքը, որ արդյունաբերության շարունակական անկումը սկսվել է 18-րդ դարի վերջին կամ 19-րդ դարի սկզբին։ Անկումը փաստացի սկսվել է 1820-ականների կեսերին։ Անկման տեմպեր սկզբում իհարկե եղել են, սակայն ճգնաժամը վրա է հասել 1860 թվականին, այն ժամանակ, երբ 563 000 աշխատողներ կորցրել են իրենց աշխատանքը: Ըստ Ռեյի գնահատումների՝ 1850 թվականին արդյունաբերությունը կրճատվել է մոտ 28 տոկոսով։ Նա համաձայն է, որ բրիտանական խտրական քաղաքականությունը, անկասկած, ճնշել է ոլորտի արտահանումը, սակայն Ռեյը ենթադրում է, որ դրա անկումը ավելի լավ բացատրվում է Մեծ Բրիտանիայում տեխնոլոգիական նորարարություններով<ref>{{cite journal |author=Indrajit Ray |date=November 2009 |title=Identifying the woes of the cotton textile industry in Bengal: Tales of the nineteenth century |journal=The Economic History Review |volume=62 |issue=4 |pages=857–92 |jstor=27771525|doi=10.1111/j.1468-0289.2009.00444.x }}</ref>: Այլ պատմաբաններ նշում են, որ գաղութացումը եղել է Հնդկաստանի ապաինդուստրիալացման և Մեծ Բրիտանիայի արդյունաբերական հեղափոխության գլխավոր գործոնը<ref name="tong">{{cite book|author=Junie T. Tong|title=Finance and Society in 21st Century China: Chinese Culture Versus Western Markets|url={{google books|plainurl=y|id=_UQGDAAAQBAJ|page=151}}|date=15 April 2016|publisher=CRC Press|isbn=978-1-317-13522-7|page=151 }}</ref><ref name="esposito">{{cite book|title=The Islamic World: Abba - Hist. 1|url={{google books|plainurl=y|id=KZcohRpc4OsC|page=190}}|year=2004|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-516520-3|authorlink=John L. Esposito|page=190}}</ref><ref name="ray">{{cite book|author=Indrajit Ray|year=2011|title=Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757-1857)|url={{google books|plainurl=y|id=CHOrAgAAQBAJ|page=7}}|publisher=Routledge|pages=7–10|isbn=978-1-136-82552-1}}</ref><ref name="sengupta">Shombit Sengupta, [http://www.financialexpress.com/archive/bengals-plunder-gifted-the-british-industrial-revolution/576476/ Bengals plunder gifted the British Industrial Revolution], ''[[The Financial Express (India)|The Financial Express]]'', 8 February 2010</ref>: 1757 թվականի նվաճումից հետո Բենգալիայում կուտակված կապիտալը աջակցություն էր բրիտանական արդյունաբերության ներդրումներին, ինչպիսիք են արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում տեքստիլ արտադրությունը։ Այն նաև մեծացրեց բրիտանական հարստությունը՝ նպաստելով Բենգալիայում ապաինդուստրիալացմանը<ref name="tong"/><ref name="esposito"/><ref name="ray" />: Գաղութացումը ստիպեց հնդկական մեծ շուկան բացել բրիտանական ապրանքների առջև, որոնք կարող էին վաճառվել Հնդկաստանում առանց հարկերի և տուրքերի, ի տարբերություն տեղական արտադրողների, որոնք հարկվում էին բարձր դրույքաչափերով: Մեծ Բրիտանիայում [[Հովանավորման համակարգ|պրոտեկցիոնիստական քաղաքականությունը]], ինչպիսին բարձր սակագներն են, սահմանափակում էիր հնդկական տեքստիլի վաճառքը։ Հում բամբակը ներկրվում էր բրիտանական գործարաններից առանց մաքսատուրքերի, որոնք գործվածք էին արտադրում և վերավաճառվում Հնդկաստանի շուկայում։ Բրիտանական տնտեսական քաղաքականությունը Հնդկաստանին տվել էր մենաշնորհային դիրք իր խոշոր շուկայի և բամբակի ռեսուրսների վրա<ref name="Cypher">{{cite book|title=The Process of Economic Development|author=James Cypher|year=2014|publisher=[[Routledge]]|url={{google books |plainurl=y |id=TxFxAwAAQBAJ|page=97}}}}</ref><ref name="gupta">{{cite web|last1=Broadberry|first1=Stephen|last2=Gupta|first2=Bishnupriya|title=Cotton textiles and the great divergence: Lancashire, India and shifting competitive advantage, 1600–1850|year=2005|url=http://www.iisg.nl/hpw/papers/broadberry-gupta.pdf|website=International Institute of Social History|publisher=Department of Economics, University of Warwick|accessdate=5 December 2016}}</ref><ref name="Bairoch">{{cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|author=Paul Bairoch|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1995|page=89|url=https://www.scribd.com/document/193124153/Economics-and-World-History-Myths-and-Paradoxes-Paul-Bairoch|author-link=Paul Bairoch}}</ref>։ Հնդկաստանը ծառայում էր բրիտանական արտադրողների համար որպես հումքի կարևոր մատակարար, ինչպես նաև բրիտանական արդյունաբերական ապրանքների համար խոշոր գրավիչ շուկա<ref>{{cite book|title=Hobson-Jobson: The Definitive Glossary of British India|author=[[Henry Yule]], [[A. C. Burnell]]|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2013|page=20|url={{google books |plainurl=y |id=8NXOCgAAQBAJ|page=20}}}}</ref>: Հնդկական գործվածքը պահպանում էր մրցակցային առավելությունը բրիտանական տեքստիլի նկատմամբ մինչև 19-րդ դարը, երբ Բրիտանիան, ի վերջո, առաջ անցավ Հնդկաստանից՝ որպես աշխարհի խոշորագույն բամբակյա գործվածք արտադրող<ref name="gupta"/>։ 1811 թվականին Բենգալիան դեռևս Ամերիկայի և Հնդկական Օվկիանոսի բամբակյա գործվածքների խոշոր արտահանողն էր: Սակայն բենգալյան արտահանումը կրճատվեց 19-րդ դարի սկզբներին, քանի որ բրիտանական ներմուծումը Բենգալիա 1811-1840 թվականներին 25 տոկոսից աճեց մինչև 93 տոկոս<ref>{{cite book|title=How India Clothed the World: The World of South Asian Textiles, 1500–1850|author=Giorgio Riello, Tirthankar Roy|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2009|page=174|url={{google books |plainurl=y |id=niuwCQAAQBAJ|page=174}}}}</ref>: 1820 թվականին Հնդկաստանը առաջին տեղից ընկավ և դարձավ աշխարհում մեծությամբ երկրորդ տնտեսությունը Չինաստանից հետո<ref name=Maddison1/>: === Ինդուստրացման բացակայություն === Պատմաբանների մոտ հարց է առաջացել, թե ինչու Հնդկաստանը չկարողացավ ինդուստրանալ 19-րդ դարում։ Քանի որ բամբակի համաշխարհային արդյունաբերությունը տեխնոլոգիական հեղափոխություն ապրեց 18-րդ դարում, իսկ հնդկական արդյունաբերությունը արգելափակվեց «թռչող մաքոքի» կիրառումից հետո, ինդուստրացումը սկսվեց միայն 19-րդ դարի վերջում: Որոշ պատմաբաններ ենթադրում էին, որ դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Հնդկաստանը այդ ժամանակահատվածում համարվում էր հիմնականում ցածր աշխատավարձներով գյուղատնտեսական երկիր, և պնդում էին, որ անվանական աշխատավարձը Մեծ Բրիտանիայում ավելի բարձր էր, ուստի բամբակյա արտադրողները խթան ունեին հայտնագործել և գնել նոր, թանկարժեք և տնտեսող աշխատանքային տեխնոլոգիաներ: Նրանց կարծիքով, այն պատճառով, որ աշխատավարձի մակարդակը Հնդկաստանում ցածր էր, արտադրողները նախընտրում էին ընդլայնել արտադրությունը ավելի շատ աշխատողներ վարձելով, քան ներդրումներ կատարելով<ref>{{Cite journal|last=Griffin|first=Emma|title=Why was Britain first? The industrial revolution in global context|url=https://www.academia.edu/1940258|accessdate=9 March 2013}}</ref>: Տնտեսական պատմաբանները, որոնցից էր Պրասաննան Պարտասարատին, քննադատել է այս փաստարկը, նշելով այն եկամուտների տվյալները, որոնք ցույց են տալիս, որ 18-րդ դարին Բենգալիայում և Մայսուրայում իրական աշխատավարձը ավելի բարձր է եղել, քան Մեծ Բրիտանիայում<ref name="Parthasarathi38"/><ref name="williamson"/>: Փոխարենը, Պարտասարատին պնդում է, որ հնդկական տեքստիլի գները Հնդկաստանում ցածր էին սննդամթերքի գների ավելի ցածր լինելու պատճառով, ինչը գյուղատնտեսության ավելի բարձր արտադրողականության արդյունք էր: Մեծ Բրիտանիայի համեմատ արծաթե մետաղադրամների մեկ ունցիայի գները կազմում էին Մայսուրի գների մոտ կեսը և Բենգալիայի՝ մեկ երրորդը, ինչը հանգեցրել էր հնդկական մանածագործական արտադրատեսակների համար արծաթե մետաղադրամների գների նվազմանը, որը նրանց տալիս էր գնային առավելություն համաշխարհային շուկաներում<ref name="Parthasarathi38"/>: Ըստ Իմմանուել Վալլերշտայնի, Իրֆան Հաբիբի, Պերսիվալ Սփիրի և Աշոկ Դեսայի վկայությունների, մեկ շնչի հաշվով գյուղատնտեսական արտադրանքը և սպառման չափանիշները 17-րդ դարում Մոնղոլական Հնդկաստանում ավելի բարձր էին, քան Եվրոպայում 17-րդ դարում և Բրիտանական Հնդկաստանում 20-րդ դարի սկզբին<ref name="suneja"/>: Սթիվեն Բրոդբերին և Բիսնուպրիա Գուպտան տվել են հետևյալ համեմատական գնահատականները 1600-1871 թվականների ընթացքում Հնդկաստանի և Մեծ Բրիտանիայի բնակչության թվաքանակի և մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշների համար (1990 թվականի միջազգային դոլարի հաշվարկով)<ref name="Broadberry2010">{{cite web|last1=Broadberry|first1=Stephen|last2=Gupta|first2=Bishnupriya|title=Indian GDP before 1870: Some preliminary estimates and a comparison with Britain|url=http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/economics/staff/sbroadberry/wp/indiangdppre1870v4.pdf|website=Warwick University|year=2010|accessdate=12 October 2015}}</ref><ref>{{cite web|last1=Broadberry|first1=Stephen|last2=Gupta|first2=Bishnupriya|title=Indian GDP before 1870: Some preliminary estimates and a comparison with Britain|url=http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/economics/staff/sbroadberry/wp/indiangdppre1870v2.pdf|website=Warwick University|year=2009|accessdate=12 October 2015}}</ref><ref>{{cite web|last1=Hitchcock|first1=John|title=Population of Great Britain & Ireland 1570–1931|url=http://homepage.ntlworld.com/hitch/gendocs/pop.html|website=GenDocs|accessdate=12 October 2015|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070127015323/http://homepage.ntlworld.com/hitch/gendocs/pop.html|archivedate=27 January 2007|df=dmy-all}}</ref>: {| class="wikitable" |- ! Տարի !! Հնդկաստան ($) !! Մեծ Բրիտանիա ($) !! Հարաբերակցությունը (%) !! Հնդկաստանի բնաչություն (միլիոն) !! Մեծ Բրիտանիայի բնակչություն (միլիոն) |- | 1600 || 782 || 1,104 || 72 || 142 || 5 |- | 1650 || 736 || 904 || 83 || 142 || 5.8 |- | 1700 || 719 || 1,477 || 49.3 || 164 || 8.8 |- | 1751 || 661 || 1,678 || 39.9 || 190 || 9.2 |- | 1801 || 639 || 2,142 || 32.6 || 207 || 16.3 |- | 1851 || 586 || 2,721 || 21.9 || 232 || 27.5 |- | 1871 || 526 || 3,629 || 14.5 || 256 || 31.6 |} Սակայն Պարտասարատին քննադատել է Բրոդբերիի և Գուպտայի կողմից հաշվարկված այս գնահատականները<ref name="Parthasarathi45"/><ref name="williamson"/>։ Ըստ նրա, տեքստիլ արդյունաբերության աշխատողները Բենգալիայում և Մայսուրայում ավելի շատ էին վաստակում, քան Անգլիայում, իսկ Անգլիայում գյուղատնտեսական աշխատանքները պետք է ավելի շատ ժամում պետք է կատարվեին, որպեսզի վաստակեին նույնքան, որքան Մայսուրայում<ref name="Parthasarathi38"/>: Մյուսները, ինչպիսիք են Անդրե Գանդերը, Ռոբերտ Ա. Դենեմարկը, Կեննեթ Պոմերանզը և Ամիյա Կումար Բագչին քննադատում են նաև այն գնահատականները, որոնք ցույց են տալիս մեկ շնչին ընկնող եկամուտների ցածր աճի տեմպեր և ՀՆԱ-ի ցուցանիշները Ասիայում (հատկապես Չինաստանում և Հնդկաստանում) մինչև 19-րդ դարը, մատնացույց անելով հետագա ուսումնասիրությունները, որոնք հայտնաբերել են այս ընթացքում Չինաստանում և Հնդկաստանում մեկ շնչին ընկնող եկամուտների՝ զգալիորեն ավելի բարձր աճի տեմպեր<ref>{{cite book|title=Reorienting the 19th Century: Global Economy in the Continuing Asian Age|authorlink=Andre Gunder Frank |first=Andre Gunder |last=Frank |first2=Robert A. |last2=Denemark|publisher=[[Routledge]]|year=2015|pages=83–85|url={{google books |plainurl=y |id=8NXOCgAAQBAJ|page=83}}}}</ref>: Տնտեսական պատմաբան Սաշի Շիվրամկրիշնան 18-րդ դարի վերջին մեկ շնչի հաշվով Մայսուրի միջին եկամուտը հինգ անգամ ավելի բարձր է գնահատել կենսապահովման նվազագույն ցուցանիշից<ref name="Parthasarathi45"/>, այսինքն՝ 400 դոլարից հինգ անգամ բարձր (արտահայտված 1990 թվականի միջազգային դոլարով) կամ մեկ շնչի հաշվով 2000 դոլար<ref name="Maddison260"/>։ Համեմատության համար նշենք, որ մեկ շնչին ընկնող ամենաբարձր ազգային եկամուտը 1820 թվականին Նիդեռլանդներում կազմել է 1838 դոլար և 1706 դոլար՝ Մեծ Բրիտանիայում<ref name="Maddison382"/>: Ըստ տնտեսական պատմաբան Փոլ Բայրոչի, 1750 թվականին Հնդկաստանի և Չինաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով ավելի բարձր էր, քան Եվրոպայում<ref>{{cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|author=Paul Bairoch|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1995|pages=95–104|url=https://www.scribd.com/document/193124153/Economics-and-World-History-Myths-and-Paradoxes-Paul-Bairoch|author-link=Paul Bairoch}}</ref><ref>{{cite book|first1=Chris |last1=Jochnick|first2==Fraser A. |last2=Preston|title=Sovereign Debt at the Crossroads: Challenges and Proposals for Resolving the Third World Debt Crisis|url={{google books|plainurl=y|id=SpqmITSjgWAC|page=86}}|year=2006|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-516801-3}}</ref>: 1750 թվականին, Բայրոչը Արևմտյան աշխարհի մեկ շնչի համար համախառն ազգային արտադրանքը գնահատեց 182 ԱՄՆ դոլար 1960 թվականի դոլարի գներով (որը հավասար է 804 դոլարի 1990 թվականի դոլարի գներով) և ոչ Արևմտյան աշխարհի մեկ շնչի համար համախառն ազգային արտադրանքը՝ 188 ԱՄՆ դոլար (որը հավասար է 830 դոլարի 1990 թվականի դոլարի գներով), որոնք առաջ են անցել ինչպես Չինաստանի, այնպես էլ Հնդկաստանի կողմից<ref>{{cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|author=Paul Bairoch|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=1995|page=104|url=https://www.scribd.com/document/193124153/Economics-and-World-History-Myths-and-Paradoxes-Paul-Bairoch|author-link=Paul Bairoch}}</ref>։ Նա տալիս է նաև այլ գնահատականներ. Անգլիայի համար՝ 150-190 դոլար 1700 թվականին և 160-210 դոլար Հնդկաստանի համար 1800 թվականին<ref>{{cite book|title=Civilization and Capitalism, 15th–18th Century|volume=3|author=Fernand Braudel|publisher=[[University of California Press]]|year=1982|page=534|url={{google books |plainurl=y |id=xMZI2QEer9QC|page=534}}|author-link=Fernand Braudel}}</ref>: Բայրոչը հաշվարկել է, որ միայն 1800 թվականից հետո արևմտաեվրոպական մեկ շնչի հաշվով եկամուտը առաջ մղվեց<ref>{{cite book|author=John M. Hobson|title=The Eastern Origins of Western Civilisation|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2004|pages=75–76|url={{google books |plainurl=y |id=KQN85hrJyT4C|page=75}}|author-link=John M. Hobson}}</ref>։ === Հնդկական հրետանային գործարանները === 1787 թվականին Իշապորում հիմնադրվեց սև վառոդի գործարան, որի արտադրությունը սկսվեց 1791 թվականին (այժմ դա Իշապորի հրաձգային գործարանն է, որը սկսել է գործել 1904 թվականից)։ 1801 թվականին [[Կալկաթա]]յում հիմնադրվեց թնդանոթների և արկերի գործարան, որի արտադրությունն էլ սկսվեց արդեն 1802 թվականի մարտի 18-ին։ Մինչև 1947 թվականի Հնդկաստանի անկախացումը այստեղ կային տասնութ հրետանային գործարաններ<ref>{{cite web|url=http://ofb.gov.in/units/index.php?unit=gsf&page=about&lang=en |title=Indian Ordnance Factories: Gun and Shell Factory |publisher=Ofb.gov.in |date= |accessdate=2012-07-17}}</ref>։ === Բրիտանական տիրապետություն (1858–1947) === {{main|Բրիտանական Հնդկաստան}} Մեծ մոնղոլների դինաստիայի պաշտոնական փլուզումը ազդարարեց Հնդկաստանի հպատակների նկատմամբ բրիտանական վերաբերմունքի փոփոխության մասին: Մեծ Բրիտանիայի տիրապետության ժամանակ սկսվեցին լուրջ երկաթուղային նախագծեր, իսկ պետական պաշտոններն ու երաշխավորված կենսաթոշակները առաջին անգամ պետական ծառայության ներգրավեցին մեծ թվով հնդիկների բարձրագույն կաստայից: 1875 թվականից սկսած բրիտանական բամբակի արտահանումները կլանեցին հնդկական շուկայի 55 տոկոսը<ref>B. R. Tomlinson, ''The economy of modern India, 1860–1970'' (1996)</ref>: 1850-ական թվականներին [[Բոմբեյ]]ում բացվեցին բամբակյա առաջին գործարանները, որոնք մարտահրավեր նետեցին արհեստագործական տնային համակարգին, որի հիմքում ընկած էր ընտանեկան աշխատանքը<ref>Judith Brown, ''Modern India: The Origins of an Asian Democracy'' (Oxford University Press, 1994) p. 12</ref>։ === Ռուփիի անկումը === {| class="toccolours" style="width: 325px; min-width: 7em; margin: 0 0 1em 1em; border-collapse: collapse; text-align: left; font-size: 90%; float: right;" border="0" cellspacing="0" cellpadding="2" |+ <span style="font-size:100%;">'''Արծաթի գինը / փոխարժեքը: 1871-1872 և 1892-1893 թվականներին'''</span> |- style="background: #ccc;" ! style="width:20%;"| Ժամանակաշրջան ! style="width:40%;"| Արծաթի գինը (մեկ տրոյական ունցիայի դիմաց ֆունտով) ! style="width:40%;"| Ռուփիի փոխարժեքի կուրսը (ֆունտով) |- | 1871–1872 || 60½ || 23 ⅛ |- | 1875–1876 || 56¾ || 21⅝ |- | 1879–1880 || 51¼ || 20 |- | 1883–1884 || 50½ || 19½ |- | 1887–1888 || 44⅝ || 18⅞ |- | 1890–1951 || 47 11/16 || 18⅛ |- | 1891–1892 || 45 || 16¾ |- | 1892–1893 || 39 || 15 |- | colspan=3 | Աղբյուր: B.E. Dadachanji. ''History of Indian Currency and Exchange'', 3rd enlarged ed. (Bombay: D.B. Taraporevala Sons & Co, 1934), p.&nbsp;15 |} [[Ֆրանս-պրուսական պատերազմ]]ում տարած հաղթանակից հետո (1870-1871 թվականներ) [[Գերմանիա]]ն [[Ֆրանսիա]]յից ստացավ հսկայական շահույթ 200 000 000 [[ֆունտ ստերլինգ]]ի չափով, իսկ հետո միացավ Մեծ Բրիտանիայի [[ոսկու ստանդարտ]]ին: Ֆրանսիան, [[ԱՄՆ]]-ն և արդյունաբերական զարգացած այլ երկրներ հետևեցին Գերմանիայի օրինակին՝ ընդունելով ոսկին 1870-ական թվականներին: Այնպիսի երկրներից, որոնցից էին [[Ճապոնիա]]ն, որը չուներ անհրաժեշտություն այն ընդունելու, և Հնդկաստանը, որը ենթարկվում էր կայսերական քաղաքականությանը, մնացին հիմնականում արծաթե ստանդարտի համակարգում: Այդ ժամանակ արծաթի ու ոսկու վրա հիմնված տնտեսությունները կտրուկ ցրվեցին։ Ամենից շատ տուժեցին արծաթե տնտեսությունները, որոնք հիմնականում առևտուր էին անում ոսկե տնտեսությունների հետ։ Արծաթի պաշարները չափերով աճում էին, ինչը հանգեցնում էր ոսկու արժեքի հարաբերական աճին։ Հնդկաստանի վրա արծաթի ազդեցությունը խորն էր, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ իր առևտրի մեծ մասը Մեծ Բրիտանիայի և ոսկու վրա հիմնված այլ երկրների հետ էր: Քանի որ արծաթի գինը նվազում էր, նվազում էր նաև ռուփիի փոխանակային արժեքը ֆունտ ստերլինգի նկատմամբ: === Գյուղատնտեսություն և արդյունաբերություն === 1890-1910 թվականներին Հնդկաստանի տնտեսությունն աճում էր տարեկան մոտ 1 տոկոսով, ինչը համապատասխանում էր բնակչության աճին<ref>B. R. Tomlinson, ''The Economy of Modern India, 1860–1970'' (1996) p. 5</ref>։ Սրա արդյունքը եղավ այն, որ ոչ մի փոփոխություն եկամուտների մակարդակով տեղի չունեցավ: Գյուղատնտեսությունը դեռևս գերակշռում էր, իսկ գյուղացիների մեծ մասը ապրում էր կենսապահովման ցածր մակարդակի վրա: Ձեռնարկատեր Ջամսեթջի Թաթան (1839-1904) իր արդյունաբերական կարիերան սկսեց 1877 թվականին «Կենտրոնական Հնդկաստանի մանածագործական, ջուլհակագործության և արտադրական ընկերություն»-ով, որը գտնվում էր [[Բոմբեյ]]ում։ Մինչ հնդկական մյուս գործարանները արտադրում էին էժան կոպիտ մանվածք (իսկ ավելի ուշ արդեն գործվածք)՝ օգտագործելով տեղական կարճ կեռ բամբակը և Մեծ Բրիտանիայից ներկրված պարզ սարքավորումները, Թաթան շատ ավելի լավ արտադրանք էր թողարկում՝ ներմուծելով թանկարժեք բամբակ Եգիպտոսից և Միացյալ Նահանգներից ավելի բարդ սարքավորումներ ձեռք բերելով, որոնց միջոցով ստացվում էր ավելի բարակ մանվածք, որը կարող էր մրցակցել Մեծ Բրիտանիայից ներկրվող ապրանքների հետ<ref>F. H. Brown and B. R. Tomlinson, "Tata, Jamshed Nasarwanji (1839–1904)", in ''Oxford Dictionary of National Biography'' (2004) [http://www.oxforddnb.com/view/article/36421, accessed 28 Jan 2012] {{doi|10.1093/ref:odnb/36421}}</ref>: 1890-ական թվականներին Թաթան սկսեց ընդլայնման ծրագրեր ծանր արդյունաբերության մեջ՝ օգտագործելով հնդկական ֆինանսավորումը: Կայսրությունը չտրամադրեց կապիտալ, բայց իմանալով ԱՄՆ-ի և Գերմանիայի նկատմամբ Մեծ Բրիտանիայի նվազող դիրքորոշումը պողպատե արդյունաբերության մեջ, նա ցանկացավ հիմնել պողպատե գործարաններ Հնդկաստանում, ուստի Թաթային առաջարկվեց գնել ցանկացած ավելցուկային պողպատ, որը վերջինս չէր կարողանա այլ կերպ վաճառել<ref>Vinay Bahl, "The Emergence of Large-Scale Steel Industry in India Under British Colonial Rule, 1880–1907," ''Indian Economic and Social History Review,'' (Oct 1994) 31#4 pp. 413–60</ref>: === Երկաթուղիներ === [[File:IndianRailways1871b.jpg|thumb|Հնդկաստանի երկաթուղային քարտեզ, 1871 թվական]] [[File:India railways1909a.jpg|thumb|Հնդկաստանի երկաթուղային քարտեզ, 1909 թվական]] Բրիտանացի ներդրողները 19-րդ դարի վերջին կառուցեցին ժամանակակից երկաթուղային համակարգ, որը դարձավ տվյալ ժամանակահատվածում աշխարհում մեծությամբ չորրորդը և հայտնի էր շինարարության և սպասարկման իր ուրույն որակով<ref>{{cite book|author=Ian J. Kerr|title=Engines of change: the railroads that made India|url={{google books |plainurl=y |id=ETIxCLujm30C}}|year=2007|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-98564-6}}</ref>: Կառավարությունը աջակցեց այդ ծրագիրը՝ գիտակցելով վերջինիս արժեքը ռազմական օգտագործման և տնտեսական աճի տեսանկյունից։ Երկաթուղին սկզբում մասնավոր սեփականություն էր և կառավարվում էր բրիտանացի ադմինիստրատորների, ինժեներների և որակավորված վարպետների կողմից։ Սկզբում միայն մասնագիտական ցածր հմտություններով աշխատողներն էին հնդկացիներ{{sfn|Derbyshire|1987|pp= 521–45}}: Երկաթուղային համակարգի ծրագիրն առաջին անգամ մշակվել է 1832 թվականին։ Առաջին գնացքը անցել է այսպես կոչված Կարմիր բլուրներից մինչև Չենայի Չինտադրիպետ կամուրջը, որը բացվեց 1837 թվականին<ref name = Bhandari_Chap1-2/>։ Այն կոչվում էր «Կարմիր լեռնային երկաթուղի» և օգտագործվում էր բեռնափոխադրումների համար: 1830-1840-ական թվականներին կառուցվեցին ևս մի քանի կարճ գծեր, որոնք իրար հետ չմիացվեցին և օգտագործվում էին բեռների տեղափոխման համար։ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը (իսկ ավելի ուշ նաև գաղութային կառավարությունը) խրախուսում էր մասնավոր ներդրողների կողմից աջակցվող նոր երկաթուղային ընկերություններին այն սխեմայի շրջանակներում, որն տրամադրում էր հողը և երաշխավորում տարեկան մինչև հինգ տոկոս եկամտաբերություն շահագործման առաջին տարիներին: Ընկերությունները պետք է կառուցեին և շահագործեին գծեր 99-ամյա վարձակալության շրջանակներում, ընդ որում կառավարությունը պահպանում էր դրանք ավելի շուտ գնելու հնարավորությունը<ref name = Bhandari_Chap1-2>{{cite book|title = Indian Railways: Glorious 150 years| author = R.R. Bhandari| publisher = Ministry of Information and Broadcasting, Government of India| pages = 1–19| isbn = 978-81-230-1254-4|year = 2005}}</ref>։ 1854 թվականին գեներալ-նահանգապետ Լորդ Դալհաուզին ստեղծեց մայրուղային գծերի ցանցի կառուցման մի ծրագիր, որը իրար էր միացնում հիմնական շրջանները։ Ստեղծվեցին մի շարք նոր երկաթուղային ընկերություններ, ինչը հանգեցրեց ոլորտի արագ ընդլայնման<ref name = Thorner>{{cite book |last=Thorner |first=Daniel |authorlink= Daniel Thorner |editor= Kerr, Ian J. |title= Railways in Modern India |year= 2005 |publisher= Oxford University Press |location= New Delhi |isbn= 978-0-19-567292-3 |pages= 80–96 |chapter= The pattern of railway development in India}}</ref>: 1853 թվականին բացվեց առաջին ուղևորատար երկաթուղային գիծը՝ Մումբայ քաղաքի Բորի Բանդերից մինչև Թանա, որն ընդգրկում էր 34 կմ (21 մղոն) հեռավորություն<ref name = Babu>{{cite book |last=Babu |first= T. Stanley |year=2004 |title= A shining testimony of progress | publisher = Indian Railway Board |page= 101|work= Indian Railways}}</ref>: Այս ցանցի երթուղու երկարությունը 1860-1880 թվականներին ավելացավ 1349 կմ-ից (838 մղոն) մինչև 25 495 կմ (15 842 մղոն)՝ հիմնականում տարածվելով դեպի Մումբայ, Մադրաս և Կալկաթա նավահանգստային քաղաքներ<ref name = Hurd>{{cite book |last=Hurd |first=John |editor= Kerr, Ian J. |title= Railways in Modern India |year= 2005 |publisher= Oxford University Press |location= New Delhi |isbn= 978-0-19-567292-3 |pages= 147–172–96 |chapter= Railways}}</ref>։ Երկաթուղու շինարարության մեծ մասն իրականացվում էր հնդկական ընկերությունների կողմից՝ բրիտանացի ինժեներների ղեկավարությամբ։ Համակարգը ամուր էր կառուցված: Մի քանի խոշոր իշխանական նահանգներ կառուցել էին իրենց սեփական երկաթուղային համակարգերը, և այս ցանցը տարածվել էր ամբողջ Հնդկաստանում<ref name = Bhandari_Chap1-2/>: Մինչև 1900 թվականը Հնդկաստանը ուներ երկաթուղային ծառայությունների մի ամբողջական շարք` դիվերսիֆիկացված տիրապետմամբ և կառավարմամբ, և աշխատում էր մետրային, լայն, ինչպես նաև նեղ շղթաներով<ref name = Bhandari_Chap7/>: Հեդրիկը պնդում է, որ ինչպես կայսրության գծերը, այնպես էլ մասնավոր ընկերությունները վարձում էին միայն եվրոպացի ղեկավարների, շինարարների, ինժեներների և նույնիսկ շահագործող անձնակազմի, օրինակ՝ լոկոմոտիվային ինժեներների: Կառավարության քաղաքականությունը պահանջում էր, որ երկաթուղային պայմանագրերի հայտերը ներկայացվեին Լոնդոնի հնդկական ներկայացուցչություն, որի պատճառով փակվում էին հնդկական ընկերությունների մեծ մասը։ Երկաթուղային ընկերությունները ձեռք են բերել Մեծ Բրիտանիայի սարքավորումների եւ պահեստամասերի մեծ մասը: Երկաթուղային վերանորոգման արհեստանոցներ Հնդկաստանում գոյություն ունեին, բայց նրանց հազվադեպ էր թույլատրվում արտադրել կամ վերանորոգել լոկոմոտիվներ: «Թաթա Սթիլ» ընկերությունը առաջինն էր, որը ստացավ ռելսերի պատվերներ 1920-ական թվականներին<ref>Daniel R. Headrick, ''The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940,'' (1988) pp. 8–82</ref>։ Քրիստենսենը (1996) դիտարկել է գաղութային նպատակները, տեղական կարիքները, կապիտալի, ծառայությունների և մասնավոր-հանրային հատվածների շահերի հիմնախնդիրները։ Նա եկել է այն եզրակացությանը, որ երկաթուղիների կախվածությունը պետությունից խոչընդոտում է հաջողությանը, քանի որ երկաթուղային ծախսերը պետք է անցնեն բյուջեի կազմման նույն բյուրոկրատական գործընթացով, ինչ մյուս բոլոր պետական ծախսերը։ Այսպիսով, երկաթուղային ծախսերը չէին կարողանում բավարարել երկաթուղիների կամ նրանց ուղևորների կարիքները<ref>R. O. Christensen, "The State and Indian Railway Performance, 1870–1920: Part I, Financial Efficiency and Standards of Service," ''Journal of Transport History'' (Sept. 1981) 2#2, pp. 1–15</ref>։ 1951 թվականին քառասուներկու առանձին երկաթուղային համակարգեր, այդ թվում ՝ երեսունևերկու գծեր, որոնք պատկանում էին հին հնդկական թագավորական նահանգներին, միավորվեցին «''Հնդկական երկաթուղիներ''» անվան տակ։ Գոյություն ունեցող երկաթուղային համակարգերը մնացան հօգուտ գոտիների 1951 թվականին, և 1952 թվականին ընդհանուր առմամբ ի հայտ եկան վեց գոտիներ<ref name = Bhandari_Chap7/>։ === Իմպերիալիզմի տնտեսական հետևանքները === [[File:GDP per capita of India (1820 to present).png|thumb|350px|Այս քարտեզը ցույց է տալիս Հնդկաստանի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի փոփոխությունը 1820-2015 թվականներին: Տվյալների աղբյուրը պրոֆեսոր Անգուս Մադիսոնի աղյուսակներն են (2010 թվական): Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն տարբեր տարիների համար և բնակչության տվյալները կարելի է ներբեռնել որպես աղյուսակ այստեղից[http://www.ggdc.net/maddison/oriindex.htm]։ 2015 թվականի գնահատականը վերցված են [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ]]ի տվյալներից:]] Դեռևս շարունակվում են Հնդկաստանի վրա բրիտանական իմպերիալիզմի թողած տնտեսական հետևանքների ազդեցության մասին քննարկումները։ Առաջին անգամ այդ հարցը բարձրացվել է [[Էդմոնդ Բյորկ]]ի կողմից, ով 1780-ական թվականներին կատաղի գրոհեց Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության դեմ՝ պնդելով, որ Ուորեն Հաստինգսը և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ավերել են հնդկական տնտեսությունն ու հասարակությունը, և այն շարունակել է Ռոմեշ Չանդեր Դաթը 19-րդ դարում: Հնդիկ պատմաբան Ռաջատ Կանտա Ռեյը (1998) շարունակել է այդ դատողությունների ուղին, հայտարարելով, որ 18-րդ դարում բրիտանական կառավարումն ընդունել է կողոպուտի ճանապարհը և աղետ է դարձել ավանդական տնտեսության համար: Ըստ հյուծման տնտեսական տեսության, որը մեծապես աջակցվել է Ռեյի կողմից, անգլիացիները սպառեցին պարենի և փողի պաշարները և հարկադրեցին բարձր հարկեր, որոնք դարձան սարսափելի սովի պատճառ 1770 թվականին։ Այն խլեց Բենգալիայի բնակչության մեկ երրորդի կյանքը<ref>{{cite book |author1=Rajat Kanta Ray |author-link1=Rajat Kanta Ray |year=1998 |chapter=Indian Society and the Establishment of British Supremacy, 1765–1818 |editor1=P. J. Marshall |editor1-link=P. J. Marshall |title=The Oxford History of the British Empire |volume=Volume II: The Eighteenth Century |publisher=Oxford University Press |pages=508–29 |isbn=978-0-19-164735-2}}</ref>: Ռեյը նաև պնդում է, որ Բրիտանական Հնդկաստանը չկարողացավ առաջարկել անհրաժեշտ օժանդակություններ, տեխնոլոգիաների փոխանակում և հովանավորչական շրջանակներ, որոնք թույլ կտային Բրիտանական Հնդկաստանին կրկնել հենց Բրիտանիայի ինդուստրացումը, մինչև իր անկախացումը<ref>{{cite web |last1=Ray |first1=Rajat K |title=Industrialization in India: Growth and Conflict in the Private Corporate Sector, 1914–1947 |url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-asian-studies/article/industrialization-in-india-growth-and-conflict-in-the-private-corporate-sector-19141947-by-rajat-k-ray-new-york-oxford-university-press-1979-xi-384-pp-primary-sources-index-1595/3EF1C64CA32179344BE8BEE63063A74F# |publisher=Oxford University Press |accessdate=17 January 2020}}</ref>։ Բրիտանացի պատմաբան Պ. Ջ. Մարշալը վերաիմաստավորել է այն տեսակետը, որ մեծ մոնղոլների դարաշրջանի բարգավաճումը իր տեղը զիջեց աղքատությանը և անարխիային։ Նա պնդում էր, որ բրիտանական իշխանության զավթումը անցյալի նկատմամբ կտրուկ խախտում չէր: Բրիտանական վերահսկողությունը փոխանցվեց հիմնականում տարածաշրջանային տիրակալներին և պահպանվեց ընդհանուր առմամբ բարեկեցիկ տնտեսության շրջանում 18-րդ դարում՝ բացառությամբ հաճախակի և մահացու հացադուլների։ Մարշալը նշում է, որ անգլիացիները եկամուտներն ավելացել են տեղական հարկային ադմինիստրատորների միջոցով և պահպանել են մեծ մոնղոլների հարկային հին դրույքաչափերը: Հնդկական ազգայնական մեկնաբանության փոխարեն, որտեղ բրիտանացիներին բնութագրում են որպես օտար ագրեսորներ, որոնք բռնազավթել են իշխանությունը կոպիտ ուժով և աղքատացրել տարածաշրջանը, Մարշալը ներկայացնում է բրիտանական ազգայնական մեկնաբանությունը։ Այս տեսակետի համաձայն բրիտանացիները լիովին վերահսկողություն չունեին։ Նրանք հիմնականում վերահսկում էին հնդկական հասարակությունը, քանի որ իշխանությունը պահելու նրանց ունակությունը կախված էր հնդկական էլիտաների հետ համագործակցությունից: Մարշալը խոստովանել է, որ իր մեկնաբանության մեծ մասը մերժվում է բազմաթիվ պատմաբանների կողմից<ref>P.J. Marshall, "The British in Asia: Trade to Dominion, 1700–1765," in ''The Oxford History of the British Empire: vol. 2, The Eighteenth Century" ed. by P. J. Marshall, (1998), pp. 487–507</ref>: === Գաղութային բում (1910-1930) === Բրիտանական գաղութային իշխանությունը ստեղծեց ինստիտուցիոնալ միջավայր, որը կայունացրեց հնդկական հասարակությանը: Նրանք ստեղծեցին երկաթուղիների, [[հեռագրական կապ]]ի և ժամանակակից իրավական լավ զարգացած համակարգեր։ Կառուցվեցին լայնածավալ ոռոգման համակարգեր, որոնք խթան էին հանդիսանում արտահանելու նպատակով հումքի մշակման, հնդկական արդյունաբերության համար, մասնավորապես՝ [[ջուտ]], [[բամբակ]], [[շաքարավազ]], [[սուրճ]] և [[թեյ]]<ref>B. H. Tomlinson, "India and the British Empire, 1880–1935," ''Indian Economic and Social History Review,'' (Oct 1975), 12#4 pp. 337–80</ref>: «Թաթա Սթիլ» ընկերությունը, որը ղեկավարում էր Դորաբջի Թաթան, 1908 թվականին [[Բիհար]]ում բացեց իր գործարանը։ Այն դարձավ չուգունի և պողպատի առաջատար արտադրող Հնդկաստանում՝ 1945 թվականին ունենալով 120 000 աշխատակիցներ<ref>{{cite journal | last1 = Nomura | first1 = Chikayoshi | year = 2011| title = Selling steel in the 1920s: TISCO in a period of transition | url = | journal = Indian Economic and Social History Review | volume = 48 | issue = | pages = 83–116 | doi = 10.1177/001946461004800104 }}</ref>: «Թաթա Սթիլ»-ը դարձել է տեխնիկական հմտության, կառավարման իրավասության, ձեռնարկատիրական տաղանդի խորհրդանիշ և արդյունաբերական աշխատողների բարձր վարձատրությամբ ընկերությունը ողջ Հնդկաստանում<ref>Vinay Bahl, ''Making of the Indian Working Class: A Case of the Tata Iron & Steel Company, 1880–1946'' (1995)</ref>: [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ երկաթուղին օգտագործվում էր [[Մումբայ]]ից և [[Կարաչի]]ից Մեծ Բրիտանիա, [[Միջագետք]] և Արևելյան Աֆրիկա զորքեր ու հացահատիկ տեղափոխելու համար։ Մեծ Բրիտանիայից սարքավորումների և պահեստամասերի մատակարարման կրճատմամբ տեխնիկական սպասարկումը դարձավ շատ ավելի բարդ. կարևորագույն աշխատողները հարկադրորեն անցան ծառայության բանակում, արհեստանոցները վերազինվեցին հրետանու արտադրության համար, լոկոմոտիվները և մեքենաները ուղարկվեցին Մերձավոր Արևելք: Երկաթուղին հազիվ թե կարողանար արձագանքել պահանջարկի հանկարծակի աճին<ref>Daniel R. Headrick, ''The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940,'' (1988) pp. 78–79</ref>։ Պատերազմի ավարտին երկաթուղիների վիճակը վատացավ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ երկաթուղիների շարժակազմն ուղղվեց Մերձավոր Արևելք, իսկ երկաթուղային արտադրամասերը կրկին վերածվեցին զենքի արհեստանոցների<ref name = Awasthi_Ch7-8>{{cite book| title = History and development of railways in India|last = Awasthi| first = Aruna| publisher = Deep & Deep Publications| location = New Delhi| year = 1994| pages = 181–246}}</ref><ref name = Bhandari_Chap7>{{cite book|title = Indian Railways: Glorious 150 years| author = R.R. Bhandari| publisher = Ministry of Information and Broadcasting, Government of India| pages = 44–52| isbn = 978-81-230-1254-4|year = 2005}}</ref> In the Second World War the railways' rolling stock was diverted to the Middle East, and the railway workshops were again converted into munitions workshops.<ref>{{cite book |last=Wainwright |first=A. Marin |title=Inheritance of Empire |publisher=Greenwood Publishing Group |year=1994 |location=Westport, CT | url={{google books|plainurl=y|id=1wERzXx94c8C|page=48}}|page=48 | isbn=978-0-275-94733-0 }}</ref>։ Այդ ժամանակ գաղութատիրական վարչությունները սկսեցին խրախուսել ոչ թագավորական մասնավոր հարստությունները։ Բիրլայի և Սահու Ջայնի տները հակամարտության մեջ մտան Մարտին Բեռնի, Բերդ Հեյլգերսի և Էնդրյու Յուլի տների դեմ: 1925 թվականին երկրի բնակչությանը մոտ մեկ իններորդ մասը կազմում էին քաղաքային բնակիչները։ === Տնտեսական անկում (1930-1950) === Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 1929 թվականին Մեծ դեպրեսիայով, որն ուղղակի ազդեցություն ունեցավ Հնդկաստանի վրա՝ համեմատաբար փոքր ազդեցություն թողնելով ժամանակակից երկրորդային հատվածի վրա։ Գաղութային ադմինիստրացիան արեց շատ չնչին գործողություններ՝ թեթևացնելու համար պարտքային սթրեսը<ref>K. A. Manikumar, ''A colonial economy in the Great Depression, Madras (1929–1937)'' (2003) pp. 138–39</ref>: Ամենավատ հետևանքներն էր գնանկումը, որը գյուղացիների համար ավելացրեց պարտքային բեռը<ref>Dietmar Rothermund, ''An Economic History of India to 1991'' (1993) p. 95</ref>: 1929-1934 թվականներին տնտեսական արտադրության ընդհանուր ծավալը նվազում չունեցավ։ Ամենից շատ տուժեց Բենգալիայում գտնվող ջութի արտադրության հատվածը, որը արտաքին առևտրի կարևոր տարր էր. այն ծաղկում է 1920-ական թվականներին, սակայն ունեցավ նվազման միտում 1930-ական թվականներին<ref>Omkar Goswami, "Agriculture in Slump: The Peasant Economy of East and North Bengal in the 1930s," ''Indian Economic & Social History Review,'' July 1984, Vol. 21 Issue 3, p. 335–64</ref>: Զբաղվածությունը նույնպես նվազեց, սակայն գյուղատնտեսության և մանր արդյունաբերության ոլորտներում եղան աճի տեմպեր<ref>Colin Simmons, "The Great Depression and Indian Industry: Changing Interpretations and Changing Perceptions," ''Modern Asian Studies,'' May 1987, Vol. 21 Issue 3, pp. 585–623</ref>: Արդյունաբերության ամենահաջողված նոր ճյուղը դարձավ շաքարը, որը սկսեց արագորեն աճել 1930-ականներին<ref>Dietmar Rothermund, ''An Economic History of India to 1991'' (1993) p. 111</ref><ref>Dietmar Rothermund, ''India in the Great Depression, 1929–1939'' (New Delhi, 1992).</ref>: 1940 թվականին ոսկու և արծաթի հարաբերակցությունը հասավ առավելագույնին՝ 100-1: Անգլիայի բանկը հաղորդում է, որ 1947 թվականի հուլիսի 14-ին Հնդկաստանի Կենտրոնական բանկը ունեցել է 1160 մլն ֆունտ դրական մնացորդ, և որ [[Բրիտանական Հնդկաստան]]ը պահպանել է առևտրային հավելուրդը Միացյալ Թագավորության հետ Բրիտանական տիրապետության ողջ ժամանակահատվածում<ref name="Abreu">{{cite web|last1=Abreu|first1=Marcelo|title=India as a creditor: sterling balances, 1940–1953|url=https://econpapers.repec.org/paper/riotexdis/643.htm|website=Econ Papers|publisher=Department of Economics PUC-Rio (Brazil)|accessdate=2 November 2017|year=2015}}</ref>: {| class="wikitable" |+Հնդկաստան: Ստերլինգի աղբյուրները 1939-1946 (£ միլիոն) |- ! Ժամանակահատված !! Առևտրային հաշվեկշիռ և մաքուր պահուստներ !! Ռազմական ծախսեր !! Այլ աղբյուրներ !! Ընդամենը |- |Սեպտեմբեր 1939 – Մարտ 1940 || 65 || 2 || 13 || 80 |- |1940–41 || 57 || 30 || 6 || 93 |- |1941–42 || 73 || 146 || 6 || 225 |- |1942–43 || 92 || 244 || 7 || 343 |- |1943–44 || 105 || 289 || 3 || 397 |- |1944–45 || 92 || 308 || 2 || 402 |- |1945–46 || 70 || 282 || 3 || 355 |- !Ընդամենը !! 554 !! 1,301 !! 40 !! 1,895 |} Աղբյուրը: Indian sterling balances, p.&nbsp;2, 15 Jan.1.1947, Bank of England (BoE), OV56/55. Նոր անկախացած, բայց թույլ միութենական կառավարության գանձապետարանը 1950 թվականին հայտարարեց 334 միլիոն ֆունտ ստերլինգ տարեկան եկամտի մասին: Ի հակադրություն, Հայդարաբադ նահանգից Նիզամ Ասաֆ Շահ 7-րդը, ինչպես լայնորեն հաղորդվում է, ունեցել է գրեթե 668 միլիոն ֆունտ<ref>{{cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,868973,00.html |title=His Fortune on TIME |publisher=Time.com |date=19 January 1959 |accessdate=16 October 2012}}</ref>: 1950 թվականին երկրի շուրջ մեկ վեցերորդը կազմում էին քաղաքային բնակիչները<ref>{{Cite web |url=http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |title=One-sixth of Indians were urban by 1950 |access-date=1 June 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090303095118/http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |archive-date=3 March 2009 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>։ Մեկ ԱՄՆ դոլարը փոխանակվում էր 4,79 ռուփիով։ === Բրիտանական տիրապետության ազդեցությունը աշխատանքի արտադրողականության վրա === Ժամանակակից տնտեսական պատմաբանները մեղադրում են գաղութային կառավարմանը՝ Հնդկաստանի տնտեսության անմխիթար վիճակի համար, քանի որ Հնդկաստանի արդյունաբերության մեջ ներդրումները սահմանափակվել են` այն գաղութային տերություն դառնալուց հետո<ref>{{cite book|title=Colonial Power, Colonial Texts: India in the Modern British Novel|first=M. Keith|last=Booker|publisher=University of Michigan|year=1997|pages=153–54|isbn=9780472107803}}</ref><ref>{{cite book|title=Statistics for Economics and indian economic development|author1=T.R. Jain|author2=V.K. Ohri|page=15|isbn=9788190986496|publisher=VK publications}}</ref>: Բրիտանական տիրապետության ներքո Հնդկաստանի տեղական արտադրական արդյունաբերությունը նվազում էր<ref name="Cypher"/><ref name="gupta"/><ref name="Bairoch"/>: Հնդկաստանում Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության կառավարման ժամանակահատվածում պարենային մշակաբույսերի արտադրությունը կրճատվեց, տիրում էր զանգվածային աղքատություն և սով<ref>{{cite book|last=Roy|first=Tirthankar|title=The Economic History of India 1857–1947|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-568430-8|pages=158–60}}</ref>: Բրիտանական տիրապետության տնտեսական քաղաքականությունը հանգեցրեց մանվածագործական և ջուլհակագործության ոլորտներում կտրուկ անկման{{sfn|Kumar |2005|p=538–40}}, օրինակ, մանվածագործական արտադրությունը 1850-1900 թվականներին 419 մլն ֆունտից կրճատվեց մինչև 240 մլն ֆունտ<ref name="williamson"/>: Արդյունքն եղավ կապիտալի զգալի արտահոսքը Հնդկաստանից Անգլիա, որը հանգեցրեց եկամուտների ավելի շատ և զանգվածային արտահոսքի, քան հնդկական տնտեսության համակարգված արդիականացման որևէ այլ շրջանում{{sfn|Kumar|2005|p=876–77}}: {{quotation| Կասկած չկա, որ Բրիտանական կայսրության հանդեպ մեր պահանջները ամուր հիմք են ունեցել։ Ինչպես ցույց է տվել Քեմբրիջի պատմաբան Անգուս Մադդիսոնի վիճակագրական քրտնաջան աշխատանքը, համաշխարհային եկամուտների մեջ Հնդկաստանի բաժինը 1700 թվականին կրճատվել է 22,6 տոկոսից՝ տվյալ ժամանակահատվածում գրեթե հավասարվելով Եվրոպայի 23,3 տոկոս մասնաբաժնին, իսկ 1952 թվականին հասնել է ընդամենը 3,8 տոկոսի: Իսկապես, 20-րդ դարի սկզբին «բրիտանական թագի ամենապայծառ մարգարիտը» աշխարհի ամենաաղքատ երկիրն էր բնակչության մեկ շնչին ընկնող եկամտի մակարդակով:|[[Մանմոհան Սինգհ]]<ref name="Hindu">{{cite news|title=Of Oxford, economics, empire, and freedom|newspaper=The Hindu|url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|location=Chennai|date=2 October 2005|accessdate=6 December 2010}}</ref>}} == Հնդկաստանի Հանրապետություն == === Աճի տեմպերը Հնդկաստանում === [[File:Per capita GDP of South Asian economies & SKorea (1950-1995).png|350px|thumb|Գրաֆիկում ներկայացված են Հարավային Ասիայի և Հարավային Կորեայի տնտեսությունների մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշները: Համեմատեք Հնդկաստանը (նարնջագույն) Հարավային Կորեայի հետ (դեղին): Նրանք երկուսն էլ սկսել են մոտավորապես նույն մակարդակի եկամուտներից 1950 թվականին:]] «Աճի հինդուիստական տեմպեր» արտահայտությունն օգտագործվում է Հնդկաստանի՝ մինչև 1991 թվականը տնտեսության աճի ցածր տարեկան տեմպերը նշելու համար։ 1950-ականներից մինչև 1980-ական թվականներն այն մնացել է 3,5 տոկոսի մակարդակում, մինչդեռ մեկ շնչին ընկնող եկամուտների աճը կազմել է տարեկան միջինում 1,3 տոկոս<ref>[http://www.financialexpress.com/news/redefining-the-hindu-rate-of-growth/104268/ Redefining The Hindu Rate Of Growth]. [[The Financial Express (India)|The Financial Express]]</ref>: Նույն ժամանակահատվածում [[Հարավային Կորեա]]ն աճել է 10 տոկոսով, իսկ [[Թայվան]]ը՝ 12 տոկոսով<ref>{{cite web|url=http://www.tribuneindia.com/50yrs/kapur.htm|title=Industry passing through phase of transition|publisher=The Tribune India}}</ref>: === Սոցիալիստական բում (1950-1970) === Մինչև անկախություն ձեռք բերելը հարկային մուտքերի զգալի մասը կազմում էր հողի հարկը։ Դրանից հետո հողի հարկի մասնաբաժինը եկամուտներում անշեղորեն նվազեց<ref>{{cite web|url=http://www.econ.ucdavis.edu/faculty/gclark/210a/readings/One%20Polity.pdf |title=One Polity, Many Countries: Economic Growth in India, 1873–2000 |date= |accessdate=16 October 2012}}</ref>։ Անկախացումից հետո ժառանգած տնտեսական խնդիրները խորացան Բրիտանական Հնդկաստանի բաժանման հետ կապված ծախսերով, որի արդյունքում շուրջ 2-4 մլն փախստականներ լքեցին Հնդկաստանը և տեղափոխվեցին [[Պակիստան]]: Փախստականների վերաբնակեցումն իրենից զգալի տնտեսական բեռ էր ներկայացնում։ Բաժանումը Հնդկաստանին առանձնացրեց լրացուցիչ տնտեսական գոտիների։ Բրիտանացիների օրոք ջուտն ու բամբակը աճեցվում էին Բենգալիայի արևելյան մասում (Արևելյան Պակիստան, 1971 թվականից հետո [[Բանգլադեշ]]), բայց վերամշակումը տեղի էր ունենում հիմնականում Բենգալիայի արևմտյան մասում, որը դարձավ Արևմտյան Բենգալիայի հնդկական նահանգը: Անկախության ձեռքբերումից հետո Հնդկաստանը ստիպված եղավ վերափոխել այն հողերը, որոնք նախկինում օգտագործվում էին պարենամթերքի արտադրության նպատակով՝ բամբակ և ջուտ աճեցնելու համար<ref>{{cite book|title=The Spoils of Partition|author=Chatterji|publisher=Cambridge University Press|year=2010|isbn=9781139468305}}</ref>: Աճը շարունակվեց նաև 1950-ական թվականներին, ընդ որում աճի տեմպերը այնքան դրական չէին, որքան ակնկալում էին Հնդկաստանի քաղաքական գործիչները<ref>{{cite book|title=Sustainable Welfare in the Asia-Pacific: Studies Using the Genuine Progress Indicator|quote=Despite a considerable improvement in rate of growth of India's real GDP in the 1950s, the performance of the Indian economy did not meet the expectations of India's political leaders.|author1=Philip A. Lawn|author2=Matthew Clarke|page=195|isbn=9781847205018|year=2008}}</ref>: Վարչապետ [[Ջավահառլալ Ներու]]ի պաշտոնավարման ժամկետի ավարտին Հնդկաստանը պարենամթերքի լուրջ պակաս զգաց: 1950 թվականից սկսած Հնդկաստանը բախվեց առևտրային հաշվեկշռի դեֆիցիտի, որն աճեց 1960-ականներին: Հնդկաստանի կառավարությունը բյուջեի մեծ դեֆիցիտ ուներ և այդ պատճառով չէր կարող պարտք վերցնել միջազգային կամ մասնավոր հատվածներից։ Արդյունքում կառավարությունը թողարկեց Հնդկաստանի պահուստային բանկի պարտատոմսեր, ինչը մեծացրեց դրամական զանգվածը, որն էլ հանգեցրեց գնաճի: 1965 թվականին հնդկա-պակիստանյան պատերազմը ԱՄՆ-ին և Պակիստանին բարեկամ այլ երկրներին ստիպեց հետ կանչել Հնդկաստանի արտաքին օգնությունները, ինչը պահանջեց արժեզրկում: Հնդկաստանին պարտադրվեց ազատականացնել առևտուրը՝ մինչև օգնությունը նորից տրամադրվի: Պատասխանը քաղաքականապես ոչ պոպուլյար արժեզրկման քայլ էր, որն ուղեկցվեց ազատականացմամբ։ Պաշտպանության ծախսերը 1965-1966 թվականներին կազմեցին ծախսերի 24,06 տոկոսը, ինչը 1965-ից մինչև 1989 թվականն ընկած ժամանակաշրջանում ամենաբարձր ցուցանիշն է: Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 1960-ականներին աճեց և դարձավ 33 % ՝ հասնելով աճի իր գագաթնակետին 1970-ականներին՝ 142 %: 1980-ականներին նկատվեց դանդաղում մինչև 41 %, և արդեն 1990-ականներին այն դարձավ 20 %<ref>[https://web.archive.org/web/20110810092253/http://earthtrends.wri.org/text/economics-business/variable-638.html Economics, Business, and the Environment — GDP: GDP per capita, current US dollars]</ref>: 1951-1979 ֆինանսական տարիներին տնտեսությունը միջինում աճեց 3.1 %-ով (մեկ տարվա ընթացքում), կամ 1.0 %-ով բնակչության մեկ շնչի հաշվով<ref>see table 16, Appendix{{clarify|date=September 2015}}</ref>: Այս ընթացքում արդյունաբերությունը աճեց տարեկան միջինում 4,5 %-ի համեմատություն գյուղատնտեսության 3.0 % աճի<ref>{{cite book|title=21st Century India: View and Vision|year=2009|author1=A.P. Thakur|author2=Sunil Pandey|page=52|publisher=Global Vision Publishing House}}</ref><ref name="eh.net">{{Note|1}} Lawrence H. Officer, "Exchange rate between the United States dollar and forty other countries, 1913–1999." Economic History Services, EH.Net, 2002. URL: {{cite web|url=http://eh.net/hmit/exchangerates/|title=Archived copy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060615032843/http://eh.net/hmit/exchangerates/|archivedate=15 June 2006|url-status=dead|accessdate=10 June 2006|df=dmy}}</ref>: {| class="wikitable" |+ՀՆԱ-ն շուկայական գներով<ref>{{Cite web|url=http://mospi.nic.in/2_macro_agg_curr.pdf|title=Macro Economic Aggregates and Population|archive-url=https://web.archive.org/web/20030329092508/http://mospi.nic.in/2_macro_agg_curr.pdf|archive-date=29 March 2003|url-status=dead}}</ref> |- ! Տարի || Համախառն ներքին արդյունք (մլն ռուփի) ! ₹ ԱՄՆ դոլար || Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%) |- | 1950 || 100,850 || 4.79 || 3.12 |- | 1955 || 110,300 || 4.79 || 2.33 |- | 1960 || 174,070 || 4.77 || 2.88 |- | 1965 || 280,160 || 4.78 || 3.26 |} === Տնտեսական անկում (1970-1990) === Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 1971 թվականին Նիքսոնի շոկով։ 1975 թվականին Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն (արտահայտված 1990 թվականի ԱՄՆ դոլարով) կազմել է 545 մլրդ դոլար, [[ԽՍՀՄ]]-ում՝ 1561 մլրդ դոլար, [[Ճապոնիա]]յում՝ 1266 մլրդ դոլար, ԱՄՆ-ում՝ 3517 մլրդ դոլար<ref>Angus Maddison, ''The World Economy: A Millennial Perspective'' (2001) pp. 274–75, 298</ref>: {| class="wikitable" |- ! Տարի || Համախառն ներքին արդյունք || Արտահանում || Ներմուծում || ₹ ԱՄՆ դոլար || Ինֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) ||Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%)) |- | 1970 || 462,490 || || || 7.56 || || 2.23 |- | 1975 || 842,210 || || || 8.39 || || 2.18 |- | 1980 || 1,380,334 || 90,290 || 135,960 || 7.86 || 18 || 2.08 |- | 1985 || 2,729,350 || 149,510 || 217,540 || 12.36 || 28 || 1.60 |} 1975 թվականին վարչապետ [[Ինդիրա Գանդի]]ն երկրում արտակարգ դրություն հայտարարեց և կասեցրեց Սահմանադրության գործողությունը: 1975 թվականին երկրի մոտ մեկ հինգերորդ բնակչությունը կազմում էին քաղաքային բնակիչները<ref>{{Cite web |url=http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |title=One-fifth of Indians were urban by 1975 |access-date=1 June 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090303095118/http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |archive-date=3 March 2009 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>։ ==== Պողպատ ==== Վարչապետ [[Ջավահառլալ Ներու]]ն սոցիալիզմի կողմնակից էր և որոշեց, որ Հնդկաստանը պողպատի առավելագույն արտադրության կարիք ունի: Այդ պատճառով նա ստեղծեց «Հնդկական պողպատ» ընկերությունը ընկերությունը և 1950-ականներին բացեց երեք մետաղագործական գործարան<ref>{{cite book|author=Sankar Ghose|title=Jawaharlal Nehru: A Biography|url={{google books |plainurl=y |id=MUeyUhVGIDMC|page=550}}|year=1993|publisher=Allied Publishers|page=550|isbn=9788170233695}}</ref>։ === Կապիտալիստական բում (1990-2010) === Տնտեսական ազատականացումը Հնդկաստանում 1990-ականներին և 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում հանգեցրեց խոշոր տնտեսական փոփոխությունների: {| class="wikitable" |+ՀՆԱ-ն և արտաքին առևտուրը շուկայական գներով՝ [http://mospi.nic.in/2_macro_agg_curr.pdf գնահատված]<ref>{{Cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcselm.cfm?G=2001|title=World Economic and Financial Surveys – World Economic Outlook Database|last=|first=|date=|website=www.imf.org|access-date=28 September 2017}}</ref> Վիճակագրության և ծրագրերի իրականացման նախարարության կողմից (միլիոն, հնդկական ռուփի)<ref>{{note|1}} Lawrence H. Officer, "Exchange rate between the United States dollar and forty other countries, 1913–1999." Economic History Services, EH.Net, 2002. URL: {{cite web|url=http://eh.net/hmit/exchangerates/|title=Archived copy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060615032843/http://eh.net/hmit/exchangerates/|archivedate=15 June 2006|url-status=dead|accessdate=10 June 2006|df=dmy}}</ref> |- ! Տարի || Համախառն ներքին արդյունք || Արտահանում || Ներմուծում || ₹ ԱՄՆ դոլար || Ինֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) || Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%) |- | 1990 || 5,542,706 || 406,350 || 486,980 || 17.50 || 42 || 1.56 |- | 1995 || 11,571,882 || 1,307,330 || 1,449,530 || 32.42 || 69 || 1.32 |- | 2000 || 21,774,130 || 2,781,260 || 2,975,230 || 44.94 || 100 || 1.26 |- | 2005 || 36,933,690 || 7,120,870 || 8,134,660 || 44.09 || 121 || 1.64 |} 2000 թվականին երկրի բնակչության մոտ մեկ քառորդը կազմում էին քաղաքային բնակիչները<ref>{{Cite web |url=http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |title=One-fourth of Indians were urban by 2000 |access-date=1 June 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090303095118/http://globalis.gvu.unu.edu/indicator_detail.cfm?country=IN&indicatorid=30 |archive-date=3 March 2009 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>։ [[File:An Indian call center.jpg|thumb|Ծառայությունների շուկաները, որոնց վրա դրված են կարգավորման և այլ խոչընդոտների շատ ավելի քիչ բեռ, ավելի հաջող են դարձել, քան դեռևս կարգավորվող ոլորտները: Օրինակ, աշխարհահռչակ աութսորսինգ բիզնես գործընթացները Հնդկաստանում շատ թույլ են կարգավորվում<ref name="oecd"/>։]] Հնդկական պողպատաձուլական արդյունաբերությունը սկսեց ընդլայնվել դեպի Եվրոպա 21-րդ դարում։ 2007 թվականի հունվարին հնդկական «Թաթա»-ն 11,3 մլրդ դոլարով գնեց պողպատի եվրոպական արտադրող «Կորուս Գրուպ»-ին: 2006 թվականին «Միթթալ Սթիլ»-ը (հիմնված Լոնդոնում, սակայն հնդկական կառավարմամբ) 34,3 մլրդ դոլարով ձեռք բերեց «Արսելոր» ընկերությունը, որպեսզի դառնա աշխարհի խոշորագույն արտադրողը՝ ստեղծելով համաշխարհային արտադրության 10 %-ը<ref>{{cite book|author1=Isobel Doole|author2=Robin Lowe|title=International Marketing Strategy: Analysis, Development and Implementation|url={{google books |plainurl=y |id=UU1yPY2UwhMC|page=226}}|year=2008|publisher=Cengage Learning EMEA|page=226|isbn=978-1844807635}}</ref>։ Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն 2007 թվականին գնահատվեց ԱՄՆ-ի ՀՆԱ-ի մոտավորապես 8 տոկոսը: Կառավարությունը ստեղծեց Հնդկաստանի տարբեր շրջանները [[Դելի]]ին, [[Չեննայ]]ին, [[Մումբայ]]ին և [[Կալկաթա]]յին միացնող ոսկե քառանկյուն ճանապարհային ցանց: Նախագիծը, որը ավարտվեց 2012 թվականի հունվարին, դարձավ անկախ Հնդկաստանի ամենահավակնոտ ենթակառուցվածքային նախագիծը<ref>{{cite web|title=Govt declares Golden Quadrilateral complete|publisher=The Indian Express|date=7 January 2012|url=http://www.indianexpress.com/news/Govt-declares-Golden-Quadrilateral-complete/896873/}}</ref><ref name="nhai_progress">{{cite web|url=http://www.nhai.org/gqmain_english.htm|title=National Highways Development Project Map|publisher=National Highways Institute of India|access-date=11 January 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034111/http://www.nhai.org/gqmain_english.htm|archive-date=4 March 2016|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref>: Առաջին կարգի բնակչության 3 տոկոսը նախկինի պես վաստակում է ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը։ === Տնտեսական անկում (2010-ից մինչ այսօր) === Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 2012 թվականին: Աշխատանքի արտադրողականությունը լճացավ, իսկ տնտեսական ակտիվությունը դեռևս սահմանափակվում է վատ ենթակառուցվածքներով, ինչպիսիք են խարխուլ ճանապարհները, էլեկտրաէներգիայի պակասը և ծանր արդարադատական համակարգը<ref>{{cite web|url=http://www.business-anti-corruption.com/country-profiles/south-asia/india/corruption-levels/judicial-system/ |title=businessanticorruption &#124; Judicial System |publisher=Business-anti-corruption.com |date= |accessdate=28 July 2010}}</ref>: {| class="wikitable" |+ՀՆԱ-ն և արտաքին առևտուրը շուկայական գներով՝ գնահատված Վիճակագրության և ծրագրերի իրականացման նախարարության կողմից <ref>{{Cite web|url=http://mospi.nic.in/Mospi_New/upload/item10-St50-51-current_5aug13.xls|title=Ministry of Statistics and Program Implementation {{!}} Government Of India|website=mospi.nic.in|language=en|access-date=28 September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304082638/http://mospi.nic.in/Mospi_New/upload/item10-St50-51-current_5aug13.xls|archive-date=4 March 2016|url-status=dead}}</ref> (միլիոն, հնդկական ռուփի) |- ! Տարի || Համախառն ներքին արդյունք || Արտահանում || Ներմուծում || ₹ ԱՄՆ դոլար || IԻնֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) ! Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%) |- | 2010 || 77,953,140 || 17,101,930 || 20,501,820 || 45.83 || 185 || 2.01 |- | 2012 || 100,020,620 || 23,877,410 || 31,601,590 || 54.93 || 219 || 2.90 |} [[Գնողունակության համարժեքություն|Գնողունակության համարժեքության]] հետ համեմատելու համար մեկ ԱՄՆ դոլարը փոխարկվում է 9,46 ռուփիով: Չնայած 2009 թվականից ի վեր իրական ՀՆԱ-ի աճը ոչ պակաս է, քան շարունակական 5 տոկոսը, հնդկական տնտեսությունը խրվել է բյուրոկրատական խոչընդոտների մեջ: Դա հաստատվեց [[Համաշխարհային բանկ]]ի զեկույցում, որը հրապարակվել է 2006 թվականի վերջին: Այստեղ Պակիստանը (74-րդ տեղում) զգալիորեն առաջ է անցել Հնդկաստանից (134-րդ տեղում)՝ բիզնեսի վարման ինդեքսով<ref>{{cite web|url=http://www.doingbusiness.org/EconomyRankings/Default.aspx?direction=asc&sort=1 |title=Rankings – Doing Business – The World Bank Group |publisher=Doing Business |date= |accessdate=28 July 2010}}</ref>: == ՀՆԱ-ն անկախությունից հետո == [[File:India GDP Growth atConstantPrice.png|thumb|500x500px|Հնդկաստանի ՀՆԱ-ի աճը (2004-2005 թվականների գներով)]] {| class="wikitable sortable" style="text-align: right;" |+ Հնդկաստանի ՀՆԱ-ի պատմությունը անկախացումից հետո<ref name=gdpGrowth>{{cite web |url=http://planningcommission.nic.in/data/datatable/0814/table_4.pdf |title=GDP at Factor Cost |date=31 May 2014 |accessdate=6 July 2016 |website=report |publisher=Planning Commission (Govt. of India) |authors=}}</ref> |- ! Տարի !! data-sort-type="numeric"|Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն ներկայիս գներով<br /> !! data-sort-type="numeric"|Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն 2004-2005 թվականների գներով<br /> !! data-sort-type="numeric"|Իրական աճ |- | 1950–51 || |10,036 || |279,618 || |- | 1951–52 || |10,596 || |286,147 || 2.33% |- | 1952–53 || |10,449 || |294,267 || 2.84% |- | 1953–54 || 11,378 || |312,177 || 6.09% |- | 1954–55 || |10,689 || |325,431 || 4.25% |- | 1955–56 || 10,861 || |333,766 || 2.56% |- | 1956–57 || |12,965 || |352,766 || 5.69% |- | 1957–58 || |13,255 || |348,500 || −1.21% |- | 1958–59 || |14,827 || |374,948 || 7.59% |- | 1959–60 || |15,574 || |383,153 || 2.19% |- | 1960–61 || |17,049 || |410,279 || 7.08% |- | 1961–62 || |17,992 || |423,011 || 3.10% |- | 1962–63 || |19,238 || |431,960 || 2.12% |- | 1963–64 || |21,986 || |453,829 || 5.06% |- | 1964–65 || |25,686 || |488,247 || 7.58% |- | 1965–66 || |26,895 || |470,402 || −3.65% |- | 1966–67 || |30,613 || |475,190 || 1.02% |- | 1967–68 || |35,976 || |513,860 || 8.14% |- | 1968–69 || |37,938 || |527,270 || 2.61% |- | 1969–70 || |41,722 || |561,630 || 6.52% |- | 1970–71 || |44,382 || |589,787 || 5.01% |- | 1971–72 || |47,221 || |595,741 || 1.01% |- | 1972–73 || |51,943 || |593,843 || −0.32% |- | 1973–74 || |63,658 || |620,872 || 4.55% |- | 1974–75 || |74,930 || |628,079 || 1.16% |- | 1975–76 || |79,582 || |684,634 || 6.00% |- | 1976–77 || |85,545 || |693,191 || 1.25% |- | 1977–78 || |97,633 || |744,972 || 7.47% |- | 1978–79 || |104,930 || |785,965 || 5.50% |- | 1979–80 || |114,500 || |745,083 || −5.20% |- | 1980–81 || |136,838 || |798,506 || 7.17% |- | 1981–82 || |160,214 || |843,426 || 5.63% |- | 1982–83 || |178,985 || |868,092 || 2.92% |- | 1983–84 || |209,356 || |936,270 || 7.85% |- | 1984–85 || |230,526 || |973,357 || 3.96% |- | 1985–86 || |262,717 || |1,013,866 || 4.16% |- | 1986–87 || |292,924 || |1,057,612 || 4.31% |- | 1987–88 || |332,068 || |1,094,993 || 3.53% |- | 1988–89 || |396,295 || |1,206,243 || 8.16% |- | 1989–90 || |456,540 || |1,280,228 || 6.13% |- | 1990–91 || |531,814 || |1,347,889 || 5.29% |- | 1991–92 || |613,528 || |1,367,171 || 1.43% |- | 1992–93 || |703,723 || |1,440,504 || 5.36% |- | 1993–94 || |805,486 || |1,522,344 || 5.68% |- | 1994–95 || |955,386 || |1,619,694 || 6.39% |- | 1995–96 || |1,118,586 || |1,737,741 || 7.29% |- | 1996–97 || |1,301,788 || |1,876,319 || 7.97% |- | 1997–98 || |1,447,613 || |1,957,032 || 4.30% |- | 1998–99 || |1,668,739 || {|2,087,828 || 6.68% |- | 1999–00 || |1,858,205 || |2,254,942 || 8.00% |- | 2000–01 || |2,000,743 || |2,348,481 || 4.15% |- | 2001–02 || |2,175,260 || |2,474,962 || 5.39% |- | 2002–03 || |2,343,864 |||2,570,935 || 3.88% |- | 2003–04 || |2,625,819 || |2,775,749 || 7.97% |- | 2004–05 || |2,971,464 || |2,971,464 || 7.05% |- | 2005–06 || |3,390,503 || |3,253,073 || 9.48% |- | 2006–07 || |3,953,276 || |3,564,364 || 7.57% |- | 2007–08 || |4,582,086 || |3,896,636 || 5.32% |- | 2008–09 || |5,303,567 || |4,158,676 || 3.08% |- | 2009–10 || |6,108,903 || |4,516,071 || 4.59% |- | 2010–11 || |7,248,860 || |4,918,533 || 6.91% |- | 2011–12 || |8,391,691 || |5,247,530 || 6.69% |- | 2012–13 || |9,388,876 || |5,482,111 || 4.47% |- | 2013–14|| |10,472,807 || |5,741,791 || 4.74% |- |} == Տես նաև == * [[Հնդկաստանի ժողովրդագրություն]] == Ծանոթագրություններ == {{ծանցանկ}} == Գրականություն == ===Մինչև 1947 թվականը=== * [[Vera Anstey|Anstey, Vera]]. ''The economic development of India'' (4th ed. 1952), 677pp; thorough scholarly coverage; focus on 20th century down to 1939 * Bowen, H. V. ''Business of Empire: The East India Company and Imperial Britain, 1756–1833'' (2006), 304pp * Balachandran, G., ed. ''India and the World Economy, 1850–1950'' Oxford University Press, 2005. {{ISBN|0-19-567234-8}}. * Chattopadhyaya, D. P., & Chaudhuri, B. B. (2005). Economic history of India from eighteenth to twentieth century. New Delhi: Centre for Studies in Civilizations. * Chaudhuri, K. N.''Trade and Civilization in the Indian Ocean: An Economic History from the Rise of Islam to 1750'' (1985) * {{Citation | last = Derbyshire | first = I. D. | year = 1987 | title = Economic Change and the Railways in North India, 1860–1914 | journal = Population Studies | volume = 21 | issue = 3 | pages = 521–45 | jstor = 312641| doi=10.1017/s0026749x00009197}} * Deyell, John S. 2019. "[https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-20973-5_3 Indian Kingdoms 1200–1500 and the Maritime Trade in Monetary Commodities]." in ''Currencies of the Indian Ocean World'', 49-69. Springer. *Dutt, Romesh C. ''The Economic History of India under early British Rule'', first published 1902, 2001 edition by [[Routledge]], {{ISBN|978-0-415-24493-0}} * {{Citation| last = Farnie| first = DA| year = 1979| title = The English Cotton Industry and the World Market, 1815–1896| publisher = Oxford, UK: Oxford University Press. Pp. 414| isbn = 978-0-19-822478-5}} * Ludden, David, ed. ''New Cambridge History of India: An Agrarian History of South Asia'' (1999). * {{cite book|editor-first=Irfan|editor-last=Habib|authorlink=Irfan Habib|editor-first2=Dharma|editor-last2=Kumar|authorlink2=Dharma Kumar |editor-first3=Tapan|editor-last3=Raychaudhur|authorlink3=Tapan Raychaudhuri|title=The Cambridge Economic History of India|volume=1|page=171|year=1987|publisher=[[Cambridge University Press]]|url=http://www.hkrdb.kar.nic.in/documents/Downloads/Good%20Reads/The%20Cambridge%20Economic%20History%20of%20India,%20Volume%201.pdf|ref=harv}} * Habib, Irfan. ''Agrarian System of Mughal India'' (1963, revised edition 1999). * Habib, Irfan. ''Atlas of the Mughal Empire: Political and Economic Maps'' (1982). * Habib, Irfan. ''Indian Economy, 1858–1914'' (2006). * {{cite book|editor-first1=Dharma |editor-last1=Kumar|title=The Cambridge Economic History of India|url={{google books|plainurl=y|id=d-4sgbfdutMC}}|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-81-250-2731-7|ref=harv}} * Kumar, Prakash. ''Indigo Plantations and Science in Colonial India'' (Cambridge University Press, 2012) 334 pp * Lal, Deepak. ''The Hindu Equilibrium: India c. 1500 B.C.–2000 A.D.'' (2nd ed. 2005). * Lal, K. S. (1995). Growth of scheduled tribes and castes in medieval India. New Delhi: Aditya Prakashan. * Lal, K. S. (1999). Theory and practice of Muslim state in India. New Delhi: Aditya Prakashan. * Lockwood, David. ‘’The Indian Bourgeoisie: A Political History of the Indian Capitalist Class in the Early Twentieth Century’’ (I.B. Tauris, 2012) 315 pages; focus on Indian entrepreneurs who benefited from the Raj, but ultimately sided with the Indian National Congress. * [[R.C. Majumdar|Majumdar, R. C.]] (2010). Corporate life in ancient India. Charleston, SC: Bibliolife. * Mahajan, Nupam P. (1999) [https://web.archive.org/web/20050618025958/http://www.med.unc.edu/~nupam/ancient1.html India's First Coinage]. Retrieved 24 February 2005. * Micklethwait, John & Wooldridge, Adrian (2003). ''The Company: a short history of a revolutionary idea''. Modern library chronicles. {{ISBN|0-679-64249-8}}. * [[Jawaharlal Nehru]], ''[[The Discovery of India]]'' (1946) * {{Citation| last1=Peers| first1=Douglas M.| authorlink=| year=2006| title=India under Colonial Rule 1700–1885| place=| publisher=Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. xvi, 163 | isbn=978-0582317383| url=}}. * [[Jadunath Sarkar|Sarkar, Jadunath]], Economics of British India, Kolkata: Sarkar. * Raychaudhuri, Tapan and Irfan Habib, eds. ''The Cambridge Economic History of India: Volume 1, c. 1200–c. 1750'' (1982). * Roy, Tirthankar. ''The Economic History of India 1857–1947'' (2002, 2006, 2011). * Roy, Tirthankar. ''[https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=mBBAqsMkqaAC&oi=fnd&pg=PR11&dq=%22India+in+the+World+Economy+from+Antiquity+to+the+Present%22&ots=mFKE8bn73c&sig=GXK61zgSykjPduRAoHgUnYkbhiU#v=onepage&q=%22India%20in%20the%20World%20Economy%20from%20Antiquity%20to%20the%20Present%22&f=false India in the World Economy from Antiquity to the Present]'' (2012). * {{Citation | last = Roy | first = Tirthankar | year = Summer 2002 | title = Economic History and Modern India: Redefining the Link | journal = The Journal of Economic Perspectives | volume = 16 | issue = 3 | pages = 109–30 | doi = 10.1257/089533002760278749 | jstor = 3216953| doi-access = free }} * {{Citation | last = Simmons | first = Colin | year = 1985 | title = 'De-Industrialization', Industrialization and the Indian Economy, c. 1850–1947 | journal = Modern Asian Studies | volume = 19 | issue = 3 | pages = 593–622 | jstor = 312453 | doi=10.1017/s0026749x00007745}} * Tomlinson, B. R. ''The Economy of Modern India, 1860–1970'' ([[The New Cambridge History of India]]) (1996) [https://www.amazon.com/Economy-Modern-1860-1970-Cambridge-History/dp/0521589398/ excerpt and text search] * Tomlinson, B. H. "India and the British Empire, 1880–1935," ''Indian Economic and Social History Review,'' (Oct 1975), 12#4 pp.&nbsp;337–80 * [[Max Weber]], ''[[Max Weber#The Religion of India: The Sociology of Hinduism and Buddhism|The Religion of India: The Sociology of Hinduism and Buddhism]]'' * Yazdani, Kaveh. ''India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.)'' (Leiden: Brill), 2017. xxxi + 669 pp. [http://eh.net/?s=gujarat online review] ==== Տեղեկագրքեր և վիճակագրություն ==== * ''The Imperial Gazetteer of India'' (26 vol, 1908–31), highly detailed description of all of India in 1901. [http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/ online edition] * {{cite book|title=East India (statistical Abstract).: Statistical Abstract Relating to British India|url={{google books|plainurl=y|id=xC5RAAAAYAAJ}}|year=1906|publisher=H.M. Stationery Office}} === 1947 թվականից հետո === * Bardhan, Pranab. ''Awakening Giants, Feet of Clay: Assessing the Economic Rise of China and India'' by (Princeton University Press; 2010) 172 pages; * Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. (1965). ''Indian Economy'' (51st Revised ed. (2005)). S.Chand. {{ISBN|81-219-0298-3}}. * Das, Gurcharan. ''India Unbound: The Social and Economic Revolution from Independence to the Global Information Age'' (2002). * {{cite book|editor-last1=Kumar |editor-first1=Dharma |editor-first2=Meghnad |editor-last2=Desai|title=The Cambridge Economic History of India: c. 1751–c. 1970|volume =2 |year=1983|ref=harv}} Frankel, Francine R. ''India's Political Economy, 1947–1977: The Gradual Revolution'' (1978). * Lal, Deepak. ''The Hindu Equilibrium: India c. 1500 B.C.-2000 A.D.'' (2nd ed. 2005). * Larue, C. Steven. ''The India Handbook'' (1997) (Regional Handbooks of Economic Development). * {{cite book|last=Maddison|first=Angus|authorlink=Angus Maddison|title=The world economy, Volumes 1–2|url={{google books |plainurl=y |id=3NKSC0cgNroC}}|accessdate=1 November 2011|year=2006|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-02261-4|doi=10.1787/456125276116|ref=harv}} * {{cite book|last=Maddison|first=Angus|authorlink=Angus Maddison|title=Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics|url={{google books |plainurl=y |id=rHJGz3HiJbcC}}|date=25 September 2003|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-10414-3|ref=harv}} * Majumdar, Sumit K. ''India's Late, Late Industrial Revolution: Democratizing Entrepreneurship'' (Cambridge University Press; 2012), 426 pages; focus on the entrepreneur-led revolution since 1990 * Myrdal, Gunnar. ''Asian Drama: An Inquiry into the Poverty of Nations'' (3 vol, 1968) 2284 pages; also 4th vol. on methodology (1970), focus on India and neighbors; by winner of Nobel prize in economics * {{cite book|first=Peter |last=Robb|title=A History of India|url={{google books|plainurl=y|id=s2OklwEACAAJ}}|date=17 January 2004|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-333-69129-8|ref=harv}} * {{cite book|last=Richards|first=John F.|authorlink=John F. Richards|title=The Mughal Empire|publisher=Cambridge University Press|date=26 January 1996|url={{google books|plainurl=y|id=HHyVh29gy4QC}}|isbn=9780521566032|ref=harv}} * {{cite book|first=John F. |last=Richards|authorlink=John F. Richards|title=The Unending Frontier: An Environmental History of the Early Modern World|url={{google books|plainurl=y|id=i85noYD9C0EC|page=27}}|date=15 May 2003|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-93935-6|ref=harv}} * Roy, Tirthankar. ''Economic History of India 1857–1947'' (3d ed., 2011). * Rudolph, Lloyd I. ''In Pursuit of Lakshmi: The Political Economy of the Indian State'' (1987). * Sabhlok, Sanjeev. ''Breaking Free of Nehru'' (2008), Anthem Press. {{ISBN|978-81-905835-8-9}}. * Sankaran, S. ''Indian Economy: Problems, Policies and Development'' (Margham Publications, 7th ed. 1994). * Tomlinson, B. R. et al. ''The Economy of Modern India, 1860–1970'' (1996) (The New Cambridge History of India) * {{Cite journal|url=https://www.academia.edu/3347336|title=India Inc. and its Moral Discontent|journal=Economic and Political Weekly|author=Ravinder Kaur|year=2012}} * Wolpert, Stanley, ed. ''Encyclopedia of India'' (4 vol. 2005) comprehensive coverage by scholars == Արտաքին հղումներ == * [http://infogr.am/Share-of-world-GDP-throughout-history?src=web Infographic: Share of world GDP throughout history | Infogram] * {{cite journal|last=Khanna |first=Vikramaditya S. |year=2005 |title=The Economic History of the Corporate Form in Ancient India |publisher=[[University of Michigan]]|ref=harv|ssrn=796464 }} * Pearce, H. Thomas (Spring 2003). ''[https://web.archive.org/web/20060524094219/http://www.mc.maricopa.edu/~pearce/pdfs/caste.pdf Weber's study of the Hindu ethic and the caste system]''. * {{Cite news| title=Manmohan Singh's address at the Oxford in July 2005 | url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | accessdate=10 December 2005 | location=Chennai, India | work=The Hindu | date=10 July 2005}} * ''Limca Book of Records'' (1993). Bisleri Beverages Limited. {{ISBN|81-900115-6-1}}. * [http://www.indohistory.com/economic_history_of_india.html Economic History of India] Precolonial times to present. * [https://web.archive.org/web/20100611172746/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcselm.cfm?G=2001 The IMF database]. </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Այս էջում օգտագործված կաղապարները. </p></div><ul> <li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Category_handler" title="Կաղապար:Category handler">Կաղապար:Category handler</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Category_handler&action=edit" title="Կաղապար:Category handler">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Citation" title="Կաղապար:Citation">Կաղապար:Citation</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Citation&action=edit" title="Կաղապար:Citation">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_book" title="Կաղապար:Cite book">Կաղապար:Cite book</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_book&action=edit" title="Կաղապար:Cite book">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_journal" title="Կաղապար:Cite journal">Կաղապար:Cite journal</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_journal&action=edit" title="Կաղապար:Cite journal">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_news" title="Կաղապար:Cite news">Կաղապար:Cite news</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_news&action=edit" title="Կաղապար:Cite news">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_web" title="Կաղապար:Cite web">Կաղապար:Cite web</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Cite_web&action=edit" title="Կաղապար:Cite web">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Clarify" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Clarify">Կաղապար:Clarify</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Clarify&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Clarify">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:DOI" title="Կաղապար:DOI">Կաղապար:DOI</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:DOI&action=edit" title="Կաղապար:DOI">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Doi" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Doi">Կաղապար:Doi</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Doi&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Doi">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Fix" title="Կաղապար:Fix">Կաղապար:Fix</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Fix&action=edit" title="Կաղապար:Fix">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Fix/category" title="Կաղապար:Fix/category">Կաղապար:Fix/category</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Fix/category&action=edit" title="Կաղապար:Fix/category">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Google_books" title="Կաղապար:Google books">Կաղապար:Google books</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Google_books&action=edit" title="Կաղապար:Google books">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Harvard_citation_no_brackets" title="Կաղապար:Harvard citation no brackets">Կաղապար:Harvard citation no brackets</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Harvard_citation_no_brackets&action=edit" title="Կաղապար:Harvard citation no brackets">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Harvnb" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Harvnb">Կաղապար:Harvnb</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Harvnb&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Harvnb">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Hide_in_print" title="Կաղապար:Hide in print">Կաղապար:Hide in print</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Hide_in_print&action=edit" title="Կաղապար:Hide in print">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:ISBN" title="Կաղապար:ISBN">Կաղապար:ISBN</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:ISBN&action=edit" title="Կաղապար:ISBN">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Main" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Main">Կաղապար:Main</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Main&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Main">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Main_other" title="Կաղապար:Main other">Կաղապար:Main other</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Main_other&action=edit" title="Կաղապար:Main other">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Multiple_image" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Multiple image">Կաղապար:Multiple image</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Multiple_image&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Multiple image">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Note" title="Կաղապար:Note">Կաղապար:Note</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Note&action=edit" title="Կաղապար:Note">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Only_in_print" title="Կաղապար:Only in print">Կաղապար:Only in print</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Only_in_print&action=edit" title="Կաղապար:Only in print">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Quotation" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Quotation">Կաղապար:Quotation</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Quotation&action=edit" class="mw-redirect" title="Կաղապար:Quotation">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Sfn" title="Կաղապար:Sfn">Կաղապար:Sfn</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Sfn&action=edit" title="Կաղապար:Sfn">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Str_left" title="Կաղապար:Str left">Կաղապար:Str left</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Str_left&action=edit" title="Կաղապար:Str left">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Str_trim" title="Կաղապար:Str trim">Կաղապար:Str trim</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Str_trim&action=edit" title="Կաղապար:Str trim">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Trim" title="Կաղապար:Trim">Կաղապար:Trim</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Trim&action=edit" title="Կաղապար:Trim">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Webarchive" title="Կաղապար:Webarchive">Կաղապար:Webarchive</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:Webarchive&action=edit" title="Կաղապար:Webarchive">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%B2%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%AF_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Կաղապար:Բազմապատիկ պատկերներ">Կաղապար:Բազմապատիկ պատկերներ</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%B2%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%AF_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80&action=edit" title="Կաղապար:Բազմապատիկ պատկերներ">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%BE%D5%A1%D5%B6%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF" title="Կաղապար:Ծանցանկ">Կաղապար:Ծանցանկ</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%BE%D5%A1%D5%B6%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF&action=edit" title="Կաղապար:Ծանցանկ">դիտել ելատեքստը</a>) (կիսա-պաշտպանված է)</li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%BE%D5%A1%D5%B6%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF/styles.css" title="Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css">Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%BE%D5%A1%D5%B6%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF/styles.css&action=edit" title="Կաղապար:Ծանցանկ/styles.css">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%80%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE" title="Կաղապար:Հիմնական հոդված">Կաղապար:Հիմնական հոդված</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%80%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D5%A4%D5%BE%D5%A1%D5%AE&action=edit" title="Կաղապար:Հիմնական հոդված">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%A6%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%AC" title="Կաղապար:Պարզաբանել">Կաղապար:Պարզաբանել</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%A6%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%AC&action=edit" title="Կաղապար:Պարզաբանել">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%94%D5%A1%D5%B2%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D6%84" title="Կաղապար:Քաղվածք">Կաղապար:Քաղվածք</a> (<a href="/w/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%94%D5%A1%D5%B2%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D6%84&action=edit" title="Կաղապար:Քաղվածք">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Arguments" title="Մոդուլ:Arguments">Մոդուլ:Arguments</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Arguments&action=edit" title="Մոդուլ:Arguments">դիտել ելատեքստը</a>) (կիսա-պաշտպանված է)</li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Category_handler" title="Մոդուլ:Category handler">Մոդուլ:Category handler</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Category_handler&action=edit" title="Մոդուլ:Category handler">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Check_for_unknown_parameters" title="Մոդուլ:Check for unknown parameters">Մոդուլ:Check for unknown parameters</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Check_for_unknown_parameters&action=edit" title="Մոդուլ:Check for unknown parameters">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1" title="Մոդուլ:Citation/CS1">Մոդուլ:Citation/CS1</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1">դիտել ելատեքստը</a>) (կիսա-պաշտպանված է)</li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/COinS" title="Մոդուլ:Citation/CS1/COinS">Մոդուլ:Citation/CS1/COinS</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/COinS&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/COinS">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Configuration" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Configuration">Մոդուլ:Citation/CS1/Configuration</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Configuration&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Configuration">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Date_validation" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Date validation">Մոդուլ:Citation/CS1/Date validation</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Date_validation&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Date validation">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Identifiers" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Identifiers">Մոդուլ:Citation/CS1/Identifiers</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Identifiers&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Identifiers">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Utilities" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Utilities">Մոդուլ:Citation/CS1/Utilities</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Utilities&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Utilities">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Whitelist" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Whitelist">Մոդուլ:Citation/CS1/Whitelist</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/Whitelist&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/Whitelist">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/styles.css" title="Մոդուլ:Citation/CS1/styles.css">Մոդուլ:Citation/CS1/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Citation/CS1/styles.css&action=edit" title="Մոդուլ:Citation/CS1/styles.css">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes" title="Մոդուլ:Footnotes">Մոդուլ:Footnotes</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes&action=edit" title="Մոդուլ:Footnotes">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/anchor_id_list" title="Մոդուլ:Footnotes/anchor id list">Մոդուլ:Footnotes/anchor id list</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/anchor_id_list&action=edit" title="Մոդուլ:Footnotes/anchor id list">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/anchor_id_list/data" title="Մոդուլ:Footnotes/anchor id list/data">Մոդուլ:Footnotes/anchor id list/data</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/anchor_id_list/data&action=edit" title="Մոդուլ:Footnotes/anchor id list/data">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/whitelist" title="Մոդուլ:Footnotes/whitelist">Մոդուլ:Footnotes/whitelist</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Footnotes/whitelist&action=edit" title="Մոդուլ:Footnotes/whitelist">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Hatnote" title="Մոդուլ:Hatnote">Մոդուլ:Hatnote</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Hatnote&action=edit" title="Մոդուլ:Hatnote">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Hatnote_list" title="Մոդուլ:Hatnote list">Մոդուլ:Hatnote list</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Hatnote_list&action=edit" title="Մոդուլ:Hatnote list">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Main" title="Մոդուլ:Main">Մոդուլ:Main</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Main&action=edit" title="Մոդուլ:Main">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Multiple_image" title="Մոդուլ:Multiple image">Մոդուլ:Multiple image</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Multiple_image&action=edit" title="Մոդուլ:Multiple image">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect" title="Մոդուլ:Namespace detect">Մոդուլ:Namespace detect</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect&action=edit" title="Մոդուլ:Namespace detect">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect/config" title="Մոդուլ:Namespace detect/config">Մոդուլ:Namespace detect/config</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect/config&action=edit" title="Մոդուլ:Namespace detect/config">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect/data" title="Մոդուլ:Namespace detect/data">Մոդուլ:Namespace detect/data</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Namespace_detect/data&action=edit" title="Մոդուլ:Namespace detect/data">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Webarchive" title="Մոդուլ:Webarchive">Մոդուլ:Webarchive</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Webarchive&action=edit" title="Մոդուլ:Webarchive">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Webarchive/data" title="Մոդուլ:Webarchive/data">Մոդուլ:Webarchive/data</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Webarchive/data&action=edit" title="Մոդուլ:Webarchive/data">խմբագրել</a>) </li><li><a href="/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Yesno" title="Մոդուլ:Yesno">Մոդուլ:Yesno</a> (<a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%B8%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%AC:Yesno&action=edit" title="Մոդուլ:Yesno">խմբագրել</a>) </li></ul></div><p id="mw-returnto">Վերադարձ դեպի <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2" title="Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ">Մասնակից:Inessa Sargsian/Ավազարկղ</a>։</p> <noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ստացված է «<a dir="ltr" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:Inessa_Sargsian/Ավազարկղ">https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:Inessa_Sargsian/Ավազարկղ</a>» էջից</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Գաղտնիության քաղաքականություն</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B7%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8">Վիքիպեդիայի մասին</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D5%A6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B4_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D6%81">Հրաժարագրեր</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ծրագրավորողներ</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/hy.wikipedia.org">Վիճակագրություն</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie statement</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//hy.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%AB%D6%81:Inessa_Sargsian/%D4%B1%D5%BE%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B2&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Տեսքը բջջայինով</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-vnstb","wgBackendResponseTime":256,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.006","walltime":"0.008","ppvisitednodes":{"value":17,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":701,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 0.000 1 -total"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-vnstb","timestamp":"20241124225205","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>