CINXE.COM

Otto von Bismarck — Wikipédia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Otto von Bismarck — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"e24064a0-2b00-438b-9667-b2c01bcf0ce2","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Otto_von_Bismarck","wgTitle":"Otto von Bismarck","wgCurRevisionId":222951986,"wgRevisionId":222951986,"wgArticleId":20470,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Article utilisant une Infobox","Article contenant un appel à traduction en allemand","Article contenant un appel à traduction en anglais","Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata","Page utilisant P4114","Page utilisant P1711","Page utilisant P1816","Page utilisant P2538","Page utilisant P4808","Page pointant vers des bases externes","Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts","Page utilisant P5504", "Page pointant vers des bases relatives à la musique","Page utilisant P701","Page pointant vers des bases relatives à la vie publique","Page utilisant P5905","Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée","Page utilisant P4491","Page pointant vers des bases relatives à la recherche","Page utilisant P345","Page pointant vers des bases relatives à l'audiovisuel","Page utilisant P7928","Page utilisant P1417","Page utilisant P5019","Page utilisant P8313","Page utilisant P7902","Page utilisant P6404","Page utilisant P860","Page utilisant P8044","Page utilisant P1296","Page utilisant P7982","Page utilisant P7305","Page utilisant P6058","Page utilisant P3222","Page utilisant P8349","Page utilisant P4342","Page utilisant P3365","Page utilisant P3219","Page utilisant P7666","Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes","Article de Wikipédia avec notice d'autorité","Portail:Politique/Articles liés","Portail:Histoire militaire/Articles liés", "Portail:Histoire/Articles liés","Portail:Relations internationales/Articles liés","Portail:XIXe siècle/Articles liés","Portail:Époque contemporaine/Articles liés","Portail:Royaume de Prusse/Articles liés","Portail:Allemagne/Articles liés","Portail:Europe/Articles liés","Portail:Empire allemand/Articles liés","Bon article en japonais","Bon article en ukrainien","Bon article en occitan","Article de qualité en allemand","Wikipédia:Article biographique","Portail:Biographie/Articles liés/Politique","Portail:Biographie/Articles liés/Entreprises","Portail:Biographie/Articles liés/Militaire","Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts","Article de qualité","Naissance en Saxe-Anhalt","Naissance dans la province de Brandebourg","Militaire prussien du XIXe siècle","Generaloberst prussien","Chancelier de l'Empire allemand","Ministre-président du royaume de Prusse","Ministre des Affaires étrangères du royaume de Prusse","Ministre du Commerce du royaume de Prusse", "Député de la Chambre des seigneurs de Prusse","Député de la Chambre des représentants de Prusse","Député du parlement provincial de Poméranie","Député du parlement provincial de Saxe","Membre de l'assemblée du peuple de l'Union d'Erfurt","Député du Reichstag (confédération de l'Allemagne du Nord)","Personnalité du Parti conservateur allemand","Personnalité de la guerre austro-prussienne","Personnalité allemande de la guerre franco-allemande de 1870","Ambassadeur d'Allemagne en Russie","Ambassadeur d'Allemagne en France","Citoyen d'honneur de Magdebourg","Citoyen d'honneur de Hambourg","Citoyen d'honneur de Cassel","Citoyen d'honneur de Coblence","Citoyen d'honneur de Bonn","Citoyen d'honneur de Brunswick","Citoyen d'honneur de Halle-sur-Saale","Citoyen d'honneur de Düsseldorf","Citoyen d'honneur de Heidelberg","Citoyen d'honneur de Stuttgart","Citoyen d'honneur de Dresde","Citoyen d'honneur de Dessau-Roßlau","Grand-croix de l'ordre du Faucon blanc", "Grand-croix de l'ordre de la Couronne de Wurtemberg","Grand-croix de l'ordre de Louis de Hesse","Grand commandeur de l'ordre de Hohenzollern","Chevalier de l'ordre espagnol de la Toison d'or (XIXe siècle)","Chevalier de l'ordre Pour le Mérite avec feuilles de chêne","Récipiendaire de l'ordre de l'Aigle noir","Récipiendaire de l'ordre de la Couronne de Saxe","Récipiendaire de l'ordre de Guillaume (Prusse)","Récipiendaire de la croix Pour le Mérite (ordre civil)","Récipiendaire de 1re classe de la croix de fer","Récipiendaire de l'ordre des Séraphins","Récipiendaire de l'ordre du Christ (Saint-Siège)","Étudiant de l'université Humboldt de Berlin","Étudiant de l'université de Göttingen","Victime d'une tentative de meurtre","Persécution des catholiques","Personnalité ayant donné son nom à une ville","Personnalité liée à Mannheim","Fondateur du pays","Mémorialiste allemand","Otto von Bismarck","Naissance en avril 1815","Décès en juillet 1898", "Décès à Aumühle","Décès dans la province du Schleswig-Holstein","Décès à 83 ans"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Otto_von_Bismarck","wgRelevantArticleId":20470,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q8442", "wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ArchiveLinks" ,"ext.gadget.Wdsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.16"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1783"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1189"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="951"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Otto von Bismarck — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifier" href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Otto_von_Bismarck rootpage-Otto_von_Bismarck skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact"><span>Contact</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales"><span>Pages spéciales</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l&#039;encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l&#039;apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Otto+von+Bismarck" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Otto+von+Bismarck" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Otto+von+Bismarck" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Otto+von+Bismarck" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Jeunesse" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Jeunesse"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Jeunesse</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Jeunesse-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Jeunesse</span> </button> <ul id="toc-Jeunesse-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Origine_et_enfance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Origine_et_enfance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Origine et enfance</span> </div> </a> <ul id="toc-Origine_et_enfance-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Études_primaires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Études_primaires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Études primaires</span> </div> </a> <ul id="toc-Études_primaires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Religion" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Religion"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Religion</span> </div> </a> <ul id="toc-Religion-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Études_secondaires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Études_secondaires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Études secondaires</span> </div> </a> <ul id="toc-Études_secondaires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Premier_poste_et_voyage" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Premier_poste_et_voyage"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Premier poste et voyage</span> </div> </a> <ul id="toc-Premier_poste_et_voyage-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Seigneur_et_bon_vivant" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Seigneur_et_bon_vivant"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.6</span> <span>Seigneur et bon vivant</span> </div> </a> <ul id="toc-Seigneur_et_bon_vivant-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mariage" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mariage"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.7</span> <span>Mariage</span> </div> </a> <ul id="toc-Mariage-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Débuts_politiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Débuts_politiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Débuts politiques</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Débuts_politiques-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Débuts politiques</span> </button> <ul id="toc-Débuts_politiques-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Agitateur_conservateur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Agitateur_conservateur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Agitateur conservateur</span> </div> </a> <ul id="toc-Agitateur_conservateur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vers_la_Realpolitik" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vers_la_Realpolitik"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Vers la <i>Realpolitik</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Vers_la_Realpolitik-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Diplomate" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Diplomate"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Diplomate</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Diplomate-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Diplomate</span> </button> <ul id="toc-Diplomate-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Diplomate_au_Bundestag" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Diplomate_au_Bundestag"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Diplomate au Bundestag</span> </div> </a> <ul id="toc-Diplomate_au_Bundestag-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Diplomate_à_Saint-Pétersbourg_et_Paris" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Diplomate_à_Saint-Pétersbourg_et_Paris"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Diplomate à Saint-Pétersbourg et Paris</span> </div> </a> <ul id="toc-Diplomate_à_Saint-Pétersbourg_et_Paris-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Ministre-président" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ministre-président"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Ministre-président</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Ministre-président-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Ministre-président</span> </button> <ul id="toc-Ministre-président-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Nomination" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nomination"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Nomination</span> </div> </a> <ul id="toc-Nomination-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Relation_avec_le_roi_et_conservatisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Relation_avec_le_roi_et_conservatisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Relation avec le roi et conservatisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Relation_avec_le_roi_et_conservatisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Conflit_constitutionnel_prussien" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Conflit_constitutionnel_prussien"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Conflit constitutionnel prussien</span> </div> </a> <ul id="toc-Conflit_constitutionnel_prussien-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Guerre_des_Duchés" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Guerre_des_Duchés"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Guerre des Duchés</span> </div> </a> <ul id="toc-Guerre_des_Duchés-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Guerre_austro-prussienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Guerre_austro-prussienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Guerre austro-prussienne</span> </div> </a> <ul id="toc-Guerre_austro-prussienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dénouement_du_conflit_constitutionnel" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dénouement_du_conflit_constitutionnel"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Dénouement du conflit constitutionnel</span> </div> </a> <ul id="toc-Dénouement_du_conflit_constitutionnel-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_Revolution_von_oben" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_Revolution_von_oben"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>La <i><span>Revolution von oben</span></i></span> </div> </a> <ul id="toc-La_Revolution_von_oben-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Guerre_franco-allemande_et_formation_de_l&#039;Empire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Guerre_franco-allemande_et_formation_de_l&#039;Empire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8</span> <span>Guerre franco-allemande et formation de l'Empire</span> </div> </a> <ul id="toc-Guerre_franco-allemande_et_formation_de_l&#039;Empire-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Vers_la_guerre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vers_la_guerre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.1</span> <span>Vers la guerre</span> </div> </a> <ul id="toc-Vers_la_guerre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Déroulement_de_la_guerre_et_conséquences" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Déroulement_de_la_guerre_et_conséquences"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.2</span> <span>Déroulement de la guerre et conséquences</span> </div> </a> <ul id="toc-Déroulement_de_la_guerre_et_conséquences-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Chancelier_impérial" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Chancelier_impérial"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Chancelier impérial</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Chancelier_impérial-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Chancelier impérial</span> </button> <ul id="toc-Chancelier_impérial-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Famille_et_style_de_vie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Famille_et_style_de_vie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Famille et style de vie</span> </div> </a> <ul id="toc-Famille_et_style_de_vie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Politique_extérieure" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Politique_extérieure"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Politique extérieure</span> </div> </a> <ul id="toc-Politique_extérieure-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Systèmes_d&#039;alliances_bismarckiens" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Systèmes_d&#039;alliances_bismarckiens"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2.1</span> <span>Systèmes d'alliances bismarckiens</span> </div> </a> <ul id="toc-Systèmes_d&#039;alliances_bismarckiens-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;épisode_impérialiste" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;épisode_impérialiste"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>L'épisode impérialiste</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;épisode_impérialiste-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crise_du_système_d&#039;alliance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Crise_du_système_d&#039;alliance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Crise du système d'alliance</span> </div> </a> <ul id="toc-Crise_du_système_d&#039;alliance-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Politique_intérieure" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Politique_intérieure"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Politique intérieure</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Politique_intérieure-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Politique intérieure</span> </button> <ul id="toc-Politique_intérieure-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ère_libérale_et_Kulturkampf" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ère_libérale_et_Kulturkampf"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Ère libérale et <i>Kulturkampf</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Ère_libérale_et_Kulturkampf-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crise_à_la_chancellerie_et_tournant_politique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Crise_à_la_chancellerie_et_tournant_politique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Crise à la chancellerie et tournant politique</span> </div> </a> <ul id="toc-Crise_à_la_chancellerie_et_tournant_politique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Lois_antisocialistes_et_protectionnisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lois_antisocialistes_et_protectionnisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Lois antisocialistes et protectionnisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Lois_antisocialistes_et_protectionnisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Lois_sociales_et_tentative_de_coup_d&#039;État" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lois_sociales_et_tentative_de_coup_d&#039;État"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Lois sociales et tentative de coup d'État</span> </div> </a> <ul id="toc-Lois_sociales_et_tentative_de_coup_d&#039;État-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Protectionnisme,_nationalisme_et_politique_intérieure" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Protectionnisme,_nationalisme_et_politique_intérieure"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.5</span> <span>Protectionnisme, nationalisme et politique intérieure</span> </div> </a> <ul id="toc-Protectionnisme,_nationalisme_et_politique_intérieure-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-«_Le_capitaine_descend_du_navire_»" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#«_Le_capitaine_descend_du_navire_»"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.6</span> <span><span>« Le capitaine descend du navire »</span></span> </div> </a> <ul id="toc-«_Le_capitaine_descend_du_navire_»-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Après_son_départ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Après_son_départ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Après son départ</span> </div> </a> <ul id="toc-Après_son_départ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Critiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Critiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Critiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Critiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Postérité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Postérité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Postérité</span> </div> </a> <ul id="toc-Postérité-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Historiographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Historiographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Historiographie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Historiographie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Historiographie</span> </button> <ul id="toc-Historiographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Durant_l&#039;Empire_allemand" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Durant_l&#039;Empire_allemand"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1</span> <span>Durant l'Empire allemand</span> </div> </a> <ul id="toc-Durant_l&#039;Empire_allemand-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Durant_la_république_de_Weimar_et_le_IIIe_Reich" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Durant_la_république_de_Weimar_et_le_IIIe_Reich"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2</span> <span>Durant la république de Weimar et le III<sup>e</sup> Reich</span> </div> </a> <ul id="toc-Durant_la_république_de_Weimar_et_le_IIIe_Reich-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-De_l&#039;après-guerre_aux_années_1990" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_l&#039;après-guerre_aux_années_1990"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3</span> <span>De l'après-guerre aux années 1990</span> </div> </a> <ul id="toc-De_l&#039;après-guerre_aux_années_1990-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Dans_les_arts_et_la_culture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Dans_les_arts_et_la_culture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Dans les arts et la culture</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Dans_les_arts_et_la_culture-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Dans les arts et la culture</span> </button> <ul id="toc-Dans_les_arts_et_la_culture-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Iconographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Iconographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.1</span> <span>Iconographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Iconographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Peinture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Peinture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.1.1</span> <span>Peinture</span> </div> </a> <ul id="toc-Peinture-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Caricatures" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Caricatures"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.1.2</span> <span>Caricatures</span> </div> </a> <ul id="toc-Caricatures-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Filmographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Filmographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.2</span> <span>Filmographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Filmographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Cinéma" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cinéma"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.2.1</span> <span>Cinéma</span> </div> </a> <ul id="toc-Cinéma-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Télévision" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Télévision"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.2.2</span> <span>Télévision</span> </div> </a> <ul id="toc-Télévision-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Jeux_vidéo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jeux_vidéo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11.3</span> <span>Jeux vidéo</span> </div> </a> <ul id="toc-Jeux_vidéo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Bibliographie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Bibliographie</span> </button> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-En_français" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#En_français"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.1</span> <span>En français</span> </div> </a> <ul id="toc-En_français-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-En_allemand" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#En_allemand"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2</span> <span>En allemand</span> </div> </a> <ul id="toc-En_allemand-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-En_anglais" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#En_anglais"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.3</span> <span>En anglais</span> </div> </a> <ul id="toc-En_anglais-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Références_écrites" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Références_écrites"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Références écrites</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Références_écrites-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Références écrites</span> </button> <ul id="toc-Références_écrites-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Références_web" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Références_web"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.1</span> <span>Références web</span> </div> </a> <ul id="toc-Références_web-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13.2</span> <span>Notes</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Annexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Annexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Annexes</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Annexes-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Annexes</span> </button> <ul id="toc-Annexes-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14.1</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liens_externes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liens_externes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14.2</span> <span>Liens externes</span> </div> </a> <ul id="toc-Liens_externes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Otto von Bismarck</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 155 langues." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-155" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">155 langues</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – alémanique" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="alémanique" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A2%E1%88%B5%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%8A%AD" title="ቢስማርክ – amharique" lang="am" hreflang="am" data-title="ቢስማርክ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharique" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – aragonais" lang="an" hreflang="an" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonais" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Odda_of_Bismearce" title="Odda of Bismearce – ancien anglais" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Odda of Bismearce" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="ancien anglais" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%B5%E0%A5%89%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओट्टो वॉन बिस्मार्क – angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="ओट्टो वॉन बिस्मार्क" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D9%88%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83" title="أوتو فون بسمارك – arabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="أوتو فون بسمارك" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D8%A4%D8%B7%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%D9%8A%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83" title="ؤطو فون بيسمارك – arabe marocain" lang="ary" hreflang="ary" data-title="ؤطو فون بيسمارك" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="arabe marocain" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%D9%8A%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83" title="اوتو فون بيسمارك – arabe égyptien" lang="arz" hreflang="arz" data-title="اوتو فون بيسمارك" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="arabe égyptien" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – asturien" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturien" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – avar" lang="av" hreflang="av" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="avar" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओट्टो भान बिस्मार्क – awadhi" lang="awa" hreflang="awa" data-title="ओट्टो भान बिस्मार्क" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="awadhi" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Otto_fon_Bismark" title="Otto fon Bismark – azerbaïdjanais" lang="az" hreflang="az" data-title="Otto fon Bismark" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaïdjanais" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="اوتو فون بیسمارک – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اوتو فون بیسمارک" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – bachkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="bachkir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – balinais" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="balinais" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – bavarois" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bavarois" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Ots_fon_Bismarks" title="Ots fon Bismarks – samogitien" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Ots fon Bismarks" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="samogitien" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%B0_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D1%96%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Ота фон Бісмарк – biélorusse" lang="be" hreflang="be" data-title="Ота фон Бісмарк" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="biélorusse" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%B0_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D1%96%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Ота фон Бісмарк – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Ота фон Бісмарк" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Ото фон Бисмарк – bulgare" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Ото фон Бисмарк" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgare" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%85%E0%A6%9F%E0%A7%8B_%E0%A6%AB%E0%A6%A8_%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B8%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%95" title="অটো ফন বিসমার্ক – bengali" lang="bn" hreflang="bn" data-title="অটো ফন বিসমার্ক" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengali" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – breton" lang="br" hreflang="br" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="breton" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – bosniaque" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaque" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA,_%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD" title="Бисмарк, Отто фон – tchétchène" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Бисмарк, Отто фон" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="tchétchène" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuano" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%DB%86%D8%AA%DB%86_%D9%81%DB%86%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="ئۆتۆ فۆن بیسمارک – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ئۆتۆ فۆن بیسمارک" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – tchèque" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="tchèque" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – kachoube" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="kachoube" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – gallois" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="gallois" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – danois" lang="da" hreflang="da" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danois" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="article de qualité"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – allemand" lang="de" hreflang="de" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – Dimli" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Dimli" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%84%CF%84%CE%BF_%CF%86%CE%BF%CE%BD_%CE%9C%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BA" title="Όττο φον Μπίσμαρκ – grec" lang="el" hreflang="el" data-title="Όττο φον Μπίσμαρκ" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grec" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – espéranto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="espéranto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – espagnol" lang="es" hreflang="es" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espagnol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – estonien" lang="et" hreflang="et" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonien" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="اتو فون بیسمارک – persan" lang="fa" hreflang="fa" data-title="اتو فون بیسمارک" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persan" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – finnois" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finnois" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Bismarcki_Otto" title="Bismarcki Otto – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Bismarcki Otto" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – féroïen" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="féroïen" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – frison septentrional" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="frison septentrional" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – frison occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frison occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – irlandais" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – gaélique écossais" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="gaélique écossais" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – galicien" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicien" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Avañe&#039;ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gor mw-list-item"><a href="https://gor.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – gorontalo" lang="gor" hreflang="gor" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Bahasa Hulontalo" data-language-local-name="gorontalo" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Hulontalo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – mannois" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="mannois" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – haoussa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="haoussa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%95%D7%98%D7%95_%D7%A4%D7%95%D7%9F_%D7%91%D7%99%D7%A1%D7%9E%D7%A8%D7%A7" title="אוטו פון ביסמרק – hébreu" lang="he" hreflang="he" data-title="אוטו פון ביסמרק" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hébreu" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="बिस्मार्क – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="बिस्मार्क" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – hindi fidjien" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="hindi fidjien" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – croate" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croate" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – hongrois" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hongrois" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%95%D5%BF%D5%BF%D5%B8_%D6%86%D5%B8%D5%B6_%D4%B2%D5%AB%D5%BD%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%AF" title="Օտտո ֆոն Բիսմարկ – arménien" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Օտտո ֆոն Բիսմարկ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménien" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – indonésien" lang="id" hreflang="id" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésien" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – ilocano" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ilocano" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – islandais" lang="is" hreflang="is" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandais" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – italien" lang="it" hreflang="it" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italien" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%AA%E3%83%83%E3%83%88%E3%83%BC%E3%83%BB%E3%83%95%E3%82%A9%E3%83%B3%E3%83%BB%E3%83%93%E3%82%B9%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%82%AF" title="オットー・フォン・ビスマルク – japonais" lang="ja" hreflang="ja" data-title="オットー・フォン・ビスマルク" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonais" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – javanais" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="javanais" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A2%E1%83%9D_%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%9C_%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%99%E1%83%98" title="ოტო ფონ ბისმარკი – géorgien" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ოტო ფონ ბისმარკი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="géorgien" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Otto_fon_Bismark" title="Otto fon Bismark – karakalpak" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Otto fon Bismark" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="karakalpak" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%92%E0%B2%9F%E0%B3%8D%E0%B2%9F%E0%B3%8A_%E0%B2%B5%E0%B2%BE%E0%B2%A8%E0%B3%8D_%E0%B2%AC%E0%B2%BF%E0%B2%B8%E0%B3%8D%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%95%E0%B3%8D" title="ಒಟ್ಟೊ ವಾನ್ ಬಿಸ್ಮಾರ್ಕ್ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಒಟ್ಟೊ ವಾನ್ ಬಿಸ್ಮಾರ್ಕ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-knc mw-list-item"><a href="https://knc.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – Central Kanuri" lang="knc" hreflang="knc" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Yerwa Kanuri" data-language-local-name="Central Kanuri" class="interlanguage-link-target"><span>Yerwa Kanuri</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%98%A4%ED%86%A0_%ED%8F%B0_%EB%B9%84%EC%8A%A4%EB%A7%88%EB%A5%B4%ED%81%AC" title="오토 폰 비스마르크 – coréen" lang="ko" hreflang="ko" data-title="오토 폰 비스마르크" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coréen" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – kurde" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurde" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – cornique" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="cornique" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – kirghize" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirghize" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Otho_de_Bismarck" title="Otho de Bismarck – latin" lang="la" hreflang="la" data-title="Otho de Bismarck" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latin" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – ladino" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="ladino" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – luxembourgeois" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luxembourgeois" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – lezghien" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="lezghien" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – ligure" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="ligure" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Otton_de_Bismarck" title="Otton de Bismarck – lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Otton de Bismarck" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – lituanien" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituanien" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Oto_fon_Bismarks" title="Oto fon Bismarks – letton" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Oto fon Bismarks" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letton" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओट्टो भान बिस्मार्क – maïthili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="ओट्टो भान बिस्मार्क" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="maïthili" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – malgache" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgache" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA,_%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD" title="Бисмарк, Отто фон – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Бисмарк, Отто фон" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Ото фон Бизмарк – macédonien" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Ото фон Бизмарк" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macédonien" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%93%E0%B4%9F%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B5%8B_%E0%B4%B5%E0%B5%8B%E0%B5%BA_%E0%B4%AC%E0%B4%BF%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B5%BC%E0%B4%95%E0%B5%8D%E0%B4%95%E0%B5%8D" title="ഓട്ടോ വോൺ ബിസ്മാർക്ക് – malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഓട്ടോ വോൺ ബിസ്മാർക്ക്" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%AB%E0%A5%89%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओटो फॉन बिस्मार्क – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="ओटो फॉन बिस्मार्क" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – malais" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malais" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – maltais" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltais" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="بیسمارک – mazandérani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="بیسمارک" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazandérani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – bas-allemand" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="bas-allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओट्टो बिस्मार्क – népalais" lang="ne" hreflang="ne" data-title="ओट्टो बिस्मार्क" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="népalais" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%AD%E0%A5%8B%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओटो भोन बिस्मार्क – newari" lang="new" hreflang="new" data-title="ओटो भोन बिस्मार्क" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="newari" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – néerlandais" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – norvégien nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norvégien nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – norvégien bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norvégien bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%95" title="ਬਿਸਮਾਰਕ – pendjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬਿਸਮਾਰਕ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – polonais" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polonais" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – piémontais" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piémontais" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="بسمارک – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="بسمارک" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="اوتو فون بیسمارک – pachto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="اوتو فون بیسمارک" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="pachto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – portugais" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugais" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – roumain" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="roumain" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA,_%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD" title="Бисмарк, Отто фон – russe" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Бисмарк, Отто фон" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russe" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D1%96%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бісмарк – ruthène" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Отто фон Бісмарк" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="ruthène" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8B_%E0%A4%B5%E0%A5%89%E0%A4%A8_%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95" title="ओट्टो वॉन बिस्मार्क – sanskrit" lang="sa" hreflang="sa" data-title="ओट्टो वॉन बिस्मार्क" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskrit" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – iakoute" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="iakoute" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%9A%E1%B1%B4%E1%B1%9A_%E1%B1%B5%E1%B1%B7%E1%B1%9A%E1%B1%B1_%E1%B1%B5%E1%B1%A4%E1%B1%A5%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%A8%E1%B1%A0" title="ᱚᱴᱚ ᱵᱷᱚᱱ ᱵᱤᱥᱢᱟᱨᱠ – santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱚᱴᱚ ᱵᱷᱚᱱ ᱵᱤᱥᱢᱟᱨᱠ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – sicilien" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sicilien" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – écossais" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="écossais" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – serbo-croate" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croate" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%94%E0%B6%A7%E0%B7%9D_%E0%B7%80%E0%B7%9C%E0%B6%B1%E0%B7%8A_%E0%B6%B6%E0%B7%92%E0%B7%83%E0%B7%8A%E0%B6%B8%E0%B7%8F%E0%B6%BB%E0%B7%8A%E0%B6%9A%E0%B7%8A" title="ඔටෝ වොන් බිස්මාර්ක් – cingalais" lang="si" hreflang="si" data-title="ඔටෝ වොන් බිස්මාර්ක්" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="cingalais" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – slovaque" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaque" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – slovène" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovène" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – albanais" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanais" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Ото фон Бизмарк – serbe" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Ото фон Бизмарк" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbe" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – saterlandais" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="saterlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – suédois" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="suédois" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%92%E0%AE%9F%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%8B_%E0%AE%83%E0%AE%AA%E0%AF%8A%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%AA%E0%AE%BF%E0%AE%B8%E0%AF%8D%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%8D" title="ஒட்டோ ஃபொன் பிஸ்மார்க் – tamoul" lang="ta" hreflang="ta" data-title="ஒட்டோ ஃபொன் பிஸ்மார்க்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamoul" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%92%E0%B0%9F%E0%B1%8B_%E0%B0%B5%E0%B0%BE%E0%B0%A8%E0%B1%8D_%E0%B0%AC%E0%B0%BF%E0%B0%B8%E0%B1%8D%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%95%E0%B1%8D" title="ఒటో వాన్ బిస్మార్క్ – télougou" lang="te" hreflang="te" data-title="ఒటో వాన్ బిస్మార్క్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="télougou" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – tadjik" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="tadjik" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AD%E0%B9%87%E0%B8%AD%E0%B8%97%E0%B9%82%E0%B8%97_%E0%B8%9F%E0%B9%87%E0%B8%AD%E0%B8%99_%E0%B8%9A%E0%B8%B4%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%84" title="อ็อทโท ฟ็อน บิสมาร์ค – thaï" lang="th" hreflang="th" data-title="อ็อทโท ฟ็อน บิสมาร์ค" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="thaï" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Otto_Fon_Bismark" title="Otto Fon Bismark – turkmène" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Otto Fon Bismark" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmène" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Otto_fon_Bismark" title="Otto fon Bismark – talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Otto fon Bismark" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – turc" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turc" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бисмарк – tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Отто фон Бисмарк" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D9%88%D8%AA%D8%AA%D9%88_%DB%8B%D9%88%D9%86_%D8%A8%D9%89%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83" title="ئوتتو ۋون بىسمارك – ouïghour" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ئوتتو ۋون بىسمارك" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ouïghour" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%BE_%D1%84%D0%BE%D0%BD_%D0%91%D1%96%D1%81%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Отто фон Бісмарк – ukrainien" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Отто фон Бісмарк" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrainien" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AA%D9%88_%D9%81%D9%88%D9%86_%D8%A8%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="اوتو فون بسمارک – ourdou" lang="ur" hreflang="ur" data-title="اوتو فون بسمارک" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ourdou" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – ouzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ouzbek" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Bismark_Otto_fon" title="Bismark Otto fon – vepse" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Bismark Otto fon" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="vepse" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – vietnamien" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamien" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="volapük" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – wallon" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="wallon" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%A5%A5%E6%89%98%C2%B7%E5%86%AF%C2%B7%E4%BF%BE%E6%96%AF%E9%BA%A6" title="奥托·冯·俾斯麦 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="奥托·冯·俾斯麦" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A2%E1%83%9D_%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%9C_%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%99%E1%83%98" title="ოტო ფონ ბისმარკი – mingrélien" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ოტო ფონ ბისმარკი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="mingrélien" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%98%D7%90_%D7%A4%D7%90%D7%9F_%D7%91%D7%99%D7%A1%D7%9E%D7%90%D7%A8%D7%A7" title="אטא פאן ביסמארק – yiddish" lang="yi" hreflang="yi" data-title="אטא פאן ביסמארק" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="yiddish" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="yoruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%A5%A5%E6%89%98%C2%B7%E5%86%AF%C2%B7%E4%BF%BE%E6%96%AF%E9%BA%A6" title="奥托·冯·俾斯麦 – chinois" lang="zh" hreflang="zh" data-title="奥托·冯·俾斯麦" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinois" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck – minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Otto von Bismarck" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%A5%A7%E6%89%98%C2%B7%E9%A6%AE%C2%B7%E4%BF%BE%E6%96%AF%E9%BA%A5" title="奧托·馮·俾斯麥 – cantonais" lang="yue" hreflang="yue" data-title="奧托·馮·俾斯麥" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonais" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q8442#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Otto_von_Bismarck" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Otto_von_Bismarck" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Otto_von_Bismarck" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;oldid=222951986" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&amp;page=Otto_von_Bismarck&amp;id=222951986&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FOtto_von_Bismarck"><span>Obtenir l'URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FOtto_von_Bismarck"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Otto+von+Bismarck"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&amp;page=Otto_von_Bismarck&amp;action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Otto_von_Bismarck" hreflang="fr"><span>Wikiquote</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://fr.wikisource.org/wiki/Auteur:Otto_von_Bismarck" hreflang="fr"><span>Wikisource</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q8442" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l&#039;encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote bandeau-entete-label"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Articles_de_qualit%C3%A9" title="Wikipédia:Articles de qualité"><img alt="Wikipédia:Articles de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/15px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/23px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/30px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>Vous lisez un «&#160;<a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Articles_de_qualit%C3%A9" title="Wikipédia:Articles de qualité">article de qualité</a>&#160;» labellisé en 2012. </p> </div></div> <div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Aide:Homonymie" title="Aide:Homonymie"><img alt="Page d’aide sur l’homonymie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/20px-Logo_disambig.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/30px-Logo_disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/40px-Logo_disambig.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="375" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>Pour les articles homonymes, voir <a href="/wiki/Bismarck" class="mw-disambig" title="Bismarck">Bismarck</a>. </p> </div></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <table class="infobox_v2 infobox infobox--frwiki noarchive"> <tbody><tr> <td colspan="2" class="entete defaut" style="background-color:#6688FF;color:#FFF;">Otto von Bismarck </td></tr> <tr><td colspan="2" style="text-align:center; line-height: 1.5em;"><span typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Illustration." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="327" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="531" data-file-height="789" /></a></span> <br />Otto von Bismarck en 1890. </td></tr> <tr><th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#6688FF; color:#FFF">Fonctions</th></tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#E1E1FF; color:#000000"><a href="/wiki/Chancelier_imp%C3%A9rial_(Allemagne)" title="Chancelier impérial (Allemagne)">Chancelier impérial d'Allemagne</a></th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><b><time class="nowrap date-lien" datetime="1871-03-22" data-sort-value="1871-03-22"><a href="/wiki/22_mars" title="22 mars">22</a> <a href="/wiki/Mars_1871" title="Mars 1871">mars</a> <a href="/wiki/1871" title="1871">1871</a></time> – <time class="nowrap date-lien" datetime="1890-03-20" data-sort-value="1890-03-20"><a href="/wiki/20_mars" title="20 mars">20</a> <a href="/wiki/Mars_1890" title="Mars 1890">mars</a> <a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a></time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000006939" class="datasortkey">18&#160;ans, 11&#160;mois et 27&#160;jours</span>)</small></b></td> </tr><tr> <th scope="row">Monarque </th> <td><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a><br /><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a><br /><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Prédécesseur </th> <td><i>Poste créé</i> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Successeur </th> <td><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#E1E1FF; color:#000000"><a href="/wiki/Chancelier_imp%C3%A9rial_(Allemagne)" title="Chancelier impérial (Allemagne)">Chancelier confédéral</a> de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a></th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><b><time class="nowrap date-lien" datetime="1867-07-01" data-sort-value="1867-07-01"><a href="/wiki/1er_juillet" title="1er juillet">1<sup>er</sup></a> <a href="/wiki/Juillet_1867" title="Juillet 1867">juillet</a> <a href="/wiki/1867" title="1867">1867</a></time> – <time class="nowrap date-lien" datetime="1871-03-21" data-sort-value="1871-03-21"><a href="/wiki/21_mars" title="21 mars">21</a> <a href="/wiki/Mars_1871" title="Mars 1871">mars</a> <a href="/wiki/1871" title="1871">1871</a></time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000001359" class="datasortkey">3&#160;ans, 8&#160;mois et 20&#160;jours</span>)</small></b></td> </tr><tr> <th scope="row">Prédécesseur </th> <td><i>Poste créé</i> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Successeur </th> <td><i>Poste supprimé</i> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#E1E1FF; color:#000000"><a href="/wiki/Ministre-pr%C3%A9sident_de_Prusse" title="Ministre-président de Prusse">Ministre-président de Prusse</a></th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><b><time class="nowrap date-lien" datetime="1873-11-09" data-sort-value="1873-11-09"><a href="/wiki/9_novembre" title="9 novembre">9</a> <a href="/wiki/Novembre_1873" title="Novembre 1873">novembre</a> <a href="/wiki/1873" title="1873">1873</a></time> – <time class="nowrap date-lien" datetime="1890-03-20" data-sort-value="1890-03-20"><a href="/wiki/20_mars" title="20 mars">20</a> <a href="/wiki/Mars_1890" title="Mars 1890">mars</a> <a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a></time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000005975" class="datasortkey">16&#160;ans, 4&#160;mois et 11&#160;jours</span>)</small></b></td> </tr><tr> <th scope="row">Monarque </th> <td><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a><br /><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a><br /><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Prédécesseur </th> <td><a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Successeur </th> <td><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a> </td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><b><time class="nowrap date-lien" datetime="1862-09-23" data-sort-value="1862-09-23"><a href="/wiki/23_septembre" title="23 septembre">23</a> <a href="/wiki/Septembre_1862" title="Septembre 1862">septembre</a> <a href="/wiki/1862" title="1862">1862</a></time> – <time class="nowrap date-lien" datetime="1873-01-01" data-sort-value="1873-01-01"><a href="/wiki/1er_janvier" title="1er janvier">1<sup>er</sup></a> <a href="/wiki/Janvier_1873" title="Janvier 1873">janvier</a> <a href="/wiki/1873" title="1873">1873</a></time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000003753" class="datasortkey">10&#160;ans, 3&#160;mois et 9&#160;jours</span>)</small></b></td> </tr><tr> <th scope="row">Monarque </th> <td><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Prédécesseur </th> <td><a href="/wiki/Adolphe_de_Hohenlohe-Ingelfingen" title="Adolphe de Hohenlohe-Ingelfingen">Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Successeur </th> <td><a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#E1E1FF; color:#000000"><a href="/wiki/Ministre" title="Ministre">Ministre</a> <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">prussien</a> <a href="/wiki/Ministre_des_Affaires_%C3%A9trang%C3%A8res" class="mw-redirect" title="Ministre des Affaires étrangères">des Affaires étrangères</a></th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><b><time class="nowrap date-lien" datetime="1862-09-23" data-sort-value="1862-09-23"><a href="/wiki/23_septembre" title="23 septembre">23</a> <a href="/wiki/Septembre_1862" title="Septembre 1862">septembre</a> <a href="/wiki/1862" title="1862">1862</a></time> – <time class="nowrap date-lien" datetime="1890-03-20" data-sort-value="1890-03-20"><a href="/wiki/20_mars" title="20 mars">20</a> <a href="/wiki/Mars_1890" title="Mars 1890">mars</a> <a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a></time><br /><small>(<span data-sort-value="&amp;0000000000010040" class="datasortkey">27&#160;ans, 5&#160;mois et 25&#160;jours</span>)</small></b></td> </tr><tr> <th scope="row">Monarque </th> <td><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a><br /><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a><br /><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Prédécesseur </th> <td><a href="/wiki/Albrecht_von_Bernstorff_(1809-1873)" title="Albrecht von Bernstorff (1809-1873)">Albrecht von Bernstorff</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Successeur </th> <td><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a> <small>(intérim)</small><br /><a href="/wiki/Herbert_von_Bismarck" title="Herbert von Bismarck">Herbert von Bismarck</a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#6688FF; color:#FFF">Biographie</th></tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Titre complet</span> </th> <td><a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Saxe-Lauenbourg" title="Duché de Saxe-Lauenbourg">Duc de Lauenburg</a><br /><a href="/wiki/Prince_de_Bismarck" title="Prince de Bismarck">Prince de Bismarck</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Nom de naissance</span> </th> <td><i>Otto Eduard Leopold von Bismarck</i> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Date de naissance</span> </th> <td><time class="nowrap date-lien bday" datetime="1815-04-01" data-sort-value="1815-04-01"><a href="/wiki/1er_avril" title="1er avril">1<sup>er</sup></a> <a href="/wiki/Avril_1815" title="Avril 1815">avril</a> <a href="/wiki/1815" title="1815">1815</a></time> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Lieu de naissance</span> </th> <td><a href="/wiki/Sch%C3%B6nhausen" title="Schönhausen">Schönhausen</a> (<a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">Prusse</a>) </td> </tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Date de décès</span> </th> <td><time class="nowrap date-lien dday" datetime="1898-07-30" data-sort-value="1898-07-30"><a href="/wiki/30_juillet" title="30 juillet">30</a> <a href="/wiki/Juillet_1898" title="Juillet 1898">juillet</a> <a href="/wiki/1898" title="1898">1898</a></time> (à 83&#160;ans) </td> </tr> <tr> <th scope="row"><span class="nowrap">Lieu de décès</span> </th> <td><a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a> (<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a>) </td> </tr> <tr> <th scope="row">Nationalité </th> <td><a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">Prussienne</a><br /><a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemande</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Conjoint </th> <td><a href="/wiki/Johanna_von_Puttkamer" title="Johanna von Puttkamer">Johanna von Puttkamer</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Enfants </th> <td><a href="/wiki/Herbert_von_Bismarck" title="Herbert von Bismarck">Herbert von Bismarck</a><br /><a href="/wiki/Wilhelm_von_Bismarck" title="Wilhelm von Bismarck">Wilhelm von Bismarck</a><br />Marie zu Rantzau </td> </tr> <tr> <th scope="row">Famille </th> <td><a href="/wiki/Maison_de_Bismarck" title="Maison de Bismarck">Maison de Bismarck</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Religion </th> <td><a href="/wiki/Luth%C3%A9ranisme" title="Luthéranisme">Luthéranisme</a> </td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><div class="clear" style="clear:both;"></div> <hr /></td> </tr><tr> <td colspan="3" style="text-align:center; line-height: 1.5em;"><span typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fichier:Otto_Bismarck_Signature.svg" class="mw-file-description"><img alt="Signature de" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Otto_Bismarck_Signature.svg/110px-Otto_Bismarck_Signature.svg.png" decoding="async" width="110" height="49" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Otto_Bismarck_Signature.svg/165px-Otto_Bismarck_Signature.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Otto_Bismarck_Signature.svg/220px-Otto_Bismarck_Signature.svg.png 2x" data-file-width="1005" data-file-height="444" /></a></span> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><div class="clear" style="clear:both;"></div> <hr /></td> </tr><tr> <td colspan="2" align="center"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg" class="mw-file-description" title="Otto von Bismarck"><img alt="Otto von Bismarck" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg/110px-Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg.png" decoding="async" width="110" height="137" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg/165px-Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg/220px-Wappen_Deutsches_Reich_-_Reichsadler_1889.svg.png 2x" data-file-width="1286" data-file-height="1600" /></a></span></td> </tr><tr> <td colspan="2" style="text-align:center;"><i><a href="/wiki/Liste_des_chefs_de_gouvernement_allemands" class="mw-redirect" title="Liste des chefs de gouvernement allemands">Chanceliers d'Allemagne</a></i></td> </tr><tr> <td class="navigation-only" colspan="2" style="border-top: 2px #6688FF solid; font-size: 80%; background:inherit; color: inherit; text-align: right;"><span class="plainlinks" style="float:left;"><a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=0"><span class="infodoc">modifier</span></a></span>&#160;<span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Infobox_Personnalit%C3%A9_politique" title="Consultez la documentation du modèle"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/12px-Info_Simple.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/18px-Info_Simple.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/24px-Info_Simple.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></td> </tr> </tbody></table> <p><b>Otto von Bismarck</b> <span class="API nowrap" title="Alphabet phonétique international" style="font-family:&#39;Segoe UI&#39;,&#39;DejaVu Sans&#39;,&#39;Lucida Grande&#39;,&#39;Lucida Sans Unicode&#39;,&#39;Arial Unicode MS&#39;,&#39;Hiragino Kaku Gothic Pro&#39;,sans-serif;">/<a href="/wiki/API_%CB%88" class="mw-redirect" title="API ˈ"><span title="&#91;ˈ&#93; indique que la syllabe ou voyelle suivante porte l&#39;accent tonique.">ˈ</span></a><a href="/wiki/API_%C9%94" class="mw-redirect" title="API ɔ"><span title="&#91;ɔ&#93; « o » dans « sort ».">ɔ</span></a><a href="/wiki/API_t" class="mw-redirect" title="API t"><span title="&#91;t&#93; en français « t » dans « tous » ; ailleurs avec la langue un peu plus en arrière.">t</span></a><a href="/wiki/API_o" class="mw-redirect" title="API o"><span title="&#91;o&#93; « o » dans « sot ».">o</span></a> <a href="/wiki/API_f" class="mw-redirect" title="API f"><span title="&#91;f&#93; « f » dans « fête ».">f</span></a><a href="/wiki/API_%C9%94" class="mw-redirect" title="API ɔ"><span title="&#91;ɔ&#93; « o » dans « sort ».">ɔ</span></a><a href="/wiki/API_n" class="mw-redirect" title="API n"><span title="&#91;n&#93; en français « n » dans « nous » ; ailleurs avec la langue un peu plus en arrière.">n</span></a> <a href="/wiki/API_%CB%88" class="mw-redirect" title="API ˈ"><span title="&#91;ˈ&#93; indique que la syllabe ou voyelle suivante porte l&#39;accent tonique.">ˈ</span></a><a href="/wiki/API_b" class="mw-redirect" title="API b"><span title="&#91;b&#93; « b » dans « beau ».">b</span></a><a href="/wiki/API_%C9%AA" class="mw-redirect" title="API ɪ">ɪ</a><a href="/wiki/API_s" class="mw-redirect" title="API s"><span title="&#91;s&#93; en français « s » dans « sa » ; ailleurs avec la langue un peu plus en arrière (tel le basque : « s » dans « euskara »).">s</span></a><a href="/wiki/API_m" class="mw-redirect" title="API m"><span title="&#91;m&#93; « m » dans « mou ».">m</span></a><a href="/wiki/API_a" class="mw-redirect" title="API a"><span title="&#91;a&#93; « a » dans « patte ».">a</span></a><a href="/wiki/API_%CA%81" class="mw-redirect" title="API ʁ"><span title="&#91;ʁ&#93; « r » dans « roue ».">ʁ</span></a><a href="/wiki/API_k" class="mw-redirect" title="API k"><span title="&#91;k&#93; « c » dans « cabas ».">k</span></a>/</span><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite_crochet">[</span>note 1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r216827669">.mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Loudspeaker.svg")center left no-repeat;background-size:11px 11px;padding-left:15px;font-size:smaller}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Antu_audio-volume-medium.svg/11px-Antu_audio-volume-medium.svg.png")center left no-repeat}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Antu_audio-volume-medium.svg/11px-Antu_audio-volume-medium.svg.png")center left no-repeat}}</style><sup class="prononciation noprint"><a href="/wiki/Fichier:De-Otto_von_Bismarck.ogg" title="Fichier:De-Otto von Bismarck.ogg">Écouter</a></sup>, <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Saxe-Lauenbourg" title="Duché de Saxe-Lauenbourg">duc de Lauenburg</a> et <a href="/wiki/Prince_de_Bismarck" title="Prince de Bismarck">prince de Bismarck</a>, né le <time class="nowrap" datetime="1815-04-01" data-sort-value="1815-04-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> avril 1815</time> à <a href="/wiki/Sch%C3%B6nhausen" title="Schönhausen">Schönhausen</a> et mort le <time class="nowrap" datetime="1898-07-30" data-sort-value="1898-07-30">30 juillet 1898</time> à <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a>, est un <a href="/wiki/Homme_d%27%C3%89tat" title="Homme d&#39;État">homme d'État</a> <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">prussien</a> puis <a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">allemand</a>. </p><p>Il est à la fois <a href="/wiki/Ministre-pr%C3%A9sident_de_Prusse" title="Ministre-président de Prusse">ministre-président</a> du <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">royaume de Prusse</a> de 1862 à 1890 et chancelier de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">confédération de l'Allemagne du Nord</a> de 1867 à 1871 avant d'accéder au poste de premier <a href="/wiki/Chancelier_imp%C3%A9rial_(Allemagne)" title="Chancelier impérial (Allemagne)">chancelier</a> du nouvel <a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> en 1871, poste qu'il occupe jusqu'en 1890, tout en conservant sa place de ministre-président de Prusse. Il joue un rôle déterminant dans l'<a href="/wiki/Unification_allemande" title="Unification allemande">unification allemande</a>. </p><p>Au début de sa carrière politique, Bismarck se fait un nom en défendant les intérêts des <a href="/wiki/Junker" title="Junker">junkers</a>, petite noblesse prussienne, dont il fait partie, depuis les bancs conservateurs. Il est nommé ministre-président de Prusse en 1862. Dans le <a href="/wiki/Conflit_constitutionnel_prussien" title="Conflit constitutionnel prussien">conflit constitutionnel prussien</a>, il lutte contre les libéraux pour maintenir la primauté de la <a href="/wiki/Monarchie" title="Monarchie">monarchie</a>. Également ministre des Affaires étrangères, il déclenche la <a href="/wiki/Guerre_des_Duch%C3%A9s" title="Guerre des Duchés">guerre des Duchés</a> puis la <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">guerre austro-prussienne</a> entre 1864 et 1866, et impose par la même occasion la suprématie de la Prusse en Allemagne. La <a href="/wiki/Guerre_franco-allemande_de_1870" title="Guerre franco-allemande de 1870">guerre franco-prussienne de 1870</a> permet de résoudre la question allemande en retenant la <a href="/wiki/Solution_petite-allemande" title="Solution petite-allemande">solution petite-allemande</a>, défendue par la Prusse, et entraîne l'<a href="/wiki/Unification_allemande" title="Unification allemande">unification allemande</a> en 1871. Ensuite, sur le plan de la politique extérieure, il essaie d'établir un équilibre entre les grandes puissances européennes grâce à un système d'alliances. </p><p>En politique intérieure, à partir de 1866, Bismarck s'allie d'abord aux libéraux modérés, ce qui conduit au vote de nombreuses réformes comme l'institution du <a href="/wiki/Mariage_civil" title="Mariage civil">mariage civil</a>, qui rencontre la résistance des <a href="/wiki/%C3%89glise_catholique" title="Église catholique">catholiques</a>, auxquels il s'oppose durement en instituant la politique du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></span></i>. À la fin des <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1870" title="Années 1870">années 1870</a>, il se sépare des libéraux, pour renouer avec les conservateurs. Durant cette phase, sont votées les lois pour le <a href="/wiki/Protectionnisme" title="Protectionnisme">protectionnisme</a> et l'<a href="/wiki/Interventionnisme" title="Interventionnisme">interventionnisme</a> étatique. Un système de <a href="/wiki/S%C3%A9curit%C3%A9_sociale" title="Sécurité sociale">sécurité sociale</a> est également créé. Les <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1880" title="Années 1880">années 1880</a> sont surtout marquées par les <a href="/wiki/Lois_antisocialistes" title="Lois antisocialistes">lois antisocialistes</a>. En 1890, les divergences de point de vue de Bismarck avec le nouvel <a href="/wiki/Empereur_allemand" title="Empereur allemand">empereur</a>, <a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a>, conduisent à son départ. </p><p>Après sa démission, Bismarck continue de jouer un rôle politique, en critiquant l'action de son successeur. Il écrit également ses <a href="/wiki/M%C3%A9moires" title="Mémoires">mémoires</a>, qui influencent fortement l'image que se forge de lui l'opinion publique allemande. </p><p>Jusqu'au milieu du <a href="/wiki/XXe_si%C3%A8cle" title="XXe siècle"><abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a>, les historiens allemands jugent en grande majorité son action de manière positive, celle-ci étant, dans cette période <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationaliste</a>, associée à l'unification de l'Allemagne. Cependant, après la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>, les critiques s'accentuent&#160;: il est alors accusé d'être responsable, en tant que fondateur de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a>, de l'échec de la <a href="/wiki/D%C3%A9mocratie" title="Démocratie">démocratie</a> en Allemagne. Des approches plus modernes de l'histoire tentent cependant de remettre l'action de Bismarck, avec ses forces et ses manques, dans le contexte de son époque avec la structure politique qui était alors en place. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Jeunesse">Jeunesse</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Modifier la section : Jeunesse" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=1" title="Modifier le code source de la section : Jeunesse"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Origine_et_enfance">Origine et enfance</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Modifier la section : Origine et enfance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=2" title="Modifier le code source de la section : Origine et enfance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck11Jahre.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait de Bismarck à l&#39;âge de 11 ans" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Bismarck11Jahre.jpg/220px-Bismarck11Jahre.jpg" decoding="async" width="220" height="285" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Bismarck11Jahre.jpg/330px-Bismarck11Jahre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Bismarck11Jahre.jpg/440px-Bismarck11Jahre.jpg 2x" data-file-width="589" data-file-height="762" /></a><figcaption>Bismarck à l'âge de 11 ans.</figcaption></figure> <p>Otto Eduard Leopold von Bismarck est né le <time class="nowrap" datetime="1815-04-01" data-sort-value="1815-04-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> avril 1815</time> à <a href="/wiki/Sch%C3%B6nhausen" title="Schönhausen">Schönhausen</a>. Son père, <a href="/w/index.php?title=Karl_Wilhelm_Ferdinand_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck (page inexistante)">Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Karl_Wilhelm_Ferdinand_von_Bismarck" class="extiw" title="de:Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck&#160;»">(de)</span></a>, est officier militaire et <a href="/wiki/Junker" title="Junker">propriétaire terrien prussien</a> et sa mère, Wilhelmine Mencken, est la fille d'un homme politique<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite_crochet">[</span>l 1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Son grand-père paternel est un disciple de <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Jean-Jacques Rousseau</a>. Otto a un frère, <a href="/wiki/Bernhard_von_Bismarck" title="Bernhard von Bismarck">Bernhard</a> (1810 – 1893), et une sœur, Malwina (1827 – 1908)<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite_crochet">[</span>w 1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1816, la famille déménage vers <a href="/wiki/Konarzewo_(Goleni%C3%B3w)" title="Konarzewo (Goleniów)">Kniephof</a> en <a href="/wiki/Province_de_Pom%C3%A9ranie_(1815-1945)" title="Province de Poméranie (1815-1945)">Poméranie</a> de l'Est, sans pour autant abandonner sa possession de Schönhausen. Otto y passe son enfance. La différence d'origine sociale entre ses parents a un fort impact sur la socialisation de Bismarck. De son père, il hérite la rigueur et la fierté, de sa mère, un esprit vif, logique, ainsi qu'une aisance orale. Elle lui donne également l'envie de s'échapper de son milieu social. Bismarck peut aussi remercier sa mère pour l'éducation atypique qu'elle lui a donnée. Son fils ne doit pas en effet être seulement un <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Junker" title="Junker">junker</a></span></i>, il doit également entrer dans l'administration. Toutefois, à cause de cette éducation stricte qu'il reçoit, il ne se sent jamais vraiment chez lui au domicile parental et, alors qu'il montre de la retenue vis-à-vis de sa mère, il éprouve beaucoup d'affection pour son père<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite_crochet">[</span>l 2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite_crochet">[</span>l 3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite_crochet">[</span>l 4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Études_primaires"><span id=".C3.89tudes_primaires"></span>Études primaires</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Modifier la section : Études primaires" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=3" title="Modifier le code source de la section : Études primaires"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Christian_Wilhelm_Allers,_Otto_von_Bismarck_als_Student,_1893.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait, à l&#39;âge de 19 ans, alors qu&#39;il est étudiant à Göttingen, on le voit lire un livre" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg/220px-Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg" decoding="async" width="220" height="294" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg/330px-Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg/440px-Christian_Wilhelm_Allers%2C_Otto_von_Bismarck_als_Student%2C_1893.jpg 2x" data-file-width="1561" data-file-height="2084" /></a><figcaption>Otto von Bismarck à l'âge de 19 ans, alors qu'il est étudiant à <a href="/wiki/G%C3%B6ttingen" title="Göttingen">Göttingen</a>.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Otto_von_Bismarck,_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait d&#39;Otto von Bismarck en 1833." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg/220px-Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg" decoding="async" width="220" height="283" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg/330px-Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg/440px-Otto_von_Bismarck%2C_Jugendbildnis_im_Alter_von_22_Jahren.jpg 2x" data-file-width="938" data-file-height="1206" /></a><figcaption>Otto von Bismarck, 1833.</figcaption></figure> <p>En 1822, au lieu, comme c'est l'habitude dans la noblesse, d'envoyer son fils dans une école de cadets, la mère de Bismarck l'inscrit dans un <a href="/wiki/Internat_(%C3%A9tablissement_scolaire)" title="Internat (établissement scolaire)">internat</a> berlinois, le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/%C3%89tablissement_d%27%C3%A9ducation_Plamann" title="Établissement d&#39;éducation Plamann">Plamannsche Erziehungsanstalt</a></span></i>, afin de le préparer dans les meilleures conditions à occuper un poste de <a href="/wiki/Haut_fonctionnaire" class="mw-redirect" title="Haut fonctionnaire">haut fonctionnaire</a>. Il n'a alors que six ans. Cet internat suit à l'origine les méthodes pédagogiques de <a href="/wiki/Johann_Heinrich_Pestalozzi" title="Johann Heinrich Pestalozzi">Johann Heinrich Pestalozzi</a>&#160;; cependant, au moment où Bismarck le fréquente, le temps des réformes est révolu depuis longtemps et a laissé la place à l'entraînement physique et à l'esprit patriotique. La transition entre la vie au domicile parental, rythmée par les jeux d'enfant, et la vie en internat, empreinte de discipline, est des plus difficiles pour le jeune Bismarck. À l'époque, il refuse catégoriquement de se soumettre à l'autorité<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite_crochet">[</span>l 5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite_crochet">[</span>l 6<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1827, il entre au <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Guillaume_de_Berlin" title="Lycée Frédéric-Guillaume de Berlin">lycée Frédéric-Guillaume de Berlin</a>. Puis, en 1830, il intègre le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_berlinois_du_monast%C3%A8re_franciscain" class="mw-redirect" title="Lycée berlinois du monastère franciscain">lycée berlinois du monastère franciscain</a> dans lequel il demeure jusqu'à l'obtention de son <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Abitur" title="Abitur">Abitur</a></span></i> en 1832. Mis à part le <a href="/wiki/Grec_ancien" title="Grec ancien">grec ancien</a> (qu'il juge inutile), Bismarck se montre un élève extrêmement doué pour les langues, mais pas toujours assidu<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite_crochet">[</span>l 7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Religion">Religion</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Modifier la section : Religion" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=4" title="Modifier le code source de la section : Religion"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Bismarck est de <a href="/wiki/Luth%C3%A9ranisme" title="Luthéranisme">confession luthérienne</a>. Il reçoit des cours de religion de <a href="/wiki/Friedrich_Schleiermacher" title="Friedrich Schleiermacher">Friedrich Schleiermacher</a>, qui le confirme lors de ses 16 ans dans l'église de la Trinité de Berlin (<i><span class="lang-de" lang="de">Dreifaltigkeitskirche</span></i>)<sup id="cite_ref-planze62_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-planze62-10"><span class="cite_crochet">[</span>l 8<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck se penche à l'époque sur la religion d'un point de vue philosophique&#160;; il est notamment influencé par <a href="/wiki/Baruch_Spinoza" title="Baruch Spinoza">Spinoza</a> et <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a><sup id="cite_ref-g56_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-g56-11"><span class="cite_crochet">[</span>l 9<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il semble au départ être plutôt <a href="/wiki/D%C3%A9isme" title="Déisme">déiste</a> et <a href="/wiki/Panth%C3%A9isme" title="Panthéisme">panthéiste</a> que réellement croyant<sup id="cite_ref-planze62_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-planze62-10"><span class="cite_crochet">[</span>l 8<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bien que son retour à la religion ne change pas fondamentalement sa personnalité et que, comme il déclare, <span class="citation">«&#160;Si je croyais à tout ce qui se trouve dans la Bible, je serais devenu pasteur<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite_crochet">[</span>l 10<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite_crochet">[</span>l 11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;»</span>, Bismarck revendique durant toute sa vie sa foi<sup id="cite_ref-planze64_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-planze64-14"><span class="cite_crochet">[</span>l 12<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Son christianisme familial a notamment joué un rôle décisif pour surmonter les moments difficiles, comme la mort de son amie <a href="/wiki/Marie_von_Thadden-Trieglaff" title="Marie von Thadden-Trieglaff">Marie von Thadden-Trieglaff</a><sup id="cite_ref-planze64_14-1" class="reference"><a href="#cite_note-planze64-14"><span class="cite_crochet">[</span>l 12<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Études_secondaires"><span id=".C3.89tudes_secondaires"></span>Études secondaires</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Modifier la section : Études secondaires" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=5" title="Modifier le code source de la section : Études secondaires"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Après son <i><a href="/wiki/Abitur" title="Abitur">Abitur</a></i>, en mai 1832, et à l'âge de 16 ans, il s'inscrit en droit dans l'<a href="/wiki/Universit%C3%A9_de_G%C3%B6ttingen" title="Université de Göttingen">université de Göttingen</a>. Il s'oppose fermement aux séquelles de la <a href="/wiki/Trois_Glorieuses" title="Trois Glorieuses">révolution de Juillet</a> et à la vague de libéralisme qui l'accompagne. Ce n'est donc pas un hasard s'il rallie le corps étudiant de la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Corps_Hannovera_G%C3%B6ttingen" title="Corps Hannovera Göttingen">Corps Hannovera Göttingen</a></span></i> plutôt que celui des anciens opposants de la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/w/index.php?title=Burschenschaft_Hannovera_G%C3%B6ttingen&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Burschenschaft Hannovera Göttingen (page inexistante)">Burschenschaft Hannovera Göttingen</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Burschenschaft_Hannovera_G%C3%B6ttingen" class="extiw" title="de:Burschenschaft Hannovera Göttingen"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Burschenschaft Hannovera Göttingen&#160;»">(de)</span></a></span> </i>; il y reste attaché sa vie durant. Il méprise, dans la <i><span class="lang-de" lang="de">Burschenschaft Hannovera Göttingen</span></i>, <span class="citation">«&#160;leur refus de donner satisfaction, leur manque d'éducation et d'étiquette, mais de manière plus connue, leurs conceptions politiques, reposant sur leur manque de culture et de connaissances, et leurs conditions de vie liées à leur devenir historique&#160;»</span>. Il résume plus tard ses observations, en disant que cela a à voir avec un mélange d'<a href="/wiki/Utopie" title="Utopie">utopie</a> et d'un manque d'éducation. D'autre part, il dit ne pas être influencé par les idées monarchistes prussiennes<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite_crochet">[</span>l 13<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'histoire et la littérature l'intéressent beaucoup, le droit moins. Le seul professeur qui l'ait à la fois impressionné et influencé est l'historien <a href="/wiki/Arnold_Hermann_Ludwig_Heeren" title="Arnold Hermann Ludwig Heeren">Arnold Hermann Ludwig Heeren</a> qui aborde dans ses cours le fonctionnement des systèmes étatiques dans le monde. C'est à cette époque-là que le jeune Bismarck construit une relation étroite avec <a href="/wiki/John_Lothrop_Motley" title="John Lothrop Motley">John Lothrop Motley</a>, un Américain qui devient par la suite diplomate, qui reste toute sa vie un de ses rares amis<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite_crochet">[</span>l 14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite_crochet">[</span>l 15<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Premier_poste_et_voyage">Premier poste et voyage</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Modifier la section : Premier poste et voyage" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=6" title="Modifier le code source de la section : Premier poste et voyage"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG" class="mw-file-description"><img alt="Mémorial au jeune Bismarck du Kösener Senioren-Convents-Verband à Rudelsburg (1896), qui est une statue Bismarck assis avec un chien à ses pieds" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG/220px-Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG" decoding="async" width="220" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG/330px-Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG/440px-Jung-Bismarck-Denkmal_bei_der_Rudelsburg.JPG 2x" data-file-width="1443" data-file-height="1971" /></a><figcaption>Mémorial au jeune Bismarck du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/K%C3%B6sener_Senioren-Convents-Verband" title="Kösener Senioren-Convents-Verband">Kösener Senioren-Convents-Verband</a></span></i> à Rudelsburg (1896).</figcaption></figure> <p>En novembre 1833, Bismarck change d'université et poursuit ses études de droit à l'<a href="/wiki/Universit%C3%A9_Humboldt_de_Berlin" title="Université Humboldt de Berlin">université Friedrich-Wilhelms</a> de <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>. En 1835, il passe son premier examen d'État. À sa sortie, il devient <i><span class="lang-de" lang="de">Gerichtsreferendar</span></i> (stagiaire) au tribunal municipal de Berlin. Il passe ensuite de son propre vœu de la justice vers l'administration. Alors que sa vie de bureaucrate à <a href="/wiki/Aix-la-Chapelle" title="Aix-la-Chapelle">Aix-la-Chapelle</a> le lasse déjà, il tombe amoureux, en 1836, de Laura Russell<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite_crochet">[</span>l 16<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, la nièce du <a href="/wiki/William_Vane" title="William Vane">duc de Cleveland</a><sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite_crochet">[</span>w 2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite_crochet">[</span>w 3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Après avoir eu entretemps une liaison avec une Française, il voyage à travers l'<a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemagne</a> en 1837 avec une jeune Anglaise, amie de Laura. Ce voyage, qui dure plusieurs semaines, dépasse largement la durée de ses congés (qui sont de <span class="nowrap">14 jours</span>), ce qui le conduit à perdre son poste<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite_crochet">[</span>l 17<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck s'endette alors, d'une part à cause de ses attentions pour la gent féminine et d'autre part à cause de son penchant pour le jeu qu'il assouvit dans les casinos. Il reste sans emploi plusieurs mois et essaie plus tard de terminer son <i><span class="lang-de" lang="de">referendar</span></i> (période d'essai) à <a href="/wiki/Potsdam" title="Potsdam">Potsdam</a>, avant de tourner le dos définitivement à l'administration quelques mois plus tard. Rétrospectivement, il explique ce changement de cap par le fait qu'il n'a pas envie d'être un simple rouage de l'administration&#160;: <span class="citation">«&#160;Moi, je veux faire de la musique de la manière dont elle me semble bonne, ou ne pas en faire du tout&#160;»</span><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite_crochet">[</span>l 18<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1838, Bismarck accomplit son <a href="/wiki/Service_militaire" title="Service militaire">service militaire</a>, d'abord comme <a href="/wiki/Volontaire_d%27un_an" title="Volontaire d&#39;un an">volontaire d'un an</a> puis passe dans le <a href="/w/index.php?title=Bataillon_de_chasseurs_%C3%A0_pied_de_la_Garde&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bataillon de chasseurs à pied de la Garde (page inexistante)">bataillon de chasseurs à pied de la Garde</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Garde-J%C3%A4ger-Bataillon_(Preu%C3%9Fen)" class="extiw" title="de:Garde-Jäger-Bataillon (Preußen)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Garde-Jäger-Bataillon (Preußen)&#160;»">(de)</span></a>. À l'automne, il est muté dans le <a href="/w/index.php?title=2e_bataillon_de_chasseurs_%C3%A0_pied_pom%C3%A9ranien_%C2%AB_prince_Bismarck_%C2%BB&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="2e bataillon de chasseurs à pied poméranien « prince Bismarck » (page inexistante)"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr>&#160;bataillon de chasseurs à pied</a> qui stationne à <a href="/wiki/Greifswald" title="Greifswald">Greifswald</a>, en <a href="/wiki/Pom%C3%A9ranie" title="Poméranie">Poméranie</a> occidentale où il se prépare également à la gestion des exploitations familiales à l'<a href="/w/index.php?title=Acad%C3%A9mie_royale_d%27%C3%89tat_et_d%27agriculture_d%27Eldena&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Académie royale d&#39;État et d&#39;agriculture d&#39;Eldena (page inexistante)">Académie royale d'État et d'agriculture d'Eldena</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nigliche_Staats-_und_landwirtschaftliche_Akademie_Eldena" class="extiw" title="de:Königliche Staats- und landwirtschaftliche Akademie Eldena"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Königliche Staats- und landwirtschaftliche Akademie Eldena&#160;»">(de)</span></a><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite_crochet">[</span>l 19<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Seigneur_et_bon_vivant">Seigneur et bon vivant</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Modifier la section : Seigneur et bon vivant" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=7" title="Modifier le code source de la section : Seigneur et bon vivant"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>À la mort de sa mère, en 1839, Bismarck prend en charge les possessions familiales à <a href="/wiki/Konarzewo_(Goleni%C3%B3w)" title="Konarzewo (Goleniów)">Kniephof</a>. Il devient donc agriculteur. Avec son frère Bernhard, de cinq ans son aîné, il exploite les terres de Kniephof, Külz et Jarchlin, en <a href="/wiki/Pom%C3%A9ranie_orientale" title="Poméranie orientale">Poméranie orientale</a>, dans le canton de <a href="/wiki/Nowogard" title="Nowogard">Naugard</a>. En 1841, Bernhard est élu chef du conseil communal (<i><span class="lang-de" lang="de">Landrat</span></i>) de Naugard, ce qui entraîne une division provisoire des terres&#160;: Jarchlin est géré par Bernhard, Külz et Kniephof par Otto. À la mort de leur père, en 1845, Otto reprend également le siège familial à <a href="/wiki/Sch%C3%B6nhausen" title="Schönhausen">Schönhausen</a> dans le canton de <a href="/wiki/Stendal" title="Stendal">Stendal</a><sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite_crochet">[</span>l 20<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-g42_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-g42-25"><span class="cite_crochet">[</span>l 21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck maîtrise rapidement l'exploitation de la ferme. En une décennie, en tant qu'administrateur du domaine paternel, il réussit non seulement à le réhabiliter mais également à rembourser les dettes qu'il a accumulées. Même si d'un côté cela lui plaît d'être son propre maître, la vie d'agriculteur ne le comble pas<sup id="cite_ref-I27IDu_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-I27IDu-26"><span class="cite_crochet">[</span>l 22<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il lit énormément, sur des sujets très différents, tels la <a href="/wiki/Philosophie" title="Philosophie">philosophie</a>, l'<a href="/wiki/Art" title="Art">art</a>, la <a href="/wiki/Religion" title="Religion">religion</a> ou encore la <a href="/wiki/Litt%C3%A9rature" title="Littérature">littérature</a><sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite_crochet">[</span>l 23<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-g42_25-1" class="reference"><a href="#cite_note-g42-25"><span class="cite_crochet">[</span>l 21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1842, il entreprend un voyage d'études en <a href="/wiki/France" title="France">France</a>, en <a href="/wiki/Angleterre" title="Angleterre">Angleterre</a> et en <a href="/wiki/Suisse" title="Suisse">Suisse</a>. En 1844, il arrête ses efforts pour retourner dans l'administration, lucide quant à son sentiment anti-bureaucrate. Il essaie d'oublier son insatisfaction existentielle en buvant, en chassant et en ayant une vie sociale intense. Il acquiert alors le surnom de «&#160;formidable Bismarck&#160;»<sup id="cite_ref-I27IDu_26-1" class="reference"><a href="#cite_note-I27IDu-26"><span class="cite_crochet">[</span>l 22<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-g42_25-2" class="reference"><a href="#cite_note-g42-25"><span class="cite_crochet">[</span>l 21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mariage">Mariage</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Modifier la section : Mariage" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=8" title="Modifier le code source de la section : Mariage"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:JohannavonBismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait de Johanna von Bismarck, née von Puttkamer, en 1857." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/JohannavonBismarck.jpg/220px-JohannavonBismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="308" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/JohannavonBismarck.jpg/330px-JohannavonBismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/JohannavonBismarck.jpg/440px-JohannavonBismarck.jpg 2x" data-file-width="486" data-file-height="681" /></a><figcaption><a href="/wiki/Johanna_von_Puttkamer" title="Johanna von Puttkamer">Johanna von Bismarck</a>, née von Puttkamer, 1857.</figcaption></figure> <p>Grâce à <a href="/wiki/Moritz_von_Blanckenburg" title="Moritz von Blanckenburg">Moritz von Blanckenburg</a>, un ami rencontré au <i><span class="lang-de" lang="de">Gymnasium zum Grauen Kloster</span></i>, Bismarck rentre en contact avec le cercle <a href="/wiki/Pi%C3%A9tisme" title="Piétisme">piétiste</a> d'<a href="/wiki/Adolf_von_Thadden-Trieglaff" title="Adolf von Thadden-Trieglaff">Adolf von Thadden-Trieglaff</a>. Bien que Moritz soit fiancé à <a href="/wiki/Marie_von_Thadden-Trieglaff" title="Marie von Thadden-Trieglaff">Marie</a>, la fille d'Adolf von Thadden, Marie et Otto tombent amoureux l'un de l'autre<sup id="cite_ref-JS11_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-JS11-28"><span class="cite_crochet">[</span>w 4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Marie ne voulant pas revenir sur son serment de fiançailles, elle finit par épouser Moritz von Blanckenburg en octobre 1844. À ses noces, elle place son amie, <a href="/wiki/Johanna_von_Puttkamer" title="Johanna von Puttkamer">Johanna von Puttkamer</a>, aux côtés de Bismarck. Durant l'été 1846, les <a href="/wiki/Blanckenburg" class="mw-redirect" title="Blanckenburg">Blanckenburg</a>, Bismarck et Johanna von Puttkamer font un voyage dans le <a href="/wiki/Harz" title="Harz">Harz</a>. Après la mort inattendue de Marie le 10 novembre 1846, Bismarck demande, dans une lettre devenue célèbre<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite_crochet">[</span>w 5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> à Heinrich von Puttkamer la main de sa fille<sup id="cite_ref-JS11_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-JS11-28"><span class="cite_crochet">[</span>w 4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Ce dernier tardant à répondre, Bismarck se rend, à <a href="/wiki/Miastko" title="Miastko">Reinfeld</a>, convaincre les parents de Johanna à leur domicile. Les noces sont célébrées en 1847 à Reinfeld. Depuis cette époque, la croyance de Bismarck en un <a href="/wiki/Th%C3%A9isme" title="Théisme">dieu personnel</a> joue un rôle central dans sa vie<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite_crochet">[</span>l 24<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Du mariage d'Otto et de Johanna naissent trois enfants&#160;: Marie (1848 – 1926), qui épouse le comte <a href="/w/index.php?title=Kuno_zu_Rantzau&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kuno zu Rantzau (page inexistante)">Kuno zu Rantzau</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Kuno_zu_Rantzau_(Diplomat)" class="extiw" title="de:Kuno zu Rantzau (Diplomat)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Kuno zu Rantzau (Diplomat)&#160;»">(de)</span></a>&#160;; <a href="/wiki/Herbert_von_Bismarck" title="Herbert von Bismarck">Herbert</a> (1849 – 1904), qui s'unit à la comtesse Marguerite <a href="/wiki/Maison_de_Hoyos" title="Maison de Hoyos">von Hoyos</a> et <a href="/wiki/Wilhelm_von_Bismarck" title="Wilhelm von Bismarck">Wilhelm</a> (1852 – 1901), qui épouse la comtesse Sibylle von Arnim-Kröchlendorff. Johanna met de l'ordre dans la vie d'Otto et lui donne un point d'attache émotionnel. Bismarck - cité par <a href="/wiki/Lothar_Gall" title="Lothar Gall">Lothar Gall</a> dans son ouvrage <i>Bismarck - Der weiße Revolutionär</i>, dira de ce mariage, dans une lettre à son frère&#160;: </p><p><span class="citation">«&#160;… je crois que cela a été pour moi un bonheur immense et que je n'espérais plus de me marier, je n'exagère pas, avec une femme d'un rare esprit et d'une rare noblesse dans sa mentalité, avec cela aimable et d'une extrême facilité à vivre comme je n'ai jamais rencontré chez une autre femme.&#160;»</span> </p><p>Les lettres que le couple s'échange sont des références du <a href="/wiki/Genre_%C3%A9pistolaire" title="Genre épistolaire">genre épistolaire</a> du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite_crochet">[</span>l 25<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Débuts_politiques"><span id="D.C3.A9buts_politiques"></span>Débuts politiques</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Modifier la section : Débuts politiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=9" title="Modifier le code source de la section : Débuts politiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Agitateur_conservateur">Agitateur conservateur</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Modifier la section : Agitateur conservateur" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=10" title="Modifier le code source de la section : Agitateur conservateur"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck_Otto_1847.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait d&#39;Otto von Bismarck en 1847" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/30/Bismarck_Otto_1847.jpg" decoding="async" width="141" height="238" class="mw-file-element" data-file-width="141" data-file-height="238" /></a><figcaption>Otto von Bismarck en 1847.</figcaption></figure> <p>Bismarck fait son entrée en politique en devenant représentant au conseil du canton de Naugard (<i><span class="lang-de" lang="de">Deputierter des Kreises Naugard</span></i>), et alors qu'il s'occupe encore de ses terres à Kniephof. Il soutient à de nombreuses reprises son frère qui dirige le conseil du canton en tant que <i><span class="lang-de" lang="de">Landrat</span></i>. Par l'intermédiaire de son cercle religieux, il entre en contact, entre 1843 et 1844, avec d'éminents hommes politiques des bancs <a href="/wiki/Parti_conservateur_(royaume_de_Prusse)" title="Parti conservateur (royaume de Prusse)">conservateurs</a>, comme les frères <a href="/wiki/Ernst_Ludwig_von_Gerlach" title="Ernst Ludwig von Gerlach">Ernst Ludwig von Gerlach</a> et <a href="/wiki/Leopold_von_Gerlach" title="Leopold von Gerlach">Ludwig Friedrich Leopold von Gerlach</a>. Il afferme Kniephof et déménage à Schönhausen, proche de <a href="/wiki/Magdebourg" title="Magdebourg">Magdebourg</a>, ville où Ludwig von Gerlach occupe un siège, pour développer ces liens. En 1846, il obtient son premier poste de fonctionnaire en tant qu'intendant des digues de <a href="/wiki/Jerichow" title="Jerichow">Jerichow</a>. Sa principale préoccupation du moment est alors de préserver la suprématie de la petite noblesse en <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">Prusse</a>. Les conservateurs s'opposent à l'État absoluto-bureaucratique et rêvent d'un retour à l'Ancien Régime, avec un gouvernement conjoint des nobles et du roi<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite_crochet">[</span>l 26<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Avec les frères Gerlach, il défend, par exemple, le droit pour les nobles de rendre justice sur leurs terres<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite_crochet">[</span>l 27<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1847, il entre au <a href="/wiki/Parlement_uni_prussien" title="Parlement uni prussien">Parlement uni prussien</a> (<i><span class="lang-de" lang="de">Vereinigter Landtag</span></i>) comme représentant de la chevalerie de la province de <a href="/wiki/Royaume_de_Saxe" title="Royaume de Saxe">Saxe</a><sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite_crochet">[</span>l 28<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans ce comité dominé par l'opposition libérale, il commence dès ses premiers discours à se faire remarquer comme un des conservateurs les plus stricts, il conteste notamment le fait que les <a href="/wiki/Guerre_de_la_Sixi%C3%A8me_Coalition" title="Guerre de la Sixième Coalition">guerres de libération de la puissance française en 1813 et 1814</a> étaient accompagnées de la volonté de mettre en place des réformes libérales. Dans la «&#160;question juive&#160;», il se déclare clairement opposé à la <a href="/wiki/Histoire_des_Juifs_en_Allemagne#L&#39;intégration_des_Juifs_à_la_société_allemande" title="Histoire des Juifs en Allemagne">mise à égalité politique de la population juive</a>. Cette position, et d'autres semblables, entraînent de vives réactions parmi les libéraux. Bismarck trouve cependant sa vocation dans la politique&#160;: <span class="citation">«&#160;les choses m'empoignent beaucoup plus que je ne l'aurais pensé&#160;»</span><sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite_crochet">[</span>l 29<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, avoue-t-il. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Bismarck (à droite) et Frédéric-Guillaume IV conversant ensemble en 1848 (Dessin de Hermann Lüders)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg/220px-Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg" decoding="async" width="220" height="308" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg/330px-Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg/440px-Bismarck_und_Friedrich_Wilhelm_IV_1848.jpg 2x" data-file-width="559" data-file-height="782" /></a><figcaption>Bismarck (à droite) et <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Guillaume_IV" title="Frédéric-Guillaume IV">Frédéric-Guillaume IV de Prusse</a> en 1848 (dessin de Hermann Lüders).</figcaption></figure> <p>Sa passion pour le combat politique lui laisse à peine le temps de manger et de dormir. Grâce à sa présence dans cette assemblée, Bismarck s'est fait un nom dans les milieux conservateurs, sa réputation arrivant même jusqu'au roi<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite_crochet">[</span>l 30<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bien que clairement conservateur, Bismarck est déjà à ce moment-là plus pragmatique que la moyenne et est prêt à apprendre de ses rivaux, ce qui apparaît notamment lors de la création d'un journal conservateur pour contrer les journaux libéraux allemands<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite_crochet">[</span>l 31<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck est fermement opposé à la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_de_Mars" title="Révolution de Mars">révolution de Mars</a>. Quand il apprend les succès du mouvement dans <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>, il décide d'armer les paysans de Schönhausen, et propose de les faire marcher sur Berlin. Le général <a href="/wiki/Karl_von_Prittwitz" title="Karl von Prittwitz">Karl von Prittwitz</a>, basé à <a href="/wiki/Potsdam" title="Potsdam">Potsdam</a>, s'oppose toutefois à cette idée. Par la suite, Bismarck essaye de convaincre la princesse <a href="/wiki/Augusta_de_Saxe-Weimar-Eisenach" title="Augusta de Saxe-Weimar-Eisenach">Augusta</a>, l'épouse du futur empereur <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> d'Allemagne</a>, de la nécessité d'une contre-révolution. La princesse juge toutefois la requête manipulatrice et déloyale. En raison de son comportement, Bismarck s'attire alors durablement l'animosité de la future reine. La reconnaissance par le roi <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Guillaume_IV" title="Frédéric-Guillaume IV">Frédéric-Guillaume IV de Prusse</a> de la révolution fait échouer temporairement les plans contre-révolutionnaires de Bismarck. Par la suite, il n'est pas élu dans la nouvelle <a href="/wiki/Assembl%C3%A9e_nationale_prussienne" title="Assemblée nationale prussienne">assemblée nationale prussienne</a>, mais il prend, en revanche, part au rassemblement extra-parlementaire des conservateurs. En été 1848, il est l'un des membres fondateurs et des rédacteurs du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Neue_Preu%C3%9Fische_Zeitung" title="Neue Preußische Zeitung">Neue Preußische Zeitung</a></span></i> (<i>Nouveau journal prussien</i>), plus couramment nommé <i><span class="lang-de" lang="de">Kreuzzeitung</span></i> («&#160;Journal à la croix&#160;») à cause de la <a href="/wiki/Croix_de_fer" title="Croix de fer">croix de fer</a> figurant au milieu de son titre. Bismarck y écrit de nombreux articles, si bien qu'en août 1848, il est l'un des principaux instigateurs du <a href="/wiki/Parlement_des_Junker" title="Parlement des Junker">parlement des Junker</a>. Celui-ci rassemble ainsi plusieurs centaines de nobles soucieux de protéger leurs intérêts de propriétaires terriens<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite_crochet">[</span>l 32<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Toutes ces activités font que la <a href="/wiki/Camarilla" title="Camarilla">camarilla</a> qui entoure le roi commence à estimer Bismarck. Celui-ci espère être récompensé par un poste de ministre après la contre-révolution de novembre 1848. Mais il ne réalise pas encore que, même au sein des cercles conservateurs, il passe pour trop extrémiste. Le roi écrit d'ailleurs en note sur sa liste de propositions&#160;: <span class="citation">«&#160;à utiliser seulement, là où la baïonnette agit sans limite&#160;»</span><sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite_crochet">[</span>l 33<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vers_la_Realpolitik">Vers la <i>Realpolitik</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Modifier la section : Vers la Realpolitik" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=11" title="Modifier le code source de la section : Vers la Realpolitik"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Erfurter_unionsparlament.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Erfurter_unionsparlament.jpg/220px-Erfurter_unionsparlament.jpg" decoding="async" width="220" height="324" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Erfurter_unionsparlament.jpg/330px-Erfurter_unionsparlament.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Erfurter_unionsparlament.jpg/440px-Erfurter_unionsparlament.jpg 2x" data-file-width="723" data-file-height="1066" /></a><figcaption>Siège de l'assemblée d'Erfurt dans l'église Saint-Augustin, en 1850.</figcaption></figure> <p>En janvier et juillet 1849, Bismarck est élu à la <a href="/wiki/Chambre_des_repr%C3%A9sentants_de_Prusse" title="Chambre des représentants de Prusse">Chambre des représentants de Prusse</a>. Il décide alors de se vouer complètement à la politique et déménage donc sa famille à <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>. Il devient ainsi l'un des premiers politiciens de métier en Prusse<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite_crochet">[</span>l 34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Au parlement, sa voix porte les idées et les positions des ultra-conservateurs. Il défend par exemple les demandes pour que <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Guillaume_IV" title="Frédéric-Guillaume IV">Frédéric-Guillaume IV</a> n'accepte pas le titre de <a href="/wiki/Liste_des_souverains_d%27Allemagne#Empire_allemand_(1871-1918)" title="Liste des souverains d&#39;Allemagne"><i>Kaiser</i></a> qui lui est proposé par la délégation du <a href="/wiki/Parlement_de_Francfort" title="Parlement de Francfort">Parlement de Francfort</a><sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite_crochet">[</span>l 35<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En effet, cela éveille en lui la crainte d'une absorption de la Prusse par l'Allemagne, et à l'époque, il trouve la question nationale secondaire en comparaison avec la sauvegarde de la puissance prussienne<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite_crochet">[</span>l 36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'union politique qui se forme entre <a href="/wiki/Joseph_von_Radowitz_(1797-1853)" title="Joseph von Radowitz (1797-1853)">Joseph von Radowitz</a> et le roi afin de faire l'unification de l'Allemagne par le haut, est considérée comme à la fois irréaliste et dépourvue de bon sens par Bismarck. Au sein du parlement prussien, il ne fait d'ailleurs pas mystère de son opposition à ce plan. Son discours du <time class="nowrap" datetime="1849-09-06" data-sort-value="1849-09-06">6 septembre 1849</time> change son image auprès des cercles politiques, et particulièrement celui de sa propre famille politique&#160;; il montre en effet, en étant à la fois modéré et subtil, qu'il est dorénavant bien plus qu'un simple agitateur. Il devient alors pour la première fois un candidat crédible à un poste dans la diplomatie ou dans la haute administration<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43"><span class="cite_crochet">[</span>l 37<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Malgré ses critiques du projet, il est élu au poste de secrétaire de l'<a href="/wiki/Union_d%27Erfurt" title="Union d&#39;Erfurt">Union d'Erfurt</a> qui vise à la rédaction d'une constitution pour une union allemande sous l'égide de la Prusse. Même s'il se retrouve dans un milieu parlementaire hostile, Bismarck se révèle, à <a href="/wiki/Erfurt" title="Erfurt">Erfurt</a>, être l'un des plus grands orateurs de son époque et sa langue imagée et directe attire l'attention même parmi ses opposants<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite_crochet">[</span>l 38<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Après l'échec des projets d'union, Bismarck a la tâche délicate de défendre devant le parlement prussien le <a href="/wiki/Conf%C3%A9rence_d%27Olm%C3%BCtz" title="Conférence d&#39;Olmütz">traité d'Olmütz</a>, qui est une humiliation pour la Prusse. Il réussit en même temps à présenter ses points de vue conservateurs et à se tenir loin de toute idéologie, en défendant l'idée d'un <a href="/wiki/%C3%89tat" title="État">État</a> doté d'une forte puissance politique&#160;: <span class="citation">«&#160;Le seul principe fondateur sain pour un grand État, à la grande différence d'un petit État, est l'égoïsme d'État, et non le romantisme. Il n'est pas digne pour un grand État de se quereller pour quelque chose qui n'entre pas dans ses propres intérêts<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite_crochet">[</span>l 39<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Par l'importance qu'il donne à l'État, à la puissance et à l'intérêt politique, Bismarck se démarque des conservateurs traditionnels, qui, pour des motifs purement défensifs, s'opposent à l'État moderne, <a href="/wiki/Centralisation_(histoire)" class="mw-redirect" title="Centralisation (histoire)">centralisé</a>, <a href="/wiki/Bureaucratie" title="Bureaucratie">bureaucratique</a> et <a href="/wiki/Absolutisme" title="Absolutisme">absolutiste</a><sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite_crochet">[</span>l 40<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Diplomate">Diplomate</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=12" title="Modifier la section : Diplomate" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=12" title="Modifier le code source de la section : Diplomate"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Diplomate_au_Bundestag">Diplomate au Bundestag</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=13" title="Modifier la section : Diplomate au Bundestag" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=13" title="Modifier le code source de la section : Diplomate au Bundestag"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg/220px-Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg" decoding="async" width="220" height="177" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg/330px-Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/97/Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg/440px-Frankfurt_Palais_Thurn_und_Taxis_Portal.jpg 2x" data-file-width="1162" data-file-height="934" /></a><figcaption>Palais Thurn et Taxis à Francfort, siège du Bundestag de 1815 à 1866, en 1900.</figcaption></figure> <p>Bien qu'il n'ait aucune formation de diplomate, Bismarck est nommé le 18 août 1851 par <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Guillaume_IV" title="Frédéric-Guillaume IV">Frédéric-Guillaume IV</a> et avec l'appui de <a href="/wiki/Leopold_von_Gerlach" title="Leopold von Gerlach">Leopold von Gerlach</a>, diplomate (<i><span class="lang-de" lang="de">Gesandten</span></i>) au parlement de <a href="/wiki/Francfort-sur-le-Main" title="Francfort-sur-le-Main">Francfort</a>. Ce poste est alors, de son propre avis, le plus important dans la diplomatie prussienne. Sa nomination est vue comme un symbole à la fois de la victoire de la <a href="/wiki/R%C3%A9action_(politique)" title="Réaction (politique)">réaction</a> politique et sociale en Prusse et de la capitulation de cette dernière face à l'<a href="/wiki/Empire_d%27Autriche" title="Empire d&#39;Autriche">Autriche</a><sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite_crochet">[</span>l 41<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. À Francfort, il agit de manière très autonome, à tel point qu'il se retrouve parfois en opposition avec la politique du gouvernement berlinois<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite_crochet">[</span>l 42<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En tant que député, il continue à se présenter comme un conservateur. Son comportement lors de la séance de débat du 25 mars 1852 le mène au <a href="/wiki/Duel" title="Duel">duel</a> avec le député libéral <a href="/wiki/Georg_von_Vincke" title="Georg von Vincke">Georg von Vincke</a>&#160;; cependant, au cours du combat, aucune balle n'atteint sa cible<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite_crochet">[</span>l 43<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Alors que le <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">royaume de Prusse</a> et l'<a href="/wiki/Empire_d%27Autriche" title="Empire d&#39;Autriche">empire d'Autriche</a> travaillent ensemble après la fin de la politique des unions, Bismarck ne veut pas se résigner au fait que le ministre autrichien <a href="/wiki/Felix_zu_Schwarzenberg" title="Felix zu Schwarzenberg">Felix zu Schwarzenberg</a> veuille donner à la Prusse un rôle secondaire. Lui et le gouvernement berlinois veulent faire reconnaître la Prusse comme le partenaire égal de l'Autriche. En pratique, il cherche perpétuellement la polémique avec le diplomate autrichien <a href="/wiki/Friedrich_von_Thun_und_Hohenstein" title="Friedrich von Thun und Hohenstein">Friedrich von Thun-Hohenstein</a>, attaque sèchement <a href="/wiki/Vienne_(Autriche)" title="Vienne (Autriche)">Vienne</a> et paralyse même le travail du parlement afin de pointer les limites du pouvoir autrichien à Francfort. Il contribue également à empêcher l'Autriche d'intégrer l'alliance douanière allemande (<i><span class="lang-de" lang="de">Deutschen Zollverein</span></i>)<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite_crochet">[</span>l 44<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La décision du gouvernement prussien en 1854 (dans le contexte de la <a href="/wiki/Guerre_de_Crim%C3%A9e" title="Guerre de Crimée">guerre de Crimée</a>) de renouveler l'alliance défensive avec l'Autriche, attire les critiques de Bismarck. Quand, en 1855, l'Autriche songe à entrer en guerre contre la <a href="/wiki/Empire_russe" title="Empire russe">Russie</a>, Bismarck réussit, grâce à quelques subtils louvoiements, à ne pas mettre à exécution les demandes autrichiennes de mobilisation des armées prussiennes. Ce succès augmente son prestige diplomatique. Après la défaite de la Russie en Crimée, il plaide dans plusieurs lettres ouvertes pour un appui à la <a href="/wiki/France" title="France">France</a> et à la Russie afin d'affaiblir encore l'Autriche. En particulier, il explique ses vues pour la politique extérieure dans sa «&#160;lettre magnifique&#160;» (<i><span class="lang-de" lang="de">Prachtschrift</span></i>) de 1856. Ces déclarations déchaînent un conflit virulent avec les «&#160;hauts-conservateurs&#160;» (<i><span class="lang-de" lang="de">Hochkonservativen</span></i>), réunis autour des frères <a href="/wiki/Ernst_Ludwig_von_Gerlach" title="Ernst Ludwig von Gerlach">Gerlach</a>, qui ne voient en <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III">Napoléon III</a> qu'un représentant des principes révolutionnaires et un «&#160;ennemi naturel&#160;» de la Prusse. Bismarck répond que la légitimité du chef d'État n'a aucune importance à ses yeux et que les intérêts diplomatiques du pays passent avant les principes fondamentaux du conservatisme. Cela lui vaut de passer de plus en plus pour un égoïste opportuniste au sein du clan conservateur<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite_crochet">[</span>l 45<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite_crochet">[</span>l 46<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Proche des banquiers <a href="/wiki/Julius_Schwabach" title="Julius Schwabach">Julius Schwabach</a> et <a href="/wiki/Gerson_von_Bleichr%C3%B6der" title="Gerson von Bleichröder">Gerson von Bleichröder</a>, Bismarck se base aussi sur leurs réseaux pour s'informer. <a href="/wiki/Gerson_von_Bleichr%C3%B6der" title="Gerson von Bleichröder">Gerson von Bleichröder</a>, avec qui il échange des centaines de lettres, est aussi son conseiller fiscal et le gérant de son portefeuille<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite_crochet">[</span>l 47<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Diplomate_à_Saint-Pétersbourg_et_Paris"><span id="Diplomate_.C3.A0_Saint-P.C3.A9tersbourg_et_Paris"></span>Diplomate à Saint-Pétersbourg et Paris</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=14" title="Modifier la section : Diplomate à Saint-Pétersbourg et Paris" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=14" title="Modifier le code source de la section : Diplomate à Saint-Pétersbourg et Paris"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:E._Orloff_by_Winterhalter.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait de Katharina Orlowa." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/E._Orloff_by_Winterhalter.jpg/220px-E._Orloff_by_Winterhalter.jpg" decoding="async" width="220" height="250" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/E._Orloff_by_Winterhalter.jpg/330px-E._Orloff_by_Winterhalter.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ec/E._Orloff_by_Winterhalter.jpg 2x" data-file-width="403" data-file-height="458" /></a><figcaption>Katharina Orlowa.</figcaption></figure> <p>Le conflit avec les Gerlachs trouve aussi ses causes dans la politique intérieure. Après l'accession au pouvoir de <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a>, les hauts-conservateurs perdent de leur influence pendant que les libéraux-conservateurs plus modérés du <i><span class="lang-de" lang="de">Wochenblattpartei</span></i> en gagnent. Avec le début de cette nouvelle ère, Bismarck prend aussi ses distances avec les extrémistes conservateurs pour asseoir sa position. Il évoque ainsi, dans une longue lettre ouverte, une «&#160;mission nationale&#160;» prussienne et une alliance avec le mouvement national-libéral. Cela marque vraiment un virage politique pour lui. Même s'il ne veut pas combattre pour l'unification pour elle-même, il a compris qu'en canalisant les forces des nationalistes allemands il pourrait considérablement renforcer le pouvoir de la <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">Prusse</a><sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite_crochet">[</span>l 48<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck a donc de grandes attentes quant à ce nouveau climat politique qui envahit alors la Prusse. Il est toutefois dans un premier temps déçu. En janvier 1859, il est muté à <a href="/wiki/Saint-P%C3%A9tersbourg" title="Saint-Pétersbourg">Saint-Pétersbourg</a>. Il voit sa nouvelle affectation sur les bords de la <a href="/wiki/Neva" title="Neva">Neva</a> comme une mise à l'écart. La transition est difficile pour sa famille, et les années à <a href="/wiki/Francfort-sur-le-Main" title="Francfort-sur-le-Main">Francfort</a> restent pour les époux Bismarck comme les années les plus heureuses de leur mariage. Cependant, Bismarck espère profiter de cette mutation pour élargir ses connaissances diplomatiques et se réjouit de la bienveillance à son égard du couple impérial et de la cour russe. Ses ambitions se portent alors vers les plus hautes places administratives dans l'État prussien. Il porte une attention toute particulière au <a href="/wiki/Conflit_constitutionnel_prussien" title="Conflit constitutionnel prussien">conflit constitutionnel prussien</a>, qui entoure l'écriture de la constitution prussienne. Ses espoirs de devenir ministre-président (<i><span class="lang-de" lang="de">Ministerpräsident</span></i>), qu'il forme dès avril 1862, ne se réalisent pas. Au lieu de cela, il est muté à Paris, poste qu'il considère dès le départ comme temporaire, en attente de mieux. Au même moment, est dévoilée à son épouse la relation qu'il a entretenue avec l'électrice Katharina Orlowa, elle-même épouse du diplomate russe assigné à la <a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a>, <a href="/wiki/Nicolas_Orloff" title="Nicolas Orloff">Nikolaï Alexeïevitch Orloff</a>. C'est toutefois la dernière infidélité connue de Bismarck, il se voue désormais exclusivement à la politique<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite_crochet">[</span>l 49<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ministre-président"><span id="Ministre-pr.C3.A9sident"></span>Ministre-président</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=15" title="Modifier la section : Ministre-président" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=15" title="Modifier le code source de la section : Ministre-président"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nomination">Nomination</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=16" title="Modifier la section : Nomination" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=16" title="Modifier le code source de la section : Nomination"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_183-R15449,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait d&#39;Otto von Bismarck, 1860" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-R15449%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="534" data-file-height="800" /></a><figcaption>Otto von Bismarck en 1860.</figcaption></figure> <p>À Berlin, l'opposition des libéraux au <a href="/wiki/Conflit_constitutionnel_prussien" title="Conflit constitutionnel prussien">projet de réforme de l'armée</a> se renforce, même si personne ne remet vraiment en cause la nécessité d'une telle réforme. En effet, à l'inverse de celles des autres grandes puissances, l'armée de la Prusse n'a pas grandi depuis 1815. En comparaison avec les forces autrichiennes, l'armée prussienne semble faible. Le service militaire n'existe <i><span class="lang-la" lang="la">de facto</span></i> plus que sur le papier et les tentatives répétées d'intégrer la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Landwehr" title="Landwehr">Landwehr</a></span></i>, force armée constituée de tous les hommes en âge de combattre, dans l'armée régulière ont pour l'instant échoué. Et même si une union avec les libéraux sur le sujet est devenue possible, <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a> considère qu'un tel geste serait un signe de faiblesse venant de la couronne<sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite_crochet">[</span>l 50<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Cela attise les critiques des libéraux, ce qui conduit le parlement à rejeter le financement de la réforme. En mars 1862, l'assemblée est dissoute et un nouveau gouvernement est nommé. À la place des libéraux modérés, on trouve dans ce gouvernement des conservateurs comme le ministre de la Guerre <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a>. Le <a href="/wiki/Parti_progressiste_allemand" title="Parti progressiste allemand">Parti progressiste</a> (<i><span class="lang-de" lang="de">Deutsche Fortschrittspartei</span></i>) nouvellement fondé sort grand vainqueur de ce remaniement, pendant que le nombre de députés conservateurs diminue. Dans cette situation désespérée, Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> envisage sérieusement de se retirer au profit de son fils, le futur <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a>, à tel point qu'après une altercation avec les ministres du gouvernement, le roi écrit un brouillon de lettre de démission<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite_crochet">[</span>l 51<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite_crochet">[</span>l 52<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Pavia,_Alessandro_(1826-1889)_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Pavia%2C_Alessandro_%281826-1889%29_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg/180px-Pavia%2C_Alessandro_%281826-1889%29_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg" decoding="async" width="180" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Pavia%2C_Alessandro_%281826-1889%29_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg/270px-Pavia%2C_Alessandro_%281826-1889%29_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Pavia%2C_Alessandro_%281826-1889%29_-_Otto_Von_Bismarck_1.jpg 2x" data-file-width="271" data-file-height="422" /></a><figcaption>Portrait par <a href="/wiki/Alessandro_Pavia" title="Alessandro Pavia">Pavia</a></figcaption></figure> <p>Le général Roon voit dans la nomination de Bismarck au poste de ministre-président la seule possibilité pour empêcher la prise de pouvoir du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Prince_h%C3%A9ritier" title="Prince héritier">Kronprinz</a></span></i> <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric</a>, jugé libéral. Par un télégramme intitulé <span class="citation not_fr_quote" lang="la">«&#160;<span class="italique">Periculum in mora</span>&#160;»</span><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite_crochet">[</span>note 2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, suivi du mot&#160;: <span class="citation">«&#160;Dépêchez-vous&#160;!&#160;»</span>, il rappelle Bismarck à Berlin. Après 25&#160;heures de train, le <time class="nowrap" datetime="1862-09-20" data-sort-value="1862-09-20">20 septembre 1862</time>, ce dernier rentre dans la capitale. Deux jours plus tard, il est reçu par le <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">roi</a> au <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Babelsberg" title="Château de Babelsberg">château de Babelsberg</a>. À propos du contenu de l'entretien, nous ne disposons que du compte rendu de Bismarck, qui doit être pour l'essentiel véridique contrairement à d'autres parties de ses mémoires<sup id="cite_ref-I244IDg_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-I244IDg-60"><span class="cite_crochet">[</span>l 53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck conquiert le monarque encore réticent et devient son disciple le plus fidèle<sup id="cite_ref-I244IDg_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-I244IDg-60"><span class="cite_crochet">[</span>l 53<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il promet de faire aboutir la réforme de l'armée mais tient à expliquer les causes des polémiques qui l'entourent. Selon lui, il faut se décider clairement entre un contrôle de l'armée par le parlement ou par le roi. Afin d'éviter que l'assemblée ne prévale, il est prêt à passer par <span class="citation">«&#160;une période de dictature&#160;»</span><sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite_crochet">[</span>l 54<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le roi lui demande, en effet, s'il est prêt à soutenir la réforme quoi qu'il arrive, au besoin, en outrepassant un vote à la majorité du parlement. Bismarck ayant accepté, le roi se montre impressionné par sa décision et déclare&#160;: <span class="citation">«&#160;Alors il est de mon devoir, de continuer la lutte avec vous et de ne pas abdiquer&#160;»</span><sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite_crochet">[</span>l 55<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le roi nomme Bismarck <a href="/wiki/Ministre-pr%C3%A9sident_de_Prusse" title="Ministre-président de Prusse">ministre-président</a> et ministre des Affaires étrangères<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63"><span class="cite_crochet">[</span>l 56<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite_crochet">[</span>l 57<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Relation_avec_le_roi_et_conservatisme">Relation avec le roi et conservatisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=17" title="Modifier la section : Relation avec le roi et conservatisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=17" title="Modifier le code source de la section : Relation avec le roi et conservatisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Cette rencontre à Babelsberg pose les bases de la relation entre le roi et Bismarck pour les prochaines décennies. Bismarck acquiert un pouvoir quasi <a href="/wiki/Absolutisme" title="Absolutisme">absolu</a>, par l'intermédiaire de son ministère, et une confiance totale de Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr>. Il se comporte vis-à-vis de ce dernier comme un vassal qui jure à son <a href="/wiki/Suzerainet%C3%A9" title="Suzeraineté">suzerain</a> loyauté et courage au combat. Bismarck obtient un pouvoir absolu, qu'il utilise par la suite. Ainsi, ses ministres ne peuvent rendre des comptes qu'au roi, mais ils ont besoin au préalable de l'accord personnel de Bismarck<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65"><span class="cite_crochet">[</span>l 58<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Certes, Bismarck reste conservateur, mais il devient de plus en plus pragmatique. Les idéaux, théories et autres principes politiques ne sont pas, selon lui, prépondérants face à l'intérêt de l'État. Il se donne pour but d'accroître la puissance prussienne et il se sert de cet objectif comme critère de décision. De son point de vue, il n'est possible pour la Prusse de conserver ses aspirations à devenir une grande puissance que si elle parvient à gagner une position hégémonique en Europe, au détriment de l'Autriche, et sans s'attirer les foudres des autres puissances européennes. À proprement parler, il ne donne jamais dans le <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a>, mais plutôt dans le <a href="/wiki/Realpolitik" title="Realpolitik">réalisme diplomatique</a>. Il part d'ailleurs du principe que ses succès sur la scène internationale lui seront favorables sur le plan national. Il veut certes préserver la monarchie et l'État autoritaire, tout comme la place prédominante de la noblesse et des militaires mais, en cas de doutes, il fait toujours passer la puissance de l'<a href="/wiki/%C3%89tat" title="État">État</a> au premier plan. C'est ainsi que Bismarck passe des alliances temporaires avec les mouvements libéraux et nationalistes<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite_crochet">[</span>l 59<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Conflit_constitutionnel_prussien">Conflit constitutionnel prussien</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=18" title="Modifier la section : Conflit constitutionnel prussien" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=18" title="Modifier le code source de la section : Conflit constitutionnel prussien"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Otto%2Bvon%2Bbismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait de Bismarck ministre-président" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/16/Otto%2Bvon%2Bbismarck.jpg" decoding="async" width="214" height="298" class="mw-file-element" data-file-width="214" data-file-height="298" /></a><figcaption>Bismarck <a href="/wiki/Ministre-pr%C3%A9sident_de_Prusse" title="Ministre-président de Prusse">ministre-président</a>.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/Conflit_constitutionnel_prussien" title="Conflit constitutionnel prussien">Conflit constitutionnel prussien</a> et <a href="/wiki/Discours_du_fer_et_du_sang" class="mw-redirect" title="Discours du fer et du sang">Discours du fer et du sang</a>.</div></div> <p>Au début, la plupart des politiques, jusque parmi les conservateurs, sont hostiles à Bismarck qui passe pour réactionnaire. Il a, de ce fait, des difficultés pour trouver des ministres compétents&#160;; il écrit ainsi&#160;: <span class="citation">«&#160;Nous serions déjà satisfaits, si nous arrivions à trouver et conserver huit hommes.&#160;»</span><sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite_crochet">[</span>l 60<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> (<span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Wir sind froh, wenn wir acht Männer finden und halten.</span>&#160;»</span>). Le premier cabinet de Bismarck se compose, en effet, d'une majorité d'hommes politiques de seconde importance, parmi lesquels&#160;: <a href="/wiki/Carl_von_Bodelschwingh" title="Carl von Bodelschwingh">Carl von Bodelschwingh</a>, <a href="/wiki/Heinrich_Friedrich_von_Itzenplitz" title="Heinrich Friedrich von Itzenplitz">Heinrich Friedrich von Itzenplitz</a> et <a href="/wiki/Gustav_von_Jagow" title="Gustav von Jagow">Gustav von Jagow</a>. Dans ses mémoires, Bismarck juge que certains de ses ministres <span class="citation">«&#160;n'avaient pas les moyens de diriger un ministère.&#160;»</span> Ils ne montrent que peu de compréhension pour la ligne directrice politique à l'exception notable de Roons, et certains se révèlent plus intéressés par leurs plaisirs personnels et leurs divertissements que par leur travail<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite_crochet">[</span>w 6<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans ce contexte, Bismarck est le seul réel décideur. En tant que chef d'un cabinet en conflit, il domine clairement les polémiques contre les libéraux. Au début, Bismarck essaie de neutraliser l'opposition à la fois par des menaces mais aussi par des compensations. Cela échoue, à cause de certaines de ses déclarations qui renforcent son image de politicien conservateur et ainsi le desservent. Par exemple, il déclare&#160;: <span class="citation">«&#160;L'Allemagne ne regarde pas le libéralisme prussien, mais son pouvoir.&#160;»</span>, <span class="citation">«&#160;Les grandes questions de notre temps ne se décideront pas par des discours et des votes à la majorité, mais par le fer et le sang.&#160;»</span><sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite_crochet">[</span>l 61<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite_crochet">[</span>w 7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Alors que l'alliance avec les mouvements libéraux et les nationaux commence à prendre forme, il prononce un discours qui contribue à lui donner une réputation, dans l'opinion publique, de politicien aux méthodes brutales<sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71"><span class="cite_crochet">[</span>l 62<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. À la suite de cette réaction, il arrête ses tergiversations et se met à combattre les libéraux avec ardeur. Le parlement est ajourné et Bismarck gouverne, en automne 1862, sans avoir un budget régulier. Le parlement est rappelé au début de 1863. Bismarck se légitime en utilisant la très controversée, et maintenant célèbre <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/L%C3%BCckentheorie" title="Lückentheorie">Lückentheorie</a></span></i>. En fait, il note qu'il y a un vide juridique dans la Constitution à propos du ministre-président&#160;; il considère que le roi en tant que souverain est en droit de combler ce vide comme bon lui semble et donc de court-circuiter le parlement<sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite_crochet">[</span>w 8<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Par la suite, le fonctionnement normal de l'État se fait à l'aide de compromis entre le roi et les deux chambres du parlement. Si l'un des trois organes refuse le consensus, advient un conflit&#160;: <span class="citation">«&#160;Les conflits deviennent des questions capitales, parce que la vie publique ne peut pas s'arrêter. Se pose alors la question capitale de savoir qui a le pouvoir entre les mains.&#160;»</span><sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite_crochet">[</span>l 63<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck fonde son raisonnement sur le fait que le cas d'une divergence d'opinion entre le roi et le parlement n'est pas tranché par la Constitution. Par conséquent, il y a un vide juridique, qui doit être comblé selon les prérogatives du roi. Cette interprétation du droit est considérée par la plupart de ses contemporains comme un détournement de la Constitution. <a href="/wiki/Maximilian_von_Schwerin-Putzar" title="Maximilian von Schwerin-Putzar">Maximilian von Schwerin-Putzar</a> juge que cela signifie que <span class="citation">«&#160;le Pouvoir passe avant le droit&#160;»</span> (<span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Macht geht vor Recht.</span>&#160;»</span>). Or, jusqu'à présent, prévaut dans la haute société et dans l'entourage du roi la règle fondamentale&#160;: <span class="citation">«&#160;Le droit passe avant le Pouvoir. <span class="citation not_fr_quote" lang="la">«&#160;<span class="italique">Justitia fundamentum regnorum&#160;!</span>&#160;»</span> C'est la devise du roi de Prusse et cela reste ainsi par la suite<sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite_crochet">[</span>l 64<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Afin de lutter contre les libéraux, Bismarck adopte au fil du temps différentes stratégies. Parmi celles-ci, il tente une alliance avec le mouvement social-démocrate en 1863. Il rencontre ainsi à plusieurs reprises <a href="/wiki/Ferdinand_Lassalle" title="Ferdinand Lassalle">Ferdinand Lassalle</a> sans que cela soit suivi d'effet. Malgré une opposition forte, notamment venant de courtisans, et contre toute attente, Bismarck survit à la crise politique. Il emploie des méthodes radicales, allant jusqu'au licenciement de hauts fonctionnaires libéraux dont certains sont députés. En même temps, la liberté de la presse disparaît, et ce au mépris de la Constitution. En 1865, Bismarck défie en duel le professeur et député <a href="/wiki/Rudolf_Virchow" title="Rudolf Virchow">Rudolf Virchow</a>. Ce dernier refuse, car il considère ce mode de règlement des différends comme archaïque. La situation politique évolue alors peu&#160;; le conflit autour de la Constitution dure jusqu'en 1866 et ressemble à une guerre des postes. Bismarck essaie de miner l'opposition. Il dirige grâce à l'appareil étatique et, pendant un long moment, le parlement n'est même pas convoqué. En mai 1866, il est de nouveau dissout. Bismarck pense même un temps abolir le parlement et la Constitution. Mais, avec le temps, il devient de plus en plus hostile à de telles revendications, formulées par les conservateurs, car ces derniers ne peuvent lui promettre un ordre politique stable à long terme<sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite_crochet">[</span>l 65<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite_crochet">[</span>l 66<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Pendant ce temps, Bismarck cherche à mettre sous pression l'opposition prussienne, en allant chercher des succès sur la scène internationale. Cependant, cela se solde par un demi-échec. La <a href="/wiki/Convention_d%27Alvensleben" title="Convention d&#39;Alvensleben">convention d'Alvensleben</a> du 8 février 1863, qui prévoit le soutien de la Russie dans sa lutte contre le <a href="/wiki/Insurrection_de_Janvier" title="Insurrection de Janvier">soulèvement de Pologne</a>, reçoit une large désapprobation en Prusse, même au sein des cercles conservateurs. De plus, les pressions exercées par le <a href="/wiki/Royaume-Uni_de_Grande-Bretagne_et_d%27Irlande" title="Royaume-Uni de Grande-Bretagne et d&#39;Irlande">Royaume-Uni</a> et la <a href="/wiki/France" title="France">France</a> de <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III">Napoléon III</a> rendent caduque la convention. Voyant Bismarck affaibli, l'Autriche en profite pour essayer de faire passer une réforme de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Confédération germanique">Confédération germanique</a> à son profit. Bismarck ne réussit qu'avec beaucoup de peine à dissuader le roi de prendre part au <a href="/wiki/Congr%C3%A8s_des_princes" title="Congrès des princes">Congrès des princes</a>, réuni à Francfort. En riposte à l'Autriche, le ministre-président prussien présente une réforme de la confédération selon la conception prussienne qui vise, comme auparavant, à équilibrer le pouvoir entre la Prusse et l'Autriche dans l'Union. Cependant ses revendications diffèrent sur un point, il réclame <span class="citation">«&#160;La création d'une nouvelle représentation nationale qui recevrait la participation directe de toute la nation<sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite_crochet">[</span>l 67<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Cela n'en est pas moins une proposition de ralliement de la Prusse au mouvement national, qui est lui-même très proche du mouvement libéral. Bismarck ne se sert pas de cette nouvelle possibilité immédiatement, car, à cause du conflit autour de la Constitution, il est pour lui hors de question de s'allier aux libéraux. Les élections d'octobre 1863 permettent à l'opposition prussienne de réaffirmer sa position<sup id="cite_ref-78" class="reference"><a href="#cite_note-78"><span class="cite_crochet">[</span>l 68<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="#cite_note-79"><span class="cite_crochet">[</span>l 69<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Guerre_des_Duchés"><span id="Guerre_des_Duch.C3.A9s"></span>Guerre des Duchés</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=19" title="Modifier la section : Guerre des Duchés" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=19" title="Modifier le code source de la section : Guerre des Duchés"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Guerre_des_Duch%C3%A9s" title="Guerre des Duchés">Guerre des Duchés</a>.</div></div> <p>La question de la réforme de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Confédération germanique">Confédération germanique</a> est vite mise au second plan par une crise internationale de plus grande ampleur. En effet, la mort de <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_VII_(roi_de_Danemark)" title="Frédéric VII (roi de Danemark)">Frédéric VII de Danemark</a> déclenche une querelle quant au devenir des duchés de <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Schleswig" title="Duché de Schleswig">Schleswig</a> et d'<a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Holstein" title="Duché de Holstein">Holstein</a>. Le prince <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric-Auguste_de_Schleswig-Holstein-Sonderbourg-Augustenbourg" title="Frédéric-Auguste de Schleswig-Holstein-Sonderbourg-Augustenbourg">Frédéric Auguste de Schleswig-Holstein-Sonderbourg-Augustenbourg</a> les revendique, soutenu par les mouvements nationalistes allemands, qui veulent les voir fusionner en une seule entité qui serait annexée par la Confédération germanique en tant qu'État indépendant. Le nouveau roi de Danemark, <a href="/wiki/Christian_IX" title="Christian IX">Christian IX</a>, lui-même mis sous pression par les mouvements nationaux dans son propre pays, déclare au contraire vouloir intégrer le Schleswig à l'<a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">État danois</a><sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80"><span class="cite_crochet">[</span>w 9<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. À la grande déception des mouvements libéraux et nationalistes, Bismarck refuse de soutenir les revendications de Frédéric d'Augustenbourg. Mais, en même temps, il se montre en désaccord avec la position danoise et aspire à moyen terme à intégrer les deux duchés dans l'aire d'influence de la Prusse. Il sait que ce n'est pas réalisable dans l'immédiat. C'est pour cela que Bismarck, à l'image de l'Autriche, nourrit un intérêt à la création d'un État augustenbourgeois. De leur côté, les Autrichiens voient dans une solution nationale à la question des deux duchés un danger pour la stabilité de leur propre État plurinational. Cela créerait en effet un précédent qui pourrait se retourner contre eux. Dans ce contexte, les deux grandes puissances allemandes ont donc intérêt à coopérer<sup id="cite_ref-clarkdan_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-clarkdan-81"><span class="cite_crochet">[</span>l 70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Scène de la bataille de Düppel" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg/220px-1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg/330px-1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg/440px-1864_erstuermung-der-dueppeler-schanzen-deutsch-daenischer-krieg.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="425" /></a><figcaption>Bataille de Düppel.</figcaption></figure> <p>La politique de Bismarck dans cette crise, comme dans d'autres, ne suit pas un schéma fixe. Il part du principe qu'il faut s'adapter aux circonstances et essayer de les mettre à profit<sup id="cite_ref-82" class="reference"><a href="#cite_note-82"><span class="cite_crochet">[</span>l 71<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck se présente comme le défenseur du droit des peuples existants, et exige du Danemark qu'il s'en tienne au <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Londres_(1852)" title="Traité de Londres (1852)">traité de Londres</a> signé en 1852. Cette politique apaise les autres grandes puissances européennes, et l'Autriche se range du côté de la Prusse. À partir de ce moment, les autres États germaniques n'ont plus vraiment le choix et suivent les deux grandes puissances. Bismarck explique d'ailleurs au diplomate autrichien <a href="/wiki/Alajos_K%C3%A1rolyi" title="Alajos Károlyi">Alajos Károlyi</a> que les deux puissances peuvent imposer leur volonté, en passant outre les décisions du Bundestag. Ce faisant, la pérennité de la Confédération germanique est pour la première fois remise en question<sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83"><span class="cite_crochet">[</span>l 72<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84"><span class="cite_crochet">[</span>l 73<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le conflit dégénère en guerre entre la Confédération germanique et le Danemark en février 1864. Au contraire des précédentes guerres menées par la Prusse, le commandement suprême n'est pas pris par le roi ou par un militaire haut gradé, mais par le ministre-président, qui subordonne les opérations militaires à ses calculs politiques. Comme le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Generalfeldmarschall" title="Generalfeldmarschall">Generalfeldmarschall</a></span></i> <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_von_Wrangel" title="Frédéric von Wrangel">Frédéric von Wrangel</a> a théoriquement la priorité, de par son prestige acquis lors de la première guerre des duchés et de son ancienneté, il est relevé de ses fonctions par Bismarck<sup id="cite_ref-clarkdan_81-1" class="reference"><a href="#cite_note-clarkdan-81"><span class="cite_crochet">[</span>l 70<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Après la <a href="/wiki/Bataille_de_Dybb%C3%B8l_(1864)" title="Bataille de Dybbøl (1864)">bataille de Dybbøl</a> du <time class="nowrap" datetime="1864-04-18" data-sort-value="1864-04-18">18 avril 1864</time>, les négociations commencent entre belligérants à Londres, mais elles échouent en grande partie à cause des hésitations de Bismarck. La guerre continue et les troupes austro-prussiennes conquièrent le <a href="/wiki/Jutland" title="Jutland">Jutland</a>, provoquant la défaite du Danemark. Le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Vienne_(1864)" title="Traité de Vienne (1864)">traité de Vienne</a> du 30 octobre 1864 marque la fin de la guerre. Le Danemark renonce aux duchés de Schleswig et de Holstein. Les tentatives de création d'un État augustenbourgeois se soldent par un échec à cause de la volonté de Bismarck de faire des duchés une sorte de <a href="/wiki/Protectorat" title="Protectorat">protectorat</a> prussien. Finalement, la région est dirigée conjointement par l'Autriche et la Prusse, situation qui, pour Bismarck, ne peut être que provisoire. Cette volonté de diriger seul les duchés mène à la <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">guerre austro-prussienne</a><sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite_crochet">[</span>l 74<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite_crochet">[</span>l 75<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Au niveau de la politique intérieure, le succès au Danemark ne provoque pas d'affaiblissement du Parti progressiste. Les libéraux adoptent, eux, une posture défensive face à Bismarck, quand, par exemple, ils refusent de voter la nécessaire construction d'une flotte, principalement en réaction au conflit sur la constitution. Dans le camp libéral, certains anciens adversaires de Bismarck, comme <a href="/wiki/Heinrich_von_Treitschke" title="Heinrich von Treitschke">Heinrich von Treitschke</a>, font évoluer leurs positions. Les libéraux commencent alors à se scinder en deux camps distincts&#160;: ceux qui ne croient l'unification allemande possible que par un gouvernement progressiste, et ceux qui pensent au contraire qu'un gouvernement conservateur peut tout autant y parvenir<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite_crochet">[</span>l 76<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Guerre_austro-prussienne">Guerre austro-prussienne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=20" title="Modifier la section : Guerre austro-prussienne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=20" title="Modifier le code source de la section : Guerre austro-prussienne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Cohen-Blind commet un attentat contre Bismarck, on le voit tirer sur le chancelier qui est coiffé d&#39;un chapeau, les deux hommes se regardent dans les yeux" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Sch%C3%BCsse_auf_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="400" data-file-height="300" /></a><figcaption>Cohen-Blind commet un attentat contre Bismarck.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Guerre_austro-prussienne" title="Guerre austro-prussienne">Guerre austro-prussienne</a>.</div></div> <p>Après la guerre des Duchés, Bismarck essaie encore quelque temps de trouver un accord, sur des bases conservatrices, avec l'Autriche. Alors qu'il devient clair que le diplomate <a href="/wiki/Ludwig_von_Biegeleben" title="Ludwig von Biegeleben">Ludwig von Biegeleben</a> considère qu'il ne faut plus tolérer que la Prusse augmente encore sa puissance, Bismarck met sur pied une alliance avec les mouvements libéraux et nationaux afin de fonder un État allemand dominé par la Prusse seule&#160;; cette solution est nommée «&#160;<a href="/wiki/Solution_petite-allemande" title="Solution petite-allemande">petite-allemande</a>&#160;» en opposition à la «&#160;<a href="/wiki/Solution_grande-allemande" title="Solution grande-allemande">solution grande-allemande</a>&#160;», centrée sur l'Autriche<sup id="cite_ref-88" class="reference"><a href="#cite_note-88"><span class="cite_crochet">[</span>l 77<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il ne compte d'ailleurs pas, au départ, régler le différend austro-prussien de manière militaire. Au contraire, il laisse la porte ouverte à toutes les possibilités afin d'obtenir le contrôle des duchés de <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Schleswig" title="Duché de Schleswig">Schleswig</a> et <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Holstein" title="Duché de Holstein">Holstein</a>. La <a href="/wiki/Convention_de_Gastein" title="Convention de Gastein">convention de Gastein</a> d'août 1865, apporte une solution en divisant les deux duchés&#160;: le Holstein allant à l'Autriche et le Schleswig et le <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Saxe-Lauenbourg" title="Duché de Saxe-Lauenbourg">Lauenbourg</a> à la Prusse. Par la même occasion, Bismarck est fait comte von Bismarck et ministre responsable du Lauenbourg<sup id="cite_ref-89" class="reference"><a href="#cite_note-89"><span class="cite_crochet">[</span>l 78<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Mais cela ne fait selon lui que différer la résolution des différends sérieux entretenus avec l'Autriche. </p><p>Finalement, Bismarck se décide pour la guerre, car il espère ainsi en finir avec le conflit constitutionnel prussien, l'opposition faisant de plus en plus scission avec le gouvernement au pouvoir. La décision est prise lors du conseil des ministres du <time class="nowrap" datetime="1866-02-28" data-sort-value="1866-02-28">28 février 1866</time>. Bismarck réussit à convaincre le roi, pourtant très réticent à l'idée d'une <span class="citation">«&#160;guerre fratricide&#160;»</span>, et à le dissuader de changer d'avis lors des mois suivants. Bismarck met alors tout en œuvre afin d'isoler et de provoquer l'Autriche. Mais il se tient prêt à reculer si les autres grandes puissances viennent à se montrer réticentes<sup id="cite_ref-90" class="reference"><a href="#cite_note-90"><span class="cite_crochet">[</span>l 79<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il s'assure en particulier la neutralité de <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III">Napoléon III</a>. Le soutien de l'<a href="/wiki/Royaume_d%27Italie_(1861-1946)" title="Royaume d&#39;Italie (1861-1946)">Italie</a>, formalisé par un traité d'<a href="/wiki/Alliance_italo-prussienne" title="Alliance italo-prussienne">alliance</a> temporaire, rassure Bismarck. Après avoir renouvelé le Parlement allemand par un vote direct, il se lance, depuis les bancs des conservateurs prussiens, dans une critique virulente à l’égard de l'Autriche afin de la provoquer. Même <a href="/wiki/Ernst_Ludwig_von_Gerlach" title="Ernst Ludwig von Gerlach">Ludwig von Gerlach</a> prend ses distances avec lui. Les libéraux se mettent à considérer Bismarck comme quelqu'un de peu digne de confiance et rejettent sa proposition d'alliance. Dans l'opinion publique, l'idée d'une guerre fratricide est fortement impopulaire, à tel point que le <time class="nowrap" datetime="1866-05-07" data-sort-value="1866-05-07">7 mai 1866</time>, <a href="/wiki/Ferdinand_Cohen-Blind" title="Ferdinand Cohen-Blind">Ferdinand Cohen-Blind</a> commet un attentat au pistolet contre le ministre-président, pour tenter de désamorcer la guerre<sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91"><span class="cite_crochet">[</span>w 10<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:BismarckRoonMoltke.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait d&#39;Otto von Bismarck, le ministre de la guerre Albrecht von Roon et le général Helmuth von Moltke" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/220px-BismarckRoonMoltke.jpg" decoding="async" width="220" height="243" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/330px-BismarckRoonMoltke.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/BismarckRoonMoltke.jpg/440px-BismarckRoonMoltke.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="794" /></a><figcaption>Otto von Bismarck, le ministre de la Guerre Albrecht von Roon et le général <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Helmuth von Moltke</a>.</figcaption></figure> <p>L'Autriche décide, le <time class="nowrap" datetime="1866-06-01" data-sort-value="1866-06-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> juin 1866</time>, de faire trancher la question de l'avenir du Schleswig-Holstein par le Bundestag. Bismarck considère cela comme une entorse à la <a href="/wiki/Convention_de_Gastein" title="Convention de Gastein">convention de Gastein</a> et ordonne aux armées prussiennes de marcher sur le Holstein. En conséquence, le Bundestag, sur demande de l'Autriche, décide la mobilisation de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_de_la_Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Armée de la Confédération germanique">armée de la Confédération germanique</a>, ce qui annule automatiquement le traité d'alliance entre la Prusse et le reste de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Confédération germanique">Confédération germanique</a>. Le <time class="nowrap" datetime="1866-06-16" data-sort-value="1866-06-16">16 juin 1866</time>, l'armée prussienne entame les manœuvres contre le <a href="/wiki/Royaume_de_Hanovre" title="Royaume de Hanovre">royaume de Hanovre</a>, de <a href="/wiki/Royaume_de_Saxe" title="Royaume de Saxe">Saxe</a> et l'<a href="/wiki/%C3%89lectorat_de_Hesse" title="Électorat de Hesse">électorat de Hesse</a>. La victoire prussienne n'est en aucun cas acquise d'avance, la plupart des observateurs contemporains, dont Napoléon III, anticipent en effet une victoire autrichienne<sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite_crochet">[</span>l 80<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck joue le tout pour le tout&#160;: <span class="citation">«&#160;Si nous sommes défaits, je ne ferai pas marche arrière, je combattrai jusqu'au bout<sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite_crochet">[</span>l 81<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Bismarck s'efforce de garder la guerre sous son contrôle. Cela va à l'encontre des plans du général <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Moltke</a>, qui veut une <a href="/wiki/Guerre_totale" title="Guerre totale">guerre totale</a>. À cause de la brièveté de la campagne, la question du retrait du commandement militaire de Bismarck n'a pas eu le temps d'apparaître à l'ordre du jour<sup id="cite_ref-94" class="reference"><a href="#cite_note-94"><span class="cite_crochet">[</span>l 82<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Les discordes dans l'armée confédérée, l'emploi stratégique du chemin de fer et de nouvelles tactiques sur le champ de bataille expliquent la supériorité de l'armée prussienne, qui se manifeste, le <time class="nowrap" datetime="1866-07-03" data-sort-value="1866-07-03">3 juillet 1866</time>, lors de sa victoire décisive dans la <a href="/wiki/Bataille_de_Sadowa" title="Bataille de Sadowa">bataille de Sadowa</a>. Alors que Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> et les militaires poussent à envahir <a href="/wiki/Vienne_(Autriche)" title="Vienne (Autriche)">Vienne</a> et à imposer de dures conditions de paix, Bismarck, à l'inverse, propose des conditions mesurées, afin de ménager son adversaire du jour en espérant en faire un allié futur. C'est pourquoi la <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Prague_(1866)" title="Traité de Prague (1866)">paix de Prague</a> du <time class="nowrap" datetime="1866-08-23" data-sort-value="1866-08-23">23 août 1866</time> n'inflige aucune perte territoriale à la monarchie habsbourgeoise mais lui impose d'approuver la création de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">confédération de l'Allemagne du Nord</a>, réalisation de la «&#160;<a href="/wiki/Solution_petite-allemande" title="Solution petite-allemande">solution petite-allemande</a>&#160;»&#160;; c'est-à-dire que la partie nord de la Confédération germanique s'unifie sous domination prussienne. L'Autriche approuve également l'annexion du duché de <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Holstein" title="Duché de Holstein">Holstein</a>, de celui de <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Schleswig" title="Duché de Schleswig">Schleswig</a>, du <a href="/wiki/Royaume_de_Hanovre" title="Royaume de Hanovre">royaume de Hanovre</a>, de l'<a href="/wiki/%C3%89lectorat_de_Hesse" title="Électorat de Hesse">électorat de Hesse</a>, du <a href="/wiki/Duch%C3%A9_de_Nassau" title="Duché de Nassau">Nassau</a> et de <a href="/wiki/Francfort-sur-le-Main" title="Francfort-sur-le-Main">Francfort</a> par la <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">Prusse</a>. Les États du Sud de l'Allemagne restent indépendants<sup id="cite_ref-95" class="reference"><a href="#cite_note-95"><span class="cite_crochet">[</span>l 83<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-96" class="reference"><a href="#cite_note-96"><span class="cite_crochet">[</span>l 84<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-97" class="reference"><a href="#cite_note-97"><span class="cite_crochet">[</span>l 85<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En récompense pour son succès dans la guerre, Bismarck reçoit 400&#160;000 <a href="/wiki/Thaler" title="Thaler">thalers</a> et le domaine de <a href="/wiki/Varzin" class="mw-redirect" title="Varzin">Varzin</a><sup id="cite_ref-98" class="reference"><a href="#cite_note-98"><span class="cite_crochet">[</span>l 86<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans cette commune, il favorise la construction de la fabrique de papier de <a href="/wiki/Hammerm%C3%BChle" class="mw-redirect" title="Hammermühle">Hammermühle</a>, qui est de tout premier plan<sup id="cite_ref-99" class="reference"><a href="#cite_note-99"><span class="cite_crochet">[</span>w 11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dénouement_du_conflit_constitutionnel"><span id="D.C3.A9nouement_du_conflit_constitutionnel"></span>Dénouement du conflit constitutionnel</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=21" title="Modifier la section : Dénouement du conflit constitutionnel" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=21" title="Modifier le code source de la section : Dénouement du conflit constitutionnel"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La guerre consolide considérablement la position des conservateurs à l'intérieur du parlement prussien. Bismarck veut que les libéraux reconnaissent légalement les budgets depuis 1862. Cette loi est appelée <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Conflit_constitutionnel_prussien" title="Conflit constitutionnel prussien">Indemnitätsvorlage</a></span></i>. Elle est nécessaire pour Bismarck, car même s'il a réussi à conserver son pouvoir, sur le plan du droit constitutionnel sa situation est tout simplement intenable selon l'historien <a href="/wiki/Heinrich_August_Winkler" title="Heinrich August Winkler">Heinrich August Winkler</a><sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100"><span class="cite_crochet">[</span>l 87<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Néanmoins, cette situation représente également une possibilité d'alternance politique pour les libéraux, et la question de savoir quelle réponse il faut donner à la proposition de Bismarck mène à une profonde scission dans leurs rangs. Pendant que certains voient les avancées notables à attendre sur la question nationale de la part de Bismarck, d'autres argumentent que le droit à la liberté doit avoir la priorité sur la question de l'unité nationale. Cela conduit à la formation du <a href="/wiki/Parti_national-lib%C3%A9ral_(Allemagne)" title="Parti national-libéral (Allemagne)">Parti libéral national</a>, fruit d'une division du Parti progressiste. Des changements semblables ont lieu au sein des conservateurs&#160;: le <a href="/wiki/Parti_conservateur_libre" title="Parti conservateur libre">Parti conservateur libre</a> est ainsi fondé pour rassembler les partisans de la <i><a href="/wiki/Realpolitik" title="Realpolitik">realpolitik</a></i> de Bismarck<sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101"><span class="cite_crochet">[</span>1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, en opposition aux anciens conservateurs réunis autour de <a href="/wiki/Leopold_von_Gerlach" title="Leopold von Gerlach">Leopold von Gerlach</a>, qui s'est auparavant détourné du ministre-président. Ce dernier peut donc compter sur les deux nouveaux partis pour appuyer sa politique, dans les années suivantes<sup id="cite_ref-102" class="reference"><a href="#cite_note-102"><span class="cite_crochet">[</span>l 88<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103"><span class="cite_crochet">[</span>l 89<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_Revolution_von_oben">La <i><span class="lang-de" lang="de">Revolution von oben</span></i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=22" title="Modifier la section : La Revolution von oben" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=22" title="Modifier le code source de la section : La Revolution von oben"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:KonstsitNDBT.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Assemblée de la confédération d&#39;Allemagne du Nord, le 24 février 1867 ; Bismarck se tient directement en dessous du bureau du président du parlement." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/KonstsitNDBT.jpg/220px-KonstsitNDBT.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/KonstsitNDBT.jpg/330px-KonstsitNDBT.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/KonstsitNDBT.jpg/440px-KonstsitNDBT.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="462" /></a><figcaption>Assemblée de la confédération d'Allemagne du Nord, le <time class="nowrap" datetime="1867-02-24" data-sort-value="1867-02-24">24 février 1867</time>&#160;; Bismarck se tient directement en dessous du bureau du président du parlement.</figcaption></figure> <p>La victoire dans la guerre austro-prussienne marque un tournant au sein de l'opinion publique pour Bismarck. Le bouleversement provoqué par la guerre et le pas vers l'unité qu'il représente sont perçus comme une révolution faite sans émeute, une révolution décidée par le pouvoir en place, ce qui en allemand est traduit par l'expression <i><span class="lang-de" lang="de">Revolution von oben</span></i>. Bismarck écrit lui-même&#160;: <span class="citation">«&#160;tant qu'à avoir une révolution, mieux vaut la provoquer que la subir<sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104"><span class="cite_crochet">[</span>l 90<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Il aurait également déclaré à Napoléon III&#160;: <span class="citation">«&#160;en Prusse, seuls les rois font les révolutions&#160;»</span><sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105"><span class="cite_crochet">[</span>l 91<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-106" class="reference"><a href="#cite_note-106"><span class="cite_crochet">[</span>w 12<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck s'est peu soucié du respect du principe conservateur fondamental qu'est la légitimité monarchique, quand il s'agissait des annexions et de la formation de la confédération de l'Allemagne du Nord en particulier. Son nouveau parlement est élu de manière démocratique. Bismarck dicte en grande partie la constitution — c'est le dictat dit «&#160;de <a href="/wiki/Putbus" title="Putbus">Putbus</a>&#160;» — même s'il fait certains compromis avec les parlementaires. C'est pourquoi cette constitution est appelée «&#160;<a href="/wiki/Constitution_bismarckienne" title="Constitution bismarckienne">Constitution bismarckienne</a>&#160;». Un point central du texte est de sceller la domination prussienne sur la confédération. Par ailleurs, Bismarck se taille un poste sur mesure en créant la fonction de <a href="/wiki/Chancelier" title="Chancelier">chancelier</a>, qui lui permet, en plus des postes de ministre-président et de ministre des Affaires étrangères, de bénéficier de pouvoirs très larges. Après l'élection du premier parlement, les libéraux réussissent à arracher quelques concessions au nouveau chancelier. Aussi, même si le conseil militaire se voit retirer une grande partie de son influence parlementaire, il n'est pas créé de poste de ministre associé. Ni le chancelier, ni aucun membre du gouvernement ne peuvent être nommés ministre de la Guerre par le Reichstag, le cas échéant. Dans l'ensemble, Bismarck se montre réceptif aux exigences des libéraux, même s'il a veillé à empêcher de manière constitutionnelle que le système ne puisse devenir parlementaire<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite_crochet">[</span>l 92<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les réformes ne concernent pas que la constitution&#160;: la justice, les institutions sociale et économique ainsi que l'organisation de l'administration sont profondément remaniées. Il est tout à fait remarquable d'ailleurs que Bismarck, d'abord authentique conservateur, a mis en place un système étatique très moderne pour l'époque. Sur de nombreux points, il suit les idées libérales. Il n'est certes pas le seul à conduire ces réformes et on pourrait citer <a href="/wiki/Rudolph_von_Delbr%C3%BCck" title="Rudolph von Delbrück">Rudolph von Delbrück</a>, qui a alors un rôle capital. L'influence de Bismarck n'est en aucun cas à sous-estimer et l'historien <a href="/wiki/Lothar_Gall" title="Lothar Gall">Lothar Gall</a> voit dans les succès de l'État bureaucratique centralisé d'<a href="/wiki/Europe_centrale" title="Europe centrale">Europe centrale</a>, avec notamment l'éclosion de la société industrielle, une conséquence des réformes institutionnelles et judiciaires qui sont à mettre en grande partie au crédit de Bismarck<sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108"><span class="cite_crochet">[</span>l 93<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Guerre_franco-allemande_et_formation_de_l'Empire"><span id="Guerre_franco-allemande_et_formation_de_l.27Empire"></span>Guerre franco-allemande et formation de l'Empire</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=23" title="Modifier la section : Guerre franco-allemande et formation de l&#039;Empire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=23" title="Modifier le code source de la section : Guerre franco-allemande et formation de l&#039;Empire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vers_la_guerre">Vers la guerre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=24" title="Modifier la section : Vers la guerre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=24" title="Modifier le code source de la section : Vers la guerre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>En opposition avec la fonction purement pratique qu'a jusqu'alors la question nationale, après 1866, la <a href="/wiki/Nation" title="Nation">nation</a> devient un important facteur d'intégration aux yeux de Bismarck. Il reconnaît ainsi que la capacité de survie de la monarchie, et de l'État fédéral associé, ne peut être assurée sur la durée que si la Prusse reste à la pointe du mouvement nationaliste<sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109"><span class="cite_crochet">[</span>l 94<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En même temps, apparaît le besoin, pour des raisons de puissance politique, d'unifier les États du Sud de l'Allemagne à la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">confédération de l'Allemagne du Nord</a> et, par là-même, de réaliser l'unification totale de l'Allemagne sous domination prussienne<sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110"><span class="cite_crochet">[</span>l 95<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_183-R09517,_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg,_Hauptquartier_Versailles.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-R09517%2C_Deutsch-franz%C3%B6sischer_Krieg%2C_Hauptquartier_Versailles.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="536" /></a><figcaption>Bismarck à Versailles en 1871 (à la droite de Bismarck et assis se trouvent les comtes Hatzfeld et <a href="/wiki/Robert_von_Keudell" title="Robert von Keudell">von Keudell</a>, debout de gauche à droite&#160;: les comtes de Wartensleben, Wellmann, Bismarck-Bohlen, Blanquart, Delbrück (avec un chapeau <a href="/wiki/Haut-de-forme" title="Haut-de-forme">haut-de-forme</a>), Zezulke, Bucher, Wiehr, Abeken, Willisch, <abbr class="abbr" title="Docteur">D<sup>r</sup></abbr> Busch, Taglioni, Wagner et v. Holstein).</figcaption></figure> <p>Malgré la signature de traités d'alliance défensive avec les États du Sud, le pouvoir d'attraction de la confédération de l'Allemagne du Nord ne se montre pas assez fort pour les pousser à l'assimilation. Lors de l'élection pour le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Zollparlament" title="Zollparlament">Zollparlament</a></span></i>, les opposants à l'assimilation gagnent notamment à la fois en <a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">Bavière</a> et dans le <a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">Wurtemberg</a>. Bismarck est de l'avis que l'apparition d'une menace extérieure peut faire changer les opinions en sa faveur. Il n'essaie pourtant pas de créer une véritable situation menaçante, même s'il pense que l'unification se fera par les armes&#160;: <span class="citation">«&#160;Une intervention volontaire, pour des raisons subjectives, a toujours eu dans l'Histoire pour effet de couper les fruits verts sur l'arbre. Et il me saute aux yeux dans ce sens, que l'unification allemande n'est pas un fruit mûr<sup id="cite_ref-111" class="reference"><a href="#cite_note-111"><span class="cite_crochet">[</span>l 96<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Sur le plan de la politique extérieure, Bismarck sait qu'il lui faut compter avec la forte résistance de la France à l'unification allemande. L'opinion publique française nomme <span class="citation">«&#160;revanche pour Sadowa&#160;!&#160;»</span> les revendications territoriales qui conduisent à la <a href="/wiki/Crise_luxembourgeoise" title="Crise luxembourgeoise">crise luxembourgeoise</a>, désamorcée en mai 1867 avec la neutralisation du <a href="/wiki/Luxembourg" title="Luxembourg">Luxembourg</a>. Bismarck se sert de l'aubaine pour renforcer le sentiment anti-français à l'aide d'articles de journaux et de discours au parlement. <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_III" title="Napoléon III">Napoléon III</a> estime que l'issue du conflit sera une défaite&#160;; il fait tout afin de contrecarrer les ambitions prussiennes<sup id="cite_ref-112" class="reference"><a href="#cite_note-112"><span class="cite_crochet">[</span>l 97<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. On ne sait pas clairement si Bismarck est prêt à accepter la <a href="/wiki/Politique_des_pourboires" title="Politique des pourboires">conquête du Luxembourg par la France</a> et s'il cherche à en entraver le processus, ou s'il a calculé tout cela par avance. Dans tous les cas, les relations entre les deux puissances sortent grandement dégradées de cette crise<sup id="cite_ref-113" class="reference"><a href="#cite_note-113"><span class="cite_crochet">[</span>l 98<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En 1869 et 1870, la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_de_1868#La_recherche_d&#39;un_nouveau_roi" title="Révolution de 1868">crise successorale en Espagne</a> donne à Bismarck l'occasion de déclencher une crise. L'homme politique incite ainsi le prince <a href="/wiki/L%C3%A9opold_de_Hohenzollern-Sigmaringen" title="Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen">Léopold de Hohenzollern-Sigmaringen</a>, qui fait partie de la branche catholique des <a href="/wiki/Maison_de_Hohenzollern" title="Maison de Hohenzollern">Hohenzollern</a>, la famille régnante en Prusse, à présenter sa candidature à la couronne d'<a href="/wiki/Espagne" title="Espagne">Espagne</a>. Ce dernier se montre d'abord réticent, et le roi également, mais le chancelier impose finalement ses vues. Ce faisant, il se livre à une véritable provocation vis-à-vis de Napoléon III. Bismarck sait en effet que s'il veut espérer une union sacrée des Allemands autour de la Prusse dans la guerre qui se profile contre la France, il faut que cette dernière ait le rôle de l'agresseur. Même s'il imagine des stratégies alternatives, il ne fait aucun doute sur le fait qu'à l'époque Bismarck cherche volontairement le déclenchement de la guerre, comme il l’a lui-même reconnu dans son livre de souvenirs&#160;: <span class="citation">«&#160;Je ne doutais pas de la nécessité d’une guerre franco-allemande avant de pouvoir mener à bien la construction d’une Allemagne unie&#160;»</span><sup id="cite_ref-114" class="reference"><a href="#cite_note-114"><span class="cite_crochet">[</span>l 99<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite_crochet">[</span>l 100<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En France, la candidature prussienne a les effets escomptés, et on y craint d'être encerclé par des États sous contrôle Hohenzollern. La situation s'apaise avec le retrait de la candidature du prince Léopold. Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> refuse toutefois d'obtempérer à la demande française en renonçant à toute candidature semblable dans le futur. Il en informe Bismarck dans la «&#160;<a href="/wiki/D%C3%A9p%C3%AAche_d%27Ems" title="Dépêche d&#39;Ems">dépêche d'Ems</a>&#160;»<sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116"><span class="cite_crochet">[</span>w 13<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Ce dernier transforme alors la lettre et la transmet à la presse, en donnant au roi un ton très irrité. Napoléon III reçoit ainsi publiquement un énorme camouflet diplomatique. En conséquence, l'opinion publique française ne voit d'autre solution que de déclarer la guerre à la Prusse. En Allemagne, l'opinion publique est acquise à la cause de la Prusse et le ralliement des États du Sud est chose certaine, alors qu'à l'inverse la France est complètement isolée sur le plan international<sup id="cite_ref-117" class="reference"><a href="#cite_note-117"><span class="cite_crochet">[</span>l 101<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Déroulement_de_la_guerre_et_conséquences"><span id="D.C3.A9roulement_de_la_guerre_et_cons.C3.A9quences"></span>Déroulement de la guerre et conséquences</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=25" title="Modifier la section : Déroulement de la guerre et conséquences" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=25" title="Modifier le code source de la section : Déroulement de la guerre et conséquences"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/Guerre_franco-prussienne_de_1870" class="mw-redirect" title="Guerre franco-prussienne de 1870">Guerre franco-prussienne de 1870</a> et <a href="/wiki/Unit%C3%A9_allemande" class="mw-redirect" title="Unité allemande">Unité allemande</a>.</div></div> <p>La guerre en elle-même est brève. La capture de Napoléon III lors de la <a href="/wiki/Bataille_de_Sedan" title="Bataille de Sedan">bataille de Sedan</a> scelle la défaite de la France et aboutit à la formation du Second Reich. Cependant, les négociations de paix avec les Français se révèlent longues. Les Allemands, avec Bismarck en tête, posent comme condition l'annexion de l'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a>, l'opinion publique germanique poussant en faveur de l'expansion territoriale. Opposé à cette solution, le nouveau gouvernement français décide de poursuivre le conflit, mais plus sous la forme d'une guerre de cabinet&#160;: la guerre est désormais populaire et a désormais pour but de défendre la nation française contre l'envahisseur allemand. L'annexion de l'Alsace-Lorraine, confirmée par le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">traité de Francfort</a>, rend les relations franco-allemandes exécrables et ce jusqu'à la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>. Cela oblige Bismarck à mettre l'affaiblissement de la France en tête des objectifs de la politique extérieure allemande pour les prochaines années<sup id="cite_ref-118" class="reference"><a href="#cite_note-118"><span class="cite_crochet">[</span>l 102<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_(3._Fassung_1885).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Tableau d&#39;Anton von Werner: proclamation de l&#39;empire allemand par l&#39;empereur Guillaume Ier le 18 janvier 1871 avec Bismarck (en uniforme blanc) dans la galerie des glaces du château de Versailles. Bismarck est au pieds des marches menant à l&#39;empereur, les deux hommes sont entourés d&#39;une foule nombreuse." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/220px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/330px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg/440px-A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_%283._Fassung_1885%29.jpg 2x" data-file-width="1482" data-file-height="1097" /></a><figcaption>Proclamation de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> par <span><a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span></a></span> le <time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time> dans la galerie des glaces du château de Versailles. Au centre de la toile, Bismarck se détache grâce à son uniforme blanc. Tableau d'<a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a>, <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a>, Bismarck-Museum Friedrichsruh, 1885.</figcaption></figure> <p>Pendant la guerre, le ministre-président s'immisce une nouvelle fois dans les décisions militaires. Cela conduit à de vifs conflits avec le commandement militaire, qui atteignent leur paroxysme quand la question est posée de savoir s'il faut assaillir ou assiéger <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a><sup id="cite_ref-119" class="reference"><a href="#cite_note-119"><span class="cite_crochet">[</span>w 14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck impose alors l'<a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Paris_(1870-1871)" title="Siège de Paris (1870-1871)">assaut de la capitale</a>. Dans le Sud de l'Allemagne aussi la guerre a des effets&#160;: elle pousse dans leurs derniers retranchements les opposants à l'unification allemande. En effet, depuis la mi-octobre 1870, Bismarck négocie avec une délégation des États du Sud de l'Allemagne sur le sujet à Versailles. Les idées des nationalistes et des libéraux ont le soutien depuis le départ de l'alliance des princes allemands et des villes libres. Bismarck, quant à lui, esquive les pressions et argumente sur les avantages d'une telle fusion des États allemands. Dans l'ensemble, ce sont ses idées qui finissent par prévaloir<sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120"><span class="cite_crochet">[</span>l 103<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En premier lieu, les <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Bade" title="Grand-duché de Bade">grands-duchés de Bade</a> et de <a href="/wiki/Grand-duch%C3%A9_de_Hesse" title="Grand-duché de Hesse">Hesse-Darmstadt</a> se retirent de la confédération d'Allemagne du Nord. Ensuite, le <a href="/wiki/Royaume_de_Wurtemberg" title="Royaume de Wurtemberg">Wurtemberg</a> et la <a href="/wiki/Royaume_de_Bavi%C3%A8re" title="Royaume de Bavière">Bavière</a> lèvent leurs réserves, après que leurs droits sont garantis, et permettent ainsi la formation de l'État allemand. Bismarck rédige lui-même la <i><span class="lang-de" lang="de">Kaiserbrief</span></i>, par laquelle <a href="/wiki/Louis_II_(roi_de_Bavi%C3%A8re)" title="Louis II (roi de Bavière)">Louis II de Bavière</a> demande à Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> d'accepter la couronne d'empereur d'Allemagne<sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121"><span class="cite_crochet">[</span>w 15<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Afin d'obtenir son accord, Bismarck offre à Louis II une indemnité puisée dans les <a href="/wiki/Fonds_Welfs" title="Fonds Welfs">fonds Welfs</a><sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122"><span class="cite_crochet">[</span>l 104<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il lui faut cependant beaucoup d'effort pour faire accepter à Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> le titre d'empereur, ce dernier craignant une perte de signification de son titre de <a href="/wiki/Roi_de_Prusse" class="mw-redirect" title="Roi de Prusse">roi de Prusse</a>. Le <time class="nowrap" datetime="1871-01-18" data-sort-value="1871-01-18">18 janvier 1871</time>, dans la <a href="/wiki/Galerie_des_Glaces" title="Galerie des Glaces">galerie des Glaces</a> du <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>, l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> est proclamé. Quelques jours plus tard, le gouvernement français demande l'<a href="/wiki/Armistice_franco-allemand_(1871)" title="Armistice franco-allemand (1871)">armistice</a>. La guerre se termine le <time class="nowrap" datetime="1871-05-10" data-sort-value="1871-05-10">10 mai 1871</time> par le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_Francfort" title="Traité de Francfort">traité de Francfort</a>. Ce fait marque l'apogée de la carrière politique de Bismarck. Il est fait <a href="/wiki/Prince_(titre)" class="mw-redirect" title="Prince (titre)">prince</a> (<i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/F%C3%BCrst" title="Fürst">Fürst</a></span></i>) par Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> qui lui offre de plus <a href="/wiki/Sachsenwald" title="Sachsenwald">Sachsenwald</a>, dans les environs de <a href="/wiki/Hambourg" title="Hambourg">Hambourg</a>. Il devient ainsi un des plus gros propriétaires terriens de l'Empire et un homme riche grâce à la bonne gestion de sa fortune par <a href="/wiki/Gerson_von_Bleichr%C3%B6der" title="Gerson von Bleichröder">Gerson von Bleichröder</a>. Il acquiert, à l'époque, un ancien hôtel dans le hameau de <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a>, qui se trouve dans Sachsenwald, et le fait reconstruire. À partir de 1871, Friedrichsruh devient sa résidence privée de prédilection<sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite_crochet">[</span>l 105<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite_crochet">[</span>l 106<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il fait voter la <a href="/wiki/Loi_mon%C3%A9taire_prussienne_du_4_d%C3%A9cembre_1871" title="Loi monétaire prussienne du 4 décembre 1871">loi monétaire prussienne du 4 décembre 1871</a><sup id="cite_ref-125" class="reference"><a href="#cite_note-125"><span class="cite_crochet">[</span>w 16<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, première étape décisive vers l'adoption de l'<a href="/wiki/%C3%89talon-or" title="Étalon-or">étalon-or</a> en <a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemagne</a> puis en <a href="/wiki/Europe" title="Europe">Europe</a>. Son cousin le comte <a href="/wiki/Guido_Henckel_von_Donnersmarck" title="Guido Henckel von Donnersmarck">Guido Henckel de Donnersmarck</a> lui facilite le calcul et la négociation d'une indemnité guerre de six milliards de francs<sup id="cite_ref-p.286_126-0" class="reference"><a href="#cite_note-p.286-126"><span class="cite_crochet">[</span>l 107<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> consécutive à la défaite française de 1870, car il a pour maîtresse <a href="/wiki/La_Pa%C3%AFva" title="La Païva">La Païva</a>, qui a une excellente connaissance des milieux fortunés parisiens<sup id="cite_ref-p.286_126-1" class="reference"><a href="#cite_note-p.286-126"><span class="cite_crochet">[</span>l 107<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Chancelier_impérial"><span id="Chancelier_imp.C3.A9rial"></span>Chancelier impérial</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=26" title="Modifier la section : Chancelier impérial" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=26" title="Modifier le code source de la section : Chancelier impérial"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le nouvel Empire reprend la constitution de la confédération d'Allemagne du Nord. Bismarck, cumulant les postes de Chancelier impérial, de président du <a href="/wiki/Bundesrat_(Empire_allemand)" title="Bundesrat (Empire allemand)">Bundesrat</a>, de ministre-président et de ministre des Affaires étrangères de Prusse, reste l'homme politique le plus puissant du nouvel État. Il peut de plus se targuer d'être le fondateur de l'Empire. Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> le sait très bien, et c'est pour cela que la volonté du chancelier prime en général sur celle de l'empereur. Ce dernier déclare d'ailleurs&#160;: <span class="citation">«&#160;Ce n'est pas simple d'être empereur sous un tel chancelier<sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127"><span class="cite_crochet">[</span>l 108<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Famille_et_style_de_vie">Famille et style de vie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=27" title="Modifier la section : Famille et style de vie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=27" title="Modifier le code source de la section : Famille et style de vie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Même si la vie de Bismarck est complètement régie par sa passion pour la politique et par son amour du pouvoir, il aspire en même temps, et avec une égale intensité, à être libéré de cette charge. Déjà en 1872, il déclare&#160;: <span class="citation">«&#160;Je n'ai plus de carburant, je suis à bout<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128"><span class="cite_crochet">[</span>l 109<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Il affiche, lors de ses années à la chancellerie, non seulement des signes d'usure psychique, mais également physique. C'est pourquoi, il doit se retirer de manière de plus en plus fréquente dans ses domaines à la campagne pour des périodes allant jusqu'à plusieurs mois. Il boit et mange avec excès, et grossit de manière continue&#160;; ainsi, en 1879, il affiche <span title="112,037&#160;315 Kg" style="cursor:help">247</span>&#160;<abbr class="abbr" title="livres"><a href="/wiki/Livre_(unit%C3%A9_de_masse)" class="mw-redirect" title="Livre (unité de masse)">livres</a></abbr> à la balance, soit un peu moins de 112&#160;<abbr class="abbr" title="kilogramme">kg</abbr><sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129"><span class="cite_crochet">[</span>note 3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il souffre d'innombrables maladies, pour certaines chroniques, comme les <a href="/wiki/Rhumatologie" title="Rhumatologie">rhumatismes</a>, l'inflammation des veines, les problèmes de <a href="/wiki/Digestion" title="Digestion">digestion</a>, les <a href="/wiki/H%C3%A9morro%C3%AFde" class="mw-redirect" title="Hémorroïde">hémorroïdes</a> et, avant tout, des <a href="/wiki/Insomnie" title="Insomnie">insomnies</a> dues à l'excès de nourriture. En plus de son amour immodéré du tabac et de l'alcool, ses contemporains, telle la baronne <a href="/wiki/Hildegard_von_Spitzemberg" title="Hildegard von Spitzemberg">Hildegard von Spitzemberg</a>, relatent aussi sa consommation de <a href="/wiki/Morphine" title="Morphine">morphine</a><sup id="cite_ref-130" class="reference"><a href="#cite_note-130"><span class="cite_crochet">[</span>l 110<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. C'est seulement dans les années 1880, que son nouveau médecin, <a href="/wiki/Ernst_Schweninger" title="Ernst Schweninger">Ernst Schweninger</a>, réussit à le persuader de mener une vie plus saine<sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131"><span class="cite_crochet">[</span>w 17<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-132" class="reference"><a href="#cite_note-132"><span class="cite_crochet">[</span>l 111<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>La famille joue un rôle majeur dans sa vie privée, mais dans ce domaine aussi il impose ses volontés. Quand, en 1881, son fils <a href="/wiki/Herbert_von_Bismarck" title="Herbert von Bismarck">Herbert</a> envisage d'épouser la princesse <a href="/wiki/Elisabeth_zu_Carolath-Beuthen" title="Elisabeth zu Carolath-Beuthen">Elisabeth zu Carolath-Beuthen</a> — divorcée, catholique et apparentée à de nombreux opposants de Bismarck, comme <a href="/wiki/Marie_von_Schleinitz" title="Marie von Schleinitz">Marie von Schleinitz</a> — il s'y oppose à la dernière minute, menaçant de le déshériter, puis de se suicider. Herbert cède, mais devient un homme aigri<sup id="cite_ref-133" class="reference"><a href="#cite_note-133"><span class="cite_crochet">[</span>l 112<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-134" class="reference"><a href="#cite_note-134"><span class="cite_crochet">[</span>l 113<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_183-R68588,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Otto von Bismarck en uniforme de cuirassier, avec un casque à pointe, après son serment en 1880. À l&#39;occasion il apparaît ainsi vêtu en public et même au parlement." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="327" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-R68588%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="538" data-file-height="800" /></a><figcaption>Otto von Bismarck en uniforme de cuirassier après son serment en 1880. À l'occasion, il apparaît ainsi vêtu en public et même au parlement.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Politique_extérieure"><span id="Politique_ext.C3.A9rieure"></span>Politique extérieure</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=28" title="Modifier la section : Politique extérieure" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=28" title="Modifier le code source de la section : Politique extérieure"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La formation du nouvel État allemand modifie fondamentalement les rapports de force en Europe, qui n'avaient pas évolué depuis le <a href="/wiki/Congr%C3%A8s_de_Vienne" title="Congrès de Vienne">congrès de Vienne</a><sup id="cite_ref-135" class="reference"><a href="#cite_note-135"><span class="cite_crochet">[</span>l 114<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En effet, Bismarck comprend avec le temps qu'afin de sortir du climat de méfiance générale de la part des autres États européens, l'Allemagne doit renoncer à toute nouvelle volonté d'expansion. Il assure, en 1874, dans ce sens, que l'État allemand est «&#160;saturé&#160;»&#160;: <span class="citation">«&#160;Nous ne suivons plus une politique axée sur le pouvoir, mais sur la sécurité<sup id="cite_ref-136" class="reference"><a href="#cite_note-136"><span class="cite_crochet">[</span>l 115<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-137" class="reference"><a href="#cite_note-137"><span class="cite_crochet">[</span>l 116<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Le but principal de la politique extérieure de Bismarck reste cependant d'affaiblir la France. Pour cela, il essaie de maintenir de bonnes relations avec l'Autriche et la Russie, sans privilégier l'une des parties. La concrétisation de cette politique est l'<a href="/wiki/Entente_des_trois_empereurs" title="Entente des trois empereurs">Entente des trois empereurs</a> de 1873. La <a href="/wiki/Crise_Krieg-in-Sicht" title="Crise Krieg-in-Sicht">crise <i><span class="lang-de" lang="de">Krieg-in-Sicht</span></i></a>, que Bismarck a lui-même provoquée en 1875, montre par contre toutes les difficultés que rencontrerait l'Allemagne en cas de nouvelle guerre avec la France. Ainsi Bismarck comprend que ses tentatives d'imposer l'hégémonie de l'Allemagne au détriment de la France sont vouées à l'échec<sup id="cite_ref-138" class="reference"><a href="#cite_note-138"><span class="cite_crochet">[</span>l 117<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Même si Bismarck ne peut que constater le retour en puissance de la France, qui aurait vraisemblablement des soutiens en cas de guerre, guerre qu'il ne planifie d'ailleurs pas, la crise est riche en enseignement pour lui. Elle montre en effet que le rapprochement entre la France et la Russie est encore fragile. Bismarck veut absolument éviter cette alliance qui menacerait l'Allemagne de devoir combattre sur deux fronts en cas de guerre&#160;; il passe le reste de son mandat à tout faire pour l'entraver. De plus, l'Angleterre a exprimé clairement qu'elle ne tolérerait pas un futur accroissement de la puissance allemande. Pour maintenir l'équilibre continental, la France et la Russie sont également prêtes à se liguer<sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139"><span class="cite_crochet">[</span>l 118<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-140" class="reference"><a href="#cite_note-140"><span class="cite_crochet">[</span>l 119<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Systèmes_d'alliances_bismarckiens"><span id="Syst.C3.A8mes_d.27alliances_bismarckiens"></span>Systèmes d'alliances bismarckiens</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=29" title="Modifier la section : Systèmes d&#039;alliances bismarckiens" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=29" title="Modifier le code source de la section : Systèmes d&#039;alliances bismarckiens"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Berliner_kongress.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Congrès de Berlin où on voit les diplomates discuter autour d&#39;une table, Tableau de Anton von Werner; debout au centre: Otto von Bismarck qui salue un hôte" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Berliner_kongress.jpg/220px-Berliner_kongress.jpg" decoding="async" width="220" height="132" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Berliner_kongress.jpg/330px-Berliner_kongress.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Berliner_kongress.jpg/440px-Berliner_kongress.jpg 2x" data-file-width="1475" data-file-height="887" /></a><figcaption><i>Congrès de Berlin</i>, tableau d'<a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a> (debout au centre&#160;: Otto von Bismarck).</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Syst%C3%A8mes_bismarckiens" title="Systèmes bismarckiens">Systèmes bismarckiens</a>.</div></div> <p>Bismarck conclut de la <a href="/wiki/Crise_Krieg-in-Sicht" title="Crise Krieg-in-Sicht">crise <i><span class="lang-de" lang="de">Krieg-in-Sicht</span></i></a>, que seule une stratégie défensive est possible. À cause de sa position centrale en Europe, l'Allemagne a peur de se retrouver au milieu d'une guerre européenne d'envergure. Bismarck développe avec cette idée un nouveau concept, qui consiste à délocaliser les tensions entre les grandes puissances à la périphérie de l'Europe. Son premier cas d'application est la <a href="/wiki/Guerre_russo-turque_de_1877-1878" title="Guerre russo-turque de 1877-1878">crise des Balkans</a> qui dure de 1875 à 1878. Bismarck évite ainsi que le conflit ne devienne hors de contrôle. Il résume sa politique étrangère dans le <i><a href="/wiki/Kissinger_Diktat" title="Kissinger Diktat">Kissinger Diktat</a></i> de 1877&#160;: il veut créer <span class="citation">«&#160;une situation politique générale, où toutes les puissances, à part la France, ont besoin de nous, et éviter autant que possible la formation d'une coalition contre nous<sup id="cite_ref-141" class="reference"><a href="#cite_note-141"><span class="cite_crochet">[</span>l 120<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Lors du <a href="/wiki/Congr%C3%A8s_de_Berlin" title="Congrès de Berlin">congrès de Berlin</a> de 1878, qui a pour but de trouver une solution à la crise des Balkans, Bismarck se présente comme un «&#160;honnête médiateur&#160;» (<i><span class="lang-de" lang="de">ehrlicher Makler</span></i>). Cela renforce son prestige à l'étranger, tout en montrant immédiatement ses limites. En effet, le tsar <a href="/wiki/Alexandre_II_(empereur_de_Russie)" title="Alexandre II (empereur de Russie)">Alexandre II</a> reproche à Bismarck son succès étriqué. Il crée, en plus, un rapprochement forcé entre l'Autriche et l'Allemagne, qui mène à une alliance défensive contre la Russie. Cette alliance entre les deux pays se renforce avec le temps et marque fortement la politique extérieure de l'<a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a> pendant toute son existence. Bismarck présente cette alliance comme une union allemande opportune et comme <span class="citation">«&#160;un rempart assurant durablement la paix, populaire auprès de tous les partis, à l'exception des nihilistes et des socialistes<sup id="cite_ref-142" class="reference"><a href="#cite_note-142"><span class="cite_crochet">[</span>l 121<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Bismarck réussit par la suite le tour de force d'apaiser les tensions avec la Russie afin de former l'<a href="/wiki/Entente_des_trois_empereurs" title="Entente des trois empereurs">alliance des trois empereurs</a> (<i><span class="lang-de" lang="de">Dreikaiserbündnis</span></i>) en 1881, et qui empêche ainsi une entente franco-russe. Le système d'alliance est complété en 1882 par le (<i><span class="lang-de" lang="de">Dreibund</span></i>) entre l'Allemagne, l'Autriche-Hongrie et l'<a href="/wiki/Royaume_d%27Italie_(1861-1946)" title="Royaume d&#39;Italie (1861-1946)">Italie</a>, et, en 1883, par le (<i><span class="lang-de" lang="de">Zweibund</span></i>) avec la <a href="/wiki/Roumanie" title="Roumanie">Roumanie</a><sup id="cite_ref-143" class="reference"><a href="#cite_note-143"><span class="cite_crochet">[</span>l 122<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-144" class="reference"><a href="#cite_note-144"><span class="cite_crochet">[</span>l 123<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'épisode_impérialiste"><span id="L.27.C3.A9pisode_imp.C3.A9rialiste"></span>L'épisode impérialiste</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=30" title="Modifier la section : L&#039;épisode impérialiste" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=30" title="Modifier le code source de la section : L&#039;épisode impérialiste"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarckkolonien.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bismarckkolonien.jpg/220px-Bismarckkolonien.jpg" decoding="async" width="220" height="299" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bismarckkolonien.jpg/330px-Bismarckkolonien.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Bismarckkolonien.jpg/440px-Bismarckkolonien.jpg 2x" data-file-width="1023" data-file-height="1389" /></a><figcaption>«&#160;La nouvelle crinoline. Bismarck taille à la Germania réticente des sous-vêtements coloniaux à la mode&#160;», gravure de Gustav Heil pour le journal satirique <i><a href="/wiki/Berliner_Wespen" title="Berliner Wespen">Berliner Wespen</a></i> du 13 mars 1885.</figcaption></figure> <p>Au milieu des années 1880, la sécurité de l'Allemagne sur le plan diplomatique semble, selon Bismarck, garantie. Le concept de «&#160;saturation&#160;» de l'État allemand, en ces temps d'<a href="/wiki/Imp%C3%A9rialisme" title="Impérialisme">impérialisme</a>, est de plus en plus remis en question. Personnellement, Bismarck est opposé à l'expansion coloniale. En 1884, il organise la <a href="/wiki/Conf%C3%A9rence_de_Berlin" title="Conférence de Berlin">conférence de Berlin</a> afin de régler le partage de l'Afrique entre les différentes puissances européennes et notamment le sort du <a href="/wiki/%C3%89tat_ind%C3%A9pendant_du_Congo" title="État indépendant du Congo">Congo</a><sup id="cite_ref-145" class="reference"><a href="#cite_note-145"><span class="cite_crochet">[</span>w 18<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Un mouvement impérialiste se forme aussi en Allemagne, et fait pression pour la <a href="/wiki/Empire_colonial_allemand" title="Empire colonial allemand">conquête de colonies</a>. Plusieurs causes, intérieures et extérieures, la crise économique en plus de cette forte pression, vont faire changer Bismarck d'avis<sup id="cite_ref-146" class="reference"><a href="#cite_note-146"><span class="cite_crochet">[</span>l 124<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Parmi elles, il y a le risque de succession de <a href="/wiki/Guillaume_Ier_(empereur_allemand)" title="Guillaume Ier (empereur allemand)">Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a> par le futur <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a>, prince libéral et anglophile. En effet, une politique colonialiste aurait inévitablement pour effet de dégrader les relations avec la <a href="/wiki/Royaume-Uni" title="Royaume-Uni">Grande-Bretagne</a>, mettant ainsi de la distance entre Frédéric et l'Angleterre<sup id="cite_ref-147" class="reference"><a href="#cite_note-147"><span class="cite_crochet">[</span>l 125<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Devant le défenseur de la colonisation Eugen Wolf, le chancelier déclare en 1888&#160;: <span class="citation">«&#160;Votre carte de l'Afrique est effectivement très belle, mais ma carte de l'Afrique est, elle, située en Europe. La France est à gauche, la Russie à droite et nous nous trouvons au milieu. Ça c'est ma carte de l'Afrique.&#160;»</span><sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite_crochet">[</span>l 126<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> Cependant, Bismarck a, sans le vouloir, démarré un processus impérialiste qui ne peut plus être arrêté avant la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a><sup id="cite_ref-149" class="reference"><a href="#cite_note-149"><span class="cite_crochet">[</span>l 127<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-150" class="reference"><a href="#cite_note-150"><span class="cite_crochet">[</span>l 128<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Crise_du_système_d'alliance"><span id="Crise_du_syst.C3.A8me_d.27alliance"></span>Crise du système d'alliance</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=31" title="Modifier la section : Crise du système d&#039;alliance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=31" title="Modifier le code source de la section : Crise du système d&#039;alliance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dans la seconde moitié des années 1880, le système créé par Bismarck est menacé. À partir de 1886, on assiste à une recrudescence du <a href="/wiki/Revanchisme" title="Revanchisme">revanchisme</a> en France. Le spectre d'une alliance franco-russe, synonyme de guerre sur deux fronts, réapparaît périodiquement. D'ailleurs, Bismarck fait enfler la crise, afin de soutenir sur le plan intérieur ses volontés de renforcement de l'armée. Pratiquement simultanément se déclenche une nouvelle crise dans les <a href="/wiki/Balkans" title="Balkans">Balkans</a>. Bismarck essaie d'apaiser les tensions entre les deux belligérants que sont l'Autriche et la Russie. Le <i><span class="lang-de" lang="de">Dreikaiserbündnis</span></i> vole en éclats. L'alliance franco-russe a le vent en poupe en Russie alors que le protectionnisme allemand, mis en place avec les <a href="/wiki/Tarif_douanier_de_l%27Empire_allemand_de_1879" title="Tarif douanier de l&#39;Empire allemand de 1879">nouveaux tarifs douaniers de 1879</a>, ne font qu'empirer la situation. En Allemagne, des personnalités diplomatiques et militaires influentes, telles <a href="/wiki/Friedrich_von_Holstein" title="Friedrich von Holstein">Friedrich von Holstein</a>, <a href="/wiki/Helmuth_Karl_Bernhard_von_Moltke" title="Helmuth Karl Bernhard von Moltke">Bernhard von Moltke</a> ou <a href="/wiki/Alfred_von_Waldersee" title="Alfred von Waldersee">Alfred von Waldersee</a>, plaident pour une <a href="/wiki/Guerre_pr%C3%A9ventive" title="Guerre préventive">guerre préventive</a> contre la Russie. Bismarck est fermement opposé à de telles idées&#160;; il pense en effet que la guerre est évitable. Il pense qu'un homme au pouvoir doit prendre ses décisions de manière pragmatique, c'est la <i><a href="/wiki/Realpolitik" title="Realpolitik">realpolitik</a></i>. Il refuse en effet de prendre des décisions pour des motifs idéologiques, et ne cède ni à la tentation <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationaliste</a> ni au <a href="/wiki/Darwinisme_social" title="Darwinisme social">darwinisme social</a><sup id="cite_ref-n454_151-0" class="reference"><a href="#cite_note-n454-151"><span class="cite_crochet">[</span>l 129<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Certes le système d'alliance de Bismarck n'est plus, mais cela ne l'empêche pas de désamorcer la crise. Dans les Balkans, il refuse de <span class="citation">«&#160;tirer les marrons du feu<sup id="cite_ref-152" class="reference"><a href="#cite_note-152"><span class="cite_crochet">[</span>l 130<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;»</span> pour l'Autriche et l'Angleterre. Sans rompre avec la première, il réussit à éviter une guerre ouverte. En février 1887, Bismarck est ainsi l'instigateur de l'«&#160;<a href="/wiki/Entente_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Entente de la Méditerranée">entente de la Méditerranée</a>&#160;» qui lie l'Italie, la Grande-Bretagne et la monarchie austro-hongroise, et qui a pour but d'endiguer l'expansion russe. Peu de temps après, Bismarck renouvelle le <a href="/wiki/Syst%C3%A8mes_bismarckiens#Le_Traité_de_réassurance" title="Systèmes bismarckiens">traité de réassurance</a> qui allie la Russie à l'Allemagne<sup id="cite_ref-n454_151-1" class="reference"><a href="#cite_note-n454-151"><span class="cite_crochet">[</span>l 129<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Politique_intérieure"><span id="Politique_int.C3.A9rieure"></span>Politique intérieure</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=32" title="Modifier la section : Politique intérieure" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=32" title="Modifier le code source de la section : Politique intérieure"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ère_libérale_et_Kulturkampf"><span id=".C3.88re_lib.C3.A9rale_et_Kulturkampf"></span>Ère libérale et <i>Kulturkampf</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=33" title="Modifier la section : Ère libérale et Kulturkampf" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=33" title="Modifier le code source de la section : Ère libérale et Kulturkampf"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_183-R29818,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait de Bismarck en uniforme de marin aux environs de 1875" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="364" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_183-R29818%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="483" data-file-height="800" /></a><figcaption>Bismarck aux environs de 1875.</figcaption></figure> <p>À l'image de ce qui se pratique à l'époque de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_germanique" title="Confédération germanique">Confédération germanique</a>, la politique intérieure de l'Empire allemand est menée par Bismarck avec l'aide des <a href="/wiki/Parti_conservateur_libre" title="Parti conservateur libre">conservateurs libres</a> et des <a href="/wiki/Parti_national-lib%C3%A9ral_(Allemagne)" title="Parti national-libéral (Allemagne)">nationaux-libéraux</a>. Leur influence est particulièrement visible dans les processus d'uniformisation, de réorganisation et de modernisation économique, sociale et de la justice que met en place le pays, mais également la Prusse. Bismarck ne se prémunit pas de la sorte d'un conflit avec les conservateurs. Quand la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Herrenhaus" title="Herrenhaus">Herrenhaus</a></span></i> prussienne refuse, en 1872, d'adopter une réforme concernant les <a href="/wiki/Ancien_R%C3%A9gime" title="Ancien Régime">ordres</a>, Bismarck demande à Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> de nommer des membres supplémentaires dans cette chambre afin de faire passer la loi. Cette manœuvre s'appelle un <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Pairsschub" title="Pairsschub">Pairsschub</a></span></i>. La colère gronde dans les rangs conservateurs et <a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a> va même jusqu'à qualifier ces nominations de <a href="/wiki/Coup_d%27%C3%89tat" title="Coup d&#39;État">coup d'État</a><sup id="cite_ref-I529IDg_153-0" class="reference"><a href="#cite_note-I529IDg-153"><span class="cite_crochet">[</span>l 131<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Cela conduit à la démission de Bismarck du poste de ministre-président de la Prusse, au profit de Roon. Mais ce dernier ne se révèle pas être à la hauteur de la fonction, et Bismarck reprend le poste rapidement<sup id="cite_ref-I529IDg_153-1" class="reference"><a href="#cite_note-I529IDg-153"><span class="cite_crochet">[</span>l 131<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans différents domaines, la coopération avec les libéraux atteint ses limites. Notamment, en 1873, une vive discorde apparaît à propos de l'organisation de l'armée. Bismarck veut que le parlement renonce à son pouvoir de contrôle sur le budget militaire, ce que les libéraux nationalistes ne peuvent accepter. En 1874, la proposition de compromis de <a href="/wiki/Johannes_von_Miquel" title="Johannes von Miquel">Johannes von Miquel</a> permet de trouver un terrain d'entente. Les orientations budgétaires en matière militaire sont désormais données pour sept ans (un <a href="/wiki/Septennat_(Empire_allemand)" title="Septennat (Empire allemand)">septennat</a>). Malgré ce succès relatif, Bismarck a dû montrer les limites de sa bonne volonté, même si cela lui donne les mains libres pour huit ans. À la même période, se renforce l'union du chancelier avec le parlement à l'encontre des militaires<sup id="cite_ref-154" class="reference"><a href="#cite_note-154"><span class="cite_crochet">[</span>l 132<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Leo_XIII.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Leo_XIII.gif/220px-Leo_XIII.gif" decoding="async" width="220" height="315" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Leo_XIII.gif/330px-Leo_XIII.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cf/Leo_XIII.gif 2x" data-file-width="341" data-file-height="489" /></a><figcaption>Caricature de <a href="/wiki/Wilhelm_Scholz" title="Wilhelm Scholz">Wilhelm Scholz</a> à propos du <i><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></i>. Le pape <a href="/wiki/L%C3%A9on_XIII" title="Léon XIII">Léon XIII</a> et le chancelier se demandent réciproquement de se baiser les pieds «&#160;le Pontife&#160;: <span class="citation">«&#160;Ne faites donc pas de manière&#160;!&#160;»</span> Bismarck&#160;: <span class="citation">«&#160;S'il vous plaît, de même&#160;!&#160;»</span>&#160;» issue du <i><a href="/wiki/Kladderadatsch" title="Kladderadatsch">Kladderadatsch</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;14/15 du 18 mars 1878.</figcaption></figure> <p>Les nationalistes libéraux et Bismarck se liguent, malgré leur antagonisme, contre le nouveau parti catholique, le Parti centriste ou <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Zentrum" title="Zentrum">Zentrum</a></span></i>. En effet, ce nouveau parti formé en 1870 a fait perdre de son influence au chancelier, et il est important pour lui de former un parti principalement conservateur pour le contrebalancer. Le <i><span class="lang-de" lang="de">Zentrum</span></i> concilie à la fois ouvriers catholiques, dignitaires et Église. Bismarck craint particulièrement l'<a href="/wiki/Ultramontanisme" title="Ultramontanisme">ultramontanisme</a><sup id="cite_ref-155" class="reference"><a href="#cite_note-155"><span class="cite_crochet">[</span>l 133<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <i><span class="lang-de" lang="de">Zentrum</span></i> devient après les <a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_allemandes_de_1871" title="Élections législatives allemandes de 1871">élections de 1871</a> la seconde force politique au <span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Reichstag_(Empire_allemand)" title="Reichstag (Empire allemand)">Reichstag</a></span>, au détriment des libéraux nationalistes qui voient leur soutien diminuer auprès des bourgeois catholiques. Le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></span></i> a certes d'abord des raisons politiques, mais également des raisons plus personnelles. Le chancelier voit, en effet, en <a href="/wiki/Ludwig_Windthorst" title="Ludwig Windthorst">Ludwig Windthorst</a>, un des représentants du <i><span class="lang-de" lang="de">Zentrum</span></i>, un ennemi personnel&#160;: <span class="citation">«&#160;Il y a deux choses qui embellissent et préservent ma vie&#160;: ma femme et Windthorst. La première pour l'amour, le second pour la haine<sup id="cite_ref-156" class="reference"><a href="#cite_note-156"><span class="cite_crochet">[</span>l 134<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-157" class="reference"><a href="#cite_note-157"><span class="cite_crochet">[</span>l 135<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Bismarck présente les catholiques comme des ennemis de l'Empire, aussi afin de contrer les critiques dont il est l'objet. À partir de 1872, plusieurs lois d'exception sont votées contre les catholiques et celles-ci se durcissent de manière répétée. Les droits de l'Église sont réduits, ses revenus limités et son influence en Allemagne menacée par le moyen de lois impériales et prussiennes, comme le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Kanzelparagraph" title="Kanzelparagraph">Kanzelparagraph</a></span></i> ou la <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Brotkorbgesetz" title="Brotkorbgesetz">Brotkorbgesetz</a></span></i>. On crée en même temps le <a href="/wiki/Mariage_civil" title="Mariage civil">mariage civil</a>. Bismarck déclare&#160;: <span class="citation">«&#160;Soyez sans craintes, nous n'allons pas à <a href="/wiki/P%C3%A9nitence_de_Canossa" title="Pénitence de Canossa">Canossa</a>, ni physiquement, ni spirituellement<sup id="cite_ref-158" class="reference"><a href="#cite_note-158"><span class="cite_crochet">[</span>w 19<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>La première phase du <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></span></i> se termine en 1878<sup id="cite_ref-159" class="reference"><a href="#cite_note-159"><span class="cite_crochet">[</span>l 136<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, année de la mort de <a href="/wiki/Pie_IX" title="Pie IX">Pie IX</a>. Son successeur, <a href="/wiki/L%C3%A9on_XIII" title="Léon XIII">Léon XIII</a>, manifeste son envie de trouver un arrangement dans cette crise et est prêt, comme le demande Bismarck, à évincer le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Zentrum" title="Zentrum">Zentrum</a></span></i><sup id="cite_ref-160" class="reference"><a href="#cite_note-160"><span class="cite_crochet">[</span>l 137<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le Parti centriste considère une négociation directe du chancelier avec le <a href="/wiki/Saint-Si%C3%A8ge" title="Saint-Siège">Saint-Siège</a> comme une humiliation qui amoindrit son prestige parmi les catholiques. Lors de ces négociations, Bismarck n'obtient pas tout ce qu'il a projeté&#160;: les catholiques et leur parti sont restés soudés, rassemblés par les attaques de l'État allemand. De plus, la presse catholique soutient son parti, qui gagne de nouveaux sièges au <span class="lang-de" lang="de">Reichstag</span><sup id="cite_ref-161" class="reference"><a href="#cite_note-161"><span class="cite_crochet">[</span>l 138<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Une dernière raison est la rupture de Bismarck avec les libéraux nationalistes. Il réfléchit à la possibilité de former une coalition «&#160;bleue et noir&#160;» avec les centristes et les conservateurs<sup id="cite_ref-162" class="reference"><a href="#cite_note-162"><span class="cite_crochet">[</span>l 139<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Kulturkampf" title="Kulturkampf">Kulturkampf</a></span></i> se termine en avril 1887 avec la seconde loi de la paix (<i><span class="lang-de" lang="de">Friedensgesetz</span></i>)<sup id="cite_ref-163" class="reference"><a href="#cite_note-163"><span class="cite_crochet">[</span>l 140<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, après une longue période d'apaisement entre les deux camps. Les conséquences de cette politique encore visible de nos jours sont le mariage civil et les écoles publiques. Pour la suite des événements politiques, il est important de noter que Windthorst n'est en aucun cas un <a href="/wiki/Ultramontanisme" title="Ultramontanisme">ultramontain</a>, ce qui ouvre à Bismarck de nouvelles options politiques<sup id="cite_ref-164" class="reference"><a href="#cite_note-164"><span class="cite_crochet">[</span>l 141<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-165" class="reference"><a href="#cite_note-165"><span class="cite_crochet">[</span>l 142<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Crise_à_la_chancellerie_et_tournant_politique"><span id="Crise_.C3.A0_la_chancellerie_et_tournant_politique"></span>Crise à la chancellerie et tournant politique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=34" title="Modifier la section : Crise à la chancellerie et tournant politique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=34" title="Modifier le code source de la section : Crise à la chancellerie et tournant politique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La collaboration avec les libéraux devient de plus en plus difficile. Avec le début de la <a href="/wiki/Grande_D%C3%A9pression_(1873-1896)" title="Grande Dépression (1873-1896)">Grande dépression</a>, les propriétaires terriens puissants et les industriels se mettent à demander la hausse des barrières douanières. Bismarck espère que la crise économique va conduire à l'éclatement du Parti libéral. Même s'il ne s'exprime pas publiquement sur le sujet, il encourage la scission, qui finit par se produire. Ayant coécrit le programme du nouveau parti conservateur, Bismarck pense logiquement pouvoir s'en faire un allié<sup id="cite_ref-166" class="reference"><a href="#cite_note-166"><span class="cite_crochet">[</span>l 143<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La démission le <time class="nowrap" datetime="1876-04-25" data-sort-value="1876-04-25">25 avril 1876</time> de <a href="/wiki/Rudolph_von_Delbr%C3%BCck" title="Rudolph von Delbrück">Rudolph von Delbrück</a> de la <a href="/wiki/Chancellerie_du_Reich" title="Chancellerie du Reich">chancellerie</a> est un des prémices au conflit avec les libéraux qui se profile. Il personnifie, en effet, la collaboration avec les libéraux et le libéralisme économique au sein de son administration<sup id="cite_ref-167" class="reference"><a href="#cite_note-167"><span class="cite_crochet">[</span>l 144<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les libéraux pensent que la vraisemblable succession au trône, anticipée, mettrait en difficulté Bismarck. On suppose que le futur <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a> mettrait en place un gouvernement libéral ayant pour modèle celui de la Grande-Bretagne dirigé par <a href="/wiki/William_Ewart_Gladstone" title="William Ewart Gladstone">Gladstone</a>. En 1877, Bismarck essaie de mettre hors course <a href="/wiki/Albrecht_von_Stosch" title="Albrecht von Stosch">Albrecht von Stosch</a>, le chef de la Marine, pressenti au poste de chancelier. À la suite de l'échec de cette tentative, Bismarck menace de démissionner et, dans le même temps, se retire dans son domaine de <a href="/wiki/Warcino" title="Warcino">Varzin</a>. Les tentatives de rapprochement avec les nationaux-libéraux, en leur offrant des concessions au niveau politique ou un poste de ministre pour <a href="/wiki/Rudolf_von_Bennigsen" title="Rudolf von Bennigsen">Rudolf von Bennigsen</a>, échouent également. Ils lui reprochent de vouloir circonscrire le pouvoir du parlement, et c'est pourquoi le chancelier se décide à rompre avec les nationaux-libéraux<sup id="cite_ref-168" class="reference"><a href="#cite_note-168"><span class="cite_crochet">[</span>l 145<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les revendications des nationaux-libéraux, en faveur de la refonte de la constitution pour donner à l'Empire un régime plus parlementaire, représentent pour Bismarck une limite qu'il n'est pas prêt à franchir. En 1879, il déclare devant le <a href="/wiki/Reichstag_(Empire_allemand)" title="Reichstag (Empire allemand)">Reichstag</a>&#160;: <span class="citation">«&#160;Une faction peut très bien soutenir le gouvernement et en retour y gagner en influence, mais lorsqu'une faction exige de gouverner le gouvernement, alors elle force ce dernier à réagir contre elle&#160;»</span><sup id="cite_ref-169" class="reference"><a href="#cite_note-169"><span class="cite_crochet">[</span>l 146<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Face à un blocage politique, Bismarck se voit forcé de fuir en avant. Par son discours au Reichstag du <time class="nowrap" datetime="1878-02-22" data-sort-value="1878-02-22">22 février 1878</time>, il entame donc un virage politique important. En y esquissant l'objectif de créer un monopole d'État sur le tabac, il contredit les principes fondamentaux du libéralisme. Les libéraux les plus proches du gouvernement le comprennent comme un premier pas vers un changement radical de politique économique. <a href="/wiki/Heinrich_von_Achenbach" title="Heinrich von Achenbach">Heinrich von Achenbach</a> et <a href="/wiki/Otto_von_Camphausen" title="Otto von Camphausen">Otto von Camphausen</a> décident par conséquent de démissionner. Pour les remplacer, Bismarck nomme des hommes politiques qui ne sont réellement affiliés à aucun parti et ne possédant que peu de poids politique<sup id="cite_ref-170" class="reference"><a href="#cite_note-170"><span class="cite_crochet">[</span>l 147<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lois_antisocialistes_et_protectionnisme">Lois antisocialistes et protectionnisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=35" title="Modifier la section : Lois antisocialistes et protectionnisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=35" title="Modifier le code source de la section : Lois antisocialistes et protectionnisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Reichsgesetzblatt34_1878.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Reichsgesetzblatt34_1878.jpg/220px-Reichsgesetzblatt34_1878.jpg" decoding="async" width="220" height="295" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Reichsgesetzblatt34_1878.jpg/330px-Reichsgesetzblatt34_1878.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Reichsgesetzblatt34_1878.jpg/440px-Reichsgesetzblatt34_1878.jpg 2x" data-file-width="1587" data-file-height="2125" /></a><figcaption>Texte de loi du <time class="nowrap" datetime="1878-10-21" data-sort-value="1878-10-21">21 octobre 1878</time> intitulé «&#160;Loi contre les efforts collectifs dangereux de la social-démocratie&#160;».</figcaption></figure> <p>Depuis le discours au Reichstag d'<a href="/wiki/August_Bebel" title="August Bebel">August Bebel</a> en 1871 en faveur de la <a href="/wiki/Commune_de_Paris" title="Commune de Paris">Commune de Paris</a>, Bismarck voit dans le <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> une menace révolutionnaire. Il dessine sa politique future à travers deux points&#160;: <span class="citation">«&#160;1. Satisfaire les vœux de la classe ouvrière, 2. Enrayer l'agitation dangereuse pour l'État au moyen d'interdictions et de loi<sup id="cite_ref-171" class="reference"><a href="#cite_note-171"><span class="cite_crochet">[</span>l 148<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> De son point de vue, les conséquences sociales de la <a href="/wiki/Grande_D%C3%A9pression_(1873-1896)" title="Grande Dépression (1873-1896)">Grande dépression</a> augmentent le danger révolutionnaire. En 1878, il considère qu'il est opportun de lutter contre les partis travailleurs socialistes en faisant voter des <a href="/wiki/Lois_antisocialistes" title="Lois antisocialistes">lois antisocialistes</a>. Il veut ainsi <span class="citation">«&#160;mener une guerre d'anéantissement au moyen de la loi, qui toucherait les associations, les rassemblements, la presse socialistes ainsi que la liberté de circulation de leurs membres (par le moyen d'expulsion et d'internement)<sup id="cite_ref-172" class="reference"><a href="#cite_note-172"><span class="cite_crochet">[</span>l 149<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p><p>Le combat contre le socialisme a pour principaux effets une recrudescence des attentats contre Bismarck. Il met aussi en évidence un manque de soutien du parlement pour sa politique offensive. Le premier projet de loi antisocialiste est ainsi rejeté par une majorité écrasante du Reichstag. Toutefois, après un second <a href="/wiki/Attentat" title="Attentat">attentat</a> contre sa personne, Bismarck dissout le parlement. Il essaie de regagner le soutien des nationaux-libéraux et de ramener le gouvernement à droite. Les <a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_allemandes_de_1878" title="Élections législatives allemandes de 1878">élections</a> voient la victoire des <a href="/wiki/Conservatisme" title="Conservatisme">conservateurs</a> qui, avec leurs deux partis, sont plus nombreux que les nationaux-libéraux<sup id="cite_ref-173" class="reference"><a href="#cite_note-173"><span class="cite_crochet">[</span>l 150<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans ce nouveau parlement, les nationaux-libéraux finissent par voter en faveur du projet de loi antisocialiste au prix de quelques concessions. Elles restent en application jusqu'en 1890, après avoir été prolongées plusieurs fois par le parlement. Cette loi d'exception interdit l'agitation socialiste sans pour autant toucher au droit des parlementaires socialistes. Ces lois manquent leur objectif et ont pour effet, au contraire, de consolider le milieu socialiste, en permettant aux <a href="/wiki/Marxisme" title="Marxisme">théories marxistes</a> de vraiment s'imposer<sup id="cite_ref-174" class="reference"><a href="#cite_note-174"><span class="cite_crochet">[</span>l 151<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-175" class="reference"><a href="#cite_note-175"><span class="cite_crochet">[</span>l 152<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1878, dans le contexte de la Grande dépression, les grands propriétaires terriens et des industriels demandent avec de plus en plus d'insistance des barrières douanières plus élevées. Alors qu'une majorité se dégage au parlement en faveur de cette proposition, Bismarck se déclare favorable à une réforme de la <a href="/wiki/Fiscalit%C3%A9" class="mw-redirect" title="Fiscalité">fiscalité</a> et de la <a href="/wiki/Protectionnisme" title="Protectionnisme">politique douanière</a> dans sa «&#160;lettre de Noël&#160;» (<i><span class="lang-de" lang="de">Weihnachtsbrief</span></i>) du 15 décembre 1878. Il en espère une augmentation des recettes de l'État. Cette loi ne reçoit que peu de soutien des nationaux-libéraux, mais Bismarck peut s'appuyer sur les deux partis conservateurs et le centre pour la faire passer. Elle marque la fin de l'ère libérale, en Allemagne tout d'abord, puis en Europe&#160;: les autres pays, à l'exception de la Grande-Bretagne, suivant l'exemple allemand<sup id="cite_ref-176" class="reference"><a href="#cite_note-176"><span class="cite_crochet">[</span>l 153<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck clame désormais que les pouvoirs publics sont garants de l'unité nationale et il crée donc un mouvement d'union constitué non seulement des deux partis conservateurs mais aussi du centre. Toutefois, cette union n'a pas la solidité de celle qu'elle a eu avec les nationaux-libéraux. Ceci explique que, dans les années qui suivent, beaucoup d'initiatives politiques de Bismarck se soldent par des échecs<sup id="cite_ref-177" class="reference"><a href="#cite_note-177"><span class="cite_crochet">[</span>l 154<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-178" class="reference"><a href="#cite_note-178"><span class="cite_crochet">[</span>l 155<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La transition du <a href="/wiki/Libre-%C3%A9change" title="Libre-échange">libre-échange</a> au <a href="/wiki/Protectionnisme" title="Protectionnisme">protectionnisme</a> se fait graduellement lors des années suivantes. Dans sa biographie, Ernst Engelberg fait toutefois remarquer que l'Empire allemand n'a jamais été vraiment libéral<sup id="cite_ref-179" class="reference"><a href="#cite_note-179"><span class="cite_crochet">[</span>l 156<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck espère ainsi saper le soutien politique à l'union «&#160;Seigle et Acier&#160;» (<i><span class="lang-de" lang="de">Roggen und Eisen</span></i>) et, ce faisant, consolider les bases conservatrices de l'Empire et sa propre position au passage<sup id="cite_ref-180" class="reference"><a href="#cite_note-180"><span class="cite_crochet">[</span>l 157<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lois_sociales_et_tentative_de_coup_d'État"><span id="Lois_sociales_et_tentative_de_coup_d.27.C3.89tat"></span>Lois sociales et tentative de coup d'État</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=36" title="Modifier la section : Lois sociales et tentative de coup d&#039;État" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=36" title="Modifier le code source de la section : Lois sociales et tentative de coup d&#039;État"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:BismarckArbeitszimmer1886.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BismarckArbeitszimmer1886.jpg/220px-BismarckArbeitszimmer1886.jpg" decoding="async" width="220" height="257" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BismarckArbeitszimmer1886.jpg/330px-BismarckArbeitszimmer1886.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/BismarckArbeitszimmer1886.jpg/440px-BismarckArbeitszimmer1886.jpg 2x" data-file-width="574" data-file-height="671" /></a><figcaption>Otto von Bismarck dans son bureau en 1886.</figcaption></figure> <p>Pour surmonter la situation difficile qu'il rencontre face au parlement, Bismarck essaie de réduire l'importance des partis politiques. Il choisit de centrer les débats autour de la politique sociale et économique, et, symbole de cette orientation, il occupe personnellement le poste de ministre du Commerce de 1880 à 1890. Afin d'avoir la mainmise sur la politique économique, il essaie, en vain et à cause de la résistance des partis, d'établir un conseil économique&#160;: le <i><span class="lang-de" lang="de">Volkswirtschaftsrat</span></i>, constitué de membres des différentes corporations et afin de contourner le parlement<sup id="cite_ref-181" class="reference"><a href="#cite_note-181"><span class="cite_crochet">[</span>l 158<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le but principal de la politique sociale de Bismarck est de renforcer le lien des Allemands avec l'État, et ainsi d'isoler les partis de leurs bases électorales. Bismarck ne cache pas que cela préserve en même temps sa position<sup id="cite_ref-182" class="reference"><a href="#cite_note-182"><span class="cite_crochet">[</span>l 159<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Au départ, seule une assurance couvrant les accidents est prévue, puis vient ensuite l'idée d'y ajouter une <a href="/wiki/Assurance_maladie" title="Assurance maladie">assurance maladie</a>, une d'invalidité et un système de <a href="/wiki/Syst%C3%A8mes_de_retraite_en_Europe" title="Systèmes de retraite en Europe">retraite</a>. Ces dispositifs doivent être principalement contrôlés par l'État&#160;; Bismarck parle même de «&#160;<a href="/wiki/%C3%89tat-providence" title="État-providence">socialisme d'État</a>&#160;». Il veut <span class="citation">«&#160;forger une mentalité conservatrice dans la masse des plus démunis, laquelle légitimera les retraites&#160;»</span><sup id="cite_ref-183" class="reference"><a href="#cite_note-183"><span class="cite_crochet">[</span>l 160<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Cette réforme rencontre une forte résistance, non pas à cause de son contenu, mais parce qu'elle sert avant tout les motifs personnels de Bismarck. Finalement, le parlement enlève toutes les mentions relatives au socialisme d'État de la proposition de loi sur l'assurance accident. Après une nouvelle dissolution du <a href="/wiki/Reichstag_(Empire_allemand)" title="Reichstag (Empire allemand)">Reichstag</a>, Bismarck espère convaincre en menant campagne sur le thème du «&#160;royaume social&#160;», et sur un ton antiparlementaire, espoir finalement déçu. Au contraire, ce sont les libéraux de gauche qui gagnent nettement cette élection. Bismarck pense alors un bref instant à démissionner, avant de se raviser et, même, de fomenter des plans de <a href="/wiki/Coup_d%27%C3%89tat" title="Coup d&#39;État">coup d'État</a>. L'assurance accident, contrairement à ce qui était prévu originellement, n'est pas contrôlée par l'État, mais par les entreprises. En effet, dans un contexte d'idéologie <a href="/wiki/Corporatisme" title="Corporatisme">corporatiste</a>, elle est conçue comme un rassemblement dépassant les partis politiques. À rebours des objectifs initiaux de ce mécanisme, ce sont les représentants des partis de droite qui y gagnent<sup id="cite_ref-184" class="reference"><a href="#cite_note-184"><span class="cite_crochet">[</span>l 161<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La caisse d'assurance maladie est, quant à elle, contrôlée de manière indépendante par les ouvriers. Au cours du temps, la plupart des caisses d'assurances maladie régionales finissent par être dominées par les sociaux-démocrates<sup id="cite_ref-185" class="reference"><a href="#cite_note-185"><span class="cite_crochet">[</span>l 162<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_147-0861,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Bismarck au Reichstag en 1889, assis sur un banc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="286" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_147-0861%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="596" data-file-height="774" /></a><figcaption>Bismarck au Reichstag en 1889.</figcaption></figure> <p>Avec cette législation sociale, Bismarck pose les bases d'un système de sécurité sociale moderne, mais il n'atteint toutefois pas ses objectifs politiques. Ses tentatives de couper par la racine le <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> allemand tournent court, tout comme l'ont fait auparavant ses tentatives d'affaiblir les partis au profit des pouvoirs publics. Cela démotive Bismarck de continuer dans cette voie. Il ne met en place l'assurance invalidité et retraite en 1889 que par sens du devoir, sans conviction<sup id="cite_ref-186" class="reference"><a href="#cite_note-186"><span class="cite_crochet">[</span>l 163<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-187" class="reference"><a href="#cite_note-187"><span class="cite_crochet">[</span>l 164<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-188" class="reference"><a href="#cite_note-188"><span class="cite_crochet">[</span>l 165<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Protectionnisme,_nationalisme_et_politique_intérieure"><span id="Protectionnisme.2C_nationalisme_et_politique_int.C3.A9rieure"></span>Protectionnisme, nationalisme et politique intérieure</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=37" title="Modifier la section : Protectionnisme, nationalisme et politique intérieure" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=37" title="Modifier le code source de la section : Protectionnisme, nationalisme et politique intérieure"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Bismarck et son ministre de l'Intérieur, <a href="/wiki/Robert_von_Puttkamer" title="Robert von Puttkamer">Robert von Puttkamer</a>, réussissent à obtenir de l'administration prussienne un soutien absolu à la politique de leur gouvernement. Dans le Parti national-libéral, dirigé par <a href="/wiki/Johannes_von_Miquel" title="Johannes von Miquel">Johannes Miquel</a>, les partisans du protectionnisme et d'une ligne de conduite proche de celle de l'État s'imposent, ce qui profite à Bismarck. Ils se mettent en général au diapason avec la politique du chancelier. En 1885, Bismarck présente un projet de réforme de la politique douanière, résolument <a href="/wiki/Protectionnisme" title="Protectionnisme">protectionniste</a>, qui propose, entre autres, de réduire massivement les importations, afin, principalement, de servir les intérêts des électeurs conservateurs. Dans le but de profiter du sentiment nationaliste, Bismarck renforce la politique antipolonaise dans les provinces de l'Est de la Prusse<sup id="cite_ref-189" class="reference"><a href="#cite_note-189"><span class="cite_crochet">[</span>w 20<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il intensifie donc la <a href="/wiki/Germanisation" title="Germanisation">germanisation</a> avec la mise en place, à partir de 1885, d'une politique d'expulsion des Polonais et une loi sur la colonisation en 1886. Il profite du sentiment <a href="/wiki/Revanchisme" title="Revanchisme">revanchard</a> français pour justifier une campagne de presse de grande envergure afin de discréditer, en les faisant passer pour des traîtres, tous les opposants à sa politique militaire. Après la dissolution du Reichstag, l'agitation nationaliste s'amplifie encore<sup id="cite_ref-loth_190-0" class="reference"><a href="#cite_note-loth-190"><span class="cite_crochet">[</span>l 166<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les <a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_allemandes_de_1887" title="Élections législatives allemandes de 1887">élections de février 1887</a> marquent la victoire des partis soutenant le gouvernement et appelés <span class="citation">«&#160;<a href="/wiki/Partis_du_cartel" title="Partis du cartel">partis du cartel</a>&#160;»</span>, à savoir&#160;: les conservateurs et les nationaux-libéraux, qui obtiennent ensemble la majorité absolue. Après dix ans d'attente, Bismarck obtient enfin une <a href="/wiki/Syst%C3%A8me_%C3%A9lectoral" title="Système électoral">majorité absolue</a> dans les deux chambres parlementaires. Il est donc libre d'imposer sa politique militaire et de favoriser sa clientèle électorale conservatrice. À cause de cette nouvelle annonçant une toute-puissance de Bismarck, l'ascension au trône de <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a> en mars 1888 n'a pour lui presque plus aucune importance. Quand le nouvel empereur, déjà malade, refuse de donner son accord à l'allongement de la période de la législature et aux lois antisocialistes, Bismarck réprimande l'<a href="/wiki/Victoria_du_Royaume-Uni_(1840-1901)" title="Victoria du Royaume-Uni (1840-1901)">impératrice</a> en déclarant que <span class="citation">«&#160;le monarque n'a pas vocation à légiférer<sup id="cite_ref-loth_190-1" class="reference"><a href="#cite_note-loth-190"><span class="cite_crochet">[</span>l 166<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="«_Le_capitaine_descend_du_navire_»"><span id=".C2.AB_Le_capitaine_descend_du_navire_.C2.BB"></span><span class="citation">«&#160;Le capitaine descend du navire&#160;»</span></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=38" title="Modifier la section : « Le capitaine descend du navire »" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=38" title="Modifier le code source de la section : « Le capitaine descend du navire »"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Caricature parue dans le journal anglais le Punch Dropping the Pilot, soit le capitaine descend, où l&#39;on voit Bismarck littéralement descendre d&#39;un bateau de Sir John Tenniel à propos du départ de Bismarck, en 1890." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg/220px-1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg" decoding="async" width="220" height="356" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg/330px-1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg/440px-1890_Bismarcks_Ruecktritt.jpg 2x" data-file-width="697" data-file-height="1127" /></a><figcaption><i>Dropping the Pilot</i>.<br /> Caricaturé en <a href="/wiki/Pilote_(profession_maritime)" title="Pilote (profession maritime)">pilote</a>, Bismarck quitte le navire sous la surveillance de <span><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span></a></span>.<br /> Illustration de Sir <a href="/wiki/John_Tenniel" title="John Tenniel">John Tenniel</a> parue dans <a href="/wiki/Punch_(magazine)" title="Punch (magazine)"><i>Punch</i></a>, <time class="nowrap" datetime="1890-03-29" data-sort-value="1890-03-29">29 mars 1890</time>.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe,_obverse.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg/220px-Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg/330px-Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg/440px-Imperial_Germany_1890_Medal_Bismarck_Chancellor_of_the_German_Empire_by_H._Schwabe%2C_obverse.jpg 2x" data-file-width="2454" data-file-height="2454" /></a><figcaption>Médaille 1890 la dernière année du <span class="citation">«&#160;Chancelier de fer&#160;»</span> à Berlin</figcaption></figure> <p>Même si Bismarck fait tout pour écarter tout potentiel rival susceptible de prendre sa place, à la fin des années 1880 apparaissent les premiers signes que sa domination politique arrive à son terme. L'opinion publique demande de plus en plus une politique extérieure plus ambitieuse, ce qui rend impopulaire le chancelier, qui demeure trop uniquement soucieux de préserver ses acquis. Après le court règne de <span><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)"><span class="nowrap">Frédéric <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></span></a></span>, <span><a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)"><span class="nowrap">Guillaume <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span></a></span> accède au trône. Ce dernier a une personnalité très différente de celle de Bismarck, ce qui est source de conflits entre les deux hommes. Bismarck considère que le nouveau souverain est immature et peu préparé à assumer ses responsabilités. Il est selon lui <span class="citation">«&#160;soupe au lait, ne peut se taire, est à l'écoute des flatteurs et pourrait mener l'Allemagne à la guerre sans le vouloir ni même s'en rendre compte<sup id="cite_ref-191" class="reference"><a href="#cite_note-191"><span class="cite_crochet">[</span>l 167<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Pour Guillaume II, Bismarck est un homme du passé qui exprime clairement sa volonté de prendre personnellement la politique à son propre compte&#160;: <span class="citation">«&#160;Je laisse au vieux six mois pour reprendre haleine, ensuite je gouvernerai moi-même<sup id="cite_ref-192" class="reference"><a href="#cite_note-192"><span class="cite_crochet">[</span>l 168<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Les jours de Bismarck à la chancellerie sont donc comptés bien qu’il ne s’en rende pas compte. Il aurait voulu, a-t-on dit, que son fils lui succède&#160;: vrai ou faux, le bruit arrive aux oreilles de l’empereur qui confie au prince <a href="/wiki/Clovis_de_Hohenlohe-Schillingsf%C3%BCrst" title="Clovis de Hohenlohe-Schillingsfürst">Chlodwig de Hohenlohe</a> au cours d’une chasse&#160;: <span class="citation">«&#160;Il s’agit de la question suivante&#160;: dynastie <a href="/wiki/Maison_de_Hohenzollern" title="Maison de Hohenzollern">Hohenzollern</a> ou dynastie <a href="/wiki/Maison_de_Bismarck" title="Maison de Bismarck">Bismarck</a><sup id="cite_ref-193" class="reference"><a href="#cite_note-193"><span class="cite_crochet">[</span>l 169<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;»</span>. </p><p>Bismarck voit dans ce contexte de dégradation de la situation politique intérieure une occasion de convaincre l'empereur de son caractère indispensable. Il dépose alors une nouvelle loi antisocialiste, à la fois plus sévère et à durée illimitée, tout en sachant sûrement que cela ferait voler en éclats la coalition au pouvoir. En effet, les national-libéraux ne peuvent soutenir cette proposition. Guillaume II, qui ne veut pas commencer son règne par un conflit de cette sorte, s'oppose aux plans du <a href="/wiki/Chancelier" title="Chancelier">chancelier</a>. Lors de la séance du conseil de la couronne (<i><span class="lang-de" lang="de">Kronrat</span></i>) du 24 janvier 1890, le débat entre les deux hommes s'envenime. Lors des mois qui suivent, Bismarck, désespéré, tente de conserver son poste en faisant valoir son rôle dans l'unification de l'Empire mais aussi en tentant de créer une collaboration étroite entre le <i><span class="lang-de" lang="de">Zentrum</span></i> et les conservateurs. Le 15 mars 1890, l'empereur Guillaume II retire officiellement son soutien au chancelier, à cause de leurs conflits répétés. Le chef du Grand État-Major général allemand <a href="/wiki/Alfred_von_Waldersee" title="Alfred von Waldersee">Alfred von Waldersee</a>, rival de Bismarck, a également joué un rôle dans cette décision<sup id="cite_ref-194" class="reference"><a href="#cite_note-194"><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <a href="/wiki/Limogeage" title="Limogeage">limogeage</a> de Bismarck date officiellement du <time class="nowrap" datetime="1890-03-18" data-sort-value="1890-03-18">18 mars 1890</time><sup id="cite_ref-195" class="reference"><a href="#cite_note-195"><span class="cite_crochet">[</span>l 170<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'opinion publique est en majorité soulagée par son départ. Theodor Fontane écrit&#160;: <span class="citation">«&#160;C'est un bonheur, que nous en soyons débarrassé. Il n'était plus à proprement parler qu'un gouverneur de la routine, faisait ce qu'il voulait et demandait toujours plus de dévotion à son égard. Sa grandeur est derrière lui<sup id="cite_ref-196" class="reference"><a href="#cite_note-196"><span class="cite_crochet">[</span>l 171<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> L'empereur lui choisit pour successeur un novice en politique en la personne du général <a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a><sup id="cite_ref-197" class="reference"><a href="#cite_note-197"><span class="cite_crochet">[</span>l 172<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Après_son_départ"><span id="Apr.C3.A8s_son_d.C3.A9part"></span>Après son départ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=39" title="Modifier la section : Après son départ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=39" title="Modifier le code source de la section : Après son départ"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg/220px-L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="265" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg/330px-L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg/440px-L%C3%BCbA_-_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="1225" data-file-height="1477" /></a><figcaption><i>Table de lecture du prince v. Bismarck</i> par <i>Christian Wilhelm Aller</i> (1892).</figcaption></figure><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A,_Otto_von_Bismarck.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait d&#39;Otto von Bismarck avec un chapeau dans une main et une canne dans l&#39;autre en 1890" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg" decoding="async" width="220" height="321" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_146-1990-023-06A%2C_Otto_von_Bismarck.jpg 2x" data-file-width="525" data-file-height="767" /></a><figcaption>Otto von Bismarck en 1890.</figcaption></figure> <p>Bismarck retourne à <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a> plein d'amertume&#160;; il ne renonce pourtant pas définitivement à la politique&#160;: <span class="citation">«&#160;on ne peut pas me demander, après avoir fait quarante ans de politique, que, soudainement, je ne m'y intéresse plus du tout<sup id="cite_ref-198" class="reference"><a href="#cite_note-198"><span class="cite_crochet">[</span>l 173<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Seulement quelques jours après son départ, Bismarck annonce vouloir rédiger ses mémoires. Il y est aidé par <a href="/wiki/Lothar_Bucher" title="Lothar Bucher">Lothar Bucher</a>, sans qui le travail n'aurait sûrement jamais été terminé. Pourtant, Bucher ne se plaint pas seulement du rapide désintérêt de Bismarck pour la rédaction de ses mémoires, mais également de la manière dont l'ancien chancelier tente volontairement de déformer la réalité&#160;: <span class="citation">«&#160;En rien il ne veut être mêlé à tout ce qui a échoué, par contre il veut recevoir seul tout le mérite de ses succès<sup id="cite_ref-199" class="reference"><a href="#cite_note-199"><span class="cite_crochet">[</span>l 174<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> Après la mort de Bucher, Bismarck retouche encore le manuscrit, mais le travail demeure inachevé. Les deux premiers tomes paraissent en 1898 et ils ont un grand succès. Le troisième tome sort en 1921<sup id="cite_ref-200" class="reference"><a href="#cite_note-200"><span class="cite_crochet">[</span>l 175<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck essaie de façonner sa future image historique. En même temps, il ne renonce pas à intervenir dans la vie politique. Peu après son retrait, il s'exprime de manière active dans la presse politique. Les <i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/w/index.php?title=Hamburger_Nachrichten&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Hamburger Nachrichten (page inexistante)">Hamburger Nachrichten</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Hamburger_Nachrichten" class="extiw" title="de:Hamburger Nachrichten"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Hamburger Nachrichten&#160;»">(de)</span></a></span></i> relatent en particulier ses déclarations. Bismarck critique ardemment son successeur, ce qui lui permet de s'attaquer indirectement à la personnalité de l'empereur. Lors de l'été 1891, Bismarck est élu au Reichstag pour la circonscription du Nord de Hanovre, sur l'initiative du jeune <a href="/wiki/Diederich_Hahn" title="Diederich Hahn">Diederich Hahn</a>. Guillaume II croit au retour du nouveau chancelier en politique mais ce dernier ne met jamais les pieds dans sa circonscription, et il n'utilise pas ses pouvoirs. En 1893, il démissionne au profit de <a href="/wiki/Diederich_Hahn" title="Diederich Hahn">Diederich Hahn</a><sup id="cite_ref-201" class="reference"><a href="#cite_note-201"><span class="cite_crochet">[</span>l 176<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Comme la presse politique l'a pressenti, Bismarck retrouve les grâces de l'opinion publique, surtout après que l'empereur a commencé à l'attaquer publiquement. De même, le nouveau chancelier Caprivi perd énormément en prestige lorsqu’il tente d'empêcher une rencontre entre l'empereur d'Autriche <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois-Joseph_Ier" title="François-Joseph Ier">François-Joseph</a> et Bismarck. Le voyage à <a href="/wiki/Vienne_(Autriche)" title="Vienne (Autriche)">Vienne</a> tourne au triomphe pour l'ancien chancelier, qui déclare ne plus avoir de compte à rendre au gouvernement allemand actuel&#160;: <span class="citation">«&#160;Tous les ponts sont rompus&#160;»</span><sup id="cite_ref-202" class="reference"><a href="#cite_note-202"><span class="cite_crochet">[</span>l 177<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> annonce-t-il. </p><p>Par la suite, Guillaume II s'efforce de faire des gestes de réconciliation pour améliorer sa popularité. Plusieurs rencontres avec Bismarck, en 1894, ont des effets positifs, sans que cela apporte une réelle détente dans leurs relations. Par ailleurs, le crédit de Bismarck au Reichstag est si faible, que les membres de ce dernier ne parviennent pas à trouver un accord afin d'envoyer un télégramme souhaitant un bon anniversaire à l'ancien chancelier, à l'occasion de ses 80&#160;ans. En 1896, Bismarck focalise toute l'attention de la presse allemande et internationale en rendant public le <a href="/wiki/Trait%C3%A9_de_r%C3%A9assurance" title="Traité de réassurance">traité de réassurance</a>, accord diplomatique secret jusqu'alors<sup id="cite_ref-I122-28IDu_203-0" class="reference"><a href="#cite_note-I122-28IDu-203"><span class="cite_crochet">[</span>l 178<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La mort de sa femme en 1894 marque profondément Bismarck. À partir de 1896, son état de santé se dégrade nettement et il doit se déplacer en chaise roulante. Il cache à l'opinion publique et même à sa famille qu'il est touché par la <a href="/wiki/Gangr%C3%A8ne" title="Gangrène">gangrène</a> et d'autres infirmités<sup id="cite_ref-204" class="reference"><a href="#cite_note-204"><span class="cite_crochet">[</span>w 21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Otto von Bismarck meurt des suites de ces infirmités le <time class="nowrap" datetime="1898-07-30" data-sort-value="1898-07-30">30 juillet 1898</time>. Il repose aux côtés de sa femme, dans un mausolée érigé à <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a><sup id="cite_ref-I122-28IDu_203-1" class="reference"><a href="#cite_note-I122-28IDu-203"><span class="cite_crochet">[</span>l 178<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Critiques">Critiques</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=40" title="Modifier la section : Critiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=40" title="Modifier le code source de la section : Critiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg/220px-Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg" decoding="async" width="220" height="372" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg/330px-Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg/440px-Otto_von_Bismarck_by_N.Repik.jpg 2x" data-file-width="1621" data-file-height="2738" /></a><figcaption>Portrait d'Otto von Bismarck par N. Repik.</figcaption></figure> <p><i>A posteriori</i>, de nombreuses critiques se sont élevées contre la politique et les méthodes de Bismarck. L'organisation de l'Empire allemand fondée sur le triumvirat armée, gouvernement et roi crée un État dans l'État et ne reconnaît ni le peuple, ni le parlement<sup id="cite_ref-engel760_205-0" class="reference"><a href="#cite_note-engel760-205"><span class="cite_crochet">[</span>l 179<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-206" class="reference"><a href="#cite_note-206"><span class="cite_crochet">[</span>l 180<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il méprise ce dernier et ne s'adapte jamais à son contrôle sur l'exécutif<sup id="cite_ref-207" class="reference"><a href="#cite_note-207"><span class="cite_crochet">[</span>l 181<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-208" class="reference"><a href="#cite_note-208"><span class="cite_crochet">[</span>l 182<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. De plus, le volontarisme de l'État central allemand, avec notamment la politique d'intégration agressive du chancelier, a conduit progressivement à ce que s'opère un certain glissement du <a href="/wiki/Allemands" title="Allemands">nationalisme allemand</a>. Si celui-ci se définit au départ par l'appartenance à une communauté culturelle et sociale, il tend au moment du départ du chancelier à se confondre avec un nationalisme de l'Empire, tendance qui se révèle encore plus nettement dans l'Allemagne de <a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a> qui mène la politique du <a href="/wiki/Weltpolitik" title="Weltpolitik">nouveau cours</a><sup id="cite_ref-209" class="reference"><a href="#cite_note-209"><span class="cite_crochet">[</span>w 22<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le futur <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_III_(empereur_allemand)" title="Frédéric III (empereur allemand)">Frédéric III</a>, alors <i><span class="lang-de" lang="de">Kronprinz</span></i>, prophétise déjà à ce sujet en 1870&#160;: </p> <blockquote> <p>«&#160;Comme il sera difficile à l'avenir de combattre l'aveugle adoration de la force et des succès à l'extérieur&#160;! Comme il sera difficile d'éclairer et de guider de nouveau l'ambition et l'émulation vers des buts nobles et sains<sup id="cite_ref-210" class="reference"><a href="#cite_note-210"><span class="cite_crochet">[</span>l 183<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>!&#160;» </p> </blockquote> <p>On peut également lui reprocher l'annexion de l'<a href="/wiki/Alsace-Lorraine" title="Alsace-Lorraine">Alsace-Lorraine</a> qui est une véritable bombe à retardement au milieu de l'Europe et qui empêche une réconciliation entre la France et l'Allemagne<sup id="cite_ref-engel760_205-1" class="reference"><a href="#cite_note-engel760-205"><span class="cite_crochet">[</span>l 179<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-211" class="reference"><a href="#cite_note-211"><span class="cite_crochet">[</span>l 184<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Avec sa politique protectionniste et colonialiste, il aurait par ailleurs entraîné l'Allemagne dans une logique d'impérialisme qui aurait mené à la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a><sup id="cite_ref-212" class="reference"><a href="#cite_note-212"><span class="cite_crochet">[</span>l 185<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Il aurait également utilisé la politique extérieure avant tout à des fins intérieures&#160;: les guerres contre le Danemark, l'Autriche et la France avaient principalement pour but l'unité allemande. Cette stratégie reprise par la politique de prestige de Guillaume II détourne l'attention des besoins de réformes intérieures et de modernisations importantes dont a besoin l'Empire<sup id="cite_ref-213" class="reference"><a href="#cite_note-213"><span class="cite_crochet">[</span>l 186<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Par ailleurs, son <a href="/wiki/Machiav%C3%A9lisme" title="Machiavélisme">machiavélisme</a> et son <a href="/wiki/Cynisme" title="Cynisme">cynisme</a> peuvent atteindre des sommets. Si cela est parfois en lien avec la raison d'État comme lors de la dépêche d'Ems, qui est clairement un faux<sup id="cite_ref-214" class="reference"><a href="#cite_note-214"><span class="cite_crochet">[</span>l 187<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, dans d'autres cas, cela s'avère plutôt de la pure cruauté. Ainsi, pendant la guerre franco-allemande, il refuse une trêve pour permettre aux Français d'enterrer leurs morts, il impose le bombardement de Paris et propose des mesures contre la population civile telle que l'affamement et contre les Français en général avec la torture<sup id="cite_ref-215" class="reference"><a href="#cite_note-215"><span class="cite_crochet">[</span>l 188<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. "Il y a en lui une combinaison de goinfre, de goujat et de sanguinaire cafard", écrira de lui Léon Bloy dans son recueil <i>Sueur de sang</i> consacré à la guerre de 1870 (<i>Bismarck chez Louis XIV</i>). </p><p>Son machiavélisme lui sera reproché par les royalistes français qui l'accusèrent d'avoir œuvré à l'établissement de la république en France pour lui nuire. Bismarck écrit en effet dans ses <i>Pensées et Souvenirs</i>&#160;: <span class="citation">«&#160;Par le rétablissement d'une monarchie catholique en France, la tentation pour celle-ci de prendre sa revanche, de concert avec l'Autriche, se voyait sur le point d'être satisfaite. C'est pour cette raison que je considérais comme contraire aux intérêts de l'Allemagne et de la paix d'aider à la restauration de la royauté en France&#160;: j'entrai dans une lutte avec les partisans de cette idée&#160;»</span><sup id="cite_ref-216" class="reference"><a href="#cite_note-216"><span class="cite_crochet">[</span>l 189<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Aux yeux de Bismarck, le régime républicain empêche de mener une politique à long terme, affaiblit la puissance militaire du pays qui l'adopte et l'isole diplomatiquement<sup id="cite_ref-217" class="reference"><a href="#cite_note-217"><span class="cite_crochet">[</span>l 190<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck fut accusé d'avoir soudoyé des Français pour installer la république comme il l'avait fait au Parlement bavarois en 1869 pour imposer l'alliance avec la Prusse&#160;; il chargea son agent en France <a href="/wiki/Guido_Henckel_von_Donnersmarck" title="Guido Henckel von Donnersmarck">Guido Henckel von Donnersmarck</a> d'amadouer les élites françaises et de les orienter vers la république<sup id="cite_ref-218" class="reference"><a href="#cite_note-218"><span class="cite_crochet">[</span>l 191<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-219" class="reference"><a href="#cite_note-219"><span class="cite_crochet">[</span>note 4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Postérité"><span id="Post.C3.A9rit.C3.A9"></span>Postérité</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=41" title="Modifier la section : Postérité" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=41" title="Modifier le code source de la section : Postérité"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés&#160;: <a href="/wiki/Monuments_repr%C3%A9sentant_Otto_von_Bismarck" title="Monuments représentant Otto von Bismarck">Monuments représentant Otto von Bismarck</a> et <a href="/wiki/Tour_Bismarck" title="Tour Bismarck">Tour Bismarck</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:BismarckMausoleum.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Le mausolée de Bismarck à Friedrichsruh qui ressemble fortement à une église" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/BismarckMausoleum.jpg/220px-BismarckMausoleum.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/BismarckMausoleum.jpg/330px-BismarckMausoleum.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/BismarckMausoleum.jpg/440px-BismarckMausoleum.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="450" /></a><figcaption>Le mausolée de Bismarck à Friedrichsruh.</figcaption></figure><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Statue de Bismarck se tenant debout au mémorial national Bismarck à Berlin" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg/220px-Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg" decoding="async" width="220" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg/330px-Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg/440px-Bismarck_Begas_Berlin_Totale.jpg 2x" data-file-width="2141" data-file-height="1636" /></a><figcaption><a href="/wiki/Monuments_repr%C3%A9sentant_Otto_von_Bismarck" title="Monuments représentant Otto von Bismarck">Mémorial national Bismarck à Berlin</a>.</figcaption></figure> <p>En Allemagne, et surtout après son départ du poste de chancelier, se développe un véritable culte pour Bismarck, qui se renforce encore avec sa mort. Il est fait citoyen d'honneur par de nombreuses villes, par exemple, en 1895, par toutes les villes de <a href="/wiki/Pays_de_Bade" title="Pays de Bade">Bade</a>. Son buste se trouve au <a href="/wiki/Walhalla_(b%C3%A2timent)" title="Walhalla (bâtiment)">Walhalla</a>, le <a href="/wiki/Panth%C3%A9on" title="Panthéon">panthéon</a> allemand<sup id="cite_ref-220" class="reference"><a href="#cite_note-220"><span class="cite_crochet">[</span>w 23<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. De nombreuses rues portent son nom. Des entreprises industrielles portent également son nom comme la mine <i>Graf Bismarck</i><sup id="cite_ref-221" class="reference"><a href="#cite_note-221"><span class="cite_crochet">[</span>w 24<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, qui se trouve dans le quartier du même nom à <a href="/wiki/Gelsenkirchen" title="Gelsenkirchen">Gelsenkirchen</a><sup id="cite_ref-222" class="reference"><a href="#cite_note-222"><span class="cite_crochet">[</span>w 25<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il donne son patronyme au colorant <i>Bismarckbraun</i><sup id="cite_ref-223" class="reference"><a href="#cite_note-223"><span class="cite_crochet">[</span>w 26<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> et à une espèce de <a href="/wiki/Arecaceae" title="Arecaceae">palmier</a>, le <a href="/wiki/Bismarckia" class="mw-redirect" title="Bismarckia">Bismarckia</a>. Une préparation à base de hareng porte aussi son nom<sup id="cite_ref-224" class="reference"><a href="#cite_note-224"><span class="cite_crochet">[</span>w 27<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Bismarck est l'<a href="/wiki/%C3%89ponymie" title="Éponymie">éponyme</a> de plusieurs navires de guerre&#160;: le <a href="/wiki/SMS_Bismarck" title="SMS Bismarck">SMS <i>Bismarck</i></a> de 1877, le <a href="/wiki/SMS_F%C3%BCrst_Bismarck" title="SMS Fürst Bismarck">SMS <i>Fürst Bismarck</i></a> en 1897, ainsi que tous les navires de <a href="/wiki/Bismarck_(cuirass%C3%A9)" title="Bismarck (cuirassé)">classe Bismarck</a> durant la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>. </p><p>Le groupe de <a href="/wiki/Heavy_metal" class="mw-redirect" title="Heavy metal">metal</a> suédois <a href="/wiki/Sabaton" title="Sabaton">Sabaton</a>, dans son titre <i>Bismarck</i>, rend hommage au célèbre cuirassé de l’Allemagne nazie et à son naufrage. </p><p>Les anciennes colonies allemandes, en <a href="/wiki/Afrique" title="Afrique">Afrique</a> ou dans l'<a href="/wiki/Oc%C3%A9an_Pacifique" title="Océan Pacifique">océan Pacifique</a> comportent de nombreux lieux se référant au chancelier allemand tels&#160;: l'<a href="/wiki/Archipel_Bismarck" title="Archipel Bismarck">archipel Bismarck</a>, les <a href="/wiki/Monts_Bismarck" title="Monts Bismarck">monts Bismarck</a>, le <a href="/wiki/Glacier_Perito_Moreno" title="Glacier Perito Moreno">glacier Perito Moreno</a> auparavant nommé «&#160;Bismarcksee&#160;» en allemand<sup id="cite_ref-225" class="reference"><a href="#cite_note-225"><span class="cite_crochet">[</span>w 28<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, la <a href="/wiki/Mer_de_Bismarck" title="Mer de Bismarck">mer de Bismarck</a>. Aux <a href="/wiki/%C3%89tats-Unis" title="États-Unis">États-Unis</a>, plusieurs villes portent son nom, comme la capitale du <a href="/wiki/Dakota_du_Nord" title="Dakota du Nord">Dakota du Nord</a> fondée en 1872. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG" class="mw-file-description"><img alt="Statue de Bismarck debout et très droit de 1931 de Fritz Behn à Munich" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG/220px-Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG/330px-Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG/440px-Bismarck-M%C3%BCnchen_2010.JPG 2x" data-file-width="2448" data-file-height="3264" /></a><figcaption>Statue de 1931 réalisée par <a href="/wiki/Fritz_Behn" title="Fritz Behn">Fritz Behn</a>, à <a href="/wiki/Munich" title="Munich">Munich</a>.</figcaption></figure> <p>Dans de nombreuses grandes villes d'Allemagne des mémoriaux ont été érigés en son honneur. Le premier monument est érigé de son vivant à <a href="/wiki/Bad_Kissingen" title="Bad Kissingen">Bad Kissingen</a> dans le quartier de Hausen, en 1877, Bismarck ayant fait plusieurs cures dans cette ville<sup id="cite_ref-226" class="reference"><a href="#cite_note-226"><span class="cite_crochet">[</span>w 29<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le plus important, le <a href="/wiki/Monument_national_de_Bismarck" title="Monument national de Bismarck">monument national de Bismarck</a>, est érigé en 1901 à <a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a> par <a href="/wiki/Reinhold_Begas" title="Reinhold Begas">Begas</a>. Des <a href="/wiki/Tour_Bismarck" title="Tour Bismarck">tours</a> sont également érigées dans les campagnes pour l'honorer. La <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a> interrompt la construction d'un gigantesque mémorial national à <a href="/wiki/Bingen_am_Rhein" title="Bingen am Rhein">Bingerbrück</a><sup id="cite_ref-227" class="reference"><a href="#cite_note-227"><span class="cite_crochet">[</span>w 30<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La plupart des statues y représentent Bismarck en uniforme. Ce type de représentation met plus l'accent sur l'état d'esprit qui régnait lors du règne de <a href="/wiki/Guillaume_II_(empereur_allemand)" title="Guillaume II (empereur allemand)">Guillaume II</a> que sur la personnalité de Bismarck à proprement parler. En effet sa politique extérieure visait à partir de 1871 à établir un équilibre européen et n'avait plus de fins guerrières<sup id="cite_ref-228" class="reference"><a href="#cite_note-228"><span class="cite_crochet">[</span>l 192<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans l'art, et à côté des peintures historiques (comme celles de <a href="/wiki/Franz_von_Lenbach" title="Franz von Lenbach">Franz von Lenbach</a> ou de <a href="/wiki/Christian_Wilhelm_Allers" title="Christian Wilhelm Allers">Christian Wilhelm Allers</a>) mettant en scène l'unification de l'Empire allemand, on trouve également de nombreux poèmes patriotiques à la gloire du chancelier<sup id="cite_ref-229" class="reference"><a href="#cite_note-229"><span class="cite_crochet">[</span>w 31<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Depuis 1927 un musée Bismarck, construit par sa famille, existe à <a href="/wiki/Friedrichsruh" title="Friedrichsruh">Friedrichsruh</a>. À cause de la Seconde Guerre mondiale, il a dû être quitter le château, aujourd'hui détruit<sup id="cite_ref-230" class="reference"><a href="#cite_note-230"><span class="cite_crochet">[</span>w 32<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> au profit de l'ancienne maison de campagne. Il contient, en plus du mobilier d'époque, de nombreux documents ainsi que la peinture d'<a href="/wiki/Anton_von_Werner" title="Anton von Werner">Anton von Werner</a> représentant la proclamation de l'unité allemande. Au même endroit, se trouve également le mausolée où gisent Otto von Bismarck et sa femme<sup id="cite_ref-231" class="reference"><a href="#cite_note-231"><span class="cite_crochet">[</span>w 33<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans l'ancienne gare de Friedrichsruh se trouve la <a href="/w/index.php?title=Fondation_Otto-von-Bismarck&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Fondation Otto-von-Bismarck (page inexistante)">fondation Otto-von-Bismarck</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Otto-von-Bismarck-Stiftung" class="extiw" title="de:Otto-von-Bismarck-Stiftung"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Otto-von-Bismarck-Stiftung&#160;»">(de)</span></a>, qui tient une exposition permanente en l'honneur de l'ancien chancelier. Son but principal est la promotion d'une vision critique sur les écrits de Bismarck. À <a href="/wiki/G%C3%B6ttingen" title="Göttingen">Göttingen</a>, il est possible de visiter le logement étudiant de Bismarck, transformé en petit musée et dénommé <i><span class="lang-de" lang="de">Bismarckhäuschen</span></i><sup id="cite_ref-232" class="reference"><a href="#cite_note-232"><span class="cite_crochet">[</span>w 34<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le musée Bismarck de Schönhausen se trouve, quant à lui, dans la maison natale du chancelier&#160;; le musée a existé avant 1948 puis a rouvert ses portes en 1998 avec le soutien financier du Land de <a href="/wiki/Saxe-Anhalt" title="Saxe-Anhalt">Saxe-Anhalt</a><sup id="cite_ref-233" class="reference"><a href="#cite_note-233"><span class="cite_crochet">[</span>w 35<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La même année, ouvre le musée Bismarck de Bad Kissingen, où le chancelier a réalisé, entre 1874 et 1893, pas moins de quinze cures<sup id="cite_ref-234" class="reference"><a href="#cite_note-234"><span class="cite_crochet">[</span>w 36<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le <time class="nowrap" datetime="2004-11-01" data-sort-value="2004-11-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> novembre 2004</time>, un autre musée en l'honneur de Bismarck a ouvert à <a href="/wiki/Jever" title="Jever">Jever</a><sup id="cite_ref-235" class="reference"><a href="#cite_note-235"><span class="cite_crochet">[</span>w 37<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Plusieurs films ont décrit la vie d'Otto von Bismarck (cf. <i><a href="#Filmographie">Filmographie</a></i>). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historiographie">Historiographie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=42" title="Modifier la section : Historiographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=42" title="Modifier le code source de la section : Historiographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarckb%C3%BCste.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Bismarckb%C3%BCste.JPG/220px-Bismarckb%C3%BCste.JPG" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Bismarckb%C3%BCste.JPG/330px-Bismarckb%C3%BCste.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Bismarckb%C3%BCste.JPG/440px-Bismarckb%C3%BCste.JPG 2x" data-file-width="2592" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Buste de Bismarck à <a href="/wiki/Heidelberg" title="Heidelberg">Heidelberg</a>, œuvre d'<a href="/wiki/Adolf_von_Donndorf" title="Adolf von Donndorf">Adolf von Donndorf</a> (1875).</figcaption></figure> <p>Depuis plus de 150&#160;ans, la personnalité et les actions de Bismarck font l'objet de nombreuses polémiques et interprétations souvent contradictoires. Le chancelier inspire et influence fortement le monde littéraire germanique, les opinions politiques et religieuses, au moins jusqu'au lendemain de la Seconde Guerre mondiale. L'historienne Karina Urbach explique en 1998 que&#160;: <span class="citation">«&#160;Sa vie a été enseignée à au moins six générations d'Allemands, et on peut affirmer en toute honnêteté que toutes les deux générations une nouvelle version de Bismarck est apparue. Aucune autre figure politique allemande n'a été autant utilisée et détournée à des fins politiques<sup id="cite_ref-236" class="reference"><a href="#cite_note-236"><span class="cite_crochet">[</span>l 193<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;»</span>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Durant_l'Empire_allemand"><span id="Durant_l.27Empire_allemand"></span>Durant l'Empire allemand</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=43" title="Modifier la section : Durant l&#039;Empire allemand" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=43" title="Modifier le code source de la section : Durant l&#039;Empire allemand"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Bismarck est déjà de son vivant sujet à controverses. Dès les premières études biographiques à son sujet, dont certaines comportent plusieurs tomes, la complexité et l'opacité de sa personnalité sont mises en avant<sup id="cite_ref-237" class="reference"><a href="#cite_note-237"><span class="cite_crochet">[</span>note 5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le sociologue <a href="/wiki/Max_Weber" title="Max Weber">Max Weber</a> voit de manière critique le rôle qu'a joué le chancelier dans le processus d'unification de l'Allemagne&#160;: <span class="citation">«&#160;parce que l'unification allemande ne doit pas seulement être une œuvre visible depuis l'étranger, mais doit aussi être une unification interne à la nation, or chacun sait que ce dernier objectif n'est pas atteint. Avec les moyens mis en place par Bismarck, il ne pouvait être atteint<sup id="cite_ref-238" class="reference"><a href="#cite_note-238"><span class="cite_crochet">[</span>l 194<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> <a href="/wiki/Theodor_Fontane" title="Theodor Fontane">Theodor Fontane</a> réalise durant les dernières années de sa vie un portrait dans lequel il compare le chancelier à <a href="/wiki/Albrecht_von_Wallenstein" title="Albrecht von Wallenstein">Albrecht von Wallenstein</a><sup id="cite_ref-239" class="reference"><a href="#cite_note-239"><span class="cite_crochet">[</span>l 195<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il juge que Bismarck se démarque fortement de ses contemporains&#160;: <span class="citation">«&#160;C'est la personne la plus intéressante imaginable, je n'en connais de plus intéressante, mais ce penchant constant à tromper les autres, cette ruse dans son état le plus abouti, m'est particulièrement repoussante, et si je veux m'élever, me grandir, il faut que je me tourne vers d'autres héros<sup id="cite_ref-240" class="reference"><a href="#cite_note-240"><span class="cite_crochet">[</span>l 196<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bismarck-Denkmal-02.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Bismarck-Denkmal-02.JPG/220px-Bismarck-Denkmal-02.JPG" decoding="async" width="220" height="312" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Bismarck-Denkmal-02.JPG/330px-Bismarck-Denkmal-02.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Bismarck-Denkmal-02.JPG/440px-Bismarck-Denkmal-02.JPG 2x" data-file-width="1993" data-file-height="2823" /></a><figcaption>Mémorial Bismarck de <a href="/wiki/Bad_Kissingen" title="Bad Kissingen">Bad Kissingen</a> de <a href="/wiki/Heinrich_Manger" title="Heinrich Manger">Heinrich Manger</a>, sculpté en 1877.</figcaption></figure> <p>Par ailleurs, les mémoires personnelles de Bismarck sont une source quasi inépuisable de citations à la gloire du chancelier. Au cours des décennies, elles constituent les fondements de l'image de Bismarck pour tous les Allemands, en particulier les nationalistes. À la même époque, se durcissent les critiques à son encontre<sup id="cite_ref-241" class="reference"><a href="#cite_note-241"><span class="cite_crochet">[</span>l 197<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. De son vivant, le chancelier utilise son influence personnelle pour façonner l'image qu'il veut laisser dans l'histoire. Ainsi, il n'hésite pas à réguler l'accès à certains documents pour les historiens et à y effectuer des corrections manuscrites. Après sa mort, son fils <a href="/wiki/Herbert_von_Bismarck" title="Herbert von Bismarck">Herbert</a> continue les efforts de son père dans ce sens et veille à l'image paternelle pour la postérité<sup id="cite_ref-I1145-6IDbe_242-0" class="reference"><a href="#cite_note-I1145-6IDbe-242"><span class="cite_crochet">[</span>l 198<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>À cause du contexte historique, notamment l'unification de l'Allemagne, les historiens sont pour la plupart en admiration devant le chancelier et cela les conduit vraisemblablement à idéaliser sa personne. <a href="/wiki/Heinrich_von_Treitschke" title="Heinrich von Treitschke">Heinrich von Treitschke</a>, par exemple, passe d'ennemi politique à grand admirateur du chancelier&#160;; il considère l'unification comme un coup d'éclat dans l'histoire allemande. Treitschke et d'autres historiens sont fascinés par la capacité du chancelier à réformer, à effectuer la révolution par le haut, à changer l'ordre établi<sup id="cite_ref-243" class="reference"><a href="#cite_note-243"><span class="cite_crochet">[</span>l 199<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Le biographe <a href="/wiki/Erich_Marcks_(historien)" title="Erich Marcks (historien)">Erich Marcks</a><sup id="cite_ref-244" class="reference"><a href="#cite_note-244"><span class="cite_crochet">[</span>l 200<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> écrit en 1906&#160;: <span class="citation">«&#160;Je confesse facilement mon admiration&#160;: cet être était si grand, en soit si imposant, pour son peuple, si significatif dans tous les domaines, que tout ce qui l'entoure a valeur historique&#160;»</span><sup id="cite_ref-245" class="reference"><a href="#cite_note-245"><span class="cite_crochet">[</span>l 201<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Cependant, Marcks, tout comme d'autres historiens de l'époque comme <a href="/wiki/Heinrich_von_Sybel" title="Heinrich von Sybel">Heinrich von Sybel</a>, considère le rôle de Bismarck comme secondaire en comparaison avec celui des Hohenzollern. D'ailleurs, dans les manuels scolaires ce n'est pas le chancelier mais bien Guillaume <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> qui est décrit comme étant le fondateur de l'Empire allemand<sup id="cite_ref-I1145-6IDbe_242-1" class="reference"><a href="#cite_note-I1145-6IDbe-242"><span class="cite_crochet">[</span>l 198<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Un pas décisif pour l'extrême mise en avant de Bismarck est accompli lors de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>. En 1915, année du centenaire de la naissance de l'ancien chancelier, ont lieu des commémorations à des fins de propagandes, et ce de manière parfaitement assumée par le pouvoir en place<sup id="cite_ref-246" class="reference"><a href="#cite_note-246"><span class="cite_crochet">[</span>l 202<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans un grand mouvement de patriotisme, les historiens rappellent le devoir des soldats allemands de défendre la Grande Allemagne, réunie par Bismarck, contre les autres puissances européennes, se gardant bien au passage d'évoquer le fait que le chancelier n'a cessé sa vie durant de mettre en garde contre les dangers que représente une telle guerre. Les spécialistes de Bismarck tels <a href="/wiki/Erich_Marcks_(historien)" title="Erich Marcks (historien)">Erich Marcks</a><sup id="cite_ref-247" class="reference"><a href="#cite_note-247"><span class="cite_crochet">[</span>l 203<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, <a href="/wiki/Max_Lenz" title="Max Lenz">Max Lenz</a><sup id="cite_ref-248" class="reference"><a href="#cite_note-248"><span class="cite_crochet">[</span>l 204<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> ou <a href="/wiki/Horst_Kohl" title="Horst Kohl">Horst Kohl</a><sup id="cite_ref-249" class="reference"><a href="#cite_note-249"><span class="cite_crochet">[</span>l 205<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> décrivent plutôt Bismarck comme un guide spirituel dans le domaine de l'effort de guerre. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Durant_la_république_de_Weimar_et_le_IIIe_Reich"><span id="Durant_la_r.C3.A9publique_de_Weimar_et_le_IIIe_Reich"></span>Durant la république de Weimar et le <abbr class="abbr" title="Troisième">III<sup>e</sup></abbr> Reich</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=44" title="Modifier la section : Durant la république de Weimar et le IIIe Reich" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=44" title="Modifier le code source de la section : Durant la république de Weimar et le IIIe Reich"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg/220px-Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg" decoding="async" width="220" height="469" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg/330px-Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg/440px-Hamburg_Bismarck-Denkmal_01_KMJ.jpg 2x" data-file-width="768" data-file-height="1637" /></a><figcaption>Mémorial Bismarck de <a href="/wiki/Hambourg" title="Hambourg">Hambourg</a>. Très haute statue de Bismarck en pierre, tenant une épée dans les mains.</figcaption></figure> <p>La défaite allemande lors de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a> et le passage à la <a href="/wiki/R%C3%A9publique_de_Weimar" title="République de Weimar">république de Weimar</a> n'ont que peu d'influence sur l'image nationaliste de Bismarck&#160;; en effet, les historiens de référence de l'époque restent profondément fidèles à la monarchie. Dans ce contexte d'humiliation et de chaos pour l'Allemagne, Bismarck représente la figure de proue de ce vers quoi il faut s'orienter. Il représente le génie qui doit permettre de surmonter la «&#160;honte de Versailles&#160;». S'il y a quelques critiques sur son rôle historique, elles portent sur la <a href="/wiki/Solution_petite-allemande" title="Solution petite-allemande">solution petite-allemande</a>, et pas sur l'unification nationale, qui s'est faite par la guerre et par le haut. Le traditionalisme empêche à l'époque la parution de biographies plus nuancées à son sujet. La mise en libre accès de nouveaux documents dans les années 1920 permet de nouvelles études, notamment sur son habileté diplomatique<sup id="cite_ref-I1148-9IDbe_250-0" class="reference"><a href="#cite_note-I1148-9IDbe-250"><span class="cite_crochet">[</span>l 206<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Dans une étude prémonitoire, Otto Jöhlinger analyse le premier, en 1921, l'<a href="/wiki/Antis%C3%A9mitisme" title="Antisémitisme">antisémitisme</a> de l'ancien chancelier<sup id="cite_ref-251" class="reference"><a href="#cite_note-251"><span class="cite_crochet">[</span>l 207<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. L'historien y affirme que ses déclarations auraient été prononcées principalement au sein de cercles réactionnaires, son propre comportement envers les juifs étant avant tout guidé par le pragmatisme<sup id="cite_ref-I1148-9IDbe_250-1" class="reference"><a href="#cite_note-I1148-9IDbe-250"><span class="cite_crochet">[</span>l 206<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La biographie sur Bismarck la plus populaire de l'époque est celle de l'écrivain <a href="/wiki/Emil_Ludwig" title="Emil Ludwig">Emil Ludwig</a> datant de 1926&#160;; elle propose en particulier une étude psychologique critique du chancelier, dans laquelle ce dernier est décrit comme un héros <a href="/wiki/Faust" title="Faust">faustien</a> dans le drame de l'histoire du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle. </p><p>Avec l'accession au pouvoir du <a href="/wiki/Parti_nazi" class="mw-redirect" title="Parti nazi">Parti nazi</a>, l'accent est mis sur la continuité historique existante entre Bismarck et <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a>, l'État national-socialiste étant l'aboutissement du mouvement d'unification allemande et même s'il n'est pas en accord avec la solution petite-allemande. Erich Marcks, qui est un auteur reconnu, soutient cette vision idéalisée de l'histoire. En <a href="/wiki/Grande-Bretagne" title="Grande-Bretagne">Grande-Bretagne</a> également, durant la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>, Bismarck est de plus en plus décrit comme le précurseur d'Hitler, comme le point de départ historique d'une histoire allemande à part. Pendant la guerre, les références à l'ancien chancelier se raréfient dans les discours du <a href="/wiki/Parti_national-socialiste_des_travailleurs_allemands" title="Parti national-socialiste des travailleurs allemands">Parti nazi</a>, car ses mises en garde répétées contre une guerre avec la Russie ne sont plus, à partir de 1941, jugées opportunes. Il est alors perçu comme une source d'inspiration par certains membres de la résistance conservatrice<sup id="cite_ref-I1149-53UDbe_252-0" class="reference"><a href="#cite_note-I1149-53UDbe-252"><span class="cite_crochet">[</span>l 208<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1944 paraît <i>Bismarck der Mann und des Staatsmann</i> d'<a href="/wiki/Arnold_Oskar_Meyer" title="Arnold Oskar Meyer">Arnold Oskar Meyer</a>, dans lequel sont interprétées les visions de Bismarck sur le peuple et la nation allemande. Cette œuvre est l'une des dernières à encenser le chancelier dans la tradition de l'Empire allemand. Même si les interprétations politiques de Meyer sont convaincantes, la défaite du <a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_Reich" title="Troisième Reich"><abbr class="abbr" title="Troisième">III<sup>e</sup></abbr> Reich</a> et le <a href="/wiki/Occupation_de_l%27Allemagne_apr%C3%A8s_la_Seconde_Guerre_mondiale" title="Occupation de l&#39;Allemagne après la Seconde Guerre mondiale">partage de l'Allemagne</a> rendent très difficile la défense de la place de Bismarck en tant que héros de l'unification. Bismarck a en effet une influence majeure sur le cours de l'histoire, influence qui a conduit également à la déroute de l'Allemagne<sup id="cite_ref-253" class="reference"><a href="#cite_note-253"><span class="cite_crochet">[</span>l 209<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-I1149-53UDbe_252-1" class="reference"><a href="#cite_note-I1149-53UDbe-252"><span class="cite_crochet">[</span>l 208<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Depuis la Grande-Bretagne où il s'est exilé, le juriste <a href="/wiki/Erich_Eyck" title="Erich Eyck">Erich Eyck</a> publie une biographie très critique sur le chancelier, en trois volumes<sup id="cite_ref-254" class="reference"><a href="#cite_note-254"><span class="cite_crochet">[</span>l 210<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il reproche à Bismarck ses méthodes <a href="/wiki/Nicolas_Machiavel" title="Nicolas Machiavel">machiavéliques</a> et son manque de respect envers le <a href="/wiki/Droit" title="Droit">droit</a>, condamne son cynisme envers la <a href="/wiki/D%C3%A9mocratie" title="Démocratie">démocratie</a>, les valeurs libérales et humanistes, et l'accuse d'être responsable de l'échec de la démocratie en Allemagne. Selon lui, le système d'alliance bismarckien est certes construit de manière habile, mais il est totalement artificiel et est condamné par avance à l'échec<sup id="cite_ref-255" class="reference"><a href="#cite_note-255"><span class="cite_crochet">[</span>l 211<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-256" class="reference"><a href="#cite_note-256"><span class="cite_crochet">[</span>l 212<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Pourtant, Eyck ne nie pas avoir une certaine admiration pour Bismarck&#160;: <span class="citation">«&#160;Personne, d'où qu'il vienne, ne peut ne pas reconnaître qu'il était la figure centrale et dominante de son époque, qui, grâce à son incroyable puissance et une énergie tyrannique, a montré la voie. Personne ne peut lui retirer sa fascinante force d'attraction, pour le meilleur et pour le pire, elle lui était tout à fait remarquable<sup id="cite_ref-257" class="reference"><a href="#cite_note-257"><span class="cite_crochet">[</span>l 213<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.&#160;»</span> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_l'après-guerre_aux_années_1990"><span id="De_l.27apr.C3.A8s-guerre_aux_ann.C3.A9es_1990"></span>De l'après-guerre aux années 1990</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=45" title="Modifier la section : De l&#039;après-guerre aux années 1990" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=45" title="Modifier le code source de la section : De l&#039;après-guerre aux années 1990"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg/220px-DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg" decoding="async" width="220" height="257" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg/330px-DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg/440px-DBP_150._Geburtstag_Otto_von_Bismarck_20_Pfennig_1965.jpg 2x" data-file-width="720" data-file-height="840" /></a><figcaption>Timbre allemand de 1965 pour le <abbr class="abbr" title="Cent-cinquantième">150<sup>e</sup></abbr>&#160;anniversaire de la naissance de Bismarck.</figcaption></figure> <p>Après la guerre, certains historiens influents, comme <a href="/wiki/Hans_Rothfels" title="Hans Rothfels">Hans Rothfels</a> ou <a href="/wiki/Theodor_Schieder" title="Theodor Schieder">Theodor Schieder</a>, persistent dans leurs jugements globalement positifs, même différents, de Bismarck<sup id="cite_ref-258" class="reference"><a href="#cite_note-258"><span class="cite_crochet">[</span>l 214<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La biographie de Eyck, qui paraît dans les années 1950, suscite beaucoup de réactions en Allemagne. <a href="/wiki/Gerhard_Ritter" title="Gerhard Ritter">Gerhard Ritter</a> accuse dans une lettre Eyck de n'avoir fait que rassembler un tas de clichés antigermaniques. À l'inverse, en 1946, en pleine crise allemande, <a href="/wiki/Friedrich_Meinecke" title="Friedrich Meinecke">Friedrich Meinecke</a>, auparavant fervent admirateur de Bismarck, déclare que le traumatisme de l'échec de l'État national allemand empêche pour une longue période de fêter Bismarck<sup id="cite_ref-259" class="reference"><a href="#cite_note-259"><span class="cite_crochet">[</span>l 215<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>En 1955, l'auteur britannique Alan J.P. Taylor publie une biographie de Bismarck fortement controversée, qui est orientée sur la psychologie du chancelier. Il essaie d'y expliquer la très complexe personnalité de Bismarck par un combat intérieur entre son héritage, paternel et maternel<sup id="cite_ref-260" class="reference"><a href="#cite_note-260"><span class="cite_crochet">[</span>l 216<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Il met en contraste l'instinct politique de Bismarck qui lutte pour établir une paix durable en Europe avec la politique extérieure agressive du temps de Guillaume II<sup id="cite_ref-261" class="reference"><a href="#cite_note-261"><span class="cite_crochet">[</span>l 217<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La première biographie allemande de Bismarck, qui paraît après la guerre, est celle de <a href="/wiki/Wilhelm_Mommsen" title="Wilhelm Mommsen">Wilhelm Mommsen</a>, qui se différencie principalement de celles antérieures, par sa tentative d'adopter un point de vue objectif<sup id="cite_ref-262" class="reference"><a href="#cite_note-262"><span class="cite_crochet">[</span>l 218<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Mommsen loue l'adaptabilité politique du chancelier, tout en pensant que ses erreurs en matière de politique intérieure ne doivent pas masquer les conquêtes et progrès qu'a permis cet homme d'État<sup id="cite_ref-263" class="reference"><a href="#cite_note-263"><span class="cite_crochet">[</span>l 219<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Dans les années 1960 et 1970, les biographies des «&#160;grands hommes&#160;» perdent du terrain dans les rangs des historiens ouest-allemands. Les sujets d'études se déplacent de la personnalité et des actions de Bismarck vers les structures politiques, culturelles et sociales dans lesquelles elles ont pris place, ces structures étant elles-mêmes influencées en retour par le chancelier et ses actions. Faisant partie de l'<a href="/wiki/%C3%89cole_de_Bielefeld" title="École de Bielefeld">école de Bielefeld</a>, <a href="/wiki/Hans-Ulrich_Wehler" title="Hans-Ulrich Wehler">Hans-Ulrich Wehler</a>, entre autres, étudie les campagnes de Bismarck contre les prétendus ennemis d'État (à savoir les socialistes, les jésuites, etc.). Ces méthodes dites d'«&#160;intégration négative&#160;» qui consistent à attiser la peur dans la population, ont permis de lier les différents milieux sociaux à l'Empire allemand. Dans ce cadre, Bismarck a ainsi réussi, dès 1878, à rapprocher deux groupes très influents, en l'occurrence les grands propriétaires (<i><span class="lang-de" lang="de"><a href="/wiki/Junker" title="Junker">junkers</a></span></i>) et les industriels, dans une sorte d'alliance «&#160;contre le progrès&#160;»<sup id="cite_ref-264" class="reference"><a href="#cite_note-264"><span class="cite_crochet">[</span>l 220<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. En 1973, Wehler qualifie le système de commandement de Bismarck de <span class="citation">«&#160;dictature bonapartiste&#160;»</span>, par son usage du charisme, du plébiscite et de la tradition<sup id="cite_ref-265" class="reference"><a href="#cite_note-265"><span class="cite_crochet">[</span>l 221<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Par la suite, Wehler tente d'interpréter le «&#160;commandement par le charisme&#160;» de Bismarck à travers les concepts de <a href="/wiki/Max_Weber" title="Max Weber">Max Weber</a><sup id="cite_ref-266" class="reference"><a href="#cite_note-266"><span class="cite_crochet">[</span>l 222<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>À la fin des années 1970, on assiste au retour des études biographiques et à un recul de l'histoire sociale. Depuis lors, paraissent régulièrement des biographies de Bismarck, qui, pour la plupart, tentent soit de diaboliser soit de glorifier l'œuvre du premier chancelier. Elles essayent majoritairement de faire une synthèse entre son immense puissance d'un côté et le fait qu'il était fortement contraint par les structures politiques de son temps d'un autre<sup id="cite_ref-267" class="reference"><a href="#cite_note-267"><span class="cite_crochet">[</span>l 223<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Fritz Stern prend en 1978 un cheminement original en écrivant la double-biographie de Bismarck et de son banquier <a href="/wiki/Gerson_von_Bleichr%C3%B6der" title="Gerson von Bleichröder">Gerson von Bleichröder</a><sup id="cite_ref-268" class="reference"><a href="#cite_note-268"><span class="cite_crochet">[</span>l 224<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. <a href="/wiki/Lothar_Gall" title="Lothar Gall">Lothar Gall</a> reprend le concept créé par <a href="/wiki/Ludwig_Bamberger" title="Ludwig Bamberger">Ludwig Bamberger</a> et <a href="/wiki/Henry_Kissinger" title="Henry Kissinger">Henry Kissinger</a> de <span class="citation">«&#160;révolutionnaire blanc&#160;»</span><sup id="cite_ref-269" class="reference"><a href="#cite_note-269"><span class="cite_crochet">[</span>l 225<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Bismarck serait un monarchiste convaincu, qui voulait conserver les structures traditionnelles, mais qui a complètement bouleversé l'ordre établi et a été un grand modernisateur. Sur la fin, il ne pouvait plus contrôler les forces qu'il avait lui-même déchaînées et ne pouvait plus que de s'efforcer de freiner les tendances modernisatrices<sup id="cite_ref-I10IDu_270-0" class="reference"><a href="#cite_note-I10IDu-270"><span class="cite_crochet">[</span>l 226<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-271" class="reference"><a href="#cite_note-271"><span class="cite_crochet">[</span>l 227<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'historien américain <a href="/wiki/Otto_Pflanze" title="Otto Pflanze">Otto Pflanze</a> fait publier entre 1963 et 1990 une biographie en plusieurs volumes du chancelier allemand<sup id="cite_ref-272" class="reference"><a href="#cite_note-272"><span class="cite_crochet">[</span>l 228<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, et qui se différencie en se concentrant surtout sur la personnalité de Bismarck, analysée par les méthodes <a href="/wiki/Psychanalyse" title="Psychanalyse">psychanalytiques</a>, plutôt que sur ses actions. Pflanze critique Bismarck pour avoir écrit la constitution allemande en ayant à l'esprit avant tout des calculs politiques, avec des objectifs immédiats, plutôt qu'au long terme. Il lui retire le mérite d'avoir voulu réunir la nation allemande sous un même drapeau, idée à laquelle il n'a adhéré que tardivement, car, au départ, il ne voulait réaliser l'unification qu'afin d'accroître l'influence prussienne dans le concert des puissances européennes<sup id="cite_ref-I10IDu_270-1" class="reference"><a href="#cite_note-I10IDu-270"><span class="cite_crochet">[</span>l 226<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-273" class="reference"><a href="#cite_note-273"><span class="cite_crochet">[</span>l 229<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>L'historien est-allemand <a href="/wiki/Ernst_Engelberg" title="Ernst Engelberg">Ernst Engelberg</a> publie en 1985 une biographie sur Bismarck<sup id="cite_ref-274" class="reference"><a href="#cite_note-274"><span class="cite_crochet">[</span>l 230<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, qui étonne fortement l'opinion publique d'<a href="/wiki/Allemagne_de_l%27Ouest" title="Allemagne de l&#39;Ouest">Allemagne de l'Ouest</a>. En effet, elle est particulièrement positive, et, mise à part la persécution faite aux socialistes, elle est très peu critique envers l'ancien chancelier. Engelberg perçoit, comme d'autres historiens est-allemand, la période accompagnant l'unification allemande, comme une phase de progrès, qui a permis une ralliement des classes ouvrières à la nation. Il ne voit d'ailleurs pas le chancelier comme un aventurier, mais comme un homme politique aux actions réfléchies et dont le caractère ne doit pas tant lui être imputé qu'à ses racines sociales de la petite noblesse allemande. Ce ne serait pas lui le responsable de la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a>, mais ses successeurs<sup id="cite_ref-275" class="reference"><a href="#cite_note-275"><span class="cite_crochet">[</span>l 231<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dans_les_arts_et_la_culture">Dans les arts et la culture</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=46" title="Modifier la section : Dans les arts et la culture" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=46" title="Modifier le code source de la section : Dans les arts et la culture"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Iconographie">Iconographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=47" title="Modifier la section : Iconographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=47" title="Modifier le code source de la section : Iconographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Peinture">Peinture</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=48" title="Modifier la section : Peinture" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=48" title="Modifier le code source de la section : Peinture"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Une multitude de <a href="/wiki/Toile_(peinture)" title="Toile (peinture)">toiles</a>, de <a href="/wiki/Peinture_(art)" title="Peinture (art)">peintures</a> et de <a href="/wiki/Tableau_(beaux-arts)" title="Tableau (beaux-arts)">tableaux</a> vont dépeindre Bismarck sous l'angle d'un homme d'état fort, toujours vêtu de son uniforme de <a href="/wiki/Cuirassier" title="Cuirassier">cuirassier</a> ou celui d'officier prussien avec décorations à l'image du père fondateur de l'Allemagne<sup id="cite_ref-276" class="reference"><a href="#cite_note-276"><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Caricatures">Caricatures</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=49" title="Modifier la section : Caricatures" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=49" title="Modifier le code source de la section : Caricatures"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Otto Von Bismarck a fait l'objet durant son vivant de plusieurs <a href="/wiki/Caricature" title="Caricature">caricatures</a> dans la <a href="/wiki/Presse_%C3%A9crite" title="Presse écrite">presse</a> souvent de ses ennemis politiques. En 1890, <a href="/wiki/John_Grand-Carteret" title="John Grand-Carteret">John Grand-Carter</a> rédige ainsi <i>Bismarck en caricatures, avec 140 reproductions de caricatures allemandes, autrichiennes, françaises, italiennes, anglaises, suisses, américaines</i><sup id="cite_ref-277" class="reference"><a href="#cite_note-277"><span class="cite_crochet">[</span>w 38<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Filmographie">Filmographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=50" title="Modifier la section : Filmographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=50" title="Modifier le code source de la section : Filmographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Otto von Bismarck a été représenté à l'écran plusieurs fois. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cinéma"><span id="Cin.C3.A9ma"></span>Cinéma</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=51" title="Modifier la section : Cinéma" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=51" title="Modifier le code source de la section : Cinéma"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>1914&#160;: <a href="/wiki/Bismarck_(film,_1914)" title="Bismarck (film, 1914)"><i>Bismarck</i></a> de Richard Schott, <a href="/w/index.php?title=Gustav_Trautschold&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Gustav Trautschold (page inexistante)">Gustav Trautschold</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Gustav_Trautschold" class="extiw" title="de:Gustav Trautschold"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Gustav Trautschold&#160;»">(de)</span></a> et <a href="/wiki/William_Wauer" title="William Wauer">William Wauer</a> avec <a href="/w/index.php?title=Franz_Ludwig_(%C3%A9crivain)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Franz Ludwig (écrivain) (page inexistante)">Franz Ludwig</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Franz_Ludwig_(Schauspieler)" class="extiw" title="de:Franz Ludwig (Schauspieler)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Franz Ludwig (Schauspieler)&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>1918&#160;: <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=To_Hell_with_the_Kaiser_!&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="To Hell with the Kaiser ! (page inexistante)">To Hell with the Kaiser&#160;!</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/To_Hell_with_the_Kaiser!" class="extiw" title="en:To Hell with the Kaiser!"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;To Hell with the Kaiser!&#160;»">(en)</span></a></i> de <a href="/wiki/George_Irving_(acteur)" title="George Irving (acteur)">George Irving</a> avec Henry Carvill.</li> <li><i><a href="/wiki/Ferdinand_Lassalle_(film,_1918)" title="Ferdinand Lassalle (film, 1918)">Ferdinand Lassalle</a></i> de <a href="/wiki/Rudolf_Meinert" title="Rudolf Meinert">Rudolf Meinert</a> avec Herr Braun.</li></ul></li> <li>1922&#160;: <a href="/w/index.php?title=Ludwig_II_(film,_1922)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ludwig II (film, 1922) (page inexistante)"><i>Ludwig II</i></a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_II_(1922_film)" class="extiw" title="en:Ludwig II (1922 film)"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Ludwig II (1922 film)&#160;»">(en)</span></a> de <a href="/w/index.php?title=Otto_Kreisler&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Otto Kreisler (page inexistante)">Otto Kreisler</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Kreisler" class="extiw" title="de:Otto Kreisler"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Otto Kreisler&#160;»">(de)</span></a> avec Josef Schreiber.</li> <li>1925&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Bismarck_(film,_1925)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bismarck (film, 1925) (page inexistante)">Bismarck</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Bismarck_(1925_film)" class="extiw" title="en:Bismarck (1925 film)"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Bismarck (1925 film)&#160;»">(en)</span></a></i> de <a href="/wiki/Ernst_Wendt" title="Ernst Wendt">Ernst Wendt</a> avec Franz Ludwig.</li> <li>1927&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Bismarck_1862-1898&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bismarck 1862-1898 (page inexistante)">Bismarck 1862-1898</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Bismarck_1862%E2%80%931898" class="extiw" title="de:Bismarck 1862–1898"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Bismarck 1862–1898&#160;»">(de)</span></a></i> de <a href="/w/index.php?title=Curt_Blachnitzky&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Curt Blachnitzky (page inexistante)">Kurt Blachy</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Curt_Blachnitzky" class="extiw" title="de:Curt Blachnitzky"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Curt Blachnitzky&#160;»">(de)</span></a> avec Franz Ludwig.</li> <li><a href="/wiki/1936_au_cin%C3%A9ma" title="1936 au cinéma">1936</a>&#160;: <i><a href="/wiki/Spy_of_Napoleon" title="Spy of Napoleon">Spy of Napoleon</a></i> de <a href="/wiki/Maurice_Elvey" title="Maurice Elvey">Maurice Elvey</a> avec <a href="/wiki/Lyn_Harding" title="Lyn Harding">Lyn Harding</a>.</li> <li>1939&#160;: <i><a href="/wiki/La_Lutte_h%C3%A9ro%C3%AFque" title="La Lutte héroïque">La Lutte héroïque</a></i> de <a href="/wiki/Hans_Steinhoff" title="Hans Steinhoff">Hans Steinhoff</a> avec Friedrich Otto Fischer.</li> <li>1940&#160;: <i><a href="/wiki/Bismarck_(film)" title="Bismarck (film)">Bismarck</a></i> de <a href="/wiki/Wolfgang_Liebeneiner" title="Wolfgang Liebeneiner">Wolfgang Liebeneiner</a> avec <a href="/wiki/Paul_Hartmann" title="Paul Hartmann">Paul Hartmann</a>.</li> <li>1941&#160;: <ul><li><i><a href="/wiki/Le_Premier_Ministre" title="Le Premier Ministre">Le Premier Ministre</a></i> de <a href="/wiki/Thorold_Dickinson" title="Thorold Dickinson">Thorold Dickinson</a> avec <a href="/wiki/Lyn_Harding" title="Lyn Harding">Lyn Harding</a>.</li> <li><a href="/wiki/Carl_Peters_(film)" title="Carl Peters (film)"><i>Carl Peters</i></a> de <a href="/wiki/Herbert_Selpin" title="Herbert Selpin">Herbert Selpin</a> avec Friedrich Otto Fischer.</li></ul></li> <li><a href="/wiki/1942_au_cin%C3%A9ma" title="1942 au cinéma">1942</a>&#160;: <i><a href="/wiki/Die_Entlassung" title="Die Entlassung">L'Abdication</a></i> de <a href="/wiki/Wolfgang_Liebeneiner" title="Wolfgang Liebeneiner">Wolfgang Liebeneiner</a> avec <a href="/wiki/Emil_Jannings" title="Emil Jannings">Emil Jannings</a>.</li> <li>1945&#160;: <i><a href="/wiki/Les_Amours_de_Salom%C3%A9" title="Les Amours de Salomé">Les Amours de Salomé</a></i> de <a href="/wiki/Charles_Lamont" title="Charles Lamont">Charles Lamont</a> avec <a href="/w/index.php?title=Kurt_Katch&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kurt Katch (page inexistante)">Kurt Katch</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Kurt_Katch" class="extiw" title="de:Kurt Katch"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Kurt Katch&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>1955&#160;: <a href="/wiki/Louis_II_de_Bavi%C3%A8re_(film)" title="Louis II de Bavière (film)"><i>Louis II de Bavière</i></a> de <a href="/wiki/Helmut_K%C3%A4utner" title="Helmut Käutner">Helmut Käutner</a> avec <a href="/w/index.php?title=Friedrich_Domin&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Friedrich Domin (page inexistante)">Friedrich Domin</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Domin" class="extiw" title="de:Friedrich Domin"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Friedrich Domin&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>1956&#160;: <ul><li><i>File Clerk</i> de <a href="/wiki/William_Berke" title="William Berke">William Berke</a> avec Frederic Tozere.</li> <li><i>Die dramatische Geschichte des Hauses Zeiss</i> de <a href="/wiki/Wolfgang_Schleif" title="Wolfgang Schleif">Wolfgang Schleif</a> avec Heinz Kievenow.</li></ul></li> <li>1963&#160;: <i>The Invincible Mr. Disraeli</i> de <a href="/wiki/George_Schaefer" title="George Schaefer">George Schaefer</a> avec Peter von Zerneck.</li> <li>1970&#160;: <i>Friedrich III… «&#160;gestorben als Kaiser&#160;»</i> de Rudolf Nussgruber avec Helmuth Hinzelmann.</li> <li>1971&#160;: <ul><li><i>Preußen über alles… - Bismarcks deutsche Einigung</i> de <a href="/wiki/Rudolf_Jugert" title="Rudolf Jugert">Rudolf Jugert</a> avec <a href="/wiki/Heinz_Klevenow" title="Heinz Klevenow">Heinz Klevenow</a>.</li> <li><i>Es braust ein Ruf wie Donnerhall. Ur-Opas dufter Krieg 70/71</i> de Jürgen Neven-du-Mont et <a href="/wiki/Fritz_Umgelter" title="Fritz Umgelter">Fritz Umgelter</a> avec Karl-Heinz von Hassel.</li></ul></li> <li>1972&#160;: <ul><li><i><a href="/wiki/Ludwig,_requiem_pour_un_roi_vierge" title="Ludwig, requiem pour un roi vierge">Ludwig, requiem pour un roi vierge</a></i> de <a href="/wiki/Hans-J%C3%BCrgen_Syberberg" title="Hans-Jürgen Syberberg">Hans-Jürgen Syberberg</a> avec <a href="/wiki/Peter_Przygodda" title="Peter Przygodda">Peter Przygodda</a>.</li> <li><i>Ferdinand Lasalle</i> de <a href="/wiki/Helmuth_Ashley" title="Helmuth Ashley">Helmuth Ashley</a> avec <a href="/w/index.php?title=Wolfram_Schaerf&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wolfram Schaerf (page inexistante)">Wolfram Schaerf</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wolfram_Schaerf" class="extiw" title="de:Wolfram Schaerf"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wolfram Schaerf&#160;»">(de)</span></a>.</li></ul></li> <li>1975&#160;: <i><a href="/wiki/Le_Froussard_h%C3%A9ro%C3%AFque" title="Le Froussard héroïque">Le Froussard héroïque</a></i> de <a href="/wiki/Richard_Lester" title="Richard Lester">Richard Lester</a> avec <a href="/wiki/Oliver_Reed" title="Oliver Reed">Oliver Reed</a>.</li> <li>1976&#160;: <i>Die Emser Depesche</i> de <a href="/w/index.php?title=Ralph_J._Boettner&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ralph J. Boettner (page inexistante)">Ralph J. Boettner</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Ralph_J._Boettner" class="extiw" title="de:Ralph J. Boettner"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Ralph J. Boettner&#160;»">(de)</span></a> avec <a href="/w/index.php?title=Fritz_Bartholdt&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Fritz Bartholdt (page inexistante)">Fritz Bartholdt</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Fritz_Bartholdt" class="extiw" title="de:Fritz Bartholdt"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Fritz Bartholdt&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>1978&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Disraeli_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Disraeli (série télévisée) (page inexistante)">Disraeli</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Disraeli_(TV_serial)" class="extiw" title="en:Disraeli (TV serial)"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Disraeli (TV serial)&#160;»">(en)</span></a></i> de <a href="/wiki/Claude_Whatham" title="Claude Whatham">Claude Whatham</a> avec <a href="/w/index.php?title=Brewster_Mason&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Brewster Mason (page inexistante)">Brewster Mason</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Brewster_Mason" class="extiw" title="en:Brewster Mason"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Brewster Mason&#160;»">(en)</span></a>.</li> <li>1987&#160;: <i>Bebel und Bismarck</i> de <a href="/w/index.php?title=Wolf-Dieter_Panse&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wolf-Dieter Panse (page inexistante)">Wolf-Dieter Panse</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wolf-Dieter_Panse" class="extiw" title="de:Wolf-Dieter Panse"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wolf-Dieter Panse&#160;»">(de)</span></a> avec <a href="/w/index.php?title=Wolfgang_Dehler&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wolfgang Dehler (page inexistante)">Wolfgang Dehler</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Dehler" class="extiw" title="de:Wolfgang Dehler"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wolfgang Dehler&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>1990&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Bismarck_(film,_1990)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bismarck (film, 1990) (page inexistante)">Bismarck</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Bismarck_(1990)" class="extiw" title="de:Bismarck (1990)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Bismarck (1990)&#160;»">(de)</span></a></i> de <a href="/w/index.php?title=Tom_Toelle&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Tom Toelle (page inexistante)">Tom Toelle</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Tom_Toelle" class="extiw" title="de:Tom Toelle"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Tom Toelle&#160;»">(de)</span></a> avec <a href="/wiki/Uwe_Ochsenknecht" title="Uwe Ochsenknecht">Uwe Ochsenknecht</a>.</li> <li>2008&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Die_Deutschen&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Die Deutschen (page inexistante)">Bismarck und das Deutsche Reich</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Die_Deutschen" class="extiw" title="de:Die Deutschen"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Die Deutschen&#160;»">(de)</span></a></i> de <a href="/wiki/Olaf_Gothfrithson" title="Olaf Gothfrithson">Olaf Götz</a> avec <a href="/w/index.php?title=Vlad_R%C4%83descu&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Vlad Rădescu (page inexistante)">Vlad Rădescu</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Vlad_R%C4%83descu" class="extiw" title="en:Vlad Rădescu"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Vlad Rădescu&#160;»">(en)</span></a>.</li> <li><a href="/wiki/2012_au_cin%C3%A9ma" title="2012 au cinéma">2012</a>&#160;: <i><a href="/wiki/Ludwig_II." title="Ludwig II.">Ludwig II</a></i> de <a href="/wiki/Marie_No%C3%ABlle" title="Marie Noëlle">Marie Noëlle</a> et <a href="/wiki/Peter_Sehr" title="Peter Sehr">Peter Sehr</a> avec <a href="/w/index.php?title=Bernd_Birkhahn&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bernd Birkhahn (page inexistante)">Bernd Birkhahn</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Bernd_Birkhahn" class="extiw" title="de:Bernd Birkhahn"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Bernd Birkhahn&#160;»">(de)</span></a>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Télévision"><span id="T.C3.A9l.C3.A9vision"></span>Télévision</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=52" title="Modifier la section : Télévision" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=52" title="Modifier le code source de la section : Télévision"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/1974_%C3%A0_la_t%C3%A9l%C3%A9vision" title="1974 à la télévision">1974</a>&#160;: <i><a href="/wiki/La_Chute_des_aigles_(s%C3%A9rie)" title="La Chute des aigles (série)">La Chute des aigles</a></i> de <a href="/wiki/John_Elliot_(sc%C3%A9nariste)" title="John Elliot (scénariste)">John Elliot</a> avec <a href="/wiki/Curd_J%C3%BCrgens" title="Curd Jürgens">Curd Jürgens</a>.</li> <li>1975&#160;: <i><a href="/wiki/Edward_the_King" title="Edward the King">Edward the King</a></i> de <a href="/wiki/John_Gorrie_(r%C3%A9alisateur)" title="John Gorrie (réalisateur)">John Gorrie</a> avec <a href="/w/index.php?title=Brewster_Mason&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Brewster Mason (page inexistante)">Brewster Mason</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Brewster_Mason" class="extiw" title="en:Brewster Mason"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Brewster Mason&#160;»">(en)</span></a>.</li> <li>1977&#160;: <i><a href="/wiki/Rossel_et_la_Commune_de_Paris" title="Rossel et la Commune de Paris">Rossel et la Commune de Paris</a></i> de <a href="/wiki/Serge_Moati" title="Serge Moati">Serge Moati</a> avec <a href="/wiki/Jean-Claude_Bouillon" title="Jean-Claude Bouillon">Jean-Claude Bouillot</a>.</li> <li>1981&#160;: <i>Emile Waldteufel, le roi de la valse du Second Empire</i> de André Teisseire avec Patrick Burgel.</li> <li>2000&#160;: <i>Die Geschichte Mitteldeutschlands</i> de André Meier avec Philip-Sebastian Breuneval.</li> <li>2004&#160;: <i>Otto von Bismarck – Der Junker aus der Altmark</i> d’André Meier avec Tim Ehlert (jeune), Andreas Leupold (âgé) et Philipp Sebastian Breuneval (enfant).</li> <li>2009&#160;: <i><a href="/wiki/Sissi_:_Naissance_d%27une_imp%C3%A9ratrice" title="Sissi : Naissance d&#39;une impératrice">Sissi&#160;: Naissance d'une impératrice</a></i> de <a href="/wiki/Xaver_Schwarzenberger" title="Xaver Schwarzenberger">Xaver Schwarzenberger</a> avec <a href="/w/index.php?title=Dieter_Kirchlechner&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dieter Kirchlechner (page inexistante)">Dieter Kirchlechner</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Dieter_Kirchlechner" class="extiw" title="de:Dieter Kirchlechner"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Dieter Kirchlechner&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>2011&#160;: <i><a href="/wiki/Berlin_1885,_la_ru%C3%A9e_sur_l%27Afrique" title="Berlin 1885, la ruée sur l&#39;Afrique">Berlin 1885, la ruée sur l'Afrique</a></i> de <a href="/wiki/Jo%C3%ABl_Calmettes" title="Joël Calmettes">Joël Calmettes</a> avec <a href="/wiki/Jacques_Spiesser" title="Jacques Spiesser">Jacques Spiesser</a>.</li> <li>2012&#160;: <i><a href="/w/index.php?title=Die_Reichsgr%C3%BCndung&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Die Reichsgründung (page inexistante)">Reichsgründung/Die nervöse Großmacht</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Die_Reichsgr%C3%BCndung" class="extiw" title="de:Die Reichsgründung"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Die Reichsgründung&#160;»">(de)</span></a></i> de <a href="/w/index.php?title=Bernd_Fischerauer&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Bernd Fischerauer (page inexistante)">Bernd Fischerauer</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Bernd_Fischerauer" class="extiw" title="de:Bernd Fischerauer"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Bernd Fischerauer&#160;»">(de)</span></a> avec <a href="/w/index.php?title=Torsten_M%C3%BCnchow&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Torsten Münchow (page inexistante)">Torsten Münchow</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Torsten_M%C3%BCnchow" class="extiw" title="de:Torsten Münchow"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Torsten Münchow&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li>2014&#160;: <ul><li><i>Bismarck: le dernier combat</i> de <a href="/w/index.php?title=Wilfried_Hauke&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wilfried Hauke (page inexistante)">Wilfried Hauke</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wilfried_Hauke" class="extiw" title="de:Wilfried Hauke"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wilfried Hauke&#160;»">(de)</span></a> avec <a href="/w/index.php?title=Peter_Striebeck&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Peter Striebeck (page inexistante)">Peter Striebeck</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Peter_Striebeck" class="extiw" title="de:Peter Striebeck"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Peter Striebeck&#160;»">(de)</span></a>.</li> <li><i><a href="/wiki/1864_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="1864 (série télévisée)">1864</a></i> de <a href="/wiki/Ole_Bornedal" title="Ole Bornedal">Ole Bornedal</a> avec <a href="/wiki/Rainer_Bock" title="Rainer Bock">Rainer Bock</a>.</li></ul></li> <li><a href="/wiki/2021_au_cin%C3%A9ma" title="2021 au cinéma">2021</a>&#160;: <i>1871 - Grand Jeu impérial à Versailles</i> de Christian Twente avec Thomas Thieme.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jeux_vidéo"><span id="Jeux_vid.C3.A9o"></span>Jeux vidéo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=53" title="Modifier la section : Jeux vidéo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=53" title="Modifier le code source de la section : Jeux vidéo"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Bismarck est le dirigeant de l'Allemagne dans <i><a href="/wiki/Civilization_V" title="Civilization V">Civilization V</a></i> sorti en 2010<sup id="cite_ref-278" class="reference"><a href="#cite_note-278"><span class="cite_crochet">[</span>w 39<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliographie">Bibliographie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=54" title="Modifier la section : Bibliographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=54" title="Modifier le code source de la section : Bibliographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="En_français"><span id="En_fran.C3.A7ais"></span>En français</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=55" title="Modifier la section : En français" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=55" title="Modifier le code source de la section : En français"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><span class="ouvrage" id="Berstein2003"><span class="ouvrage" id="Serge_Berstein2003"><a href="/wiki/Serge_Berstein" title="Serge Berstein">Serge <span class="nom_auteur">Berstein</span></a>, <cite class="italique">Histoire de l'unification Allemande</cite>, Paris, Flammarion, <time>2003</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Histoire+de+l%27unification+Allemande&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Flammarion&amp;rft.aulast=Berstein&amp;rft.aufirst=Serge&amp;rft.date=2003&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="von_Bismarck2021"><span class="ouvrage" id="Otto_von_Bismarck2021">Otto <span class="nom_auteur">von Bismarck</span>, <cite class="italique">Mémoires</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Éditions Perrin</a>, <time>2021</time>, 634&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-262-08760-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-262-08760-9"><span class="nowrap">978-2-262-08760-9</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=M%C3%A9moires&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Perrin&amp;rft.aulast=von+Bismarck&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rft.date=2021&amp;rft.tpages=634&amp;rft.isbn=978-2-262-08760-9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Bled2005"><span class="ouvrage" id="Jean-Paul_Bled2005"><a href="/wiki/Jean-Paul_Bled" title="Jean-Paul Bled">Jean-Paul <span class="nom_auteur">Bled</span></a>, <cite class="italique">Bismarck&#160;: De la Prusse à l'Allemagne</cite>, Alvik Éditions, <time>2005</time>, 332&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2914833423" title="Spécial:Ouvrages de référence/2914833423"><span class="nowrap">2914833423</span></a> et <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2914833424" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2914833424"><span class="nowrap">978-2914833424</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+%3A+De+la+Prusse+%C3%A0+l%27Allemagne&amp;rft.pub=Alvik+%C3%89ditions&amp;rft.aulast=Bled&amp;rft.aufirst=Jean-Paul&amp;rft.date=2005&amp;rft.tpages=332&amp;rft.isbn=2914833423&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Bled2013">Jean-Paul Bled, <cite class="italique">Bismarck</cite>, Paris, Perrin, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Collection Tempus&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;514), <time>2013</time>, 355&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2262042748" title="Spécial:Ouvrages de référence/2262042748"><span class="nowrap">2262042748</span></a>, <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://worldcat.org/fr/title/862823011">862823011</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Perrin&amp;rft.au=Jean-Paul+Bled&amp;rft.date=2013&amp;rft.tpages=355&amp;rft_id=info%3Aoclcnum%2F862823011&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="ezran">Maurice <span class="nom_auteur">Ezran</span>, <cite class="italique">Bismarck, démon ou génie&#160;?</cite>, L'Harmattan, <time>1994</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2738424297" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2738424297"><span class="nowrap">978-2738424297</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck%2C+d%C3%A9mon+ou+g%C3%A9nie+%3F&amp;rft.pub=L%27Harmattan&amp;rft.aulast=Ezran&amp;rft.aufirst=Maurice&amp;rft.date=1994&amp;rft.isbn=978-2738424297&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Gall1984"><span class="ouvrage" id="Lothar_Gall1984"><a href="/wiki/Lothar_Gall" title="Lothar Gall">Lothar <span class="nom_auteur">Gall</span></a> (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;Jeanne-Marie Gaillard-Paquet), <cite class="italique">Bismarck</cite>, Fayard, <time>1984</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck&amp;rft.pub=Fayard&amp;rft.aulast=Gall&amp;rft.aufirst=Lothar&amp;rft.date=1984&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="hohenlohe">Alexandre <span class="nom_auteur">de Hohenlohe</span>, <cite class="italique">Souvenirs</cite>, Paris, Payot, <time>1928</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Souvenirs&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Payot&amp;rft.aulast=de+Hohenlohe&amp;rft.aufirst=Alexandre&amp;rft.date=1928&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="HaffnerVenohr1983"><span class="ouvrage" id="Sebastian_HaffnerWolfgang_Venohr1983"><a href="/wiki/Sebastian_Haffner" title="Sebastian Haffner">Sebastian <span class="nom_auteur">Haffner</span></a> et Wolfgang <span class="nom_auteur">Venohr</span>, <cite class="italique">Profils prussiens</cite>, Gallimard, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;La suite des temps&#160;», <time>1983</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Profils+prussiens&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Haffner&amp;rft.aufirst=Sebastian&amp;rft.au=Venohr%2C+Wolfgang&amp;rft.date=1983&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</li> <li>Sebastian Haffner&#160;: <i>de Bismarck à <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Hitler</a>. Une histoire du reich allemand</i>, 1991, Éd. de la Découverte, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2707120197" title="Spécial:Ouvrages de référence/2707120197"><span class="nowrap">2707120197</span></a>)</small></li> <li><span class="ouvrage" id="vallotton">Henry <span class="nom_auteur">Vallotton</span>, <cite class="italique">Bismarck et Hitler</cite>, Lausanne, L'Âge d'Homme, <time>2002</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.de/books?id=omgiDoviqKEC&amp;pg=PA27&amp;lpg=PA27&amp;dq=Bismarck+et+Hitler&amp;source=bl&amp;ots=je_z9VpIxl&amp;sig=v7UXQncPDJH5ufG24FRRj1ku_Ws&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=6lRvT8fIFYXEtAbkudimAg&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Bismarck%20et%20Hitler&amp;f=false">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+et+Hitler&amp;rft.place=Lausanne&amp;rft.pub=L%27%C3%82ge+d%27Homme&amp;rft.aulast=Vallotton&amp;rft.aufirst=Henry&amp;rft.date=2002&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.de%2Fbooks%3Fid%3DomgiDoviqKEC%26pg%3DPA27%26lpg%3DPA27%26dq%3DBismarck%2Bet%2BHitler%26source%3Dbl%26ots%3Dje_z9VpIxl%26sig%3Dv7UXQncPDJH5ufG24FRRj1ku_Ws%26hl%3Dfr%26sa%3DX%26ei%3D6lRvT8fIFYXEtAbkudimAg%26redir_esc%3Dy%23v%3Donepage%26q%3DBismarck%2520et%2520Hitler%26f%3Dfalse&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>. </li></ul></div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="En_allemand">En allemand</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=56" title="Modifier la section : En allemand" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=56" title="Modifier le code source de la section : En allemand"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:30em;margin:.3em 0;" class="colonnes"><div style="margin:-.3em 0;"> <ul><li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Rudolf_Augstein" title="Rudolf Augstein">Rudolf Augstein</a>: <i>Otto von Bismarck.</i> Hain, Frankfurt am Main 1990, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-445-06012-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-445-06012-6"><span class="nowrap">3-445-06012-6</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="becker"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Otto <span class="nom_auteur">Becker</span> et <a href="/w/index.php?title=Alexander_Scharff_(historien)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Alexander Scharff (historien) (page inexistante)">Alexander Scharff</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Alexander_Scharff_(Historiker)" class="extiw" title="de:Alexander Scharff (Historiker)"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Alexander Scharff (Historiker)&#160;»">(de)</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarcks Ringen um Deutschlands Gestaltung</cite>, Heidelberg, Quelle &amp; Meyer, <time>1958</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarcks+Ringen+um+Deutschlands+Gestaltung&amp;rft.place=Heidelberg&amp;rft.pub=Quelle+%26+Meyer&amp;rft.aulast=Becker&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rft.au=Alexander+Scharff&amp;rft.date=1958&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="otto"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Otto von Bismarck, <cite class="italique" lang="de">Gedanken und Erinnerungen</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;I, Herbig Verlag, <time>2004</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3776612073" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3776612073"><span class="nowrap">978-3776612073</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Gedanken+und+Erinnerungen&amp;rft.pub=Herbig+Verlag&amp;rft.au=Otto+von+Bismarck&amp;rft.date=2004&amp;rft.isbn=978-3776612073&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="otto2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Otto <span class="nom_auteur">von Bismarck</span>, <cite class="italique" lang="de">Gedanken und Erinnerungen III</cite>, Herbig Verlag<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Gedanken+und+Erinnerungen+III&amp;rft.pub=Herbig+Verlag&amp;rft.aulast=von+Bismarck&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="blum"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans_Blum" title="Hans Blum">Hans <span class="nom_auteur">Blum</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck und seine Zeit. Eine Biographie für das deutsche Volk</cite>, Munich, Beck, 1894–1899<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+und+seine+Zeit.+Eine+Biographie+f%C3%BCr+das+deutsche+Volk&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Beck&amp;rft.aulast=Blum&amp;rft.aufirst=Hans&amp;rft.date=1899&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="cl"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Christopher_Clark" title="Christopher Clark">Christopher <span class="nom_auteur">Clark</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947</cite>, Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt, <time>2007</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-421-05392-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-421-05392-8"><span class="nowrap">3-421-05392-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Preu%C3%9Fen.+Aufstieg+und+Niedergang+1600%E2%80%931947&amp;rft.place=Stuttgart&amp;rft.pub=Deutsche+Verlags-Anstalt&amp;rft.aulast=Clark&amp;rft.aufirst=Christopher&amp;rft.date=2007&amp;rft.isbn=3-421-05392-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="engelberg"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Ernst_Engelberg" title="Ernst Engelberg">Ernst <span class="nom_auteur">Engelberg</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Urpreuße und Reichsgründer</cite>, Berlin, Siedler, <time>1985</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-88680-121-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-88680-121-7"><span class="nowrap">3-88680-121-7</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Urpreu%C3%9Fe+und+Reichsgr%C3%BCnder&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Siedler&amp;rft.aulast=Engelberg&amp;rft.aufirst=Ernst&amp;rft.date=1985&amp;rft.isbn=3-88680-121-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="engelberg2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Ernst_Engelberg" title="Ernst Engelberg">Ernst <span class="nom_auteur">Engelberg</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Das Reich in der Mitte Europas</cite>, Berlin, Siedler, <time>1990</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-88680-385-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-88680-385-6"><span class="nowrap">3-88680-385-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Das+Reich+in+der+Mitte+Europas&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Siedler&amp;rft.aulast=Engelberg&amp;rft.aufirst=Ernst&amp;rft.date=1990&amp;rft.isbn=3-88680-385-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Michael_Epkenhans" title="Michael Epkenhans">Michael Epkenhans</a>, <a href="/w/index.php?title=Ulrich_Lappenk%C3%BCper&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ulrich Lappenküper (page inexistante)">Ulrich Lappenküper</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Ulrich_Lappenk%C3%BCper" class="extiw" title="de:Ulrich Lappenküper"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Ulrich Lappenküper&#160;»">(de)</span></a>, <a href="/w/index.php?title=Andreas_von_Seggern&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Andreas von Seggern (page inexistante)">Andreas von Seggern</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Andreas_von_Seggern" class="extiw" title="de:Andreas von Seggern"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Andreas von Seggern&#160;»">(de)</span></a>: <i>Otto von Bismarck. Aufbruch in die Moderne</i>. Bucher, München 2015, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-7658-1962-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-7658-1962-9"><span class="nowrap">978-3-7658-1962-9</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="eulenburg"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Philipp_zu_Eulenburg" title="Philipp zu Eulenburg">Philipp <span class="nom_auteur">zu Eulenburg</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Die Tragödie Herbert Bismarcks</cite>, Berlin, Aus fünfzig Jahren, <time>1923</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Die+Trag%C3%B6die+Herbert+Bismarcks&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Aus+f%C3%BCnfzig+Jahren&amp;rft.aulast=zu+Eulenburg&amp;rft.aufirst=Philipp&amp;rft.date=1923&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="eyck"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Erich_Eyck" title="Erich Eyck">Erich <span class="nom_auteur">Eyck</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Leben und Werk</cite>, Erlenbach-Zürich, Rentsch, 1941–1944<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Leben+und+Werk&amp;rft.place=Erlenbach-Z%C3%BCrich&amp;rft.pub=Rentsch&amp;rft.aulast=Eyck&amp;rft.aufirst=Erich&amp;rft.date=1944&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="fischer"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Siegfried_Fischer-Fabian" title="Siegfried Fischer-Fabian">Siegfried <span class="nom_auteur">Fischer-Fabian</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Herrliche Zeiten. Die Deutschen und ihr Kaiserreich</cite>, Vienne, Tosa, <time>2006</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-85003-023-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-85003-023-7"><span class="nowrap">3-85003-023-7</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Herrliche+Zeiten.+Die+Deutschen+und+ihr+Kaiserreich&amp;rft.place=Vienne&amp;rft.pub=Tosa&amp;rft.aulast=Fischer-Fabian&amp;rft.aufirst=Siegfried&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=3-85003-023-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="fontane"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Theodor_Fontane" title="Theodor Fontane">Theodor <span class="nom_auteur">Fontane</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Kahlebutz und Krautentochter. Märkische Porträts</cite>, Berlin, Aufbau Taschenbuch Verlag, <time>2007</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-7466-5245-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-7466-5245-0"><span class="nowrap">978-3-7466-5245-0</span></a>)</small><span class="lang-de" lang="de">, «&#160;Der Zivil-Wallenstein&#160;»</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Kahlebutz+und+Krautentochter.+M%C3%A4rkische+Portr%C3%A4ts&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Aufbau+Taschenbuch+Verlag&amp;rft.aulast=Fontane&amp;rft.aufirst=Theodor&amp;rft.date=2007&amp;rft.isbn=978-3-7466-5245-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="frie"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Ewald_Frie" title="Ewald Frie">Ewald <span class="nom_auteur">Frie</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Das Deutsche Kaiserreich</cite>, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, <time>2004</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-534-14725-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-534-14725-1"><span class="nowrap">3-534-14725-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+Deutsche+Kaiserreich&amp;rft.place=Darmstadt&amp;rft.pub=Wissenschaftliche+Buchgesellschaft&amp;rft.aulast=Frie&amp;rft.aufirst=Ewald&amp;rft.date=2004&amp;rft.isbn=3-534-14725-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="g"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Lothar_Gall" title="Lothar Gall">Lothar <span class="nom_auteur">Gall</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Der weiße Revolutionär</cite>, Berlin, Ullstein, <time>2002</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-548-26515-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-548-26515-4"><span class="nowrap">3-548-26515-4</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Der+wei%C3%9Fe+Revolution%C3%A4r&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Ullstein&amp;rft.aulast=Gall&amp;rft.aufirst=Lothar&amp;rft.date=2002&amp;rft.isbn=3-548-26515-4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Sebastian_Haffner" title="Sebastian Haffner">Sebastian Haffner</a>: <i>Otto von Bismarck</i>. In: Ders., <a href="/w/index.php?title=Wolfgang_Venohr&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wolfgang Venohr (page inexistante)">Wolfgang Venohr</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Venohr" class="extiw" title="de:Wolfgang Venohr"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Wolfgang Venohr&#160;»">(de)</span></a>: <i>Preußische Profile.</i> 2. Auflage der Neuausgabe, Econ-Ullstein-List, Berlin 2001, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-548-26586-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-548-26586-3"><span class="nowrap">3-548-26586-3</span></a>)</small>, S. 141–161.</li> <li><span class="ouvrage" id="hahn"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Ludwig_Ernst_Hahn" title="Ludwig Ernst Hahn">Ludwig Ernst <span class="nom_auteur">Hahn</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Fürst von Bismarck. Sein politisches Leben und Wirken</cite>, Berlin, Hertz, 1878–1891<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=F%C3%BCrst+von+Bismarck.+Sein+politisches+Leben+und+Wirken&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Hertz&amp;rft.aulast=Hahn&amp;rft.aufirst=Ludwig+Ernst&amp;rft.date=1891&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Bernd_Heidenreich" title="Bernd Heidenreich">Bernd Heidenreich</a>, <a href="/wiki/Frank-Lothar_Kroll" title="Frank-Lothar Kroll">Frank-Lothar Kroll</a> (Hrsg.): <i>Bismarck und die Deutschen.</i> Berliner Wissenschaftsverlag, Berlin 2005, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-8305-0939-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-8305-0939-1"><span class="nowrap">3-8305-0939-1</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="herre"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Franz_Herre" title="Franz Herre">Franz <span class="nom_auteur">Herre</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Der preußische Deutsche</cite>, Cologne, Kiepenheuer und Witsch, <time>1991</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3860479148" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3860479148"><span class="nowrap">978-3860479148</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Der+preu%C3%9Fische+Deutsche&amp;rft.place=Cologne&amp;rft.pub=Kiepenheuer+und+Witsch&amp;rft.aulast=Herre&amp;rft.aufirst=Franz&amp;rft.date=1991&amp;rft.isbn=978-3860479148&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="hesekiel"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/George_Hesekiel" title="George Hesekiel">George <span class="nom_auteur">Hesekiel</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Das Buch vom Grafen Bismarck</cite>, Bielefeld, Velhagen &amp; Klasing, <time>1869</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+Buch+vom+Grafen+Bismarck&amp;rft.place=Bielefeld&amp;rft.pub=Velhagen+%26+Klasing&amp;rft.aulast=Hesekiel&amp;rft.aufirst=George&amp;rft.date=1869&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Andreas_Hillgruber" title="Andreas Hillgruber">Andreas Hillgruber</a>: <i>Otto von Bismarck. Gründer der europäischen Großmacht Deutsches Reich</i> (=&#160;<i>Persönlichkeit und Geschichte. Biographische Reihe.</i> Band 101/102). Musterschmidt, Zürich u.&#160;a. 1978, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-7881-0101-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-7881-0101-6"><span class="nowrap">3-7881-0101-6</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="jahnke"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Hermann_Jahnke&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Hermann Jahnke (page inexistante)">Hermann Jahnke</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Hermann_Jahnke" class="extiw" title="de:Hermann Jahnke"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Hermann Jahnke&#160;»">(de)</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Fürst Bismarck, sein Leben und Wirken</cite>, Berlin, Kittel, <time>1890</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=F%C3%BCrst+Bismarck%2C+sein+Leben+und+Wirken&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=Kittel&amp;rft.au=%3AHermann+Jahnke&amp;rft.date=1890&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="johlinger"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Otto <span class="nom_auteur">Jöhlinger</span>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck und die Juden. Unter Benutzung unveröffentlichter Quellen</cite>, Berlin, D. Reimer, <time>1921</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+und+die+Juden.+Unter+Benutzung+unver%C3%B6ffentlichter+Quellen&amp;rft.place=Berlin&amp;rft.pub=D.+Reimer&amp;rft.aulast=J%C3%B6hlinger&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rft.date=1921&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="kolb"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Eberhard_Kolb" title="Eberhard Kolb">Eberhard <span class="nom_auteur">Kolb</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck</cite>, Munich, C.H. Beck Wissen, <time>2009</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-406-56276-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-406-56276-0"><span class="nowrap">3-406-56276-0</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.de/books?id=w5ape3HmL3cC&amp;pg=PA19">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=C.H.+Beck+Wissen&amp;rft.aulast=Kolb&amp;rft.aufirst=Eberhard&amp;rft.date=2009&amp;rft.isbn=3-406-56276-0&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.de%2Fbooks%3Fid%3Dw5ape3HmL3cC%26pg%3DPA19&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="kohl"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Horst_Kohl" title="Horst Kohl">Horst <span class="nom_auteur">Kohl</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Mit Bismarck daheim und im Felde. Kernworte aus seinen Briefen und Reden</cite>, Berlin-Lichterfelde, Runge, <time>1915</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Mit+Bismarck+daheim+und+im+Felde.+Kernworte+aus+seinen+Briefen+und+Reden&amp;rft.place=Berlin-Lichterfelde&amp;rft.pub=Runge&amp;rft.aulast=Kohl&amp;rft.aufirst=Horst&amp;rft.date=1915&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans-Christof_Kraus" title="Hans-Christof Kraus">Hans-Christof Kraus</a>: <i>Bismarck. Größe – Grenzen – Leistungen</i>. Klett-Cotta, Stuttgart 2015, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-608-94861-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-608-94861-5"><span class="nowrap">978-3-608-94861-5</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Christian_von_Krockow" title="Christian von Krockow">Christian von Krockow</a>: <i>Bismarck. Eine Biographie.</i> Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart 1997, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-421-05080-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-421-05080-5"><span class="nowrap">3-421-05080-5</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Ulrich Lappenküper, <a href="/wiki/Ulf_Morgenstern" title="Ulf Morgenstern">Ulf Morgenstern</a> (Hrsg.): <i>Überzeugungen, Wandlungen und Zuschreibungen. Das Staatsverständnis Otto von Bismarcks.</i> (= <i>Staatsverständnisse.</i> Band 130). Nomos, Baden-Baden 2019, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-8487-4915-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-8487-4915-7"><span class="nowrap">978-3-8487-4915-7</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="lenz"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Max_Lenz" title="Max Lenz">Max <span class="nom_auteur">Lenz</span></a> et Erich <span class="nom_auteur">Marcks</span>, <cite class="italique" lang="de">Das Bismarckjahr. Ein Würdigung Bismarcks und seiner Politik in Einzelschilderungen.</cite>, Hambourg, Broschek, <time>1915</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+Bismarckjahr.+Ein+W%C3%BCrdigung+Bismarcks+und+seiner+Politik+in+Einzelschilderungen.&amp;rft.place=Hambourg&amp;rft.pub=Broschek&amp;rft.aulast=Lenz&amp;rft.aufirst=Max&amp;rft.au=Marcks%2C+Erich&amp;rft.date=1915&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="lo"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Wilfried_Loth" title="Wilfried Loth">Wilfried <span class="nom_auteur">Loth</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Das Kaiserreich. Obrigkeitsstaat und politische Mobilisierung</cite>, Munich, Taschenbuch-Verlag, <time>1996</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-423-04505-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-423-04505-1"><span class="nowrap">3-423-04505-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+Kaiserreich.+Obrigkeitsstaat+und+politische+Mobilisierung&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Taschenbuch-Verlag&amp;rft.aulast=Loth&amp;rft.aufirst=Wilfried&amp;rft.date=1996&amp;rft.isbn=3-423-04505-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="marcks"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Erich_Marcks_(historien)" title="Erich Marcks (historien)">Erich <span class="nom_auteur">Marcks</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Eine Biographie, 1815–1851</cite>, Stuttgart, Dt. Verlag Anst., <time>1940</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Eine+Biographie%2C+1815%E2%80%931851&amp;rft.place=Stuttgart&amp;rft.pub=Dt.+Verlag+Anst.&amp;rft.aulast=Marcks&amp;rft.aufirst=Erich&amp;rft.date=1940&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="marcks2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Erich_Marcks_(historien)" title="Erich Marcks (historien)">Erich <span class="nom_auteur">Marcks</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Vom Erbe Bismarcks. Eine Kriegsrede</cite>, Leipzig, Quelle &amp; Meyer, <time>1916</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Vom+Erbe+Bismarcks.+Eine+Kriegsrede&amp;rft.place=Leipzig&amp;rft.pub=Quelle+%26+Meyer&amp;rft.aulast=Marcks&amp;rft.aufirst=Erich&amp;rft.date=1916&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="matthias"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Adolf <span class="nom_auteur">Matthias</span>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Sein Leben und sein Werk</cite>, Munich, Beck, <time>1915</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Sein+Leben+und+sein+Werk&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Beck&amp;rft.aulast=Matthias&amp;rft.aufirst=Adolf&amp;rft.date=1915&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="milatz"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Alfred_Milatz&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Alfred Milatz (page inexistante)">Alfred Milatz</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Alfred_Milatz" class="extiw" title="de:Alfred Milatz"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Alfred Milatz&#160;»">(de)</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Otto von Bismarck. Ausgewählte Werke</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;7, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, <time>1981</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Otto+von+Bismarck.+Ausgew%C3%A4hlte+Werke&amp;rft.place=Darmstadt&amp;rft.pub=Wissenschaftliche+Buchgesellschaft&amp;rft.au=%3AAlfred+Milatz&amp;rft.date=1981&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="mommsen"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Wilhelm_Mommsen" title="Wilhelm Mommsen">Wilhelm <span class="nom_auteur">Mommsen</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck. Ein politisches Lebensbild</cite>, Munich, Bruckmann, <time>1959</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+Ein+politisches+Lebensbild&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Bruckmann&amp;rft.aulast=Mommsen&amp;rft.aufirst=Wilhelm&amp;rft.date=1959&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="mo"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Rudolf_Morsey" title="Rudolf Morsey">Rudolf <span class="nom_auteur">Morsey</span></a>, <cite style="font-style:normal" lang="de">«&#160;Bismarck und das Zentrum&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="de">Bismarck und die Parteien</cite>, Munich, Paderborn, <time>2001</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gbv.de/dms/bs/toc/334937590.pdf%20sommaire">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Bismarck+und+die+Parteien&amp;rft.atitle=Bismarck+und+das+Zentrum&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Paderborn&amp;rft.aulast=Morsey&amp;rft.aufirst=Rudolf&amp;rft.date=2001&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="n1"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Thomas_Nipperdey" title="Thomas Nipperdey">Thomas <span class="nom_auteur">Nipperdey</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Deutsche Geschichte 1800–1866&#160;: Bürgerwelt und starker Staat</cite>, Munich, C.H. Beck, <time>1983</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3406093548" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3406093548"><span class="nowrap">978-3406093548</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Deutsche+Geschichte+1800%E2%80%931866&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=C.H.+Beck&amp;rft.stitle=B%C3%BCrgerwelt+und+starker+Staat&amp;rft.aulast=Nipperdey&amp;rft.aufirst=Thomas&amp;rft.date=1983&amp;rft.isbn=978-3406093548&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="n2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Thomas_Nipperdey" title="Thomas Nipperdey">Thomas <span class="nom_auteur">Nipperdey</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Deutsche Geschichte 1866–1918&#160;: Machtstaat vor der Demokratie</cite>, Munich, C.H. Beck, <time>1995</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-406-34801-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-406-34801-7"><span class="nowrap">3-406-34801-7</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Deutsche+Geschichte+1866%E2%80%931918&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=C.H.+Beck&amp;rft.stitle=Machtstaat+vor+der+Demokratie&amp;rft.aulast=Nipperdey&amp;rft.aufirst=Thomas&amp;rft.date=1995&amp;rft.isbn=3-406-34801-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="n2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Christoph_Nonn" title="Christoph Nonn">Christoph Nonn</a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck&#160;: Ein Preuße und sein Jahrhundert</cite>, Munich, C.H. Beck, <time>2015</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-406-67589-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-406-67589-8"><span class="nowrap">978-3-406-67589-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=C.H.+Beck&amp;rft.stitle=Ein+Preu%C3%9Fe+und+sein+Jahrhundert&amp;rft.au=Christoph+Nonn&amp;rft.date=2015&amp;rft.isbn=978-3-406-67589-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Rolf_Parr&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Rolf Parr (page inexistante)">Rolf Parr</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Rolf_Parr" class="extiw" title="de:Rolf Parr"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Rolf Parr&#160;»">(de)</span></a>: <i>„Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust“. Strukturen und Funktionen der Mythisierung Bismarcks (1860–1918).</i> Fink, München 1992, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-7705-2727-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-7705-2727-5"><span class="nowrap">3-7705-2727-5</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Otto_Pflanze" title="Otto Pflanze">Otto Pflanze</a>: <i>Bismarck</i>. Bd.&#160;1: <i>Der Reichsgründer.</i> Bd. 2: <i>Der Reichskanzler.</i> Beck, München 1997–1998, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-406-42725-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-406-42725-1"><span class="nowrap">3-406-42725-1</span></a>)</small> und, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-406-42726-X" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-406-42726-X"><span class="nowrap">3-406-42726-X</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="reiners"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Ludwig_Reiners" title="Ludwig Reiners">Ludwig <span class="nom_auteur">Reiners</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarcks Aufstieg 1815-64</cite>, Munich, C.H. Beck, <time>1956</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarcks+Aufstieg+1815-64&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=C.H.+Beck&amp;rft.aulast=Reiners&amp;rft.aufirst=Ludwig&amp;rft.date=1956&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="ul2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Volker_Ullrich" title="Volker Ullrich">Volker <span class="nom_auteur">Ullrich</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Die nervöse Großmacht. Aufstieg und Untergang des deutschen Kaiserreichs</cite>, Francfort sur le Main, Fischer Taschenbuch Verlag, <time>2006</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3-596-11694-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3-596-11694-2"><span class="nowrap">978-3-596-11694-2</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Die+nerv%C3%B6se+Gro%C3%9Fmacht.+Aufstieg+und+Untergang+des+deutschen+Kaiserreichs&amp;rft.place=Francfort+sur+le+Main&amp;rft.pub=Fischer+Taschenbuch+Verlag&amp;rft.aulast=Ullrich&amp;rft.aufirst=Volker&amp;rft.date=2006&amp;rft.isbn=978-3-596-11694-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Rainer_F._Schmidt&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Rainer F. Schmidt (page inexistante)">Rainer F. Schmidt</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Rainer_F._Schmidt" class="extiw" title="de:Rainer F. Schmidt"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Rainer F. Schmidt&#160;»">(de)</span></a>: <i>Bismarck. Realpolitik und Revolution. Eine Biographie.</i> Kohlhammer, Stuttgart u.&#160;a. 2004, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-17-017407-X" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-17-017407-X"><span class="nowrap">3-17-017407-X</span></a>)</small>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/w/index.php?title=Sieglinde_Seele&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Sieglinde Seele (page inexistante)">Sieglinde Seele</a>&#160;<a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Sieglinde_Seele" class="extiw" title="de:Sieglinde Seele"><span class="indicateur-langue" title="Article en allemand&#160;: «&#160;Sieglinde Seele&#160;»">(de)</span></a>: <i>Lexikon der Bismarck-Denkmäler – Türme, Standbilder, Büsten, Gedenksteine und andere Ehrungen – Eine Bestandsaufnahme in Wort und Bild</i>, Michael Imhof Verlag, Petersberg 2005, 480 Seiten, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-86568-019-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-86568-019-4"><span class="nowrap">3-86568-019-4</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="u"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Volker_Ullrich" title="Volker Ullrich">Volker <span class="nom_auteur">Ullrich</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Otto von Bismarck</cite>, Reinbek bei Hambourg, Rowohlt, <time>1998</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-499-50602-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-499-50602-5"><span class="nowrap">3-499-50602-5</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Otto+von+Bismarck&amp;rft.place=Reinbek+bei+Hambourg&amp;rft.pub=Rowohlt&amp;rft.aulast=Ullrich&amp;rft.aufirst=Volker&amp;rft.date=1998&amp;rft.isbn=3-499-50602-5&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="vagtsh"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Alfred_Vagts" title="Alfred Vagts">Alfred <span class="nom_auteur">Vagts</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Diederich Hahn - Ein Politikerleben dans le Jahrbuch der Männer vom Morgenstern</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;46, Bremerhaven, <time>1965</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;161<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Diederich+Hahn+-+Ein+Politikerleben+dans+le+Jahrbuch+der+M%C3%A4nner+vom+Morgenstern&amp;rft.place=Bremerhaven&amp;rft.aulast=Vagts&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.date=1965&amp;rft.pages=161&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="vierhaus"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Rudolf_Vierhaus" title="Rudolf Vierhaus">Rudolf <span class="nom_auteur">Vierhaus</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Das Tagebuch der Baronin Spitzemberg. Aufzeichnungen aus der Hofgesellschaft des Hohenzollernreiches.</cite>, Göttingen, Vandenhoeck &amp; Ruprecht, <time>1989</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-3525358115" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-3525358115"><span class="nowrap">978-3525358115</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+Tagebuch+der+Baronin+Spitzemberg.+Aufzeichnungen+aus+der+Hofgesellschaft+des+Hohenzollernreiches.&amp;rft.place=G%C3%B6ttingen&amp;rft.pub=Vandenhoeck+%26+Ruprecht&amp;rft.aulast=Vierhaus&amp;rft.aufirst=Rudolf&amp;rft.date=1989&amp;rft.isbn=978-3525358115&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="wehler2"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans-Ulrich_Wehler" title="Hans-Ulrich Wehler">Hans-Ulrich <span class="nom_auteur">Wehler</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Das deutsche Kaiserreich</cite>, Göttingen, Vandenhoek &amp; Ruprecht, 1988 (première édition 1973) <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-525-33542-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-525-33542-3"><span class="nowrap">3-525-33542-3</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Das+deutsche+Kaiserreich&amp;rft.place=G%C3%B6ttingen&amp;rft.pub=Vandenhoek+%26+Ruprecht&amp;rft.aulast=Wehler&amp;rft.aufirst=Hans-Ulrich&amp;rft.date=1973&amp;rft.isbn=3-525-33542-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="wehler3"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans-Ulrich_Wehler" title="Hans-Ulrich Wehler">Hans-Ulrich <span class="nom_auteur">Wehler</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Deutsche Gesellschaftsgeschichte</cite>, Munich, Beck, <time>1995</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-406-32263-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-406-32263-8"><span class="nowrap">3-406-32263-8</span></a>)</small><span class="lang-de" lang="de">, «&#160;Von der 'Deutschen Doppelrevolution' bis zum Beginn des Ersten Weltkrieges. 1849–1914&#160;»</span>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;849<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Deutsche+Gesellschaftsgeschichte&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Beck&amp;rft.aulast=Wehler&amp;rft.aufirst=Hans-Ulrich&amp;rft.date=1995&amp;rft.pages=849&amp;rft.isbn=3-406-32263-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="wehler"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans-Ulrich_Wehler" title="Hans-Ulrich Wehler">Hans-Ulriche <span class="nom_auteur">Wehler</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Deutsche Gesellschaftsgeschichte&#160;: Von der Reformära bis zur industriellen und politischen, deutschen Doppelrevolution, 1815–1845/49</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;2, Munich, Beck, <time>1987</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Deutsche+Gesellschaftsgeschichte&amp;rft.place=Munich&amp;rft.pub=Beck&amp;rft.stitle=Von+der+Reform%C3%A4ra+bis+zur+industriellen+und+politischen%2C+deutschen+Doppelrevolution%2C+1815%E2%80%931845%2F49&amp;rft.aulast=Wehler&amp;rft.aufirst=Hans-Ulriche&amp;rft.date=1987&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="wehler4"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Hans-Ulrich_Wehler" title="Hans-Ulrich Wehler">Hans-Ulriche <span class="nom_auteur">Wehler</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Bismarck und der Imperialismus</cite>, Suhrkamp, <time>1985</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-518-57689-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-518-57689-5"><span class="nowrap">3-518-57689-5</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+und+der+Imperialismus&amp;rft.pub=Suhrkamp&amp;rft.aulast=Wehler&amp;rft.aufirst=Hans-Ulriche&amp;rft.date=1985&amp;rft.isbn=3-518-57689-5&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Johannes_Willms" title="Johannes Willms">Johannes Willms</a>: <i>Bismarck – Dämon der Deutschen. Anmerkungen zu einer Legende.</i> Kindler, München 1997, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-463-40296-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-463-40296-3"><span class="nowrap">3-463-40296-3</span></a>)</small>.</li> <li><span class="ouvrage" id="wi"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Heinrich_August_Winkler" title="Heinrich August Winkler">Heinrich <span class="nom_auteur">Winkler</span></a>, <cite class="italique" lang="de">Der lange Weg nach Westen. Deutsche Geschichte&#160;: vom Ende des Alten Reiches bis zum Untergang der Weimarer Republik</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;1, Bonn, Bundeszentrale für politische Bildung, <time>2002</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/3-89331-463-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/3-89331-463-6"><span class="nowrap">3-89331-463-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Der+lange+Weg+nach+Westen.+Deutsche+Geschichte&amp;rft.place=Bonn&amp;rft.pub=Bundeszentrale+f%C3%BCr+politische+Bildung&amp;rft.stitle=vom+Ende+des+Alten+Reiches+bis+zum+Untergang+der+Weimarer+Republik&amp;rft.aulast=Winkler&amp;rft.aufirst=Heinrich&amp;rft.date=2002&amp;rft.isbn=3-89331-463-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li></ul> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="En_anglais">En anglais</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=57" title="Modifier la section : En anglais" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=57" title="Modifier le code source de la section : En anglais"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="pflanze"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a href="/wiki/Otto_Pflanze" title="Otto Pflanze">Otto <span class="nom_auteur">Pflanze</span></a>, <cite class="italique" lang="en">Bismarck and the Development of Germany</cite>, Princeton, Princeton University Press, 1963–1990<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+and+the+Development+of+Germany&amp;rft.place=Princeton&amp;rft.pub=Princeton+University+Press&amp;rft.aulast=Pflanze&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rft.date=1990&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="stern"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a href="/wiki/Fritz_Stern" title="Fritz Stern">Fritz <span class="nom_auteur">Stern</span></a>, <cite class="italique" lang="en">Gold and Iron. Bismarck, Bleichröder, and the building of the German Empire</cite>, New York, Knopf, <time>1977</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=4H_J90dMqVIC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Bleichr%C3%B6der++bismarck&amp;hl=de&amp;ei=n5d5To-VAYfOsgbI253KDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Gold+and+Iron.+Bismarck%2C+Bleichr%C3%B6der%2C+and+the+building+of+the+German+Empire&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pub=Knopf&amp;rft.aulast=Stern&amp;rft.aufirst=Fritz&amp;rft.date=1977&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.fr%2Fbooks%3Fid%3D4H_J90dMqVIC%26printsec%3Dfrontcover%26dq%3DBleichr%25C3%25B6der%2B%2Bbismarck%26hl%3Dde%26ei%3Dn5d5To-VAYfOsgbI253KDw%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CCkQ6AEwAA%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="taylor"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a href="/wiki/A.J.P._Taylor" class="mw-redirect" title="A.J.P. Taylor">Alan <span class="nom_auteur">J.P. Taylor</span></a>, <cite class="italique" lang="en">Bismarck. The Man and the Statesman</cite>, London, H. Hamilton, <time>1955</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck.+The+Man+and+the+Statesman&amp;rft.place=London&amp;rft.pub=H.+Hamilton&amp;rft.aulast=J.P.+Taylor&amp;rft.aufirst=Alan&amp;rft.date=1955&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="be"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Karina <span class="nom_auteur">Urbach</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="en">Between Saviour and Villain. 100 Years of Bismarck Biographies</cite>&#160;», <i><span class="lang-en" lang="en">The Historical Journal</span></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;41,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1998-12-04" data-sort-value="1998-12-04">4 décembre 1998</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.southalabama.edu/history/faculty/rogers/336/Urbach.pdf">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-12-08" data-sort-value="2013-12-08">8 décembre 2013</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Between+Saviour+and+Villain.+100+Years+of+Bismarck+Biographies&amp;rft.jtitle=The+Historical+Journal&amp;rft.issue=41&amp;rft.aulast=Urbach&amp;rft.aufirst=Karina&amp;rft.date=1998-12-04&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.southalabama.edu%2Fhistory%2Ffaculty%2Frogers%2F336%2FUrbach.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.<span title="Document utilisé pour la rédaction de l’article"><span typeof="mw:File"><span><img alt="Document utilisé pour la rédaction de l’article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/20px-Icon_flat_design_plume.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/30px-Icon_flat_design_plume.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Icon_flat_design_plume.svg/40px-Icon_flat_design_plume.svg.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="158" /></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Références_écrites"><span id="R.C3.A9f.C3.A9rences_.C3.A9crites"></span>Références écrites</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=58" title="Modifier la section : Références écrites" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=58" title="Modifier le code source de la section : Références écrites"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Cet article est partiellement ou en totalité issu de l’article de Wikipédia en allemand intitulé <span class="plainlinks">«&#160;<a class="external text" href="https://de.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck?oldid=86546072">Otto von Bismarck</a>&#160;» <small>(<a class="external text" href="https://de.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck?action=history">voir la liste des auteurs</a>)</small></span>.</li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r222998893">@media screen{body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:30em;overflow:auto;padding:3px;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin-top:0.3em}body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre .references-small{margin-top:0}}@media screen and (prefers-reduced-motion:reduce){body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:auto;padding:0;border:0 none}}</style><div class="reference-cadre" tabindex="0"> <div class="references-small decimal" style="column-width:30em;"><ol class="references"> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#berstein">Serge Berstein 2003</a>.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#cl">Clark 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;592.</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;27-30.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;14.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;17.</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;29.</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;16-20.</span> </li> <li id="cite_note-planze62-10"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-planze62_10-0">a</a> et <a href="#cite_ref-planze62_10-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#pflanze">Pflanze 1963</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;62.</span> </li> <li id="cite_note-g56-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-g56_11-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;56.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Wenn ich alles glaubte, was in der Bibel steht, wäre ich Pastor geworden</span>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;52.</span> </li> <li id="cite_note-planze64-14"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-planze64_14-0">a</a> et <a href="#cite_ref-planze64_14-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#pflanze">Pflanze 1963</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;64.</span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#otto">Otto von Bismarck 2004</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1.</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;123.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;33-36.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;36.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;38.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;26.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;40.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;42-44.</span> </li> <li id="cite_note-g42-25"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-g42_25-0">a</a> <a href="#cite_ref-g42_25-1">b</a> et <a href="#cite_ref-g42_25-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;42-49.</span> </li> <li id="cite_note-I27IDu-26"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I27IDu_26-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I27IDu_26-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;27.</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;46.</span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;50-55.</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;32.</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;63.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;66.</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#kolb">Eberhard Kolb 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;19-20.</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Die Sache ergreift mich viel mehr als ich dachte</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;36.</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;34-36.</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler">Hans-Ulrich Wehler 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;451.</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;38.</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Nur zu gebrauchen, wo das Bajonett schrankenlos waltet</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;41.</span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;83.</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;94.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;74.</span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;102-106.</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;44.</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Die einzige gesunde Grundlage eines großen Staates, und dadurch unterscheidet er sich wesentlich von einem kleinen Staate, ist der staatliche Egoismus und nicht die Romantik, und es ist eines großen Staates nicht würdig, für eine Sache zu streiten, die nicht seinen eigenen Interessen angehört.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;39-45.</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n1">Nipperdey 1983</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;316, 673.</span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;123.</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;141.</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;148.</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;48.</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;46-52.</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;161.</span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#ezran">Ezran 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;223.</span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;52.</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;53-58.</span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;201.</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;59.</span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;242.</span> </li> <li id="cite_note-I244IDg-60"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I244IDg_60-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I244IDg_60-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;244.</span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">eine Periode der Diktatur.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;60.</span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Dann ist es meine Pflicht, mit Ihnen die Weiterführung des Kampfes zu versuchen und ich abdiziere nicht</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;245.</span> </li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-63">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n1">Nipperdey 1983</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;757.</span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-64">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;58-60.</span> </li> <li id="cite_note-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-65">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#otto2">Otto von Bismarck 2004</a>.</span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-66">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n1">Nipperdey 1983</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;759.</span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Wir sind froh, wenn wir acht Männer finden und halten.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;254.</span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Nicht auf Preußens Liberalismus sieht Deutschland, sondern auf seine Macht. […] Nicht durch Reden und Majoritätsbeschlüsse werden die großen Fragen der Zeit entschieden […] – sondern durch Eisen und Blut.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;61.</span> </li> <li id="cite_note-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-71">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;256.</span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-73">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">und Konflikte, da das Staatsleben nicht stillzustehen vermag, werden zu Machtfragen; wer die Macht in den Händen hat, geht dann in seinem Sinne vor, weil das Staatsleben auch nicht einen Augenblick stillstehen kann.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;62.</span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-74">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Recht geht vor Macht. <span class="citation not_fr_quote" lang="la">«&#160;<span class="italique">Justitia fundamentum regnorum&#160;!</span>&#160;»</span> Das ist der Wahlspruch der preußischen Könige, und er wird es fort und fort bleiben.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;279.</span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-75">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;60-65.</span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-76">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n1">Nipperdey 1983</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;761-768.</span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-77">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">aus direkter Beteiligung der ganzen Nation hervorgehenden Nationalvertretung.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;67.</span> </li> <li id="cite_note-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-78">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n1">Nipperdey 1983</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;707-709.</span> </li> <li id="cite_note-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-79">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;66.</span> </li> <li id="cite_note-clarkdan-81"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-clarkdan_81-0">a</a> et <a href="#cite_ref-clarkdan_81-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#cl">Clark 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;598-605.</span> </li> <li id="cite_note-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-82">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;299.</span> </li> <li id="cite_note-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-83">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;68.</span> </li> <li id="cite_note-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-84">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;301-303.</span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;161-164.</span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;70-72.</span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;165.</span> </li> <li id="cite_note-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-88">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;324.</span> </li> <li id="cite_note-89"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-89">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;167.</span> </li> <li id="cite_note-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-90">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;73.</span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#cl">Clark 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;611.</span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Wenn wir geschlagen werden […] werde ich nicht hierher zurückkehren. Ich werde bei der letzten Attacke fallen.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;75.</span> </li> <li id="cite_note-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-94">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;366.</span> </li> <li id="cite_note-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-95">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;72-78.</span> </li> <li id="cite_note-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-96">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#cl">Clark 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;608-620.</span> </li> <li id="cite_note-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-97">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;166-178.</span> </li> <li id="cite_note-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-98">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;83.</span> </li> <li id="cite_note-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-100">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;187.</span> </li> <li id="cite_note-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-102">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;78.</span> </li> <li id="cite_note-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-103">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;378.</span> </li> <li id="cite_note-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-104">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Soll Revolution sein, so wollen wir sie lieber machen als erleiden.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;79.</span> </li> <li id="cite_note-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-105">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Revolutionen machen in Preußen nur die Könige.</span>&#160;»</span> dans <a href="#wi">Winkler 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;185.</span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;79-82.</span> </li> <li id="cite_note-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-108">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;393-400.</span> </li> <li id="cite_note-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-109">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;401.</span> </li> <li id="cite_note-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-110">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;273.</span> </li> <li id="cite_note-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-111">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">ein willkürliches, nur nach subjektiven Gründen bestimmtes Eingreifen in die Entwicklung der Geschichte hat immer nur das Abschlagen unreifer Früchte zur Folge gehabt; und daß die deutsche Einheit in diesem Augenblick keine reife Frucht ist, fällt meines Erachtens in die Augen.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;415.</span> </li> <li id="cite_note-112"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-112">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;83-87.</span> </li> <li id="cite_note-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-113">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;406.</span> </li> <li id="cite_note-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-114">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="von_Poschinger2007"><span class="ouvrage" id="Heinrich_von_Poschinger2007"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Heinrich von Poschinger, <cite class="italique" lang="en">Conversations with Prince Bismarck</cite>, <a href="/wiki/Kessinger_Publishing" title="Kessinger Publishing">Kessinger Publishing</a>, <time>2007</time>, 304&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/0548341362" title="Spécial:Ouvrages de référence/0548341362"><span class="nowrap">0548341362</span></a>)</small>, p. 87<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Conversations+with+Prince+Bismarck&amp;rft.pub=Kessinger+Publishing&amp;rft.au=Heinrich+von+Poschinger&amp;rft.date=2007&amp;rft.pages=p.+87&amp;rft.tpages=304&amp;rft.isbn=0548341362&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#herre">Herre 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;278.</span> </li> <li id="cite_note-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-117">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;87-89.</span> </li> <li id="cite_note-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-118">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;438.</span> </li> <li id="cite_note-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-120">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;447.</span> </li> <li id="cite_note-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-122">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;93.</span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;90-94.</span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;461.</span> </li> <li id="cite_note-p.286-126"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-p.286_126-0">a</a> et <a href="#cite_ref-p.286_126-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Colling1949"><span class="ouvrage" id="Alfred_Colling1949"><a href="/wiki/Alfred_Colling" title="Alfred Colling">Alfred <span class="nom_auteur">Colling</span></a>, <cite class="italique"><a href="/wiki/La_Prodigieuse_Histoire_de_la_Bourse" title="La Prodigieuse Histoire de la Bourse">La Prodigieuse Histoire de la Bourse</a></cite>, Société d'Éditions Économiques et Financières, <time>1949</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;286<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Prodigieuse+Histoire+de+la+Bourse&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%89ditions+%C3%89conomiques+et+Financi%C3%A8res&amp;rft.aulast=Colling&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.date=1949&amp;rft.pages=286&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-127">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Es ist nicht leicht unter einem solchen Kanzler Kaiser zu sein.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;102.</span> </li> <li id="cite_note-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-128">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Mein Öl ist verbraucht, ich kann nicht mehr.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;111.</span> </li> <li id="cite_note-130"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-130">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vierhaus">Rudolf Vierhaus 1989</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;146.</span> </li> <li id="cite_note-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-132">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;360.</span> </li> <li id="cite_note-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-133">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#eulenburg">Philipp zu Eulenburg 1923</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;81-107.</span> </li> <li id="cite_note-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-134">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;111-114.</span> </li> <li id="cite_note-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-135">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;426.</span> </li> <li id="cite_note-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-136">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;95.</span> </li> <li id="cite_note-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-137">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Wir verfolgen keine Macht-, sondern eine Sicherheitspolitik</span>&#160;»</span>, dans <a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;427.</span> </li> <li id="cite_note-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-138">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;432.</span> </li> <li id="cite_note-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-139">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;95-97.</span> </li> <li id="cite_note-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-140">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;433.</span> </li> <li id="cite_note-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-141">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">einer politischen Gesamtsituation [aus], in welcher alle Mächte außer Frankreich unser bedürfen, und von Koalitionen gegen uns durch ihre Beziehungen zueinander nach Möglichkeit abgehalten werden.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;98.</span> </li> <li id="cite_note-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-142">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Bollwerk des Friedens über lange Jahre hinaus. Populär bei allen Parteien, exklusive Nihilisten und Sozialisten.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;595.</span> </li> <li id="cite_note-143"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-143">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;97-100.</span> </li> <li id="cite_note-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-144">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;433-445.</span> </li> <li id="cite_note-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-146">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler4">Wehler 1985</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;436.</span> </li> <li id="cite_note-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-147">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;101.</span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Ihre Karte von Afrika ist ja sehr schön, aber meine Karte von Afrika liegt in Europa. Frankreich liegt links, Russland liegt rechts, in der Mitte liegen wir. Das ist meine Karte von Afrika.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;101.</span> </li> <li id="cite_note-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-149">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;100.</span> </li> <li id="cite_note-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-150">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;445-453.</span> </li> <li id="cite_note-n454-151"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-n454_151-0">a</a> et <a href="#cite_ref-n454_151-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;454-461.</span> </li> <li id="cite_note-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-152">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#n2">Nipperdey 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;459.</span> </li> <li id="cite_note-I529IDg-153"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I529IDg_153-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I529IDg_153-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;529.</span> </li> <li id="cite_note-154"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-154">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;44-50.</span> </li> <li id="cite_note-155"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-155">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;43-72.</span> </li> <li id="cite_note-156"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-156">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;105.</span> </li> <li id="cite_note-157"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-157">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Mein Leben erhalten und verschönern zwei Dinge, meine Frau und Windthorst. Die eine ist für die Liebe da, der andere für den Hass.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;473.</span> </li> <li id="cite_note-159"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-159">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;52.</span> </li> <li id="cite_note-160"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-160">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;57.</span> </li> <li id="cite_note-161"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-161">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;54.</span> </li> <li id="cite_note-162"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-162">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;55-57, 71.</span> </li> <li id="cite_note-163"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-163">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mo">Morsey 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;61.</span> </li> <li id="cite_note-164"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-164">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;104.</span> </li> <li id="cite_note-165"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-165">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;50-59.</span> </li> <li id="cite_note-166"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-166">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;548.</span> </li> <li id="cite_note-167"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-167">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;254.</span> </li> <li id="cite_note-168"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-168">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;59-63.</span> </li> <li id="cite_note-169"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-169">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Eine Fraktion kann sehr wohl die Regierung unterstützen und dafür einen Einfluss auf sie gewinnen, aber wenn sie die Regierung regieren will, dann zwingt sie die Regierung, ihrerseits dagegen zu reagieren.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;108.</span> </li> <li id="cite_note-170"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-170">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;558, 563.</span> </li> <li id="cite_note-171"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-171">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">1. Entgegenkommen gegen die Wünsche der arbeitenden Klassen, 2. Hemmung der staatsgefährlichen Agitation durch Verbots- und Strafgesetze.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;497.</span> </li> <li id="cite_note-172"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-172">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Vernichtungskrieg führen durch Gesetzesvorlagen, welche die sozialdemokratischen Vereine, Versammlungen, die Presse, die Freizügigkeit (durch die Möglichkeit der Ausweisung und Internierung) […] träfen.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;106.</span> </li> <li id="cite_note-173"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-173">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;564, 570.</span> </li> <li id="cite_note-174"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-174">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;306.</span> </li> <li id="cite_note-175"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-175">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;379.</span> </li> <li id="cite_note-176"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-176">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="D&#39;Agostino2003"><span class="ouvrage" id="Serge_D&#39;Agostino2003">Serge <span class="nom_auteur">D'Agostino</span>, <cite class="italique">Libre-échange et protectionnisme</cite>, Breal, <time>2003</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7495-0212-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7495-0212-8"><span class="nowrap">2-7495-0212-8</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.de/books?id=1twk9A3DePYC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=de&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;36<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Libre-%C3%A9change+et+protectionnisme&amp;rft.pub=Breal&amp;rft.aulast=D%27Agostino&amp;rft.aufirst=Serge&amp;rft.date=2003&amp;rft.pages=36&amp;rft.isbn=2-7495-0212-8&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.de%2Fbooks%3Fid%3D1twk9A3DePYC%26printsec%3Dfrontcover%26hl%3Dde%26source%3Dgbs_ge_summary_r%26cad%3D0%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-177"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-177">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;64-67.</span> </li> <li id="cite_note-178"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-178">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;584, 589.</span> </li> <li id="cite_note-179"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-179">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg">Engelberg 1985</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;318.</span> </li> <li id="cite_note-180"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-180">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;108.</span> </li> <li id="cite_note-181"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-181">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;604.</span> </li> <li id="cite_note-182"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-182">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;606.</span> </li> <li id="cite_note-183"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-183">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">in der großen Masse der Besitzlosen die konservative Gesinnung erzeugen, welche das Gefühl der Pensionsberechtigung mit sich bringt.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;68.</span> </li> <li id="cite_note-184"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-184">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;390.</span> </li> <li id="cite_note-185"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-185">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg2">Engelberg 1990</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;392.</span> </li> <li id="cite_note-186"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-186">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;68-72.</span> </li> <li id="cite_note-187"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-187">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;106.</span> </li> <li id="cite_note-188"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-188">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Gall 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;649.</span> </li> <li id="cite_note-loth-190"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-loth_190-0">a</a> et <a href="#cite_ref-loth_190-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;72-81.</span> </li> <li id="cite_note-191"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-191">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Brausekopf, könne nicht schweigen, sei Schmeichlern zugänglich und könne Deutschland in einen Krieg stürzen, ohne es zu ahnen und zu wollen.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;117.</span> </li> <li id="cite_note-192"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-192">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Sechs Monate will ich den Alten verschnaufen lassen, dann regiere ich selbst.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#fischer">Siegfried Fischer-Fabian 2006</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;212.</span> </li> <li id="cite_note-193"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-193">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#hohenlohe">Alexandre de Hohenlohe 1928</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;119.</span> </li> <li id="cite_note-195"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-195">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#milatz">Alfred Milatz 1981</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;758.</span> </li> <li id="cite_note-196"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-196">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Es ist ein Glück, dass wir ihn los sind. Er war eigentlich nur noch Gewohnheitsregente (sic!), tat was er wollte, und forderte immer mehr Devotion. Seine Größe lag hinter ihm.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;120.</span> </li> <li id="cite_note-197"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-197">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;115-121.</span> </li> <li id="cite_note-198"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-198">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Aber das kann man nicht von mir verlangen, dass ich, nachdem ich vierzig Jahre lang Politik getrieben, plötzlich mich gar nicht mehr damit abgeben soll.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;122.</span> </li> <li id="cite_note-199"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-199">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Bei nichts, was misslungen ist, will er beteiligt gewesen sein, und niemand lässt er neben sich gelten.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;7.</span> </li> <li id="cite_note-200"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-200">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;7.</span> </li> <li id="cite_note-201"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-201">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vagtsh">Alfred Vagtsh 1965</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;161.</span> </li> <li id="cite_note-202"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-202">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Alle Brücken sind abgebrochen.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;124.</span> </li> <li id="cite_note-I122-28IDu-203"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I122-28IDu_203-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I122-28IDu_203-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;122-128.</span> </li> <li id="cite_note-engel760-205"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-engel760_205-0">a</a> et <a href="#cite_ref-engel760_205-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg">Engelberg 1985</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;760.</span> </li> <li id="cite_note-206"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-206">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;90.</span> </li> <li id="cite_note-207"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-207">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;96.</span> </li> <li id="cite_note-208"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-208">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;91.</span> </li> <li id="cite_note-210"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-210">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;134.</span> </li> <li id="cite_note-211"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-211">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;65.</span> </li> <li id="cite_note-212"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-212">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler4">Wehler 1985</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;452.</span> </li> <li id="cite_note-213"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-213">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler4">Wehler 1985</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;498.</span> </li> <li id="cite_note-214"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-214">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;59.</span> </li> <li id="cite_note-215"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-215">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#vallotton">Vallotton 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;63.</span> </li> <li id="cite_note-216"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-216">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="von_Bismarck1899"><span class="ouvrage" id="Otto_von_Bismarck1899">Otto <span class="nom_auteur">von Bismarck</span>, <cite class="italique">Pensées et Souvenirs</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;2, Soudier, <time>1899</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;201<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Pens%C3%A9es+et+Souvenirs&amp;rft.pub=Soudier&amp;rft.aulast=von+Bismarck&amp;rft.aufirst=Otto&amp;rft.date=1899&amp;rft.pages=201&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-217"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-217">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="de_Montplaisir2008"><span class="ouvrage" id="Daniel_de_Montplaisir2008"><a href="/wiki/Daniel_de_Montplaisir" title="Daniel de Montplaisir">Daniel <span class="nom_auteur">de Montplaisir</span></a>, <cite class="italique">Le comte de Chambord, dernier roi de France</cite>, Paris, Perrin, <time>2008</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;531<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+comte+de+Chambord%2C+dernier+roi+de+France&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Perrin&amp;rft.aulast=de+Montplaisir&amp;rft.aufirst=Daniel&amp;rft.date=2008&amp;rft.pages=531&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-218"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-218">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="de_Montplaisir2008"><span class="ouvrage" id="Daniel_de_Montplaisir2008"><a href="/wiki/Daniel_de_Montplaisir" title="Daniel de Montplaisir">Daniel <span class="nom_auteur">de Montplaisir</span></a>, <cite class="italique">Le comte de Chambord, dernier roi de France</cite>, Paris, Perrin, <time>2008</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;538<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+comte+de+Chambord%2C+dernier+roi+de+France&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Perrin&amp;rft.aulast=de+Montplaisir&amp;rft.aufirst=Daniel&amp;rft.date=2008&amp;rft.pages=538&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-228"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-228">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;129.</span> </li> <li id="cite_note-236"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-236">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="en">«&#160;<span class="italique">His life has been taught to at least six generations, and one can fairly say that almost every second German generation has encountered another version of Bismarck. No other German political figure has been as used and abused for political purposes.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1142.</span> </li> <li id="cite_note-238"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-238">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Denn dieses Lebenswerk hätte doch nicht nur zur äußeren, sondern auch zur inneren Einigung der Nation führen sollen und jeder von uns weiß: das ist nicht erreicht. Es konnte mit seinen Mitteln nicht erreicht werden.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#ul2">Volker Ullrich 2006</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;29.</span> </li> <li id="cite_note-239"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-239">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#fontane">Theodor Fontane 2007</a>.</span> </li> <li id="cite_note-240"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-240">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Er ist die denkbar interessanteste Figur, ich kenne keine interessantere, aber dieser beständige Hang, die Menschen zu betrügen, dies vollendete Schlaubergertum ist mir eigentlich widerwärtig, und wenn ich aufrichten, erheben will, so muss ich doch auf andere Helden blicken.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;148.</span> </li> <li id="cite_note-241"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-241">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;8.</span> </li> <li id="cite_note-I1145-6IDbe-242"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I1145-6IDbe_242-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I1145-6IDbe_242-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1145-1146.</span> </li> <li id="cite_note-243"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-243">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#frie">Ewald Frie et 2004</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;3.</span> </li> <li id="cite_note-244"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-244">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#marcks">Erich Marcks et 1940</a>.</span> </li> <li id="cite_note-245"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-245">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Und zu dem Glauben bekenne ich mich gerne: dieses Dasein war so groß, in sich so gewaltig, für sein Volk so umfassend bedeutungsreich, dass an ihm alles, soweit es nur Leben hat, historisch wertvoll ist.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;148.</span> </li> <li id="cite_note-246"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-246">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#matthias">Adolf Matthias 1915</a>.</span> </li> <li id="cite_note-247"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-247">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#marcks2">Erich Marcks 1916</a>.</span> </li> <li id="cite_note-248"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-248">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lenz">Max Lenz 1915</a>.</span> </li> <li id="cite_note-249"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-249">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#kohl">Horst Kohl 1915</a>.</span> </li> <li id="cite_note-I1148-9IDbe-250"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I1148-9IDbe_250-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I1148-9IDbe_250-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1148-1149.</span> </li> <li id="cite_note-251"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-251">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#johlinger">Otto Jöhlinger 1921</a>.</span> </li> <li id="cite_note-I1149-53UDbe-252"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I1149-53UDbe_252-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I1149-53UDbe_252-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1149-1153.</span> </li> <li id="cite_note-253"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-253">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;203.</span> </li> <li id="cite_note-254"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-254">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#eyck">Erich Eyck 1941-1944</a>.</span> </li> <li id="cite_note-255"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-255">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;205.</span> </li> <li id="cite_note-256"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-256">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1152-1153.</span> </li> <li id="cite_note-257"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-257">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Aber niemand, wo immer er steht, kann verkennen, dass er die zentrale und beherrschende Figur seiner Zeit ist und mit ungeheurer Kraft und tyrannischer Energie ihr die Wege gewiesen hat. Und niemand kann sich der faszinierenden Anziehungskraft dieses Menschen entziehen, der im guten wie im bösen immer eigenartig und bedeutend ist.</span>&#160;»</span>, dans <a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;148.</span> </li> <li id="cite_note-258"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-258">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#lo">Loth 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;204.</span> </li> <li id="cite_note-259"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-259">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1153.</span> </li> <li id="cite_note-260"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-260">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#taylor">Alan J.P. Taylor 1955</a>.</span> </li> <li id="cite_note-261"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-261">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1154-1155.</span> </li> <li id="cite_note-262"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-262">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#mommsen">Wilhelm Mommsen 1959</a>.</span> </li> <li id="cite_note-263"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-263">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1154.</span> </li> <li id="cite_note-264"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-264">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1155-1156.</span> </li> <li id="cite_note-265"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-265">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler2">Hans-Ulrich Wehler 1973</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;64.</span> </li> <li id="cite_note-266"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-266">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#wehler3">Hans-Ulrich Wehler 1995</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;849.</span> </li> <li id="cite_note-267"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-267">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1156-1160.</span> </li> <li id="cite_note-268"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-268">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#stern">Fritz Stern 1977</a>.</span> </li> <li id="cite_note-269"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-269">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#g">Lothar Gall 1998</a>.</span> </li> <li id="cite_note-I10IDu-270"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-I10IDu_270-0">a</a> et <a href="#cite_ref-I10IDu_270-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#u">Volker Ullrich 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;10.</span> </li> <li id="cite_note-271"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-271">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Kocka1981"><span class="ouvrage" id="Jürgen_Kocka1981"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/J%C3%BCrgen_Kocka" title="Jürgen Kocka">Jürgen <span class="nom_auteur">Kocka</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="de">Bismarck-Biographien</cite>&#160;», <i><span class="lang-de" lang="de">Geschichte und Gesellschaft</span></i>, <abbr class="abbr" title="numéros">n<sup>os</sup></abbr>&#160;3/4,&#8206; <time>1981</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">571-582</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0340-613x">0340-613x</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Bismarck-Biographien&amp;rft.jtitle=Geschichte+und+Gesellschaft&amp;rft.issue=3%2F4&amp;rft.aulast=Kocka&amp;rft.aufirst=J%C3%BCrgen&amp;rft.date=1981&amp;rft.pages=571-582&amp;rft.issn=0340-613x&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-272"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-272">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#pflanze">Otto Pflanze 1963-1990</a>.</span> </li> <li id="cite_note-273"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-273">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1156-1157.</span> </li> <li id="cite_note-274"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-274">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#engelberg">Ernst Engelberg 1985</a>.</span> </li> <li id="cite_note-275"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-275">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#be">Karina Urbach 1998</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1158-1159.</span> </li> </ol> </div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Références_web"><span id="R.C3.A9f.C3.A9rences_web"></span>Références web</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=59" title="Modifier la section : Références web" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=59" title="Modifier le code source de la section : Références web"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-schutzgebiete.de/bismarck.htm"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Famille de Bismarck</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">www.deutsche-schutzgebiete.de</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2010-12-30" data-sort-value="2010-12-30">30 décembre 2010</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=v69-34QQ_kQC&amp;pg=PA19&amp;lpg=PA19&amp;dq=laura+russell+bismarck&amp;source=bl&amp;ots=MHXWDtE_3Z&amp;sig=NQpx41zRvncJ-oMC7ZRlzXCsN7o&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=F1h1T42SNsrLhAfyxbi4DQ&amp;ved=0CC8Q6AEwAg#v=onepage&amp;q=laura%20russell%20bismarck&amp;f=false"><cite style="font-style:normal;" lang="en">Laura Russell, nièce du duc de Cleveland</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-30" data-sort-value="2012-03-30">30 mars 2012</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=N-omE8jc9UcC&amp;pg=PA48&amp;lpg=PA48&amp;dq=laura+russell+bismarck&amp;source=bl&amp;ots=PtZsqTRvdX&amp;sig=qe53qUmU8lfZcRJb4M0nEoG-V40&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=v1h1T8aAIYiChQfAwNyzDQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&amp;q=laura%20russell%20bismarck&amp;f=false"><cite style="font-style:normal;" lang="en">Laura Russell, nièce du duc de Cleveland</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-30" data-sort-value="2012-03-30">30 mars 2012</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-JS11-28"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-JS11_28-0">a</a> et <a href="#cite_ref-JS11_28-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Steinberg2011"><span class="ouvrage" id="Jonathan_Steinberg2011"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Jonathan <span class="nom_auteur">Steinberg</span>, <cite class="italique" lang="en">Bismarck: A Life</cite>, Oxford University Press, <time>2011</time>, 592&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9780199845439" title="Spécial:Ouvrages de référence/9780199845439"><span class="nowrap">9780199845439</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=twCXU4ROpRkC&amp;pg=PA56">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">56-67</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck%3A+A+Life&amp;rft.pub=Oxford+University+Press&amp;rft.aulast=Steinberg&amp;rft.aufirst=Jonathan&amp;rft.date=2011&amp;rft.pages=56-67&amp;rft.tpages=592&amp;rft.isbn=9780199845439&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.de/books?id=oIkkkcUIfqMC&amp;pg=RA1-PT43&amp;lpg=RA1-PT43&amp;dq=bismarck+brief+1846+heinrich+puttkamer&amp;source=bl&amp;ots=S1pktEHFzP&amp;sig=w618UwO9aNR4qp6fH_a57rzzRY4&amp;hl=de&amp;ei=D13oSfbwEMOY_AbjltTGAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6#PPA56,M1"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Lettre de demande en mariage de Bismarcks à Heinrich von Puttkamer (texte intégral)</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">GoogleBooks</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2010-12-31" data-sort-value="2010-12-31">31 décembre 2010</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://gutenberg.spiegel.de/?id=5&amp;xid=3337&amp;kapitel=16&amp;cHash=043044a4f52#gb_found"><cite style="font-style:normal;" lang="de"><i>Gedanken und Erinnerungen</i>, bande 1, chapitre 14</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-19" data-sort-value="2011-03-19">19 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_document.cfm?document_id=250%20(GHDI-Document)"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Discours de Bismarcks «&#160;Blut und Eisen&#160;» de 1862</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-19" data-sort-value="2011-03-19">19 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-72">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.preussen-chronik.de/begriff_jsp/key=begriff_l%25fcckentheorie.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Lückentheorie</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-19" data-sort-value="2011-03-19">19 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-80">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : danois">(da)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://pub.uvm.dk/2008/demokratikanon/kap21.html"><cite style="font-style:normal;" lang="da">Ministère de lEducation Danois 2008</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">pub.uvm.dk</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-04-19" data-sort-value="2011-04-19">19 avril 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-91">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://zeus.zeit.de/text/1998/31/Fuenf_Schuesse_auf_Bismarck"><cite style="font-style:normal;" lang="de"><i>Fünf Schüsse auf Bismarck</i>, dans le <i>Die Zeit</i></cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-30" data-sort-value="2012-03-30">30 mars 2012</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-99">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0D12F93E5413738DDDA10994D8415B8784F0D3"><cite style="font-style:normal;" lang="en">Extrait du <i>New York Time</i> de l'époque</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-30" data-sort-value="2012-03-30">30 mars 2012</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-106">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://rh19.revues.org/index716.html"><cite style="font-style:normal;">Extrait de <i>Der lange Weg nach Westen</i> de Heinrich August Winkler</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-30" data-sort-value="2011-03-30">30 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-116">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_document.cfm?document_id=1819"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Dépêche «&#160;Emser&#160;» originale, et retravaillée par Bismarck (GHDI-Document)</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2010-12-26" data-sort-value="2010-12-26">26 décembre 2010</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-119">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_document.cfm?document_id=592"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Exemple d'échange conflictuel entre Bismarck et les militaires de décembre 1870 (GHDI-Document).</cite></a>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-121">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_document.cfm?document_id=593"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Lettre de Bismarck à Louis II de Bavière du 27 novembre 1870 (GHDI-Document).</cite></a>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-125">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="HERGENHAN2000"><span class="ouvrage" id="Jutta_HERGENHAN2000">Jutta <span class="nom_auteur">HERGENHAN</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le fédéralisme allemand et la construction européenne</cite>&#160;», <i>Problématiques européennes</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;5,&#8206; <time class="nowrap" datetime="2000-01" data-sort-value="2000-01">janvier 2000</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.notre-europe.eu/uploads/tx_publication/Probl5-fr_01.pdf">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-12-21" data-sort-value="2011-12-21">21 décembre 2011</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+f%C3%A9d%C3%A9ralisme+allemand+et+la+construction+europ%C3%A9enne&amp;rft.jtitle=Probl%C3%A9matiques+europ%C3%A9ennes&amp;rft.issue=5&amp;rft.aulast=HERGENHAN&amp;rft.aufirst=Jutta&amp;rft.date=2000-01&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.notre-europe.eu%2Fuploads%2Ftx_publication%2FProbl5-fr_01.pdf&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-131">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Steinberg2011"><span class="ouvrage" id="Jonathan_Steinberg2011"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Jonathan <span class="nom_auteur">Steinberg</span>, <cite class="italique" lang="en">Bismarck, a life</cite>, Oxford, Oxford university press, <time>2011</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-0-19-978252-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-0-19-978252-9"><span class="nowrap">978-0-19-978252-9</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.de/books?id=twCXU4ROpRkC&amp;pg=PA413&amp;dq=,+Ernst+Schweninger+bismarck&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=cRt2T-nGCsyKswaE263EAw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%2C%20Ernst%20Schweninger%20bismarck&amp;f=false">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;36<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck%2C+a+life&amp;rft.place=Oxford&amp;rft.pub=Oxford+university+press&amp;rft.aulast=Steinberg&amp;rft.aufirst=Jonathan&amp;rft.date=2011&amp;rft.pages=36&amp;rft.isbn=978-0-19-978252-9&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.de%2Fbooks%3Fid%3DtwCXU4ROpRkC%26pg%3DPA413%26dq%3D%2C%2BErnst%2BSchweninger%2Bbismarck%26hl%3Dfr%26sa%3DX%26ei%3DcRt2T-nGCsyKswaE263EAw%26redir_esc%3Dy%23v%3Donepage%26q%3D%252C%2520Ernst%2520Schweninger%2520bismarck%26f%3Dfalse&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-145">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-schutzgebiete.de/afrikakonferenz.htm"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Conférence de Berlin</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-21" data-sort-value="2011-03-21">21 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-158"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-158">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation not_fr_quote" lang="de">«&#160;<span class="italique">Seien Sie außer Sorge, nach Canossa gehen wir nicht – weder körperlich noch geistig.</span>&#160;»</span>, dans <span class="ouvrage" id="1872"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="de">Discours d'Otto von Bismarck au Deutschen Reichstag le 14 mai</cite>&#160;», <i><span class="lang-de" lang="de">Provinzial-Correspondenz</span></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;20,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1872-05" data-sort-value="1872-05">mai 1872</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://amtspresse.staatsbibliothek-berlin.de/ausgabe.php?file=9838247/1872/1872-05-15.xml&amp;s=3&amp;druck=1&amp;sg=4">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Discours+d%27Otto+von+Bismarck+au+Deutschen+Reichstag+le+14+mai&amp;rft.jtitle=Provinzial-Correspondenz&amp;rft.issue=20&amp;rft.date=1872-05&amp;rft_id=http%3A%2F%2Famtspresse.staatsbibliothek-berlin.de%2Fausgabe.php%3Ffile%3D9838247%2F1872%2F1872-05-15.xml%26s%3D3%26druck%3D1%26sg%3D4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-189"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-189">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-und-polen.de/_/personen/frames/content_lang_jsp/key=otto+von_bismarck.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Discours de Bismarck sur la Pologne</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">Deutsche-und-Polen.de</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-01-21" data-sort-value="2011-01-21">21 janvier 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-204"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-204">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Ullrich1998"><span class="ouvrage" id="Volker_Ullrich1998"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> <a href="/wiki/Volker_Ullrich" title="Volker Ullrich">Volker <span class="nom_auteur">Ullrich</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="de">Tod eines Patriarchen</cite>&#160;», <i><span class="lang-de" lang="de">Die Zeit</span></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;40,&#8206; <time>1998</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zeit.de/1998/40/Tod_eines_Patriarchen">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Tod+eines+Patriarchen&amp;rft.jtitle=Die+Zeit&amp;rft.issue=40&amp;rft.aulast=Ullrich&amp;rft.aufirst=Volker&amp;rft.date=1998&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.zeit.de%2F1998%2F40%2FTod_eines_Patriarchen&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-209"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-209">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://crdp.ac-amiens.fr/historial/soldat/thema_allem_etat.html"><cite style="font-style:normal;">L'État et la nation allemande, dossier du service éducatif et culturel de l'Historial de Péronne</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-20" data-sort-value="2012-03-20">20 mars 2012</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-220"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-220">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fotoautor.de/Walhalla/Walhalla_2/Walhalla_3/walhalla_3.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Personnalités présente au Walhalla</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-221"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-221">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.der-foerderturm.de/grbis/grafbismarck-start-ger.htm"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire de la Zeche Graf Bismarck</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-222"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-222">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://stadtplanung.gelsenkirchen.de/02_Projekte_Stadtbezirke/Projekte_Mitte/Graf_Bismarck/graf_bismarck.asp"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Plan de Gelsenkirchen</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-223"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-223">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sigmaaldrich.com/catalog/ProductDetail.do?N4=861111"><cite style="font-style:normal;" lang="en">Propriété chimique du Bismarckbraun</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-224"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-224">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bismarckhering.com/bismarckhering_history.php3"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire du hareng façon Bismarck</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-225"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-225">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : espagnol">(es)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.glaciologia.cl/moreno.html"><cite style="font-style:normal;" lang="es">Site du laboratoire sur les glaciers de Valdivia</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-01-31" data-sort-value="2011-01-31">31 janvier 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-226"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-226">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.historisches-lexikon-bayerns.de/artikel/artikel_44846"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire des monuments consacrés à Bismarck</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-227"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-227">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.michael-dorrmann.de/Resources/Bismarck_1.pdf"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire du mémorial Bismarck de Bingerbrück</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-229"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-229">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.uni-koeln.de/ew-fak/Mus_volk/leitartikel/adm45.html%206"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Extrait de <i>Zur Geschichte des Liedes "Der Gott, der Eisen wachsen ließ"</i> d'Ernst Moritz Arndt (1769–1860)</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-01-31" data-sort-value="2011-01-31">31 janvier 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-230"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-230">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://bismarckstiftung.de/index.php/standort-friedrichsruh/informieren/friedrichsruh"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire de Friedrichsruh</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-231"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-231">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.museen-sh.de/ml/inst.php?s=1&amp;t=1&amp;sparte=museen&amp;pid=&amp;inst=37&amp;vert=7"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Musée Bismarck de Friedrichsruh</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-232"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-232">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.denkmale.goettingen.de/denkmale/bismarckhaeuschen.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Histoire de la Bismarckhäuschen</cite></a>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-233"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-233">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.schoenhausenelbe.de/museum/frame.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Site du musée Bismarck de Schönhausen</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2011-03-28" data-sort-value="2011-03-28">28 mars 2011</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-234"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-234">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.badkissingen.de/badkissingen/de/kultur/museen/bismarck/4711.Bismarck-Museum.html"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Musée Bismarck de Bad Kissingen</cite></a>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-235"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-235">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://bismarckmuseum.bi.funpic.de/bismarck/"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Musée de Jever</cite></a>&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-277"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-277">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Grand-Carteret1890"><span class="ouvrage" id="John_(1850-1927)_Auteur_du_texte_Grand-Carteret1890">John (1850-1927) Auteur du texte <span class="nom_auteur">Grand-Carteret</span>, <cite class="italique">Bismarck en caricatures&#160;: avec 140 reproductions de caricatures allemandes, autrichiennes, françaises, italiennes, anglaises, suisses, américaines… (4e mille) / John Grand-Carteret</cite>, <time>1890</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k371476g">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Bismarck+en+caricatures+%3A+avec+140+reproductions+de+caricatures+allemandes%2C+autrichiennes%2C+fran%C3%A7aises%2C+italiennes%2C+anglaises%2C+suisses%2C+am%C3%A9ricaines%E2%80%A6+%284e+mille%29+%2F+John+Grand-Carteret&amp;rft.aulast=Grand-Carteret&amp;rft.aufirst=John+%281850-1927%29+Auteur+du+texte&amp;rft.date=1890&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AOtto+von+Bismarck"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-278"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-278">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://steamcommunity.com/sharedfiles/filedetails/?id=2126843283"><cite style="font-style:normal;">Workshop Steam::V Leaders Reborn - Otto von Bismarck</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">steamcommunity.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-02-27" data-sort-value="2023-02-27">27 février 2023</time>)</small></span>.</span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Notes">Notes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=60" title="Modifier la section : Notes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=60" title="Modifier le code source de la section : Notes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Prononciation_de_l%27allemand" title="Prononciation de l&#39;allemand">Prononciation</a> en <a href="/wiki/Haut_allemand" title="Haut allemand">haut allemand</a> (<a href="/wiki/Allemand_standard" title="Allemand standard">allemand standard</a>) <a href="/wiki/Transcription_phon%C3%A9tique" title="Transcription phonétique">retranscrite</a> selon la <a href="/wiki/Alphabet_phon%C3%A9tique_international" title="Alphabet phonétique international">norme API</a></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;Péril en la demeure&#160;»</span> en latin.</span> </li> <li id="cite_note-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-129">↑</a> </span><span class="reference-text">Une livre anglaise vaut 453&#160;grammes.</span> </li> <li id="cite_note-219"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-219">↑</a> </span><span class="reference-text">Cette idée du rôle joué par Bismarck fut si répandue qu'au congrès de l'Internationale socialiste tenu en août 1904, <a href="/wiki/August_Bebel" title="August Bebel">August Bebel</a>, le fondateur de la social-démocratie allemande, fatigué d'entendre Jean Jaurès encenser la république, lui lancera&#160;: <span class="citation">«&#160;Votre république, tout le monde sait que c'est à Bismarck que vous la devez&#160;!&#160;»</span>.</span> </li> <li id="cite_note-237"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-237">↑</a> </span><span class="reference-text">Exemples de différentes biographies sur Bismarck de son vivant&#160;: <ul><li><a href="#hesekiel">Georg Hesekiel 1869</a></li> <li><a href="#hahn">Ludwig Hahn 1878-1891</a></li> <li><a href="#jahnke">Hermann Jahnke 1890</a></li> <li><a href="#blum">Hans Blum 1894–1899</a>.</li></ul> </span></li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Annexes">Annexes</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=61" title="Modifier la section : Annexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=61" title="Modifier le code source de la section : Annexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r194021218">.mw-parser-output .autres-projets>.titre{text-align:center;margin:0.2em 0}.mw-parser-output .autres-projets>ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li{list-style:none;margin:0.2em 0;text-indent:0;padding-left:24px;min-height:20px;text-align:left;display:block}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li>a{font-style:italic}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .autres-projets{float:none}}</style><div class="autres-projets boite-grise boite-a-droite noprint js-interprojets"> <p class="titre">Sur les autres projets Wikimedia&#160;:</p> <ul class="noarchive plainlinks"> <li class="commons"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Otto_von_Bismarck?uselang=fr">Otto von Bismarck</a>, sur <span class="project">Wikimedia Commons</span></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Articles_connexes">Articles connexes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=62" title="Modifier la section : Articles connexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=62" title="Modifier le code source de la section : Articles connexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Politique_%C3%A9trang%C3%A8re_de_l%27Allemagne" title="Politique étrangère de l&#39;Allemagne">Politique étrangère de l'Allemagne</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liens_externes">Liens externes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;veaction=edit&amp;section=63" title="Modifier la section : Liens externes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;action=edit&amp;section=63" title="Modifier le code source de la section : Liens externes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <ul><li class="mw-empty-elt"></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives aux beaux-arts<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.adk.de/de/akademie/mitglieder/?we_objectID=53239">Académie des arts de Berlin</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG19729"><span class="lang-en" lang="en">British Museum</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp55450"><span class="lang-en" lang="en">National Portrait Gallery</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://collection.nationalmuseum.se/eMuseumPlus?service=ExternalInterface&amp;module=artist&amp;objectId=20404"><span class="lang-sv" lang="sv">Nationalmuseum</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.royalacademy.org.uk/art-artists/name/otto-von-bismark"><span class="lang-en" lang="en">Royal Academy of Arts</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la musique<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://rism.online/people/19778">Répertoire international des sources musicales</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la vie publique<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dodis.ch/P3822">Documents diplomatiques suisses 1848-1975</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la bande dessinée<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://comicvine.gamespot.com/wd/4005-62773/"><span class="lang-en" lang="en">Comic Vine</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la recherche<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isidore.science/a/bismarck_otto_von_auteur_du_texte">Isidore</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à l'audiovisuel<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=345&amp;url_prefix=https://www.imdb.com/&amp;id=nm0901976"><span class="lang-en" lang="en">IMDb</span></a></li> </ul></span> </li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers">Notices dans des dictionnaires ou encyclopédies généralistes<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.biolex.ios-regensburg.de/BioLexViewview.php?ID=575"><i>Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/biography/Otto-von-Bismarck"><i>Britannica</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/bismarck-otto-eduard-leopold"><i>Brockhaus</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://denstoredanske.lex.dk//Otto_von_Bismarck/"><i>Den Store Danske Encyklopædi</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-biographie.de/11851136X.html"><i>Deutsche Biographie</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/ottone-principe-di-bismarck-schonhausen_(Dizionario-di-Storia)/"><i>Dizionario di Storia</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.e-archiv.li/personDetail.aspx?persID=30274">E-archiv.li</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://frankfurter-personenlexikon.de/node/1637"><i>Frankfurter Personenlexikon</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0223142.xml"><i>Gran Enciclopèdia Catalana</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=7883"><i>Hrvatska Enciklopedija</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3878026"><i>Internetowa encyklopedia PWN</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/personnage/wd/108960"><i>Larousse</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/otto-von-bismarck"><i>Nationalencyklopedin</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://proleksis.lzmk.hr/12405"><i>Proleksis enciklopedija</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/Otto_von_Bismarck"><i>Store norske leksikon</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.treccani.it/enciclopedia/ottone-principe-di-bismarck-schonhausen"><i>Treccani</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/otto-von-bismarck/"><i>Universalis</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.vle.lt/Straipsnis/otto-von-bismarck"><i>Visuotinė lietuvių enciklopedija</i></a></li> </ul></div></li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers"><a href="/wiki/Autorit%C3%A9_(sciences_de_l%27information)" title="Autorité (sciences de l&#39;information)">Notices d'autorité</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q8442?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/10px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/15px-Blue_pencil.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/46772111">VIAF</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isni.org/isni/0000000121010812">ISNI</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12014643j">BnF</a></span> (<span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12014643j">données</a></span>)</li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/027460770">IdRef</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/n79018384">LCCN</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/11851136X">GND</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.sbn.it/nome/RAVV058267">Italie</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00620375">Japon</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ci.nii.ac.jp/author/DA01485244?l=en">CiNii</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&amp;authority_id=XX854583">Espagne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.kbr.be/LIBRARY/doc/AUTHORITY/14190171">Belgique</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bibliotheken.nl/id/thes/p06855981X">Pays-Bas</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810648272505606">Pologne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007258612005171">Israël</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nukat.edu.pl/aut/n%20%2096401378">NUKAT</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://cantic.bnc.cat/registre/981061119865106706">Catalogne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/auth/178385">Suède</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.vatlib.it/auth/detail/495_17769">Vatican</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/identities/lccn-n79-018384">WorldCat</a></span></li> </ul></div></li> <li><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langues : allemand et anglais">(de&#160;+&#160;en)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bismarck-stiftung.de/"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Fondation Otto von Bismarck, regroupant des documents et ouvrages sur l'homme et son époque.</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-12" data-sort-value="2012-03-12">12 mars 2012</time>)</small></span>.</li> <li><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://video.google.com/videoplay?docid=6901326115192374313#"><cite style="font-style:normal;">Très court film montrant Bismarck</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-09" data-sort-value="2012-03-09">9 mars 2012</time>)</small></span>.</li> <li><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://einestages.spiegel.de/external/ShowTopicAlbumBackgroundXXL/a24306/l1/l0/F.html#featuredEntry"><cite style="font-style:normal;" lang="de">Bref enregistrement de la voix de Bismarck fait le 7 octobre 1889 à Friedrichsruh, près de Hambourg, sur les terres du chancelier allemand.</cite></a>&#160;» <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2012-03-09" data-sort-value="2012-03-09">9 mars 2012</time>)</small></span>.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.kronobase.org/chronologie-categorie-Otto+von+Bismarck.html">Chronologie sur Otto von Bismarck</a> sur KronoBase.</li></ul> <div style="margin-top: 10px;"></div> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style="margin:auto; background-color:#F6F6F6;"> <tbody><tr> <th class="navbox-title" colspan="3" style="text-align:center; background-color:#f7f8ff;"><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Succession" title="Voir ce modèle."><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/12px-Info_Simple.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/18px-Info_Simple.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/24px-Info_Simple.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></div></div><div style="font-size:110%; overflow:hidden;">Otto von Bismarck</div> </th></tr> <tr> <th class="navbox-abovebelow" colspan="1" style="text-align:center; width:30%;">Précédé par </th> <th class="navbox-abovebelow" colspan="1" style="text-align:center; width:40%;"> </th> <th class="navbox-abovebelow" colspan="1" style="text-align:center; width:30%;">Suivi par </th></tr> <tr> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Adolphe_de_Hohenlohe-Ingelfingen" title="Adolphe de Hohenlohe-Ingelfingen">Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td> <td style="text-align:center; padding:1px; text-align:center; background-color:var(--background-color-base, #fff); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:bottom"><b>Ministre-président de <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">Prusse</a></b> </td></tr> <tr> <td style="vertical-align:top">1862–1873 </td></tr></tbody></table> </td> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Albrecht_von_Bernstorff_(1809-1873)" title="Albrecht von Bernstorff (1809-1873)">Albrecht von Bernstorff</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td> <td style="text-align:center; padding:1px; text-align:center; background-color:var(--background-color-base, #fff); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:bottom"><b>Ministre des Affaires étrangères de <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">Prusse</a></b> </td></tr> <tr> <td style="vertical-align:top">1862–1890 </td></tr></tbody></table> </td> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b>-</b> </td></tr> </tbody></table> </td> <td style="text-align:center; padding:1px; text-align:center; background-color:var(--background-color-base, #fff); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:bottom"><b>Chancelier confédéral de la <a href="/wiki/Conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord" title="Confédération de l&#39;Allemagne du Nord">Confédération de l'Allemagne du Nord</a></b> </td></tr> <tr> <td style="vertical-align:top">1867–1871 </td></tr></tbody></table> </td> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b>-</b> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Albrecht_von_Roon" title="Albrecht von Roon">Albrecht von Roon</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td> <td style="text-align:center; padding:1px; text-align:center; background-color:var(--background-color-base, #fff); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:bottom"><b>Ministre-président de <a href="/wiki/Royaume_de_Prusse" title="Royaume de Prusse">Prusse</a></b> </td></tr> <tr> <td style="vertical-align:top">1873–1890 </td></tr></tbody></table> </td> <td style="text-align:center; background-color:var(--couleur-fond-gris-alternance, #eeeeee); color:var(--color-base, #202122);"> <table style="width:100%; text-align:center; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; padding-top:3px"> <tbody><tr> <td><b><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a></b> </td></tr> </tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <div class="navbox-container" style="clear:both;"> <table class="navbox collapsible noprint collapsed" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Chanceliers_allemands" title="Modèle:Palette Chanceliers allemands"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a>&#160;· <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Chanceliers_allemands&amp;action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_chefs_du_gouvernement_allemand" title="Liste des chefs du gouvernement allemand">Chefs du gouvernement allemand</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Empire_allemand" title="Empire allemand">Empire allemand</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Otto von Bismarck</a> (1871-1890)</li> <li><a href="/wiki/Leo_von_Caprivi" title="Leo von Caprivi">Leo von Caprivi</a> (1890-1894)</li> <li><a href="/wiki/Clovis_de_Hohenlohe-Schillingsf%C3%BCrst" title="Clovis de Hohenlohe-Schillingsfürst">Clovis de Hohenlohe-Schillingsfürst</a> (1894-1900)</li> <li><a href="/wiki/Bernhard_von_B%C3%BClow" title="Bernhard von Bülow">Bernhard von Bülow</a> (1900-1909)</li> <li><a href="/wiki/Theobald_von_Bethmann_Hollweg" title="Theobald von Bethmann Hollweg">Theobald von Bethmann Hollweg</a> (1909-1917)</li> <li><a href="/wiki/Georg_Michaelis" title="Georg Michaelis">Georg Michaelis</a> (1917)</li> <li><a href="/wiki/Georg_von_Hertling" title="Georg von Hertling">Georg von Hertling</a> (1917-1918)</li> <li><a href="/wiki/Max_de_Bade" title="Max de Bade">Max de Bade</a> (1918)</li> <li><a href="/wiki/Friedrich_Ebert" title="Friedrich Ebert">Friedrich Ebert</a> (1918-1919)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/R%C3%A9publique_de_Weimar" title="République de Weimar">République de Weimar</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Philipp_Scheidemann" title="Philipp Scheidemann">Philipp Scheidemann</a> (1919)</li> <li><a href="/wiki/Gustav_Bauer" title="Gustav Bauer">Gustav Bauer</a> (1919-1920)</li> <li><a href="/wiki/Hermann_M%C3%BCller" title="Hermann Müller">Hermann Müller</a> (1920)</li> <li><a href="/wiki/Constantin_Fehrenbach" title="Constantin Fehrenbach">Constantin Fehrenbach</a> (1920-1921)</li> <li><a href="/wiki/Joseph_Wirth" title="Joseph Wirth">Joseph Wirth</a> (1921-1922)</li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_Cuno" title="Wilhelm Cuno">Wilhelm Cuno</a> (1922-1923)</li> <li><a href="/wiki/Gustav_Stresemann" title="Gustav Stresemann">Gustav Stresemann</a> (1923)</li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_Marx" title="Wilhelm Marx">Wilhelm Marx</a> (1923-1925)</li> <li><a href="/wiki/Hans_Luther" title="Hans Luther">Hans Luther</a> (1925-1926)</li> <li><a href="/wiki/Wilhelm_Marx" title="Wilhelm Marx">Wilhelm Marx</a> (1926-1928)</li> <li><a href="/wiki/Hermann_M%C3%BCller" title="Hermann Müller">Hermann Müller</a> (1928-1930)</li> <li><a href="/wiki/Heinrich_Br%C3%BCning" title="Heinrich Brüning">Heinrich Brüning</a> (1930-1932)</li> <li><a href="/wiki/Franz_von_Papen" title="Franz von Papen">Franz von Papen</a> (1932)</li> <li><a href="/wiki/Kurt_von_Schleicher" title="Kurt von Schleicher">Kurt von Schleicher</a> (1932-1933)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_Reich" title="Troisième Reich">Troisième Reich</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> (1933-1945)</li> <li><a href="/wiki/Joseph_Goebbels" title="Joseph Goebbels">Joseph Goebbels</a> (1945)</li> <li><a href="/wiki/Lutz_Schwerin_von_Krosigk" title="Lutz Schwerin von Krosigk">Lutz Schwerin von Krosigk</a> (1945)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/R%C3%A9publique_d%C3%A9mocratique_allemande" title="République démocratique allemande">RDA</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Otto_Grotewohl" title="Otto Grotewohl">Otto Grotewohl</a> (1949-1964)</li> <li><a href="/wiki/Willi_Stoph" title="Willi Stoph">Willi Stoph</a> (1964-1973)</li> <li><a href="/wiki/Horst_Sindermann" title="Horst Sindermann">Horst Sindermann</a> (1973-1976)</li> <li><a href="/wiki/Willi_Stoph" title="Willi Stoph">Willi Stoph</a> (1976-1989)</li> <li><a href="/wiki/Hans_Modrow" title="Hans Modrow">Hans Modrow</a> (1989-1990)</li> <li><a href="/wiki/Lothar_de_Maizi%C3%A8re" title="Lothar de Maizière">Lothar de Maizière</a> (1990)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Allemagne_de_l%27Ouest" title="Allemagne de l&#39;Ouest">RFA</a> puis <a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemagne réunifiée</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Konrad_Adenauer" title="Konrad Adenauer">Konrad Adenauer</a> (1949-1963)</li> <li><a href="/wiki/Ludwig_Erhard" title="Ludwig Erhard">Ludwig Erhard</a> (1963-1966)</li> <li><a href="/wiki/Kurt_Georg_Kiesinger" title="Kurt Georg Kiesinger">Kurt Georg Kiesinger</a> (1966-1969)</li> <li><a href="/wiki/Willy_Brandt" title="Willy Brandt">Willy Brandt</a> (1969-1974)</li> <li><a href="/wiki/Helmut_Schmidt" title="Helmut Schmidt">Helmut Schmidt</a> (1974-1982)</li> <li><a href="/wiki/Helmut_Kohl" title="Helmut Kohl">Helmut Kohl</a> (1982-1998)</li> <li><a href="/wiki/Gerhard_Schr%C3%B6der" title="Gerhard Schröder">Gerhard Schröder</a> (1998-2005)</li> <li><a href="/wiki/Angela_Merkel" title="Angela Merkel">Angela Merkel</a> (2005-2021)</li> <li><a href="/wiki/Olaf_Scholz" title="Olaf Scholz">Olaf Scholz</a> (depuis 2021)</li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> </div> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer skin-invert-image" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Politique" title="Portail de la politique"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Society.svg/48px-Society.svg.png" decoding="async" width="48" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Society.svg/72px-Society.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Society.svg/96px-Society.svg.png 2x" data-file-width="96" data-file-height="38" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Politique" title="Portail:Politique">Portail de la politique</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer skin-invert-image" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail de l’histoire militaire"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/43px-Military_symbol.svg.png" decoding="async" width="43" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/65px-Military_symbol.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/86px-Military_symbol.svg.png 2x" data-file-width="202" data-file-height="113" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail:Histoire militaire">Portail de l’histoire militaire</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Relations_internationales" title="Portail des relations internationales"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/MapL.png/24px-MapL.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/MapL.png/36px-MapL.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/MapL.png/48px-MapL.png 2x" data-file-width="565" data-file-height="562" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Relations_internationales" title="Portail:Relations internationales">Portail des relations internationales</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:XIXe_si%C3%A8cle" title="Portail du XIXe&#160;siècle"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png/48px-Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png" decoding="async" width="48" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png/72px-Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png/96px-Journal-des-chemins-de-fer-image-titre.png 2x" data-file-width="694" data-file-height="280" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:XIXe_si%C3%A8cle" title="Portail:XIXe siècle">Portail du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Prusse" title="Portail du royaume de Prusse"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/33px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png" decoding="async" width="33" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/50px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/66px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_Prusse" title="Portail:Royaume de Prusse">Portail du royaume de Prusse</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Empire_allemand" title="Portail de l&#39;Empire allemand"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/33px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png" decoding="async" width="33" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/50px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg/66px-Flag_of_Germany_%281867%E2%80%931918%29.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Empire_allemand" title="Portail:Empire allemand">Portail de l'Empire allemand</a></span> </span></li> </ul> <div id="article_de_qualite" class="bandeau-container metadata bandeau-simple bandeau-niveau-neutre" style="background-color:var(--couleur-fond-boite-grise, #f9f9f9); color:inherit;"><div class="bandeau-centrer"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css grosse-icone etoile-or" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <div class="noprint">Cet article est reconnu comme «&#160;<a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contenus_de_qualit%C3%A9" title="Wikipédia:Contenus de qualité">article de qualité</a>&#160;» depuis sa <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;oldid=77264417">version du 10 avril 2012</a><small> (<a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;oldid=77264417&amp;diff=cur">comparer avec la version actuelle</a>)</small>. <br />Pour toute information complémentaire, consulter sa <a href="/wiki/Discussion:Otto_von_Bismarck" title="Discussion:Otto von Bismarck">page de discussion</a> et le <a href="/wiki/Discussion:Otto_von_Bismarck/Article_de_qualit%C3%A9" title="Discussion:Otto von Bismarck/Article de qualité">vote l'ayant promu</a>.</div><div class="printcssonly">La version du 10 avril 2012 de cet article a été reconnue comme «&#160;<b>article de qualité</b>&#160;», c'est-à-dire qu'elle répond à des critères de qualité concernant le style, la clarté, la pertinence, la citation des sources et l'illustration.</div> </div></div></div> <div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-101">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Jacques_Le_Rider" title="Jacques Le Rider">Jacques Le Rider</a>&#160;: <i>L’Allemagne au temps du réalisme. De l'espoir au désenchantement (1848-1890)</i>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Albin_Michel" title="Éditions Albin Michel">Albin Michel</a>, 2008, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2226179104" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2226179104"><span class="nowrap">978-2226179104</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-194"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-194">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.dhm.de/lemo/biografie/alfred-graf-von-waldersee.html">https://www.dhm.de/lemo/biografie/alfred-graf-von-waldersee.html</a></span> </li> <li id="cite_note-276"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-276">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Kott2003"><span class="ouvrage" id="Sandrine_Kott2003">Sandrine Kott, «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cairn.info/bismarck--9782724609085-page-51.htm"><cite style="font-style:normal;">Chapitre 2. Les hommages à Bismarck à la fin du XIXe siècle Naissance d'un culte&#160;?</cite></a>&#160;» <span typeof="mw:File"><span title="Accès payant au document"><img alt="Accès payant" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png" decoding="async" width="9" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/14px-Lock-red-alt-2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/18px-Lock-red-alt-2.svg.png 2x" data-file-width="597" data-file-height="947" /></span></span> <abbr class="abbr indicateur-format format-doc" title="Document Microsoft Word">&#91;doc&#93;</abbr>, sur <span class="italique">Cairn</span>, <time>2003</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-06-22" data-sort-value="2023-06-22">22 juin 2023</time>)</small></span></span>.</span> </li> </ol></div> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐api‐int.codfw.main‐5b65fffc7d‐9t4dp Cached time: 20250216124948 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 1.873 seconds Real time usage: 2.284 seconds Preprocessor visited node count: 33652/1000000 Post‐expand include size: 482048/2097152 bytes Template argument size: 89506/2097152 bytes Highest expansion depth: 16/100 Expensive parser function count: 47/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 164296/5000000 bytes Lua time usage: 0.651/10.000 seconds Lua memory usage: 10770408/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 8/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 2035.201 1 -total 21.04% 428.167 3 Modèle:Références 17.14% 348.890 1 Modèle:Références_nombreuses 11.89% 241.887 1 Modèle:Infobox_Personnalité_politique 10.94% 222.643 61 Modèle:Ouvrage 10.41% 211.812 227 Modèle:Harvsp 8.28% 168.487 1 Modèle:Liens 6.14% 124.906 207 Modèle:P. 5.05% 102.853 20 Modèle:Infobox_Personnalité_politique/Fonction 4.26% 86.602 45 Modèle:Lien --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:20470:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250216124948 and revision id 222951986. Rendering was triggered because: api-parse --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de «&#160;<a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;oldid=222951986">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;oldid=222951986</a>&#160;».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Naissance_en_Saxe-Anhalt" title="Catégorie:Naissance en Saxe-Anhalt">Naissance en Saxe-Anhalt</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Naissance_dans_la_province_de_Brandebourg" title="Catégorie:Naissance dans la province de Brandebourg">Naissance dans la province de Brandebourg</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Militaire_prussien_du_XIXe_si%C3%A8cle" title="Catégorie:Militaire prussien du XIXe siècle">Militaire prussien du XIXe siècle</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Generaloberst_prussien" title="Catégorie:Generaloberst prussien">Generaloberst prussien</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Chancelier_de_l%27Empire_allemand" title="Catégorie:Chancelier de l&#039;Empire allemand">Chancelier de l'Empire allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ministre-pr%C3%A9sident_du_royaume_de_Prusse" title="Catégorie:Ministre-président du royaume de Prusse">Ministre-président du royaume de Prusse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ministre_des_Affaires_%C3%A9trang%C3%A8res_du_royaume_de_Prusse" title="Catégorie:Ministre des Affaires étrangères du royaume de Prusse">Ministre des Affaires étrangères du royaume de Prusse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ministre_du_Commerce_du_royaume_de_Prusse" title="Catégorie:Ministre du Commerce du royaume de Prusse">Ministre du Commerce du royaume de Prusse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9put%C3%A9_de_la_Chambre_des_seigneurs_de_Prusse" title="Catégorie:Député de la Chambre des seigneurs de Prusse">Député de la Chambre des seigneurs de Prusse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9put%C3%A9_de_la_Chambre_des_repr%C3%A9sentants_de_Prusse" title="Catégorie:Député de la Chambre des représentants de Prusse">Député de la Chambre des représentants de Prusse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9put%C3%A9_du_parlement_provincial_de_Pom%C3%A9ranie" title="Catégorie:Député du parlement provincial de Poméranie">Député du parlement provincial de Poméranie</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9put%C3%A9_du_parlement_provincial_de_Saxe" title="Catégorie:Député du parlement provincial de Saxe">Député du parlement provincial de Saxe</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Membre_de_l%27assembl%C3%A9e_du_peuple_de_l%27Union_d%27Erfurt" title="Catégorie:Membre de l&#039;assemblée du peuple de l&#039;Union d&#039;Erfurt">Membre de l'assemblée du peuple de l'Union d'Erfurt</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9put%C3%A9_du_Reichstag_(conf%C3%A9d%C3%A9ration_de_l%27Allemagne_du_Nord)" title="Catégorie:Député du Reichstag (confédération de l&#039;Allemagne du Nord)">Député du Reichstag (confédération de l'Allemagne du Nord)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_du_Parti_conservateur_allemand" title="Catégorie:Personnalité du Parti conservateur allemand">Personnalité du Parti conservateur allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_de_la_guerre_austro-prussienne" title="Catégorie:Personnalité de la guerre austro-prussienne">Personnalité de la guerre austro-prussienne</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_allemande_de_la_guerre_franco-allemande_de_1870" title="Catégorie:Personnalité allemande de la guerre franco-allemande de 1870">Personnalité allemande de la guerre franco-allemande de 1870</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ambassadeur_d%27Allemagne_en_Russie" title="Catégorie:Ambassadeur d&#039;Allemagne en Russie">Ambassadeur d'Allemagne en Russie</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ambassadeur_d%27Allemagne_en_France" title="Catégorie:Ambassadeur d&#039;Allemagne en France">Ambassadeur d'Allemagne en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Magdebourg" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Magdebourg">Citoyen d'honneur de Magdebourg</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Hambourg" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Hambourg">Citoyen d'honneur de Hambourg</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Cassel" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Cassel">Citoyen d'honneur de Cassel</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Coblence" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Coblence">Citoyen d'honneur de Coblence</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Bonn" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Bonn">Citoyen d'honneur de Bonn</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Brunswick" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Brunswick">Citoyen d'honneur de Brunswick</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Halle-sur-Saale" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Halle-sur-Saale">Citoyen d'honneur de Halle-sur-Saale</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_D%C3%BCsseldorf" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Düsseldorf">Citoyen d'honneur de Düsseldorf</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Heidelberg" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Heidelberg">Citoyen d'honneur de Heidelberg</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Stuttgart" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Stuttgart">Citoyen d'honneur de Stuttgart</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Dresde" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Dresde">Citoyen d'honneur de Dresde</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Citoyen_d%27honneur_de_Dessau-Ro%C3%9Flau" title="Catégorie:Citoyen d&#039;honneur de Dessau-Roßlau">Citoyen d'honneur de Dessau-Roßlau</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Grand-croix_de_l%27ordre_du_Faucon_blanc" title="Catégorie:Grand-croix de l&#039;ordre du Faucon blanc">Grand-croix de l'ordre du Faucon blanc</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Grand-croix_de_l%27ordre_de_la_Couronne_de_Wurtemberg" title="Catégorie:Grand-croix de l&#039;ordre de la Couronne de Wurtemberg">Grand-croix de l'ordre de la Couronne de Wurtemberg</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Grand-croix_de_l%27ordre_de_Louis_de_Hesse" title="Catégorie:Grand-croix de l&#039;ordre de Louis de Hesse">Grand-croix de l'ordre de Louis de Hesse</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Grand_commandeur_de_l%27ordre_de_Hohenzollern" title="Catégorie:Grand commandeur de l&#039;ordre de Hohenzollern">Grand commandeur de l'ordre de Hohenzollern</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Chevalier_de_l%27ordre_espagnol_de_la_Toison_d%27or_(XIXe_si%C3%A8cle)" title="Catégorie:Chevalier de l&#039;ordre espagnol de la Toison d&#039;or (XIXe siècle)">Chevalier de l'ordre espagnol de la Toison d'or (XIXe siècle)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Chevalier_de_l%27ordre_Pour_le_M%C3%A9rite_avec_feuilles_de_ch%C3%AAne" title="Catégorie:Chevalier de l&#039;ordre Pour le Mérite avec feuilles de chêne">Chevalier de l'ordre Pour le Mérite avec feuilles de chêne</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_l%27ordre_de_l%27Aigle_noir" title="Catégorie:Récipiendaire de l&#039;ordre de l&#039;Aigle noir">Récipiendaire de l'ordre de l'Aigle noir</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_l%27ordre_de_la_Couronne_de_Saxe" title="Catégorie:Récipiendaire de l&#039;ordre de la Couronne de Saxe">Récipiendaire de l'ordre de la Couronne de Saxe</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_l%27ordre_de_Guillaume_(Prusse)" title="Catégorie:Récipiendaire de l&#039;ordre de Guillaume (Prusse)">Récipiendaire de l'ordre de Guillaume (Prusse)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_la_croix_Pour_le_M%C3%A9rite_(ordre_civil)" title="Catégorie:Récipiendaire de la croix Pour le Mérite (ordre civil)">Récipiendaire de la croix Pour le Mérite (ordre civil)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_1re_classe_de_la_croix_de_fer" title="Catégorie:Récipiendaire de 1re classe de la croix de fer">Récipiendaire de 1re classe de la croix de fer</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_l%27ordre_des_S%C3%A9raphins" title="Catégorie:Récipiendaire de l&#039;ordre des Séraphins">Récipiendaire de l'ordre des Séraphins</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:R%C3%A9cipiendaire_de_l%27ordre_du_Christ_(Saint-Si%C3%A8ge)" title="Catégorie:Récipiendaire de l&#039;ordre du Christ (Saint-Siège)">Récipiendaire de l'ordre du Christ (Saint-Siège)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89tudiant_de_l%27universit%C3%A9_Humboldt_de_Berlin" title="Catégorie:Étudiant de l&#039;université Humboldt de Berlin">Étudiant de l'université Humboldt de Berlin</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89tudiant_de_l%27universit%C3%A9_de_G%C3%B6ttingen" title="Catégorie:Étudiant de l&#039;université de Göttingen">Étudiant de l'université de Göttingen</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Victime_d%27une_tentative_de_meurtre" title="Catégorie:Victime d&#039;une tentative de meurtre">Victime d'une tentative de meurtre</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Pers%C3%A9cution_des_catholiques" title="Catégorie:Persécution des catholiques">Persécution des catholiques</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_ayant_donn%C3%A9_son_nom_%C3%A0_une_ville" title="Catégorie:Personnalité ayant donné son nom à une ville">Personnalité ayant donné son nom à une ville</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_li%C3%A9e_%C3%A0_Mannheim" title="Catégorie:Personnalité liée à Mannheim">Personnalité liée à Mannheim</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Fondateur_du_pays" title="Catégorie:Fondateur du pays">Fondateur du pays</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:M%C3%A9morialiste_allemand" title="Catégorie:Mémorialiste allemand">Mémorialiste allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Otto_von_Bismarck" title="Catégorie:Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Naissance_en_avril_1815" title="Catégorie:Naissance en avril 1815">Naissance en avril 1815</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_en_juillet_1898" title="Catégorie:Décès en juillet 1898">Décès en juillet 1898</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_%C3%A0_Aum%C3%BChle" title="Catégorie:Décès à Aumühle">Décès à Aumühle</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_dans_la_province_du_Schleswig-Holstein" title="Catégorie:Décès dans la province du Schleswig-Holstein">Décès dans la province du Schleswig-Holstein</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_%C3%A0_83_ans" title="Catégorie:Décès à 83 ans">Décès à 83 ans</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_une_Infobox" title="Catégorie:Article utilisant une Infobox">Article utilisant une Infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_contenant_un_appel_%C3%A0_traduction_en_allemand" title="Catégorie:Article contenant un appel à traduction en allemand">Article contenant un appel à traduction en allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_contenant_un_appel_%C3%A0_traduction_en_anglais" title="Catégorie:Article contenant un appel à traduction en anglais">Article contenant un appel à traduction en anglais</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Cat%C3%A9gorie_Commons_avec_lien_local_identique_sur_Wikidata" title="Catégorie:Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata">Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4114" title="Catégorie:Page utilisant P4114">Page utilisant P4114</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1711" title="Catégorie:Page utilisant P1711">Page utilisant P1711</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1816" title="Catégorie:Page utilisant P1816">Page utilisant P1816</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P2538" title="Catégorie:Page utilisant P2538">Page utilisant P2538</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4808" title="Catégorie:Page utilisant P4808">Page utilisant P4808</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_externes" title="Catégorie:Page pointant vers des bases externes">Page pointant vers des bases externes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_aux_beaux-arts" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts">Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5504" title="Catégorie:Page utilisant P5504">Page utilisant P5504</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_musique" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la musique">Page pointant vers des bases relatives à la musique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P701" title="Catégorie:Page utilisant P701">Page utilisant P701</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_vie_publique" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la vie publique">Page pointant vers des bases relatives à la vie publique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5905" title="Catégorie:Page utilisant P5905">Page utilisant P5905</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_bande_dessin%C3%A9e" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée">Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4491" title="Catégorie:Page utilisant P4491">Page utilisant P4491</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_recherche" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la recherche">Page pointant vers des bases relatives à la recherche</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P345" title="Catégorie:Page utilisant P345">Page utilisant P345</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_l%27audiovisuel" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à l&#039;audiovisuel">Page pointant vers des bases relatives à l'audiovisuel</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7928" title="Catégorie:Page utilisant P7928">Page utilisant P7928</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1417" title="Catégorie:Page utilisant P1417">Page utilisant P1417</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5019" title="Catégorie:Page utilisant P5019">Page utilisant P5019</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8313" title="Catégorie:Page utilisant P8313">Page utilisant P8313</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7902" title="Catégorie:Page utilisant P7902">Page utilisant P7902</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6404" title="Catégorie:Page utilisant P6404">Page utilisant P6404</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P860" title="Catégorie:Page utilisant P860">Page utilisant P860</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8044" title="Catégorie:Page utilisant P8044">Page utilisant P8044</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1296" title="Catégorie:Page utilisant P1296">Page utilisant P1296</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7982" title="Catégorie:Page utilisant P7982">Page utilisant P7982</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7305" title="Catégorie:Page utilisant P7305">Page utilisant P7305</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6058" title="Catégorie:Page utilisant P6058">Page utilisant P6058</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3222" title="Catégorie:Page utilisant P3222">Page utilisant P3222</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8349" title="Catégorie:Page utilisant P8349">Page utilisant P8349</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4342" title="Catégorie:Page utilisant P4342">Page utilisant P4342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3365" title="Catégorie:Page utilisant P3365">Page utilisant P3365</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3219" title="Catégorie:Page utilisant P3219">Page utilisant P3219</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7666" title="Catégorie:Page utilisant P7666">Page utilisant P7666</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_dictionnaires_ou_encyclop%C3%A9dies_g%C3%A9n%C3%A9ralistes" title="Catégorie:Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes">Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_Wikip%C3%A9dia_avec_notice_d%27autorit%C3%A9" title="Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité">Article de Wikipédia avec notice d'autorité</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Politique/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Politique/Articles liés">Portail:Politique/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire_militaire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire militaire/Articles liés">Portail:Histoire militaire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire/Articles liés">Portail:Histoire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Relations_internationales/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Relations internationales/Articles liés">Portail:Relations internationales/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:XIXe_si%C3%A8cle/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:XIXe siècle/Articles liés">Portail:XIXe siècle/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:%C3%89poque_contemporaine/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Époque contemporaine/Articles liés">Portail:Époque contemporaine/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Royaume_de_Prusse/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Royaume de Prusse/Articles liés">Portail:Royaume de Prusse/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Allemagne/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Allemagne/Articles liés">Portail:Allemagne/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Europe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Europe/Articles liés">Portail:Europe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Empire_allemand/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Empire allemand/Articles liés">Portail:Empire allemand/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_japonais" title="Catégorie:Bon article en japonais">Bon article en japonais</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_ukrainien" title="Catégorie:Bon article en ukrainien">Bon article en ukrainien</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_occitan" title="Catégorie:Bon article en occitan">Bon article en occitan</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_qualit%C3%A9_en_allemand" title="Catégorie:Article de qualité en allemand">Article de qualité en allemand</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Wikip%C3%A9dia:Article_biographique" title="Catégorie:Wikipédia:Article biographique">Wikipédia:Article biographique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Politique" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Politique">Portail:Biographie/Articles liés/Politique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Entreprises" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Entreprises">Portail:Biographie/Articles liés/Entreprises</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Militaire" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Militaire">Portail:Biographie/Articles liés/Militaire</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Culture_et_arts" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts">Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_qualit%C3%A9" title="Catégorie:Article de qualité">Article de qualité</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 12 février 2025 à 16:24.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a>&#160;: les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a>&#160;; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Otto_von_Bismarck" title="Spécial:Citer/Otto von Bismarck">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Bismarck&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Otto von Bismarck</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>155 langues</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-54bc5bdf84-669dr","wgBackendResponseTime":168,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.873","walltime":"2.284","ppvisitednodes":{"value":33652,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":482048,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":89506,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":16,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":47,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":164296,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":8,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 2035.201 1 -total"," 21.04% 428.167 3 Modèle:Références"," 17.14% 348.890 1 Modèle:Références_nombreuses"," 11.89% 241.887 1 Modèle:Infobox_Personnalité_politique"," 10.94% 222.643 61 Modèle:Ouvrage"," 10.41% 211.812 227 Modèle:Harvsp"," 8.28% 168.487 1 Modèle:Liens"," 6.14% 124.906 207 Modèle:P."," 5.05% 102.853 20 Modèle:Infobox_Personnalité_politique/Fonction"," 4.26% 86.602 45 Modèle:Lien"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.651","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":10770408,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-api-int.codfw.main-5b65fffc7d-9t4dp","timestamp":"20250216124948","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Otto von Bismarck","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Otto_von_Bismarck","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q8442","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q8442","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-06-22T22:26:16Z","dateModified":"2025-02-12T15:24:51Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/1\/10\/Bundesarchiv_Bild_146-2005-0057%2C_Otto_von_Bismarck.jpg","headline":"homme d'\u00c9tat allemand, instigateur de l'unification allemande"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10